EXORCISMVS

siue
SPECTRVM

Erasmi Rotterodami

1
 INDEX

PROOEMIVM................................................................................... 3
AVXILIA............................................................................................. 5
EXORCISMVS siue SPECTRVM.................................................. 6

2
 PROOEMIVM
Quum Jessica McCormack colloquium hebdomadātim per
rēte omnium gentium habēre prōposuisset, in quō colloquiō
multī uariīque hominēs conueniēbamus, quibusdam in
sessiōnibus colloquium Erasmiānum quod Exorcismus sīue
Spectrum īnscrībitur, legere cōnstituimus. Sīc mihi, quī linguam
Latīnam adamō et callēre cupiō, in mentem uēnit hoc
colloquium iterum in lūcem ēdere, omnibus mūtandīs, quae,
sententiā meā, mūtanda sunt. Sīc, textum seruāns, quī in
ēditiōne Ottonis Holtze legitur, haec mūtāuī, quae nunc
ēnumerō.
Prīmum omnium modum scrībendī aut orthōgraphiam
illīs rēgulīs aptāuī, quibus hodiē scrīpta aetātis Rōmānae
ēduntur; id est, uerbī grātiā, diphthongōs ae / oe secundum
rēctum ūsum restituī, ei prō ī mūtāuī, u semper scrībō sī
minusculīs ūtor, V sī māiusculīs . Seruō tamen antīquam
differentiam inter cum, praepositiōnem, et quum,
coniūnctiōnem. Hoc enim discrīmen, quod in ēditiōnibus
hodiernīs omnīnō recūsātur, magnō ūsuī mihi uidētur,
praesertim tīrōnibus quī prīmōrdia linguae Latīnae discunt.
Quantitātēs quoque uōcālium longārum prōductārumue
notāuī, līneā rēctā illā ūtēns cuī macron nōmen est. Sīc scrībere
dēcrēuī, quod in diēs mihi māiōrī ūsuī esse uidētur quantitātēs
notāre, nam iam sunt multī magistrī, saltem in terrīs Hispānīs,
quī studiīs utrīusque linguae in ūniuersitāte studiōrum perāctīs
bene legere omnīnō possunt; neque dē quantitātibus seruandīs
loquor, sed dē syllabīs quae plūs sonant rēctē recitandīs.
Praetereā, quantitātibus notātīs, sunt difficultātēs quae nōn
exstant et quae saeculīs praeteritīs uītābantur, uerbī grātiā,

3
cāsum ablātīuum prīmae dēclīnātiōnis cum līneā oblīquā
notandō.
Postrēmō pūncta et uirgulās et pūncta gemināta et pūncta
uirgulāsque sīcut in ēditiōne ex quā textum sūmō, seruāre in
animō mihi fuit, nisi quandō contrā ūsum hodiernum maximē
aestimāuī.
Itaque hae sunt lēgēs secundum quās hoc colloquium
trādō. Notulās seruō quae īmā in pāginā ēditiōnis Holtze
exstābant neque aliās addō, nam īnfēlīciter mē nōn arbitror tam
perītum, ut tālia faciam.
Spērō fore ut uōbīs colloquium sīc in lūcem ēditum ūsuī
sit.

In oppidō Cambados a. d. VIII īdūs Aprīlēs annō MMXXV

p. C. n.

Laurentius Fraga

4
 AVXILIA

●​ Dessiderii Erasmi Roterodami Colloquia Familiaria et Encomium Moriae,

edidit Otto Holtze, Lipsiae, 1892 (colloquium Exorcismus siue
Spectrum)
●​ Longis, pagina in reti omnium gentium sita, quae opem fert ad
quantitates uocalium longarum notandas.

5
 EXORCISMVS siue SPECTRVM
THOMAS, ANSELMVS
Th. Quid est bonae reī, quod tēcum rīdēs tam suāuiter, quasi
thēsaurum nactus sīs?
An. Nōn procul aberrat ā scopō tua dīuīnātiō.
Th. At nōn impartiēs sodālī quidquid istuc est bonī?
An. Immō iam dūdum optābam mihi darī quempiam, in cūius
sinum effunderem hoc meum gaudium.
Th. Age igitur, impartī.
An. Audīuī modo fābulam lepidissimam, quam iūrēs esse
cōmicum figmentum, nisi mihi locus, persōnae, tōtaque rēs
esset tam nōta, quam tū nōtus es mihi.
Th. Audīre gestiō.
An. Nōstīne Polum, Faunī generum?
Th. Maximē.
An. Is est et auctor et āctor hūius fābulae.
Th. Facile crēdiderim. Nam ille uel absque persōnā possit
quamuīs agere fābulam.
An. Sīc est. Nōstī, opīnor, et praedium, quod habet nōn ita
procul ā Londīnō?
Th. Phȳ: nōn semel illīc compōtāuimus.
An. Agnōscis igitur uiam utrimque arboribus parī dīgestīs
intervallō sēptam.
Th. Ad laeuam aedium partem, alterō ferē balistae iactū.

6
An. Tenēs. Alterum uiae latus habet alueum siccum, dūmīs ac
uēpribus obsitum: ē ponticulō iter est in apertam plānitiem.
Th. Meminī.
An. Iamprīdem uagābātur rūmor ac fābula per ēius locī
rūsticōs, iuxtā ponticulum hunc obuersārī spectrum
quoddam, cūius subinde exaudīrentur miserandī ēiulātūs:
suspicābantur animam esse cūiuspiam, quae dīrīs cruciātibus
torquērētur.
Th. Quis auctor erat istīus rūmōris?
An. Quis, nisi Polus? Hoc prooemium praestrūxerat suae
fābulae.
Th. Quid istī vēnit in mentem, ut ista cōnfingeret?
An. Nesciō; nisi quia sīc est hominis ingenium; gaudet
hūiusmodī commentīs lūdere stultitiam populī. Dīcam quid
nūper dēsīgnārit hūius generis. Simul equitābāmus aliquam
multī Richemondam; inter quōs erant, quōs tū dīcerēs
cordātōs hominēs. Caelum erat mīrē serēnum, nec ūllā
usquam nūbēculā suffuscātum. Ibi Polus, intentīs in caelum
oculīs, sīgnāuit tōtam faciem ac scapulās imāgine crucis; et
vultū ad stupōrem compositō, ita sēcum: “Deum immortālem,
quid ego uideō?” Rogantibus quī proximē equitābant, quid
uidēret, rūrsus obsīgnāns sē māiōre cruce: “Āuertat”, inquit,
“clēmentissimus Deus hoc ostentum”. Quum īnstārent
auiditāte cōgnōscendī, ille dēfīxīs in caelum oculīs, ac digitō
commōnstrāns caelī locum, “Nōnne”, inquit, “uidētis illīc
immānem dracōnem, igneīs armātum cornibus, caudā in

7
circulum retortā?” Quum negārent sē uidēre, atque ille
iussisset, oculōs intenderent, ac locum subinde
commōnstrāret, tandem ūnus quispiam, nē uidērētur parum
oculātus, affirmāuit sē quoque uidēre. Hunc imitātus est ūnus
item atque alter: pudēbat enim nōn uidēre quod tam esset
perspicuum. Quid multīs? Intrā trīduum rūmor hic tōtam
Angliam peruāserat, tāle portentum appāruisse. Mīrum
autem quantum fāma populāris addidit fābulae. Nec deerant
quī, quid sibi uellet ostentum, interpretārentur sēriō. Hōrum
stultitiā ille, quī commentus fuerat argūmentum, magnā cum
uoluptāte fruēbātur.
Th. Agnōscō hominis ingenium. Sed redī ad spectrum.
An. Intereā commodum dīuertit ad Polum Faunus quīdam
sacerdōs, ex eōrum genere quibus nōn satis est appellārī
Latīnē rēgulārēs, nisi Graecē cognōmen idem accinātur1,
parochus uīcī illīc alicunde uīcīnī. Is sibi nōn uulgāriter
uidēbātur sapere, praesertim in rēbus sacrīs.
Th. Intelligō; repertus est āctor fābulae.
An. Super caenam ortus est sermō dē rūmōre spectrī. Quum
Polus sentīret, Faunō rūmōrem hunc nōn sōlum audītum
esse, uērum etiam crēditum, coepit hominem obtestārī, vir
doctus ac pius succurreret animulae tam dīra patientī: et, “Sī
quid dubitās”, inquit, “explōrā rem, obambulā ad decimam
iuxtā ponticulum illum, et audiēs miserum ēiulātum: adiunge
tibi quem uolēs comitem; ita et tūtior audiēs et certius”.

1
Vocantur enim Canonicī, ā κανών, rēgulā.

8
Th. Quid deinde?
An. Caenā perāctā Polus ex mōre abit uēnātum, aut
aucupātum. Faunus obambulāns, quum iam tenebrae
sustulissent certum dē rēbus iūdicium, tandem audit
miserandōs gemitūs: hōs Polus artifex mīrē effingēbat, abditus
illīc in uēprētō, adhibitā ad id ōllā fictilī, quō uōx ē cauō
reddita lūgūbrius quiddam sonāret.
Th. Haec fābula, ut uideō, uincit Phasma Menandrī2.
An. Magis istuc dīcēs, sī tōtam audieris. Faunus domum sē
recēpit, narrāre cupiēns, quid audisset. Polus aliā
compendiāriā iam anteuerterat. Ibi Faunus narrat Polō, quod
erat āctum, et aliquid etiam affingit, quō rēs esset
admīrābilior.
Th. Poterat interim Polus tenēre rīsum?
An. Illene? Vultum habet in manū. Dīxissēs rem sēriō agī.
Tandem Faunus, uehementer obtestante Polō, suscēpit
negōtium exorcismī, ac tōtam eam noctem agit īnsomnem,
dum dispicit, quibus modīs rem aggrederētur tūtō: nam sibi
quoque miserē metuēbat. Prīmum itaque congestī sunt
exorcismī efficācissimī, et additī nouī nōnnūllī per uīscera
beātae Marīae, per ossa beātae Werenfrīdae3. Deinde dēlēctus
est locus in plānitiē uīcīnā uēprētō, unde uōx exaudiēbātur:
circumductus est circulus satis amplus, quī crēbrās habēret

2
Menander Athēniēnsis, Graecōrum cōmicōrum doctissimus, cōnscrīpsit LXXX
cōmoediās, inter quās Phasma, i. e. spectrum, fābulās nōmen est; in quā puella
potiēbātur amātōre suō, fictā appāritiōne Deae, cuī fīēbant sacra.
3
Apud Anglōs ōlim haec dīva magnō fuit in honōre.

9
crucēs, uariāsque notulās. Haec omnia peragēbantur uerbīs
conceptīs. Adhibitum est uas ingēns, plēnum aquae
cōnsēcrātae. Addita est in collum sacra stola, quam uocant,
unde pendēbat initium Euangeliī secundum Iōannem. In
loculīs habēbat cērulam, ā Rōmānō pontifice quotannīs
cōnsēcrārī solitam, quae uulgō dīcitur Agnus Deī. Hīs armīs
ōlim sē mūniēbant aduersus noxiōs daemonēs, priusquam illīs
Franciscī cuculla coepit esse formīdābilis. Haec omnia
prōcūrāta sunt, nē, sī spīritus malus esset, impetum faceret in
exorcistam. Nec tamen ausus est sē sōlum huic circulō
committere: sed dēcrētum est, adhibendum esse sacerdōtem
alterum. Ibi Polus metuēns, nē, sī nāsūtior adiūnctus fuisset,
prōderētur fābulae mystērium, adiungit parochum quendam
ex uīcīniā, cuī rem tōtam aperit: sīc enim postulābat āctiō
fābulae; et erat is quī ā tālī lūdō nōn abhorrēret. Postrīdiē
rēbus omnibus rīte praeparātīs, sub hōram decimam Faunus
cum parochō circulum ingreditur. Polus, quī praecesserat, ē
uēprētō gemit miserābiliter. Faunus auspicātur exorcismum.
Interim Polus clam per tenebrās subdūcit sē in uīllam
proximam. Illinc addūcit aliam persōnam fābulae: nec enim
poterat nisi per multōs agī.
Th. Quid faciunt?
An. Cōnscendunt equōs nigrōs, ignem occultum sēcum
ferunt. Vbi nōn procul abessent ā circulō, ignem ostentant,
quō metū Faunum abigerent ē circulō.
Th. Quantum operae sūmpsit Polus ille, ut falleret!

10
An. Sīc est homō. Vērum ea rēs propemodum pessimē cesserat
illīs.
Th. Quī sīc?
An. Nam equī, subitō prōlātō igne cōnsternātī, parum abfuit
quīn et sē praecipitārent et sessōrēs. Habēs prīmum āctum
fābulae. Vbi reditum est in colloquium, Polus uelut īgnārus
omnium, rogat quid esset āctum. Ibi Faunus narrat, sibi
cōnspectōs duōs tēterrimōs cacodaemonēs, in nigrīs equīs,
oculīs igneīs, ac nāribus spīrantēs ignem, quī tentāssent
ingredī circulum, uērum efficācibus uerbīs abāctōs in malam
rem. Hīs rēbus quum accrēuisset animus Faunō, posterō diē
summō cum apparātū rediit in circulum: quumque diū multīs
obtestātiōnibus prōuocāsset spectrum, Polus rūrsum cum
collēgā suō procul ostendit sēsē ex equīs ātrīs, horrendō
fremitū, quasi cuperent irrumpere in circulum.
Th. Nihil habēbant ignis?
An. Nihil; nam id male cesserat. Sed audī aliud commentum.
Dūcēbant longum fūnem: eō leuiter per humum tractō, dum
hinc atque hinc uterque sē prōripit, uelut abāctī exorcismīs
Faunī, sacerdōtem utrumque ūnā cum uāse, quod habēbant
aquae sacrae plēnum, prōuoluunt in terram.
Th. Hoc praemiī tulit prō suā āctiōne parochus?
An. Tulit: et tamen māluit hoc perpetī, quam dēserere coeptam
fābulam. Hīs ita gestīs, ubi reditum est ad colloquium,
dēpraedicat apud Polum Faunus, quantō fuisset in perīculō, et
quam fortiter utrumque cacodaemonem suīs uerbīs

11
prōflīgāsset: iamque certam concēperat fīdūciam, nūllum esse
tam noxium aut impudentem daemonem, quī posset in
circulum irrumpere.
Th. Faunus ille nōn multum abest ā fatuō.
An. Nihil adhūc audistī. Hūcūsque prōgressā fābulā,
commodum supervēnit Polī gener: nam ēius fīliam dūxerat
nātū maximam; iuvenis, ut scīs, ingeniō mīrē fēstīvō.
Th. Sciō; nec abhorrēns ab hūiusmodī iocīs.
An. Abhorrēns? Nūllum ille uadimōnium nōn dēsereret, sī
tālis uel spectanda uel agenda esset fābula. Huic socer rem
omnem dēnarrat, atque illī dēlēgat partēs, ut animam agat.
Sūmit ōrnātum, ac lubēns; conuoluit sē linteō,
quemadmodum apud nōs solent fūnera: habet prūnam uīuam
in testā, quae per linteum reddēbat speciem incendiī. Sub
noctem itum est ad locum, ubi haec agēbātur fābula.
Audiuntur mīrī gemitūs. Faunus expedit exorcismōs omnēs.
Tandem procul inter uēprētum ostendit sēsē anima, subinde
ostentāns ignem, ac miserē suspīrāns. Hanc quum Faunus
obtestārētur, ut ēloquerētur quisnam esset, subitō prōsiliit ē
uēprētō Polus ōrnātū cacodaemonis, fictōque fremitū: “Nihil”,
inquit, “tibi iūris est in hanc animam; mea est”: ac subinde
prōcurrit usque ad ōram circulī, uelut impetum factūrus in
exorcistam; moxque uelut submōtus uerbīs exorcismī, et uī
aquae sacrae, quam illī multam aspersit, retrōcessit. Tandem
abāctū paedagōgō daemone, nāscitur dialogismus Faunī cum
animā. Percūnctantī et obtestantī respondit, sē esse animam
hominis Chrīstiānī. Rogāta, quō nōmine uocārētur, respondit:
Faunus. “Faunus”, inquit, “idem mihi nōmen est”. Iamque ex

12
commūnī nōmine rēs coepit illī magis esse cordī, ut Faunus
Faunum līberāret. Quum Faunus multa percūnctārētur, nē
diūtina cōnfābulātiō prōderet fūcum, subdūcēbat sēsē anima,
negāns sibi fās esse diūtius colloquī, quod tempus urgēret, quō
cōgerētur abīre, quō līberet daemonī: pollicita tamen est, sēsē
postrīdiē reditūram hōrā quā fās esset. Rūrsus conuenītur in
aedibus Polī, quī chorāgus erat fābulae. Ibi dēnarrat exorcista,
quid esset gestum, nōnnūlla etiam admentiens, quae sibi
tamen persuādēbat esse uēra. Adeō fauēbat negōtiō quod
agēbātur. Iam hoc compertum erat, scīlicet, animam esse
Chrīstiānam, quae sub inclēmentissimō daemone dīrīs
cruciātibus uexārētur. Hūc omnis cōnātus intenditur. Vērum
in exorcismō proximō rīdiculum quiddam accidit.
Th. Obsecrō, quidnam?
An. Quum Faunus ēuocāsset animam, Polus, quī daemonem
agēbat, prōrsus sīc assiliit, quasi intrā circulum irruptūrus:
quumque contrā Faunus pūgnāret exorcismīs, multamque
uim aquae aspergeret, tandem exclāmat daemōn, sē nē pilī
quidem facere ista omnia. “Rem”, inquit, “habuistī cum
puellā; meī iūris es”. Id quum Polus iocō dīcēret, tamen forte
fortūnā uērum dīxisse uīsus est: nam exorcista hōc dictō
tāctus illicō recēpit sē in centrum circulī, et nesciō quid
immussāuit in aurem parochō. Id Polus sentiēns recēpit sēsē,
nē quid audīret, quod audīre fās nōn esset.
Th. Sānē Polus religiōsum ac uerēcundum agēbat daemonem.
An. Sīc est; reprehendī poterat āctiō, quod parum meminisset
decōrī. Exaudīuit tamen parochī uōcem, indīcentis
satisfactiōnem.

13
Th. Quam?
An. Vt ter dīceret precātiōnem dominicam: ex hōc coniiciēbat,
illum ter habuisse rem eādem nocte.
Th. Hōc sānē rēgulāris ille praeter rēgulam.
An. Hominēs sunt, et lāpsus erat hūmānus.
Th. Perge; quid deinde factum?
An. Iam Faunus ferōcior redit ad ōram circulī, et ultrō
prōuocat daemonem. At ille iam timidior refugiēbat: “Fefellistī
mē”, inquiens: “sī sapuissem, nōn monuissem tē. Persuāsum
est hoc multīs, quae semel sacerdōtī cōnfessus sīs, prōrsus
abolita esse ē memoriā daemonis, nē possit opprōbrāre”.
Th. Iocum plānē rīdiculum narrās.
An. Sed, ut aliquando fīniam fābulam, diēbus aliquot hunc in
modum colloquium habitum est cum animā. Summa hūc
ēuāsit. Rogantī exorcistae, num quā uiā posset ā cruciātū
līberārī, respondit illā, posse, sī pecūnia, quam relīquisset
fraude partam, restituerētur. Ibi Faunus, “Quid”, inquit, “sī
per bonōs virōs dispēnsārētur in piōs ūsūs?” Respondit, et hoc
prōfutūrum. Hīc exhilarātus exorcista, summā dīligentiā
percūnctātus est, quanta esset summa. Illa dīxit ingentem;
quod illī erat bonum atque commodum. Indicāuit et locum,
sed procul dissitum, ubi thēsaurus hic dēfossus esset.
Praescrīpsit, in quōs ūsūs uellet impendī.
Th. In quōs?
An. Vt trēs susciperent peregrīnātiōnem, quōrum ūnus adīret
līmina Petrī, alter īret salūtātum Iācōbum Compostellānum,
tertius ōsculārētur pectinem Iēsu, quī est Trēuirīs. Deinde per
aliquot monastēria magna uīs psaltēriōrum ac missārum

14
peragerētur. Quod superesset, ipse prō suō arbītrātū
dispēnsāret. Iam tōtus erat in thēsaurō Faunī animus; illum
tōtō pectore dēuorārat.
Th. Vulgāris morbus est, quanquam hōc nōmine pecūliāriter
male audiunt sacerdōtēs.
An. Vbi nihil esset omissum, quod ad pecūniae negōtium
pertinēret, exorcista submonitus ā Polō, coepit animam dē
cūriōsīs artibus percūnctārī, dē alcumisticā dēque magiā. Et
ad haec anima quaedam respondit prō tempore, cēterum
pollicita sē plūra indicātūram, simul atque illīus operā
līberāta fuisset ā paedagōgō daemone. Sit hic, sī uidētur,
tertius fābulae āctus. In quārtō Faunus coepit ubīquē sēriō
praedicāre rem prōdigiōsam, nihil aliud crepāre in colloquiīs,
in conuīuiīs; pollicērī monastēriīs magnifica quaedam: et
omnīnō nihil iam humile loquēbātur. Adit locum, reperit
sīgna, nōn ausus tamen est effodere thēsaurum, quod anima
iniēcisset scrūpulum, ingentī perīculō factūrum, sī prius,
quam essent perāctae missae, thēsaurus attingerētur. Iam
multīs nāsūtiōribus subolēbat fūcus. Quum tamen ille
nusquam nōn dēpraedicāret suam stultitiam, clam admonitus
est ab amīcīs, praesertim ab Abbāte suō, nē, quī hāctenus
habitus esset uir prūdēns, nunc dīuersum dē sē specimen
daret omnibus. Ille tamen nūllīus ōrātiōne potuit commouērī,
quō minus crēderet, rem esse sēriam: adeōque penitus haec
imāginātiō occupāuit animum hominis, ut praeter spectra et
malōs geniōs nihil somniāret, nihil loquerētur. Abierat mentis
habitus in ipsam faciem, quae sīc pallēbat, sīc erat extenuāta,
sīc dēiecta, ut lāruam esse dīcerēs, nōn hominem. Quid

15
multīs? minimum aberat ā uērā dēmentiā, nī celerī remediō
succursum fuisset.
Th. Nīmīrum hic erit extrēmus āctus fābulae.
An. Eum tibi reddam. Polus et hūius gener hūiusmodī
technam commentī sunt. Effīnxērunt epistolam, rārīs litterīs
dēscrīptam, idque nōn in chartīs uulgāribus, sed in hīs, in
quibus aurificēs repōnunt bracteās aurī, subrubentibus, ut
scīs, lūtō. Epistolae sententia haec erat:

Faunus, dūdum captīuus, nunc līber, Faunō līberātōrī suō optimō

salūtem aeternam.
Nōn est, mī Faune, cūr tē diūtius in hōc negōtiō mācerēs; respexit
Deus animī tuī piam uoluntātem, et illīus meritō mē līberāuit ā
suppliciīs: ego nunc fēlīciter agō inter angelōs. Tē manet locus apud
dīuum Augustīnum, quī proximus est Apostolōrum chorō. Vbi
uēneris ad nōs, agam tibi grātiās cōram. Interim cūrā ut uīuās
suāuiter.
Datum ē caelō empyreō, Idibus Septembribus, annō millēsimō
quadringentēsimō nōnāgēsimō octāuō, sub sigillō annulī meī.

Haec epistola clam posita est in altārī, ubi factūrus erat rem
dīuīnam Faunus. Eā perāctā, subōrnātus est, quī eum
submonēret dē rē, quasi cāsū dēprehēnsā. Nunc eam
circumfert epistolam, et ostentat ceu rem sacram: nihilque
crēdit certius, quam eam ē caelō perlātam ab angelō.
Th. Istud nōn est līberāsse hominem īnsāniā, sed mūtāsse
īnsāniae genus.
An. Sīc est profectō, nisi quod nunc īnsānit suāuius.

16
Th. Antehāc nōn soleō multum tribuere fābulīs, quae uulgō
feruntur dē spectrīs; sed posthāc multō minus tribuam:
suspicor enim, ab hominibus crēdulīs et Faunī similibus
multa prō uērīs prōdita litterīs, quae similī artificiō sunt
adsimulāta.
An. Ego plēraque hūius generis esse crēdō.

17