0% encontró este documento útil (0 votos)
366 vistas125 páginas

Valor e Mestria - Galicia Como Futbol PDF

Cargado por

efren0vazquez
Derechos de autor
© © All Rights Reserved
Nos tomamos en serio los derechos de los contenidos. Si sospechas que se trata de tu contenido, reclámalo aquí.
Formatos disponibles
Descarga como PDF, TXT o lee en línea desde Scribd
0% encontró este documento útil (0 votos)
366 vistas125 páginas

Valor e Mestria - Galicia Como Futbol PDF

Cargado por

efren0vazquez
Derechos de autor
© © All Rights Reserved
Nos tomamos en serio los derechos de los contenidos. Si sospechas que se trata de tu contenido, reclámalo aquí.
Formatos disponibles
Descarga como PDF, TXT o lee en línea desde Scribd
Está en la página 1/ 125

VALOR E MESTRÍA

GALICIA COMO FÚTBOL


Valor e mestría: Galicia como fútbol

Cidade da Cultura de Galicia


Museo Centro Gaiás
15/02/2019–01/09/2019
cidadedacultura.gal
OrGaniza EXPOSiCiÓn CaTÁLOGO
Xunta de Galicia

presidente comisarios edita institucións cedentes cedentes particulares


alberto núñez Feijóo antón Castro Fernández Xunta de Galicia instituciones cedentes
rubén Ventureira novo Consellería de Cultura e Turismo
Consellería de Cultura e Turismo agencia efe X. Enrique acuña agustín López Álvarez
Fundación Cidade da Cultura de Galicia
asesores arquivo abc Loreto alonso Fernández Diego López rodríguez
conselleiro
Carlos Luis Miranda Calvo coordinación editorial arquivo Faro de Vigo Pedro Pablo alonso nogueira Josefina López zas
román rodríguez González
Juan Luis rodríguez Cudeiro Departamento de acción Cultural, arquivo La Opinión de A Coruña Enrique Álvarez Costas Óscar Losada
secretario xeral técnico Cidade da Cultura de Galicia arquivo La Voz de Galicia amancio amaro Varela Eva María Martín Carmona
coordinación exposición
secretario general técnico arquivo Municipal da Coruña iago aspas Juncal Jesús Moure Vieiro
Departamento de exposicións dirección editorial
Manuel Vila López arquivo nomes e Voces Luisa Babarro Suárez Lois novo Blanco
de acción Cultural rubén Ventureira novo
arquivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo Col. Bartolomé-Chavert Jorge Otero Bouzas
director xeral
deseño de montaxe deseño e maquetación Biblioteca de Estudos Locais da Coruña. Concello Mero Barral Borja Oubiña Meléndez
de políticas culturais
diseño de montaje diseño y maquetación da Coruña Xosé Barro Bañal Carlos Santiago Pereira
director general
Oficina técnica Fundación David Carballal estudio gráfico Biblioteca nacional de España Carlos Bermello arce ana Mª Pardal Viñas
de políticas culturales
Cidade da Cultura Centro Galego de artes da imaxe (cgai) ana María Blanco Coira Lucas Pérez Martínez
anxo M. Lorenzo Suárez fotografía
Sellier arquitectura Colexio Karbo Verónica Boquete Giadáns Pedro Puig de Llano
María Meseguer Jaime Bouzada romero
Fundación Cidade da Cultura de Galicia Concellaría de Mocidade, Deporte, Mercados nuria rábano Blanco
comunicación e marketing isabel Bugallal Vela
ilustracións das gardas e Benestar animal. Concello de Santiago Severino reija Vázquez
directora xerente comunicación y marketing José ramón Cabanelas
ilustraciones de las guardas crtvg Manuel ríos Quintanilla
directora gerente Departamento de Comunicación Emilio Calvo
Debuxos / Dibujos de Encinas Deputación de Ourense Manuel rodríguez alfonso
ana isabel Vázquez reboredo e Marketing José Carballeda Pérez
en i. Corbinos, Luis Otero. El zaguero Diario As Santiago rodríguez Escudero
directora de acción cultural didáctica-mediación inimitable del equipo nacional. Filmoteca Española ramón Carrasco Borrego José Manuel rodríguez Morgade
María Pereira Otero Servizo de Educación, Mediación, Su historia futbolística. El estilo Museo de Belas artes da Coruña Luis Casas agustín rodríguez Santiago
información e asistencia ao Público y la ciencia de su juego. Museo de Pontevedra Fernando Castro Santos alejandro rodríguez Suárez
director de oficina técnica Museo Etnolóxico de ribadavia Xosé Castro Paula Sande Álvarez
Editorial Millà, 1920
Benito García Caramés deseño de iluminación Manuel Cordido Castro
radio Coruña-Cadena ser Flor Santiso Diéguez
diseño de iluminación ilustración de cuberta José Luis Deus rodríguez
director económico financiero radio Galicia-Cadena ser ana Silva
Manuel Martínez Carazo ilustración de cubierta Jorge Manuel Deza rey
Santiago González Prado radio Vigo-Cadena ser agustín Suárez Babío
antón Pulido Leoncio Feijoo Lamas
producións audiovisuais radio Voz Luis Suárez Miramontes
producciones audiovisuales tradución real academia Galega José Gerardo Fernández Bragado Miguel Toba Blanco
cgai traducción real Federación Galega de Fútbol Lorena Fernández Pazos Fernando Túnez Merlo
crtvg Secretaría Xeral de Política Lingüística rne José Manuel Fernández Sobrino José armando Ufarte Ventoso
mediapro da Xunta de Galicia: Galego rtve Salvador Fojón Marcos Vales illanes
rtve interlingua Traduccións, S.L.: Español Tsunami Futbolín Profesional Xabier Fortes López José Luis Vara Mayo
raúl García de Loza Lucas Vázquez iglesias
montaxe imprenta clubs de fútbol colaboradores alejandro González Cordero rubén Ventureira novo
montaje agencia Gráfica cedentes de pezas Pablo González Couñago David Vidal Tomé
colabora
Daexga clubs de fútbol colaboradores Francisco Javier González Pérez Lito Vila Baleato
real Federación Galega de Fútbol
ohl cedentes de piezas Miguel Ángel González Suárez Mari Paz Vilas
Liga de Fútbol Profesional
gráfica Bernardino González Vázquez alberto Villamarín Torres
atlético arousana
Fondo Gaiás da Empresa Galega David Carballal arsenio iglesias Pardo robert Willemse
arosa Sociedad Cultural
abanca Juan Gallego Cristina Lerma rey
athletic Club de Bilbao
afundación atlético de Madrid
transporte 2019 © Das fotografías: Os autores
inditex CD Lugo
Daexga 2019 © Dos textos: Os autores
inveravante FC Barcelona
2019 © Da edición: Fundación Cidade
naturgy seguros Federación de Peñas recreativas «El Olivo»
da Cultura
fundación barrié axa art Museo del Fútbol Uruguayo
banco sabadell Pontevedra CF
produción gráfica Depósito legal: C 2492 - 2018
coren racing Club de Ferrol
producción gráfica isbn: 978-84-453-5316-5
campo rC Celta de Vigo
acanor
gadisa rC Deportivo de La Coruña
grupo nosa-terra 21 SD Compostela
astilleros barreras SDX aguiño
r cable y telecomunicaciones Sevilla Fútbol Club
galicia Sociedade Cultural recreativa e Deportiva Ferrándiz
monbus Unión Guardesa
Colabora:

Fondo Gaiás da empresa galega:


a influencia do fútbol na construción das identidades colectivas fai que La influencia del fútbol en la construcción de las identidades colectivas hace
transcenda o ámbito deportivo para converterse nun terreo onde compren- que trascienda el ámbito deportivo para convertirse en un terreno donde
der a complexidade das sociedades actuais. revisar a historia do fútbol en comprender la complejidad de las sociedades actuales. revisar la historia del
Galicia supón transitar pola biografía do país, desenlear os fíos cos que se fútbol en Galicia supone transitar por la biografía del país, desenredar los
tece o noso sentido de pertenza, recuperar imaxes fixadas na memoria coa hilos con los que se teje nuestro sentido de pertenencia, recuperar imágenes
potencia da emoción; en definitiva, explorar rituais, tradicións e símbolos fijadas en la memoria con la potencia de la emoción; en definitiva, explorar
que forman parte de nós e nos definen como colectivo. rituales, tradiciones y símbolos que forman parte de nosotros y nos definen
como colectivo.
a Cidade da Cultura, creada para dar conta das nosas mellores expresións,
abre as súas portas a historia deste deporte en Galicia co ánimo de resca- La Cidade da Cultura, creada para mostrar nuestras mejores expresiones, abre
tar e pór en valor aqueles fitos que conforman unha narrativa da que nos sus puertas a la historia de este deporte en Galicia con el ánimo de rescatar y
sentir orgullosos como país. De feito, non son poucos os historiadores que poner en valor aquellos hitos que conforman una narrativa de la que sentirnos
reivindican a Galicia como porto de entrada do fútbol en España, grazas ao orgullosos como país. De hecho, no son pocos los historiadores que reivindican
desembarco de traballadores da compañía británica de telégrafos a finais do a Galicia como puerto de entrada del fútbol en España, gracias al desembarco
século XiX. de trabajadores de la compañía británica de telégrafos a finales del siglo XiX.

a exposición descúbrenos historias de valor e mestría, adxectivos escollidos La exposición nos descubre historias de valor y maestría, adjetivos escogidos
por Eduardo Blanco amor para singularizar o fútbol galego e atinadamente por Eduardo Blanco amor para singularizar el fútbol gallego y atinadamente
recuperados para bautizar a mostra. a escolma de pezas desta exposición de- recuperados para bautizar la muestra. La antología de piezas de esta expo-
vólvenos as xestas de xogadores como Luis Otero, Luis Suárez, amancio, Mar- sición nos devuelve a las gestas de jugadores como Luis Otero, Luis Suárez,
celino, Buyo, Fran, Míchel Salgado ou iago aspas, de adestradores como ar- amancio, Marcelino, Buyo, Fran, Míchel Salgado o iago aspas, de entrena-
senio iglesias ou Carriega, de equipos como o Pontevedra do «Hai que roelo», dores como arsenio iglesias o Carriega, de equipos como el Pontevedra del
o Celta que brillou en Europa ou o Súper Dépor, ou da nosa futbolista máis «Hai que roelo», el Celta que brilló en Europa o el Súper Dépor, o de nuestra
internacional, Vero Boquete, o nome máis representativo da explosión que futbolista más internacional, Vero Boquete, el nombre más representativo de
está a vivir o fútbol feminino galego. la explosión que está viviendo el fútbol femenino gallego.

Galicia conta con preto de noventa mil persoas federadas en fútbol ou fútbol Galicia cuenta con cerca de noventa mil personas federadas en fútbol o fút-
sala e con preto de seis mil equipos, máis estas cifras volvense cativas se as bol sala y con cerca de seis mil equipos, pero estas cifras se hacen pequeñas
comparamos con todos os galegos que xogan ou seguen os partidos do seu si las comparamos con todos los gallegos que juegan o siguen los partidos de
equipo. ao redor do balompé xérase o 1 % do PiB do Estado, segundo constata su equipo. alrededor del balompié se genera el 1% del PiB del Estado, según
o CiS nun estudo no que se destaca o abrumador interese por este deporte, constata el CiS en un estudio en el que se destaca el abrumador interés por
seguido por un 54,3 % da poboación. imposible de abranguer este mundo, a este deporte, seguido por un 54,3% de la población. Con la imposibilidad de
exposición concentra a súa ollada no fútbol profesional, mais non debemos abarcar este mundo, la exposición se centra en el fútbol profesional, pero no
esquecer a imbricación social deste deporte, con centos de clubs de base en debemos olvidar la imbricación social de este deporte, con cientos de clubes
toda Galicia. de base en toda Galicia.

Hoxe sabemos que existe unha correlación entre os vínculos que unen un Hoy sabemos que existe una correlación entre los vínculos que unen a un in-
individuo coa súa comunidade e o seu benestar físico, emocional e económi- dividuo con su comunidad, su bienestar físico, emocional y económico. Sirva
co. Sirva esta exposición para recoñecer o impacto no capital social dun país esta exposición para reconocer el impacto en el capital social de un país de
daqueles elementos que, como o deporte, promoven estas conexións. Des- aquellos elementos que, como el deporte, promueven estas conexiones. Des-
cubramos historias de coraxe, como a da porteira irene, pioneira do fútbol cubramos historias de coraje, como la de la portera irene, pionera del fútbol
feminino en Galicia e capitana dun equipo de homes a principios do século femenino en Galicia y capitana de un equipo de hombres a principios del
XX, deixémonos inspirar por aquelas galegas e galegos que, desde un terreo siglo XX, dejémonos inspirar por aquellas gallegas y gallegos que, desde un
de xogo, debuxan o rostro máis nobre do deporte e nos fan entender a impor- terreno de juego, dibujan el rostro más noble del deporte y nos hacen enten-
tancia das metas colectivas e das visións compartidas. der la importancia de las metas colectivas y de las visiones compartidas.

alberto núñez Feijóo alberto núñez Feijóo


Presidente da Xunta de Galicia Presidente de la Xunta de Galicia
Elixir equipo de fútbol adoita ser unha cuestión familiar ou do lugar onde Elegir equipo de fútbol suele ser una cuestión familiar o del lugar donde na-
nacemos. Esta decisión, que agroma moitas veces no corazón da infancia, cemos. Esta decisión, que brota a menudo desde la infancia, se convierte en
convértese nun compromiso de vida inalterable, á marxe do saldo de eufo- un compromiso de vida inalterable, al margen del saldo de euforias y de an-
rias e de angustias. atopamos neste vínculo de lealdade, tan estraño noutras gustias. Encontramos en este vínculo de lealtad, tan extraño en otras facetas
facetas da vida, a proba da conexión de milleiros de galegas e galegos coas de la vida, la prueba de la conexión de millares de gallegas y gallegos con sus
súas cores, ligazóns embreadas en todas as emocións posibles, configurando colores, conexiones impregnadas de todas las emociones posibles, configu-
un espazo irresistible como obxecto dunha exposición. rando un espacio irresistible como objeto de una exposición.

Valor e mestría. Galicia como fútbol percorre cronoloxicamente a historia do Valor e mestría. Galicia como fútbol recorre cronológicamente la historia del
balompé en Galicia, rescatando as xestas de xogadores e equipos que se ato- balompié en Galicia, rescatando las gestas de jugadores y equipos que se en-
pan xa na nosa memoria e daqueles máis afastados no tempo que forman cuentran ya en nuestra memoria y de aquellos más alejados en el tiempo
parte do relato deste país. O rigor intelectual e a capacidade de divulgación que forman parte del relato de este país. El rigor intelectual y la capacidad
de antón Castro e rubén Ventureira, comisarios deste proxecto, permíten- de divulgación de antón Castro y rubén Ventureira, comisarios de este pro-
nos presentar a exposición máis ambiciosa realizada ata o momento sobre yecto, nos permiten presentar la exposición más ambiciosa realizada hasta
o fútbol galego, con máis de trescentas pezas, entre elas algunhas nunca el momento sobre el fútbol gallego, con más de trescientas piezas, entre ellas
exhibidas, como a medalla de prata gañada por ramón González nos Xogos algunas nunca exhibidas, como la medalla de plata ganada por ramón Gon-
Olímpicos de 1920. zález en los Juegos Olímpicos de 1920.

Cómpre recoñecer a xenerosidade de case un cento de institucións e colec- Es preciso reconocer la generosidad de casi un ciento de instituciones y colec-
cionistas privados que prestan obras para este proxecto colectivo, así como cionistas privados que prestan obras para este proyecto colectivo, así como
destacar a colaboración dos clubs galegos e moi especialmente da Federación destacar la colaboración de los clubes gallegos y muy especialmente de la
Galega de Fútbol. O noso recoñecemento aos autores dos textos deste catálo- Federación Gallega de Fútbol. nuestro reconocimiento a los autores de los
go, convertido nunha obra de consulta obrigada para todos os estudosos da textos de este catálogo, convertido en una obra de consulta obligada para
historia do fútbol e unha mención especial a antón Pulido, autor da imaxe todos los estudiosos de la historia del fútbol y una mención especial a antón
principal da exposición. Pulido, autor de la imagen principal de la exposición.

Das caricaturas de futbolistas de alfonso Daniel rodríguez Castelao aos re- De las caricaturas de futbolistas de alfonso Daniel rodríguez Castelao a los
tratos de pintores como Francisco Lloréns, do compromiso de galeguistas retratos de pintores como Francisco Lloréns, del compromiso de galeguistas
como antón Losada Diéguez, fundador dun dos primeiros equipos profesio- como antón Losada Diéguez, fundador de uno de los primeros equipos pro-
nais de Galicia, ás crónicas de escritores como Wenceslao Fernández Flórez, o fesionales de Galicia, a las crónicas de escritores como Wenceslao Fernández
fútbol galego leva século e medio capturando a atención da cultura. Flórez, el fútbol gallego lleva siglo y medio captando la atención de la cultura.

Lonxe de pretender ofrecer un inventario de trofeos e títulos, cada unha das Lejos de pretender ofrecer un inventario de trofeos y títulos, cada una de las
pezas exhibidas convídanos a tirar dun fío para explorar relatos de bravura e piezas exhibidas nos invita a tirar de un hilo para explorar relatos de bravura
dignidade, unha escola de valores para os que o fútbol acreditou ser unha vía y dignidad, una escuela de valores para los que el fútbol ha demostrado ser
de transmisión eficaz. una vía de transmisión eficaz.

Valor e mestría. Galicia como fútbol condúcenos a través dos camiños da me- Valor e mestría. Galicia como fútbol nos conduce a través de los caminos de
moria individual e colectiva, mergúllanos na épica das emocións e devólve- la memoria individual y colectiva, nos sumerge en la épica de las emociones
nos o orgullo san da seareira e o seareiro auténticos, aquel que non reside no y nos devuleve el orgullo sano de la y del forofo auténticos, aquel que no re-
aplauso fronte ao trofeo levantado, senón na determinación, no esforzo e na side en el aplauso frente al trofeo levantado, sino en la determinación, en el
lealdade inquebrantable ao equipo. esfuerzo y en la lealtad inquebrantable al equipo.

román rodríguez González román rodríguez González


Conselleiro de Cultura e Turismo Conselleiro de Cultura y Turismo
VALOR
E
MESTRÍA
GALICIA
COMO
O celtista Pasarín despexa de cabeza nun partido entre o Celta
e o Sevilla xogado en Coia en xullo de 1926 | Foto Pacheco. Arquivo ABC
El celtista Pasarín despeja de cabeza en un partido entre Celta
y Sevilla jugado en Coia en julio de 1926 | Foto Pacheco. Archivo ABC
FÚTBOL
Unha relixión sen ateos: Galicia como fútbol Reliquias do «noso fútbol»
Una religión sin ateos: Galicia como fútbol Reliquias de «o noso fútbol»
X. antón Castro rubén Ventureira

6
p. 14 p. 18
Arturo Lezcano

1
1992-2010
A era dourada
do fútbol galego

Rubén Ventureira 1992-2010


La era dorada
1876-maio de 1926 del fútbol gallego
A orixe do fútbol en Galicia

4
p. 160
1876-mayo 1926
El origen del fútbol en Galicia

p. 26 Jorge Manuel Deza Rey

5
1960-1969
Os gloriosos anos sesenta
Juan L. Cudeiro
1960-1969
Los gloriosos años sesenta 1970-1991
Luces e escuridade
p. 118 en tempo de cambios

2 8
1970-1991
Juan Carlos Álvarez Luces y oscuridad
en tiempo de cambios
Xuño de 1926-1939
Do nacemento do fútbol p. 140
Cristina López Villar
profesional ata o final da guerra

1924-2019
Junio de 1926-1939
O fútbol feminino galego
Del nacimiento del fútbol
profesional hasta el final
1924-2019
de la guerra
El fútbol femenino gallego
p. 70
p. 202

3 7
Carlos Miranda Alexandre Centeno

1940-1959 2011-2019
A longa posguerra A resaca do éxito

1940-1959 2011-2019
La larga posguerra La resaca del éxito

p. 92 p. 184
Unha relixión sen ateos: Una religión sin ateos: voción de moitos crentes e na desconfianza de moitos inte- disfrute de los 90 minutos de gloria más desinhibidos. «¿En
lectuais».3 Para o escritor uruguaio, que define a historia do qué se parece el fútbol a Dios?», llego a escribir. inevitable-
Galicia como fútbol Galicia como fútbol fútbol como unha triste viaxe do pracer ao deber,4 o desprezo mente «en la devoción de muchos creyentes y en la descon-
de moitos intelectuais conservadores fúndase na certeza de fianza de muchos intelectuales»3. Para el escritor uruguayo,
X. antón Castro X. antón Castro que a idolatría da pelota é a superstición que o pobo merece. que define la historia del fútbol como un triste viaje del pla-
Talvez porque consideran que, «posuída polo fútbol, esa ple- cer al deber,4 el desprecio de muchos intelectuales conserva-
be pensa cos pés, que é o seu, e nese gozo subalterno realíza- dores se funda en la certeza de que la idolatría de la pelota es
se». De maneira que aqueles adoitan concluír sostendo que la superstición que el pueblo merece. Tal vez porque conside-
«o instinto animal se impón á razón humana, a ignorancia ran que, «poseída por el fútbol, esa plebe piensa con los pies,
esmaga a cultura, e así a chusma ten o que quere». En cambio, que es lo suyo, y en ese goce subalterno se realiza». De mane-
moitos intelectuais de esquerda descualifican o fútbol porque ra que aquéllos suelen concluir sosteniendo que «el instinto
castra as masas e desvía a súa enerxía revolucionaria («hip- animal se impone a la razón humana, la ignorancia aplasta
notizados pola pelota, que exerce unha perversa fascinación, a la Cultura, y así la chusma tiene lo que quiere». En cambio,
os obreiros atrofian a súa conciencia e déixanse levar como muchos intelectuales de izquierdas descalifican al fútbol
un rabaño polos seus inimigos de clase»).5 aínda que houbo porque castra a las masas y desvía su energía revolucionaria
« O fútbol é, despois da literatura e o eros, « El fútbol es, después de la literatura y el eros, egrexias excepcións, porque non faltaron —como nos lembra («hipnotizados por la pelota, que ejerce una perversa fascina-
o pracer máis grande do mundo». Pier Paolo Pasolini el placer más grande del mundo». Pier Paolo Pasolini o propio Galeano— intelectuais de esquerda, como antonio ción, los obreros atrofian su conciencia y se dejan llevar como
Gramsci, que celebraron o fútbol en lugar de repudialo como un rebaño por sus enemigos de clase»)5. aunque hubo egre-
« O fútbol é un pensamento que se xoga, « El fútbol es un pensamiento que se juega, anestesia da conciencia.6 a este respecto, non quixese deixar gias excepciones, porque no faltaron —como nos recuerda el
e máis coa cabeza ca cos pés». Milan Kundera y más con la cabeza que con los pies». Milan Kundera de lado a rigorosa análise que fai diso o filósofo inglés Simon propio Galeano— intelectuales de izquierda, como antonio
Critchley, no seu recente libro En qué pensamos cuando pen- Gramsci, que celebraron el fútbol en lugar de repudiarlo como
samos en fútbol,7 el, que é un seareiro incondicional do Liver- anestesia de la conciencia.6 a este respecto, no quisiera dejar
pool desde neno, cando debulla o carácter de filosofía social de lado el riguroso análisis que hace de ello el filósofo inglés
e existencial que significou este deporte no ámbito mundial, Simon Critchley, en su reciente libro En qué pensamos cuando
que di que afunde as súas raíces no «sentimento de pertenza pensamos en fútbol,7 él, que es un hincha incondicional del
Hai doce anos, cando dirixía o instituto Cervantes de Milán e Hace doce años, cuando dirigía el instituto Cervantes de Mi- a un lugar e a unha comunidade e, no seu momento, foi parte Liverpool desde niño, cuando desgrana el carácter de filoso-
coincidindo co Mundial de alemaña (2006), organizamos un lán y coincidiendo con el Mundial de alemania (2006), orga- importante da cultura obreira». Por que? Porque «era un de- fía social y existencial que ha significado este deporte a nivel
simposio aberto ao público, aparentemente anómalo polo seu nizamos un simposio abierto al público, aparentemente anó- porte de equipo, de asociación, onde o conxunto está sempre mundial, que dice hunde sus raíces en el «sentimiento de per-
contido, aínda que, ante a nosa sorpresa, ía resultar un éxito, malo por su contenido, aunque, ante nuestra sorpresa, iba a por encima das individualidades, por importantes que estas tenencia a un lugar y a una comunidad, y, en su momento, fue
ao que os xornais milaneses dedicaron xenerosos espazos e, resultar un éxito, al que los periódicos milaneses dedicaron poidan ser. Os xogadores veñen e van, mentres que os afeccio- parte importante de la cultura obrera». ¿Por qué? Porque «era
de maneira especial, Corriere della Sera, que ilustrou o even- generosos espacios y, de manera especial, Corriere della Sera, nados son o arquivo, a memoria do equipo, quen o ancora na un deporte de equipo, de asociación, donde el conjunto está
to, que duraba os días 3 e 4 de maio, cunha páxina completa: que ilustró el evento, que duraba los días 3 y 4 de mayo, con historia». Critchley leva o texto a unha dimensión altamente siempre por encima de las individualidades, por importantes
«Calcio e letteratura. i pregiudizi dei unha passione. Omaggio una página completa: «Calcio e letteratura. i pregiudizi di una literaria e discursiva, elevando a sutil reflexión sobre o fútbol que éstas puedan ser. Los jugadores vienen y van, mientras
a Luis Suárez».1 passione. Omaggio a Luis Suárez».1 ao pensamento máis divulgativo, capaz de recuperar o verda- que los aficionados son el archivo, la memoria del equipo,
Para «curarnos» dos previsibles prexuízos, situamos o en- Para curarnos de los previsibles prejuicios, ubicamos el deiro interese pola filosofía máis real, é dicir, aquela que se quienes lo anclan en la historia». Critchley lleva el texto a una
contro baixo o «amparo intelectual» de albert Camus, elixin- Encuentro bajo el «amparo intelectual» de albert Camus, eli- coce na rúa. dimensión altamente literaria y discursiva, elevando la sutil
do esa marabillosa frase, á que calquera pode acceder en Goo- giendo esa maravillosa frase, a la que cualquiera puede ac- E ese fútbol, que interpreta a paixón dos filósofos e narrado- reflexión sobre el fútbol al pensamiento más divulgativo, ca-
gle: «Despois de moitos anos en que o mundo me permitiu ceder en Google: «Después de muchos años en que el mundo res que citamos, é o mesmo que sentiron ou seguen sentindo, paz de recuperar el verdadero interés por la filosofía más real,
variadas experiencias, o que máis sei sobre moral e obriga- me ha permitido variadas experiencias, lo que más sé acerca máis aló dos prexuízos intelectuais, escritores tan dispares es decir, aquella que se cuece en la calle.
cións dos homes débollo ao fútbol». Efectivamente, tal como de moral y de las obligaciones de los hombres se lo debo al coma Pablo neruda, Vladimir nabokov e Milan Kundera ou Y ese fútbol, que interpreta la pasión de los filósofos y narra-
sostén Lenzini,2 o antigo porteiro do rUa (rácing Universitai- fútbol». Efectivamente, tal como sostiene Lenzini2, el antiguo Pier Paolo Pasolini («a última representación sacra que nos dores que hemos citado, es el mismo que han sentido o siguen
re d’alger), da súa adolescencia alxerina, asumira que o fútbol portero del rUa (rácing Universitaire d’ alger), de su adoles- queda nos nosos tempos», dicía o cineasta),8 Ernest Hemin- sintiendo, más allá de los prejuicios intelectuales, escritores
foi para el unha peculiar escola de vida e de moral aprendida cencia argelina, había asumido que el fútbol fue para él una gway e Mario Vargas Llosa, Julio Cortázar e rafael alberti, Um- tan dispares, como Pablo neruda, Vladimir nabokov y Milan
na rúa e non en Marx nin nos evanxeos («Pronto aprendín que peculiar escuela de vida y de moral aprendida en la calle y no berto Eco e Manuel Vázquez Montalbán,9 Mario Benedetti10 e Kundera o Pier Paolo Pasolini («la última representación sa-
a pelota nunca vén cara a un por onde un espera que veña. en Marx ni en los evangelios («Pronto aprendí que la pelota Camilo José Cela,11 Eduardo Mendicutti12 e Juan Villoro, Juan grada que nos queda en nuestros tiempos», decía el cineas-
iso axudoume moito na vida, sobre todo nas grandes cidades, nunca viene hacia uno por donde uno espera que venga. Eso Cruz13 e Gonzalo Suárez, Osvaldo Soriano14 e Javier Marías15 ou ta),8 Ernest Hemingway y Mario Vargas Llosa, Julio Cortázar
onde a xente non adoita ser sempre o que se di dereita»). me ayudó mucho en la vida, sobre todo en las grandes ciuda- John Carlin,16 entre moitísimos outros —incluído o campo da y rafael alberti, Umberto Eco y Manuel Vázquez Montalbán,9
E non debemos esquecer que algúns dos grandes narrado- des, donde la gente no suele ser siempre lo que se dice dere- socioloxía, onde Pierre Bourdieu fixo un curioso estudo—,17 Mario Benedetti10 y Camilo José Cela,11 Eduardo Mendicutti12
res e pensadores do século XX albiscaron na mirada fabula- cha»). que posibilitou o pracer bartheano do texto e o pracer desbo- y Juan Villoro, Juan Cruz13 y Gonzalo Suárez, Osvaldo Soria-
da do fútbol un espello para imaxinar o país marabilloso que Y no debemos olvidar que algunos de los grandes narrado- cado e orxiástico dun bo gol marcado polo noso equipo. así, no14 y Javier Marías15 o John Carlin,16 entre muchísimos otros
converte a cada afeccionado nunha alicia apaixonada e so- res y pensadores del siglo XX han vislumbrado en la mirada non é de estrañar que o sociólogo Edgar Morin fose incapaz de —incluido el campo de la sociología, donde Pierre Bourdieu
ñadora. fabulada del fútbol un espejo para imaginar el país maravi- ver o fútbol como unha forma de alienación moderna porque, ha hecho un curioso estudio—,17 que han posibilidado el
Poucos escritores como Eduardo Galeano se atreveron a ele- lloso que convierte a cada aficionado en una alicia apasiona- en realidade, só podía sentilo como un gran poema colectivo. placer bartheano del texto y el placer desbocado y orgiásti-
var a paixón do fútbol á historia desprexuizada dunha fábu- da y soñadora. Era necesario xerar ese marco de referencias para pensar co de un buen gol marcado por nuestro equipo. así no es de
la. El foi capaz de romper os prexuízos desde a literatura ao Pocos escritores como Eduardo Galeano se han atrevido a que unha exposición como Valor e mestría. Galicia como fút- extrañar que el sociólogo Edgar Morin fuese incapaz de ver
utilizar o intocable símil dos deuses, prolongación da imaxe elevar la pasión del fútbol a la historia desprejuiciada de una bol puidese mostrarse, con dignidade, na celebrada Cidade el fútbol como una forma de alienación moderna, porque, en
metafórica que nos cede a todos a posibilidade do gozo dos fábula. Él fue capaz de romper los prejuicios desde la literatu- da Cultura, unha mirada diacrónica do que foi a historia do realidad, sólo podía sentirlo como un gran poema colectivo.
90 minutos de gloria máis desinhibidos. «En que se parece o ra, al utilizar el intocable símil de los dioses, prolongación de deporte rei galego no macrocontexto español e internacional, Era necesario generar ese marco de referencias para pensar
fútbol a Deus?», chegou a escribir. inevitablemente «na de- la imagen metafórica que nos cede a todos la posibilidad del desde as súas orixes, cando foi importado polos mariños in- que una exposición como Valor e mestría. Galicia como fút-

Unha relixión sen ateos: Galicia como fútbol Una religión sin ateos: Galicia como fútbol | 15
gleses aos nosos portos, no último terzo do século XiX —a pri- bol, pudiera mostrarse, con dignidad, en la celebrada Ciudad
meira noticia que se achega sobre o «xogo do fútbol» aparece de la Cultura, una mirada diacrónica de lo que fue la historia Notas Notas
no Faro de Vigo de 1876—,18 ata a actualidade. del deporte rey gallego en el macrocontexto español e inter- 1 «Fútbol e Literatura. Os prexuízos dunha paixón. Homenaxe a 1 Fútbol y Literatura. Los prejuicios de una pasión. Homenaje a Luis
O relato visual da mostra, tratado como un libro que se nacional, desde sus orígenes, cuando fue importado por los Luis Suárez». Participaron, entre outros, Luis Suárez, presentado Suárez. Participaron, entre otros, Luis Suárez, presentado por
abre na complexa escenografía das salas trazadas por Peter marinos ingleses a nuestros puertos, en el último tercio del por Paco Vázquez, entonces embaixador da Santa Sé, Javier za- Paco Vázquez, entonces embajador de la Santa Sede, Javier za-
netti, John Carlin, Gonzalo Suárez, alberto Cerruti, Luis Ventoso e netti, John Carlin, Gonzalo Suárez, alberto Cerruti, Luis Ventoso
Eisenman, someteuse a unha estrutura múltiple, dividida en siglo XiX —la primera noticia que se aporta sobre el «juego
Eduardo Mendicutti. y Eduardo Mendicutti.
sete áreas ou capítulos, botando man de diferentes soportes, del fútbol» aparece en el Faro de Vigo de 1876—,18 hasta la ac-
2 Vid. Lles derniers jours da vie d´Albert Camus. actes Sud (Collec- 2 Vid. Les derniers jours de la vie d´Albert Camus. actes Sud (Collec-
propios das artes visuais, que inclúen a fotografía, o vídeo, a tualidad. tion Bleu). arles, 2009. tion Bleu). arles, 2009
fotomontaxe, a pintura, a escultura, o obxecto, a instalación El relato visual de la muestra, tratado como un libro que 3 El fútbol a sol y sombra. Siglo XXi Editores. Buenos aires, 1995, p. 3 El fútbol a sol y sombra. Siglo XXi Editores. Buenos aires, 1995, p.
ou a vídeo-instalación. se abre en la compleja escenografía de las salas trazadas por 7. Hai unha segunda edición desta mesma editorial, de 2003. Xa 7. Hay una segunda edición de esta misma editorial, de 2003. Ya
Son áreas que seguen o curso dos acontecementos que Peter Eisenman, se ha sometido a una estructura múltiple, di- antes escribira Su majestad el fútbol (1968). O seu libro póstumo antes había escrito Su majestad el fútbol (1968). Su libro póstumo
marcaron a mesma historia sociopolítica e cultural do país e vidida en siete áreas o capítulos, echando mano de diferentes Cerrado por fútbol (Siglo XXi Editores. Buenos aires, 2017), dado Cerrado por fútbol (Siglo XXi Editores. Buenos aires, 2017), dado
nos permiten asistir aos primeiros matches da competición soportes, propios de las artes visuales, que incluyen la foto- que Galeano faleceu en 2015, reúne todos os textos que escribiu que Galeano falleció en 2015, reúne todos los textos que escribió
afeccionada, que chega a finais dos anos vinte; o nacemento grafía, el vídeo, el fotomontaje, la pintura, la escultura, el ob- sobre fútbol, a maioría dispersos na súa obra publicada, pero sobre fútbol, la mayoría dispersos en su obra publicada, pero
do fútbol profesional e a súa primeira consolidación ata 1939, jeto, la instalación o la vídeo-instalación. tamén algúns inéditos. también algunos inéditos.
cando finaliza a Guerra Civil (1936-1939); a resistencia da lon- Son áreas que siguen el curso de los acontecimientos que 4 ibidem, p. 6. aínda que apostila que, a medida que o deporte se 4 ibidem, p. 6. aunque apostilla que, a medida que el deporte se
fixo industria, foi desterrando a beleza que nace da alegría de ha hecho industria, ha ido desterrando la belleza que nace de la
ga posguerra do autárquico primeiro franquismo (1939-1959), han marcado la misma historia sociopolítica y cultural del
xogar porque si. alegría de jugar porque sí.
que culmina no Plan de estabilización; os gloriosos anos se- país y nos permiten asistir a los primeros matches de la com-
5 ibidem, p. 7. 5 ibidem, p. 7
senta da primeira Eurocopa española (1964) —na que foron petición amateur, que llega a finales de los años 20; el naci- 6 ibidem, p. 8. Gramsci puido eloxiar o fútbol como «o reino da 6 ibidem, p. 8. Gramsci pudo elogiar el fútbol como «el reino de la
decisivos os galegos Súarez, amancio, Marcelino e reija— e miento del fútbol profesional y su primera consolidación lealdade humana exercida ao aire libre». lealtad humana ejercida al aire libre».
do heterodoxo Pontevedra do «Hai que roelo», enmarcado hasta 1939, cuando finaliza la Guerra Civil (1936-1939); la re- 7 Sexto piso Editorial. México, 2018. 7 Sexto piso Editorial. México, 2018
no desenvolvemento económico da Ditadura —a España da sistencia de la larga postguerra del autárquico primer fran- 8 Vid. «O fútbol é unha linguaxe cos seus prosistas e os seus poe- 8 Vid. «El fútbol es un lenguaje con sus prosistas y sus poetas».
primeira industrialización, o turismo e a emigración masi- quismo (1939-1959), que culmina en el Plan de Estabilización; tas». Il Giorno, Milán, 3 de xaneiro de 1971; Pasolini, Pier Paolo, Il Giorno, Milán, 3 de enero de 1971; Pasolini, Pier Paolo, Sobre
va—; as luces e a escuridade en tempos de cambios, en pleno los gloriosos años 60 de la primera Eurocopa española (1964) Sobre el deporte. Contraediciones, SL Barcelona, 2015; https:// el deporte. Contraediciones, S.L. Barcelona, 2015; https://www.
posfranquismo, que levamos ata 1991; a época dourada que —en la que fueron decisivos los gallegos Súarez, amancio, www.elplural.com/sociedad/el-futbol-poesia-de-pasolini_. El, elplural.com/sociedad/el-futbol-poesia-de-pasolini_. Él, que fue
define o tempo máis optimista do fútbol galego (1992-2011) e, Marcelino y reija— y del heterodoxo Pontevedra del «Hai que que foi futbolista afeccionado e inventaba enxeñosas tácticas de futbolista amateur y se inventaba ingeniosas tácticas de juego,
xogo, levado pola paixón e no contexto italiano que capitaliza- llevado por la pasión y en el contexto italiano que capitalizaban
por último, a resaca dos éxitos precedentes e o gran salto do roelo», enmarcado en el desarrollismo económico de la Dicta-
ban Umberto Eco ou Guillo Dorfles sobre un postestruturalismo Umberto Eco o Guillo Dorfles sobre un postestructuralismo
fútbol feminino (2012-2019). dura —la España de la primera industrialización, el turismo
semiótico, chegou a concibir o fútbol como un sistema de signos, semiótico, llegó a concebir el fútbol como un sistema de signos,
Baixo a atmosfera e a entón síndrome de Beckham, a princi- y la emigración masiva—; las luces y la oscuridad en tiempos unha verdadeira linguaxe escrita-falada. un verdadero lenguaje escrito-hablado
pios deste século —2003 e 2004—John Carlin xa intuía que o de cambios, en pleno postfranquismo, que llevamos hasta 9 recomendaría del: El delantero centro fue asesinado al atardecer. 9 recomendaría de él: El delantero centro fue asesinado al atar-
deporte inventado polos seus paisanos británicos había case 1991; la época dorada que define el tiempo más optimista del Barcelona. Planeta, 2005 (1990) e Fútbol. Una religión en busca de decer. Barcelona. Planeta, 2005 (1990) y Fútbol. Una religión en
século e medio se fora convertendo na gran relixión global fútbol gallego (1992-2011) y, por último, la resaca de los éxitos un Dios. random House/Mondadori, Barcelona, 2005. busca de un Dios. random House /Mondadori, Barcelona, 2005
que podía transcender cuestións de raza, de fe, de política, de precedentes y el gran salto del fútbol femenino (2012-2019). 10 Vid. Cuentos completos. alianza Editorial. Madrid, 1986 e Despis- 10 Vid. Cuentos completos. alianza Editoria. Madrid, 1986 y Despis-
condición social, de sexo ou de idade, capaz de conmocionar Bajo la atmósfera y el entonces síndrome de Beckham, a tes y franquezas. Visor. Madrid, 2002. tes y franquezas. Visor. Madrid, 2002
calquera sociedade no planeta Terra,19 a relixión que Eduardo principios de este siglo —2003 y 2004— John Carlin ya intuía 11 Converte os seus Once cuentos de fútbol. almarabu. Madrid, 1986 11 Convierte sus Once cuentos de fútbol. almarabu. Madrid, 1986
Galeano imaxinou, un día, como a única que non tiña ateos. que el deporte inventado por sus paisanos británicos, hacía (Editora nacional, 1963) en auténtica literatura. (Editora nacional, 1963) en auténtica literatura.
Galicia como fútbol non é unha excepción. casi siglo y medio, se había ido convirtiendo en la gran reli- 12 O seu libro La Susi en el vestuario blanco (La Esfera de los Libros, 12 Su libro La Susi en el vestuario blanco (La Esfera de los Libros, Ma-
Madrid, 2003) é un fresco marabilloso sobre o fútbol, tratado drid, 2003) es un fresco maravilloso sobre el fútbol, tratado desde
gión global que podía trascender cuestiones de raza, de fe, de
desde a metaironía duchampiana por esa Susi, adxunta á direc- la metaironía duchampiana por esa Susi, adjunta a la dirección
política, de condición social, de sexo o de edad, capaz de con-
ción deportiva de Jorge Valdano. deportiva de Jorge Valdano.
mocionar cualquier sociedad en el planeta Tierra,19 la religión 13 as súas crónicas no xornal deportivo As son igualmente pura 13 Sus crónicas en el periódico deportivo As son igualmente pura
que Eduardo Galeano imaginó, un día, como la única que no literatura, a pesar da súa paixón polo Barça. literatura, a pesar de su pasión por el Barça.
tenía ateos. Galicia como fútbol no es una excepción. 14 no conto «El penal más largo del mundo» (Mesmo en Memorias 14 En el cuento «El penal más largo del mundo»(incluso en Me-
del Míster Peregrino Fernández y otros relatos. Editorial norma, morias del Míster Peregrino Fernández y otros relatos.Editorial
Buenos aires, 1998) fai un relato coma se se tratase dun partido norma, Buenos aires, 1998) hace un relato como si se tratase de
de fútbol: «… Cando fun buscar a pelota dentro do arco, o Gato un partido de fútbol: «… Cuando fui a buscar la pelota dentro del
Díaz estaba a se levantar coma un can mallado… algún día, arco, el Gato Díaz estaba levantándose como un perro apaleado…
cando sexas vello, vas andar contando por aí que lle fixeches un algún día, cuando seas viejo, vas a andar contando por ahí que
gol ao Gato Díaz, pero para entón xa ninguén se vai a acordar de le hiciste un gol al Gato Díaz, pero para entonces ya nadie se va a
min». acordar de mí».
15 Os seus contos Salvajes y sentimentales. Letras de fútbol (aguilar. 15 Sus cuentos Salvajes y sentimentales. Letras de fútbol (aguilar.
Madrid, 2000), recompilados de moitos dos seus artigos, ade- Madrid, 2000), recopilados de muchos de sus artículos, además
mais de ser un bo tributo á literatura, son a imaxe compartida de ser un buen tributo a la literatura, son la imagen compartida
cos seus xeracionais —entre os que me atopo— da «recupera- con sus generacionales —entre los que me encuentro— de la
ción proustiana dunha infancia estrañada». «recuperación proustiana de una infancia añorada».
16 Los ángeles blancos. El Real Madrid y el nuevo fútbol. Seix Barral. 16 Los ángeles blancos. El Real Madrid y el nuevo fútbol. Seix Barral.
Barcelona, 2004. Barcelona, 2004
17 «Les enjeux du football». En Actes de la Recherche en Sciences 17 «Les enjeux du football». En Actes de la Recherche en Sciences
Sociales, 103. París, xuño, 1994. Sociales, 103. Paris, junio, 1994.
18 Xustamente o 10 de outubro dese ano aparecía esa referencia. 18 Justamente el 10 de octubre de ese año aparecía esa referencia.
19 Vid. Los ángeles blancos…, cit., nota 16. 19 Vid. Los ángeles blancos…, cit., nota 16.

16 | Valor e mestría: Galicia como fútbol Unha relixión sen ateos: Galicia como fútbol Una religión sin ateos: Galicia como fútbol | 17
Reliquias do «noso fútbol» Reliquias de «o noso fútbol» Stefan zweig dedica un dos catorce pasaxes de Momentos es- Stefan zweig dedica uno de los catorce pasajes de Momentos
telares da humanidade (1927) a ese fito das telecomunicacións estelares de la humanidad (1927) a ese hito de las telecomuni-
rubén Ventureira rubén Ventureira que foi o tendido do primeiro cable telegráfico transatlántico, caciones que fue el tendido del primer cable telegráfico tra-
o que en 1858 conectou Estados Unidos e Europa. É inevitable satlántico, el que en 1858 conectó Estados Unidos y Europa.
acordarse de zweig e dese episodio cando reparas en que o Es inevitable acordarse de zweig y de ese episodio cuando re-
primeiro momento estelar do fútbol galego e español —a súa paras en que el primer momento estelar del fútbol gallego y
orixe mesmo— llo debemos ao cable. español —su origen mismo— se lo debemos al cable.
En 2001 difundiuse que o berce do fútbol español era Vila- En 2001 se difundió que la cuna del fútbol español era Vi-
garcía. Moreno Bolaños refutou esa hipótese, baseada, ao seu lagarcía. Moreno Bolaños refutó esa hipótesis, basada, a su
xuízo, en dúas noticias inexistentes.1 así que a orixe seguiuse juicio, en dos noticias inexistentes.1 así que el origen se siguió
situando onde sempre: en Huelva, ligado á actividade dos in- ubicando donde siempre: en Huelva, ligado a la actividad de
gleses que explotaban as minas de río Tinto. así foi ata 2012. los ingleses que explotaban las minas de río Tinto. así fue
Entón, José ramón Cabanelas, investigador da historia local hasta 2012. Entonces, José ramón Cabanelas, investigador de
de Vigo, revelou o achado da que hoxe segue sendo a primei- la historia local de Vigo, reveló el hallazgo de la que hoy sigue
ra noticia sobre a práctica do fútbol en España. Publicada no siendo la primera noticia sobre la práctica del fútbol en Es-
Faro de Vigo, di: «Outra vez volveron visitarnos [ao Casino] os paña. Publicada en Faro de Vigo, dice: «Otra vez han vuelto á
ingleses. Son tan amables! Camiñan como catro, pisan como visitarnos [al Casino] los ingleses. ¡Son tan amables! Caminan
seis e beben como cincuenta (...) Pescan, cazan, fuman, pintan como cuatro, pisan como seis y beben como cincuenta (...) Pes-
e xogan á pelota, segundo o seu uso e maneira (...)».2 Data de can, cazan, fuman, pintan y juegan a la pelota, según su uso y
1876: por tanto, é catro anos anterior á primeira noticia sobre manera (...)».2 Data de 1876: por tanto, es cuatro años anterior
fútbol en Huelva.3 a la primera noticia sobre fútbol en Huelva.3
Cabanelas deduce que os que «xogan á pelota» son os tra- Cabanelas deduce que los que «juegan a la pelota» son los
balladores da Eastern Telegraph Company Ltd, empresa ins- trabajadores de la Eastern Telegraph Company Ltd, empre-
taladora do cable submarino, coñecida popularmente como o sa instaladora del cable submarino, conocida popularmente
Cable inglés. igual que Moreno considera lóxico que os ingle- como el Cable inglés. igual que Moreno considera lógico que
ses de Huelva practicasen o balompé desde a súa chegada en los ingleses de Huelva practicasen el balompié desde su lle-
1873,4 Cabanelas cre o propio sobre Vigo e a compañía do ca- gada en 1873,4 Cabanelas cree lo propio sobre Vigo y la com-
ble, que se instala xusto nese 1873. «O fútbol xa tiña unha gran pañía del cable, que se instala justo en ese 1873. «El fútbol
popularidade en inglaterra cando os do Cable inglés chegan a ya tenía una gran popularidad en inglaterra cuando los del
Vigo, e por iso podemos supoñer que o empezan a xogar xa in- Cable inglés llegan a Vigo, y por ello podemos suponer que
mediatamente. no museo da empresa en inglaterra, puiden lo empiezan a jugar ya inmediatamente. En el museo de la
constatar a formación de equipos de fútbol alí onde se insta- empresa en inglaterra, he podido constatar la formación de
lou a compañía: alí onde ían, os seus traballadores montaban equipos de fútbol allí donde se instaló la compañía: allí don-
un club chamado Exiles», apunta.5 Chamábanse a si mesmos de iban, sus trabajadores montaban un club llamado Exiles»,
«exiles» (exiliados) porque a maioría desprazábanse desde a apunta.5 Se llamaban a sí mismos «exiles» (exiliados) porque
sede da empresa nai. Pero, máis aló de suposicións, hai un fei- la mayoría se desplazaban desde la sede de la empresa ma-
to obxectivo: a primeira noticia sobre fútbol en España está dre. Pero, más allá de suposiciones, hay un hecho objetivo: la
datada en 1876, e —parafraseando a zweig— ese momento primera noticia sobre fútbol en España está datada en 1876,
estelar aconteceu en Vigo.6 y —parafraseando a zweig— ese momento estelar aconteció
Pero como ben apunta andrés Domínguez almansa no seu en Vigo.6
magnífico estudo Historia social do deporte en Galicia. 1860- Pero como bien apunta andrés Domínguez almansa en su
1920, a influencia de mariñeiros e oficiais británicos non é un magnífico estudio Historia social do deporte en Galicia. 1860-
elemento determinante para a incorporación do fútbol aos 1920, la influencia de marineros y oficiales británicos no es un
costumes autóctonos, pois ese feito viña dando desde tem- elemento determinante para la incorporación del fútbol a las
po atrás sen deixar apenas pegada.7 Considera moito máis costumbres autóctonas, pues ese hecho se venía dando desde
importante para a implantación a influencia dos mozos que tiempo atrás sin dejar apenas huella.7 Considera mucho más
viñan de educarse en Suíza —como os irmáns Lapique, popu- importante para la implantación la influencia de los jóvenes
lizadores do fútbol en Ferrol— ou inglaterra —como Ábalo, que venían de educarse en Suiza —como los hermanos Lapi-
creador do primeiro club coruñés—. O papel transmisor des- que, populizadores del fútbol en Ferrol— o inglaterra —como
tes estudantes retornados, unido ao arraigamento do novo Ábalo, creador del primer club coruñés—. El papel transmisor
deporte entre os colectivos estudantís propios das cidades de estos estudiantes retornados, unido al arraigo del nuevo
galegas, é o que acende a faísca definitiva. E é entón cando deporte entre los colectivos estudiantiles propios de las ciu-
o foot-ball pasa a ocupar o sitio do ciclismo entre os mozos, dades gallegas, es el que enciende la chispa definitiva. Y es en-
que o popularizan.8 na Coruña, son estudantes da Escola Su- tonces cuando el foot-ball pasa a ocupar el sitio del ciclismo
perior de Comercio —entre eles futuros intelectuais como o entre los jóvenes, que son quienes lo popularizan.8 En a Coru-
propio Ábalo, Eugenio Carré, Leandro Carré, Ángel del Casti- ña, son estudiantes de la Escuela Superior de Comercio —en-
llo, Fernando Martínez Morás, arturo Senra o Manuel Mon- tre ellos futuros intelectuales como el propio Ábalo, Eugenio
Un ataque do equipo local no partido Vigo Sporting-Arenas Club xogado en Un ataque del equipo local en el partido Vigo Sporting-Arenas Club jugado
teagudo —os que fundan o primeiro club, o Coruña;9 trátase Carré, Leandro Carré, Ángel del Castillo, Fernando Martínez
Coia e correspondente á semifinal da Copa do Rei de 1919 en Coia y correspondente a la semifinal de la Copa del Rey de 1919
| Arquivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo | Archivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo
do mesmo núcleo que, desde finais do XiX, se reúne na Cova Morás, arturo Senra o Manuel Monteagudo— los que fundan

Reliquias do noso fútbol Reliquias de «o noso fútbol» | 19


Céltica e que tamén a principios do XX participa na creación el primer club, el Coruña;9 se trata del mismo núcleo que, des- a gloria mais non a alcanza: o Celta, símbolo dunha cidade cing de Ferrol alcanza la final del Torneo nacional de Fútbol,
da Universidade Popular coruñesa. En Vigo, o fútbol prende de finales del XiX, se reúne en la Cova Céltica y que también que crece a ritmo de conservas,18 alcanza o subcampeonato la Copa de toda la vida.
nos mozos de familias ben, dedicadas á «triloxía mar, indus- a principios del XX participa en la creación de la Universidad de Copa (1948), e o Dépor roza unha Liga (1950) que sería a Tras la lucha fratricida, y hasta finales de los 50 —perío-
tria e conserva».10 E en Vilagarcía ten un papel fundamental a Popular coruñesa. En Vigo, el fútbol prende en los jóvenes de apoteose da cidade populista de alfonso Molina. a falta de do que se ha dado en llamar primer franquismo— el fútbol
familia Cela, ligada ao ferrocarril. familias bien dedicadas a la «trilogía mar, industria y conser- títulos, Galicia democratiza o seu acceso á elite —na campaña gallego roza la gloria mas no la alcanza: el Celta, símbolo de
Outro feito fundamental para a popularización do foot-ball va».10 Y en Vilagarcía tiene un papel fundamental la familia 1949-50 UD Orensana, Gimnástica Lucense e arosa SC acom- una ciudad que crece a ritmo de conservas,18 alcanza el sub-
nos inicios do século XX en España é a aprobación, en 1904, da Cela, ligada al ferrocarril. pañan o racing de Ferrol en Segunda e establecen un récord campeonato de Copa (1948), y el Dépor roza una Liga (1950)
Lei de descanso dominical.11 ademais de favorecer a súa prác- Otro hecho fundamental para la popularización del foot- galego na categoría— e especialízase en organizar torneos es- que habría sido la apoteosis de la ciudad populista de alfonso
tica, crea un público: as clases populares, liberadas un día á ball en los inicios del siglo XX en España es la aprobación, en tivais, e nacen así o Teresa Herrera e, despois, outros en diver- Molina. a falta de títulos, Galicia democratiza su acceso a la
semana. Entre eses asistentes, cóntase a muller, á que se lle co- 1904, de la Ley de Descanso Dominical.11 además de favorecer sos puntos da rexión. Símbolos dese tempo son dous rebeldes: élite —en la campaña 1949-50 UD Orensana, Gimnástica Lu-
bra entrada reducida para que poida admirar aos sportmen. É su práctica, crea un público: las clases populares, liberadas un acuña e Pahiño. O porteiro coruñés, que fora detido nunha cense y arosa SC acompañan al racing de Ferrol en Segunda
suxeito pasivo do novo deporte, e así aparece representada por día a la semana. Entre esos asistentes, se cuenta la mujer, a la manifestación socialista en 1936,19 é citado para o Mundial de estableciendo un récord gallego en la categoría— y se espe-
exemplo en carteis de Francisco Lloréns12 ou rafael Barros.13 que se cobra entrada reducida para que pueda admirar a los Brasil 1950, pero o seleccionador postérgao ao banco. O dian- cializa en organizar torneos veraniegos, y nacen así el Teresa
É xusto tras a entrada en vigor desa lei cando proliferan os sportmen. Es sujeto pasivo del nuevo deporte, y así aparece teiro vigués nin sequera é chamado para Brasil: lector de Tols- Herrera y, después, otros en diversos puntos de la región. Sím-
equipos por toda España —Galicia é unha das rexións nas que representada por ejemplo en carteles de Francisco Lloréns12 o toi e Dostoievski, é discriminado por vermello.20 Por entón, o bolos de ese tiempo son dos rebeldes: acuña y Pahiño. El por-
máis— e cando a prensa pasa a dar as notas de «foot-ball» nas rafael Barros.13 fútbol, xunto co cinema e os touros, forman a santísima trin- tero coruñés, que había sido detenido en una manifestación
súas primeiras páxinas. nace o Dépor e fúndase oficialmen- Es justo tras la entrada en vigor de esa ley cuando prolife- dade do lecer franquista. na súa expansión xogan un papel socialista en 1936,19 es citado para el Mundial de Brasil 1950,
te o Coruña, que serán vítimas deportivas de Fortuna e Vigo, ran los equipos por toda España —Galicia es una de las re- fundamental a prensa —ata un intelectual como Fernández pero el seleccionador lo posterga al banquillo. El delantero
os dous grandes clubs galegos dos albores, aos que só desde giones en las que más— y cuando la prensa pasa a dar las Flórez se rebaixa a escribir de fútbol en ABC— e, sobre todo, vigués ni siquiera es llamado para Brasil: lector de Tolstoi y
Pontevedra lles tusirán de cando en vez. nese reinado olívi- notas de «foot-ball» en sus primeras páginas. nace el Dépor a radio, onde resoan as voces de Matías Prats e do galego En- Dostoievski, es discriminado por rojo.20 Por entonces, el fút-
co ten moito que ver o xornalista Hándicap, todo un activista y se funda oficialmente el Coruña, que serán víctimas depor- rique Mariñas.21 Mentres, en Europa, das cinzas da ii Guerra bol, junto al cine y los toros, forman la santísima trinidad del
do balompé. É este vigués quen acuña o sambenito da «furia tivas de Fortuna y Vigo, los dos grandes clubes gallegos de Mundial (1939-1945) nacen institucións como a CEE (1957), ocio franquista. En su expansión juegan un papel fundamen-
española» con ocasión do primeiro gran hit da selección, a los albores, a los que solo desde Pontevedra toserán de vez en embrión da actual UE, e torneos futbolísticos como a Copa de tal la prensa —hasta un intelectual como Fernández Flórez
prata de anveres 1920, que se colgan tres galegos (Otero, Gil e cuando. En ese reinado olívico tiene mucho que ver el perio- Europa (1956). É neste período no que empeza a cobrar senti- se rebaja a escribir de fútbol en ABC— y, sobre todo, la radio,
González). Este metal populariza en España de forma defini- dista Hándicap, todo un activista del balompié. Es este vigués do unha certeira frase de Paul auster: «O fútbol é un milagre donde resuenan las voces de Matías Prats y del gallego Enri-
tiva o fútbol, que en xuño de 1926 dá un salto cualitativo coa quien acuña el sambenito de la «furia española» con ocasión mediante o cal Europa aprendeu a odiarse sen esnaquizarse». que Mariñas.21 Mientras, en Europa, de los rescoldos de la ii
implantación do profesionalismo. Ponse así fin ao chamado del primer gran hit de la selección, la plata de amberes 1920, O descenso do Celta en 1959 tras catorce tempadas en Pri- Guerra Mundial (1939-1945) nacen instituciones como la CEE
«amateurismo marrón» —xogadores que recibían prebendas que se cuelgan tres gallegos (Otero, Gil y González). Este me- meira pon fin a unha etapa que deixa paso aos desenvolve- (1957), embrión de la actual UE, y torneos futbolísticos como
económicas—, do que en Galicia hai casos desde os anos 10. tal populariza en España de forma definitiva el fútbol, que en dores anos 60, os de máximo apoxeo de dous galegos que la Copa de Europa (1956). Es en este período en el que empieza
ademais, configúranse entón as dúas competicións que hoxe junio de 1926 da un salto cualitativo con la implantación del —como tantos dos seus paisanos entón— teñen que gañar a a cobrar sentido una certera frase de Paul auster: «El fútbol
son as máis importantes do mundo a nivel doméstico e de profesionalismo. Se pone así fin al llamado «amateurismo vida lonxe da súa terra, amancio e Luis Suárez, o único Ba- es un milagro mediante el cual Europa aprendió a odiarse sin
países: a Liga (1929) e o Mundial (1930). marrón» —jugadores que recibían prebendas económicas—, lón de Ouro nado en España. Xunto cos tamén emigrantes destrozarse».
Xa co fútbol profesionalizado, Dépor e racing de Ferrol lo- del que en Galicia hay casos desde los años 10. además, se Marcelino e reija forman na selección que abate o inimigo El descenso del Celta en 1959 tras catorce temporadas en Pri-
gran crebar a hexemonía viguesa no campionato rexional, no configuran entonces las dos competiciones que hoy son las comunista na final da Eurocopa de 1964, primeiro título do mera pone fin a una etapa que deja paso a los desarrollistas
que asoma o Eiriña, un equipo fundado polo galeguista anto- más importantes del mundo a nivel doméstico y de países: la fútbol español. nese tempo, xorde en Galicia un contrapoder años 60, los de máximo apogeo de dos gallegos que —como
nio Losada Diéguez14 cuxos futbolistas serán caricaturizados Liga (1929) y el Mundial (1930). ao tradicional eixe norte-sur: o Pontevedra do Hai que roelo. E tantos de sus paisanos entonces— se tienen que ganar la vida
por Castelao. Seguindo o fío da cultura, chegamos ao cálido Ya con el fútbol profesionalizado, Dépor y racing de Ferrol faino nun contexto no que a cidade vive unha euforia empre- lejos de su tierra, amancio y Luis Suárez, el único Balón de Oro
recibimento que Eduardo Blanco amor —que fora presiden- logran quebrar la hegemonía viguesa en el campeonato re- sarial cos inicios da Celulosa e Tafisa, remarca alfonso Eiré . nacido en España. Junto con los también emigrantes Marceli-
te do Orense Spórting Club—15 brinda en 1928 ao Celta cando gional, en el que asoma el Eiriña, un equipo fundado por el Mentres, o fútbol continúa evanxelizando o planeta grazas á no y reija forman en la selección que abate al enemigo comu-
visita terras americanas. Era en realidade aquel equipo unha galleguista antonio Losada Diéguez14 cuyos futbolistas serán tele e ás retransmisións por satélite.23 nista en la final de la Eurocopa de 1964, primer título del fút-
selección galega, pois viaxaba reforzado por elementos do Dé- caricaturizados por Castelao. Siguiendo el hilo de la cultura, Esfumado o soño granate, chegan os 70 e os 80, anos tan es- bol español. En ese tiempo, surge en Galicia un contrapoder
por e o racing. O escritor ourensán eloxia o «valor e mestría»16 llegamos al cálido recibimiento que Eduardo Blanco amor — curos para o fútbol galego como luminosos para a democracia al tradicional eje norte-Sur: el Pontevedra del Hai que roelo.
do combinado. que había sido presidente del Orense Sporting Club—15 brinda en España. Os éxitos son individuais e cópanos gardametas Y lo hace en un contexto en el que la ciudad vive una euforia
É un coruñés o primeiro galego que xoga un Mundial, Cha- en 1928 al Celta cuando visita tierras americanas. Era en reali- que xogan para equipos de fóra (Miguel Ángel, Pereira, agus- empresarial con los inicios de la Celulosa y Tafisa, remarca
cho, un xogador de un Segunda, dun equipo periférico como dad aquel equipo una selección gallega, pues viajaba reforza- tín, Buyo). a nivel de clubs, o momento de máis categoría é alfonso Eiré.22 Mientras, el fútbol continúa evangelizando el
o Deportivo, ao que os seleccionadores de España chaman de do por elementos del Dépor y el racing. o debut na Copa da UEFa do Celta, que será o equipo galego planeta gracias a la tele y a las retransmisiones por satélite.23
oídas pois nin o viron en directo.17 E é o Celta de Vigo o que en Es un coruñés el primer gallego que juega un Mundial, Cha- de referencia desta era, xusto nun tempo de despegamento Esfumado el sueño granate, llegan los 70 y los 80, años tan
1936 logra o primeiro ascenso dun equipo galego a Primeira, e cho, un jugador de un Segunda, de un equipo periférico como de Vigo propiciado pola posta en marcha da zona Franca e oscuros para el fútbol gallego como luminosos para la demo-
faino cun once enteiramente autóctono. O debut na máxima el Deportivo, al que los seleccionadores de España llaman de Citröen.24 Mentres, o Dépor vive a súa «longa noite de pedra» cracia en España. Los éxitos son individuales y los copan guar-
categoría pospono a Guerra Civil, que frea as competicións de oídas pues ni lo han visto en directo.17 Y es el Celta de Vigo (descende en 1973 e non regresa a Primeira ata 1991), a ton dametas que juegan para equipos de fuera (Miguel Ángel, Pe-
escala española. Durante o conflito, este córner é dos puntos el que en 1936 logra el primer ascenso de un equipo gallego co estado da cidade, porque, como apunta Eiré, «as épocas reira, agustín, Buyo). a nivel de clubes, el momento de más
menos afectados: o campionato galego séguese realizando e a Primera, y lo hace con un once enteramente autóctono. El máis nefastas futbolisticamente do Deportivo coincidiron tronío es el debut en la Copa de la UEFa del Celta, que será el
Franco elixe Vigo para montar en 1937 «o primeiro partido da debut en la máxima categoría lo pospone la Guerra Civil, que coa perda da Capital de Verán (…) e co roubo da capitalidade equipo gallego de referencia de esta era, justo en un tiempo
España liberada», un choque entre Portugal e unha selección frena las competiciones de escala española. Durante el con- económica, que deprimiu a unha parte da poboación».25 Un de despegue de Vigo propiciado por la puesta en marcha de
que viste camiseta azul, pois o vermello non procede. O ano flicto, este córner es de los puntos menos afectados: el cam- dos poucos momentos luminosos dese período é o Mundial la zona Franca y Citröen.24 Mientras, el Dépor vive su «longa
do fin da guerra, o racing de Ferrol alcanza a final do Torneo peonato gallego se sigue celebrando y Franco elige Vigo para 82, que recalou en Vigo e Coruña e que levou a televisión en noite de pedra» (desciende en 1973 y no regresa a Primera
nacional de Fútbol, a Copa de toda a vida. montar en 1937 «el primer partido de la España liberada», un cor a millóns de fogares españois e galegos. hasta 1991), a tono con el estado de la ciudad, porque, como
Tras a loita fratricida, e ata finais do 50 —período que se choque entre Portugal y una selección que viste camiseta Tras o olímpico e barcelonés 1992 ábrese a era dourada do apunta Eiré, «las épocas más nefastas futbolísticamente del
deu en chamar primeiro franquismo— o fútbol galego roza azul, pues el rojo no procede. El año del fin de la guerra, el ra- fútbol galego. nunha cidade gobernada con maioría absolu- Deportivo coincidieron con la pérdida de la Capital de Verano

20 | Valor e mestría: Galicia como fútbol Reliquias do noso fútbol Reliquias de «o noso fútbol» | 21
ta por Paco Vázquez —quen recupera o orgullo coruñés con (...) y con el robo de la capitalidad económica, que deprimió a Deixou escrito o uruguaio Eduardo Galeano que «o fútbol é en lo monetario y de nuevo subido al ascensor. Ha sido, ade-
obras e proxectos culturais— o seu antagonista político, Len- una parte de la población».25 Uno de los pocos momentos lu- a única relixión sen ateos». Galicia non é allea a esa relixión, e más, el tiempo de la consolidación del proyecto en Segunda
doiro, edifica o mellor Dépor da historia. O equipo branquia- minosos de ese período es el Mundial 82, que recaló en Vigo y esta exposición concíbese para mostrar as súas reliquias fut- del Lugo. En cuanto a individualidades, sobresalen iago as-
zul, aderezado con samba brasileira, faise grande de España Coruña y que llevó la televisión en color a millones de hogares bolísticas, ben de clubs ben de xogadores. Unha mostra que — pas, goleador para la leyenda del Celta, y Lucas Vázquez, ya el
e Europa. «O milagre permanente»: así o bautizará a biblia españoles y gallegos. máis aló do amateurismo dos albores— se centra no balompé gallego con más Copas de Europa —tres— gracias a su trilogía
xornalística France Football. Unha clase de zara do fútbol, Tras el olímpico y barcelonés 1992 se abre la era dorada del profesional e deixa fóra o afeccionado, igual que prescinde merengue. Pero, sobre todo, han sido los años de la definitiva
pero, ao contrario que a empresa téxtil, Hércules con pés de fútbol gallego. En una ciudad gobernada con mayoría abso- do fútbol base; aínda que vertebradores e imprescindibles, eclosión del balompié femenino, que en este catálogo merece
barro. O Celta, ao que lle sentarán ben os aires do Leste (es- luta por Paco Vázquez —quien recupera el orgullo coruñés dedicarlles a atención que merecen expandiría o contido ata capítulo aparte, desde la pionera irene hasta los triunfos de
pecialmente os rusos), tomará o aire do seu veciño do nor- con obras y proyectos culturales— su antagonista políti- límites inabarcables. En definitiva, esta exposición pretende Vero Boquete, pasando, por supuesto, por las copas del cole-
te. Coa principal factoría da cidade no peito,26 pelexará pola co, Lendoiro, edifica el mejor Dépor de la historia. El equipo ofrecer un crisol de momentos estelares do «noso fútbol», un gial Karbo.
Liga, pola Copa e brillará en Europa. Pero o Dépor irá máis aló: blanquiazul, aderezado con samba brasileña, se hace grande deporte que forma parte do noso lecer, e da nosa identidade Dejó escrito el uruguayo Eduardo Galeano que «el fútbol
gañará títulos —unha Liga e dúas copas, ademais de tres su- de España y Europa. «El milagro permanente»: así lo bautiza- social e cultural, desde hai 143 anos. es la única religión sin ateos». Galicia no es ajena a esa reli-
percopas españolas— e protagonizará xestas na Champions. rá la biblia periodística France Football. Una suerte de zara gión, y esta exposición se concibe para mostrar sus reliquias
O tramo inicial dese éxito —o primeiro título español de «o del fútbol, pero, al contrario que la empresa textil, Hércules futbolísticas, bien de clubes bien de jugadores. Una muestra
noso fútbol»— chega da man do Raposo de Arteixo, arsenio, con pies de barro. El Celta, al que le sentarán bien los aires que —más allá del amateurismo de los albores— se centra en
quen se converterá no galego máis querido27 e ao que Manuel del Este (especialmente los rusos), tomará el rebufo de su el balompié profesional y deja fuera el aficionado, igual que
rivas chegará a equiparar co Mago Merlín.28 Baixando a un vecino del norte. Con la principal factoría de la ciudad en el prescinde del fútbol base; aunque vertebradores e impres-
terreo máis prosaico, foron aqueles os tempos da «senten- pecho,26 peleará por la Liga, por la Copa y brillará en Europa. cindibles, dedicarles la atención que merecen expandiría el
za Bosman» (1995) —que internacionalizará para sempre os Pero el Dépor irá más allá: ganará títulos —una Liga y dos Co- contenido hasta límites inabarcables. En definitiva, esta ex-
clubs— e dos millonarios dereitos televisivos. a cambio do pas, además de tres Supercopas españolas— y protagoniza- posición pretende ofrecer un crisol de momentos estelares de
seu maná, a pequena pantalla irá marcando ritmos e usos do rá gestas en la Champions. El tramo inicial de ese éxito —el «o noso fútbol», un deporte que forma parte de nuestro ocio,
balompé, o que desencadeará entre certo sector da afección primer título español de «o noso fútbol»— llega de la mano y de nuestra identidad social y cultural, desde hace 143 años.
un «odio eterno ao fútbol moderno» que, co paso do tempo, del Zorro de Arteixo, arsenio, quien se convertirá en el gallego
se foi agudizando. más querido27 y al que Manuel rivas llegará a equiparar con
nesta época de esplendor na herba, Dépor e Celta non están el Mago Merlín.28 Bajando a un terreno más prosaico, fueron
sós na cima: o Compos súmase á «esmorga» ascendendo de aquellos los tiempos de la «sentencia Bosman» (1995) —que Notas Notas
forma meteórica de Terceira a Primeira, onde chega a ser sub- internacionalizará para siempre las plantillas— y de los mi- 1 Véxase Moreno Bolaños, pp. 16-30. 1 Véase Moreno Bolaños, pp. 16-30.
campión de inverno. non é casual que o faga nunha cidade que llonarios derechos televisivos. a cambio de su maná, la pe- 2 Faro de Vigo, 10-06-1876, p. 3. 2 Faro de Vigo, 10-06-1876, p. 3.
«pasou de ser estudantil e clerical a ser capital»,29 e que dará queña pantalla irá marcando ritmos y usos del balompié, lo 3 Moreno recoñece que a primeira proba da existencia do fútbol 3 Moreno reconoce que la primera prueba de la existencia del
en Huelva é unha peza xornalística de 1880 que refire a disputa fútbol en Huelva es una pieza periodística de 1880 que refiere la
un salto cualitativo a partir do rotundo éxito do Xacobeo 93. que desencadenará entre cierto sector de la afición un «odio
«un xogo de pelota» (Gambero, Pablo e López Frías, David. disputa «un juego de pelota» (Gambero, Pablo y López Frías, Da-
a outro nivel, e xa no novo século, volverán a Segunda tras eterno al fútbol moderno» que, con el paso del tiempo, se ha
«¿Dónde se marcó el primer gol de la historia en España?». El vid. «¿Dónde se marcó el primer gol de la historia en España?».
prolongadas ausencias o racing de Ferrol30 e o Pontevedra.31 ido agudizando. Español, 21-08-2016). El Español, 21-08-2016).
O inicio da Gran recesión, en 2008, precede o fin de festa En esta época de esplendor en la hierba, Dépor y Celta no 4 «Desde 1873 ata 1882 é lóxico pensar que os primeiros británicos 4 «Desde 1873 hasta 1882 es lógico pensar que los primeros britá-
para a Galicia futbolística, que marcamos en 2011, ano que están solos en la cima: el Compos se suma a la «esmorga» as- estiveron a mostrar as súas afeccións tanto deportivas como nicos estuvieron mostrando sus aficiones tanto deportivas como
Dépor e Celta pechan en Segunda, e no que Primeira queda cendiendo de forma meteórica de Tercera a Primera, donde sociais no propio pobo de Minas de riotinto» (Moreno p. 3). sociales en el propio pueblo de Minas de riotinto» (Moreno p. 3).
orfa de representante galego por primeira vez desde o curso llega a ser subcampeón de invierno. no es casual que lo haga 5 Conversación telefónica de rubén Ventureira con José ramón 5 Conversación telefónica de rubén Ventureira con José ramón
1990-1991. aquel longo paseo pola elite págano vigueses e en una ciudad que «pasó de ser estudiantil y clerical a ser Ca- Cabanelas (08-06-2018). Cabanelas (08-06-2018).
coruñeses caendo en concurso de acredores, conxuntura xa pital»,29 y que dará un salto cualitativo a partir del rotundo 6 Como curiosidade, apuntamos que zweig fixo escala en Vigo 6 Como curiosidad, apuntamos que zweig hizo escala en Vigo
superada polos primeiros32 e que aínda é unha rémora para éxito del Xacobeo 93. camiño de américa en 1936. camino de américa en 1936.
os segundos.33 no plano individual, cabe lamentar que os me- a otro nivel, y ya en el nuevo siglo, volverán a Segunda tras 7 Domínguez, pp. 384-385. 7 Domínguez, pp. 384-385.
8 «Mediada a década dos noventa, cando o ciclismo domina plena- 8 «Mediada la década de los noventa, cuando el ciclismo domina
llores xogadores galegos daqueles marabillosos anos —Fran, prolongadas ausencias el racing de Ferrol30 y el Pontevedra.31
mente o panorama deportivo galego, a perspectiva coa que é plenamente el panorama deportivo gallego, la perspectiva con
Otero e Míchel Salgado— anticipáronse ao ciclo glorioso da El inicio de la Gran recesión, en 2008, precede al fin de fies-
contemplado o foot-ball comeza a trocar. E así, dun xeito calado, la que es contemplado el foot-ball comienza a cambiar. Y así, de
agora chamada La Roja (Eurocopa 2008-Mundial 2010-Euro- ta para la Galicia futbolística, que marcamos en 2011, año que sen espertar moito interese nos medios de comunicación, unha manera callada, sin despertar mucho interés en los medios de
copa 2012). Dépor y Celta cierran en Segunda, y en el que Primera queda nova xeración de adolescentes galegos —nun período cronoló- comunicación, en una nueva generación de adolescentes galle-
na última etapa que acoutamos (2012-2019), e que ten como huérfana de representante gallego por primera vez desde el xico idéntico ao doutras rexións de Europa— empeza a practicar gos –en un período cronológico idéntico al de otras regiones de
contexto económico a lenta recuperación da Gran recesión curso 1990-1991. aquel largo paseo por la élite lo pagan vigue- o que finalmente será denominado deporte rei». Domínguez, p. Europa– empieza a practicar el que finalmente será denominado
—unha crise que levou por diante ao Club Deportivo Ouren- ses y coruñeses cayendo en concurso de acreedores, coyun- 383. deporte rey». Domínguez, p. 383.
se—,34 vivimos o dispar reinicio dos «dous de sempre». Un tura ya superada por los primeros32 y que aún es una rémora 9 Orixinalmente «Corunna». 9 Originalmente «Corunna».
Celta rexenerado no económico e, sobre unha base canteirá, para los segundos.33 En el plano individual, cabe lamentar 10 Domínguez, p. 383. 10 Domínguez, p. 383.
punteiro no deportivo. E un Dépor lastrado no monetario e que los mejores jugadores gallegos de aquellos maravillosos 11 En vigor desde o 11 de setembro. 11 En vigor desde el 11 de septiembre.
12 Lloréns representa a dúas mulleres que seguen o partido, unha 12 Lloréns representa a dos mujeres que siguen el partido, una de
de novo subido ao ascensor. Foi, ademais, o tempo da conso- años —Fran, Otero y Míchel Salgado— se anticiparon al ciclo
delas con anteollos, desde o palco de honra do Parque de riazor. ellas con anteojos, desde el palco de honor del Parque de riazor.
lidación do proxecto en Segunda do Lugo. En canto a indivi- glorioso de la ahora llamada La Roja (Eurocopa 2008-Mundial
Coñecemos o cartel, realizado en 1910, porque foi reproducido Conocemos el cartel, realizado en 1910, porque fue reproducido
dualidades, sobresaen iago aspas, goleador para a lenda do 2010-Eurocopa 2012). nunha postal de Pedro Ferrer. en una postal de Pedro Ferrer.
Celta, e Lucas Vázquez, xa o galego con máis Copas de Europa En la última etapa que acotamos (2012-2019), y que tiene 13 nun cartel de 1911, Barros representa a un xogador deportivista, 13 En un cartel de 1911, Barros representa a un jugador deportivista,
—tres— grazas á súa triloxía merengue. Pero, sobre todo, fo- como contexto económico la lenta recuperación de la Gran Francisco rodríguez, que lle serve champaña a unha muller Francisco rodríguez, que le sirve champán a una mujer en una
ron os anos da definitiva eclosión do balompé feminino, que recesión—una crisis que se llevó por delante al Club Deporti- nunha copa de fútbol no Parque de riazor. copa de fútbol en el Parque de riazor.
neste catálogo merece capítulo aparte, desde a pioneira irene vo Ourense34—, hemos vivido el dispar reinicio de «os dous de 14 Domínguez, p. 265. 14 Domínguez, p. 265.
ata os triunfos de Vero Boquete, pasando, por suposto, polas sempre». Un Celta regenerado en lo económico y, sobre una 15 ibídem. 15 ibídem.
copas do colexial Karbo. base canterana, puntero en lo deportivo. Y un Dépor lastrado 16 Céltiga, n.º 85-86. 16 Céltiga, n.º 85-86.

22 | Valor e mestría: Galicia como fútbol Reliquias do noso fútbol Reliquias de «o noso fútbol» | 23
17 Foi o primeiro galego que xogou un mundial, o de 1934. 17 Fue el primer gallego que jugó un Mundial, el de 1934.
18 Eiré, p. 35. 18 Eiré, p. 35.
19 Duque de Seras, Victorio. «Diplomáticos o soldados». El País, 22- 19 Duque de Seras, Victorio. «Diplomáticos o soldados». El País, 22-
06-2006. 06-2006.
20 «Ser de esquerdas impedimue ir ao Mundial de 1950», lese nun- 20 «Ser de izquierdas me impidó ir al Mundial de 1950», se lee en
ha reportaxe en Faro de Vigo. Álvarez, armando. «Fallece Pahiño, un reportaje en Faro de Vigo. Álvarez, armando. «Fallece Pahiño,
el gran rebelde del fútbol español». Faro de Vigo, 13-06-2012. el gran rebelde del fútbol español». Faro de Vigo, 13-06-2012.
21 aínda que naceu en Madrid, viviu a maior parte da súa vida na 21 aunque nacido en Madrid, vivió la mayor parte de su vida en a
Coruña. Coruña.
22 Eiré, p. 40. 22 Eiré, p. 40.
23 O primeiro mundial que se puido seguir por television foi Suíza 23 El primer Mundial que se pudo seguir por television fue Suiza
1954. Con inglaterra 1966 chegaron a cor e o satélite. O primeiro 1954. Con inglaterra 1966 llegaron el color y el satélite. El prime-
retransmitido a escala masiva foi arxentina 1978. ro retransmitido a escala masiva fue argentina 1978.
24 Eiré, pp. 34-35. 24 Eiré, pp. 34-35.
25 Eiré, p. 27. 25 Eiré, p. 27.
26 Tras 31 anos, Citröen deixou de ser o principal patrocinador do 26 Tras 31 años, Citröen dejó de ser el principal patrocinador del
Celta na tempada 2016-2017. Celta en la temporada 2016-2017.
27 Segundo as enquisas de La Voz de Galicia. 27 Según las encuestas de La Voz de Galicia.
28 Foi na presentación do libro Arsenio, el fútbol de El Brujo, de Xosé 28 Fue en el presentación del libro Arsenio, el fútbol de El Brujo, de
Hermida. Durante ese acto, rivas tamén sinalou con relación a Xosé Hermida. Durante ese acto, rivas también señaló en rela-
arsenio que os mitos non se poden improvisar: «Fanse a través ción a arsenio que los mitos no se pueden improvisar: «Se hacen
das engurras. as estrelas son efémeras, pero os mitos que o a través de las arrugas. Las estrellas son efímeras, pero los mitos
pobo escolle non se poden fabricar, nacen». López López, Miguel que el pueblo escoge no se pueden fabricar, nacen». López López,
Ángel. «respeto y sabiduría». El País, 07-10-1995. Miguel Ángel. «respeto y sabiduría». El País, 07-10-1995.
29 Eiré, p. 37. 29 Eiré, p. 37.
30 retorna en 2000, tras 21 anos de ausencia. 30 retorna en 2000, tras 21 años de ausencia.
31 En 2004, tras 27 anos de ausencia. 31 En 2004, tras 27 años de ausencia.
32 O Celta declarouse en concurso de acredores o 04-07-2008 cunha 32 El Celta se declaró en concurso de acreedores el 04-07-2008 con
débeda de 67 millóns. En novembro de 2017, só lle restaban una deuda de 67 millones. En noviembre de 2017, solo le resta-
541 000 euros por amortizar de débeda concursal. ban 541.000 euros por amortizar de deuda concursal.
33 O Deportivo declarouse en concurso de acredores en 2013 cunha 33 El Deportivo se declaró en concurso de acreedores en 2013 con
débeda de 160 millóns. una deuda de 160 millones. O Exiles de Vigo, en 1905
34 Desaparecido en 2014. 34 Desaparecido en 2014. | Colección José Ramón Cabanelas
El Exiles de Vigo, en 1905
| Colección José Ramón Cabanelas

Bibliografía Bibliografía
Domínguez Domínguez
Domínguez almansa, andrés. Historia social do deporte en Gali- Domínguez almansa, andrés. Historia social do deporte en Gali-
cia. 1850-1920. Vigo: Editorial Galaxia, 2009. cia. 1850-1920. Vigo: Editorial Galaxia, 2009.
Eiré Eiré
Eiré López, alfonso. O fútbol na sociedade galega. Vigo: Edicións Eiré López, alfonso. O fútbol na sociedade galega. Vigo: Edicións
A Nosa Terra, 1998. a nosa Terra, 1998.
Moreno Bolaños Moreno Bolaños
Moreno Bolaños, Ángel. Análisis de una cita periodística que Moreno Bolaños, Ángel. Análisis de una cita periodística que
cuestiona la cuna del fútbol español. Minas de riotinto, 05-08- cuestiona la cuna del fútbol español. Minas de riotinto, 05-08-
2007. Dispoñible en liña. 2007. Disponible online.

Primeira referencia ao xogo do fútbol


rexistrada en España, publicada en
Faro de Vigo o 10 de xuño de 1876
| Arquivo Faro de Vigo
Primera referencia al juego del fútbol
registrada en España, publicada en
Faro de Vigo el 10 de junio de 1876
| Archivo Faro de Vigo

24 | Valor e mestría: Galicia como fútbol Valor e mestría: Galicia como fútbol | 25
1876-maio de 1926
a orixe do fútbol en Galicia
os primeiros «matches», clubs e torneos.
un horizonte amateur

1876-mayo de 1926
el oriGen del fútbol en Galicia
los primeros «matches», clubes y torneos.
un horizonte amateur

Rubén Ventureira
Xornalista / Periodista

Bandeira da compañía do Cable Inglés e réplica dun balón do século XIX Bandera de la compañía del Cable Inglés y réplica de un balón del siglo XIX
| Colección José Ramón Cabanelas | Colección José Ramón Cabanelas

4’82 x 2’70 metros. Estas eran as medidas das porterías dos 4’82 x 2’70 metros. Estas eran las medidas de las porterías de
«cadros do Malecón».1 O regulamentario era 7’32 x 2’43,2 e sa- los «cuadros del Malecón».1 Lo reglamentario era 7’32 x 2’43,2
bíano en Vigo, pero a falta de espazo obrigaba a reducilas e a y lo sabían en Vigo, pero la falta de espacio obligaba a redu-
limitar a nove o número de xogadores por bando.3 Con tales cirlas y a limitar a nueve el número de jugadores por bando.3
estreitezas empezou o fútbol en Galicia, pois consta que neses Con tales estrecheces empezó el fútbol en Galicia, pues consta
terreos gañados ao mar xogaban os ingleses polo menos des- que en esos terrenos ganados al mar jugaban los ingleses al
de 1880,4 aínda que seguramente o viñan facendo xa desde menos desde 1880,4 aunque seguramente lo venían haciendo
antes.5 ya desde antes.5
naqueles albores, os terreos de xogo improvisábanse. En En aquellos albores, los terrenos de juego se improvisaban.
Vigo; na Coruña, onde se xogaba nun velódromo —o Corra- En Vigo; en a Coruña, donde se jugaba en un velódromo —el
lón—6 ou na praza de touros; no campo da igrexa de Vilagar- Corralón—6 o en la plaza de toros; en el campo de la iglesia de
cía… Máis adiante chegarán os primeiros campos concibidos Vilagarcía… Más adelante llegarán los primeros campos conce-
especificamente para este «sport»: así, en 1908 inauguraranse bidos específicamente para este «sport»: así, en 1908 se inau-
en Vigo os de Bouzas (do Fortuna) e Coia (do Vigo), e a Coru- gurarán en Vigo los de Bouzas (del Fortuna) y Coia (del Vigo), y
ña presumirá a partir de 1909 de Monelos (do Coruña) e do a Coruña presumirá a partir de 1909 de Monelos (del Coruña) y
Parque de riazor (do Deportivo). Xa nas seguintes décadas, del Parque de riazor (del Deportivo). Ya en las siguientes déca-
Santiago contará cun remodelado Santa isabel (1912);7 Pon- das, Santiago contará con un remodelado Santa isabel (1912);7
tevedra, con Campolongo (1918),8 Pasarón (1919)9 e O Progre- Pontevedra, con Campolongo (1918),8 Pasarón (1919)9 y O Pro-
so (1922);10 Vilagarcía, coa Lomba (1919);11 Ferrol, con Caranza greso (1922);10 Vilagarcía, con a Lomba (1919);11 Ferrol, con Ca-
(1919)12 e O inferniño (1921);13 Vigo, con Barreiro (1922)…14 ranza (1919)12 y O inferniño (1921);13 Vigo, con Barreiro (1922)…14

A primeira expansión: La primera expansión:


aluvión de «matches» e clubs aluvión de «matches» y clubes
ao longo da primeira década do século XX, o foot-ball prende a lo largo de la primera década del siglo XX, el foot-ball pren-
en Galicia, impulsado por un practicante tipo que reúne dous de en Galicia, impulsado por un practicante tipo que reúne
Postal litográfica dun partido de “foot-ball” disputado en Vigo (ca. 1899). Postal litográfica de un partido de “foot-ball” disputado en Vigo (ca. 1899). trazos principais: mozo15 e burgués.16 O fenómeno iníciase nas dos rasgos principales: joven15 y burgués.16 El fenómeno se ini-
É a primeira imaxe sobre fútbol en Galicia da que hai constancia Es la primera imagen sobre fútbol en Galicia de la que hay constancia cidades de costa e esténdese logo ao interior. Os clubs prolife- cia en las ciudades de costa y se extiende luego al interior. Los
| Colección X. Enrique Acuña | Colección X. Enrique Acuña ran por decenas. clubes proliferan por decenas.

26 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 27
Réplicas do escudo Folla da revista Nuevo
do Fortuna e da Mundo que informa
camiseta do Vigo da final Madrid-Vigo do
| Cortesía Fundación Campionato de España
Celta de Vigo de 1908
Réplicas del escudo | Colección Rubén Ventureira
del Fortuna y de la Hoja de la revista Nuevo
camiseta del Vigo Mundo que informa de
| Cortesía Fundación la final Madrid-Vigo del
Celta de Vigo Campeonato de España
de 1908
| Colección Rubén Ventureira

O Vigo FC, en 1911. O primeiro pola dereita, con traxe,


é Hándicap | Foto: R. Ocaña. Cortesía Fundación Celta de Vigo
El Vigo FC, en 1911. El primero por la derecha, con traje,
es Hándicap | Foto: R. Ocaña. Cortesía Fundación Celta de Vigo

Vigo. O balompé chega ao berce do fútbol español importado Vigo. El balompié llega a la cuna del fútbol español impor-
polos empregados do Cable inglés,17 que en data descoñecida18 tado por los empleados del Cable inglés,17 que en fecha des-
fundan o seu propio club, o Exiles. Os «autóctonos» empezan conocida18 fundan su propio club, el Exiles. Los «autóctonos»
a organizarse a principios do XX. na cidade, nace o Petit Foot- empiezan a organizarse a principios del XX. En la ciudad, nace
ball19 en 1904, pero é ao ano seguinte cando se produce o pri- el Petit Foot-ball19 en 1904, pero es al año siguiente cuando se
meiro aluvión, coa creación do Español FC,20 o Hispania Foot- produce el primer aluvión, con la creación del Español FC,20
Ball Club21 ou os dous equipos que marcarán época en Galicia, el Hispania Foot-Ball Club21 o los dos equipos que marcarán
o Vigo Foot-Ball Club22 e o Fortuna Foot-Ball Club,23 protago- época en Galicia, el Vigo Foot-Ball Club22 y el Fortuna Foot-
nistas dunha rivalidade interurbana que se dará noutras la- Ball Club,23 protagonistas de una rivalidad interurbana que se
titudes galegas e que en realidade é unha loita entre elites dará en otras latitudes gallegas y que en realidad es una lucha
burguesas.24 na área de influencia viguesa tamén se rexistra entre elites burguesas.24 En el área de influencia viguesa tam-
unha intensa actividade balompédica.25 bién se registra una intensa actividad balompédica.25

28 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 29
O Rápido de Bouzas, en 1919
| Arquivo fotográfico Pacheco.
Concello de Vigo
El Rápido de Bouzas, en 1919
| Archivo fotográfico Pacheco.
Concello de Vigo

As primeiras cores que vestiu o Celta foron xersei vermello e pantalón negro. Los primeros colores que vistió el Celta fueron jersey rojo y pantalón negro.
Poucos días despois da fusión entre Vigo e Fortuna, o entón novo equipo Pocos días después de la fusión entre Vigo y Fortuna, el entonces nuevo
colócase ante o obxectivo de Pacheco. De esquerda a dereita, e de arriba equipo se coloca ante el objetivo de Pacheco. De izquierda a derecha, y de
abaixo: Clemente, Queralt, Lago, Caride, Reigosa, Polo, Correa, Isidro; Balbino, arriba abajo: Clemente, Queralt, Lago, Caride, Reigosa, Polo, Correa, Isidro;
Pasarín, Torres | Albores del fútbol vigués. 1905-1923 Balbino, Pasarín, Torres | Albores del fútbol vigués. 1905-1923

O Fortuna de Vigo, en 1916


| Arquivo fotográfico Pacheco.
Concello de Vigo
El Fortuna de Vigo, en 1916
| Archivo fotográfico Pacheco.
Concello de Vigo

Cuberta de Albores del fútbol vigués


(1959), libro de Celso González Villar
| Colección Rubén Ventureira
Cubierta de Albores del fútbol vigués
(1959), libro de Celso González Villar
| Colección Rubén Ventureira

30 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 31
Virgilio Rodríguez Rincón, primeira estrela do Deportivo,
nunha foto que lle dedicou en xullo de 1908 ao fundador do
club, Federico Fernández Amor-Calvet
| Colección Rubén Ventureira
Virgilio Rodríguez Rincón, primera estrella del Deportivo, en
una foto que dedicó en julio de 1908 al fundador del club,
Federico Fernández Amor-Calvet
| Colección Rubén Ventureira

O Parque de Riazor (A Coruña) foi inaugurado en 1909. O 9


de novembro de 1924 celebrouse neste recinto o primeiro
derbi entre o Deportivo e o Celta, partido no que se tomou
esta imaxe do público | Colección Rubén Ventureira
El Parque de Riazor (A Coruña) fue inaugurado en 1909. El
9 de noviembre de 1924 se celebró en este recinto el primer
O Corunna Foot Ball Club, en 1904, na praza de touros. De esquerda a El Corunna Foot Ball Club, en 1904, en la plaza de toros. De izquierda a derbi entre Deportivo y Celta, partido en el que se tomó
dereita, arriba: Monteagudo, Senra, M. Rouco, Martínez, L. Carré, Fernando derecha, arriba: Monteagudo, Senra, M. Rouco, Martínez, L. Carré, Fernando esta imagen del público | Colección Rubén Ventureira
Martínez Morás, Eugenio Carré, Luis Sáenz, Mariano de Paz, Ramón Molina, Martínez Morás, Eugenio Carré, Luis Sáenz, Mariano de Paz, Ramón Molina,
López Roel. Sentados: Enrique Gerbolés, Romualdo González, Arturo Senra, López Roel. Sentados: Enrique Gerbolés, Romualdo González, Arturo Senra,
J. M. Ábalo, Peña, Julio Sáenz, Enrique Blas Pita, José Vázquez e Gabriel Nieto J. M. Ábalo, Peña, Julio Sáenz, Enrique Blas Pita, José Vázquez y Gabriel Nieto
| Colección Rubén Ventureira | Colección Rubén Ventureira

A Coruña. a primeira noticia sobre o xogo da pelota é o ba- A Coruña. La primera noticia sobre el juego de la pelota es el
lonazo que recibe unha muller en 1892,26 pero non será ata o balonazo que recibe una mujer en 1892,26 pero no será hasta
28 de febreiro de 1894 cando se dispute o primeiro partido, el 28 de febrero de 1894 cuando se dispute el primer partido,
entre os socios do British Lawn Tennis Club e os do Sporting entre los socios del British Lawn Tennis Club y los del Spor-
Club.27 Con todo, non haberá continuidade futbolística ata a ting Club.27 no obstante, no habrá continuidad futbolística
irrupción do Corunna Foot-Ball Club, impulsado por alumnos hasta la irrupción del Corunna Foot-Ball Club, impulsado por
da Escola Superior de Comercio con José María Ábalo —un alumnos de la Escuela Superior de Comercio con José María
sportman natural de Vilagarcía educado en inglaterra— á Ábalo —un sportman natural de Vilagarcía educado en ingla-
cabeza. aínda que creado o ano anterior,28 non xoga o seu terra— a la cabeza. aunque creado el año anterior,28 no juega
primeiro partido ata o 19 de outubro de 190229 —na praza su primer partido hasta el 19 de octubre de 190229 —en la pla-
de touros— e non se funda formalmente ata o 1 de outubro za de toros— y no se funda formalmente hasta el 1 de octubre
de 1906.30 O 8 de decembro deste ano retará a un partido os de 1906.30 El 8 de diciembre de este año retará a un partido
socios dun ximnasio, a Sala Calvet, que se constituirán ofi- a los socios de un gimnasio, la Sala Calvet, que se constitui-
cialmente como Club Deportivo da Sala Calvet o 14 de marzo rán oficialmente como Club Deportivo de la Sala Calvet el 14
do ano seguinte.31 nace así o Dépor, e tamén a rivalidade que de marzo del año siguiente.31 nace así el Dépor, y también
marcará o fútbol na cidade ata a desaparición dese Coruña la rivalidad que marcará el fútbol en la ciudad hasta la des-
orixinal en 1919.32 O partido popular empézano gañando os aparición de ese Coruña original en 1919.32 El partido popu-
«coruñesistas»: «O Club Coruña conta coas simpatías case lar lo empiezan ganando los «coruñesistas»: «El Club Coruña
unánimes da poboación», lese na prensa local en 1911.33 Se- cuenta con las simpatías casi unánimes de la población», se
gundo un libro publicado ao ano seguinte, o Coruña era o lee en la prensa local en 1911.33 Según un libro publicado al
equipo con máis socios de España (700), seguido polo Bar- año siguiente, el Coruña era el equipo con más socios de Es-
ça (531).34 Pero o Dépor —aínda sufrindo unha escisión polo paña (700), seguido por el Barça (531).34 Pero el Dépor —aún
camiño—35 conseguirá reverter a situación.36 Pero non todo sufriendo una escisión por el camino35— conseguirá revertir
se limita a este duopolio: nesas primeiras décadas aparecen la situación.36 Pero no todo se limita a este duopolio: en esas
decenas de equipos, entre eles o Fabril, actual filial do Dépor, primeras décadas aparecen decenas de equipos, entre ellos el
fundado en 1914.37 Fabril, actual filial del Dépor, fundado en 1914.37

32 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 33
Foto do once do Deportivo
en 1908 na que Fojón viste
o xersei e as botas que
vemos á dereita:
Boville, Félix de Paz, Virgilio
Rodríguez Rincón, Manuel
Álvarez, Pedro Martínez
Urioste; Ángel Rodríguez,
Francisco Martínez, Carpio
Martínez; José de Llano,
Salvador Fojón, Juan Long
| Foto: Avrillón. Colección Rubén
Ventureira
Foto del once del Deportivo
en 1908 en la que Fojón
viste el jersey y las botas
que vemos a la derecha:
Boville, Félix de Paz, Virgilio
Rodríguez Rincón, Manuel
Álvarez, Pedro Martínez
Urioste; Ángel Rodríguez,
Francisco Martínez, Carpio
Martínez; José de Llano,
Salvador Fojón, Juan Long.
| Foto: Avrillón. Colección Rubén
Ventureira

Gorra, xersei de porteiro, protectores


das canelas e botas de fútbol
de Salvador Fojón, primeiro porteiro
da historia do Deportivo
| Cortesía Familia Fojón
Gorra, jersey de portero, espinilleras
y botas de fútbol de Salvador Fojón,
primer portero de la historia
del Deportivo
| Cortesía Familia Fojón

O Deportivo, en xullo de 1907, no Corralón da Gaiteira. De pé, de esquerda a El Deportivo, en julio de 1907, en el Corralón de A Gaiteira. De pie, de izq. a
dereita: Juan Long, Salvador Fojón, Venancio Deus; Ángel Rodríguez, Manuel dcha.: Juan Long, Salvador Fojón, Venancio Deus; Ángel Rodríguez, Manuel
Álvarez, Daniel Aler; Francisco Martínez, Félix de Paz, Virgilio Rodríguez, Álvarez, Daniel Aler; Francisco Martínez, Félix de Paz, Virgilio Rodríguez,
Pedro Martínez Urioste e Juan Manuel López. É a foto máis antiga que se Pedro Martínez Urioste y Juan Manuel López. Es la foto más antigua que se
coñece do Deportivo | Foto: Pedro Ferrer. Fondo José Luis Bugallal. Arquivo Municipal conoce del Deportivo | Foto: Pedro Ferrer. Fondo José Luis Bugallal. Arquivo Municipal
da Coruña da Coruña

34 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 35
Deportivo e Fortuna, antes do Un dianteiro do equipo visitante
partido do Campionato de Galicia dispara a porta no partido Depor-
e Asturias que disputaron tivo-Pontevedra SC disputado no
o 25 de agosto de 1907 Corralón da Gaiteira (A Coruña) o 14
no Corralón da Gaiteira (A Coruña) de agosto de 1908 e correspondente
| Foto: Pedro Ferrer. Cesión RC Deportivo ao Campionato de Galicia e
Deportivo y Fortuna, antes Asturias. A imaxe é obra do
del partido del Campeonato fotógrafo José Sellier, tamén
de Galicia y Asturias que disputaron pioneiro do cinema español
el 25 de agosto de 1907 en | Foto: José Sellier. Cesión RC Deportivo
el Corralón de A Gaiteira (A Coruña) Un delantero del equipo visitante
| Foto: Pedro Ferrer. Cesión RC Deportivo dispara a puerta en el partido
Deportivo-Pontevedra SC disputa-
do en el Corralón de A Gaiteira (A
Coruña) el 14 de agosto de 1908 y
correspondiente al Campeonato de
Galicia y Asturias. La imagen es obra
del fotógrafo José Sellier, también
pionero del cine español
| Foto: José Sellier. Cesión RC Deportivo

Partido entre o Español e o


Deportivo (con camiseta clara) que
abriu en Madrid o triangular da
Copa do Rei de 1910 organizada pola
Federación Española de Clubes de
Fútbol | Foto: Rivero. Arquivo ABC
Partido entre el Español y el
Deportivo (con camiseta clara) que
abrió en Madrid el triangular de la
Copa del Rey de 1910 organizada por
la Federación Española de Clubes de
Fútbol | Foto: Rivero. Archivo ABC
Francisco Lloréns: Xogador de fútbol
(Virgilio Rodríguez Rincón). Técnica
mixta sobre lenzo, 201 x 95,5 cm.
A Coruña, 1911. O dianteiro Virgilio
Rodríguez Rincón exerceu de modelo
para Francisco Lloréns no estudo do
pintor e o resultado foi un cadro que o
futbolista conservou ata a súa morte
e que é a primeira representación
coñecida en cor do uniforme do
Postal editada por Pedro Ferrer Deportivo. O óleo converteuse na base
que reproduce o cartel realizado dun modernista cartel da Copa da
por Ramón Barros para a Copa Asociación da Prensa da Coruña, que
da Asociación da Prensa da Coruña se disputou os días 24 e 25 de xuño de
de 1911. O xogador deportivista que 1911. Unha postal editada por Pedro
serve a bebida é Francisco Martínez Ferrer popularizou esta obra
| Colección Rubén Ventureira | Museo de Belas Artes da Coruña
Postal editada por Pedro Ferrer Francisco Lloréns: Jugador de fútbol
que reproduce el cartel realizado (Virgilio Rodríguez Rincón). Técnica
por Ramón Barros para la Copa mixta sobre lienzo, 201 x 95,5 cm.
de la Asociación de la Prensa A Coruña, 1911. El delantero Virgilio
de La Coruña de 1911. El jugador Rodríguez Rincón ejerció de modelo
deportivista que sirve la bebida para Francisco Lloréns en el estudio del
es Francisco Martínez pintor y el resultado fue un cuadro que
Postal que representa o cartel
| Colección Rubén Ventureira el futbolista conservó hasta su muerte
realizado por Lloréns para
y que es la primera representación
a Copa da Asociación da Prensa
conocida en color del uniforme del
da Coruña de 1911
Deportivo. El óleo se convirtió en la
| Cesión RC Deportivo
base de un modernista cartel de la
Postal que representa el cartel
Copa de la Asociación de la Prensa de
realizado por Lloréns para
La Coruña, que se disputó los días 24 y
la Copa de la Asociación de la Prensa
25 de junio de 1911. Una postal editada
de A Coruña de 1911
por Pedro Ferrer popularizó esta obra
| Cesión RC Deportivo
| Museo de Belas Artes da Coruña

38 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 39
O Racing de Ferrol, en 1920. De pé, de esquerda a dereita: Horacio Risso
(árbitro e ex-porteiro ), James Langtry, José Freire, Origo, Varela, Touriño
e Manuel Yáñez Niebla (presidente). No medio: Lorenzo e Sergio.
No chan: Pita, Medina, Belmonte e Ramiro | Cortesía Jorge Manuel Deza
Pontevedra Sporting Club, en 1918 | Cortesía de Leoncio Feijoo Pontevedra Sporting Club, en 1918 | Cortesía de Leoncio Feijoo
El Racing de Ferrol, en 1920. De pie, de izquierda a derecha: Horacio Risso
(árbitro y ex portero), James Langtry, José Freire, Origo, Varela, Touriño
Ferrol. Os primeiros matches datan de 189238 e protagoníza- Ferrol. Los primeros matches datan de 189238 y los protagoni- y Manuel Yáñez Niebla (presidente). En el medio: Lorenzo y Sergio.
nos tripulantes da escuadra británica.39 O primeiro partido zan tripulantes de la escuadra británica.39 El primer partido En el suelo: Pita, Medina, Belmonte y Ramiro
entre equipos locais disputarano o 17 de xullo de 1904 o Ferrol entre equipos locales lo disputarán el 17 de julio de 1904 el | Cortesía Jorge Manuel Deza

Foot-Ball Club e o Unión Club de La Graña.40 Despois, o fút- Ferrol Foot-Ball Club y el Unión Club de La Graña.40 Después,
bol estenderase por neda e ares (1911); Pontedeume, Cabanas, el fútbol se extenderá por neda y ares (1911); Pontedeume, Ca-
Fene (1913); Mugardos (1918) e narón (1919).41 banas, Fene (1913); Mugardos (1918) y narón (1919).41

Pontevedra. O primeiro partido xógano «na xunqueira do Pontevedra. El primer partido lo juegan «en la junquera del
Lérez», en agosto de 1905, o Vigo FC e o Pontevedra Foot-Ball Lérez», en agosto de 1905, el Vigo FC y el Pontevedra Foot-Ball
Club, que aliñan a dez xogadores por bando.42 En 1906 fúnda- Club, que alinean a diez jugadores por bando.42 En 1906 se
se o Pontevedra SC (Sporting Club). Xa en 1908, irrompen o funda el Pontevedra SC (Sporting Club). Ya en 1908, irrumpen
alfonso Xiii43 e o Deportivo FC.44 En 1918, o Pontevedra SC fu- el alfonso Xiii43 y el Deportivo FC.44 En 1918, el Pontevedra SC
siónase co Club Deportivo Pontevedra e dá orixe ao Ponteve- se fusiona con el Club Deportivo Pontevedra y da origen al
dra athletic Club.45 na contorna da cidade destaca a creación, Pontevedra athletic Club.45 En el entorno de la ciudad destaca
en 1911, do Marín Foot-Ball Club.46 la creación, en 1911, del Marín Foot-Ball Club.46
Escudo do Racing de Ferrol bordado á man.
Vilagarcía. ao mesmo tempo que o fútbol chega a Ponteve- Vilagarcía. al mismo tiempo que el fútbol llega a Pontevedra, Incorpora a Cruz de Santiago desde 1939
| Cortesía Racing de Ferrol
dra, en 1905, está documentada a existencia dun equipo en en 1905, está documentada la existencia de un equipo en Vila-
Escudo del Racing de Ferrol bordado a mano.
Vilagarcía,47 que a partir da súa legalización en 1906 se cha- garcía,47 que a partir de su legalización en 1906 se llamará Vi- Incorpora la Cruz de Santiago desde 1939
O Ferrol Foot-Ball Club, en 1907 | Cortesía Jorge Manuel Deza
mará Villagarcía Foot-Ball Club e terá como capitán a Ábalo.48 llagarcía Foot-Ball Club y tendrá como capitán a Ábalo.48 Vida El Ferrol Foot-Ball Club, en 1907 | Cortesía Jorge Manuel Deza | Cortesía Racing de Ferrol
Vida gallega dedicaralle en 1910 unha reportaxe49 que inclúe gallega le dedicará en 1910 un reportaje49 que incluye una foto
unha foto do seu presidente, «o entusiasta sportman D. Cami- de su presidente, «el entusiasta sportman D. Camilo Cela», pa-
lo Cela», pai do futuro premio nobel de Literatura. Xa en 191750 dre del futuro premio nobel de Literatura. Ya en 191750 nacerá Lugo. na cidade das murallas o primeiro «match»54 e o pri- Lugo. En la ciudad de las murallas el primer «match»54 y el pri-
nacerá o alfonso Xiii, que foi o primeiro campión da serie B de el alfonso Xiii, que fue el primer campeón de la serie B de meiro equipo —Club Deportivo Lugo— datan de 1908.55 ao mer equipo —Club Deportivo Lugo— datan de 1908.55 al año
Galicia, na tempada 1919-20. Galicia, en la temporada 1919-20. ano seguinte, o fútbol irrompe en Monforte e ribadeo,56 loca- siguiente, el fútbol irrumpe en Monforte y ribadeo,56 locali-
lidade na que en 1913 se realizará o partido no que se apoia o dad en la que en 1913 se celebra el partido en el que se apoya
Santiago. Consta a existencia dun equipo de escolares en Santiago. Consta la existencia de un equipo de escolares en actual ribadeo FC para fixar a súa fundación.57 el actual ribadeo FC para fijar su fundación.57
1905.51 Xa ao ano seguinte nacerá o Santiago FC, formado 1905.51 Ya al año siguiente nacerá el Santiago FC, formado
«por novos ximnastas»,52 e en 1907 farao o Club Deportivo «por jóvenes gimnastas»,52 y en 1907 lo hará el Club Deportivo Ourense. Por último, no relativo ás grandes cidades, o xogo do Ourense. Por último, en lo relativo a las grandes ciudades, el
Compostela.53 Compostela.53 balompé chega a Ourense a partir de 1909.58 juego del balompié llega a Ourense a partir de 1909.58

40 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 41
Rivas: Debuxo humorístico / fútbol. Augada e tinta negra sobre cartolina, Rivas: Dibujo humorístico / fútbol. Aguada y tinta negra sobre cartulina, 9,4
9,4 x 14 cm. Pontevedra, 1907. Representa o partido final da primeira Copa x 14 cm. Pontevedra, 1907. Representa el partido final de la primera Copa
Pontevedra, disputado polo Pontevedra SC e o Vigo FC o 15 de setembro de Pontevedra, disputado por el Pontevedra SC y el Vigo FC el 15 de septiembre
1906 na Xunqueira | Museo de Pontevedra de 1906 en A Xunqueira | Museo de Pontevedra

Os torneos pioneiros Los torneos pioneros


A Copa Gabino Bugallal era un torneo de carácter
Madrid acolle en 1902 a primeira competición futbolística de Madrid acoge en 1902 la primera competición futbolística de provincial que organizou o Deportivo a partir de 1909
ámbito estatal que tivo lugar en España: a Copa da Coroación. ámbito estatal celebrada en España: la Copa de la Coronación. e que gañou en propiedade o 6 xullo de 1913 tras
É parte do programa de festexos pola maioría de idade —e Es parte del programa de festejos por la mayoría de edad —y vencer ao British ferrolán
consecuente entronización— de alfonso Xiii, grande afeccio- consecuente entronización— de alfonso Xiii, gran aficiona- | Cesión RC Deportivo
nado ao foot-ball. Esa paixón é o motivo de que tantos clubs do al foot-ball. Esa pasión es el motivo de que tantos clubes La Copa Gabino Bugallal era un torneo de carácter
provincial que organizó el Deportivo a partir de 1909
leven aínda hoxe o título de real: o Fortuna será o primeiro de lleven aún hoy el título de real: el Fortuna será el primero de
y que ganó en propiedad el 6 julio de 1913 tras vencer
España, en agosto de 1908, seguido meses despois polo Coru- España, en agosto de 1908, seguido meses después por el Co- al British ferrolano
ña e o Deportivo.59 ruña y el Deportivo.59 | Cesión RC Deportivo
O éxito da Copa Coroación é o xerme do torneo decano do El éxito de la Copa Coronación es el germen del torneo deca-
fútbol español, a Copa do rei, que se empeza a disputar ao no del fútbol español, la Copa del rey, que se empieza a dispu-
ano seguinte, 1903.60 Dous máis tarde, en 1905, nace o primei- tar al año siguiente, 1903.60 Dos más tarde, en 1905, nace el pri-
ro trofeo galego da historia, organizado polo Vigo FC.61 aínda mer trofeo gallego de la historia, organizado por el Vigo FC.61 A Copa Compostelá empezou a disputarse
que son catro equipos locais os que se disputan unha copa de aunque son cuatro equipos locales los que se disputan una en 1906, data que figura no trofeo. O Fortuna
prata doada por alfonso Xiii, denomínase «pomposamen- copa de plata donada por alfonso Xiii, se denomina «pom- gañouna en 1906 e 1909. O trofeo atópase
te»62 Campionato Galego ou Copa do rei. Fortuna e Vigo copa- posamente»62 Campeonato Gallego o Copa del rey. Fortuna y na actualidade no museo do Celta
rán o palmarés deste campionato rexional primixenio, pero Vigo coparán el palmarés de este campeonato regional pri- | Cortesía Fundación Celta de Vigo
La Copa Compostelana empezó a disputarse
non oficial: os primeiros gañarán en 1906, 1909, 1910-1911 e migenio, pero no oficial: los primeros ganarán en 1906, 1909,
en 1906, fecha que figura en el trofeo. El Fortuna
1911-1912;63 os segundos, en 1907 e 1908. 1910-1911 y 1911-1912;63 los segundos, en 1907 y 1908. la ganó en 1906 y 1909. El trofeo se encuentra
En 1906, xorden a Copa Compostelá64 e a Copa Pontevedra,65 En 1906, surgen la Copa Compostelana64 y la Copa Ponteve- en la actualidad en el museo del Celta
primeiros torneos das súas respectivas cidades. dra,65 primeros torneos de sus respectivas ciudades. | Cortesía Fundación Celta de Vigo

42 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 43
O Pontevedra SC coa Copa Compos- Villagarcía Football Club,
telá que gañou en 1907. Evaristo na revista Vida Gallega
Vázquez Lescaille, Miguel Sáez Mon, (1910)
Alejandro Mon Landa; Benito | Colección Rubén Ventureira
González, Victoriano Encinas, José Villagarcía Football Club,
María Ábalo, Cipriano Prada, José en la revista Vida Gallega
Quintá; Enrique Fernández Gonzá- (1910)
lez, Francisco Mauricio, Edmundo | Colección Rubén Ventureira
Nóvoa | Foto: Cobián. Colección Rubén
Ventureira
El Pontevedra SC, con la Copa
Compostelana que ganó en 1907.
Evaristo Vázquez Lescaille, Miguel
Sáez Mon, Alejandro Mon Landa;
Benito González, Victoriano Encinas,
José María Ábalo, Cipriano Prada,
José Quintá; Enrique Fernández
González, Francisco Mauricio,
Edmundo Nóvoa | Foto: Cobián.
Colección Rubén Ventureira

Xa en 1907 nace na Coruña66 o Campionato de Galicia e as- Ya en 1907 nace en a Coruña66 el Campeonato de Galicia y
turias, outro torneo de pomposo nome, pois só participará un asturias, otro torneo de pomposo nombre, pues solo partici-
equipo asturiano, o avilés, nas súas catro edicións.67 neste pará un equipo asturiano, el avilés, en sus cuatro ediciones.67
campionato rexístranse os primeiros duelos entre coruñeses En este campeonato se registran los primeros duelos entre
e equipos de Vigo e Pontevedra: todos xogan, por certo, o 2-3- coruñeses y equipos de Vigo y Pontevedra: todos juegan, por
5 característico da época. a cidade herculina tamén acollerá cierto, el 2-3-5 característico de la época. La ciudad herculina
outras competicións, de certa continuidade como a Copa Bu- también acogerá otras competiciones, de cierta continuidad
gallal —de ámbito provincial e organizada polo Dépor desde como la Copa Bugallal —de ámbito provincial y organizada
1909— ou puntuais como a Copa da Prensa de 1911,68 na que por el Dépor desde 1909— o puntuales como la Copa de la
se realiza a terceira filmación máis antiga coñecida do fútbol Prensa de 1911,68 en la que se realiza la tercera filmación más
español.69 antigua conocida del fútbol español.69
Haberá máis competicións neses anos. as máis destacadas Habrá más competiciones en esos años. Las más destacadas
serán: na Coruña, o Concurso Español de Foot-Ball;70 en Vigo, a serán: en a Coruña, el Concurso Español de Foot-Ball;70 en Vigo,
copa Conde Torre-Cedeira71 ou a Copa Urzáiz;72 en Lugo, o Cam- la Copa Conde Torre-Cedeira71 o la Copa Urzáiz;72 en Lugo, el
pionato do noroeste;73 e en Pontevedra, a Copa Santos.74 Campeonato del noroeste;73 y en Pontevedra, la Copa Santos.74
alí onde participan, os gañadores das copas disputadas na allí donde participan, los ganadores de las copas disputadas
rexión son, por norma xeral, os dous grandes conxuntos vi- en la región son, por norma general, los dos grandes conjuntos
gueses: Fortuna e Vigo.75 Só un equipo galego, o Pontevedra SC, vigueses: Fortuna y Vigo.75 Solo un equipo gallego, el Ponteve-
logra crebar en varias ocasións a hexemonía olívica durante dra SC, logra quebrar en varias ocasiones la hegemonía olívica
eses anos iniciais no palmarés dos trofeos máis importantes durante esos años iniciales en el palmarés de los trofeos más
de Galicia: faino ao gañar dúas veces a Copa Compostelá (1907 importantes de Galicia: lo hace al ganar dos veces la Copa Com-
Un momento da final da Copa Compostelá de 1907, na que o Pontevedra SC Un momento de la final de la Copa Compostelana de 1907, en la que e 1908), outras tantas a Copa Pontevedra (1908 e 1909)76 e un postelana (1907 y 1908), otras tantas la Copa Pontevedra (1908
venceu por 1-0 ao Fortuna de Vigo en Santa Isabel el Pontevedra SC venció por 1-0 al Fortuna de Vigo en Santa Isabel par de edicións da Copa Santos (1912 e 1913). y 1909)76 y un par de ediciones de la Copa Santos (1912 y 1913).
| Colección Rubén Ventureira | Colección Rubén Ventureira

44 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 45
Campo de Bouzas, ca. 1907
| Colección X. Enrique Acuña
Campo de Bouzas, ca. 1907
| Colección X. Enrique Acuña

O Corralón da Gaiteira (A Coruña) –en primeiro termo, a dereita–, en 1899. El Corralón de A Gaiteira (A Coruña) –en primer término, a la derecha– en
O edificio da esquerda é a Fábrica de Tabacos 1899. El edificio de la izquierda es la Fábrica de Tabacos
| Colección Rubén Ventureira | Colección Rubén Ventureira

O Recheo do Malecón (Vigo)


| Cortesía Fundación Celta de Vigo
El Relleno del Malecón (Vigo)
| Cortesía Fundación Celta de Vigo

Campo de Coia
| Arquivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo
Campo de Coia
| Archivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo

Prolegómenos dun partido amigábel


Campo de Monelos (A Coruña), no Inferniño entre o Racing e o equipo
en 1916, nun partido entre o Coruña dunha flotilla de torpedeiros británicos
e o Real Unión, de Irún en abril de 1922
| Foto: Pedro Ferrer. Colección Rubén Ventureira | Cortesía Jorge Manuel Deza
Campo de Monelos (A Coruña), Prolegómenos de un partido amistoso
en 1916, en un partido entre el Coruña entre el Racing y una flotilla de
y el Real Unión, de Irún torpederos británicos en abril de 1922
| Foto: Pedro Ferrer. Colección Rubén Ventureira | Cortesía Jorge Manuel Deza

46 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 47
non se limitarán a gañar torneos Fortuna e Vigo FC.77 am- no se limitarán a ganar torneos Fortuna y Vigo FC.77 ambos Caricatura de Otero, realizada
bos estenderán o seu dominio ás edicións do Campionato de extenderán su dominio a las ediciones del Campeonato de polo catalán F. Borrás
| Colección Rubén Ventureira
Galicia consideradas xa oficiais, as organizadas pola Fede- Galicia consideradas ya oficiales, las organizadas por la Fede-
Caricatura de Otero, realizada
ración Galega a partir de xaneiro de 1914, ano do inicio da i ración Gallega a partir de enero de 1914, año del inicio de la i por el catalán F. Borrás
Guerra Mundial.78 a súa substitución no palmarés tomarao Guerra Mundial.78 Su relevo en el palmarés lo tomará el club | Colección Rubén Ventureira
o club que nace da fusión de ambos, o Celta, que logra o seu que nace de la fusión de ambos, el Celta, que logra su primer
primeiro título rexional na campaña 1923-1924 e revalidarao título regional en la campaña 1923-1924 y lo revalidará en las
nas dúas seguintes. dos siguientes. O vigués Antonio Alonso (no centro, na fila inferior)
campión de Copa co Madrid, en 1905 | Arquivo ABC
El vigués Antonio Alonso (en el centro, en la fila inferior)
campeón de Copa con el Madrid, en 1905 | Archivo ABC

O Unión Sporting Club, no campo de El Unión Sporting Club, en el campo Campo de O Progreso (Pontevedra) Campo de O Progreso (Pontevedra)
Barreiro | Arquivo fotográfico de Barreiro | Archivo fotográfico | Cortesía Jorge Manuel Deza | Cortesía Jorge Manuel Deza
Pacheco. Concello de Vigo Pacheco. Concello de Vigo
Galicia nos anos previos Galicia en los años previos
á profesionalización a la profesionalización
O real Club Celta79 nace do impulso do xornalista vigués Ma- El real Club Celta79 nace del impulso del periodista vigués
nuel de Castro González, Hándicap, que xa desde 1915 promo- Manuel de Castro González, Hándicap, que ya desde 1915
vía a fusión entre Fortuna e Vigo.80 Fundado o 23 de agosto promovía la fusión entre Fortuna y Vigo.80 Fundado el 23 de
de 1923, debuta —vestido con xersei vermello e pantalón ne- agosto de 1923, debuta —vestido con jersey rojo y pantalón
gro— ao mes seguinte, o 16 de setembro,81 xusto tres días des- negro— al mes siguiente, el 16 de septiembre,81 justo tres días
pois do golpe de estado de Primo de rivera.82 después del golpe de estado de Primo de rivera.82
a inmediata e polémica marcha —deserción, clamaron La inmediata y polémica marcha —deserción, clamaron
desde Vigo, acusando de suborno o equipo coruñés— de catro desde Vigo, acusando de soborno al equipo coruñés— de cua-
xogadores do Celta ao Dépor exalta pronto os ánimos entre tro jugadores del Celta al Dépor exalta pronto los ánimos en-
os clubs, as afeccións e tamén na rúa.83 Os que se cambian de tre los clubes, las aficiones y también a ras de calle.83 Los que se
bando son dous heroes olímpicos —o pontevedrés Otero, que cambian de bando son dos héroes olímpicos —el pontevedrés
xa en 191584 fora deportivista, e o coruñés ramón González—, Otero, que ya en 191584 había sido deportivista, y el coruñés
o dianteiro vigués Chiarroni e o porteiro pontevedrés isidro. ramón González—, el delantero vigués Chiarroni y el portero
Este episodio supón unha sanción para o equipo branquia- pontevedrés isidro. Este episodio supone una sanción para el
zul —consistente nunha tempada sen Campionato Galego, equipo blanquiazul —consistente en una temporada sin Cam-
finalmente anulada— e outra para os xogadores implica- peonato Gallego, finalmente anulada— y otra para los jugado-
dos —Otero, Chiarroni e ramón debutarán co Dépor ao ano res implicados —Otero, Chiarroni y ramón debutarán con el
seguinte;85 isidro86 non o fará ata 1925—.87 Tras aquelas mar- Dépor al año siguiente;85 isidro86 no lo hará hasta 1925—.87 Tras
chas, Pasarín, Balbino e Polo quedan como alicerces do equipo aquellas marchas, Pasarín, Balbino y Polo se quedan como pi-
celeste, ao que en 1925 se incorporaría rogelio, un dos grandes lares del equipo celeste, al que en 1925 se incorporaría rogelio,
goleadores da súa historia. uno de los grandes goleadores de su historia.
ademais do Celta, na década dos 20 nacen máis equipos además del Celta, en la década de los 20 se alumbran más
de campaíñas. En Pontevedra, nacen os dous clubs que darán equipos de campanillas. En Pontevedra, nacen los dos clubes
orixe ao actual Pontevedra Club de Fútbol, o segundo88 alfon- que darán origen al actual Pontevedra Club de Fútbol, el se-
so Xiii Foot-Ball Club (1920) —que será tres veces campión de gundo88 alfonso Xiii Foot-Ball Club (1920) —que será tres ve-
Galicia da Serie B—89 e o Eiriña (1922), no que destacará Fa- ces campeón de Galicia de la Serie B—89 y el Eiriña (1922), en el
Campo de Caranza (Ferrol) | Cortesía Jorge Manuel Deza Campo de Caranza (Ferrol) | Cortesía Jorge Manuel Deza riña, facilmente recoñecible porque xogaba con boina. aín- que destacará Fariña, fácilmente reconocible porque jugaba

48 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 49
Once de España que gañou a medalla de prata en Anveres 1920 tras vencer Once de España que ganó la medalla de plata en Amberes 1920 tras vencer a
a Holanda o 5 de novembro. Moncho Gil é o segundo pola esquerda na fila Holanda el 5 de noviembre. Moncho Gil es el segundo por la izquierda en la
inferior | Colección Rubén Ventureira fila inferior | Colección Rubén Ventureira

da que o seu primeiro partido data de 1919,90 o 21 de xullo de con boina. Si bien su primer partido data de 1919,90 el 21 de
1920 constitúese oficialmente o racing Club de Ferrol,91 que julio de 1920 se constituye oficialmente el racing Club de Fe-
a partir de marzo de 1922 contará nas súas filas co excepcio- rrol,91 que a partir de marzo de 1922 contará en sus filas con el
nal Manuel rivera.92 na provincia de Lugo, créanse dous clubs excepcional Manuel rivera.92 En la provincia de Lugo, se crean
que aínda hoxe continúan escribindo a súa historia: o Lemos dos clubes que aún hoy continúan escribiendo su historia:
(1923)93 e o Viveiro (1923).94 En Carballo, irrompe o Berganti- el Lemos (1923)93 y el Viveiro (1923).94 En Carballo, irrumpe el
ños (1923).95 En Vigo emerxen o Unión Sporting Club (1922) e Bergantiños (1923).95 En Vigo emergen el Unión Sporting Club
o Gran Peña (1926).96 na Coruña, aparecerá en 192197 o Emden (1922) y el Gran Peña (1926).96 En a Coruña, aparecerá en 192197
Foot-ball Club, que recupera o espírito do desaparecido Coru- el Emden Foot-ball Club, que recupera el espíritu del desapa-
ña —tamén o seu campo—98 e que a finais da década chegará recido Coruña —también su campo—98 y que a finales de la
a participar no Campionato Galego.99 O Compostela Sporting década llegará a participar en el Campeonato Gallego.99 El
nace en 1924, aínda que non se rexistra oficialmente na Fede- Compostela Sporting nace en 1924, si bien no se registra ofi-
Medallas de ouro acreditativas de campión de ración Galega ata 1928.100 cialmente en la Federación Gallega hasta 1928.100
Galicia de fútbol. Pertenceron a Ramón Polo. Unha Son movementos previos ao fin do amateurismo. O 30 de Son movimientos previos al fin del amateurismo. El 30 de
corresponde á tempada 1921-22, cando o gañou co
xuño de 1926, a Federación Española aproba o regulamento junio de 1926, la Federación Española aprueba el reglamento
Fortuna. A outra é da 1923-24, cando xa pertencía ao
que admite nas súas competicións a presenza de profesio- que admite en sus competiciones la presencia de profesiona-
Celta, club que esa campaña gañou o seu primeiro
título galego nais. En realidade, xa existía unha profesionalización encu- les. En realidad, ya existía una profesionalización encubierta
| Cortesía Fundación Celta de Vigo berta desde moito antes, tan estendida que ata se acuñou a desde mucho antes, tan extendida que hasta se acuñó la ex-
Medallas de oro acreditativas de campeón de expresión «amateurismo marrón». nunha data tan temperá presión «amateurismo marrón». En una fecha tan temprana
Copa —doada polo Príncipe de Asturias— que o Fortuna logrou en propiedade Galicia de fútbol. Pertenecieron a Ramón Polo. Una como 1910 os partidarios do Coruña dan por seguro un triunfo como 1910 los partidarios del Coruña dan por seguro un triun-
en 1911 ao conseguir o seu terceiro título consecutivo de campión galego corresponde a la temporada 1921-22, cuando la ganó sobre o Dépor «porque o equipo conta cun profesional como fo sobre el Dépor «porque el equipo cuenta con un profesional
| Cortesía Fundación Celta de Vigo con el Fortuna. La otra es de la 1923-1924, cuando ya
Yarza».101 refírese a Joaquín Yarza, quen tras triunfar no Ma- como Yarza».101 Se refiere a Joaquín Yarza, quien tras triunfar
Copa —donada por el Príncipe de Asturias— que el Fortuna logró en propiedad pertenecía al Celta, club que esa campaña ganó su
en 1911 al conseguir su tercer título consecutivo de campeón gallego primer título gallego
drid FC, e antes de recalar no Coruña, xogara no Vigo. no seu en el Madrid FC, y antes de recalar en el Coruña, había jugado
| Cortesía Fundación Celta de Vigo | Cortesía Fundación Celta de Vigo tempo díxose que foi o primeiro profesional do fútbol en Es- en el Vigo. En su tiempo se dijo que fue el primer profesional
paña,102 debido a que os seus rivais denunciaron que cobrara del fútbol en España,102 puesto que sus rivales denunciaron
70 pesetas do conxunto vigués.103 que había cobrado 70 pesetas del conjunto vigués.103

50 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 51
Moncho Gil, co uniforme que
a selección española luciu nos
Xogos Olímpicos de Anveres 1920
| Colección X. Enrique Acuña
Moncho Gil, con el uniforme que
la selección española lució en
los Juegos Olímpicos de Amberes 1920
| Colección X. Enrique Acuña

Ramón González, co uniforme do Vigo,


nunha edición de cromos
| Colección Rubén Ventureira
Ramón González, con el uniforme del
Vigo, en una edición de cromos
| Colección Rubén Ventureira

O Vigo campión galego na tempada 1922-1923, El Vigo campeón gallego en la temporada 1922-
a última antes da súa fusión co Fortuna. Os 1923, la última antes de su fusión con el Fortuna.
subcampións olímpicos Otero, Gil e González Los subcampeones olímpicos Otero, Gil y
figuran no once | Cedida pola familia de Ramón González figuran en el once | Cedida por la familia
González a La Opinión A Coruña de Ramón González a La Opinión A Coruña

Maleta coa que Ramón González


viaxou aos Xogos Olímpicos de 1920
| Cortesía da familia de Ramón González
Maleta con la que Ramón González
viajó a los Juegos Olímpicos de 1920
| Cortesía de la familia de Ramón González

Luis Otero, co uniforme que


a selección española luciu nos
Xogos Olímpicos de Anveres 1920
| Colección X. Enrique Acuña
Luis Otero, con el uniforme que
la selección española lució en
los Juegos Olímpicos de Amberes 1920
| Colección X. Enrique Acuña

52 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 53
Santiago Bernabéu (esquerda)
dálle un pase de cabeza ao seu
compañeiro Monjardín en presen-
za de Arrate. Este cromo recolle un
adestramento da selección previo
ao partido España-Portugal de
1922, no que o coruñés Monjardín
se converteu no primeiro galego
que marcou un gol coa selección
| Colección Rubén Ventureira
Santiago Bernabéu (izquierda) da
un pase de cabeza a su compañero
Monjardín en presencia de Arrate.
Este cromo recoge un entrena-
miento de la selección previo al
partido España-Portugal de 1922,
en el que el coruñés Monjardín se
convirtió en el primer gallego que
marcó un gol con la selección
| Colección Rubén Ventureira

Medalla olímpica de Ramón González | Cortesía da familia de Ramón González


Medalla olímpica de Ramón González | Cortesía de la familia de Ramón González

O primeiro Campionato de España que organiza a citada fe- El primer Campeonato de España que organiza la citada
A pegada galega no Campionato La huella gallega en el Campeonato deración española é o de 1910.110 aínda que se inscriben trece federación española es el de 1910.110 aunque se inscriben tre-
de España de España equipos,111 acábano xogando só tres en formato liguiña: Barce- ce equipos,111 lo acaban jugando solo tres en formato liguilla:
lona, Español de Madrid e Deportivo. Os cataláns chegan tarde Barcelona, Español de Madrid y Deportivo. Los catalanes lle-
Yarza forma parte do once do Madrid FC104 cando, en 1905, lo- Yarza forma parte del once del Madrid FC104 cuando, en 1905, a Madrid, sede do torneo, e proponse a súa descualificación, gan tarde a Madrid, sede del torneo, y se propone su descalifi-
gra o primeiro título oficial da súa historia, equipo no que ten logra el primer título oficial de su historia, equipo en el que pero os coruñeses impídeno.112 O equipo galego, reforzado con cación, pero los coruñeses lo impiden.112 El equipo gallego, re-
como compañeiro ao dianteiro vigués antonio alonso, pri- tiene como compañero al delantero vigués antonio alonso, tres ingleses procedentes do Construtora naval ferrolán (Jo- forzado con tres ingleses procedentes del Constructora naval
meiro galego gañador da Copa.105 primer gallego ganador de la Copa.105 hnson, Campbell e Bacon), cae (1-0) nun polémico primeiro ferrolano (Johnson, Campbell y Bacon), cae (1-0) en un polé-
Haberá que esperar á quinta edición para ver un equipo Habrá que esperar a la quinta edición para ver a un equipo partido ante o Español. no tramo final, «cando o gardameta mico primer partido ante el Español. En el tramo final, «cuan-
da terra, o Vigo FC, nese campionato. Para pagar o despra- de la tierra, el Vigo FC, en ese campeonato. Para pagar el des- deportivista [José de Llano] se dispoñía a evitar o tanto, o tra- do el guardameta deportivista [José de Llano] se disponía a
zamento a Madrid, sede do torneo de 1907, o club organi- plazamiento a Madrid, sede del torneo de 1907, el club orga- veseiro da portería derrubouse sobre el e nada puido facerse evitar el tanto, el larguero de la portería se derribó sobre él y
za unha función teatral para recadar fondos.106 Os galegos niza una función teatral para recaudar fondos.106 Los gallegos para evitar que a pelota pasase a liña de gol».113 no segundo nada pudo hacerse para evitar que la pelota rebasase la línea
asombran cunha vitoria sobre o favorito, o Vizcaya: 2-1:107 «O asombran con una victoria sobre el favorito, el Vizcaya: 2-1:107 choque, os coruñeses son triturados polo Barca (5-0), que lo- de gol».113 En el segundo choque, los coruñeses son triturados
entusiasmo da colonia galega foi inenarrable, ata o punto «El entusiasmo de la colonia gallega fue inenarrable, hasta grará así a primeira Copa do rei do seu palmarés. a pesar das por el Barca (5-0), que logrará así la primera Copa del rey de
de que aquela noite ofreceu un banquete aos xogadores vi- el punto de que aquella noche ofreció un banquete a los ju- dúas derrotas, os galegos serán proclamados subcampións: su palmarés. Pese a las dos derrotas, los gallegos serán procla-
gueses».108 O Vigo FC acaba terceiro109 e só perde co Madrid, gadores vigueses».108 El Vigo FC acaba tercero109 y solo pier- «a Federación, en vista do dubidoso do gol feito polo Español mados subcampeones: «La Federación, en vista de lo dudoso
finalmente campión. ao ano seguinte, os brancos —con de con el Madrid, finalmente campeón. al año siguiente, los contra o Deportivo, acordou concederlle outro segundo pre- del goal hecho por el Español contra el Deportivo, acordó con-
dous pontevedreses no seu once, Edmundo nóvoa e Cipriano blancos —con dos pontevedreses en su once, Edmundo nóvoa mio ao equipo coruñés».114 ceder otro segundo premio al equipo coruñés».114
Prada— repetirán título por cuarta vez consecutiva, e farano y Cipriano Prada— repetirán título por cuarta vez consecuti- O primeiro trofeo de ámbito estatal que tivo lugar en Gali- El primer trofeo de ámbito estatal celebrado en Galicia se
nun torneo descafeinado dun único partido, precisamente va, y lo harán en un torneo descafeinado de un único partido, cia dispútase en 1912: chamado «Copa España», e organizado disputa en 1912: llamado «Copa España», y organizado por la
ante o Vigo (2-1). precisamente ante el Vigo (2-1). pola Federación Española de Clubs de Foot-Ball, tivo lugar na Federación Española de Clubs de Foot-Ball, tuvo lugar en a Co-
Os equipos españois asumen que, para crecer, necesitan do- Los equipos españoles asumen que, para crecer, necesitan Coruña e foi gañado polo Deportivo.115 ruña y fue ganado por el Deportivo.115
tarse de infraestrutura organizativa. así, o 14 de outubro de dotarse de infraestructura organizativa. así, el 14 de octubre Descontados aqueles subcampeonatos sui géneris do Descontados aquellos subcampeonatos sui géneris del De-
1909 nace —con alfonso Xiii como presidente de honra— a de 1909 nace —con alfonso Xiii como presidente de honor— Deportivo e o Vigo, e o brillante terceiro posto deste último portivo y el Vigo, y el brillante tercer puesto de este último
Federación Española de Clubs de Foot-Ball, que irá abrindo la Federación Española de Clubs de Foot-Ball, que irá abriendo equipo en 1907, o papel galego no resto dos campionatos equipo en 1907, el papel gallego en el resto de los campeona-
delegacións. Xusto un mes despois constitúese oficialmente delegaciones. Justo un mes después se constituye oficialmen- de España116 da era afeccionada será discreto. Un dato co- tos de España116 de la era amateur será discreto. Un dato lo co-
en Vigo a Federación Galega, presidida polo conde de Torre te en Vigo la Federación Gallega, presidida por el conde de rrobórao: os nosos clubs son apeados dez veces na primeira rrobora: nuestros clubes son apeados diez veces en la primera
de Cedeira. Torre de Cedeira. eliminatoria.117 eliminatoria.117

54 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 55
Polo debutou en 1925 con España Pasarín. En 1924 converteuse no primeiro Balbino (ca. 1925). Foi internacional con España
| Arquivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo celtista que xogou coa selección española en 1921, xogando no Fortuna
Polo debutó en 1925 con España | Arquivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo | Arquivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo
| Archivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo Pasarín. En 1924 se convirtió en el primer Balbino (ca. 1925). Fue internacional con Espa-
celtista que jugó con la selección española ña en 1921, jugando en el Fortuna
| Archivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo | Archivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo

A selección de España, minutos antes de enfrontarse a Italia nos Xogos La selección de España, minutos antes de enfrentarse a Italia en los Juegos
Olímpicos de 1924. Slawick (árbitro), Carmelo, Larraza, José María Peña, Olímpicos de 1924. Slawick (árbitro), Carmelo, Larraza, José María Peña,

Galegos de selección Gallegos de selección Zamora, Vallana, o pontevedrés Pasarín, o coruñés Monjardín, Lemmel
(masaxista), Chirri I, Piera, Samitier e Gamborena | Colección Rubén Ventureira
Zamora, Vallana, el pontevedrés Pasarín, el coruñés Monjardín, Lemmel
(masajista), Chirri I, Piera, Samitier y Gamborena | Colección Rubén Ventureira

O primeiro partido internacional oficial de fútbol, un Escocia- El primer partido internacional oficial de fútbol, un Escocia-
inglaterra, data de 1872. nos Xogos Olímpicos de 1908 xa hai inglaterra, data de 1872. En los Juegos Olímpicos de 1908 ya no primeiro partido, librado o 28 de agosto, España gáñalle En el primer partido, librado el 28 de agosto, España gana
fútbol de seleccións. España tarda en incorporarse a esa diná- hay fútbol de selecciones. España tarda en incorporarse a esa a Dinamarca por 1-0 cunha actuación estelar do seu porteiro, a Dinamarca por 1-0 con una actuación estelar de su portero,
mica: de forma oficial, faino en anveres 1920. Curiosamente, dinámica: de forma oficial, lo hace en amberes 1920. Curiosa- orixe da frase «un cero e zamora de porteiro». Otero debuta origen de la frase «uno cero y zamora de portero». Otero debu-
o primeiro internacional galego nun partido oficial do que mente, el primer internacional gallego en un partido oficial nese partido fundacional e xogará outro máis. Gil tamén dis- ta en ese partido fundacional y jugará otro más. Gil también
temos noticia é anterior: tras ser pioneiro do foot-ball pon- del que tenemos noticia es anterior: tras haber sido pionero putará dous choques, entre eles o que outorga a prata. Gon- disputará dos choques, entre ellos el que otorga la plata. Gon-
tevedrés, o back Edmundo nóvoa —pai, por certo, do artista del foot-ball pontevedrés, el back Edmundo nóvoa —padre, zález, enfermo,126 non chegará a estrearse. ningún dos tres se zález, enfermo,126 no llegará a estrenarse. ninguno de los tres
Leopoldo nóvoa— xoga polo menos dous partidos con Uru- por cierto, del artista Leopoldo nóvoa— juega al menos dos enfronta a Suecia o día en que nace «a furia española», pero é se enfrenta a Suecia el día en que nace «la furia española»,
guai en 1911.118 partidos con Uruguay en 1911.118 un galego o responsable da popularización deste concepto, o pero es un gallego el responsable de la popularización de este
nóvoa e outros futbolistas de equipos galegos forman parte nóvoa y otros futbolistas de equipos gallegos forman parte xornalista Hándicap.127 a selección arrastrará o sambenito da concepto, el periodista Hándicap.127 La selección arrastrará el
do que Feijoo considera o primeiro «team nacional español», del que Feijoo considera el primer «team nacional español», «furia» ata a irrupción do «tiki-taka» en 2007. Tras anveres, sambenito de la «furia» hasta la irrupción del «tiki-taka» en
un que disputa un partido en Francia en 1909.119 Outros es- uno que disputa un partido en Francia en 1909.119 Otros estu- formando dúo ou trío con outros técnicos, o xornalista vigués 2007. Tras amberes, formando dúo o trío con otros técnicos, el
tudosos, como Moreno Jiménez, consideran que o primeiro diosos, como Moreno Jiménez, consideran que el primer parti- dirixirá a selección durante dez partidos128 —repartidos en plumilla vigués dirigirá a la selección durante diez partidos128
partido internacional dunha selección española é un dispu- do internacional de una selección española es uno disputado dúas etapas—, cun triunfal balance de nove vitorias e unha —repartidos en dos etapas—, con un triunfal balance de nue-
tado en 1913 en irún no que xogan dous galegos.120 Con todo, en 1913 en irún en el que juegan dos gallegos.120 no obstante, la derrota. Tras a súa primeira etapa, a substitución tomaraa du- ve victorias y una derrota. Tras su primera etapa, el relevo lo
a rFEF considera que a estrea oficial de España non chega ata rFEF considera que el estreno oficial de España no llega hasta rante dous choques un trío técnico con compoñente galego, o tomará durante dos choques un trío técnico con componente
1920, con motivo dos Xogos de anveres. Tres galegos, do Vigo 1920, con motivo de los Juegos de amberes. Tres gallegos, del ferrolán Luis argüelles,129 quen fora presidente federativo en gallego, el ferrolano Luis argüelles,129 quien había sido presi-
Sporting, forman parte da expedición: o defensa Luis Otero121 Vigo Sporting, forman parte de la expedición: el defensa Luis funcións en 1920 e 1921. dente federativo en funciones en 1920 y 1921.
e os dianteiros Moncho Gil122 e ramón González.123 Puideron Otero121 y los delanteros Moncho Gil122 y ramón González.123 Pu- Volvendo a anveres, a prata lograda pola selección dispa- Volviendo a amberes, la plata lograda por la selección dis-
ser catro, pero o pontevedrés ramón Encinas (Fortuna) caeu dieron ser cuatro, pero el pontevedrés ramón Encinas (Fortu- ra a popularización do fútbol en España. Como apunta Báez, para la popularización del fútbol en España. Como apunta
da lista de 22 porque a súa empresa non lle deu permiso para na) se cayó de la lista de 22 porque su empresa no le dio permi- quedan «sentadas as bases para converter o deporte en es- Báez, quedan «sentadas las bases para convertir el deporte en
viaxar durante tanto tempo.124 Por este imprevisto só acoden a so para viajar durante tanto tiempo.124 Por este imprevisto solo pectáculo de masas».130 Os datos de público demóstrano. Se en espectáculo de masas».130 Los datos de público lo demuestran.
anveres 21 elementos, entre eles o estremeño José Vázquez, de acuden a amberes 21 elementos, entre ellos el extremeño José 1906 se considerába un éxito que a asistencia a un partido do Si en 1906 se consideraba un éxito que la asistencia a un par-
quen a estas alturas aínda dubidamos se acudiu como xoga- Vázquez, de quien a estas alturas aún dudamos si acudió como campionato galego se aproximara os 3000 espectadores,131 en tido del campeonato gallego rondase los 3000 espectadores,131
dor do racing de Ferrol ou do Deportivo, ao que se incorporou jugador del racing de Ferrol o del Deportivo, al que se había 1921, uns meses despois dos Xogos, un Fortuna-Vigo reúne a en 1921, unos meses después de los Juegos, un Fortuna-Vigo
entre sospeitas de «amateurismo marrón».125 incorporado entre sospechas de «amateurismo marrón».125 12000 en Bouzas.132 reúne a 12000 en Bouzas.132

56 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 57
O xornalista vigués Manuel de Castro González, O mugardés Andrés Balsa, en 1920, época na O ferrolán Luis Argüello Brage foi seleccionador
Hándicap, foi adestrador de España en dez parti- que era boxeador. Despois adestraría o Celta de España, ademais de secretario e presidente
dos e tamén seleccionador galego e o Deportivo en funcións da RFEF
| Arquivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo | Arquivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo | Colección Rubén Ventureira
El periodista vigués Manuel de Castro González, El mugardés Andrés Balsa, en 1920, época en El ferrolano Luis Argüello Brage fue selecciona-
Hándicap, fue técnico de España en diez partidos la que era boxeador. Después entrenaría al Celta dor de España, además de secretario y presiden-
y también seleccionador gallego y al Deportivo te en funciones de la RFEF
A selección galega, en Coia, á súa chegada de Sevilla, onde venceu o 14 de La selección gallega, en Coia, a su llegada de Sevilla, donde venció el 14 de | Archivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo | Archivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo | Colección Rubén Ventureira
xaneiro de 1923 a Andalucía por 1-4 na semifinal de Copa Príncipe de Astu- enero de 1923 a Andalucía por 1-4 en la semifinal de la Copa Príncipe de
rias de seleccións rexionais. De esquerda a dereita, os xogadores Queralt, Asturias de selecciones regionales. De izquierda a derecha, los jugadores
Torres, Otero, Pasarín, Ramon González, Chiarroni, Balbino, Reigosa, Polo, Pi- Queralt, Torres, Otero, Pasarín, Ramon González, Chiarroni, Balbino, Reigosa,
nilla e Isidro. O 25 de febreiro, Galicia perdería a final en Coia contra Asturias Polo, Pinilla e Isidro. El 25 de febrero, Galicia perdería la final en Coia contra
| Arquivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo Asturias | Archivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo

nos anos que seguen á chapa olímpica, Galicia seguirá En los años que siguen a la chapa olímpica, Galicia seguirá
achegando talento á selección. Entre 1921 e 1922 debutarán o aportando talento a la selección. Entre 1921 y 1922 debutarán
centrocampista Balbino,133 o defensor Herminio134 e o diantei- el centrocampista Balbino,133 el zaguero Herminio134 y el de-
ro Monjardín,135 que foi o que tivo máis impacto. nacido na lantero Monjardín,135 que fue el que tuvo más impacto. nacido
Coruña, moi novo trasladouse a Madrid.136 alcumado el nene en a Coruña, muy joven se trasladó a Madrid.136 apodado el
polo seu debut co Madrid FC aos 15 anos, o coruñés estréase nene por su debut con el Madrid FC a los 15 años, el coruñés
coa selección o 17 de decembro de 1922 nun Portugal-España se estrena con la selección el 17 de diciembre de 1922 en un
(1-2) no que anota o tanto da vitoria. Ese día convértese no pri- Portugal-España (1-2) en el que anota el tanto de la victoria.
meiro galego que anota para a selección e no primeiro madri- Ese día se convierte en el primer gallego que anota para la
dista en xogar con España. O último dos seus catro partidos selección y en el primer madridista en jugar con España. El
internacionais será ante italia nos Xogos de París de 1924,137 último de sus cuatro partidos internacionales será ante italia
no que o defensor pontevedrés Pasarín138 se converterá no en los Juegos de París de 1924,137 en el que el zaguero ponteve-
primeiro celtista en vestir a camiseta española.139 Tras París, drés Pasarín138 se convertirá en el primer celtista en vestir la
estrearase coa selección un dos goleadores históricos do Cel- camiseta española.139 Tras París, se estrenará con la selección
ta, o corcubionés ramón Polo,140 quen debutará en 1925 en uno de los goleadores históricos del Celta, el corcubionés ra-
Hungría. Os húngaros serán precisamente o rival español no món Polo,140 quien debutará en 1925 en Hungría. Los húngaros
primeiro partido que a selección xoga en Galicia, en 1926 en serán precisamente el rival español en el primer partido que
Coia, que rexistra un «impensable» despacho de billetes de la selección juega en Galicia, en 1926 en Coia, que registra una
90.000 pesetas.141 «impensable» taquilla de 90.000 pesetas.141
Galicia estrearase só dous anos despois do nacemento da Galicia se estrenará solo dos años después del nacimiento
selección española. Debuta en Coia o 19 de novembro de 1922 de la selección española. Debuta en Coia el 19 de noviembre
Dous momentos do primeiro partido da selección galega na súa historia, goleando (4-1) á selección do Centro,142 con Pepe Bar e Hándi- de 1922 goleando (4-1) a selección del Centro,142 con Pepe Bar
disputado contra a selección de Centro o 19 de novembro de 1922 en Coia cap como seleccionadores. O seu maior logro dese período é y Hándicap como seleccionadores. Su mayor logro de ese pe-
| Colección X. Enrique Acuña
o subcampionato da Copa Príncipe de asturias, logrado en ríodo es el subcampeonato de la Copa Príncipe de asturias,
Dos momentos del primer partido de la selección gallega en su historia,
disputado contra la selección de Centro el 19 de noviembre de 1922 en Coia
1923.143 Tras ter unha intensa actividade en 1922 e 1923, non logrado en 1923.143 Tras tener intensa actividad en 1922 y 1923,
| Colección X. Enrique Acuña volverá xogar ata 1929.144 no volverá a jugar hasta 1929.144

58 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 59
13 inaugurado o 29 de maio de 1921 cun racing de Ferrol-L’avenç do 13 inaugurado el 29 de mayo de 1921 con un racing de Ferrol-
Sport, de Barcelona (Deza 2005, p. 79). nos anos 50 pasará a ser L’avenç del Sport, de Barcelona (Deza 2005, p. 79). En los años 50
Manuel rivera. pasará a ser Manuel rivera.
14 inaugurado o 22 de outubro de 1922 cun partido entre o Unión 14 inaugurado el 22 de octubre de 1922 con un partido entre el
Sporting e o Fortuna (González Villar, p. 225). Unión Sporting y el Fortuna (González Villar, p. 225).
15 «nas primeiras décadas do século XX, o moderno consolídase 15 «En las primeras décadas del siglo XX, lo moderno se consolida
coma unha poderosa alegación que, sen estar ausente do pen- coma una poderosa alegación que, sin estar ausente del pensa-
samento doutros grupos xeracionais, se asenta definitivamente miento de otros grupos generacionales, se asienta definitiva-
como patrimonio da mocidade, verdadeira animadora e case mente como patrimonio de la juventud, verdadera animadora y
exclusiva practicante do deporte». Domínguez, p. 256. casi exclusiva practicante del deporte». Domínguez, p. 256.
16 «as distintas posicións que dalgunha maneira asocian edu- 16 «Las distintas posiciones que de alguna manera asocian educa-
cación física e progreso, moi en sintonía coa mentalidade da ción física y progreso, muy en sintonía con la mentalidad de la
middle class inglesa, comezan a xerminar entre determinados middle class inglesa, comienzan a germinar entre determinados
sectores da sociedade galega, que dispoñen de tempo, diñeiro e sectores de la sociedad gallega, que disponen de tiempo, dinero
suficiente interese para promover as primeiras manifestacións y suficiente interés para promover las primeras manifestacio-
de índole deportiva, amosando co seu exemplo que Galicia, si- nes de índole deportiva, mostrando con su ejemplo que Galicia,
tuada na periferia española e europea, tamén é quen de camiñar situada en la periferia española y europea, también puede cami-
na procura dun anhelado progreso material, espiritual e físico». nar en la búsqueda de un anhelado progreso material, espiritual
Domínguez, p. 139. y físico». Domínguez, p. 139.
17 Véxase «reliquias do ‘noso fútbol’» neste catálogo. 17 Véase «reliquias de ‘o noso fútbol’» en este catálogo.
18 algúns autores sitúan a súa fundación en 1873, ano de chegada 18 algunos autores sitúan su fundación en 1873, año de llegada de
dos ingleses. Outros atrásana ata 1895. En canto á súa desapari- los ingleses. Otros la retrasan hasta 1895. En cuanto a su desapa-
ción, a última noticia que atopamos é de 1914 (Noticiero de Vigo: rición, la última noticia que hemos hallado es de 1914 (Noticiero
diario independiente de la mañana, 21-04-1914, p. 1). de Vigo: diario independiente de la mañana, 21-04-1914, p. 1).
19 a primeira referencia a este club atopámola en Faro de Vigo, 01- 19 La primera referencia a este club la encontramos en Faro de
05-1904, p. 1. Vigo, 01-05-1904, p. 1.
20 Noticiero de Vigo: diario independente de la mañana, 03-08-1905, 20 Noticiero de Vigo: diario independiente de la mañana, 03-08-
p. 1. 1905, p. 1.
21 Noticiero de Vigo: diario independente de la mañana, 26-09-1905, 21 Noticiero de Vigo: diario independiente de la mañana, 26-09-
A selección de España, no seu debut en Galicia, o 19 de decembro de 1926: La selección de España, en su debut en Galicia, el 19 de diciembre de 1926:
p. 2. 1905, p. 2.
venceu a Hungría por 4-2. Hándicap foi o adestrador. O único galego do venció a Hungría por 4-2. Hándicap fue el entrenador. El único gallego del
once, Pasarín (quinto pola esquerda, fila superior), lesionouse no minuto 40 once, Pasarín (quinto por la izquierda, fila superior), se lesionó en el minuto
22 a sociedade arte y Sport, fundada por Manuel Ocaña en 1903, é 22 La sociedad arte y Sport, fundada por Manuel Ocaña en 1903, es
e foi substituído por Quesada | Arquivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo 40 y fue sustituido por Quesada | Archivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo o xerme do Vigo Foot-Ball Club, do que en maio 1905 se di «que el germen del Vigo Foot-Ball Club, del que en mayo 1905 se dice
un destes días presentará o seu regulamento» (Noticiero de Vigo: «que uno de estos días presentará su reglamento» (Noticiero de
diario independente de la mañana, 09-05-1905, p. 1). Vigo: diario independiente de la mañana, 09-05-1905, p. 1).
23 «O real Club Fortuna foi fundado o 11 de setembro de 1905». 23 «El real Club Fortuna fué fundado el 11 de septiembre de 1905»
Notas Notas (Vida Gallega: ilustración regional, año i, n.º 2, febreiro de 1909) (Vida Gallega: ilustración regional, año i, n.º 2, febrero de 1909)
1 Tamén chamados cadros do recheo. Hoxe é a alameda. 1 También llamados cuadros del relleno. Hoy es la alameda. 24 «O que verdadeiramente representan estas acusadas rivalida- 24 «Lo que verdaderamente representan estas acusadas rivalidades
2 Hoxe a medida oficial é 7,32 x 2,44 metros. 2 Hoy la medida oficial es 7,32 x 2,44 metros. des interurbanas é unhas elites interesadas en amosar o seu interurbanas es unas elites interesadas en mostrar su su presti-
3 Coñecemos as medidas das porterías grazas a unha protesta do 3 Conocemos las medidas de las porterías gracias a una protesta prestixio ou poder. É, en definitiva, un xeito de distinción social gio o poder. Es, en definitiva, una forma de distinción social de la
Pontevedra SC no Campionato Galego de 1906. Feijoo, pp. 38-41. del Pontevedra SC en el Campeonato Gallego de 1906. Feijoo, pp. da burguesía urbana». Domínguez, p. 394. burguesía urbana». Domínguez, p. 394.
4 «Moitos ingleses pasaron a tarde de onte xogando á pelota nos 38-41. 25 Consta un «match» en Tui con elementos locais, en 1904 (El Dia- 25 Consta un «match» en Tui con elementos locales, en 1904 (El
cadros do Malecón. Tiñan en torno tantos espectadores como 4 «Muchos ingleses pasaron la tarde de ayer jugando a la pelota rio de Pontevedra: periódico liberal, 19-3-1904, p. 3.); a existencia Diario de Pontevedra: periódico liberal, 19-3-1904, p. 3.); la existen-
adoitaba ter rafael Díaz no seu Circo Ecuestre. E era cousa de en los cuadros del Malecon. Tenían en torno tantos espectadores dun conxunto en Bueu, en 1905 («asistirán probablemente os cia de un conjunto en Bueu, en 1905 («asistirán probablemente
ver a axilidade dalgúns dos xogadores de case 60 anos. Que se como solía tener rafael Diaz en su Circo Ecuestre. Y era cosa de clubs de Pontevedra, Coruña, Villagarcía, Santiago, Bueu, Vigo los Clubs de Pontevedra, Coruña, Villagarcía, Santiago, Bueu,
repita o espectáculo». Faro de Vigo, 7-12-1880, p. 3. ver la agilidad de algunos de los jugadores que frisaban ya en los e outro». Gaceta de Galicia: diario de Santiago, 18-08-1905, p. 1); Vigo y otro». Gaceta de Galicia: diario de Santiago, 18-08-1905,
5 Véxase «reliquias do ‘noso fútbol’», neste catálogo. 60 años. Qué se repita el espectáculo». Faro de Vigo, 7-12-1880, p. 3. e, xa posteriormente, fundaranse o redondela Foot-Ball Club p. 1); y, ya posteriormente, se fundarán el redondela Foot-Ball
6 En 1897 empézase a usar de forma habitual como velódromo. 5 Véase «reliquias de ‘o noso fútbol’», en este catálogo. (1908) (Salgado, p. 142) e dous equipos aínda hoxe activos, Club Club (1908) (Salgado, p. 142) y dos equipos aún hoy activos, Club
González Martín 2007, p. 150. 6 En 1897 se empieza a usar de forma habitual como velódromo. Deportivo Coya (1911) e o rápido de Bouzas (1914) —aínda que o Deportivo Coya (1911) y el rápido de Bouzas (1914) —si bien el
7 inaugurado como campo deportivo (tamén se practicaban lawn- González Martín 2007, p. 150. historiador de fútbol Carlos Castro fixa a fundación do rápido en historiador de fútbol Carlos Castro fija la fundación del rápido
tennis e skating) o 14-04-1912 cun Vigo FC-rC Coruña, pasou a ser 7 inaugurado como campo deportivo (también se practicaban 1917 [conversación telefónica do autor con Carlos Castro, 24-08- en 1917 [conversación telefónica del autor con Carlos Castro, 24-
o campo do Club Compostela. El Eco de Galicia: diario católico é lawn-tennis y skating) el 14-04-1912 con un Vigo FC-rC Coruña, 2018]). 08-2018]).
independente, 14-04-1912, p. 1. pasó a ser el campo del Club Compostela. El Eco de Galicia: diario 26 «Varios mozos que estaban onte pola mañá xogando á pelota 26 «Varios muchachos que se hallaban ayer por la mañana jugando
8 inaugurado o 3 de febreiro de 1918, cun Pontevedra Sporting católico é independiente, 14-04-1912, p. 1. na rúa de San andrés, deron un pelotazo na cabeza á esposa do a la pelota en la calle de San andrés, dieron un pelotazo en la ca-
Club-real Vigo Sporting (González Villar, p. 167). 8 inaugurado el 3 de febrero de 1918, con un Pontevedra Sporting Coronel de infantería D. Miguel Sofías, que por alí pasaba, pro- beza a la esposa del Coronel de infantería D. Miguel Sofías, que
9 inaugurado o 16 de febreiro de 1919, cun Pontevedra athletic Club-real Vigo Sporting (González Villar, p. 167). ducíndolle unha pequena lesión. Os xogadores, ao presentarse por allí pasaba, produciéndole una pequeña lesión. Los jugado-
Club-real Coruña (Feijoo, p. 183). 9 inaugurado el 16 de febrero de 1919, con un Pontevedra athletic un municipal, déronse á fuga». La Voz de Galicia, 11-09-1892, res, al presentarse un municipal, se dieron a la fuga». La Voz de
10 inaugurado o 11 de xuño de 1922 cun partido entre o Eiriña, pro- Club-real Coruña (Feijoo, p. 183). p. 2. Galicia, 11-09-1892, p. 2.
pietario do campo, e o Fortuna. El Compostelano: diario indepen- 10 inaugurado el 11 de junio de 1922 con un partido entre el Eiriña, 27 Xógase no Corralón da Gaiteira, futuro campo do Deportivo. El 27 Se juega en el Corralón de a Gaiteira, futuro campo del Deportivo.
dente, 14-06-1922, p. 2. propietario del campo, y el Fortuna. El Compostelano: diario Anunciador: diario de La Coruña y de Galicia, 02-03-1894, p. 3. El Anunciador: diario de La Coruña y de Galicia, 02-03-1894, p. 3.
11 inaugurado en xullo, cun partido entre o real alfonso Xiii e o independiente, 14-06-1922, p. 2. 28 así figura na documentación sobre este club procedente do Go- 28 así figura en la documentación sobre este club procedente del
Vigo Sporting Club (Deza 2005, p. 64). 11 inaugurado en julio, con un partido entre el real alfonso Xiii y berno civil que se pode consultar no arquivo do reino de Galicia Gobierno Civil que se puede consultar en el arquivo do reino de
12 inaugúrase con dous partidos, xogados o 13 e o 20 de xullo el Vigo Sporting Club (Deza 2005, p. 64). (a Coruña). Galicia (a Coruña).
de 1919, entre unha selección local e o Deportivo (Deza 2005, 12 Se inaugura con dos partidos, jugados el 13 y el 20 de julio de 29 Henry. «El fútbol en La Coruña data del año 1901». La Noche, 25- 29 Henry. «El fútbol en La Coruña data del año 1901». La Noche, 25-
p. 39). 1919, entre una selección local y el Deportivo (Deza 2005, p. 39). 06-1949, p. 6. 06-1949, p. 6.
30 Ventureira. 30 Ventureira.

60 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 61
31 ibídem. 31 ibídem. 64 Gáñana Fortuna (1906 e 1909) e Pontevedra (1907 e 1908). 64 La ganan Fortuna (1906 y 1909) y Pontevedra (1907 y 1908).
32 Constatamos que ten actividade administrativa ata xullo de 32 Hemos constatado que tiene actividad administrativa hasta 65 Gáñana o Vigo (1906), o Exiles (1907) e o Pontevedra (1908, 1909 e 65 La ganan el Vigo (1906), el Exiles (1907) y el Pontevedra (1908,
1923, pero non compite. julio de 1923, pero no compite. 1910). 1909 y 1910).
33 El Noroeste, 03-07-1911, p. 1. 33 El Noroeste, 03-07-1911, p. 1. 66 Organizado pola Liga de amigos da Coruña durante as festas de 66 Organizado por la Liga de amigos de La Coruña durante las
34 Barba, pp. 91-112. 34 Barba, pp. 91-112. agosto. fiestas de agosto.
35 O club divídese entre real Club Deportivo (directivos) e Depor- 35 El club se divide entre real Club Deportivo (directivos) y Deporti- 67 as tres primeiras edicións (1907, 1908 e 1909) gáñaas o Fortuna. 67 Las tres primeras ediciones (1907, 1908 y 1909) las gana el Fortu-
tivo auténtico (xogadores) entre o 9-10-1914 e o 17-08-1918. Só o vo auténtico (jugadores) entre el 9-10-1914 y el 17-08-1918. Solo el a última (1910), sen participación viguesa, é para o Coruña. na. La última (1910), sin participación viguesa, es para el Coruña.
segundo ten actividade durante ese período. segundo tiene actividad durante ese período. 68 Organizado pola asociación da Prensa da Coruña (que aínda 68 Organizado por la asociación de la Prensa de La Coruña (que aún
36 Farao liderado polo seu capitán Álvarez e polo seu «9» Virgilio, 36 Lo hará liderado por su capitán Álvarez y por su «9» Virgilio, hoxe continúa en activo), gáñao o Fortuna. hoy continúa en activo), lo gana el Fortuna.
primeiro ídolo branquiazul, quen chegará a posar vestido de primer ídolo blanquiazul, quien llegará a posar vestido de corto 69 Torneo de foot-ball é un documental realizado polo coruñés 69 Torneo de foot-ball es un documental realizado por el coruñés
curto para un óleo de Lloréns. Con todo, os futbolistas coruñeses para un óleo de Lloréns. Con todo, los futbolistas coruñeses más Eduardo Villardefrancos que inclúe imaxes dos partidos dis- Eduardo Villardefrancos que incluye imágenes de los partidos
máis destacados dos primeiros tempos serán ramón Gonzá- destacados de los primeros tiempos serán ramón González putados o 24 de xuño de 1911 (Deportivo-Vigo) e o 25 de xuño disputados el 24 de junio de 1911 (Deportivo-Vigo) y el 25 de junio
lez (quen triunfará no Vigo antes de vir ao Deportivo) e Paco (quien triunfará en el Vigo antes de venirse al Deportivo) y Paco (Vigo-Fortuna). Estreouse o 25 de xullo de 1911, no cinema París (Vigo-Fortuna). Se estrenó el 25 de julio de 1911, en el cine París de
González (que, tras destacar no Coruña, xogará no Madrid e no González (que, tras destacar en el Coruña, jugará en el Madrid y da Coruña. a primeira filmación, que se proxectou en Bilbao a Coruña. La primera filmación, que se proyectó en Bilbao el 14
Español de Barcelona, ademais de facelo de forma efémera no en el Español de Barcelona, además de hacerlo de forma efímera o 14 de setembro de 1905, é La sociedad atlética en el campo de de septiembre de 1905, es La sociedad atlética en el campo de La-
Deportivo). en el Deportivo). Lamiaco; a segunda é Foot-ball en familia, pasada no Pavillón miaco; la segunda es Foot-ball en familia, pasada en el Pabellón
37 Constituído o 21 de febreiro de 1914, os seus inicios remóntanse a 37 Constituido el 21 de febrero de 1914, sus inicios se remontan a Lino da Coruña o 30 de maio de 1911 (Bravo Mayor, Luis Javier. Lino de a Coruña el 30 de mayo de 1911 (Bravo Mayor, Luis Javier.
1913. En 1964 convértese en filial do Deportivo. Desaparece como 1913. En 1964 se convierte en filial del Deportivo. Desaparece «Las filmaciones más antiguas del fútbol español (4ª. parte)». «Las filmaciones más antiguas del fútbol español (4ª. parte)».
club para integrarse na estrutura do conxunto branquiazul en como club para integrarse en la estructura del conjunto blan- Cuadernos de Fútbol. Cuadernos de Fútbol, n.º 97, 01-04-2018). Cuadernos de Fútbol, n.º 97, 01-04-2018).
1993. quiazul en 1993. 70 O Fortuna gañou unha edición (1910) e o Coruña a outra (1911). 70 El Fortuna ganó una edición (1910) y el Coruña la otra (1911).
38 El Correo Gallego: diario político de la mañana. 38 El Correo Gallego: diario político de la mañana, 11-11-1892, p. 2. 71 Gimnástica Española (1909), Fortuna (1910) e Vigo (1912) gañan 71 Gimnástica Española (1909), Fortuna (1910) y Vigo (1912) ganan
39 Deza 2005, p. 19. 39 Deza 2005, p. 19. as tres edicións. las tres ediciones.
40 El Correo Gallego: diario político de la mañana, 18-7-1904, p. 2 40 El Correo Gallego: diario político de la mañana, 18-7-1904, p. 2 72 Disputáronse catro edicións. Tres gañáronas mariñeiros ingleses 72 Se disputaron cuatro ediciones. Tres las ganaron marineros
41 Deza 2005, p. 26. 41 Deza 2005, p. 26. (1911, 1912 e 1914) e unha o Vigo (1921). ingleses (1911, 1912 y 1914) y una el Vigo (1921).
42 Feijoo, pp. 27-28. O equipo pontevedrés debutara o mes anterior 42 Feijoo, pp. 27-28. El equipo pontevedrés había debutado el mes 73 O Deportivo gáñao en 1912 e 1914. O Coruña, en 1913. 73 El Deportivo lo gana en 1912 y 1914. El Coruña, en 1913.
en Vigo. anterior en Vigo. 74 O Pontevedra anótase as dúas edicións disputadas, 1912 e 1913. 74 El Pontevedra se anota las dos ediciones disputadas, 1912 y 1913.
43 nace como club infantil. Feijoo, p. 86. 43 nace como club infantil. Feijoo, p. 86. 75 O Exiles participa dese éxito vigués en menor medida, gañando 75 El Exiles participa de ese éxito vigués en menor medida, ganan-
44 Feijoo, p. 73. 44 Feijoo, p. 73. a Copa de Pontevedra de 1907. do la Copa de Pontevedra de 1907.
45 Deza 2005, p. 17. 45 Deza 2005, p. 17. 76 Tamén a gana en 1910, pero nesa edición non participan equipos 76 También la gana en 1910, pero en esa edición no participan equi-
46 Salgado, p. 142. 46 Salgado, p. 142. vigueses. pos vigueses.
47 «asistirán probablemente os clubs de Pontevedra, Coruña, Villa- 47 «asistirán probablemente los Clubs de Pontevedra, Coruña, Vi- 77 Tras a súa fusión co Sporting Club, en setembro de 1913, cambia- 77 Tras su fusión con el Sporting Club, en septiembre de 1913, cam-
garcía, Santiago, Bueu, Vigo e outro». Gaceta de Galicia: diario de llagarcía, Santiago, Bueu, Vigo y otro». Gaceta de Galicia: diario rá o seu nome a real Vigo Sporting Club. biará su nombre a real Vigo Sporting Club.
Santiago, 18-08-1905, p. 1. de Santiago, 18-08-1905, p. 1. 78 O Vigo gañará cinco edicións (1913-1914, 1916-1917, 1918-1919, 1919- 78 El Vigo ganará cinco ediciones (1913-1914, 1916-1917, 1918-1919,
48 Feijoo, p. 5. 48 Feijoo, p. 5. 1920 e 1922-1923). O Fortuna, as outras tres (1914-1915, 1920-1921 e 1919-1920 y 1922-1923). El Fortuna, las otras tres (1914-1915, 1920-
49 «El sport en Galicia. Villagarcía FC». Vida gallega: ilustración 49 «El sport en Galicia. Villagarcía FC». Vida gallega: ilustración 1921-1922). 1921 y 1921-1922).
regional, ano ii, n.º 13, xaneiro 1910. regional, año ii, n.º 13, enero 1910. 79 Galicia, Olímpico, Breogán ou atlético FC foron nomes baralla- 79 Galicia, Olímpico, Breogán o atlético FC fueron nombres baraja-
50 a primeira referencia que atopamos é dese ano (Gaceta de 50 La primera referencia que hallamos es de ese año (Gaceta de dos para o que finalmente foi o real Club Celta. Galego, p. 5. dos para el que finalmente fue el real Club Celta. Gallego, p. 5.
Galicia: diario de Santiago, 24-09-1917, p. 2). É «real» desde 1918 e Galicia: diario de Santiago, 24-09-1917, p. 2). Es «real» desde 1918 80 González Martín 2011, p. 81. 80 González Martín 2011, p. 81.
inscríbese na FGCF en xullo de 1919 (Deza 2005, p. 63) y se inscribe en la FGCF en julio de 1919 (Deza 2005, p. 63) 81 Xogou o seu primeiro partido oficial o 7 de outubro dese ano, no 81 Jugó su primer partido oficial el 7 de octubre de ese año, en el
51 La Correspondencia Gallega: diario de Pontevedra, 16-10-1905, p. 2. 51 La Correspondencia Gallega: diario de Pontevedra, 16-10-1905, p. 2. campionato galego. Campeonato Gallego.
52 El Correo de Galicia: Diario independente de avisos y noticias, 09- 52 El Correo de Galicia: Diario independiente de avisos y noticias, 82 Coa aquiescencia de alfonso Xiii, mantívose na presidencia do 82 Con la aquiescencia de alfonso Xiii, se mantuvo en la presiden-
08-1906, p. 2 09-08-1906, p. 2 Goberno ata 1930. cia del Gobierno hasta 1930.
53 Salgado, p. 30. 53 Salgado, p. 30. 83 José Luis Otero, neto de Luis Otero, relatou recentemente as 83 José Luis Otero, nieto de Luis Otero, relató recientemente las
54 «Xogado o 4 de outubro de 1908, como parte das festas de San 54 «Jugado el 4 de octubre de 1908, como parte de las fiestas de San repercusións que tivo aquela decisión: «a miña familia tivo que repercusiones que tuvo aquella decision: «Mi familia tuvo que
Froilán, no campo de Montirón, preto do actual Polvorín, entre os Froilán, en el campo de Montirón, cerca del actual Polvorín, entre saír disparada de Vigo. insultábanos pola rúa. rexentaban un salir disparada de Vigo. Les insultaban por la calle. regentaban
clubs coruñeses Coruña e Widowers FC». Cordido, p. 43. los clubes coruñeses Coruña y Widowers FC». Cordido, p. 43. colmado e non lles ía ninguén. Fixéronlles un boicot espectacu- un colmado y no les iba nadie. Les hicieron un boicot spectacu-
55 É o Club Deportivo Lugo. Cordido, p. 43. 55 Es el Club Deportivo Lugo. Cordido, p. 43. lar». (Miranda, p. 12). lar». (Miranda, p. 12).
56 Deza 2005, p. 17. 56 Deza 2005, p. 17. 84 Documentamos tres partidos de Otero nesta primeira etapa co 84 Hemos documentado tres partidos de Otero en esta primera
57 Meitín Buján, i. «El ribadeo sopla cien velas». La Voz de Galicia 57 Meitín Buján, i. «El ribadeo sopla cien velas». La Voz de Galicia Deportivo, 25-04-1915, 17-10-1915 e 24-10-1915. etapa con el Deportivo, 25-04-1915, 17-10-1915 y 24-10-1915.
(edición a Mariña), 21-07-2013. (edición a Mariña), 21-07-2013. 85 Os tres debutan co Dépor o 27 de abril de 1924 nun partido contra 85 Los tres debutan con el Dépor el 27 de abril de 1924 en un partido
58 Deza 2005, p. 17. 58 Deza 2005, p. 17. o athletic Pontevedra en riazor (El Ideal Gallego, 29-04-1924, p. 2) contra el athletic Pontevedra en riazor (El Ideal Gallego, 29-04-
59 Gregorio Taboada, Pablo. «Fortuna: el primer equipo ‘real’». 59 Gregorio Taboada, Pablo. «Fortuna: el primer equipo ‘real’». 86 nunha carta pública, isidro asegura que na tempada 1923-1924 1924, p. 2)
Cuadernos de fútbol, n.º 75, abril 2016. O Coruña é «real» desde o Cuadernos de fútbol, n.º 75, abril 2016. El Coruña es «real» desde formou no Celta e, aínda que se comprometeu tamén para a 86 En una carta pública, isidro asegura que en la temporada 1923-
10-12-1908; o Deportivo, desde o 04-02-1909 (Ventureira). el 10-12-1908; el Deportivo, desde el 04-02-1909 (Ventureira). 1924-1925, tívose que ir traballar de mecánico a Bilbao, pero que 1924 formó en el Celta y, aunque se había comprometido también
60 Durante moito tempo denominouse Campionato de España. 60 Durante mucho tiempo se denominó Campeonato de España. despois houbo de instalarse na Coruña (El Ideal Gallego, 24-09- para la 1924-1925, se tuvo que ir a trabajar de mecánico a Bilbao,
61 Comeza o 24 de setembro e toman parte o Vigo, o Fortuna, o 61 Comienza el 24 de septiembre y toman parte el Vigo, el Fortuna, 1925, p. 2). Entre marzo e xullo de 1925, xoga varios amigables pero que después hubo de instalarse en a Coruña (El Ideal Gallego,
Español e o Marítimo (Feijoo, p. 28). Tras meses de polémica, o el Español y el Marítimo (Feijoo, p. 28). Tras meses de polémica, co Dépor. Ese ano, o Celta denuncia que o xogador é seu, pero a 24-09-1925, p. 2). Entre marzo y julio de 1925, juega varios amisto-
Fortuna será declarado gañador en xuño do ano seguinte, pero el Fortuna será declarado ganador en junio del año siguiente, Federación Española decide que o Dépor pode aliñalo (El Ideal sos con el Dépor. Ese año, el Celta denuncia que el jugador es suyo,
renunciará á copa: «O ‘team’ triunfante propuxo, por razóns de pero renunciará a la copa: «El ‘team’ triunfante ha propuesto, Gallego, 09-12-1925, p. 8). Disputa o seu primeiro partido oficial pero la Federación Española decide que el Dépor puede alinearlo
delicadeza, que se xogue novamente o premio tan tardiamente por razones de delicadeza, que se juegue nuevamente el premio o 20 de decembro, un choque do Campionato Galego contra o (El Ideal Gallego, 09-12-1925, p. 8). Disputa su primer partido oficial
concedido» (La Correspondencia Gallega: diario de Pontevedra, tan tardíamente concedido» (La Correspondencia Gallega: diario Eiriña en riazor (El Ideal Gallego, 22-12-1925, p. 8). el 20 de diciembre, un choque del Campeonato Gallego contra el
25-06-1906, p. 2). de Pontevedra, 25-06-1906, p. 2). 87 Catorce meses despois da fusión viguesa, o 9 de novembro de Eiriña en riazor (El Ideal Gallego, 22-12-1925, p. 8).
62 Feijoo, p. 28. 62 Feijoo, p. 28. 1924 disputarase o primeiro Dépor-Celta da historia, no que 87 Catorce meses después de la fusión viguesa, el 9 de noviembre
63 Como se apunta na nota anterior, o campionato de 1905 foi anu- 63 Como se apunta en la nota anterior, el campeonato de 1905 fue Otero, González e Chiarroni xogarán cos coruñeses. de 1924 se disputará el primer Dépor-Celta de la historia, en el
lado ao renunciar o Fortuna á copa. anulado al renunciar el Fortuna a la copa. 88 En 1908 xa se fundou en Pontevedra un equipo con ese nome. que Otero, González y Chiarroni jugarán con los coruñeses.

62 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 63
89 En 1923-24, 1924-25 e 1927-28. É o club con máis campionatos gale- 88 En 1908 ya se había fundado en Pontevedra un equipo con ese tres o Vigo Sporting (1914, 1917 e 1923) e unha o Celta (1924). O 1914. Desde entonces, se acaba la libre inscripción y solo se abre
gos B. nombre. Vigo logra superar unha rolda en dúas ocasións —eliminatoria la participación a los ganadores de los campeonatos regionales
90 Deza 2005, p. 41. 89 En 1923-24, 1924-25 y 1927-28. Es el club con más campeonatos de cuartos ante o Sporting de Gijón, en ambos os casos— pero (hay cuatro en 1914) y, a partir de 1926, también a los subcam-
91 Deza 2005, p. 66. gallegos B. cae despois en semifinais (1919 e 1920). O Celta supera unha peones.
92 Deza 2005, p. 89. 90 Deza 2005, p. 41. liguiña para ceder en semifinais en 1925; e en 1926 gañan senllas 117 Seis veces cae el Fortuna en la primera eliminatoria (1911, 1913,
93 www.clublemos.com 91 Deza 2005, p. 66. liguiñas o Dépor e o Celta, para ser apeados máis tarde en cuar- 1915, 1918, 1921 y 1922 —este año la final se jugó en la ciudad
94 O club ofrece 1923 como data da fundación (antelo, p. 98), pero 92 Deza 2005, p. 89. tos e en semifinais, respectivamente. olívica—), tres el Vigo Sporting (1914, 1917 y 1923) y una el Celta
segundo o historiador de fútbol Carlos Castro, o equipo é de 1929 93 www.clublemos.com 118 nacido en Uruguai de pai pontevedrés, tiña a dobre nacionalida- (1924). El Vigo logra superar una ronda en dos ocasiones —elimi-
(conversación telefónica do autor con Carlos Castro, 24-08-2018). 94 El club ofrece 1923 como fecha de la fundación (antelo, p. 98), de. Xoga un amigable contra un combinado brasileiro en Pelotas natoria de cuartos ante el Sporting de Gijón, en ambos casos—
95 antelo, p. 62. pero según el historiador de fútbol Carlos Castro, el equipo es de (14-06-1911) e un arxentina-Uruguai en Bos aires (22-10-1911) pero cae después en semifinales (1919 y 1920). El Celta supera
96 http://granpenha.com 1929 (conversación telefónica del autor con Carlos Castro, 24-08- correspondente ao Premio de Honra arxentino. una liguilla para ceder en semifinales en 1925; y en 1926 ganan
97 La Voz de Galicia, 02-10-1921, p. 4. 2018). 119 É o que o 28 de febreiro de 1909 xoga no campo de Pont Jumeaux sendas liguillas el Dépor y el Celta, para ser apeados más tarde
98 «Mañá verificarase a inauguración do campo de deportes que a 95 antelo, p. 62. (Toulouse). Foi un partido organizado polo irún Sporting Club en cuartos y en semifinales, respectivamente.
novel sociedade Endem F.C. construíu no terreo que hai tempo 96 http://granpenha.com entre futbolistas do sur de Francia e os mellores do norte de 118 nacido en Uruguay de padre pontevedrés, tenía la doble nacio-
pertenceu a real Club Coruña». El Ideal Gallego, 12-05-1923, p. 2. 97 La Voz de Galicia, 02-10-1921, p. 4. España, en realidade unha selección formada con elementos nalidad. Juega un amistoso contra un combinado brasileño en
99 Toma parte nas edicións 1927-28 e 1928-29. En marzo de 1930 98 «Mañana se verificará la inauguración del campo de deportes do irún, o Fortuna e o Pontevedra. Xogaron tres xogadores do Pelotas (14-06-1911) y un argentina-Uruguay en Buenos aires
(La Voz de Galicia, 02-04-1930, p. 5) cambiarase o nome ao Club que la novel sociedad Endem F.C. ha construido en el terreno conxunto vigués —García, Pancho Estévez e José rodríguez— (22-10-1911) correspondiente al Premio de Honor argentino.
Coruña, en honra do decano herculino, e como tal participará en que ha tiempo perteneció al real Club Coruña». El Ideal Gallego, e outros tantos do pontevedrés —Cipriano Prada, Edmundo 119 Es el que el 28 de febrero de 1909 juega en el campo de Pont
cinco edicións do campionato galego (1930-31, 1934-35, 1935-36, 12-05-1923, p. 2. nóvoa e José Quinta—. O partido, no que o equipo español vestiu Jumeaux (Toulouse). Fue un partido organizado por el irún
1936-37 e 1939-40) antes de desaparecer en 1942 tras xogar a fase 99 Toma parte en las ediciones 1927-28 y 1928-29. En marzo de 1930 totalmente de branco salvo o escudo conformado pola bandeira Sporting Club entre futbolistas del sur de Francia y los mejores
de ascenso a Segunda. (La Voz de Galicia, 02-04-1930, p. 5) se cambiará el nombre a Club vermella e amarela, acabou 0-0. Feijoo, pp. 94-96. del norte de España, en realidad una selección formada con
100 anca, p. 20, p. 23. Coruña, en honor del decano herculino, y como tal participará en 120 Organizado pola recentemente creada Unión Española de Clubs elementos del irún, el Fortuna y el Pontevedra. Jugaron tres
101 El Noroeste, 20-03-1910, p. 1. cinco ediciones del Campeonato Gallego (1930-31, 1934-35, 1935- de Foot-ball, xógano o 25 de maio de 1913 unha selección do norte jugadores del conjunto vigués —García, Pancho Estévez y José
102 González Martín, Gerardo. «En 1905 xa aliñaban vigueses no 36, 1936-37 y 1939-40) antes de desaparecer en 1942 tras jugar la de España e outra do sur de Francia (1-1). Polos locais, todos os rodríguez— y otros tantos del pontevedrés —Cipriano Prada,
equipo do real Madrid». La Voz de Galicia (edición Vigo), 25-06- fase de ascenso a Segunda. xogadores son vascos excepto dous galegos: o medio José Pérez Edmundo nóvoa y José Quinta—. El partido, en el que el equipo
2006, p. 7. 100 anca, p. 20, p. 23. Pombo, capitán do Coruña, e o punta Cipriano Prada, do Ponteve- español vistió totalmente de blanco salvo el escudo conformado
103 nun partido da Copa Compostelá de 1907, que foi anulado pola 101 El Noroeste, 20-03-1910, p. 1. dra Sporting Club. Moreno Jiménez, p. 35. por la bandera rojigualda, acabó 0-0. Feijoo, pp. 94-96.
súa participación (González Villar, pp. 37-39). 102 González Martín, Gerardo. «En 1905 ya alineaban vigueses en el 121 Pontevedra, 22-10-1893; a Coruña, 20-01-1955. 120 Organizado por la recién nacida Unión Española de Clubs de
104 non será «real» ata 1920. equipo del real Madrid». La Voz de Galicia (edición Vigo), 25-06- 122 Vigo, 13-05-1897; Vigo, 18-01-1965. Foot-ball, lo juegan el 25 de mayo de 1913 una selección del norte
105 anota dous goles cruciais nun dos dous partidos do Campionato 2006, p. 7. 123 a Coruña, 1898; a Coruña, 04-11-1977. de España y otra del sur de Francia (1-1). Por los locales, todos los
de España. 103 En un partido de la Copa Compostelana de 1907, que fue anulado 124 Bravo Mayor, Luis Javier. «Probables contra posibles ante ambe- jugadores son vascos excepto dos gallegos: el medio José Pérez
106 González Villar, p. 32. por su participación (González Villar, pp. 37-39). res 1920». Cuadernos de Fútbol, n.º 15, 01-10-2010. Pombo, capitán del Coruña, y el punta Cipriano Prada, del Ponte-
107 Con goles de Ábalo e José rodríguez. 104 no será «real» hasta 1920. 125 O especialista na historia da selección española Félix Martialay vedra Sporting Club. Moreno Jiménez, p. 35.
108 González Villar, p. 33. 105 anota dos goles cruciales en uno de los dos partidos del Campeo- sostén que Vázquez tiña licenza do racing de Ferrol cando vai 121 Pontevedra, 22-10-1893; a Coruña, 20-01-1955.
109 O formato é o dunha liguiña a partido único entre cinco equipos. nato de España. a anveres (recollido en Deza 2005, pp. 51-52). Con todo, nunha 122 Vigo, 13-05-1897; Vigo, 18-01-1965.
110 Clubs non adscritos á federación organizan outra Copa ese ano, 106 González Villar, p. 32. entrevista reproducida por Deza (Deza 2005, p. 71), o propio 123 a Coruña, 1898; a Coruña, 04-11-1977.
en San Sebastián, que gaña o athletic Club de Bilbao. 107 Con goles de Ábalo y José rodríguez. futbolista asegura que pasou a xogar no Deportivo tras destacar 124 Bravo Mayor, Luis Javier. «Probables contra posibles ante ambe-
111 Catro deles galegos: os vigueses, Vigo, Fortuna e Teis; e o coruñés 108 González Villar, p. 33. en dous amigables contra o Stadium asturiano. Verifiquei que res 1920». Cuadernos de Fútbol, n.º 15, 01-10-2010.
Deportivo. 109 El formato es el de una liguilla a partido único entre cinco equi- eses partidos se xogaron o 7 e 9 de agosto de 1919. E que xoga 125 El especialista en la historia de la selección española Félix Mar-
112 De Llano, José (firma como «Un excursionista»). «1910-1930. pos. polo menos outros oito co equipo coruñés entre esa data e o 13- tialay sostiene que Vázquez tenía licencia del racing de Ferrol
Barcelona F.C. - r. C. Deportivo. recuerdos de una excursión», El 110 Clubes no adscritos a la federación organizan otra Copa ese año, 06-1920. Entre eles hai dous choques oficiais —o que implica ter cuando va a amberes (recogido en Deza 2005, pp. 51-52). no
Balón, 07-04-1930, pp. 8-10. en San Sebastián, que gana el athletic Club de Bilbao. licenza cos branquiazuis— do Campionato Galego —o último, o obstante, en una entrevista reproducida por Deza (Deza 2005, p.
113 De Llano e Muíños, p. 43. 111 Cuatro de ellos gallegos: los vigueses, Vigo, Fortuna y Teis; y el 29-02-1920—, así como tres amigables fronte ao racing de Ferrol. 71), el propio futbolista asegura que pasó a jugar en el Deportivo
114 El Noroeste, 29-10-1910, p. 1. coruñés Deportivo. Deza (conversación telefónica co autor, 10-10-2018) confirma que tras destacar en dos amistosos contra el Stadium asturiano. He
115 En maio de 1912, a Federación Española de Clubs de Foot-Ball 112 De Llano, José (firma como «Un excursionista»). «1910-1930. mentres que está no Deportivo, Vázquez non xoga co racing, verificado que esos partidos se jugaron el 7 y 9 de agosto de 1919.
aproba que a Coruña sexa a sede dunha «Copa de Verán», un Barcelona F.C. - r. C. Deportivo. recuerdos de una excursión», El pero si disputa amigables con varios conxuntos ferroláns tras Y que juega al menos otros ocho con el equipo coruñés entre
torneo para xogarse en cidades con porto de mar (El Mundo Balón, 07-04-1930, pp. 8-10. abandonar o equipo coruñés e antes de ir a anveres. «no mo- esa fecha y el 13-06-1920. Entre ellos hay dos choques oficia-
Deportivo, 23-05-1912, p. 2), unha especie de Copa do rei estival 113 De Llano y Muíños, p. 43. mento Anveres (29-08-1920) a que club pertenecía? Eu diría: les —lo que implica tener licencia con los blanquiazules— del
(o torneo non tiña datas fixas, pero todas as edicións da Copa 114 El Noroeste, 29-10-1910, p. 1. federativamente a ningún. Extra-federativamente, ao racing», Campeonato Gallego —el último, el 29-02-1920—, así como tres
do rei xogadas ata entón realizáronse entre marzo e maio). a 115 En mayo de 1912, la Federación Española de Clubs de Foot-Ball conclúe Deza (correo electrónico enviado ao o autor, 13-10-2018). amistosos frente el racing de Ferrol. Deza (conversación telefó-
iniciativa vese deslucida porque xusto nesa asemblea prodúce- aprueba que a Coruña sea la sede de una «Copa de Verano», 126 Os netos de ramón González conservan un recorte do Balón no nica con el autor, 10-10-2018) confirma que. mientras que está
se un cisma federativo —clubs cataláns e vascos abandonan a un torneo a jugarse en ciudades con puerto de mar (El Mundo que o dianteiro conta que estivo «oito días no hospital» de anve- en el Deportivo, Vázquez no juega con el racing, pero sí disputa
entidade e forman a Unión Española de Clubs de Foot-ball— e Deportivo, 23-05-1912, p. 2), una especie de Copa del rey veranie- res. amistosos con varios conjuntos ferrolanos tras haber abandona-
porque as bases publícanse o mes anterior ao comezo do torneo. ga (el torneo no tenía fechas fijas, pero todas las ediciones de la 127 Enviado especial aos Xogos, nas súas crónicas menta a «furia do el equipo coruñés y antes de ir a amberes. «¿En el momento
Finalmente só se anotan dous equipos, Deportivo e Vigo, que Copa del rey jugadas hasta entonces se habían celebrado entre española» —unha idea que lle transmite un xornalista holan- Amberes (29-08-1920) a qué club pertenecía? Yo diría: federativa-
se disputan un trofeo doado pola Federación chamado «Copa marzo y mayo). La iniciativa se ve deslucida porque justo en esa dés— e no seu libro El football olímpico recolle a frase canónica mente a ninguno. Extra-federativamente, al racing», concluye
España». Álzano os coruñeses ao gañar un partido que dura dous asamblea se produce un cisma federativo —clubes catalanes deste aguerrido estilo: «Sabino, a min o pelotón, que os levo por Deza (correo electrónico enviado al autor, 13-10-2018).
días (7 e 8 setembro). y vascos abandonan la entidad y forman la Unión Española diante!», enunciada por Belauste antes de igualar ante os suecos. 126 Los nietos de ramón González conservan un recorte de El Balón
116 a Federación Española de Fútbol, nacida en Madrid o 1 de se- de Clubs de Foot-ball,— y porque las bases se publican el mes así o recolle relaño nun artigo recente. relaño, alfredo. «a mi, en el que el delantero cuenta que estuvo «ocho días en el hospi-
tembro de 1913, organiza por primeira vez a Copa do rei en 1914. anterior al inicio del torneo. Finalmente solo se anotan dos Sabino, que los arrollo (1920)». As, 01-09-2016 tal» de amberes.
Desde entón, acábase a libre inscrición e só se abre a participa- equipos, Deportivo y Vigo, que se disputan un trofeo donado por 128 Catro seguidos entre 09-10-1921 e 17-12-1922; e outros cinco nun- 127 Enviado especial a los Juegos, en sus crónicas menta la «furia
ción aos gañadores dos campionatos rexionais (hai catro en 1914) la Federación llamado «Copa España». Lo alzan los coruñeses al ha segunda etapa, entre 27-09-1925 e 29-05-1927. VV. aa. Guía española» —una idea que le transmite un periodista holandés—
e, a partir de 1926, tamén aos subcampións. ganar un partido que dura dos días (7 y 8 septiembre). Marca de la Liga 2017/2018. Madrid: Unidad Editorial, 2017. y en su libro El football olímpico recoge la frase canónica de
117 Seis veces cae o Fortuna na primeira eliminatoria (1911, 1913, 1915, 116 La Federación Española de Fútbol, nacida en Madrid el 1 de 129 Xunto a Ormaechea e Heredia, dirixe dous partidos, 28-01-1923 e este aguerrido estilo: «¡Sabino, a mí el pelotón, que los arrollo!»,
1918, 1921 e 1922 —éste ano a final xogouse na cidade olívica—), septiembre de 1913, organiza por primera vez la Copa del rey en 04-02-1923, cun balance dunha vitoria e unha derrota. enunciada por Belauste antes de igualar ante los suecos. así lo

64 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 65
130 Báez y Pérez de Tudela. «El real Madrid y el origen del fútbol recoge relaño en un artículo reciente. relaño, alfredo. «a mí, Gallego Gallego
como espectáculo de masas, 1923-1936». Historia y Comunicación Sabino, que los arrollo (1920)». As, 01-09-2016 Gallego arzuaga, Fernando. R. C. Celta. 75 años de historia (1923- Gallego arzuaga, Fernando. R. C. Celta. 75 años de historia (1923-
Social, vol. 17. Madrid: Universidad Complutense, 2012. 128 Cuatro seguidos entre 09-10-1921 y 17-12-1922; y otros cinco en 1998). Vigo: Faro de Vigo S. a., 1997. 1998). Vigo: Faro de Vigo S. a., 1997.
131 Como no Vigo-Pontevedra de semifinais de 1906 (González una segunda etapa, entre 27-09-1925 y 29-05-1927. VV. aa. Guía González Martín 2007 González Martín 2007
Villar, p. 25). Marca de la Liga 2017-2018. Madrid: Unidad Editorial, 2017. González Martín, Xerardo. 120 anos de ciclismo galego. Vigo: González Martín, Xerardo. 120 anos de ciclismo galego. Vigo:
132 González Villar, p. 205. 129 Junto a Ormaechea y Heredia, dirige dos partidos, 28-01-1923 y Galaxia, 2007. Galaxia, 2007.
133 Vedra (a Coruña), 06-09-1896; 28-03-1941. Xoga un partido, en 04-02-1923, con un balance de una victoria y una derrota. González Martín 2011 González Martín 2011
1921, como xogador do Fortuna. 130 Báez y Pérez de Tudela. «El real Madrid y el origen del fútbol González Martín, Gerardo. Hándicap creó el Celta. Vigo: Ediciones González Martín, Gerardo. Hándicap creó el Celta. Vigo: Ediciones
134 Bouzas (Pontevedra), 06-01-1896; 13-07-1976. Disputa dous como espectáculo de masas, 1923-1936». Historia y Comunicación Cardeñoso, 2011. Cardeñoso, 2011.
choques, un en 1923 e outro en 1926, ambos como futbolistas do Social, vol. 17. Madrid: Universidad Complutense, 2012. González Villar González Villar
Sevilla. 131 Como en el Vigo-Pontevedra de semifinales de 1906 (González González Villar, Celso. Albores del fútbol vigués. Vigo: Faro de González Villar, Celso. Albores del fútbol vigués. Vigo: Faro de
135 a Coruña, 24-04-1903; Villatobas (Toledo), 13-11-1950. Villar, p. 25). Vigo, 1959. Vigo, 1959.
136 «40 días, 40 ases, 40 biografías. Juanito Monjardín, el catedrático 132 González Villar, p. 205. Miranda Miranda
del cabezazo». Madrid: Marca, 07-09-1963. 133 Vedra (a Coruña), 06-09-1896; 28-03-1941. Juega un partido, en Miranda Calvo, Carlos Luis. 110% Blanquiazul. a Coruña: La Opi- Miranda Calvo, Carlos Luis. 110% Blanquiazul. a Coruña: La Opi-
137 España cae por 1-0 ante os azzurri e resulta eliminada. 1921, como jugador del Fortuna. nión a Coruña S. L. U., 2016. nión a Coruña S. L. U., 2016.
138 Corcubión (a Coruña), 13-04-1901; Vigo, 19-06-1966. 134 Bouzas (Pontevedra), 06-01-1896; 13-07-1976. Disputa dos Moreno Jiménez Moreno Jiménez
139 Máis adiante, en 1946, será seleccionador durante un partido. choques, uno en 1923 y otro en 1926, ambos como futbolista del Moreno Jiménez, Ángel. Los otros partidos de la selección. Madrid: Moreno Jiménez, Ángel. Los otros partidos de la selección. Ma-
140 a Coruña, 13-04-1901; 19-06-1966. Será internacional de novo en Sevilla. CiHEFE (Centro de investigaciones de Historia y Estadística del drid: CiHEFE (Centro de investigaciones de Historia y Estadística
1935. 135 a Coruña, 24-04-1903; Villatobas (Toledo), 13-11-1950. Fútbol Español), 2016. del Fútbol Español), 2016.
141 González Martín 2011, p. 71. 136 «40 días, 40 ases, 40 biografías. Juanito Monjardín, el catedrático Salgado Salgado
142 Deza 2008, p. 14. del cabezazo». Madrid: Marca, 07-09-1963. Salgado Varela, Fernando. El fútbol en Galicia. Pontevedra, Depu- Salgado Varela, Fernando. El fútbol en Galicia. Pontevedra, Depu-
143 ibídem. 137 España cae por 1-0 ante los azzurri y resulta eliminada. tación de Pontevedra, 2016. tación de Pontevedra, 2016.
144 Deza 2008, pp. 38-42. 138 Corcubión (a Coruña), 13-04-1901; Vigo, 19-06-1966. Ventureira Ventureira
139 Más adelante, en 1946, será seleccionador durante un partido. Ventureira, rubén. RC Deportivo Calendario Histórico 2017. Ventureira, rubén. RC Deportivo Calendario Histórico 2017. a
140 a Coruña, 13-04-1901; 19-06-1966. Será internacional de nuevo en a Coruña: Publicaciones arenas, 2016. Coruña: Publicaciones arenas, 2016.
1935.
141 González Martín 2011, p. 71.
142 Deza 2008, p. 14.
143 ibídem.
144 Deza 2008, pp. 38-42.

Bibliografía citada Bibliografía citada


anca anca
anca Coya, Braulio. Otros tiempos. El fútbol en Santiago. 1ª parte anca Coya, Braulio. Otros tiempos. El fútbol en Santiago. 1ª parte
(1924-1964). Santiago: n. G. i. S.L, 2016. (1924-1964). Santiago: n. G. i. S. L, 2016.
antelo antelo
antelo Gómez, iván (coordinación). La Liga 2018-2019. a Coruña: antelo Gómez, iván (coordinación). La Liga 2018-2019. a Coruña:
La Voz de Galicia Sa, 2018. La Voz de Galicia Sa, 2018.
Barba Barba
Barba, alejandro. Foot Ball, Basse Ball y Lawn Tennis. Barcelona: Barba, alejandro. Foot Ball, Basse Ball y Lawn Tennis. Barcelona:
Soler, ca. 1912. Soler, ca. 1912.
Cordido Cordido
Cordido Castro, Manuel. «Historia del fútbol lucense: ciento cin- Cordido Castro, Manuel. «Historia del fútbol lucense: ciento cin-
co años de práctica, organización y afición». Lucensia: miscelá- co años de práctica, organización y afición». Lucensia: miscelá-
nea de cultura e investigación, n.º 46 (vol. XXiii), pp. 41-60. Lugo: nea de cultura e investigación, n.º 46 (vol. XXiii), pp. 41-60. Lugo:
Biblioteca del Seminario Diocesano, 2013. Biblioteca del Seminario Diocesano, 2013.
De Llano y Muíños De Llano y Muíños
De Llano López, Pedro (Bocelo) y Muíños Díaz, Eladio. 82 años de De Llano López, Pedro (Bocelo) y Muíños Díaz, Eladio. 82 años de
Historia. Real Club Deportivo de La Coruña. a Coruña: Mundo, Historia. Real Club Deportivo de La Coruña. a Coruña: Mundo,
1988. 1988.
Deza 2005 Deza 2005
Deza rey, Jorge Manuel. Historia do Racing Club de Ferrol. Tomo 1 Deza rey, Jorge Manuel. Historia do Racing Club de Ferrol. Tomo 1
(1919-1939). Ferrol: Edicións Embora, 2005. (1919-1939). Ferrol: Edicións Embora, 2005.
Deza 2008 Deza 2008
Deza rey, Jorge Manuel. Historia da selección galega de fútbol. Deza rey, Jorge Manuel. Historia da selección galega de fútbol.
1922-2007. a Coruña: Óscar Losada, 2008. 1922-2007. a Coruña: Óscar Losada, 2008.
Domínguez Domínguez
Crema Celta, anos 20
Domínguez almansa, andrés. Historia social do deporte en Gali- Domínguez almansa, andrés. Historia social do deporte en Gali-
| Colección X. Enrique Acuña
cia. 1850-1920. Vigo: Editorial Galaxia, 2009. cia. 1850-1920. Vigo: Editorial Galaxia, 2009.
Crema Celta, años 20
Feijoo Feijoo
| Colección X. Enrique Acuña
Feijoo Lamas, Leoncio. Albores del fútbol pontevedrés. Ponteve- Feijoo Lamas, Leoncio. Albores del fútbol pontevedrés. Ponteve-
dra: Leoncio Feijoo Lamas, 2017. dra: Leoncio Feijoo Lamas, 2017.

66 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1876-1926: A orixe do fútbol en Galicia 1876-1926: El origen del fútbol en Galicia | 67
Derbi entre Celta e Deportivo en Balaídos, Partido Eiriña-Celta do campionato galego
pouco despois da inauguración do estadio no campo do Progreso (Pontevedra),
vigués o 24 de xaneiro de 1926
| Arquivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo
| Arquivo ABC
Derbi entre Celta y Deportivo en Balaídos, Partido Eiriña-Celta del campeonato gallego
poco después de la inauguración del en el campo de O Progreso (Pontevedra),
estadio vigués el 24 de enero de 1926
| Archivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo
| Archivo ABC

68 | Valor e mestría: Galicia como fútbol Valor e mestría: Galicia como fútbol | 69
xuño 1926-1939
do nacemento do fútbol
profesional ata o final
da Guerra
junio de 1926-1939
del nacimiento del fútbol profesional
hasta el final de la Guerra
Juan Carlos Álvarez
Xornalista / Periodista

Anuncio publicitario de Coca-Cola protagonizado, entre outros,


polo deportivista Hilario Marrero | Colección Rubén Ventureira
Anuncio publicitario de Coca-Cola protagonizado, entre otros,
por el deportivista Hilario Marrero | Colección Rubén Ventureira

Fotogramas dunha gravación cinematográfica rodada nos anos 30 durante O Celta, na tempada 1928-1929 | Colección Rubén Ventureira
un partido en Balaídos | Col. Xacobe González Álvarez (depósito no CGAI) El Celta, en la temporada 1928-1929 | Colección Rubén Ventureira
Fotogramas de una grabación cinematográfica rodada en los años 30 duran-
te un partido en Balaídos | Col. Xacobe González Álvarez (depósito en el CGAI)

O fútbol crece con rapidez a finais dos anos vinte e durante a El fútbol crece con rapidez a finales de los años veinte y du-
década dos trinta. En España faino alleo a un tempo compli- rante la década de los treinta. En España lo hace ajeno a un
cado, co país envolto en mil problemas e sufrindo constantes tiempo complicado, con el país envuelto en mil problemas
xiros que o levaron da Ditadura de Primo de rivera á Segunda y sufriendo constantes giros que le llevaron de la Dictadura
república e de aí á atroz Guerra Civil. Talvez para apartarse de Primo de rivera a la Segunda república y de ahí a la atroz
da escaseza que se vivía e de tanta inestabilidade, o pobo re- Guerra Civil. Tal vez para apartarse de la escasez que se vivía y
fuxiouse, entre outras cousas, no fútbol. a demanda dos afec- de tanta inestabilidad, el pueblo se refugió, entre otras cosas,
cionados, dos clubs e das federacións impulsa o nacemento en el fútbol. La demanda de los aficionados, de los clubes y de
de novas competicións. O negocio chega tamén ao mundo do las federaciones impulsan el nacimiento de nuevas compe-
deporte e, a partir de 1926, tras múltiples discusións e un pro- ticiones. El negocio llega también al mundo del deporte y a
fundo debate interno, nace o profesionalismo. Os futbolistas partir de 1926, tras múltiples discusiones y un profundo de-
deixan de ser afeccionados que xogan por puro pracer, polo bate interno, nace el profesionalismo. Los futbolistas dejan de
divertimento de facer deporte e entreterse. Son xente que ser amateurs que juegan por puro placer, por el divertimento
percibe un salario por vestir determinada camiseta. Como de hacer deporte y entretenerse. Son gente que percibe un sa-
consecuencia desa vaga, o fútbol deixa de ter unha visión ex- lario por vestir determinada camiseta. Como consecuencia de
tremadamente local e trata de ampliar os seus horizontes. O esa ola, el fútbol deja de tener una visión extremadamente
movemento expansivo que vive é xigantesco. En España iso local y trata de ampliar sus horizontes. El movimiento expan-
desembocará en 1929 coa posta en marcha do campionato de sivo que vive es gigantesco. En España eso desembocará en
Liga —de Primeira, Segunda e Terceira División— e no ámbi- 1929 con la puesta en marcha del Campeonato de Liga —de 1ª,
to planetario co primeiro Mundial, que se disputa en 1930 no 2ª y 3ª División— y a nivel planetario con el primer Mundial
Uruguai. que en 1930 se disputa en Uruguay.

70 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1926-1939: Do nacemento do fútbol profesional ata o final da guerra 1926-1939: Del nacimiento del fútbol profesional hasta el final de la guerra | 71
Por este motivo, Deportivo e Celta foron integrados na pri- Por este motivo Deportivo y Celta fueron integrados en la
meira edición da Segunda División a do fútbol español. non primera edición de la Segunda División a del fútbol español.
foi a súa unha grande estrea. acabaron na oitava e novena no fue el suyo un gran estreno. acabaron en la octava y no-
posición, respectivamente, entre dez competidores. O Depor- vena posición respectivamente entre diez competidores. El
tivo salvouse do descenso por un punto, pero o Celta finalizou Deportivo se salvó del descenso por un punto, pero el Celta
a experiencia coa perda de categoría e a caída a Terceira. Para finalizó la experiencia con la pérdida de categoría y la caída
o recordo quedan os dous primeiros partidos oficiais xogados a Tercera. Para el recuerdo quedan los dos primeros partidos
por ambos os clubs na Liga española: o Celta perdeu na súa oficiales jugados por ambos clubes en la Liga española: el Cel-
visita ao Betis por 2-1 e o Deportivo caeu en Vitoria fronte ao ta perdió en su visita al Betis por 2-1 y el Deportivo cayó en
alavés (3-1). Vitoria frente al alavés (3-1).
Coruñeses e vigueses non foron os únicos equipos que esta- Coruñeses y vigueses no fueron los únicos equipos que es-
rían na posta en marcha das diferentes categorías nacionais. tarían en la puesta en marcha de las diferentes categorías na-
racing de Ferrol (que perdería a eliminatoria para entrar a cionales. racing de Ferrol (que perdería la eliminatoria para
formar parte da Segunda División), o Eiriña pontevedrés e entrar a formar parte de la Segunda División), el Eiriña pon-
o Endem coruñés estiveron no primeiro dos oito grupos que tevedrés y el Endem coruñés estuvieron en el primero de los
conformaron a Terceira que se xogaría na tempada 1929-30. ocho grupos que conformaron la Tercera que se jugaría en la
as novas demandas do balompé reclaman máis espazo temporada 1929-30.
onde desenvolver a actividade e sobre todo dar cabida ao Las nuevas demandas del balompié reclaman más espa-
interese que o deporte levanta entre a cidadanía que pasa a cio donde desarrollar la actividad y sobre todo dar cabida al
converterse en afeccionada. Vigo é o primeiro lugar de Galicia interés que el deporte levanta entre los ciudadanos que pa-
no que se dá un paso determinante nese sentido coa cons- san a convertirse en aficionados. Vigo es el primer lugar de
trución dun estadio de fútbol. Desde 1924, pouco despois do Galicia en el que se da un paso determinante en ese sentido
nacemento do Celta, o club vigués comezou a desenvolver os con la construcción de un estadio de fútbol. Desde 1924, poco
traballos para dispoñer dun novo recinto nuns terreos situa- después del nacimiento del Celta, el club vigués comenzó a
dos no Val do Fragoso e que foron comprados polos herdei- desarrollar los trabajos para disponer de un nuevo recinto en

O porteiro deportivista Isidro anticípase a un dianteiro do Celta na final de


1927 na que o equipo coruñés logrou por primeira vez o Campionato Galego
Trofeo que acredita o Deportivo como campión galego da tempada 1926- | Cesión RC Deportivo
1927 | Cesión RC Deportivo El portero deportivista Isidro se anticipa a un delantero del Celta en la final
Trofeo que acredita al Deportivo como campeón gallego de la temporada de 1927 en la que el equipo coruñés logró por primera vez el Campeonato
1926-1927 | Cesión RC Deportivo Gallego | Cesión RC Deportivo

O nacemento do campionato de Liga tivo un parto com- El nacimiento del Campeonato de Liga tuvo un parto com-
plicado. Os responsables levaban anos tratando de poñer plicado. Los responsables llevaban años tratando de poner en
en marcha unha Liga que reunise os mellores equipos que marcha una Liga que reuniese a los mejores equipos que es-
estaban repartidos polas diferentes federacións rexionais. taban repartidos por las diferentes federaciones regionales.
Despois de longas discusións, en novembro de 1928 chegou- Después de largas discusiones, en noviembre de 1928 se llegó
se ao acordo de distribuír os clubs en diferentes categorías. al acuerdo de distribuir a los clubes en diferentes categorías.
O principal problema era decidir que dez equipos entraban El principal problema era decidir qué diez equipos entraban a
a formar parte do arranque da Primeira División. Deportivo formar parte del arranque de la Primera División. Deportivo
e Celta, os dous grandes referentes do fútbol galego naquel y Celta, los dos grandes referentes del fútbol gallego en aquel
momento, pretendían entrar nesa «nobreza». a Federación momento, pretendían entrar en esa «nobleza». La Federación
Española de Fútbol incluíu nese grupo os seis equipos que Española incluyó en ese grupo a los seis equipos que habían
conquistaran algún campionato de España anteriormente e conquistado algún Campeonato de España anteriormente, a
os tres finalistas desa competición, e condenaron outros dez los tres finalistas de esa competición y condenaron a otros
aspirantes a xogar un torneo clasificatorio en busca da praza diez aspirantes a jugar un torneo clasificatorio en busca de la
que quedaba libre. Os dous equipos galegos acabaron nese plaza que quedaba libre. Los dos equipos gallegos acabaron
torneo que arrincou en xaneiro de 1929, aínda que o Celta en ese torneo que arrancó en enero de 1929, aunque el Celta
protestou porque entendía que lle correspondía un lugar protestó porque entendía que le correspondía un lugar como
como lexítimo herdeiro dos dereitos do Vigo, un dos equipos legítimo heredero de los derechos del Vigo, uno de los equipos
que conseguira ser finalista do campionato de España (en que había conseguido ser finalista del Campeonato de España
1908). no torneo clasificatorio o Deportivo foi eliminado en (en 1908). En el torneo clasificatorio el Deportivo fue elimina-
cuartos polo Sevilla (4-1) no estadio Metropolitano de Ma- do en cuartos por el Sevilla (4-1) en el estadio Metropolitano
drid. Os andaluces tamén serían os verdugos dos vigueses de Madrid. Los andaluces también serían los verdugos de los
na semifinal (2-1), frustrando deste xeito as esperanzas dos vigueses en la semifinal (2-1), frustrando de este modo las es-
dous equipos galegos de estar no arranque da Primeira Di- peranzas de los dos equipos gallegos de estar en el arranque
O Deportivo, na segunda xornada da primeira Liga, tempada 1928-1929 El Deportivo, en la segunda jornada de la primera Liga, temporada 1928-1929
visión. de la Primera División. | Arquivo Pachy Dopico cedido a La Opinión A Coruña | Archivo Pachy Dopico cedido a La Opinión A Coruña

72 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1926-1939: Do nacemento do fútbol profesional ata o final da guerra 1926-1939: Del nacimiento del fútbol profesional hasta el final de la guerra | 73
Ilustración de Álvaro Cebreiro para El Balón
| Concello da Coruña. Biblioteca Municipal de Estudos
Locais (BMEL)
Ilustración de Álvaro Cebreiro para El Balón
| Concello da Coruña. Biblioteca Municipal de Estudios
Locales (BMEL)

Orla do Racing de Ferrol campión galego na tempada 1928-1929 Trofeo de campión de Galicia 1928-1929, do Racing de Ferrol
| Cortesía Racing de Ferrol | Cortesía Racing de Ferrol
Orla del Racing de Ferrol campeón gallego en la temporada 1928-1929 Trofeo de campeón de Galicia 1928-1929, del Racing de Ferrol
| Cortesía Racing de Ferrol | Cortesía Racing de Ferrol

ros do marqués de alcedo. a empresa Stadium Balaídos era unos terrenos situados en el Valle del Fragoso y que fueron
a propietaria da instalación e o Celta pagaba unha parte da comprados por los herederos del Marqués de alcedo. La em-
recadación de cada un dos partidos. a idea era inauguralo en presa Stadium Balaídos era la propietaria de la instalación y
1926, pero as complicacións atrasaron ese momento ata o 30 el Celta pagaba una parte de la recaudación de cada uno de
de decembro de 1928. nese primeiro partido amigable xogado los partidos. La idea era inaugurar en 1926, pero las complica-
en Balaídos, ao que asistiron máis de vinte mil espectadores, ciones retrasaron ese momento hasta el 30 de diciembre de
o Celta enfrontouse á real Unión de irún, ao que venceu por 1928. En ese primer partido amistoso jugado en Balaídos, al
6-0. O canario Graciliano foi o primeiro goleador. que asistieron más de veinte mil espectadores, el Celta se en-
antes de que os equipos galegos comezasen a pensar na frentó al real Unión de irún, al que venció por 6-0. El canario
inminente posta en marcha da Liga española, en Galicia pro- Graciliano fue el primer goleador.
Caricatura de Luis Otero realizada por Navarrete duciuse un fenómeno que rompía coa tradición dos anos an- antes de que los equipos gallegos comenzasen a poner su
e publicada en El Balón | Concello da Coruña. Biblio- teriores: o campionato galego marchou en dirección ao norte. vista en la inminente puesta en marcha de la Liga española,
teca Municipal de Estudos Locais (BMEL) O título sempre acabara nas vitrinas dos equipos vigueses. O en Galicia se produjo un fenómeno que rompía con la tradi-
Caricatura de Luis Otero realizada por Navarrete Fortuna e o Vigo alternábanse ata a chegada do Celta, que o ción de los años anteriores: el Campeonato Gallego se marchó
y publicada en El Balón | Concello da Coruña. Biblio-
conquistou de forma consecutiva as tres primeiras edicións en dirección al norte. El título siempre había acabado en las
teca Municipal de Estudios Locales (BMEL)
nas que participou. Pero na tempada 1926-27 produciuse un vitrinas de los equipos vigueses. El Fortuna y el Vigo se alter-
importante cambio. Esa tempada o Deportivo acabou coa naban hasta la llegada del Celta, que conquistó de forma con-
hexemonía viguesa ao impoñerse na competición que dispu- secutiva las tres primeras ediciones en las que participó. Pero
taron cinco equipos polo sistema de liga (Deportivo, racing en la temporada 1926-27 se produjo un importante cambio.
Número extraordinario de El Balón dedicado ao primeiro título galego do Dépor
de Ferrol, Eiriña, Celta e Unión Sporting). O Celta acabou en Esa temporada el Deportivo acabó con la hegemonía viguesa
| Concello da Coruña. Biblioteca Municipal de Estudos Locais (BMEL)
Número extraordinario de El Balón dedicado al primer título gallego del Dépor
segunda posición e tivo que cederlle a coroa ao que sería o seu al imponerse en la competición que disputaron cinco equi-
| Concello da Coruña. Biblioteca Municipal de Estudios Locales (BMEL) máximo rival histórico despois dun partido decisivo no que pos por el sistema de liga (Deportivo, racing de Ferrol, Eiriña,

74 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1926-1939: Do nacemento do fútbol profesional ata o final da guerra 1926-1939: Del nacimiento del fútbol profesional hasta el final de la guerra | 75
O Racing de Ferrol, campión galego
invicto da tempada 1928-29
| Cortesía Jorge Manuel Deza
El Racing de Ferrol, campeón gallego
invicto de la temporada 1928-29
| Cortesía Jorge Manuel Deza

Otero, Blanco Amor e Polo, durante a xira arxentina do Celta. Portada da revista El Gráfico con motivo da xira arxentina do Celta
A foto reproduciuse na revista Céltiga | Real Academia Galega | Colección Rubén Ventureira
Otero, Blanco Amor y Polo, durante la gira argentina del Celta. Portada de la revista El Gráfico con motivo de la gira argentina del Celta
La foto se reprodujo en la revista Céltiga | Real Academia Galega | Colección Rubén Ventureira

os coruñeses se impuxeron por 2-1 grazas aos goles de ramón Celta y Unión Sporting). El Celta acabó en segunda posición
González e Vázquez. Os coruñeses repetiron ao ano seguinte e y tuvo que ceder la corona al que sería su máximo rival his-
no ano 1929 foi o racing de Ferrol o que engadiu o seu nome tórico después de un partido decisivo en el que los coruñeses
ao palmarés do torneo e deixou unha vez máis os vigueses se impusieron por 2-1 gracias a los goles de ramón González
ao bordo da reconquista. Un gol de Palacios no decisivo parti- y Vázquez. Los coruñeses repitieron al año siguiente y en el
do ante os deportivistas deulles aos ferroláns adestrados por año 1929 fue el racing de Ferrol el que añadió su nombre
Pepe Planas o seu primeiro torneo galego. non sería ata 1930 al palmarés del torneo dejando una vez más a los vigueses
cando o Celta devolvería o trofeo a Vigo. al borde de la reconquista. Un gol de Palacios en el decisivo
O Celta non tardou en levantarse do mazazo que en 1930 partido ante los deportivistas dio a los ferrolanos entrenados
supuxo o seu descenso a Terceira División. O club sentíase por Pepe Planas su primer entorchado gallego. no sería hasta
asentado no social, cunha estrutura forte, algo que confirma- 1930 cuando el Celta devolvería el trofeo a Vigo.
ran pouco antes cando en 1928 realizaron a súa soada xira por El Celta no tardó en levantarse del mazazo que en 1930 su-
américa do Sur que se converteu nun enorme éxito. De volta puso su descenso a Tercera División. El club se sentía asen-
a España, o Celta só tarda un ano en recuperar o seu sitio en tado en lo social, con una estructura fuerte, algo que habían
Segunda en 1931 e alí, durante catro tempadas, vaise consoli- confirmado poco antes cuando en 1928 realizaron su célebre
O Racing de Ferrol na tempada 1931-1932. Na fila superior, dando como un dos claros aspirantes a conseguir o ascenso a gira por Sudamérica que se convirtió en un enorme éxito. De
no centro, Manuel Rivera | Cortesía Racing de Ferrol Primeira. Chegan homes importantes como nolete, Chas ou vuelta a España el Celta solo tarda un año en recuperar su si-
O Racing de Ferrol en la temporada 1929-1930. En la fila
Machicha, os cales, unidos a Polo, achegan o Celta á súa gran tio en Segunda en 1931 y allí, durante cuatro temporadas, se va
superior, en el centro, Manuel Rivera | Cortesía Racing de Ferrol
meta. no camiño sofren un pequeno pau da Federación Espa- consolidando como uno de los claros aspirantes a conseguir el
ñola, que aparca en 1934 a súa idea de ampliar a Primeira Di- ascenso a Primera. Llegan hombres importantes a la plantilla
Debut do Racing en Segunda División o 02-12-1934, visión. Os vigueses eran un dos clubs que se beneficiaban de como nolete, Chas o Machicha, quienes, unidos a Polo, acercan
no campo de El Molinón | Cortesía Jorge Manuel Deza
forma inmediata coa decisión. Pero non deixaron de insistir, al Celta a su gran meta. En el camino sufren un pequeño vara-
Debut del Racing en Segunda División el 02-12-1934,
en el campo de El Molinón | Cortesía Jorge Manuel Deza mesmo despois de liquidar unha das súas primeiras grandes palo de la Federación Española, que aparca en 1934 su idea de

76 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1926-1939: Do nacemento do fútbol profesional ata o final da guerra 1926-1939: Del nacimiento del fútbol profesional hasta el final de la guerra | 77
crises económicas (unha constante na súa historia), solucio- ampliar la Primera División. Los vigueses eran uno de los clu-
nada pola decisión dos xogadores de renunciar a cobrar para bes que se beneficiaban de forma inmediata con la decisión.
garantir a supervivencia do club. aquel esforzo cobrou senti- Pero no dejaron de insistir, incluso después de solventar una
do na tempada 1935-36, na que o equipo, da man do adestra- de sus primeras grandes crisis económicas (una constante en
dor ricardo Comesaña, e cun persoal no que todos os xogado- su historia), solucionada por la decisión de los jugadores de
res eran galegos, conquistou o primeiro ascenso dun equipo renunciar a cobrar para garantizar la supervivencia del club.
da comunidade á máxima categoría do fútbol español. Trece aquel esfuerzo cobró sentido en la temporada 1935-36, en la
anos desde o seu nacemento levara o Celta a situarse co resto que el equipo, de la mano del entrenador ricardo Comesaña, y
dos grandes equipos de España. O Deportivo, dando mostras con una plantilla en la que todos los jugadores eran gallegos,
dun enorme respecto, envioulles un telegrama moi afectuoso conquistó el primer ascenso de un equipo de la comunidad a
aos vigueses para felicitalos polo que entendían que era un la máxima categoría del fútbol español. Trece años desde su
gran logro para toda Galicia. nacimiento había llevado al Celta situarse con el resto de los
Os triunfos do fútbol galego sucedíanse. Dos seus clubs pero grandes equipos de España. El Deportivo, dando muestras de
tamén dos seus adestradores e xogadores que se lanzaban a un enorme respeto, envió un telegrama muy afectuoso a los
buscar fortuna noutros lugares. na Copa de España (entón vigueses para felicitarlos por lo que entendían era un gran
Copa da república), o Celta alcanzou as semifinais en 1932, logro para toda Galicia.
onde o Barcelona truncou o soño de xogar a final. Los triunfos del fútbol gallego se sucedían. De sus clubes
O primeiro técnico galego que coñeceu o éxito absoluto pero también de sus entrenadores y jugadores que se lanza-
neste torneo foi ramón Encinas, un pontevedrés que xogou ban a buscar fortuna en otros lugres. En la Copa de España (en-
no Uruguai antes de militar no Ciosvin, o Eiriña ou o racing tonces Copa de la república) el Celta alcanzó las semifinales
Vigo e que chegou a ser axudante de Mateos na selección es- en 1932, donde el Barcelona truncó el sueño de jugar la final.
pañola. Pero os seus maiores éxitos chegaron á fronte do Sevi- El primer técnico gallego que conoció el éxito absoluto en
lla nos anos trinta. En 1934 levou os andaluces a Primeira e un este torneo fue ramón Encinas, un pontevedrés que jugó en
ano despois á conquista do campionato de España. Uruguay antes de militar en el Ciosvin, el Eiriña o el racing
a Copa tivo un inesperado protagonismo galego na última Vigo y que llegó a ser ayudante de Mateos en la selección es-
edición dos anos trinta. En 1939 volveu xogar o torneo baixo o pañola. Pero sus mayores éxitos llegaron al frente del Sevilla
O primeiro Celta que ascen- nome de «Copa de S.E. el Generalísimo». acababa de terminar en los años treinta. En 1934 llevó a los andaluces a Primera
deu á máxima categoría
a Guerra Civil, circunstancia que deixou varias comunidades y un año después a la conquista del Campeonato de España.
| Cortesía Fundación Celta de Vigo
El primer Celta que ascendió sen participar pola imposibilidade, entre outras cousas, de le- La Copa tuvo un inesperado protagonismo gallego en la
a la máxima categoría var a cabo os seus correspondentes campionatos rexionais. O última edición de los años treinta. En 1939 se volvió a jugar
| Cortesía Fundación Celta de Vigo racing de Ferrol, representante galego naquela edición, tivo el torneo bajo el nombre de «Copa de S.E. el Generalísimo».
unha actuación sobresaliente. Eliminou a unha selección as- Había terminado recientemente la Guerra Civil, circunstan-
turiana, á real Sociedad, ao Oriamendi Sport e alcanzou así a cia que dejó a varias comunidades sin participar por la impo-
final, na que foi derrotado en Montjuic polo Sevilla cun mar- sibilidad entre otras cosas de celebrar sus correspondientes
cador de 6-2. campeonatos regionales. El racing de Ferrol, representante
O fútbol crece en Galicia a partir dos anos vinte a toda ve- gallego en aquella edición, firmó una actuación sobresalien-
locidade. É o momento no que moitas cidades e territorios te. Eliminó a una selección asturiana, a la real Sociedad, al
queren ter o seu propio equipo que os represente nas com- Oriamendi Sport y alcanzó así la final, en la que fue derrotado
peticións rexionais, co soño de chegar a medirse aos grandes en Montjuic por el Sevilla por un tanteo de 6-2.
do fútbol nacional. É a época na que se fundan clubs como El fútbol crece en Galicia a partir de los años veinte a toda
o arosa Bay Sporting Club (o primeiro equipo federado de velocidad. Es el momento en el que muchas ciudades y terri-
arousa e que data de 1927), a Sociedad Deportiva Compostela torios quieren tener su propio equipo que los represente en
(1928), o alondras en Cangas do Morrazo (1928) ou o Coruxo las competiciones regionales con el sueño de llegar a medirse
(1930). a los grandes del fútbol nacional. Es la época en la que se fun-
ao mesmo tempo que aumenta o número de clubs ou gañan dan clubes como el arosa Bay Sporting Club (el primer equipo
importancia unha parte deles, os futbolistas galegos empezan federado de arousa y que data de 1927), la Sociedad Deportiva
Primeiro baúl portaequipaxes do Celta (1935)
a facerse cunha reputación e relevancia que traspasa as fron- Compostela (1928), el alondras en Cangas do Morrazo (1928) o
| Cortesía Fundación Celta de Vigo
Primer baúl portaequipajes del Celta (1935) teiras da comunidade. Un deles é Eduardo González Valiño, el Coruxo (1930).
| Cortesía Fundación Celta de Vigo Chacho, xogador do Deportivo, que en 1933 alcanza un récord al mismo tiempo que aumenta el número de clubes o ga-
que aínda perdura hoxe día ao marcar seis goles nun partido nan importancia una parte de ellos, los futbolistas gallegos
coa selección española ante Bulgaria. ninguén foi capaz de empiezan a hacerse con una reputación y relevancia que tras-
repetir tal recital coa camiseta de España. O coruñés foi, ade- pasa las fronteras de la comunidad. Uno de ellos es Eduardo
mais, o primeiro galego en participar nun Mundial de fútbol González Valiño, Chacho, jugador del Deportivo, que en 1933
Balón da final da Copa da República de 1935. coa selección española, algo que sucedeu en 1934 en italia. alcanza un récord que aún perdura hoy día al marcar seis
Foi propiedade do adestrador galego Ramón Encinas Outro dos grandes nomes da década dos trinta é o céltico goles en un partido con la selección española ante Bulgaria.
| Colección Sevilla Fútbol Club
Vega, que alcanzou a internacionalidade xogando en Segunda nadie ha sido capaz de repetir tal recital con la camiseta de
Balón de la final da Copa de la República de 1935.
Fue propiedad del entrenador gallego Ramón Encinas
co Celta. recolleu deste xeito o premio no final da súa carreira, España. El coruñés fue, además, el primer gallego en partici-
| Colección Sevilla Fútbol Club despois de participar decisivamente no primeiro ascenso dos par en un Mundial de fútbol con la selección española, algo
vigueses a Primeira. O seleccionador amadeo García Salazar que sucedió en 1934 en italia.

78 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1926-1939: Do nacemento do fútbol profesional ata o final da guerra 1926-1939: Del nacimiento del fútbol profesional hasta el final de la guerra | 79
O Racing de Ferrol que xogou a final de Copa de 1939 | Cortesía Racing de Ferrol El Racing de Ferrol que jugó la final de Copa de 1939 | Cortesía Racing de Ferrol Un momento da final de Copa entre o Racing de Ferrol e o Sevilla en 1939 Trofeo de subcampión da Copa de 1939, do Racing de Ferrol
| Foto: Josep Brangulí. Arquivo ABC | Cortesía Racing de Ferrol
Un momento de la final de Copa entre el Racing de Ferrol y el Sevilla en 1939 Trofeo de subcampeón de la Copa en 1939, del Racing de Ferrol
| Foto: Josep Brangulí. Archivo ABC | Cortesía Racing de Ferrol

chamouno para enfrontarse á república Checa e Suíza. Xo- Otro de los grandes nombres de la década de los treinta es na década dos trinta asoman ao cada vez máis concorrido tina a ganar la Copa américa de 1927 (disputada en Perú) y a
gou o segundo partido en Berna na súa única comparecen- el céltico Vega, que alcanzó la internacionalidad jugando en escenario do fútbol galego outros protagonistas, como son as alcanzar la medalla de plata en los Juegos Olímpicos de Ám-
cia como internacional. a chegada da Guerra Civil apagou as Segunda con el Celta. recogió de este modo el premio en el competicións locais e comarcais coas que se intenta dar res- sterdam en 1928. Uruguay los apartó del título tras imponerse
súas posibilidades de estirar a estancia no equipo. final de su carrera después de participar decisivamente en posta á demanda de deporte que xorde por parte dos clubs, por 2-1 en un partido de desempate.
Tampouco convén esquecer que houbo outros galegos que el primer ascenso de los vigueses a Primera. El seleccionador xogadores e sobre todo dos afeccionados. É nese momento no En la década de los treinta asoman al cada vez más concu-
gañaron unha gran significación internacional lonxe da súa amadeo García Salazar le llamó para enfrentarse a Checoslo- que nace a Copa Vigo, que se puxo en marcha en 1933 e que rrido escenario del fútbol gallego otros protagonistas como
terra. O caso máis sobresaliente é o de Pedro Cea e Lorenzo vaquia y Suiza. Jugó el segundo partido en Berna en su única na actualidade é o torneo de fútbol máis antigo de Galicia. son las competiciones locales y comarcales con las que se in-
Fernández, dous xogadores de orixe redondelá1 que alcanza- comparecencia como internacional. La llegada de la Guerra Ci- non foi o único. Detrás chegaron outros que aínda se dispu- tenta dar respuesta a la demanda de deporte que surge por
ron o teito do fútbol mundial en 1930. Cea e Fernández for- vil apagó sus posibilidades de estirar la estancia en el equipo. tan agora mesmo. a Copa da Coruña, a Copa da Costa ou a parte de los clubes, jugadores y sobre todo de los aficionados.
maron parte da selección uruguaia que gañou o primeiro Tampoco conviene olvidar que hubo otros gallegos que ga- Copa do Sar son uns clásicos do calendario futbolístico galego Es en ese momento en el que nace la Copa Vigo, que se puso
dos mundiais, que tivo lugar, precisamente, no país charrúa. naron una gran significación internacional lejos de su tierra. e unha forma de vertebrar territorios grazas ao fútbol. en marcha en 1933 y que en la actualidad es el torneo de fút-
ambos xogaron a final ante arxentina, que gañaron por 4-2, El caso más sobresaliente es el de Pedro Cea y Lorenzo Fernán- incluso Galicia é escenario dun rechamante precedente. Foi bol más antiguo de Galicia. no fue el único. Detrás llegaron
e Cea tivo a honra de marcar o gol que naquel momento su- dez, dos jugadores de origen redondelano1 que alcanzaron el aquí onde se escribiu en 1927 a primeira novela española que otros que aún se disputan ahora mismo. La Copa de a Coruña,
poñía o empate a dous. Outro emigrante galego destacado é techo del fútbol mundial en 1930. Cea y Fernández formaron tiña o fútbol como protagonista. Baixo o título de El coloso de la Copa da Costa o la Copa do Sar son unos clásicos del calen-
o coruñés Manuel Chorens, quen no Mundial de Francia 1938 parte de la selección uruguaya que ganó el primero de los Rande, o coruñés José Luis Bugallal relataba nela a vida de dario futbolístico gallego y una forma de vertebrar territorios
capitaneou a selección de Cuba que chegou aos cuartos de Mundiales, que se celebró precisamente en el país charrúa. Jaime Montalbán, o primeiro futbolista literario da historia gracias al fútbol.
final. ambos jugaron la final ante argentina, que ganaron por 4-2, y en España, do seu crecemento, das súas dúbidas sobre a con- incluso Galicia es escenario de un llamativo precedente.
nesta pequena recensión dos aventureiros galegos que Cea tuvo el honor de marcar el gol que en aquel momento su- veniencia de que os xogadores fosen profesionais e da súa Fue aquí donde se escribió en 1927 la primera novela española
asinaron importantes logros na distancia non podemos es- ponía el empate a dos. Otro emigrante gallego destacado es el posterior caída. O autor, que exerceu de cronista deportivo en que tenía al fútbol como protagonista. Bajo el título de «El Co-
quecer o adestrador pontevedrés chamado José Lago Millán, coruñés Manuel Chorens, quien en el Mundial de Francia 1938 diferentes publicacións, establecía unha comparación co Co- loso de rande», el coruñés José Luis Bugallal relataba en ella
quen, sen xogar ao fútbol con anterioridade, levou a selección capitaneó la selección de Cuba que llegó a los cuartos de final. loso de rodas, só que o protagonista era un futbolista nacido la vida de Jaime Montalbán, el primer futbolista literario de
arxentina a gañar a Copa américa de 1927 (disputada no Perú) En esta pequeña reseña de los aventureros gallegos que fir- na vila de rande. la historia en España, de su crecimiento, de sus dudas sobre la
e a alcanzar a medalla de prata nos Xogos Olímpicos de Áms- maron importantes logros en la distancia no podemos olvidar O crecemento do fútbol galego viuse dramaticamente frea- conveniencia de que los jugadores fuesen profesionales y de
terdam en 1928. O Uruguai apartounos do título tras impoñer- al entrenador pontevedrés llamado José Lago Millán, quien, do a finais da década pola Guerra Civil. a pesar da convulsa su posterior caída. El autor, que ejerció de cronista deportivo
se por 2-1 nun partido de desempate. sin jugar al fútbol con anterioridad, llevó a la selección argen- situación política e social daqueles anos, conseguira crecer en diferentes publicaciones, establecía una comparación con

80 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1926-1939: Do nacemento do fútbol profesional ata o final da guerra 1926-1939: Del nacimiento del fútbol profesional hasta el final de la guerra | 81
Orla do Ciosvín de Vigo, campión de España de afeccionados (1931) tros buscaron a súa salvación lonxe de Galicia. Bebel García vacaciones en a Coruña. Una noche se cruzó con un grupo de
| Arquivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo é o máis famoso dos caídos no bando republicano, no que a falangistas que acababan de encontrar a Paco Trigo, portero
Orla del Ciosvín de Vigo, campeón de España de aficionados (1931)
contabilidade das perdas é moito menos rigorosa ca no lado coruñés del racing de Santander. aprovechando su fama con-
| Archivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo
dos vencedores. Pouco despois de que cesasen os disparos en siguió que lo dejasen marchar alegando que era amigo suyo
España, a Federación Galega de Fútbol remitiu, por instancia cuando su destino parecía tan negro como la noche.
da española, unha enumeración dos xogadores caídos duran- Fueron numerosos los futbolistas que se perdieron en la
te o conflito bélico. Bebel García era o único republicano que guerra. Unos cayeron en el frente, otros represaliados en la re-
aparecía, mentres que nos nacionais figuraban os nomes de taguardia y otros buscaron su salvación lejos de Galicia. Bebel
recaredo Bueno Cambón, Laureano José rodríguez «Cachán», García es el más famoso de los caídos en el bando republica-
Luis Palacio Vega, Francisco Javier Barreras López e ismael Es- no, en el que la contabilidad de las pérdidas es mucho menos
parza Sánchez. Todos eles eran xogadores do Deportivo. Pero rigurosa que en el lado de los vencedores. Poco después de
moitos outros, menos relevantes, caeron naqueles tres infa- que cesaran los disparos en España, la Federación Galega de
mes anos. Fútbol remitió a instancias de la Española una enumeración
aínda que loxicamente a guerra afectou o fútbol español, de los jugadores caídos durante el conflicto bélico. Bebel era
houbo excepcións que demostraron as ganas que a xente el único republicano que aparecía, mientras que en los na-
aínda tiña de utilizar o deporte como vía de escape do dra- cionales figuraban los nombres de recaredo Bueno Cambón,
ma. Galicia foi unha desas excepcións. E xa desde o primei- Laureano José rodríguez «Cachán», Luis Palacio Vega, Fran-
ro momento, pois é onde se celebra o primeiro partido entre cisco Javier Barreras López e ismael Esparza Sánchez. Todos
equipos de certo renome despois do alzamento de Franco: o ellos eran jugadores del Deportivo. Pero muchos otros, menos
19 de xullo de 1936, o Deportivo recibiu ao Celta nun amigable relevantes, cayeron en aquellos tres infames años.
que supoñía un tributo ao ascenso a Primeira logrado polos aunque lógicamente la guerra afectó al fútbol español,
vigueses. Os xornais da época insistiron na esperanza que su- hubo excepciones que demostraron las ganas que la gente
poñía un xesto como aquel nun tempo convulso. E aínda que aún tenía de utilizar el deporte como vía de escape del drama.
o conflito impediu a celebración de gran parte dos torneos Galicia fue una de esas excepciones. Y ya desde el primer mo-
rexionais,2 non ocorreu así no caso do campionato galego, do mento, pues es donde se celebra el primer partido entre equi-
que se disputaron tres edicións durante a Guerra Civil.3 Como pos de cierto renombre después del alzamiento de Franco: el
parte desa excepción galega, Vigo foi o escenario do primeiro 19 de julio de 1936, el Deportivo recibió al Celta en un amisto-

imparable grazas ao empuxe dos seus promotores e seguido- el Coloso de rodas, solo que el protagonista era un futbolista
res. Pero, loxicamente, o conflito acontecido entre 1936 e 1939 nacido en el pueblo de rande.
afectou o fútbol. as competicións no ámbito nacional detivé- El crecimiento del fútbol gallego se vio dramáticamente
ronse. Debido a iso, o Celta, que acababa de conseguir en 1936 frenado a finales de la década por la Guerra Civil. Pese a la
o ansiado ascenso a Primeira, tivo que esperar tres anos para convulsa situación política y social de aquellos años, el ba-
estrearse na categoría. nese tempo algún dos seus futbolistas lompié había conseguido crecer imparable gracias al empuje
máis emblemáticos colgou as botas e xa non tivo a oportuni- de sus promotores y seguidores. Pero, lógicamente, el conflic-
dade de gozar dese momento histórico. to acontecido entre 1936 y 1939 afectó al fútbol. Las competi-
a Guerra Civil fixo que moitos futbolistas e adestradores ciones a nivel nacional se detuvieron. Debido a ello, el Celta,
galegos fosen mobilizados. na fronte ou nos axustes de con- que acababa de conseguir en 1936 el ansiado ascenso a Prime-
tas que se produciron na retagarda atoparon algúns deles o ra, tuvo que esperar tres años para estrenarse en la categoría.
seu tráxico final. Producíronse situacións especialmente do- En ese tiempo alguno de sus futbolistas más emblemáticos
lorosas, como o caso de Bebel García, xogador do Deportivo colgó las botas y ya no tuvo la oportunidad de disfrutar de ese
desde 1933 ata o momento da súa morte. Coñecido polas súas momento histórico.
ideas socialistas, herdadas do seu pai, foi un dos primeiros re- La Guerra Civil hizo que muchos futbolistas y entrenado-
presaliados polo bando nacional despois de ser detido cando res gallegos fuesen movilizados. En el frente o en los ajustes Equipo do Lugo Sporting Club
trataba de pasar a asturias cun dos seus irmáns. de cuentas que se produjeron en la retaguardia encontraron | Cortesía Manuel Cordido Castro
Equipo del Lugo Sporting Club
naqueles días escuros tamén se produciron comportamen- algunos de ellos su trágico final. Se produjeron situaciones
| Cortesía Manuel Cordido Castro
tos heroicos como o de Hilario Marrero, que xogara no Depor- especialmente dolorosas, como el caso de Bebel García, juga-
tivo e que no verán de 1936 pasaba as vacacións na Coruña. dor del Deportivo desde 1933 hasta el momento de su muerte.
Unha noite cruzouse cun grupo de falanxistas que acababan Conocido por sus ideas socialistas, heredadas de su padre, fue
de atopar a Paco Trigo, porteiro coruñés do racing de San- uno de los primeros represaliados por el bando nacional des-
tander. aproveitando a súa fama conseguiu que o deixasen pués de ser detenido cuando trataba de pasar a asturias con
marchar cando o seu destino parecía tan negro coma a noite, uno de sus hermanos. Carné de socio do Lugo Sporting de 1929
alegando que era amigo seu. En aquellos días oscuros también se produjeron comporta- | Cortesía CD Lugo
Carné de socio del Lugo Sporting de 1929
Foron numerosos os futbolistas que se perderon na guerra. mientos heroicos como el de Hilario Marrero, que había juga-
| Cortesía CD Lugo
Uns caeron na fronte, outros represaliados na retagarda e ou- do en el Deportivo y que en el verano de 1936 disfrutaba de las

82 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1926-1939: Do nacemento do fútbol profesional ata o final da guerra 1926-1939: Del nacimiento del fútbol profesional hasta el final de la guerra | 83
O vigués José Vega foi internacional
xogando en Segunda co Celta
| Arquivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo
El vigués José Vega fue internacional
jugando en Segunda con el Celta
| Archivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo

Pedro Cea, de orixe galega, anota un dos goles de Uruguai na final do Mundial de 1930 | Museo del Fútbol Uruguayo
Pedro Cea, de origen gallego, anota uno de los goles de Uruguay en la final del Mundial de 1930 | Museo del Fútbol Perfil do xogador de orixe galega
Uruguayo Lorenzo Fernández, campión do
mundo con Uruguai en 1930, nun
O coruñés Manuel Chorens xornal do seu país
xogou con Cuba o Mundial | Museo del Fútbol Uruguayo
1938. Na imaxe, á esquerda, Perfil del jugador de origen gallego
antes dun partido de Lorenzo Fernández, campeón del
oitavos de final fronte a mundo con Uruguay en 1930, en un
Romanía | Cedida pola familia periódico de su país
de Manuel Chorens a La Opinión | Museo del Fútbol Uruguayo
Chacho foi o primeiro galego que disputou un Mundial, o de Italia 1934. Na A Coruña
imaxe, antes do partido de cuartos de final disputado entre Italia e España o El coruñés Manuel Chorens
1 de xuño de 1934. O deportivista é o segundo pola dereita jugó con Cuba el Mundial
| Colección Rubén Ventureira 1938. En la imagen, a la
Un dos seis goles que Chacho anotou con España
Chacho fue el primer gallego que disputó un Mundial, el de Italia 1934. En la izquierda, antes de un parti-
fronte a Bulgaria en 1933, nun recorte do As
imagen, antes del partido de cuartos de final disputado entre Italia y España do de octavos de final fren-
| Colección Rubén Ventureira
el 1 de junio de 1934. El deportivista es el segundo por la derecha te a Rumanía | Cedida por la
Uno de los seis goles que Chacho anotó con España
| Colección Rubén Ventureira familia de Manuel Chorens a La
frente a Bulgaria en 1933, en un recorte del As
Opinión A Coruña
| Colección Rubén Ventureira

Lago Millán, entrevistado en


El Mundo Deportivo o 25 de abril
O adestrador pontevedrés José Lago Millán (primeiro El entrenador pontevedrés José Lago Millán (primero de 1928 | Arquivo El Mundo Deportivo
pola esquerda na fila de arriba) logrou a medalla de por la izquierda en la fila de arriba) logró la medalla Lago Millán, entrevistado en
prata con Arxentina nos Xogos Olímpicos de Amster- de plata con Argentina en los Juegos Olímpicos de El Mundo Deportivo el 25 de abril
dam en 1928 | Colección Rubén Ventureira Ámsterdam en 1928 | Colección Rubén Ventureira de 1928 | Archivo El Mundo Deportivo

84 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1926-1939: Do nacemento do fútbol profesional ata o final da guerra 1926-1939: Del nacimiento del fútbol profesional hasta el final de la guerra | 85
Telesforo* Fariña**

Guevara***

Cuberta de El Coloso de Rande (1927) do galego Cubierta de El Coloso de Rande (1927) del gallego Caricaturas de varios xogadores do Eiriña
José Luis Bugallal Marchesi, primeira novela José Luis Bugallal Marchesi, primera novela de pontevedrés, realizadas por Castelao para
de tema deportivo que se publicou en España. tema deportivo que se publicó en España. Aire. Revista deportiva
Ilustración de Manuel Viturro Ilustración de Manuel Viturro Caricaturas de varios jugadores del Eiriña
| Cortesía familia Bugallal | Cortesía familia Bugallal pontevedrés, realizadas por Castelao para
Aire. Revista deportiva

* Aire. Revista deportiva nº 14, 13-01-1930


** Aire. Revista deportiva nº 12, 30-12-1929
*** Aire. Revista deportiva nº 13, 6-01-1930
| Museo de Pontevedra
**** X. Enrique Acuña, «Cando Castelao ía
ao fútbol», en Cadernos A Nosa Terra
de pensamento e cultura, nº 17 Pacheco**** Aris****

86 | Valor e mestría: Galicia como fútbol


O deportivista Bebel, militante socialista, foi fusilado en 1936 na Coruña. El deportivista Bebel, militante socialista, fue fusilado en 1936 en A Coruña.
Arriba, o once do Dépor o 22 de outubro de 1933, nun partido do campionato Arriba, el once del Dépor el 22 de octubre de 1933, en un partido del cam-
galego: Rodrigo, Triana, Ferrón, León, Esparza, Chacho, Reboredo; Alejandro, peonato gallego: Rodrigo, Triana, Ferrón, León, Esparza, Chacho, Reboredo;
Cela, Bebel e Diz | Arquivo Pachy Dopico cedido a La Opinión A Coruña Alejandro, Cela, Bebel y Diz | Archivo Pachy Dopico cedido a La Opinión A Coruña

Contraportada de Faro de Vigo (30-11-1937) que informa


do partido España-Portugal | Arquivo Faro de Vigo
amigable que xogou a selección española durante a Guerra so que suponía un tributo al ascenso a Primera logrado por los Contraportada de Faro de Vigo (30-11-1937) que informa
Civil. España, con xogadores recrutados nas zonas domina- vigueses. Los periódicos de la época insistieron en la esperan- del partido España-Portugal | Archivo Faro de Vigo
das polos nacionais, enfrontouse o 28 de novembro de 1937 a za que suponía un gesto como aquel en un tiempo convulso.
Portugal nun atestado Balaídos. Franco converteu o partido Y aunque el conflicto impidió la celebración de gran parte de
nun instrumento de propaganda cara ao exterior e atopou un los torneos regionales2, no ocurrió así en el caso del campeo-
interesante aliado en Portugal que accedeu a xogar e acabou nato gallego, del que se disputaron tres ediciones durante la
gañando por 1-2. Hoxe, este partido non computa como xoga- Guerra Civil3. Como parte de esa excepción gallega, Vigo fue el
do pola selección. escenario del primer amistoso que jugó la selección española
Quen tampouco vería a luz nesa década sería a selección durante la Guerra Civil. España, con jugadores reclutados en
galega, que xogaría o seu último partido en 1930 cando se en- las zonas dominadas por los nacionales, se enfrentó el 28 de
frontaron no Metropolitano a unha selección do centro, con noviembre de 1937 a Portugal en un atestado Balaídos. Franco
algúns dos mellores xogadores da época. Os galegos conse- convirtió el partido en un instrumento de propaganda de cara
guirían unha vitoria de enorme prestixio (1-4), que acreditaba al exterior y encontró un interesante aliado en Portugal que
o potencial do equipo, pero a inestabilidade política e a Gue- accedió a jugar y acabó ganando por 1-2. Hoy, este partido no
rra Civil deixarían a Irmandiña no baúl do esquecemento ata computa como jugado por la selección.
moito tempo despois. Quien tampoco vería la luz en esa década sería la selección
gallega, que jugaría su último partido en 1930 cuando se en-
frentaron en el Metropolitano a una selección del centro, con
algunos de los mejores jugadores de la época. Los gallegos
conseguirían una victoria de enorme prestigio (1-4) que acre-
ditaba el potencial del equipo, pero la inestabilidad política y Ambiente en Vigo para recibir os xogadores portugueses, en 1937 Prolegómenos do España-Portugal en Vigo, en 1937
la Guerra Civil dejarían a la Irmandiña en el baúl del olvido | Biblioteca Nacional de España | Biblioteca Nacional de España
Ambiente en Vigo para recibir a los jugadores portugueses, en 1937 Prolegómenos del España-Portugal en Vigo, en 1937
hasta mucho tiempo después.
| Biblioteca Nacional de España | Biblioteca Nacional de España

88 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1926-1939: Do nacemento do fútbol profesional ata o final da guerra 1926-1939: Del nacimiento del fútbol profesional hasta el final de la guerra | 89
Portada do semanario coruñés
El Balón dedicada á selección galega
que en 1930 venceu á de Centro
| Concello da Coruña. Biblioteca Municipal de
Estudos Locais (BMEL)
Portada del semanario coruñés
El Balón dedicada a la selección gallega
que en 1930 venció a la de Centro
| Concello da Coruña. Biblioteca Municipal de
Estudios Locales (BMEL)

Portada do diario Marca despois


do primeiro triunfo do Celta diante
do Real Madrid en Chamartín o 22
de marzo de 1942 cos célticos Deva,
Sánchez e Sabina na foto principal
| Colección Rubén Ventureira
Portada del diario Marca tras el
primer triunfo del Celta ante el
Real Madrid en Chamartín el 22
de marzo de 1942 con los célticos
Deva, Sánchez y Sabina en la foto
principal
| Colección Rubén Ventureira

Notas Notas
1 investigacións recentes conclúen que naceron en américa, aínda 1 investigaciones recientes concluyen que nacieron en américa, si
que as súas raíces se sitúan en redondela. antonio Paniagua bien sus raíces se sitúan en redondela. antonio Paniagua Pérez,
Pérez, antonio e Gregorio Taboada, Pablo. «Sobre a orixe de antonio y Gregorio Taboada, Pablo. «Sobre el origen de Pedro
Pedro Cea e Lorenzo Fernández». Cadernos de Fútbol, núm. 67, Cea y Lorenzo Fernández». Cuadernos de Fútbol, n.º 67, 01-07-
01-07-2015. 2015.
2 na tempada 1936-1937, ademais do campionato galego, xóganse 2 En la temporada 1936-1937, además del campeonato gallego, se
en zona republicana os torneos de Cataluña e de Levante. juegan en zona republicana los torneos de Cataluña y de Levan-
3 Durante a Guerra Civil (17 de xullo de 1936-1 de abril de 1939) xo- te.
gáronse tres edicións do campionato galego. a de 1936-1937, que 3 Durante la Guerra Civil (17 de julio de 1936-1 de abril de 1939) se
se desenvolveu entre outubro de 1936 e xaneiro de 1937, contou jugaron tres ediciones del campeonato gallego. La de 1936-1937,
coa participación de sete equipos e o triunfo do Deportivo. O que se desarrolló entre octubre de 1936 y enero de 1937, contó
racing de Ferrol impúxose a outros tres clubs na edición 1937- con la participación de siete equipos y el triunfo del Deportivo. El
1938, que se celebrou entre maio e xullo de 1938. Só Deportivo e racing de Ferrol se impuso a otros tres clubes en la edición 1937-
racing de Ferrol —con vitoria deste último— tomaron parte no 1938, que se celebró entre mayo y julio de 1938. Solo Deportivo y
campionato 1938-1939, xogado en febreiro e marzo de 1939. racing de Ferrol —con victoria de este último— tomaron parte
en el campeonato 1938-1939, jugado en febrero y marzo de 1939.

90 | Valor e mestría: Galicia como fútbol Valor e mestría: Galicia como fútbol | 91
1940-1959
a lonGa posGuerra
os títulos resístense
1940-1959
la larGa posGuerra
los títulos se resisten

Carlos Miranda
Xornalista / Periodista

Gol coa testa do equipo hispalense Gol de cabeza del equipo hispalen-
na final de Copa de 1948 entre o se en la final de Copa de 1948 entre
Sevilla e o Celta | Arquivo ABC el Sevilla y el Celta | Archivo ABC

Trofeo que acredita o Celta como


subcampión da Copa de 1948
despois da final diante do Sevilla
(4-1) celebrada o 4 de xullo
| Cortesía Fundación Celta de Vigo
Secuencia en fotogramas da final
Trofeo que acredita al Celta como
de Copa da tempada 1947-48 entre
subcampeón de la Copa de 1948 tras
o Sevilla e o Celta que tivo lugar en
la final ante el Sevilla (4-1) celebrada
Chamartín
el 4 de julio
| Centro Galego de Artes da Imaxe (CGAI)
| Cortesía Fundación Celta de Vigo
Secuencia en fotogramas de la final
de Copa de la temporada 1947-48
entre el Sevilla y el Celta que tuvo
lugar en Chamartín
| Centro Galego de Artes da Imaxe (CGAI)

Entre os cascotes físicos e emocionais da Guerra Civil, a vida e Entre los escombros físicos y emocionales de la Guerra Civil,
o fútbol en Galicia ábrense paso ata a desarrollista década dos la vida y el fútbol en Galicia se abren paso hasta la desarro-
60. Foi un período de fame, de falta de liberdades, de emigra- llista década de los 60. Fue un periodo de hambre, de falta de
ción, no que o campo facía de sustento e as cidades non pa- libertades, de emigración, en el que el campo hacía de susten-
raban de crecer. Tamén de fútbol de rúa, de novas ilusións ao to y las ciudades no paraban de crecer. También de balom-
redor dun balón. «Ía á escola e estaba pola rúa xogando. non pié de rúa, de nuevas ilusiones en torno a un balón. «iba a la
había problema, non pasaban nunca coches; só ás veces un escuela y estaba por la calle jugando. no había problema, no
autobús»,1 lembraba Luís Suárez sobre a súa infancia no ba- pasaban nunca coches; solo a veces un autobús»,1 recordaba
rrio coruñés de Monte alto. Había inquietude por crecer, por Luis Suárez sobre su infancia en el barrio coruñés de Monte
coñecer, a pesar de que non sobraba de nada. nacían clubs, alto. Había inquietud por crecer, por conocer, a pesar de que
refundábanse, acariñaban a elite, sempre desde a obrigada no sobraba de nada. nacían clubes, se refundaban, acaricia-
modestia. O Dépor estivera a piques de desaparecer antes do ban la élite, siempre desde la obligada modestia. El Dépor ha-
golpe militar e cada verán o Celta sufría para cadrar as súas bía estado a punto de desaparecer antes del golpe militar y
contas e non verse ao bordo do abismo. «Os doce anos que cada verano el Celta sufría para cuadrar sus cuentas y no ver-
xoguei en Balaídos fíxeno case gratis»,2 admitía hai anos un se al borde del abismo. «Los doce años que jugué en Balaídos
mito do celtismo como Hermidita. Poucos ou ningún se facía lo hice casi gratis»,2 admitía hace años un mito del celtismo
rico. Moitos deixaban Galicia e algúns dos que non o facían como Hermidita. Pocos o ninguno se hacía rico. Muchos deja-
estaban atados por contratos escravos ou polo amor á súa ban Galicia y algunos de los que no lo hacían estaban atados

92 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1939-1959: A longa posguerra 1939-1959: La larga posguerra | 93
Once do Deportivo subcampión de Liga na tempada 1949-50, que é tamén o Primeiro trofeo Teresa Herrera
primeiro equipo dos branquiazuis que puntúa en Chamartín o 18 de decem- gañado polo Deportivo o 1 de
bro de 1949 | Colección Rubén Ventureira setembro de 1955 ao Athletic
Once del Deportivo subcampeón de Liga en la temporada 1949-50, que es de Bilbao | Cesión RC Deportivo
también el primer equipo de los blanquiazules que puntúa en Chamartín el Primer trofeo Teresa Herrera
18 de diciembre de 1949 | Colección Rubén Ventureira ganado por el Deportivo el 1 de
septiembre de 1955 al Athletic
de Bilbao | Cesión RC Deportivo

terra. «Cada verán Santiago Bernabéu intentábao contratar, por contratos esclavos o por el amor a su tierra. «Cada verano
Orla do Deportivo-Murcia (2-1) do 4 de maio de 1941 que conmemora o Orla del Deportivo-Murcia (2-1) del 4 de mayo de 1941 que conmemora el pero el e a miña nai non se querían ir da Coruña, nunca tive- Santiago Bernabéu lo intentaba contratar, pero él y mi madre
primeiro ascenso da historia do equipo coruñés a Primeira División. Sobre primer ascenso de la historia del equipo coruñés a Primera División. Sobre ron grandes pretensións»,3 admite o fillo de Juan acuña, quen no se querían ir de a Coruña, nunca tuvieron grandes preten-
unha imaxe dunha parada aparece o once inicial coa súa disposición táctica una imagen de una parada aparece el once inicial, con su disposición a piques estivo de gañar a Liga co Deportivo en 1950. Dous siones»,3 admite el hijo de Juan acuña, quien a punto estuvo
e os nomes de Chacho y Guimeráns, goleadores aquela tarde táctica y los nombres de Chacho y Guimeráns, goleadores aquella tarde anos antes ao Celta escapáraselle a Copa entre os dedos. Os de ganar la Liga con el Deportivo en 1950. Dos años antes al
| Cesión RC Deportivo | Cesión RC Deportivo títulos resistíanse, pero o fútbol galego daba un indubidable Celta se le había escapado la Copa entre los dedos. Los títulos
paso á fronte en dúas décadas que alumaron os mellores xo- se resistían, pero el fútbol gallego daba un indudable paso al
gadores da súa historia. frente en dos décadas que alumbraron a los mejores jugado-
Cando aínda se vivían os ecos da final de Copa do racing res de su historia.
de Ferrol,4 os equipos facían reconto, xogaban o último Cam- Cuando aún se vivían los ecos de la final de Copa del racing
pionato Galego5 e dispoñíanse a incorporarse á competición de Ferrol,4 los equipos hacían recuento, jugaban el último
estatal. O Celta conservaba a súa condición de conxunto de Campeonato Gallego5 y se disponían a incorporarse a la com-
Primeira División herdada da época anterior á guerra e ao petición estatal. El Celta conservaba su condición de conjunto
Deportivo e ao racing tocáballes competir en Segunda. Ese de Primera División heredada de la época anterior a la guerra
primeiro campionato serviu para recuperar en Liga os históri- y al Deportivo y al racing les tocaba competir en Segunda.
cos derbis provinciais da Coruña6 e, sobre todo, para disputar Ese primer campeonato sirvió para recuperar en Liga los his-
o clásico máis importante xogado nunca fóra de solo galego. tóricos derbis provinciales de a Coruña6 y, sobre todo, para
Madrid, 15 de maio de 1940. Mentres a Segunda Guerra Mun- disputar el clásico más importante jugado nunca fuera de
dial estaba en pleno apoxeo, 20.000 espectadores enchían suelo gallego. Madrid, 15 de mayo de 1940. Mientras la Segun-
Chamartín e moitos máis se situaban alén das ondas para da Guerra Mundial estaba en pleno apogeo, 20.000 especta-
escoitar as narracións de radio Vigo ou de Enrique Mariñas dores llenaban Chamartín y muchos más se situaban al otro
para rnE no ámbito rexional. O gañador quedaba en Primei- lado de las ondas para escuchar las narraciones de radio Vigo
ra. Marcou o persistente nolete cando faltaban uns minutos. o de Enrique Mariñas para rnE a nivel regional. El ganador
a Coruña choraba, Vigo celebraba.7 Un ano máis tarde e na se quedaba en Primera. Marcó el persistente nolete cuando
mesma cidade, aínda que en distinto escenario (Vallecas), o faltaban unos minutos. a Coruña lloraba, Vigo celebraba.7 Un
Balón obsequiado pola Balompédica Linense ao Celta por mor da súa visita Balón regalado por la Balompédica Linense al Celta con motivo de su visita a
Deportivo quitábase a espiña.8 Vencía 2-1 ao Murcia na pró- año más tarde y en la misma ciudad, aunque en distinto es-
a La Línea de la Concepción o 16 de marzo de 1948 La Línea de la Concepción el 16 de marzo de 1948
| Cortesía Fundación Celta de Vigo | Cortesía Fundación Celta de Vigo
rroga grazas a un gol de Guimeráns. a cidade pasou unha cenario (Vallecas), el Deportivo se quitaba la espina.8 Vencía

94 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1939-1959: A longa posguerra 1939-1959: La larga posguerra | 95
semana de festa, os xogadores foron recibidos no palacio de 2-1 al Murcia en la prórroga gracias a un gol de Guimeráns.
María Pita e pasearon por cada barrio. Galicia tiña por fin La ciudad se pasó una semana de fiesta, los jugadores fueron
dous equipos na elite. abríase unha época expansionista. De recibidos en el palacio de María Pita y se pasearon por cada
maneira paralela, o Celta viviu os seus primeiros días de glo- barrio. Galicia tenía por fin dos equipos en la élite. Se abría
ria na Copa, anticipo do que ocorrería en 1948. Dobregara o una época expansionista. De manera paralela, el Celta vivió
Deportivo e o Oviedo e topouse coa barreira do Valencia nas sus primeros días de gloria en la Copa, anticipo de lo que ocu-
semifinais.9 O conxunto ché deu pouca opción gañando na rriría en 1948. Había doblegado al Deportivo y al Oviedo y se
ida e goleando na volta. O equipo vigués quentaba motores. topó con la barrera del Valencia en las semifinales.9 El con-
Os dous grandes dispoñíanse a xogar xuntos por primei- junto ché dio poca opción ganando en la ida y goleando en la
ra vez ante os mellores conxuntos de España, pero a pegada vuelta. El equipo vigués calentaba motores.
do fútbol galego ía máis aló do teito de cristal que crebaban Los dos grandes se disponían a jugar juntos por primera vez
os seus equipos. O internacional Juanito Vázquez,10 Enrique, ante los mejores conjuntos de España, pero la pegada del fút-
Guillermo e Blanco gañaban ligas co atlético aviación (1940 bol gallego iba más allá del techo de cristal que quebraban
e 1941) e o pioneiro e estudoso Moncho Encinas11 comezaba a sus equipos. El internacional Juanito Vázquez,10 Enrique, Gui-
deixar a súa marca nos bancos do Valencia (Copa do 41 e Liga llermo y Blanco ganaban ligas con el atlético aviación (1940
do 42), do Sevilla (Copa do 35 e Liga do 46) e de España, xa que y 1941) y el pionero y estudioso Moncho Encinas11 comenzaba
García de Salazar nomeouno director técnico no Mundial de a dejar su impronta en los banquillos del Valencia (Copa del
1934. El e Pasarín, campión de Lopa en 1947 e seleccionador, le- 41 y Liga del 42), del Sevilla (Copa del 35 y Liga del 46) y de Es-
varon os adestradores galegos a outro nivel. «Cobrei mil pese- paña, ya que García de Salazar le nombró director técnico en
tas (por dirixir a España) e aínda me deben un reloxo»,12 dicía el Mundial de 1934. Él y Pasarín, campeón de Liga en 1947 y se-
entre a sorna e o resentimento en 1962. leccionador, llevaron a los entrenadores gallegos a otro nivel.
O propio Pasarín, Hilario Marrero, El Divino zamora, Scope- «Cobré mil pesetas (por dirigir a España) y aún me deben un
Equipo do Arosa SC que ascendeu a Segunda División Rodrigo García Vizoso é paseado a ombros polos seus xogadores despois de
lli, Helenio Herrera, Baltasar albéniz, Toba, zubieta… Moitos reloj»,12 decía entre la sorna y el resquemor en 1962.
na tempada 1948-49 | Cortesía do Arosa SC acadar o ascenso co Juvenil da Coruña a Segunda División na Lomba (0-2) o
nomes ilustres desfilaron polos bancos de Deportivo e Celta. El propio Pasarín, Hilario Marrero, El Divino zamora, Scope- Equipo del Arosa SC que ascendió a Segunda División 9 de maio de 1954 | Colección Rubén Ventureira
O seu crecemento foi exponencial e a súa regularidade ma- lli, Helenio Herrera, Baltasar albéniz, Toba, zubieta… Muchos en la temporada 1948-49 | Cortesía del Arosa SC Rodrigo García Vizoso es paseado a hombros por sus jugadores después de
nifesta, aínda que non se ían salvar de sufrir algún tropezo. nombres ilustres desfilaron por los banquillos de Deportivo y lograr el ascenso con el Juvenil de A Coruña a Segunda División en A Lomba
Foron cuarto e quinto na Liga de 1942 tras ser líder o equipo Celta. Su crecimiento fue exponencial y su regularidad mani- (0-2) el 9 de mayo de 1954 | Colección Rubén Ventureira
vigués durante algunhas xornadas. Entón, a ameaza celeste fiesta, aunque no se iban a salvar de sufrir algún traspiés. Fue-
chamábase nolete. Dianteiros de goles cruciais (ascenso de ron cuarto y quinto en la Liga de 1942 tras ser líder el equipo
1936 e permanencias de 1940 e 1941), dérono por morto na vigués durante algunas jornadas. Entonces, la amenaza celes- Guerra Civil, pero regresou ao equipo da súa vida. «Probei no te se llamaba nolete. Delanteros de goles cruciales (ascenso
real Madrid, pero só quería a Galicia, o meu Celta»,13 asegu- de 1936 y permanencias de 1940 y 1941), lo dieron por muerto
raba sentido. O seu demoledor disparo e a súa nobreza eran en la Guerra Civil, pero regresó al equipo de su vida. «Probé en
lendarias. Unha vez, xogándose un descenso, deixou de mar- el real Madrid, pero solo quería a Galicia, a mi Celta»,13 asegu-
car un gol ante o Valencia por atender un rival. «Custoume raba sentido. Su demoledor disparo y su nobleza eran legen-
un desgusto, pero entendía que obrara como persoa». acabou darias. Una vez, jugándose un descenso, dejó de marcar un
sendo profesor e alcalde de Gondomar tras deixar Balaídos en gol ante el Valencia por atender a un rival. «Me costó un dis-
1943. non había problema, o gol estaba garantido. Pahiño e gusto, pero entendía que había obrado como persona». acabó
Hermidita chamaban á porta. siendo profesor y alcalde de Gondomar tras dejar Balaídos en
a pesar do nivel, o Celta foise a Segunda en 194414 e o De- 1943. no había problema, el gol estaba garantizado. Pahiño y
portivo en 194515 para volver ao ano seguinte. O equipo co- Hermidita llamaban a la puerta.
ruñés caería de novo en 1947 para estar de volta uns meses a pesar del nivel, el Celta se fue a Segunda en 194414 y el
máis tarde. Desde 1948 inauguraron un longo período de Deportivo en 194515 para volver al año siguiente. El equipo co-
permanencia conxunta en Primeira División ata o descenso ruñés caería de nuevo en 1947 para estar de vuelta unos me-
branquiazul en 1957.16 O preludio foi a final de Copa do Celta.17 ses más tarde. Desde 1948 inauguraron un largo periodo de
Foi tan glorioso e heroico o camiño como tráxico o desenlace. permanencia conjunta en Primera División hasta el descen-
retamar, Hermidita, aretio, Pahiño e roig. «non me faga rir. so blanquiazul en 1957.16 El preludio fue la final de Copa del
aquela dianteira nosa non tería prezo posible hoxe»,18 defen- Celta.17 Fue tan glorioso y heroico el camino como trágico el
día Hermidita. Quinteto lembrado co reforzo de Miguel Mu- desenlace. retamar, Hermidita, aretio, Pahiño y roig. «no me
ñoz. non todos xogaron a final ante o Sevilla (4-1).19 a rolda haga reír. aquella delantera nuestra no tendría precio posible
previa fronte ao Espanyol esixira catro partidos. a ida, a volta hoy»,18 defendía Hermidita. Quinteto recordado con el refuer-
e dous de desempate. O Celta plantouse no duelo clave dis- zo de Miguel Muñoz. no todos jugaron la final ante el Sevilla
putando o seu terceiro encontro nunha semana. «Chegamos (4-1).19 La ronda previa frente al Espanyol había exigido cuatro
desfeitos e terminamos mirrados»,20 lembraba Cabiño, un dos partidos. La ida, la vuelta y dos de desempate. El Celta se plan-
protagonistas sobre o céspede. Simón e aretio lesionáronse, tó en el duelo clave disputando su tercer encuentro en una
Pahiño foi expulsado, Hermidita non xogou. Un cúmulo de semana. «Llegamos deshechos y terminamos demacrados»,20
desgrazas que non os afastaron do recoñecemento en Madrid recordaba Cabiño, uno de los protagonistas sobre el césped.
Secuencia en fotogramas da peza Un viaje por Galicia (1958) do Deportivo- Secuencia en fotogramas de la pieza Un viaje por Galicia (1958) del Depor- e dos aplausos á chegada a Vigo: foron recibidos ao baixarse Simón y aretio se lesionaron, Pahiño fue expulsado, Hermidi-
Real Madrid (1-2) de Liga do 28 de outubro de 1956 no que marcaron Arsenio tivo-Real Madrid (1-2) de Liga del 28 de octubre de 1956 en el que marcaron do tren, levantados ao carricho e acompañados ata a sede da ta no jugó. Un cúmulo de desgracias que no les alejaron del re-
Iglesias e Di Stéfano | Centro Galego de Artes da Imaxe (CGAI) Arsenio Iglesias y Di Stéfano | Centro Galego de Artes da Imaxe (CGAI) rúa Colón, un espazo público que se colapsou. conocimiento en Madrid y de los aplausos a la llegada a Vigo:

96 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1939-1959: A longa posguerra 1939-1959: La larga posguerra | 97
Cartel publicitario do Arosa-Ponferradina (2-1)
disputado o 24 de febreiro de 1952
| Cortesía Jaime Bouzada
Cartel publicitario del Arosa-Ponferradina (2-1)
disputado el 24 de febrero de 1952
| Cortesía Jaime Bouzada

Portada do álbum de cromos Campeones da Editorial Bruguera


e páxinas interiores con cromos do cadro de xogadores do Arosa
SC e do Racing de Ferrol que competiron na tempada 1949-50
en Segunda División | Cortesía Jaime Bouzada
Portada del álbum de cromos Campeones de la Editorial
Bruguera y cromos de la plantilla del Arosa SC y del Racing de
Ferrol que compitieron en la temporada 1949-50 en Segunda
División | Cortesía Jaime Bouzada

98 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1939-1959: A longa posguerra 1939-1959: La larga posguerra | 99
«Sentíame un futbolista diferente».21 Pahiño xogou aquel
día o seu último partido co Celta. Marchaba co Pichichi de-
baixo do brazo e catro anos máis tarde volvería gañar un tro-
feo de máximo goleador, xa en Chamartín. Voraz. El non casa-
ba con ningún defensa, nin tampouco con ningunha ideoloxía
nin imposición. Lector de Dostoievski, Tolstoi ou Hemingway
e tachado de vermello, era rara avis na súa época. De feito, a
súa traxectoria na selección minguou tanto polas súas ideas
como pola súa reacción incrédula a unha arenga do xeneral
Gómez zamalloa antes dun partido de España en Suíza: fóra
do Mundial de Brasil e só tres partidos en toda a súa carrei-
ra, a pesar de ser un dos grandes goleadores do seu tempo.
rebelde e defensor dos dereitos dos traballadores, marchou
por iniciativa propia do Celta e do real Madrid. «Se coidarse
é ser díscolo, eu sono! Se acudir a todos os adestramentos sen
desculpas e prepararse é ser díscolo, eu sono! Se saltar ao cam-
po dándoo todo en cada partido sen reservas é ser díscolo, eu
sono!»,22 proclamaba esixente para defenderse quen sempre
foi de fronte tanto na vida como na disputa dun balón.

Once do Racing de Ferrol que ascendeu a Segunda División en 1944. Once del Racing de Ferrol que ascendió a Segunda División en 1944.
O partido decisivo ganoullo ao Arenas de Getxo no Metropolitano El partido decisivo se lo ganó al Arenas de Getxo en el Metropolitano
o 23 de abril (1-0) | Cortesía Jorge Manuel Deza el 23 de abril (1-0) | Cortesía Jorge Manuel Deza Trofeo de gañador do Campionato Galego da tempada 1939-40 conquistado
polo Deportivo e derradeiro disputado
| Cesión RC Deportivo
Trofeo de ganador del Campeonato Gallego de la temporada 1939-40 con-
quistado por el Deportivo y último disputado
| Cesión RC Deportivo

fueron recibidos al bajarse del tren, levantados en hombros y


acompañados hasta la sede de la calle Colón, un espacio pú-
blico que se colapsó.
«Me sentía un futbolista diferente».21 Pahiño jugó aquel día
su último partido con el Celta. Se iba con el Pichichi bajo el
brazo y cuatro años más tarde volvería a ganar un trofeo de
máximo goleador, ya en Chamartín. Voraz. Él no se casaba con
ningún defensa, ni tampoco con ninguna ideología ni impo-
Bandeirola obsequia- sición. Lector de Dostoievski, Tolstoi o Hemingway y tildado
Formación do Atlético Aviación, da polo CD Orense de rojo, era rara avis en su época. De hecho, su trayectoria en
campión de Liga en 1940, na ao Pontevedra por mor
la selección menguó tanto por sus ideas como por su reacción
que figuraban catro galegos: do partido de Liga entre
Juanito Vázquez, Enrique, ambos no Couto (2-0), o 16 incrédula a una arenga del general Gómez zamalloa antes de
Guillermo e Blanco de outubro de 1960 un partido de España en Suiza: fuera del Mundial de Brasil y
| Cortesía Club Atlético de Madrid | Cortesía Pontevedra CF solo tres partidos en toda su carrera, a pesar de ser uno de los
Formación del Atlético Aviación, Banderín regalado por el CD grandes goleadores de su tiempo. rebelde y defensor de los
campeón de Liga en 1940 en Orense al Pontevedra con moti- derechos de los trabajadores, se fue por iniciativa propia del
la que figuraban cuatro gallegos: vo del duelo de Liga entre ambos
Celta y del real Madrid. «Si cuidarse es ser díscolo, ¡yo lo soy!
Juanito Vázquez, Enrique, en O Couto (2-0), el 16 de octubre
Si acudir a todos los entrenamientos sin disculpas y preparar-
Guillermo y Blanco de 1960
| Cortesía Club Atlético de Madrid | Cortesía Pontevedra CF se es ser díscolo, ¡yo lo soy! Si saltar al campo dándolo todo en

100 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1939-1959: A longa posguerra 1939-1959: La larga posguerra | 101
Manuel Fernández, Pahiño,
posa coa camiseta da
selección española,
combinado co que xogou
tres partidos
| Colección Rubén Ventureira
Manuel Fernández, Pahiño,
posa con la camiseta de la
selección española,
combinado con el que Hermidita, máximo goleador
jugó tres partidos histórico do Celta en Primeira,
| Colección Rubén Ventureira nunha postal publicitaria
| Colección Rubén Ventureira
Hermidita, máximo goleador
histórico del Celta en Primera,
en una postal publicitaria
| Colección Rubén Ventureira

Programa de man do filme


Campeones, dirixido polo coruñés
Ramón Torrado, producido polo
vigués Césareo González e no que
un dos seus protagonistas era o
ex-céltico Polo
| Colección Rubén Ventureira
Programa de mano de la película
Campeones, dirigida por el coruñés
Ramón Torrado, producida por el
vigués Césareo González y en la que
Páxina de Marca do 9 de marzo de 1943, dous días despois do triunfo Página de Marca del 9 de marzo de 1943, dos días después del triunfo uno de sus protagonistas era
do Deportivo no terreo de xogo do Atlético Aviación (1-2). Juan Acuña, del Deportivo en el campo del Atlético Aviación (1-2). Juan Acuña, el ex-céltico Polo
destacado na reportaxe gráfica | Colección Rubén Ventureira destacado en el reportaje gráfico | Colección Rubén Ventureira | Colección Rubén Ventureira

102 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1939-1959: A longa posguerra 1939-1959: La larga posguerra | 103
Moncho Encinas, adestrador do Sevilla, no
centro de traxe, posa co seu equipo e coa Copa
conquistada polo Sevilla que el adestraba o 30
de xuño de 1935 | Colección Sevilla Fútbol Club
Moncho Encinas, entrenador del Sevilla, en el
Pasarín, seleccionador español en
centro de traje, posa con su equipo y con la Copa
1946, na imaxe, con traxe claro nos
conquistada por el Sevilla que él entrenaba el
anos 50, durante a súa etapa como
30 de junio de 1935 | Colección Sevilla Fútbol Club
adestrador do Oviedo, acompañado
por Herrerita | Cortesía Luis Casas e
Berto Villamarín
Pasarín, seleccionador español en
1946, en la imagen, con traje claro
en los años 50, durante su etapa
Manuel Copena Araujo, Nolete, recibe un ramo de flores na súa homenaxe o Manuel Copena Araujo, Nolete, recibe un ramo de flores en su homenaje el como entrenador del Oviedo, acom-
12 de abril de 1943, data na que se disputou en Balaídos un Celta-Deportivo 12 de abril de 1943, día en el que se disputó en Balaídos un Celta-Deportivo pañado por Herrerita | Cortesía Luis
Casas y Berto Villamarín
na súa honra | Arquivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo en su honor | Arquivo fotográfico Pacheco. Concello de Vigo

O Deportivo acababa de subir, tamén buscaba a gloria. En cada partido sin reservas es ser díscolo, ¡yo lo soy!»,22 procla- factura»,27 relata. Foi citado, pero como Pahiño, non catou o selección le cortaron el paso algún malentendido y sus ideas.
1949 fichou a alejandro Scopelli e xa tiña a parte da Orquestra maba exigente para defenderse quien siempre fue de frente Mundial de Brasil, xusto a cita na que se debía notar o peso «Un familiar nuestro le había hecho pionero de las Juventu-
Canaro23 para alumar o mellor equipo da súa historia ata o tanto en la vida como en la disputa de un balón. do fútbol galego na España de Eizaguirre. Só o celeste Gabriel des Socialistas y una vez pillaron a mi padre arrancando car-
grupo campión do ano 2000. Durante catro minutos da últi- El Deportivo acababa de subir, también buscaba la gloria. En alonso tivo protagonismo. ninguén escapaba á falta de liber- teles y le ficharon; le pasó factura»,27 relata. Fue citado, pero
ma xornada24 o título foi seu, acabou subcampión. «Sempre 1949 fichó a alejandro Scopelli y ya tenía a parte de la Orques- dades do franquismo. como Pahiño, no cató el Mundial de Brasil, justo la cita en la
dixen que nunca se nos valorou o suficiente»,25 desliza Da- ta Canaro23 para alumbrar al mejor equipo de su historia has- O fútbol era permeable ás inquietudes culturais, xa fose que se debía notar el peso del balompié gallego en la España
goberto Moll, un dos puntais daquel ataque. Un ano despois ta el grupo campeón del año 2000. Durante cuatro minutos como fonte de inspiración ou porque entre os seus referentes de Eizaguirre. Solo el celeste Gabriel alonso tuvo protagonis-
completou a súa histórica dianteira, cambiou de adestrador e de la última jornada24 el título fue suyo, acabó subcampeón. se atopasen tamén artistas. na España da posguerra, o produ- mo. nadie escapaba a la falta de libertades del franquismo.
durante meses marabillou na Liga, pero perdera regularida- «Siempre he dicho que nunca se nos valoró lo suficiente»,25 tor vigués Cesáreo González –que fora presidente do Celta e El fútbol era permeable a las inquietudes culturales, ya fue-
de. O tren dos trofeos nacionais pasaba de novo pola porta do desliza Dagoberto Moll, uno de los puntales de aquel ataque. da Federación Galega de Fútbol– inaugurou con Campeones se como fuente de inspiración o porque entre sus referentes
fútbol galego. Un año después completó su histórica delantera, cambió de (1943) o xénero do cinema con temática futbolística: opera se encontrasen también artistas. En la España de la posgue-
aquel equipo estaba cheo de nomes para o recordo, pero se entrenador y durante meses maravilló en la Liga, pero había prima do director coruñés ramón Torrado, a película –que rra, el productor vigués Cesáreo González —que había sido
hai un que sobresae é o de Juan acuña. Con 15 anos debuta- perdido regularidad. El tren de los trofeos nacionales pasaba contou coas actuacións de zamora, Gorostiza, Quincoces e o presidente del Celta y de la Federación Gallega de Fútbol— in-
ba co Deportivo en plena Guerra Civil e estivo baixo os paus de nuevo por la puerta del fútbol gallego. mito celtista Polo– resultou un éxito de público. O clarividen- auguró con Campeones (1943) el género del cine con temática
de riazor ata 1955. Só se ausentaba cando unha persistente aquel equipo estaba plagado de nombres para el recuerdo, te e irónico Wenceslao Fernández Flórez paseou a súa prosa futbolística: opera prima del director coruñés ramón Torrado,
lesión de ombreiro o obrigaba a parar ou a volver coller a for- pero si hay uno que sobresale es el de Juan acuña. Con 15 años polos campos de fútbol e deixou algunhas perlas con inspi- la película —que contó con las actuaciones de zamora, Goros-
ma no Juvenil. «Era áxil, corpulento. Unha pantera. Fixo corpo debutaba con el Deportivo en plena Guerra Civil y estuvo bajo ración esférica como a novela O sistema Pelegrín (1949) ou as tiza, Quincoces y el mito celtista Polo— resultó un éxito de
na Sala Calvet. Practicaba boxeo, loita, saltos…»,26 rememora o los palos de riazor hasta 1955. Solo se ausentaba cuando una súas crónicas para o diario ABC.28 O coruñés Cheché Martín, taquilla. El clarividente e irónico Wenceslao Fernández Flórez
seu fillo. Gañou catro trofeos zamora e na selección cortáron- persistente lesión de hombro le obligaba a parar o a volver a exiliado e case orfo ao ser fusilado o seu pai29 tras o golpe mi- paseó su prosa por los campos y dejó algunas perlas con ins-
lle o paso algún malentendido e as súas ideas. «Un familiar coger la forma en el Juvenil. «Era ágil, corpulento. Una pante- litar, levou o drama da depresión ata os seus últimos días. as piración esférica como la novela El sistema Pelegrín (1949) o
noso fixéralle pioneiro das Mocidades Socialistas e unha vez ra. Hizo cuerpo en la Sala Calvet. Practicaba boxeo, lucha, sal- súas inquietudes culturais e a súa paixón polos pinceis e o ba- sus crónicas para el diario ABC.28 El coruñés Cheché Martín,
pillaron o meu pai arrincando carteis e fichárono; pasoulle tos…»,26 rememora su hijo. Ganó cuatro trofeos zamora y en la lón tamén o acompañaron. Mecenas de antoni Tàpies, amigo exiliado y casi huérfano al haber sido fusilado su padre29 tras

104 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1939-1959: A longa posguerra 1939-1959: La larga posguerra | 105
Panorámica do Parque de Riazor, recinto no
que o Deportivo xogou como local entre
1909 e 1944 | Arquivo Municipal da Coruña.
Fondo José Luis Bugallal
Panorámica del Parque de Riazor, recinto en
el que el Deportivo jugó como local entre
1909 y 1944 | Arquivo Municipal da Coruña.
Fondo José Luis Bugallal

Bandeirola do España-Portugal
disputado en 1945 en Riazor que
custodia a Federación Galega
Panorámica do estadio de Riazor no España-Portugal de 1945 na que se Panorámica do estadio de Riazor, inaugurado oficialmente cun España- Os capitáns de España e Portugal intercambian as bandeirolas conmemora- de Fútbol | Cortesía Real Federación
aprecia o cheo rexistrado e a fisionomía das arcadas coa praia ao fondo Portugal (4-2) o 6 de maio de 1945, na que se pode ver a Torre de Marathón tivas antes do asubío inicial do España-Portugal do 6 de maio de 1945 Galega de Fútbol
| Arquivo Municipal da Coruña. Fondo Ángel del Castillo | Colección Bartolomé-Chavert | Cortesía Real Federación Galega de Fútbol Banderín del España-Portugal
Panorámica del estadio de Riazor en el España-Portugal de 1945 en la que se Panorámica del estadio de Riazor, inaugurado oficialmente con un España- Los capitanes de España y Portugal intercambian los banderines conmemo- disputado en 1945 en Riazor que cus-
aprecia el lleno registrado y la fisonomía de las arcadas con la playa al fondo Portugal (4-2) el 6 de mayo de 1945, en la que se puede ver la Torre de rativos antes del pitido inicial del España-Portugal del 6 de mayo de 1945 todia la Federación Galega de Fútbol
| Arquivo Municipal da Coruña. Fondo Ángel del Castillo Marathón | Colección Bartolomé-Chavert | Cortesía Real Federación Galega de Fútbol | Cortesía Real Federación Galega de Fútbol

de alfonso abelenda e Urbano Lugrís, chegou a realizar tres el golpe militar, llevó el drama de la depresión hasta sus últi- lograría plantarse en Segunda ata 1960 como paso previo á Un récord, fruto de la ampliación de la categoría y de la efer-
exposicións nos anos 80 na Coruña e a pintar entre «duascen- mos días. Sus inquietudes culturales y su pasión por los pin- gloria do Hai que Roelo. En 1942 tocáballe á Unión Deportiva vescencia vivida en los años anteriores. Brotaban los equipos
tas e trescentas obras»30 durante as súas sete décadas de vida. celes y el balón también le acompañaron. Mecenas de antoni Orensana32 desaparecida dez anos máis tarde tras colocarse tras la devastación vivida entre 1936 y 1939. En 1941 nacía el
O crecemento non só se circunscribía aos grandes equi- Tàpies, amigo de alfonso abelenda y Urbano Lugrís, llegó a en Segunda33 para dar paso ao CD Orense.34 Ese mesmo ano Pontevedra CF31 de la fusión del histórico Eiriña y del alfonso,
pos. aquel cambio de década trouxo un dos picos da época. O realizar tres exposiciones en los años 80 en a Coruña y a pin- arrincaba o Juvenil da Coruña, o soño de rodrigo García Vi- aunque no lograría plantarse en Segunda hasta 1960 como
Celta lamentaba a súa Copa, o Dépor dispoñíase a loitar por tar entre «doscientas y trescientas obras»30 durante sus siete zoso, creado ao redor da Fábrica de armas e que alcanzou paso previo a la gloria del Hai que Roelo. En 1942 le tocaba a la
un título e a Segunda tinguíase do branco e azul da bandei- décadas de vida. tamén o segundo chanzo estatal.35 En 1943 foi a quenda da Unión Deportiva Orensana32 desaparecida diez años más tar-
ra galega. ademais do racing, a UD Orensana, a Gimnástica El crecimiento no solo se circunscribía a los grandes equi- Gimnástica Lucense, conformada a partir do «Lugo FC e o de tras colocarse en Segunda33 para dar paso al CD Orense.34
Lucense e o arosa SC eran de prata na tempada 1949-50. Un pos. aquel cambio de década trajo uno de los picos de la época. Gimnástica rayo».36 En 1949 conseguiu xogar en Segunda Ese mismo año arrancaba el Juvenil de a Coruña, el sueño de
récord, froito da ampliación da categoría e da efervescencia El Celta lamentaba su Copa, el Dépor se disponía a luchar por e non a abandonou ata 1952. Un ano despois desaparecía e rodrigo García Vizoso, creado en torno a la Fábrica de armas
vivida nos anos anteriores. Brotaban os equipos tras a devas- un título y la Segunda se teñía del blanco y azul de la bandera ocorría o mesmo co Polvorín.37 Ocupaba o lugar de ambos o y que alcanzó también el segundo escalón estatal.35 En 1943
tación vivida entre 1936 e 1939. En 1941 nacía o Pontevedra gallega. además del racing, la UD Orensana, la Gimnástica CD Lugo, o primeiro equipo da cidade a día de hoxe. En 194538 fue el turno de la Gimnástica Lucense, conformada a partir
CF31 da fusión do histórico Eiriña e do alfonso, aínda que non Lucense y el arosa SC eran de plata en la temporada 1949-50. foi o arosa SC o que tomou forma e o 27 de xaneiro de 1946 del «Lugo FC y el Gimnástica rayo».36 En 1949 se ganó jugar

106 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1939-1959: A longa posguerra 1939-1959: La larga posguerra | 107
Bodegón (óleo sobre lenzo), Bodegón (óleo sobre lienzo),
de Cheché Martín, de Cheché Martín,
datado nos anos 80 datado en los años 80
| Cortesía da familia de Cheché Martín | Cortesía de la familia de Cheché
Martín
Panorámica do estadio Manuel Rivera de Ferrol, en 1957. Foi inaugurado o 2 Panorámica del estadio Manuel Rivera de Ferrol, en 1957. Fue inaugurado el 2
de setembro de 1951 | Cortesía Jorge Manuel Deza de septiembre de 1951 | Cortesía Jorge Manuel Deza Anciano (debuxo a carbón, pastel Anciano (dibujo a carboncillo, pastel
e creta sobre papel), de José María y creta sobre papel), de José María
Martín Rodríguez, Cheché Martín, Martín Rodríguez, Cheché Martín,
xa inauguraba a Lomba nun partido ante o Santiago. Os seus en Segunda y no la abandonó hasta 1952. Un año después realizado na localidade francesa realizado en la localidad francesa
primeiros pasos foron firmes e en nada atopábase pelexando desaparecía y ocurría lo mismo con el Polvorín.37 Ocupaba el de Angers en 1948, pouco antes de de Angers en 1948, poco antes de
cos mellores equipos do territorio español. Para esa tempada lugar de ambos el CD Lugo, el primer equipo de la ciudad a volver á Coruña | Cortesía da familia de su regreso a A Coruña | Cortesía de la
cume, a 1949-1950, fixo obras no seu campo e o seu paso pola día de hoy. En 194538 fue el arosa SC el que tomó forma y el 27 Cheché Martín familia de Cheché Martín

categoría de prata, aínda que fugaz, serviulle para recibir a de enero de 1946 ya inauguraba a Lomba en un partido ante
históricos como Sporting de Gijón, Osasuna, racing de San- el Santiago. Sus primeros pasos fueron firmes y en nada se
tander ou zaragoza. encontraba peleando con los mejores equipos del territorio
Vilagarcía collera o ronsel da Coruña. O Deportivo estrea- español. Para esa temporada cumbre, la 1949-1950, hizo obras
ba en 194439 o novo riazor, un estadio que seguía cheirando a en su campo y su paso por la categoría de plata, aunque fugaz,
mar, pero moderno e herdeiro dos racionalistas da época coas le sirvió para recibir a históricos como Sporting de Gijón, Osa-
arcadas fronte á praia e a Torre de Marathón como elementos suna, racing de Santander o zaragoza.
distintivos. Levantouse de cero. non foi o único, aínda que na Vilagarcía había cogido la estela de a Coruña. El Deporti-
maioría de casos afrontábanse obras que lles permitían pa- vo estrenaba en 194439 el nuevo riazor, un estadio que seguía
sar de campos de fútbol a estadios ou embrións de estadios. oliendo a mar, pero moderno y heredero de los racionalistas
Un ano máis tarde era a posta de longo da remodelación de de la época con las arcadas frente a la playa y la Torre de Ma-
Santa isabel,40 mentres o fútbol da capital era incapaz de con- rathón como elementos distintivos. Se levantó de cero. no fue
solidar un proxecto que o levase onde todos os equipos das el único, aunque en la mayoría de casos se afrontaban obras
cidades xa estiveran: a Segunda División. En 1949 tocáballe a que les permitían pasar de campos de fútbol a estadios o em-
O Couto41 e en 1951 ao Manuel rivera42 que, tras anos de obras, briones de estadios. Un año más tarde era la puesta de largo
renovaba O inferniño. Ese escenario asistiu á eterna loita do de la remodelación de Santa isabel,40 mientras el fútbol de la
racing por xogar en Primeira.43 Desde 1939 ata 196044 só es- capital era incapaz de consolidar un proyecto que le llevase a
tivo un ano en Terceira, de onde regresou en 1944.45 En todo donde todos los equipos de las ciudades ya habían estado: la Portada da segunda edición do Portada de la segunda edición
ese tempo disputou a promoción de ascenso á máxima cate- Segunda División. En 1949 le tocaba a O Couto41 y en 1951 al libro De portería a portería, do del libro De portería a portería,
goría en 1952. Un exercicio de supervivencia e por momentos Manuel rivera42 que, tras años de obras, renovaba O inferniño. xornalista e escritor coruñés del periodista y escritor coruñés
de frustración que destilou futbolistas como Tino, Gabriel e Ese escenario asistió a la eterna lucha del racing por jugar en Wenceslao Fernández Flórez, Wenceslao Fernández Flórez,
Juanito alonso ou Marcelino Martínez Cao, un terremoto de Primera.43 Desde 1939 hasta 196044 solo estuvo un año en Ter- Cheché Martín pinta diante do mar Cheché Martín pinta delante del mar editada en 1949 editada en 1949
| Colección Rubén Ventureira | Colección Rubén Ventureira
ares que marabillou unha tempada en Ferrol antes de facer cera, de donde regresó en 1944.45 En todo ese tiempo disputó | Cortesía da familia de Cheché Martín | Cortesía de la familia de Cheché Martín

108 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1939-1959: A longa posguerra 1939-1959: La larga posguerra | 109
O Pontevedra FC, no primeiro par- El Pontevedra FC, en el primer parti-
tido da súa historia, contra o Celta do de su historia, contra el Celta en
en 1941. De arriba a abaixo, e de es- 1941. De arriba a abajo, y de izquier-
querda a dereita: Corbacho, Pinocho, da a derecha: Corbacho, Pinocho,
Foro, Rubial, Hermida, Ernesto, Igle- Foro, Rubial, Hermida, Ernesto, Igle- Once do Club Deportivo Polvorín en Once del Club Deportivo Polvorín en
sias, Domínguez; Carolina, Besada, sias, Domínguez; Carolina, Besada, 1946, ano da súa fundación 1946, año de su fundación
Machitos | Cortesía Pontevedra CF Machitos | Cortesía Pontevedra CF | Cortesía Manuel Cordido Castro | Cortesía Manuel Cordido Castro

O CD Orense en 1952 na súa primeira tempada


| Cortesía José Manuel Fernández Sobrino
El CD Orense en 1952 en su primera temporada
| Cortesía José Manuel Fernández Sobrino

Formación inicial do Club Deportivo Formación inicial del Club Deportivo


Orense en 1952, ano da súa Orense en 1952, año de su
fundación | Cortesía José Manuel fundación | Cortesía José Manuel
Fernández Sobrino Fernández Sobrino

la promoción de ascenso a la máxima categoría en 1952. Un


Formación inicial do Club Deportivo Formación inicial del Club Deportivo ejercicio de supervivencia y por momentos de frustración que
Lugo en 1953, ano da súa fundación Lugo en 1953, año de su fundación destiló futbolistas como Tino, Gabriel y Juanito alonso o Mar-
| Cortesía Manuel Cordido Castro | Cortesía Manuel Cordido Castro
celino Martínez Cao, un terremoto de ares que maravilló una
temporada en Ferrol antes de hacer historia con el zaragoza
de Los Magníficos y con la gallega España de la Eurocopa de
1964. Uno de los golpes para el equipo verde en aquella época
historia co zaragoza dos Magníficos e coa galega España da fue el fallecimiento de Juanito Vázquez46 cuando era el máxi-
Eurocopa de 1964. Un dos golpes para o equipo verde naque- mo responsable técnico.
la época foi o falecemento de Juanito Vázquez46 cando era o Esa ola de renovación en los estadios favoreció también la
máximo responsable técnico. proliferación de torneos veraniegos. abrió la espita el Teresa
Esa onda de renovación nos estadios favoreceu tamén a Herrera, que en 1946 tuvo al Sevilla como primer campeón,47
proliferación de torneos estivais. abriu a espita o Teresa He- que no vio ganar al Deportivo en su casa y en su torneo hasta
rrera, que en 1946 tivo o Sevilla como primeiro campión,47 que 195548 y que presenció incluso un duelo entre el Santos de Pelé
non viu gañar ao Deportivo na súa casa e no seu torneo ata y el Botafogo de Garrincha en 1959.49 En 1952 se estrenaban el
Fotos de Luis Cid Pérez, Carriega, na súa etapa como xogador Fotos de Luis Cid Pérez, Carriega, en su etapa como jugador 195548 e que presenciou mesmo un duelo entre o Santos de Emma Cuervo de ribadeo50 y el Corpus de Ourense51 y un año
da UD Orensana | Cortesía da familia de Luis Cid, Carriega de la UD Orensana | Cortesía de la familia de Luis Cid, Carriega Pelé e o Botafogo de Garrincha en 1959.49 En 1952 estreábanse después Ferrol lucía estadio con el Concepción arenal,52 que

110 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1939-1959: A longa posguerra 1939-1959: La larga posguerra | 111
Primeiro trofeo Teresa Herrera, gañado polo Sevilla ao Athletic (3-2) Trofeo Emma Cuervo conquistado polo Celta diante do Athletic (3-1)
o 30 de xuño de 1946 | Colección Sevilla Fútbol Club o 30 de agosto de 1954 | Cortesía Fundación Celta de Vigo
Primer trofeo Teresa Herrera, ganado por el Sevilla al Athletic (3-2) Trofeo Emma Cuervo conquistado por el Celta al Athletic (3-1)
el 30 de junio de 1946 | Colección Sevilla Fútbol Club el 30 de agosto de 1954 | Cortesía Fundación Celta de Vigo

Trofeo do Corpus de Ourense obra do


escultor galego Manuel García Vázquez,
Buciños, gañado polo Club Deportivo
Orense | Cortesía Deputación de Ourense
Trofeo del Corpus de Ourense obra del
escultor gallego Manuel García Vázquez,
Primeiro trofeo Luis Otero de 1959 gañado polo CD Orense o 20 de xaneiro de Primeiro trofeo Concepción Arenal, conquistado polo Athletic diante Buciños, ganado por el Club Deportivo
1960 en Pasarón diante do Pontevedra (0-1) | Cortesía Deputación de Ourense do Valencia (3-1) o 30 de agosto de 1953 | Cortesía Athletic Club de Bilbao Orense | Cortesía Deputación de Ourense
Primer trofeo Luis Otero de 1959 ganado por el CD Orense el 20 de enero de 1960 Primer trofeo Concepción Arenal, conquistado por el Athletic al Valencia
en Pasarón ante el Pontevedra (0-1) | Cortesía Deputación de Ourense (3-1) el 30 de agosto de 1953 | Cortesía Athletic Club de Bilbao
1939-1959: A longa posguerra 1939-1959: La larga posguerra | 113
o Emma Cuervo de ribadeo50 e o Corpus de Ourense51 e un ano en sus primeras ediciones entregaba un trofeo de oro. El Luis Notas Notas
despois Ferrol lucía estadio co Concepción arenal,52 que nas Otero53 de Pontevedra arrancaba al final de la década, en 1959, 1 Miranda, p. 313. 1 Miranda, p. 313.
súas primeiras edicións entregaba un trofeo de ouro. O Luís como aperitivo de la eclosión que se iba a vivir en Pasarón. 2 Faro de Vigo, 24-12-1962, p. 14. 2 Faro de Vigo, 24-12-1962, p. 14.
Otero53 de Pontevedra arrincaba ao final da década, en 1959, La huella del fútbol era cada vez más honda, pero en cam- 3 Miranda, pp. 306-307. 3 Miranda, pp. 306-307.
4 En todo o texto chamaráselle racing de Ferrol, a pesar de que o 4 En todo el texto se le llamará racing de Ferrol, a pesar de que el
como aperitivo da eclosión que se ía a vivir en Pasarón. bio el Deportivo y el Celta habían emprendido desde 1950 una
25 de xaneiro de 1941 pasou a denominarse Club Ferrol ata 1972. 25 de enero de 1941 pasó a denominarse Club Ferrol hasta 1972.
a pegada do fútbol era cada vez máis fonda, pero en cambio tendida cuesta abajo que acabaría llevándoles a Segunda. a
5 O 12 de novembro de 1939 gáñao o Deportivo. 5 El 12 de noviembre de 1939 lo gana el Deportivo.
o Deportivo e o Celta emprenderan desde 1950 unha tendida los coruñeses en 195754 y a los celestes en 1959.55 recordado es 6 Segundo conta Deza, organizouse o ‘Tren da alegría’, que levou 6 Según cuenta Deza, se organizó el ‘Tren de la alegría’, que llevó
costa abaixo que acabaría levándoos a Segunda. aos coruñe- el derbi de julio de 1953 con Helenio Herrera como protago- 600 seguidores e o equipo á Coruña; o resto viaxaron en barcos a 600 seguidores y al equipo a a Coruña; el resto viajaron en
ses en 195754 e aos celestes en 1959.55 Lembrado é o derbi de nista que, tras triquiñuelas, agua y lodo, acabó con salvación e remolcadores. Encheuse o Parque de riazor e os que quedaron barcos y remolcadores. Se llenó el Parque de riazor y los que se
xullo de 1953 con Helenio Herrera como protagonista que, tras para a Coruña y condena para Vigo. Eso sí, Balaídos siguió fóra acabaron rebentando unha das portas do campo (Deza 2010, quedaron fuera acabaron reventando una de las puertas del
argucias, auga e lama, acabou con salvación para a Coruña e siendo de Primera División por la renuncia del España indus- pp. 22-25). campo (Deza 2010, pp. 22-25).
condena para Vigo. iso si, Balaídos seguiu sendo de Primeira trial, que ejercía de facto como filial del Barcelona. 7 na portada de Faro de Vigo do día seguinte pódese ver a nume- 7 En la portada de Faro de Vigo del día siguiente se puede ver a
División pola renuncia do España industrial, que exercía de alonso, Sobrado, atienza, el pichichi Mauro, los últimos rosos afeccionados apiñados xunto a radio Vigo en Príncipe numerosos aficionados agolpados junto a radio Vigo en Príncipe
facto como filial do Barcelona. años de Pahiño y Hermidita, los inicios de amancio, Veloso escoitando o partido. a pesar de caer, o Deportivo foi recibido en escuchando el partido. a pesar de caer, el Deportivo fue recibido
alonso, Sobrado, atienza, o pichichi Mauro, os últimos anos y reija, el zamora de Otero… Brotaba el talento, entre el que María Pita. en María Pita.
8 O duelo disputouse o 4 de maio de 1941. 8 El duelo se disputó el 4 de mayo de 1941.
de Pahiño e Hermidita, os inicios de amancio, Veloso e reija, o sobresalía el cambadés Manuel Pazos56 y, sobre todo, Luis Suá-
9 Xogouse o 8 e o 15 de xuño de 1941. Os resultados foron 1-2 e 4-0. 9 Se jugó el 8 y el 15 de junio de 1941. Los resultados fueron 1-2 y
zamora de Otero… agromaba o talento, entre o que sobresaía rez, que debutaba como internacional en enero de 1957 ante
10 O seu único partido foi un España-Portugal (5-1), o 16 de marzo 4-0.
o cambadés Manuel Pazos56 e, sobre todo, Luis Suárez, que de- Holanda. El fino interior había acudido en 1950 a las escuelas de 1941. 10 Su único partido fue un España-Portugal (5-1), el 16 de marzo de
butaba como internacional en xaneiro de 1957 ante Holanda. de captación de Scopelli con 14 años. «Pasé al Fabril con 16. Era 11 Falece o 21 de marzo de 1967 e no obituario do día seguinte en 1941.
O fino interior acudira en 1950 ás escolas de captación de Sco- delgadito, no muy alto, y jugaba contra alguno de 30. Tenía Faro de Vigo, ademais de destacar o seu labor como adestrador e 11 Fallece el 21 de marzo de 1967 y en el obituario del día siguiente
pelli con 14 anos. «Pasei ao Fabril con 16. Era delgadiño, non que ser técnico»,57 recordaba. antes de marcharse al Barcelo- secretario técnico, apuntan que «cando as competicións estaban en Faro de Vigo, además de destacar su labor como entrenador
moi alto, e xogaba contra algún de 30. Tiña que ser técnico»,57 na y de ser un pionero en el inter, estuvo unos meses en ria- de vacacións, collía o primeiro barco e plantábase en inglaterra, y secretario técnico, apuntan que «cuando las competiciones
lembraba. antes de marchar ao Barcelona e de ser un pioneiro zor entre 1953 y 1954. Kubala ya lo había designado como su onde permanecía estudando as máis modernas e avanzadas estaban de vacaciones, cogía el primer barco y se plantaba en
no inter, estivo uns meses en riazor entre 1953 e 1954. Kubala sucesor, pero los dirigentes del Deportivo creyeron descubrir técnicas». inglaterra, donde permanecía estudiando las más modernas y
xa o designara como o seu sucesor, pero os dirixentes do De- una veta con la que engordar la suma ofrecida por el club culé 12 Faro de Vigo, 24-09-1962, p. 14. avanzadas técnicas».
13 Gallego, p. 177. 12 Faro de Vigo, 24-09-1962, p. 14.
portivo creron descubrir unha veta coa que engordar a suma en el traspaso de Dagoberto Moll y lo malvendieron. «Con el
14 Descende o 12 de marzo de 1944 ante o Valencia (5-1) e sobe o 13 Gallego, p. 177.
ofrecida polo club culé no traspaso de Dagoberto Moll e mal- paso del tiempo Martínez rumbo (presidente del Deportivo
17 de xuño de 1945 nunha promoción ante o Granada (4-1) no 14 Desciende el 12 de marzo de 1944 ante el Valencia (5-1) y sube el
vendérono. «Co paso do tempo Martínez rumbo (presidente en aquel tiempo) me pidió perdón»,58 remarca. El british Wil- Metropolitano. 17 de junio de 1945 en una promoción ante el Granada (4-1) en el
do Deportivo naquel tempo) pediume perdón»,58 remarca. O son Jones también daba por entonces el sorprendente salto 15 Baixa fronte ao Sabadell (1-2) o 20 de maio de 1945 e sobe o 24 de Metropolitano.
british Wilson Jones tamén daba por entón o sorprenden- desde el Lemos de Tercera al real Madrid que luego fue cam- marzo de 1946 no inferniño (0-1). Volve caer o 13 de abril de 1947 15 Baja frente al Sabadell (1-2) el 20 de mayo de 1945 y sube el 24 de
te salto desde o Lemos de Terceira ao real Madrid que logo peón de Europa. Él no pudo consolidarse porque Di Stéfano ante o athletic (3-3) e regresa o 14 de marzo de 1948 (7-0 fronte ao marzo de 1946 en O inferniño (0-1). Vuelve a caer el 13 de abril de
foi campión de Europa. El non puido consolidarse porque Di le cortaba el paso y buscó otros caminos haciendo carrera en Castellón). 1947 ante el athletic (3-3) y regresa el 14 de marzo de 1948 (7-0
Stéfano cortáballe o paso e buscou outros camiños facendo Vitoria, zaragoza y Santander. a todos los niveles Galicia era 16 Durante décadas foi o maior período de tempo de permanencia frente al Castellón).
carreira en Vitoria, zaragoza e Santander. a todos os niveis incapaz de retener a su talento o lo malgastaba justo cuando conxunta de Deportivo e Celta na elite. Hoxe é superado polo 16 Durante décadas fue el mayor periodo de tiempo de permanen-
Galicia era incapaz de reter o seu talento ou malgastábao xus- el fútbol rompía barreras con el nacimiento de la Copa de Eu- intervalo que se produciu entre 1992 e 2004. cia conjunta de Deportivo y Celta en la élite. Hoy es superado por
to cando o fútbol rompía barreiras co nacemento da Copa de ropa (1955) y la Eurocopa (1960) y la instauración del Balón de 17 na tempada 1947-48 logra a mellor clasificación da súa historia el intervalo que se produjo entre 1992 y 2004.
ao finalizar cuarto. na 2002-03 ocupa de novo a mesma praza e 17 En la temporada 1947-48 logra la mejor clasificación de su his-
Europa (1955) e a Eurocopa (1960) e a instauración do Balón de Oro (1956).
xoga a Liga de Campións. toria al finalizar cuarto. En la 2002-03 ocupa de nuevo la misma
Ouro (1956). De 1949 a 1959, una década que explica un declive. El pri-
18 Faro de Vigo, 24-12-1962, p. 14. plaza y juega la Liga de Campeones.
De 1949 a 1959, unha década que explica un declive. O pri- mer ascenso del CD Orense59 cerró este periodo con una ale- 19 Disputouse o 4 de xullo de 1948. ante o Espanyol xogou o 6, 13, 27 18 Faro de Vigo, 24-12-1962, p. 14.
meiro ascenso do CD Orense59 pechou este período cunha ale- gría, justo lo que empezaba a escasear. El equipo del tempe- e 30 de xuño. 19 Se disputó el 4 de julio de 1948. ante el Espanyol jugó el 6, 13, 27 y
gría, xusto o que empezaba a escasear. O equipo do tempe- ramental Urquizu arrolló en la Liga regular con 23 victorias 20 Faro de Vigo, 14-04-1994, p. 45. 30 de junio.
ramental Urquizu triunfou na Liga regular con 23 vitorias e y más de 100 goles60 y no falló en la promoción. El fútbol ga- 21 Faro de Vigo, 14-06-2010, p. 26. 20 Faro de Vigo, 14-04-1994, p. 45.
máis de 100 goles60 e non fallou na promoción. O fútbol gale- llego volvía a escapar del triángulo que formaban Celta, De- 22 Faro de Vigo, 27-05-1963, p. 14. 21 Faro de Vigo, 14-06-2010, p. 26.
go volvía escapar do triángulo que formaban Celta, Deportivo portivo y racing de Ferrol. Este hito propició que hubiese de 23 Dianteira do Deportivo reunida na tempada 1950-1951 e formada 22 Faro de Vigo, 27-05-1963, p. 14.
e racing de Ferrol. Este fito propiciou que houbese de novo nuevo cuatro equipos en Segunda. Se repetía el récord de diez por Corcuera, Oswaldo, Franco, Moll e Tino. 23 Delantera del Deportivo reunida en la temporada 1950-1951 y
catro equipos en Segunda. repetíase o récord de dez anos an- años antes. El problema es que entonces dos conjuntos más 24 Disputouse o 23 de abril de 1950. formada por Corcuera, Oswaldo, Franco, Moll y Tino.
25 Miranda, p. 14. 24 Se disputó el 23 de abril de 1950.
tes. O problema é que entón dous conxuntos máis estaban en estaban en Primera y en ese momento (1959) no había nin-
26 ibid, p. 305. 25 Miranda, p. 14.
Primeira e nese momento (1959) non había ningún. Dagober- guno. Dagoberto Moll, jugador de Deportivo y Celta, explica
27 ibid, p. 305. 26 ibid, p. 305.
to Moll, xogador de Deportivo e Celta, explica as razóns dunha las razones de una deriva lenta, pero imparable. «Faltaba 28 Wenceslao publicou un total de 49 artigos sobre fútbol, entre 27 ibid, p. 305.
deriva lenta, pero imparable. «Faltaba previsión, houbo mes- previsión, hubo incluso dejación. Los jugadores empezaron a 1943 e 1958. no volume Vii das súas Obras Completas (Editorial 28 Wenceslao publicó un total de 49 artículos sobre fútbol, entre
mo abandono. Os xogadores empezaron a querer marchar aos querer irse a los equipos grandes, querían progresar», avanza aguilar) recompílanse os 21 artigos de Entre portería e portería 1943 y 1958. En el volumen Vii de sus Obras Completas (Editorial
equipos grandes, querían progresar», avanza para detallar para detallar cómo operaban los clubes ante las dificultades —título da súa serie en ABC— e cinco máis, baixo o título De aguilar) se recopilan los 21 artículos de Entre portería y porte-
como operaban os clubs ante as dificultades que os cercaban. que les cercaban. «Y no podían retenerlos. no había dinero, portería a portería. Este volume inclúe outros 21 artigos sobre ría —título de su serie en ABC— y cinco más, bajo el título De
«E non podían retelos. non había diñeiro, pero tampouco pero tampoco se pensaba en el futuro: en reforzar o en tirar fútbol agrupados baixo o título Fútbol. Ventureira, rubén (20-10- portería a portería. Este volumen incluye otros 21 artículos sobre
se pensaba no futuro: en reforzar ou en tirar da canteira. Os de la cantera. Los equipos perdían potencial. Y eso que había 2016). «a la contra: el relato deportivo en la obra de Wenceslao balompié agrupados bajo el título Fútbol. Ventureira, rubén (20-
equipos perdían potencial. E iso que había talento. Pero a al- talento. Pero a algunos hasta los regalaban, como a Luisito Fernández Flórez». En Castro de Paz, José Luis (Presidencia), 10-2016). «a la contra: el relato deportivo en la obra de Wences-
gúns ata os regalaban, como a Luisito (Suárez)», contextuali- (Suárez)», contextualiza. El fútbol gallego se quedaba atrás, Congreso internacional O home que quixo crear. Organizado pola lao Fernández Flórez». En Castro de Paz, José Luis (Presidencia),
Fundación Wenceslao Flórez, a Coruña. Congreso internacional O home que quixo crear. Organizado por
za. O fútbol galego quedaba atrás, incapaz de facer fronte aos incapaz de hacer frente a los retos que le planteaba una nue-
29 Joaquín Martín, secretario do Concello da Coruña, foi fusilado o la Fundación Wenceslao Flórez, a Coruña.
retos que lle expuña unha nova era no fútbol español. va era en el balompié español.
31 de xullo de 1936 tras o golpe militar. Cheché Martín exiliouse 29 Joaquín Martín, secretario del Concello de a Coruña, fue fusilado

114 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1939-1959: A longa posguerra 1939-1959: La larga posguerra | 115
en arxentina, onde deu os seus primeiros pasos como el 31 de julio de 1936 tras el golpe militar. Cheché Martín se exilió 57 Miranda, p. 313. 57 Miranda, p. 313.
profesional. en argentina, donde dio sus primeros pasos como profesional. 58 ibid, p. 314. 58 ibid, p. 314.
30 Lezcano, p. 351. 30 Lezcano, p. 351. 59 Subiu ante o arenas de Getxo o 24 de maio de 1959. 59 Subió ante el arenas de Getxo el 24 de mayo de 1959.
31 Fundado o 16 de outubro de 1941. 31 Fundado el 16 de octubre de 1941. 60 Fernández Sobrino, p. 95. 60 Fernández Sobrino, p. 95.
32 Fundada o 30 de setembro de 1942, segundo a mensaxe electró- 32 Fundada el 30 de septiembre de 1942, según correo electrónico
nica remitida por Carlos Bermello arce ao autor en agosto de remitido por Carlos Bermello arce al autor en agosto de 2018.
2018. 33 El 17 de abril de 1949 asciende el arosa tras ganar al Juvenil
33 O 17 de abril de 1949 ascende o arosa tras gañar ao Juvenil en en riazor (0-2) y la UD Orensana lo logró como campeón una Bibliografía citada Bibliografía citada
riazor (0-2) e a UD Orensana logrouno como campioa unha semana antes, el día 10, al vencer al Caudal de Mieres (4-2). Cid Bouzada Bouzada
semana antes, o día 10, ao vencer ao Caudal de Mieres (4-2). Cid Carriega formaría parte del proyecto ourensano en Segunda. Bouzada, romero, Javier. Arosa S.C.: 60 años de historia, 1945- Bouzada, romero, Javier. Arosa S.C.: 60 años de historia, 1945-
Carriega formaría parte do proxecto ourensán en Segunda. 34 Fundado el 10 de septiembre de 1952 como CD Orense. Desde 2005. Vilagarcía: Concello de Vilagarcía de arousa, 2005. 2005. Vilagarcía: Concello de Vilagarcía de arousa, 2005.
34 Fundado o 10 de setembro de 1952 como CD Orense. Desde 1997 1997 denominado oficialmente CD Ourense. Cordido Cordido
denominado oficialmente CD Ourense. 35 Subió el 9 de mayo de 1954 tras ganar 0-2 en Vilagarcía. Cordido Castro, Manuel. «Historia del fútbol lucense: ciento cin- Cordido Castro, Manuel. «Historia del fútbol lucense: ciento cin-
35 Subiu o 9 de maio de 1954 tras gañar 0-2 en Vilagarcía. 36 Cordido, p. 46. Según Manuel Cordido, la Gimnástica Lucense co años de práctica, organización y afición». Lucensia: miscelá- co años de práctica, organización y afición». Lucensia: miscelá-
36 Cordido, p. 46. Segundo Manuel Cordido, a Gimnástica Lucense jugó en los campos de Montirón y en el antiguo Ángel Carro, nea de cultura e investigación, n.º 46 (vol. XXiii), pp. 41-60. Lugo: nea de cultura e investigación, n.º 46 (vol. XXiii), pp. 41-60. Lugo:
xogou nos campos de Montirón e no antigo angel Carro, situado situado en la carretera de a Coruña. Conversación del autor con Biblioteca del Seminario Diocesano, 2013. Biblioteca del Seminario Diocesano, 2013.
na estrada da Coruña. Conversación do autor con Manuel Cordi- Manuel Cordido. Octubre de 2018. Deza 2010 Deza 2010
do. Outubro de 2018. 37 nace en 1946 y desaparece en 1953. Deza rey, Jorge Manuel. Historia do Racing Club de Ferrol. Tomo Deza rey, Jorge Manuel. Historia do Racing Club de Ferrol. Tomo
37 nace en 1946 e desaparece en 1953. 38 Según cuenta Bouzada, el acta fundacional se firmó el 23 de II (1939-1969). Ferrol: Edicións Embora, 2010. II (1939-1969). Ferrol: Edicións Embora, 2010.
38 Segundo conta Bouzada, a acta fundacional asinouse o 23 de diciembre de 1945 (Bouzada, p. 7). Gallego Gallego
decembro de 1945 (Bouzada, p. 7). 39 El primer partido fue un Deportivo-Valencia (2-3) el 29 de octu- Gallego arzuaga, Fernando. Historia del Celta. 90 años de pasión Gallego arzuaga, Fernando. Historia del Celta. 90 años de pasión
39 O primeiro partido foi un Deportivo-Valencia (2-3) o 29 de outu- bre de 1944, aunque el estreno oficial fue el 6 de mayo de 1945 por Vigo. Tomo II. Vigo: Faro de Vigo, Sa, 2013. por Vigo. Tomo II. Vigo: Faro de Vigo S. a., 2013.
bro de 1944, aínda que a estrea oficial foi o 6 de maio de 1945 cun con un España-Portugal (4-2), duelo en el que debutó el deporti- Lezcano Lezcano
España-Portugal (4-2), duelo no que debutou o deportivista Pe- vista Pedrito. En La Hoja del Lunes de La Coruña del día siguiente Lezcano González, arturo. Cheché Martín, fútbol sobre lenzo. Lezcano González, arturo. Cheché Martín, fútbol sobre lenzo.
drito. En La Hoja del Lunes de La Coruña do día seguinte pódese se puede ver a ambas selecciones haciendo el saludo fascista. Santiago de Compostela: Edicións Lea, 2005. Santiago de Compostela: Edicións Lea, 2005.
ver a ambas as seleccións facendo o saúdo fascista. 40 El 7 de octubre de 1945 Santa isabel lucía remodelado en un Miranda Miranda
40 O 7 de outubro de 1945 Santa isabel lucía remodelado nun Santiago-Ponferradina (0-3). El césped fue nivelado y el campo Miranda Calvo, Carlos Luis. 110% Blanquiazul. a Coruña: La Opi- Miranda Calvo, Carlos Luis. 110% Blanquiazul. a Coruña: La Opi-
Santiago-Ponferradina (0-3). O céspede foi nivelado e o campo cerrado. Tras el estreno, se construyó más adelante la tribuna nión a Coruña SLU, 2016. nión a Coruña S. L. U., 2016.
pechado. Tras a estrea, construíuse máis adiante a tribuna de de madera. En él también jugaban el arenal y el iberia e incluso Fernández Sobrino Fernández Sobrino
madeira. nel tamén xogaban o arenal e o iberia e mesmo se se utilizaba para competiciones de modestos. Veloso y antonio Fernández Sobrino, José Manuel. Club Deportivo Orense: 1952- Fernández Sobrino, José Manuel. Club Deportivo Orense: 1952-
utilizaba para competicións de modestos. Veloso e antonio Pais, Pais, dos destacados futbolistas que pasaron por este terreno de 1977. Ourense: Deputación de Ourense, 2002. 1977. Ourense: Deputación de Ourense, 2002.
dous destacados futbolistas que pasaron por este terreo de xogo juego en sus primeros años.
nos seus primeiros anos. 41 abandona el campo de Loña, según el correo electrónico remiti-
41 abandona o campo de Loña, segundo o correo electrónico do por Carlos Bermello arce al autor en agosto de 2018, y el 6 de
remitido por Carlos Bermello arce ao autor en agosto de 2018, o noviembre de 1949, con un UD Orensana-racing de Ferrol (5-0), Bibliografía consultada Bibliografía consultada
6 de novembro de 1949, cun UD Orensana-racing de Ferrol (5-0), estrena el estadio de José antonio, más conocido como de O anca Coya, Braulio. Otros tiempos. El fútbol en Santiago. 1ª parte anca Coya, Braulio. Otros tiempos. El fútbol en Santiago. 1ª parte
estrea o estadio de José antonio, máis coñecido como do Couto. Couto. (1924-1964). Santiago de Compostela: n.G.i. S.L.-arigraf, 2016. (1924-1964). Santiago de Compostela: n.G.i. S.L.-arigraf, 2016.
42 O 2 de setembro de 1951, cun partido entre o atlético e o athletic 42 El 2 de septiembre de 1951, con un partido entre el atlético y el Barreiro Fernández, Xosé ramón. Historia contemporánea de Galicia. Barreiro Fernández, Xosé ramón. Historia contemporánea de Galicia.
(4-2). athletic (4-2). a Coruña: Gamma, 1983. a Coruña: Gamma, 1983.
43 É o equipo de España que máis tempadas xogou en Segunda 43 Es el equipo de España que más temporadas ha jugado en Se- Deza rey, Jorge Manuel. Historia do Racing Club de Ferrol. Tomo I Deza rey, Jorge Manuel. Historia do Racing Club de Ferrol. Tomo I
División sen subir a Primeira: 34. gunda División sin haber subido a Primera: 34. (1919-1939). Ferrol: Embora, 2005. (1919-1939). Ferrol: Embora, 2005.
44 Descende o 10 de abril de 1960 empatando ante o Condal (1-1). 44 Desciende el 10 de abril de 1960 empatando ante el Condal (1-1). Flores, Xesús y Mejuto, Xosé. Historia do Deportivo. A Nova Fronteira. Flores, Xesús y Mejuto, Xosé. Historia do Deportivo. A Nova Fronteira.
45 Sobe o 23 de abril de 1944 ante o arenas no Metropolitano con 45 Sube el 23 de abril de 1944 ante el arenas en el Metropolitano Vigo: Edicións Xerais, 1993. Vigo: Edicións Xerais, 1993.
gol de Herodes (1-0). con gol de Herodes (1-0). Gallego arzuaga, Fernando. Historia del Celta. 90 años de pasión por Gallego arzuaga, Fernando. Historia del Celta. 90 años de pasión por
46 Morreu dun infarto o 22 de abril de 1957 en Cacabelos, onde o 46 Murió de un infarto el 22 de abril de 1957 en Cacabelos, donde el Vigo. Tomo I. Vigo: Faro de Vigo, Sa, 2013. Vigo. Tomo I. Vigo: Faro de Vigo S. a., 2013.
equipo xogaba un amigable. equipo jugaba un amistoso. Varela rodríguez, amadeo. Recuerdos del viejo Racing. Ferrol: Embo- Varela rodríguez, amadeo. Recuerdos del viejo Racing. Ferrol: Embo-
47 O 30 de xuño de 1946 o Sevilla gáñalle 3-2 ao athletic. 47 El 30 de junio de 1946 el Sevilla le gana 3-2 al athletic. ra, 2000. ra, 2000.
48 O 1 de setembro de 1955 o Deportivo derrota 2-1 ao athletic. 48 El 1 de septiembre de 1955 el Deportivo derrota 2-1 al athletic.
49 O 21 de xuño de 1959 mídense o Santos e o Botafogo (4-1). 49 El 21 de junio de 1959 se miden el Santos y el Botafogo (4-1).
50 O 8 de setembro de 1952 o racing superou o Caudal de Mieres 50 El 8 de septiembre de 1952 el racing superó al Caudal de Mieres
(4-1). (4-1).
51 O 15 de xuño de 1952 o Celta empata ante o Sevilla (1-1) e leva o 51 El 15 de junio de 1952 el Celta empata ante el Sevilla (1-1) y se
trofeo. lleva el trofeo.
52 O 30 de agosto de 1953 enfróntanse o athletic e o Valencia (3-1). 52 El 30 de agosto de 1953 se enfrentan el athletic y el Valencia (3-1).
53 O primeiro partido foi o 6 de setembro de 1959 e finalizou 2-2 o 53 El primer partido fue el 6 de septiembre de 1959 y finalizó 2-2 el
Pontevedra-CD Orense. O desempate xogouse o 20 de xaneiro de Pontevedra-CD Orense. El desempate se jugó el 20 de enero de
1960 (0-1). 1960 (0-1).
54 Baixa o 21 de abril de 1957, a pesar de gañarlle 3-0 ao Valladolid 54 Baja el 21 de abril de 1957, a pesar de ganarle 3-0 al Valladolid en
en riazor. riazor.
55 Descende de maneira virtual nun Celta-Oviedo (1-1) do 22 de 55 Desciende de manera virtual en un Celta-Oviedo (1-1) del 22 de
marzo de 1959. Certifícao unha semana despois fronte ao Valen- marzo de 1959. Lo certifica una semana después frente al Valen-
cia (3-0). cia (3-0).
56 Foi titular no real Madrid que en 1954 gañou a Liga dúas 56 Fue titular en el real Madrid que en 1954 ganó la Liga dos
décadas despois e xogou case 20 anos en Primeira División. no décadas después y jugó casi 20 años en Primera División. En el
atlético de Madrid conquistou tres copas. atlético de Madrid conquistó tres copas.

116 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1939-1959: A longa posguerra 1939-1959: La larga posguerra | 117
1960-1969
os Gloriosos anos sesenta
a eurocopa dos catro GaleGos
e o ponteVedra do «hai Que roelo»
1960-1969
los Gloriosos años sesenta
la eurocopa de los cuatro GalleGos
y el ponteVedra del «hai Que roelo»

Jorge Manuel Deza Rey


Historiador de fútbol

O Pontevedra CF en 1960 | Cortesía Pontevedra CF


El Pontevedra CF en 1960 | Cortesía Pontevedra CF

Ficha do Dépor no calendario Dinámico da


Liga 1967-68 | Colección Rubén Ventureira
Ficha del Dépor en el calendario Dinámico
de la Liga 1967-68 | Colección Rubén Ventureira

Amancio en Balaídos, no Celta-Real Madrid


copeiro de 1968 | Cortesía Fundación Celta de Vigo
Amancio en Balaídos, en el Celta-Real Madrid
copero de 1968 | Cortesía Fundación Celta de Vigo

a década dos sesenta foi tempo de transformacións e non La década de los sesenta fue tiempo de transformaciones y no
poucas contradicións na España franquista, que en 1964 ce- pocas contradicciones en la España franquista, que en 1964
lebrou os 25 anos de Paz confortada polo recoñecemento do celebró los 25 Años de Paz confortada por el reconocimiento
mundo occidental, certificado coa visita a Madrid do presi- del mundo occidental, certificado con la visita a Madrid del
dente estadounidense Eisenhower en decembro de 1959. Fra- presidente estadounidense Eisenhower en diciembre de 1959.
casada a autarquía, unha política de reformas levada a cabo Fracasada la autarquía, una política de reformas llevada a
por unha xeración de ministros menos ideoloxizados ca os cabo por una generación de ministros menos ideologizados
da «vella garda», máis pragmáticos, os chamados tecnócra- que los de la «vieja guardia», más pragmáticos, los llamados
tas, ensanchou a economía española de xeito notable. Foron tecnócratas, ensanchó la economía española de manera nota-
os anos do desarrollismo, da industrialización, do turismo ble. Fueron los años del desarrollismo, de la industrialización,
de sol, flamenco y toros para estranxeiros ávidos de folclore del turismo de sol, flamenco y toros para extranjeros ávidos
e exotismo made in Spain. Áreas fabrís como Vigo ou Ferrol de folclore y exotismo made in Spain. Áreas fabriles, como
en Galicia e, no resto do Estado, zonas como Bilbao, Barce- Vigo o Ferrol en Galicia, y en el resto del Estado zonas como
lona, Madrid ou a Costa do Sol experimentaron, en sectores Bilbao, Barcelona, Madrid o la Costa del Sol experimentaron
diversos (automobilístico, naval, petroquímico, téxtil, meta- en sectores diversos (automovilístico, naval, petroquímico,
lúrxico, inmobiliario...), un auxe evidente. O efecto chamada textil, metalúrgico, inmobiliario...) un auge evidente. El efecto

118 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1960-1969: Os gloriosos anos 60 1960-1969: Los gloriosos años 60 | 119
provocou un éxodo rural desde a España subdesenvolvida ás llamada provocó un éxodo rural desde la España subdesarro-
grandes cidades. as expansións urbanísticas non tiñan pre- llada a las grandes ciudades. Las expansiones urbanísticas, en
cedentes en forma de grandes polígonos residenciais. Elviña forma de grandes polígonos residenciales, no tenían prece-
na Coruña, Coia en Vigo ou Caranza en Ferrol son tres exem- dentes. Elviña en a Coruña, Coia en Vigo o Caranza en Ferrol
plos galegos. son tres ejemplos gallegos.
a economía española alcanzou o noveno posto no mundo; La economía española alcanzó el 9.º puesto mundial, pero
pero o xurdimento dunha clase media e o benestar adxacente la aparición de una clase media y el bienestar parejo a aque-
a esas políticas trouxeron consigo unha nova mentalidade na llas políticas trajeron consigo una nueva mentalidad en la
sociedade. O réxime empezaba a estreitar as aspiracións de sociedad. El régimen empezaba a constreñir las aspiraciones
liberdade persoal dos novos españois, fillos dos que fixeran a de libertad personal de los nuevos españoles, hijos de los que
Guerra Civil. abríase timidamente ao exterior tras dúas déca- habían hecho la Guerra Civil. Se abría tímidamente al exte-
das de fame, estraperlo e ostracismo internacional e os valo- rior tras dos décadas de hambre, estraperlo y ostracismo in-
res pretendidamente inmutables do franquismo empezaban ternacional, y los valores pretendidamente inmutables del
a ser postos en entredito. a guerra por controlar o futuro entre franquismo comenzaban a ponerse en entredicho. La guerra
aperturistas e inmobilistas deu nesta época os seus primei- entre aperturistas e inmovilistas por controlar el futuro cono-
ros gromos, mentres na rúa estudantes universitarios e sin- ció en esta época sus primeros brotes, mientras en la calle es-
dicatos clandestinos empezan, pouco a pouco, a expoñerse á tudiantes universitarios y sindicatos clandestinos empiezan,
represión dun sistema que non tardará en verse acurralado poco a poco, a exponerse a la represión de un sistema que no
pola historia. tardará en verse acorralado por la historia.

Vacas fracas e vacas sagradas Vacas flacas y vacas sagradas


no fútbol galego tamén conviviron as contradicións neste pe- En el fútbol gallego también convivieron las contradicciones
ríodo histórico. Foron anos de crise, mais tamén de éxitos, fa- en este período histórico. Fueron años de crisis, pero también
zañas e curiosidades.1 Os tres grandes clásicos, r. C. Celta, r. C. de éxitos, hazañas y curiosidades.1 Los tres grandes clásicos,
D. de La Coruña e racing Club de Ferrol,2 sufriran traumáticos rC Celta, rCD de La Coruña y racing Club de Ferrol,2 habían
descensos de categoría a finais dos cincuenta.3 Para o Celta sufrido traumáticos descensos de categoría a finales de los
supuxo unha travesía polo deserto durante dez anos.4 Espre- cincuenta.3 Para el Celta aquello supuso una travesía por el
mendo a canteira saíron valores como Pepiño, Costoya,5 Ger- desierto durante diez años.4 Exprimiendo la cantera salieron Traxe do xogador Calleja, do Pon-
tevedra CF | Cortesía Pontevedra CF
mán Muíños, zunzunegui,6 Quique Costas,7 o moañés Lito ou valores como Pepiño, Costoya,5 Germán Muíños, zunzune-
Cartel do Pontevedra-Barcelona ligueiro do 19-01-1964 | Cortesía Pontevedra CF Traje del jugador Calleja, del Pon-
o cangués Manolo. E mesmo oriúndos sui generis como rive- gui,6 Quique Costas,7 el moañés Lito o el cangués Manolo. E in- tevedra CF | Cortesía Pontevedra CF
Cartel del Pontevedra-Barcelona liguero del 19-01-1964 | Cortesía Pontevedra CF
ros, dianteiro paraguaio fichado en 1967 que, para confirmar cluso, oriundos sui generis como riveros, delantero paraguayo
as súas orixes galegas, dixo: «Claro que soy oriúndo español. fichado en 1967 que, para confirmar sus orígenes gallegos, de-
Mi padre era de Celta». claró: «Claro que soy oriundo español. Mi padre era de Celta».
Para o Deportivo a década foi un estresante subir e baixar. Para el Deportivo, la década fue un estresante subir y ba-
no ámbito dos futbolistas, logo de Suárez (que marchara a Can jar. En cuanto a futbolistas, después de Suárez (que se había
A lenda granate La leyenda granate
Barça en 1954), o lucense reija, amancio,8 Loureda, Pellicer, o marchado a Can Barça en 1954), el lucense reija, amancio,8 O Pontevedra puxo patas arriba o noso fútbol nestes anos. no El Pontevedra puso patas arriba nuestro fútbol en estos años.
santiagués Veloso,9 Jaime Blanco ou Manolete demostraron Loureda, Pellicer, el santiagués Veloso,9 Jaime Blanco o Mano- bo sentido, claro. ascendera a Segunda en 1960 (nunca antes En el buen sentido, claro. Había ascendido a Segunda en 1960
a fecundidade do fútbol herculino malia a inestabilidade.10 a lete demostraron la fecundidad del fútbol herculino pese a la houbera un equipo da capital pontevedresa na «división de (nunca antes había habido un equipo de la capital ponteve-
fusión do Fabril S. D. co C. D. Juvenil en 1963 fortaleceu o De- inestabilidad.10 La fusión del Fabril SD con el CD Juvenil en prata») e irrompeu en Primeira tres anos despois. a data do 14 dresa en la «división de plata») e irrumpió en Primera tres
portivo. Como pasaba en Ferrol co arsenal C. F. de Fernando 1963 fortaleció al Deportivo; como pasaba en Ferrol con el ar- de abril de 1963 é unha das inesquecibles para o pontevedre- años después. La fecha del 14 de abril de 1963 es una de las in-
Fariña11 e en Vigo con cadros como o Gran Peña e, sobre de senal CF, de Fernando Fariña,11 y en Vigo con cuadros como el sismo. na penúltima xornada daquela Liga 1962-63 o equipo olvidables para el pontevedresismo. En la penúltima jornada
todo, o Turista. as «pirámides» do fútbol nesas cidades se- Gran Peña y, sobre todo, el Turista. Las «pirámides» del fútbol de rafa Yunta xogaba co Celta. Ganara en Sarriá a semana de aquella Liga 1962-63, el equipo de rafa Yunta jugaba con el
guían vigorosas, malia todo. en esas ciudades seguían vigorosas, a pesar de todo. anterior e necesitaba un só punto para subir. Todo semellaba Celta. Había ganado en Sarriá la semana anterior y necesitaba
Para o racing o descenso de 1960 foi vivir seis anos no pozo Para el racing, el descenso de 1960 supuso vivir seis años en a favor. Pero o gol do céltico Pólito no minuto 9 silenciou os un solo punto para subir. Todo parecía a favor. Pero el gol del
da «división de bronce», iso si, rexurdindo con moita for- el pozo de la «división de bronce»; eso sí, resurgió con mucha quince milleiros de espectadores que enchían Pasarón. Porén, céltico Pólito en el minuto 9 silenció a los quince mil especta-
za en 1966 co retorno á Segunda no Camp nou ante a U. D. fuerza en 1966 con el retorno a Segunda en el Camp nou ante a nove minutos da conclusión, cun Pontevedra totalmente dores que llenaban Pasarón. Sin embargo, a nueve minutos de
Sans;12 coa conquista do prestixioso Trofeo Teresa Herrera en la U.D. Sans,12 cuando conquistó el prestigioso trofeo Teresa lanzado sobre a área viguesa, chegou o momento sublime. Un la conclusión, con un Pontevedra totalmente lanzado sobre el
1967 tras eliminar o Deportivo e superar na final o Celta por Herrera en 1967 tras eliminar al Deportivo y superar en la fi- córner tirado por recalde foi despexado cos puños por Cante- área viguesa, llegó el momento sublime: un córner tirado por
3-0;13 quedando literalmente ás portas da Primeira División nal al Celta por 3 a 0,13 quedándose literalmente a las puertas ro, a pelota caeulle a Ferreiro e este pasoulla a Ceresuela e o recalde fue despejado con los puños por Cantero, el balón le
en 1968-69;14 e caendo con polémica arbitral ante o Valencia de la Primera División en 1968-6914 y cayendo con polémica zaragozano, á media volta, disparou á rede. Un tanto históri- cayó a Ferreiro y este se la pasó a Ceresuela, y el zaragozano, a
C.F. nos cuartos de final de Copa en 1969-70. Foron anos moi arbitral ante el Valencia C.F. en los cuartos de final de Copa co que poñía matematicamente os granates na «división de la media vuelta, disparó a la red. Un tanto histórico que ponía
brillantes os daquel racing dos zumalabe, Santiago Castro, en 1969-70. Fueron años muy brillantes los de aquel racing honra». matemáticamente a los granates en la «división de honor».
Sornichero, Pepiño, o internacional xuvenil Costoya, Germán de los zumalabe, Santiago Castro, Sornichero, Pepiño, el in- O dianteiro aragonés explicou despois do partido que, can- El delantero aragonés explicó después del partido que,
Muíños, Francisco rivera, noriega, arturo,15 Lito, Víctor aurre, ternacional juvenil Costoya, Germán Muíños, Francisco rive- do ataba unha bota na banda, sentara sobre algo duro e re- mientras se ataba una bota en la banda, se había sentado so-
Fernández amado, o olímpico Juan, Domingo Erviti, Gringo, ra, noriega, arturo,15 Lito, Víctor aurre, Fernández amado, el sultou ser un allo. Cando se puxo de pé, un policía berroulle: bre algo duro que resultó ser un ajo. Cuando se puso de pie
arroyo e tantos outros. Un racing ao que tan só lle faltou o olímpico Juan, Domingo Erviti, Gringo, arroyo y tantos otros. «¡Es un ajo, ahora vas a empatar!». O «gol do allo», como así un policía le chilló: «¡Es un ajo, ahora vas a empatar!». El «gol
que si logrou o Pontevedra: subir á Primeira. E deixar pegada Un racing al que tan solo le faltó lo que sí logró el Pontevedra: foi coñecido despois, iniciaba unha curta pero fermosísima del ajo», como fue conocido después, iniciaba una corta pero
nela. subir a Primera. Y dejar huella en ella. aventura para o club do Lérez. hermosísima aventura para el club del Lérez.

120 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1960-1969: Os gloriosos anos 60 1960-1969: Los gloriosos años 60 | 121
Equipo de traballadores, entusiasmo a proba de bomba e Equipo de trabajadores, entusiasmo a prueba de bomba y
Pasarón, o mítico Pasarón, un baluarte case inexpugnable.16 Pasarón, el mítico Pasarón, un baluarte casi inexpugnable.16
na mellor campaña da súa historia, a 1965-66, terminou na En la mejor campaña de su historia, la 1965-66, terminó en
sétima posición e estableceu outro fito: o 10 de outubro de la 7.ª posición y estableció otro hito: el 10 de octubre de 1965
1965 pasou a liderar a táboa da Primeira División por primeira pasó a liderar la tabla de la Primera División por primera vez
vez (ao mes seguinte volveu ser líder), empatado a puntos con (al mes siguiente volvió a ser líder), empatado a puntos con
Valencia, atlético de Madrid e real Madrid. na temporada Valencia, atlético de Madrid y real Madrid. En la temporada
que Pasarón foi campo invicto (tamén na Copa) o real Madrid en la que Pasarón fue campo invicto (también en la Copa), el
de Pirri, amancio, Gento e compañía foi goleado con tantos real Madrid de Pirri, amancio, Gento y compañía fue goleado
de roldán ii, o marinés antonio e Odriozola o 17 de decembro con tantos de roldán ii, el marinés antonio y Odriozola el 17
de 1967. E tanto o zaragoza dos Magníficos —cos nosos reija, de diciembre de 1967. Y tanto el zaragoza de los «Magníficos»
Pais17 e Marcelino18 entre eles— como o Barcelona dos Fusté, —con nuestros reija, Pais17 y Marcelino,18 entre ellos— como
rifé, Charly reixach e zaldúa (e o ex-deportivista Pellicer) per- el Barcelona de los Fusté, rifé, Charly reixach y zaldúa (y el
deron pola mínima. exdeportivista Pellicer) perdieron por la mínima.
Outra data para a historia merecedora de lembranza: o 9 de Otra fecha para la historia merecedora de recuerdo: el 9 de
outubro de 1966. Ese día lograba un histórico triunfo sobre o octubre de 1966. Ese día lograba un histórico triunfo sobre el
Barça en feudo azulgrá por 0 a 1, o tanto granate marcouno Barça en feudo azulgrana por 0 a 1; el tanto granate fue mar-
neme. cado por neme.
aquel entrañable e afouto Pontevedra, «el equipo de to- aquel entrañable y animoso Pontevedra, «el equipo de to-
dos los gallegos» en palabras de Calleja,19 foi feudo de bra- dos los gallegos» en palabras de Calleja,19 fue feudo de bravos
vos «xornaleiros» do fútbol. Como roldán ii, Vallejo, Cobo, jornaleros del fútbol. Como roldán ii, Vallejo, Cobo, Fuertes,
Fuertes, irulegui, Batalla, José Jorge, Delfín Álvarez, norat, irulegui, Batalla, José Jorge, Delfín Álvarez, norat, nando Un once do Pontevedra CF na tempada 1965-66 | Cortesía Pontevedra CF
nando Yosu... Ou como o xa mencionado neme, que chegara Yosu... O como el ya mencionado neme, que había llegado al Un once del Pontevedra CF en la temporada 1965-66 | Cortesía Pontevedra CF
ao Pontevedra na campaña do regreso a Primeira marcando Pontevedra en la campaña del regreso a Primera marcando
quince goles. na súa primeira temporada na máxima cate- 15 goles. En su primera temporada en la máxima categoría
goría (1965-66), o charro fixera catorce e rozou o Trofeo Pichi- (1965-66) el charro había marcado catorce y rozado el Trofeo
chi, ganado polo xogador do Elche Vavá con 19 goles segundo Pichichi, finalmente concedido al jugador del Elche, Vavá, con
o xornal Marca e 15 segundo a actual LFP. asemade, debu- 19 goles según el periódico Marca, y 15, según la actual LFP.
tou coa selección española absoluta nun partido amigable además, debutó con la selección española absoluta en un par-
no Santiago Bernabéu ante inglaterra, saldado con derrota. tido amistoso en el Santiago Bernabéu ante inglaterra, salda-
O seleccionador Villalonga deixara fóra da convocatoria a do con una derrota. El seleccionador Villalonga había dejado
Gento e a amancio (con pública perplexidade do coruñés) fuera de la convocatoria a Gento y a amancio (con pública
para dar entrada a dous xogadores granates, Martín-Espe- perplejidad del coruñés) para dar entrada a dos jugadores gra-
Cromo de Cholo, do Pontevedra CF,
ranza —que non xogou— e o propio neme. O futbolista de nates, Martín-Esperanza —que no jugó— y el propio neme. El
nos anos 60 | Cortesía Manuel Cordido Castro
Sanchón de la Sagrada —que o técnico francés Marcel Do- futbolista de Sanchón de la Sagrada —que el técnico francés Cromo de Cholo, del Pontevedra CF,
mingo, auténtico deseñador do excelso Pontevedra dos anos Marcel Domingo, auténtico diseñador del excelso Pontevedra en los años 60 | Cortesía Manuel Cordido Castro
centrais da década, cualificou como o mellor extremo de Es- de los años centrales de la década, calificó como el mejor ex-
paña—, desenvolvíase igual de ben de dianteiro centro, de tremo de España— se desenvolvía igual de bien de delantero
interior ou pola banda. O seu debut coa camiseta granate, centro que de interior o por la banda. Su debut con la cami- Pontevedra como líder da Primeira División —igualado con Pontevedra como líder de la Primera División —igualado con
o 13 de setembro de 1964, veu, ademais, con anécdota: por seta granate, el 13 de septiembre de 1964, llegó, además, con atlético de Madrid e Valencia— por segunda e última vez na atlético de Madrid y Valencia—, por segunda y última vez en
mor da expulsión do gardameta Fermín no minuto 41 púxo- anécdota: debido a la expulsión del guardameta Fermín en el súa historia, o 28 de novembro de 1965. aquel día, o equipo su historia, el 28 de noviembre de 1965. aquel día el equipo de
se baixo os paus e no minuto 85 encaixou o terceiro dos goles minuto 41, se puso bajo los palos y encajó en el minuto 85 el de Juan Ochoantenaza vencía o poderoso atlético de Madrid Juan Ochoantenaza vencía al poderoso atlético de Madrid de
que o real Sporting (real Gijón daquela) lle fixo en El Moli- tercero de los goles que el real Sporting (real Gijón, en aquel dos Collar, Ufarte, Mendoça, adelardo, Jones ou Luis arago- los Collar, Ufarte, Mendoça, adelardo, Jones o Luis aragonés
nón ao cadro galego. entonces) le hizo en El Molinón al cuadro gallego. nés cun gol do dianteiro cántabro no minuto 46. a afección con un gol del delantero cántabro en el minuto 46. La afición
Outro xogador importante na lenda lerezana foi Eduardo Otro jugador importante en la leyenda lerezana fue Eduar- pontevedresa, presa do paroxismo, provocou unha avalancha pontevedresa, presa del paroxismo, provocó una avalancha
Dapena Lis, o futbolista que máis partidos disputou en Pri- do Dapena Lis, el futbolista que más partidos disputó en no fondo norte que obrigou a parar o partido uns minutos e en el fondo norte que obligó a parar el partido unos minutos,
meira co Pontevedra. «Eterno» capitán granate, gran lateral Primera con el Pontevedra. «Eterno» capitán granate, gran os espectadores excedentes foron acomodados polas bandas. hasta que se acomodó por las bandas a los espectadores ex-
esquerdo, Cholo foi puro xogador de equipo e líder a un tem- lateral izquierdo, Cholo fue puro jugador de equipo y líder a Pasarón quedaba pequeno para tamaña paixón, vibraba sis- cedentes. Pasarón se quedaba pequeño para tamaña pasión;
po, respectado polos seus compañeiros e admirado pola súa un tiempo, respetado por sus compañeros y admirado por su micamente nesa época. non era para menos. O Pontevedra vibraba sísmicamente en esa época. no era para menos. El
afección. Había nel un perfil de tardío romanticismo que se afición. Había en él un perfil de tardío romanticismo que se gravou na memoria do fútbol galego e do fútbol español un Pontevedra grabó en la memoria del fútbol gallego y del fút-
resistía a morrer nun fútbol xa moi profesionalizado polo fei- resistía a morir en un fútbol ya muy profesionalizado, ya que lema universalmente coñecido e vencellado para sempre á bol español un lema universalmente conocido y ligado para
to de compaxinar a súa actividade deportiva coa profesión de compaginaba su actividad deportiva con la profesión de con- súa xesta particular: «Hai que roelo!». O club do Burgo, único siempre jamás a su gesta particular: «Hai que roelo!». El club
condutor de trolebuses. ductor de trolebuses. galego en Primeira en 1963-64, 1965-6620 e 1967-68, bandeira del Burgo, único gallego en Primera en 1963-64, 1965-6620 y
Tampouco podemos deixar de lembrar o xa citado diantei- Tampoco podemos dejar de recordar al ya citado delantero do fútbol humilde e denodado, foi o noso gran protagonista 1967-68, bandera del fútbol humilde y denodado, fue nuestro
ro verinés ignacio Martín-Esperanza, que arribara ao Pon- verinense ignacio Martín-Esperanza, que había arribado al nesta década. Sumou seis temporadas na elite, cinco delas gran protagonista en esta década. Sumó seis temporadas en
tevedra procedente do Betis. Chegou a ser preseleccionado Pontevedra procedente del Betis. Llegó a ser preseleccionado consecutivas, de 1965 a 1970. E aquilo non foi froito de ningún la élite, cinco de ellas consecutivas, de 1965 a 1970. Y aquello
para o Mundial de inglaterra e foi unha das indiscutibles para el Mundial de inglaterra y fue una de las indiscutibles Plan Marshall nin de tecnocracias balompédicas. Foi pura ar- no fue fruto de ningún Plan Marshall ni de tecnocracias ba-
«estrelas» de Pasarón naqueles anos. igual que o santan- «estrellas» de Pasarón en aquellos años. igual que el santan- tesanía. E quedará para sempre como un dos grandes éxitos lompédicas. Fue pura artesanía. Y quedará para siempre ja-
derino José Miguel Odriozola, que marcou o gol que puxo o derino José Miguel Odriozola, que marcó el gol que situó al do fútbol galego. más como uno de los grandes éxitos del fútbol gallego.

122 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1960-1969: Os gloriosos anos 60 1960-1969: Los gloriosos años 60 | 123
O CD Orense, no ano do seu primeiro ascenso a Segunda División (1959) O CD Orense que na tempada 1967-68 venceu nos 30 partidos do campiona-
| Cortesía José Manuel Fernández Sobrino to en Terceira División | Cortesía Carlos Bermello Arce
El CD Orense, en el año de su primer ascenso a Segunda División (1959) El CD Orense que en la temporada 1967-68 venció en los 30 partidos del
| Cortesía José Manuel Fernández Sobrino campeonato en Tercera División | Cortesía Carlos Bermello Arce

A fazaña vermella La hazaña roja


Outro club modesto, tristemente desaparecido, que esta- Otro club modesto, tristemente desaparecido, que estableció
bleceu unha marca notable nesta década foi o C.D. Orense.21 una marca notable en esta década fue el C.D. Orense.21 Había
Debutara na Segunda División en 1959 e bicou o ascenso nas debutado en la Segunda División en 1959 y rozó el ascenso en
dúas primeiras campañas da nova década, anos nos que hai las dos primeras campañas de la nueva década, destacando
que salientar o concurso de homes como Manuel Gestoso en esos años el concurso de hombres como Manuel Gestoso
Chicha, o coruñés Matito22 ou o «artilleiro» madrileño abel Chicha, el coruñés Matito22 o el «artillero» madrileño abel Fer-
Fernández. Pero en Terceira fixo algo que deu a volta a Espa- nández. Pero en Tercera hizo algo que dio la vuelta a España:
ña: ganar todos os partidos da Liga 1967-68. aquel equipo dos ganar todos los partidos de la Liga 1967-68. aquel equipo de
roca, Paredes, Elidio Cortés,23 o vasco astigarraga, Carballe- los roca, Paredes, Elidio Cortés,23 el vasco astigarraga, Carba-
da, Carlos Couceiro Pataco24 ou Túnez sumou trinta triunfos lleda, Carlos Couceiro Pataco24 o Túnez sumó treinta triunfos
noutras tantas xornadas que, con todo, non lle serviron logo en otras tantas jornadas que, sin embargo, no le sirvieron lue-
para ascender, xa que o C.D. ilicitano25 o deixou na cuneta na go para ascender, ya que el C.D. ilicitano25 lo dejó en la cuneta
segunda eliminatoria da fase de ascenso. Mais a proeza ver- en la 2ª eliminatoria de la fase de ascenso. Pero la proeza roja
mella non tiña precedente en ningunha categoría estatal nin no tenía precedente en ninguna categoría estatal ni ha sido Bandeirola orixinal da SD Compostela
foi repetida ata hoxe por ninguén. repetida hasta hoy por nadie. | Propiedade SD Compostela
Só o Lugo26 e o Compostela27 lle complicaron un pouco a xes- Solo el Lugo26 y el Compostela27 le complicaron un poco la Pendón original de la SD Compostela
ta durante a Liga. Pero a aquel Orense non o parou nin a neve gesta durante la Liga. Pero a aquel Orense no lo paró ni la nie- | Propiedad SD Compostela

que atopou en Chantada cando viaxaba á capital das Mura- ve que encontró en Chantada mientras viajaba a la capital de
Primeiro trofeo ganado pola SD Compostela,
llas. las Murallas.
na Estrada (1962) | Propiedade SD Compostela
A SD Compostela o día que ganou o seu primeiro trofeo, na Estrada (1962) | Propiedade SD Compostela Primer trofeo ganado por la SD Compostela,
La SD Compostela el día que ganó su primer trofeo, en A Estrada (1962) | Propiedad SD Compostela en A Estrada (1962) | Propiedad SD Compostela

Especialmente emocionante foi a recta final ligueira. O ca- Especialmente emocionante fue la recta final liguera. El
dro vermello seguía ganando, pero as dúas últimas tiradas cuadro rojo seguía ganando, pero las dos últimas jornadas ro-
rozaron a épica. na 29.ª recibía o Lugo nun ateigado estadio zaron la épica. En la 29.ª recibía al Lugo en un atestado estadio
José antonio.28 O equipo visitante tivo os ourensáns contra as José antonio.28 El equipo visitante tuvo a los orensanos contra
cordas e o récord perigaba. Porén, o bearicense Carballeda29 las cuerdas y el récord peligraba. Sin embargo, el bearicense
conseguía o gol no derradeiro suspiro. na 30.ª os de Fernan- Carballeda29 conseguía el gol en el último suspiro. En la 30.ª los
do Bouso visitaban Santa isabel. O Compostela só perdera un de Fernando Bouso visitaban Santa isabel. El Compostela solo
partido e tamén loitaba polo campionato. aquel 28 de abril de había perdido un partido y también luchaba por el campeona-
1968 media España estaba pendente do C.D. Orense. Mesmo to. aquel 28 de abril de 1968 media España estaba pendiente
se barallou a posibilidade de televisalo! O manchego Túnez del C.D. Orense. ¡incluso se barajó la posibilidad de televisarlo!
marcaba antes do descanso e o seu equipo proclamouse cam- El manchego Túnez marcaba antes del descanso y su equipo
pión do grupo 1.º. En premio á fazaña, a Delegación nacional se proclamó campeón del Grupo 1.º. En premio a la hazaña, la
Trofeo ao máximo goleador do CD Orense en 1968 | Cortesía José Carballeda Placa ao Mérito Deportivo concedida ao CD Orense ao remate da Liga 1967- de Educación Física e Deportes cursou un telegrama asinado Delegación nacional de Educación Física y Deportes cursó un
Trofeo al máximo goleador del CD Orense en 1968 | Cortesía José Carballeda 68 | Cortesía Deputación de Ourense
por José antonio Samaranch no que se lle concedía unha pla- telegrama firmado por José antonio Samaranch en el que se le
Placa al Mérito Deportivo concedida al CD Orense al término de la Liga 1967-
68 | Cortesía Deputación de Ourense ca ao Mérito Deportivo á entidade ourensá. concedió una placa al Mérito Deportivo a la entidad orensana.

124 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1960-1969: Os gloriosos anos 60 1960-1969: Los gloriosos años 60 | 125
O trofeo Teresa Herrera conquista
conquista-
do en 1967 polo Club Ferrol (Racing)
| Cortesía Racing de Ferrol
El trofeo Teresa Herrera conquis
conquis-
tado en 1967 por el Club Ferrol
(Racing) | Cortesía Racing de Ferrol

Celebración na Praza de Armas


do cuarto ascenso do Club Ferrol
(Racing) a Segunda División, en 1966
| Cortesía Jorge Manuel Deza
Celebración en la Praza de Armas O Club Ferrol (Racing), co Teresa Herrera conquistado en 1967
del cuarto ascenso del Club Ferrol | Cortesía Racing de Ferrol
(Racing) a Segunda División, en 1966 El Club Ferrol (Racing), con el Teresa Herrera conquistado en Once da selección española na final da Eurocopa de 1964 con tres galegos Once de la selección española en la final de la Eurocopa de 1964 con tres
| Cortesía Jorge Manuel Deza 1967 | Cortesía Racing de Ferrol | Foto: Luis Millán. Axencia EFE gallegos | Foto: Luis Millán. Agencia EFE

Balóns de todos os metais, galegos nos Balones de todos los metales, gallegos en
mundiais... e o gol de Marcelino los Mundiales... y el gol de Marcelino
Con fútbol elegante, visión do xogo sublime e probada faci- Con fútbol elegante, visión del juego sublime y probada fa-
lidade anotadora o arquitecto gallego, como lle chamaba Di cilidad anotadora, el arquitecto gallego, como le llamaba Di
Stéfano a Luisito Suárez, xa vestira a camiseta da selección Stéfano a Luisito Suárez, ya había vestido la camiseta de la
española varias veces e coleccionaba títulos co Barcelona30 selección española varias veces y llevaba años coleccionando
cando o 13 de decembro de 1960 un xornalista de France títulos con el Barcelona30 cuando el 13 de diciembre de 1960
Football o informou de que fora elixido para levar o Balón un periodista de France Football le informó de que había sido
de Ouro.31 O 8 de marzo do ano seguinte recibiuno de mans elegido para llevarse el Balón de Oro.31 El 8 de marzo del año
do subdirector da revista francesa e o crack coruñés lembrou siguiente lo recibió de manos del subdirector de la revista
hai pouco32 así aquel momento: «ni siquiera hubo cena. Me francesa, y el crack coruñés recordó hace poco32 así aquel mo-
lo dieron y ya está. Lo cogí y se lo pasé al masajista para que mento: «ni siquiera hubo cena. Me lo dieron y ya está. Lo cogí
me lo guardase en el banquillo». E é que o Balón de Ouro y se lo pasé al masajista para que me lo guardase en el ban-
non tiña aínda o glamour que o rodea na actualidade. Pero quillo». Y es que el Balón de Oro no tenía aún el glamour del
o fito aí está: Suárez é o único futbolista nacido en España que se le rodea en la actualidad. Pero el hito ahí está: Suárez es
con ese galardón. na súa etapa en italia continuou ganando el único futbolista nacido en España con ese galardón. En su
títulos.33 E o Balón de Prata de 196134 e 196435 e o de Bronce de etapa en italia continuó ganando títulos.33 Y el Balón de Plata
1965.36 de 196134 y 196435, y el de Bronce de 1965.36
Á parte de Suárez, un dos mellores futbolistas do mundo e aparte de Suárez, uno de los mejores futbolistas del mundo
da historia, nomes galegos que embeberon excelencia nesta y de la historia, nombres gallegos que alcanzaron la excelen-
época foron Carlos Pellicer, amancio amaro, José Luis Veloso, cia en esta época fueron Carlos Pellicer, amancio amaro, José
Severino reija, Marcelino Martínez Cao ou armando Ufarte.37 Luis Veloso, Severino reija, Marcelino Martínez Cao o arman-
Sen esquecérmonos de Quique Costas e Santiago Castro.38 nin do Ufarte.37 Sin olvidarnos de Quique Costas y Santiago Cas-
de Juan Fernández Vilela, que lle marcou un gol a Brasil nos tro.38 ni de Juan Fernández Vilela, que le marcó un gol a Bra-
Xogos Olímpicos de México 68.39 Para o ferrolán aquela expe- sil en los Juegos Olímpicos de México 68.39 Para el ferrolano
riencia foi literalmente como un soño: aquella experiencia fue literalmente como un sueño:

126 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1960-1969: Os gloriosos anos 60 1960-1969: Los gloriosos años 60 | 127
A selección española preparou en Galicia o Mundial Inglaterra 1966. Na La selección española preparó en Galicia el Mundial Inglaterra 1966. En la
imaxe, foto asinada polos xogadores convocados, entre os que figuran os imagen, foto firmada por los jugadores convocados, entre los que figuran los
galegos Marcelino, Reija, Amancio, Luis Suárez e Ufarte gallegos Marcelino, Reija, Amancio, Luis Suárez y Ufarte
| Cortesía Severino Reija | Cortesía Severino Reija

recuerdo verme en una sala con todos los deportistas y quedar- recuerdo verme en una sala con todos los deportistas y quedar-
me medio dormido, como en un sueño, y al despertarme decir: me medio dormido, como en un sueño, y al despertarme decir:
«Sí, es cierto, estoy aquí en los Juegos».40 «Sí, es cierto, estoy aquí en los Juegos».40

Se Luis Suárez é unha lenda do fútbol galego con dimensión Si Luis Suárez es una leyenda del fútbol gallego con dimen-
internacional, que dicir de amancio amaro! Gran goleador,41 sión internacional, ¡qué decir de amancio amaro! Gran go-
valente e incansable no campo, unha das iconas madridistas leador,41 valiente e incansable en el campo, uno de los iconos
durante moitos anos e único español na selección da FiFa42 madridistas durante muchos años y único español en la selec-
que xogou o 6 de novembro de 1968 en Maracaná contra a ción de la FiFa42 que jugó el 6 de noviembre de 1968 en Mara-
Brasil de Pelé, Tostao e rivelino na conmemoración do 10.º caná contra el Brasil de Pelé, Tostao y rivelino en la conmemo-
aniversario do Mundial acadado en Suecia pola Canarinha. ración del 10.º aniversario del Mundial conquistado en Suecia
El Brujo —como era coñecido popularmente pola súa «máxi- por la Canarinha. El Brujo —como era conocido popularmente
ca» habilidade para saír airoso de xogadas complicadas—, por su «mágica» habilidad para salir airoso de jugadas com-
despois de facer un tándem goleador no Deportivo xunto a plicadas—, tras haber formado un tándem goleador en el De-
Tarxeta de identidade de Reija no Mundial
Veloso, amasou títulos en Madrid sen cesar.43 portivo junto a Veloso, amasó títulos en Madrid sin cesar.43
Chile 1962 | Cortesía Severino Reija
Tarjeta de identidad de Reija en el Mundial O fútbol galego estivo presente nas citas internacionais El fútbol gallego estuvo presente en las citas internaciona-
Chile 1962 | Cortesía Severino Reija da selección española nesta década. no Mundial de Chile les de la selección española de esta década. En el Mundial de
participaron reija e Suárez. no de inglaterra, foron nada Chile participaron reija y Suárez. En el de inglaterra, fueron
menos que cinco os nosos: reija e Suárez, que repetiron ex- nada menos que cinco los nuestros: reija y Suárez, que repi-
periencia mundialista, e Ufarte, amancio e Marcelino, que tieron experiencia mundialista, y Ufarte, amancio y Marceli-
se estrearon. no, que se estrenaron.
Para preparar o compromiso no berce do fútbol o combina- Para preparar el compromiso en la cuna del fútbol, el com-
do de José Villalonga converteu Galicia en cuartel xeral.44 a binado de José Villalonga convirtió a Galicia en cuartel gene-
Bandeirola do Mundial Chile 1962 asinada por xogadores idea era aclimatarse ás condicións meteorolóxicas británicas, ral.44 La idea era aclimatarse a las condiciones meteorológicas
da selección española | Cortesía Severino Reija semellantes ás galegas. Pero a realidade foi que en inglaterra británicas, semejantes a las gallegas. Pero la realidad fue que
Banderín del Mundial Chile 1962 firmado por jugadores a calor presidiu o Mundial e as únicas pingas que caeron fo- en inglaterra el calor presidió el Mundial y las únicas gotas
de la selección española | Cortesía Severino Reija
ron as da suor dos presentes. que cayeron fueron las del sudor de los presentes.

128 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1960-1969: Os gloriosos anos 60 1960-1969: Los gloriosos años 60 | 129
Gol de Amancio a Hungría na Eurocopa de 1964
| Da colección «Historia de la Eurocopa», tomo 1 (1960-1972).
Diario As, 2008
Gol de Amancio a Hungría en la Eurocopa de 1964
| De la colección «Historia de la Eurocopa», tomo 1 (1960-1972).
Diario As, 2008

O gol de Marcelino á URSS na final da Eurocopa de 1964


| Foto: Luis Millán. Axencia EFE
El gol de Marcelino a la URSS en la final de la Eurocopa
de 1964 | Foto: Luis Millán. Agencia EFE

O gol de Amancio no Mundial de 1966, en Inglaterra


El gol de Amancio en el Mundial de 1966, en Inglaterra

Camiseta de Amancio coa selección FIFA en Maracaná (1968) Camiseta de Amancio con la selección FIFA en Maracaná (1968)
| Colección privada | Colección privada

España quedou eliminada na primeira fase. no seu gru- España quedó eliminada en la 1ª fase. En su grupo había
po tivera a Suíza, arxentina e alemaña Federal como rivais tenido a Suiza, argentina y alemania Federal como rivales,
e perdera por 2 a 1 ante arxentinos e xermano-occidentais. O y había perdido por 2 a 1 ante argentinos y germano-occi-
único triunfo foi contra os helvéticos en Hillsborough45 o 15 de dentales. El único triunfo fue contra los helvéticos en Hills-
xullo, e marcou outro fito no noso fútbol: amancio asinaba borough45 el 15 de julio, donde se marcó otro hito de nuestro
o gol da vitoria no minuto 75 rematando en prancha un cen- fútbol: amancio firmaba el gol de la victoria en el minuto 75
tro de Gento e convertíase no primeiro futbolista galego en rematando en plancha un centro de Gento y se convertía en
marcar na fase final dun Campionato do Mundo. na acción el primer futbolista gallego en marcar en la fase final de un
un defensa deixoulle un «recado», por certo. así o contou o Campeonato del Mundo. En la acción, un defensa le dejó un
propio amancio: recado, por cierto. así lo contó el propio amancio:

Conseguí rematar, pero el defensor, al intentar despejar, me dio Conseguí rematar, pero el defensor, al intentar despejar, me dio
una patada tremenda en la barbilla y me quedé sonado, tirado en una patada tremenda en la barbilla y me quedé sonado, tirado en
el suelo (...) Vi la pelota entrar de reojo, me habían hecho daño.46 el suelo [...] Vi la pelota entrar de reojo; me habían hecho daño.46

Falar da Eurocopa de 1964 é facelo de Marcelino e do seu Eurocopa de 1964: hablar de ella es hacerlo de Marcelino y
gol, do primeiro título internacional da selección españo- de su gol. Del primer título internacional de la selección espa-
la, de catro galegos campións: reija, Marcelino, Suárez e ñola. De cuatro gallegos campeones: reija, Marcelino, Suárez
amancio. y amancio.
Gran rematador de cabeza e moi versátil, o aresán Marce- Gran rematador de cabeza y muy versátil, el aresano Mar-
lino Martínez Cao marchara do racing de Ferrol ao zaragoza celino Martínez Cao había dejado el racing de Ferrol por el
en 1959 para acabar integrando unha dianteira inesquecible zaragoza en 1959 para acabar integrando una delantera in-
para os maños: Canario-Santos-Marcelino-Villa-Lapetra.47 olvidable para los maños: Canario-Santos-Marcelino-Villa-
Á beira do Ebro ganou dúas veces a Copa do Xeneralísimo e Lapetra.47 a orillas del Ebro ganó dos veces la Copa del Gene-
unha Copa Europea de Feiras.48 ralísimo y una Copa Europea de Ferias.48

130 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1960-1969: Os gloriosos anos 60 1960-1969: Los gloriosos años 60 | 131
Sup.: Cromo coa caricatura de Manuel
Orla do Barcelona conmemorativa da estrea do Camp Nou (1957) Trofeo Victoria CF, primeiro en España que se resolveu
Pazos da tempada 1953-54, única na
| Cortesía Agustín Suárez Babío nunha quenda de penaltis (1962) | Cortesía Vioño FC
que xogou no Real Madrid, equipo que
Orla del Barcelona conmemorativa del estreno del Camp Nou (1957) Trofeo Victoria CF, primero en España que se resolvió
volveu a ser nese exercicio campeón
| Cortesía Agustín Suárez Babío en una tanda de penaltis (1962) | Cortesía Vioño FC
de Liga despois de 21 anos
| Colección particular
Sup.: Cromo con la caricatura de
Manuel Pazos de la temporada 1953-54,
única en la que jugó en el Real Madrid,
equipo que volvió a ser en ese ejercicio Primeira páxina de Vida Depor-
campeón de Liga después de 21 años tiva (19 setembro de 1955) na
| Colección particular que Luis Suárez salta sobre o
porteiro galego Pazos durante
Inf.: Caixa de mistos coa caricatura de un Barcelona-Atlético de Madrid
Luis Suárez da súa etapa no Barcelona, | Colección Rubén Ventureira
clube no que xogou entre 1954 e 1961 Primera página de Vida Depor-
| Colección particular tiva (19 septiembre de 1955) en
Inf.: Caja de cerillas con la caricatura de la que Luis Suárez salta sobre el
Luis Suárez de su etapa en el Barcelona, portero gallego Pazos durante
club en el que jugó entre 1954 y 1961 un Barcelona-Atlético
| Colección particular de Madrid | Colección Rubén
Ventureira

O Balón de Ouro concedido


por France Football a
Luis Suárez en 1960
| Museo FC Barcelona
El Balón de Oro concedido
por France Football a
Luis Suárez en 1960
| Museo FC Barcelona Caixa de mistos coa imaxe do seleccionador
Eduardo Toba | Cortesía da familia Toba
Eduardo Toba, na súa etapa como seleccionador español | Cortesía da familia Toba Caja de cerillas con la imagen del seleccionador
Eduardo Toba, en su etapa como seleccionador español | Cortesía de la familia Toba Eduardo Toba | Cortesía de la familia Toba

132 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1960-1969: Os gloriosos anos 60 1960-1969: Los gloriosos años 60 | 133
nas semifinais, España superou o 17 de xuño a Hungría cun El 17 de junio, en las semifinales, España superó a Hungría, via vemos que na temporada 1952-53, nos dezaseisavos de final, o Yugoslavia, vemos que en la temporada 1952-53, en los diecisei-
gol de amancio na prórroga que deu o pase á final. nela, o día cuando marcó amancio en la prórroga el gol que dio el pase Kvarner rijeka e mais o Proleter Osijek empataron a cero e pasou savos de final, el Kvarner rijeka y el Proleter Osijek empataron a
21 no Santiago Bernabéu, Chus Pereda abría cedo o marcador, a la final. En esta, el día 21 en el Santiago Bernabéu, Chus Pe- á seguinte rolda o Kvarner tras vencer por 4 a 3 nunha quenda de cero y el Kvarner pasó a la siguiente ronda tras vencer por 4 a 3
pero respondeu ao instante o soviético Khusainov. a seis mi- reda abría temprano el marcador, respondiendo al instante el penaltis. en una tanda de penaltis.
Por recomendación do international Board, a FiFa acabou oficia- Por recomendación del international Board, la FiFa acabó
nutos da conclusión, rivilla roubaba un balón, prolongouno soviético Khusainov. a seis minutos de la conclusión, rivilla
lizando o 27 de xuño de 1970 este recurso para definir o vencedor oficializando el 27 de junio de 1970 este recurso para definir al
cara a Pereda quen, preto da esquina, fixo un centro a media robaba un balón y lo prolongaba hacia Pereda, quien, cerca
en partidos saldados con empate. vencedor en partidos saldados con empate.
altura e Marcelino, de incrible escorzo, logrou cabecear a ren- de la esquina, hizo un centro a media altura, y Marcelino, de 2 Entre xaneiro de 1941 e marzo de 1972 denominado oficialmente 2 Entre enero de 1941 y marzo de 1972 denominado oficialmente
tes do poste esquerdo, sorprendendo a Araña Negra Yashin. increíble escorzo, logró cabecear a ras del poste izquierdo, sor- Club Ferrol. Club Ferrol.
«Marcelino, zoco y rivilla, por su genio, y Suárez, por la di- prendiendo a la Araña Negra Yashin. 3 O Celta de Vigo sumara catorce temporadas consecutivas na 3 El Celta de Vigo había sumado catorce temporadas consecutivas
rección, los mejores», titulaba o xornal Marca ao día seguinte. «Marcelino, zoco y rivilla, por su genio, y Suárez, por la Primeira División, entre 1945 e 1959, e o Deportivo de La Coruña en Primera División, entre 1945 y 1959, y el Deportivo de La Coru-
O dianteiro de ares quitoulle importancia á maneira de rema- dirección, los mejores», titulaba el periódico Marca al día si- acumulara nove, entre 1948 e 1957 (e foi subcampión de Liga en ña había acumulado nueve, entre 1948 y 1957 (fue subcampeón
tar o centro de Pereda, porque, segundo as súas verbas logo do guiente. El delantero de ares le quitó importancia a la mane- 1949-50). Vigueses e coruñeses caeron á Segunda División en de Liga en 1949-50). Vigueses y coruñeses bajaron a la Segunda
partido, «es una jugada que solemos hacer en el zaragoza (...) ra de rematar el centro de Pereda, porque, según sus palabras 1959 e 1957, respectivamente. E os ferroláns, logo dunha serie de División en 1959 y 1957, respectivamente. Y los ferrolanos, tras
Yo he marcado este año siete u ocho goles como ese».49 así e al acabar el partido «Es una jugada que solemos hacer en el dezaseis temporadas consecutivas na «división de prata» (o cal una serie de dieciséis temporadas consecutivas en la «divi-
constituíu un récord na historia da Segunda División superado sión de plata» (lo cual constituyó un récord en la historia de la
todo non fora aquel ante a Unión Soviética un tanto calquera zaragoza [...]. Yo he marcado este año siete u ocho goles como
pola S. D. Eibar corenta e cinco anos despois, na temporada 2005- Segunda División, superado por la SD Eibar 45 años después, en
para a mítica do fútbol español. ese».49 no obstante, no había sido aquel ante la Unión Soviéti-
06, cando encadeou dezaoito campañas seguidas nela), fixérono la temporada 2005-06, cuando encadenó dieciocho campañas
Foi o gol de toda unha época. ca un tanto cualquiera para la mítica del fútbol español. en 1960. sucesivas en ella), lo hicieron en 1960.
Fue el gol de toda una época. 4 nunca estivera o Celta tantos anos seguidos na Segunda Divi- 4 nunca estuvo el Celta tantos años seguidos en la Segunda Divi-
sión como no período 1959-1969. sión como en el período 1959-1969.
5 O extremo olívico xogou o 20 de abril de 1962 coa selección es- 5 El extremo olívico jugó el 20 de abril de 1962 con la selección es-
pañola ante a francesa no torneo xuvenil da UEFa que tivo lugar pañola ante la francesa en el torneo juvenil de la UEFa celebrado
Notas Notas en romanía. alí coincidiu con outros dous galegos, o ribeirense en rumanía. allí coincidió con otros dos gallegos: el riveirense
1 É xusto comentar aquí unha de grande alcance. a utilización, 1 Es justo comentar aquí una de gran alcance. La utilización, en ve- José Manuel Parada alvite, coñecido como Suco II (do racing de José Manuel Parada alvite, conocido como Suco II (del racing de
no verán de 1962 e por primeira vez na historia do fútbol rano de 1962 y por primera vez en la historia del fútbol español, Ferrol, e irmán de Suco, ex-xogador verde que logo militou no Ferrol y hermano de Suco, ex jugador verde que luego militó en
español, da quenda de penaltis como sistema para resolver un de la tanda de penaltis como sistema para resolver un empate. Barcelona e no Valencia), e o vigués zunzunegui (do Chao de el Barcelona y en el Valencia), y el vigués zunzunegui (del Chao
empate. Fue en Galicia, y no en Cádiz como se ha pensado siempre. Un Vigo e futuro céltico). de Vigo y futuro céltico).
Foi en Galicia e non en Cádiz como se pensou sempre. Un excep- excepcional trabajo de Luis Javier Bravo Mayor titulado «Las tan- 6 O vigués xogara coa selección española xuvenil e xogou moitos 6 El vigués había jugado con la selección española juvenil y jugó
cional traballo de Luis Javier Bravo Mayor titulado «Las tandas das de penaltys no se inventaron en Cádiz. La conexión coruñesa anos no real Madrid, varios deles xunto a amancio e Veloso. muchos años en el real Madrid, varios de ellos junto a amancio
de penaltys no se inventaron en Cádiz. La conexión coruñesa (2ª (2ª parte)», publicado el 01-07-2017 en Cuadernos de Fútbol (en Sempre foi recordado polo gol en propia porta que lle deu a y Veloso. Siempre fue recordado por el gol en propia puerta que
parte)», publicado o 01-07-2017 en Cuadernos de fútbol (na web la web del CiHEFE), desvela que el 2 de septiembre de ese año vitoria ao Barcelona no Santiago Bernabéu na final copeira de le dio la victoria al Barcelona en el Santiago Bernabéu en la final
do CiHEFE) desvela que o 2 de setembro dese ano 1962 se usaron 1962 se usaron en tres lugares distintos de la geografía española. 1968, coñecida como «a das botellas» polos milleiros de vidros copera de 1968, conocida como «la de las botellas» por los miles
en tres lugares distintos da xeografía española. E cronoloxica- Y cronológicamente, primero en a Coruña, luego en Ferrol y fi- que foron lanzados ao terreo de xogo desde a última media hora de vidrios que fueron arrojados al terreno de juego desde la
mente primeiro na Coruña, logo en Ferrol e finalmente en Cádiz. nalmente en Cádiz. a las doce menos cuarto de la mañana, en el do partido ata a festiva volta ao campo dos xogadores cataláns última media hora del partido hasta la festiva vuelta al campo
Ás doce menos cuarto da mañá no antigo campo herculino de antiguo campo herculino de La Granja, daba comienzo el partido coa copa nas mans. de los jugadores catalanes con la copa en las manos.
La Granja daba comezo o partido correspondente ao segundo correspondiente al segundo desempate del torneo organizado 7 na década seguinte, Costas ganou co Barcelona, entre outros 7 En la década siguiente, Costas ganó con el Barcelona, entre otros
desempate do torneo organizado polo Victoria C. F. entre os mo- por el Victoria CF entre los modestos Vioño CF y Español SD. al títulos, a recopa de Europa de 1979 na famosa final de Basilea títulos, la recopa de Europa de 1979 en la famosa final de Basilea
destos Vioño C. F. e Español S. D. ao remate dos noventa minutos final de los noventa minutos empataron a dos tantos y recurrie- ante o Fortuna de Düsseldorf. ante el Fortuna de Düsseldorf.
empataron a dous tantos e recorreron ao lanzamento de cinco ron al lanzamiento de cinco penaltis por bando para obtener un 8 amancio obtivo o Balón de Bronce en 1964, quedando por detrás 8 amancio consiguió el Balón de Bronce en 1964, al quedar detrás
penaltis por bando para obter un vencedor, tras o que se impuxo vencedor, imponiéndose el Vioño por 5 a 2. Eran alrededor de do escocés Denis Law e de Luis Suárez. del escocés Denis Law y de Luis Suárez.
o Vioño por 5 a 2. Eran arredor das dúas da tarde. Ás catro, no fe- las dos de la tarde. a las cuatro, en el ferrolano estadio Manuel 9 O veloz e goleador José Luis Fidalgo Veloso foi un dos cotizados 9 El veloz y goleador José Luis Fidalgo Veloso fue uno de los coti-
rrolán estadio Manuel rivera, dous cadros de Primeira División, rivera, dos cuadros de Primera División, Betis y Deportivo de La «peixes» branco-azuis sobre os que o real Madrid lanzou as súas zados «peces» blanquiazules sobre los que el real Madrid lanzó
Betis e Deportivo de La Coruña, inician o seu enfrontamento Coruña, inician su enfrentamiento correspondiente al 8.º Trofeo redes nesta década. nos catro anos que vestiu de branco non sus redes en esta década. En los cuatro años que vistió de blanco
correspondente ao 8.º Trofeo Concepción arenal, que se salda Concepción arenal, que se salda con un empate a un gol. Y a eso atopou todo o sitio que sería de desexar nos onces madridistas. no encontró todo el sitio que hubiera sido de desear en los onces
cun empate a un gol. E a iso das seis da tarde unha quenda de de las seis de la tarde, una tanda de penaltis, en la que los sevi- Complicado ante xente como Pirri, Grosso, Gento, amancio ou madridistas. Complicado, ante gente como Pirri, Grosso, Gento,
penaltis na que os sevillanos marcaron os cinco lanzamentos e llanos marcaron los cinco lanzamientos y los coruñeses fallaron Velázquez, aínda que en 1966-67 o santiagués marcou nove goles amancio o Velázquez, aunque en 1966-67 el santiagués marcó
os coruñeses fallaron un (Jaime Blanco foi o que errou) decidiu o uno (Jaime Blanco fue quien falló), decidió el campeón. na Liga. así mesmo, chegou a disputar contra o anderlecht a 9 goles en la Liga. al mismo tiempo, llegó a disputar contra el
campión. Por último, a las once de la noche, en Cádiz, el Barcelona y el volta dos cuartos de final da Copa de Europa que ganou o cadro anderlecht la vuelta de los cuartos de final de la Copa de Europa
Por último, ás once da noite, en Cádiz, o Barcelona e máis o zaragoza disputan la final del 8.º Trofeo ramón De Carranza, branco en 1966. Veloso ganou tres ligas e marcou tres goles coa que se llevó el cuadro blanco en 1966. Veloso ganó tres ligas y
zaragoza disputan a final do 8.º Trofeo ramón de Carranza e em- empatando a unos en la prórroga. Posteriormente, pasada la selección española, dous deles a romanía dentro da fase de marcó tres goles con la selección española, dos de ellos a ruma-
patan a uns na prórroga. Posteriormente, pasada a unha e media una y media de la madrugada del lunes 3 de septiembre, fueron clasificación para a Eurocopa de 1964. nía dentro de la fase de clasificación para la Eurocopa de 1964.
da madrugada do luns 3 de setembro, fixeron falta dúas quendas necesarias dos tandas de penaltis para hallar un vencedor, que 10 O cadro branco-azul foi catro veces campión do grupo 1º da Se- 10 El cuadro blanquiazul fue cuatro veces campeón del Grupo 1.º
de penaltis para achar un vencedor, que foi o cadro azulgrá. fue el cuadro azulgrana. gunda División nesta década, en 1962, 1964, 1966 e 1968. Pero en de la Segunda División en esta década, en 1962, 1964, 1966 y
Deste xeito foi na Coruña, nun torneo de modestos, onde se usou De este modo fue en a Coruña, en un torneo de modestos, donde Primeira faltoulle adaptación e gol conforme os seus artilleiros 1968. Pero en Primera le faltó adaptación y gol a medida que sus
por vez primeira en España o lanzamento de penaltis como se usó por vez primera en España el lanzamiento de penaltis foron marchando ao real Madrid. así, por exemplo, na tempora- artilleros se iban marchando al real Madrid. así, por ejemplo,
recurso último de desempate. E foi en Ferrol onde se utilizou por como recurso último de desempate. Y fue en Ferrol donde se da 1964-65 marcou tan só 18 goles na máxima categoría, oito dos en la temporada 1964-65 marcó tan sólo 18 goles en la máxima
primeira vez nun partido con equipos profesionais da máxima utilizó por primera vez en un partido con equipos profesionales cales foron feitos polo peruano Montalvo. categoría, ocho de los cuales fueron obra del peruano Montalvo.
categoría ligueira. de la máxima categoría liguera. 11 O vigués, famoso pola súa boina, exerceu o cargo de adestrador 11 El vigués, famoso por su boina, ejerció el cargo de entrenador del
O máis afastado precedente coñecido no ámbito mundial atopá- El precedente más lejano conocido a escala mundial lo encontra- do arsenal C. F. ferrolán durante nada menos ca vinte e un anos, arsenal CF ferrolano durante nada menos que veintiún años, de
molo en terras balcánicas e, ademais, nunha competición oficial. mos en tierras balcánicas y, además, en una competición oficial. de 1947 a 1968 (cunha levísima paréntese na temporada 1952-53, 1947 a 1968 (con un levísimo paréntesis en la temporada 1952-53,
no artigo publicado polo investigador Dinant abbink na web En el artículo publicado por el investigador Dinant abbink en la que dirixiu en dous partidos ao Deportivo La Coruña). nese cuando dirigió en dos partidos al Deportivo de La Coruña). En
da rSSSF (The rec. Sport. Soccer Statistics Foundation, o maior web de la rSSSF (The rec.Sport.Soccer Statistics Foundation, el período o equipo arsenaleiro disputou dúas fases de ascenso á ese período, el equipo arsenalero disputó dos fases de ascenso a
banco de datos do fútbol mundial) dedicado á Copa de iugosla- mayor banco de datos del fútbol mundial), dedicado a la Copa de Segunda División. Fariña quedara especialmente vinculado a Fe- la Segunda División. Fariña quedará especialmente vinculado
rrol polo seu labor docente na escola de aprendices da Empresa a Ferrol por su labor docente en la escuela de aprendices de la

134 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1960-1969: Os gloriosos anos 60 1960-1969: Los gloriosos años 60 | 135
nacional Bazán (actual navantia Ferrol) e despois nun colexio da Empresa nacional Bazán (actual navantia Ferrol) y después en Compostela, absorbendo catro meses despois o Club arenal e recreativa Compostela y, al absorber cuatro meses después al
parroquia ferrolá de Cobas. un colegio de la parroquia ferrolana de Cobas. adoptando desde entón a denominación definitiva. a súa mellor Club arenal, adoptó desde entonces su denominación definitiva.
12 Hoxe U. E. Sants. 12 Hoy U. E. Sants. época será a década de 1991-2000, pois nela debutou na Segunda Su mejor época será la década de 1991-2000, pues en ella debutó
13 Foi a primeira vez que un equipo galego que non fose o Depor- 13 Fue la primera vez que un equipo gallego que no fuese el Depor- División (1991-92) e mesmo chegou a militar, entre 1994 e 1998, en Segunda División (1991-92) e incluso llegó a militar, entre 1994
tivo levaba o trofeo coruñés. O racing formou así na final aquel tivo se llevaba el trofeo coruñés. El racing formó así en la final na máxima categoría. Desapareceu en 2007. y 1998, en la máxima categoría. Desapareció en el 2007.
29 de xuño de 1967: zumalabe, Pepiño, arturo, Ocaña, igartua, de aquel 29 de junio de 1967: zumalabe, Pepiño, arturo, Ocaña, 28 nome oficial que o actual campo do Couto tivo ata 1986. O esta- 28 nombre oficial que tuvo el actual campo de O Couto hasta
Bernal, arroyo, Santiago Castro, Sornichero (Juan 46’), Ledo, igartua, Bernal, arroyo, Santiago Castro, Sornichero (Juan 46’), dio foi construído en 1949 por Educación y Descanso (unha das 1986. El estadio había sido construido en 1949 por Educación y
Varillas. Ledo y Varillas. «obras» pertencentes á organización sindical franquista) nun Descanso (una de las «obras» pertenecientes a la Organización
14 nesa Liga o cadro ferrolán estableceu un récord ao sumar 14 En aquella Liga el cuadro ferrolano estableció un récord al lugar moi próximo ao antigo campo do Couto, no que xogaran Sindical franquista) en un lugar muy cercano al antiguo campo
dezasete xornadas seguidas sen perder, as oito primeiras con sumar 17 jornadas sucesivas sin perder, las ocho primeras con cadros como o Burgas F. C., o Galicia Sport C. e a U. D. Orensana. de El Couto, en el que habían jugado cuadros como el Burgas FC,
vitoria. Esa serie de partidos invicto dos verdes foi superada por victoria. Esa serie de partidos invictos de los verdes fue superada 29 Máximo goleador vermello, con 32 dianas. el Galicia Sport C. y la U. D. Orensana.
primeira vez en 1993-94 polo Espanyol, que estivo vinte e dúas por primera vez en 1993-94 por el Espanyol, que permaneció 22 30 Suárez marchara ao Barcelona en 1954. En só catro anos conse- 29 Máximo goleador rojo, con 32 tantos.
xornadas invicto. Desde 2006-07 o récord está en poder do real jornadas invicto. Desde 2006-07 el récord está en poder del real guira coa camiseta azulgrá o Campionato de España/Copa do 30 Suárez se había marchado al Barcelona en 1954. En solo cuatro
Valladolid con vinte e tres partidos consecutivos sen coñecer a Valladolid, con 23 partidos consecutivos sin conocer la derrota. Xeneralísimo en 1957 e 1959, o Campionato de Liga en 1959 e años conquistará con la camiseta azulgrana el Campeonato de
derrota. 15 El central verde fue el primer futbolista en la historia de la 1960 e a Copa de Cidades en Feira (afastado precedente da actual España / Copa del Generalísimo, en 1957 y 1959; el Campeonato
15 O central verde foi o primeiro futbolista na historia da Segunda Segunda División española que recibió una tarjeta. Fue en UEFa Europa League) en 1958 e 1960. de Liga, en 1959 y 1960, y la Copa de Ciudades en Feria (lejano
División española en recibir un cartón. Foi en alacante, contra alicante, contra el Hércules, el 06-09-1970. Y de color blanco (el 31 naquela época France Football só o concedía a futbolistas euro- precedente de la actual UEFa Europa League), en 1958 y 1960.
o Hércules, o 06-09-1970. E de cor branca (a cor amarela non se color amarillo no se instituyó hasta la temporada 1976-77). peos, ou con pasaporte dalgún país europeo, e que xogasen no 31 En aquella época France Football solo lo concedía a futbolistas
instituíu ata a temporada 1976-77). 16 En 1965-66 solo ganó el real Madrid en Pasarón. En 1967-68 no lo Vello Continente. europeos, o con pasaporte de algún país europeo y que jugaran
16 En 1965-66 só ganou o real Madrid en Pasarón. En 1967-68 non o hizo nadie. 32 La Voz de Galicia, 14-12-2017. en el Viejo Continente.
fixo ninguén. 17 El padronés había militado previamente en el Celta, en el Barce- 33 a Copa de Europa e a Copa intercontinental en 1964 e 1965 co 32 La Voz de Galicia, 14-12-2017.
17 O padronés militara previamente no Celta, no Barcelona e no lona y en el Mallorca. internazionale Milano. 33 La Copa de Europa y la Copa intercontinental en 1964 y 1965 con
Mallorca. 18 El aresano cumplía ese día 200 partidos en Primera. 34 Por detrás do italo-arxentino Omar Sívori, da Juventus. el internazionale Milano.
18 O aresán cumpría ese día 200 partidos en Primeira. 19 Eduardo Chicharro Calleja es el segundo futbolista en la historia 35 Por detrás do escocés Denis Law, do Manchester United. 34 Por detrás del italo-argentino Omar Sívori, de la Juventus.
19 Eduardo Chicharro Calleja é o segundo futbolista na historia do del Pontevedra con mayor número de partidos disputados en 36 Por detrás do portugués Eusébio da Silva, do Benfica, e do italia- 35 Por detrás del escocés Denis Law, del Manchester United.
Pontevedra con maior número de partidos disputados en Primei- Primera. El del defensa complutense fue, probablemente, uno no Facchetti, do inter. 36 Por detrás del portugués Eusébio Da Silva, del Benfica, y del
ra. O do defensa complutense foi, probablemente, un dos Primei- de los primeros casos de lo que hoy se da en llamar «cláusula 37 aínda que de neno xa xogara no Petit Lérez e nos infantís do italiano Facchetti, del inter.
ros casos do que hoxe se dá en chamar «cláusula do medo». Ou del miedo». O casi, porque la afición granate logró que jugara Pontevedra C. F., José armando Ufarte procedía do fútbol do 37 aunque de niño ya había jugado en el Petit Lérez y en los infan-
case, porque a afección granate logrou que xogase cando visitou cuando visitó Pasarón el real Madrid (club que lo había cedido Brasil, a onde marchara con 14 anos coa súa familia. alí xogou tiles del Pontevedra CF, José armando Ufarte procedía del fútbol
Pasarón o real Madrid (club que o cedera ao cadro do Lérez) o 1 de al cuadro del Lérez) el 1 de marzo de 1964. así lo cuenta Calleja en no Flamengo e no Corinthians. no Brasil era coñecido como «O de Brasil, adonde había emigrado con 14 años con su familia. allí
marzo de 1964. así o conta Calleja nunha entrevista publicada no una entrevista publicada en el periódico As el 11-10-2016: «resul- Espanhol». Salientaba polo seu explosivo regate, a súa velocida- jugó en el Flamengo y en el Corinthians. En Brasil era conoci-
xornal As o 11-10-2016: «resulta que el Madrid nos tenía cedidos a ta que el Madrid nos tenía cedidos a mí y a ribada. Cuando llega de e a precisión nos pases. Un extremo moi técnico e completo. do como «O Espanhol». Destacaba por su explosivo regate, su
mí y a ribada. Cuando llega en tren a Pontevedra, hay una mani- el tren a Pontevedra hay una manifestación de cientos de aficio- Empezou no fútbol español en 1964, no atlético de Madrid, onde velocidad y la precisión en los pases. Un extremo muy técnico y
festación de cientos de aficionados protestando con silbatos por- nados protestando con silbatos porque se han enterado por la estivo dez anos e ganou dúas veces a Copa do Xeneralísimo e completo. Empezó en el fútbol español en 1964, en el atlético de
que se han enterado por la prensa que no nos autorizan a jugar prensa de que no nos autorizan a jugar ese partido. aquí la gente tres a Liga. En xullo de 1965 foi campión do mundo coa selección Madrid, donde estuvo diez años y ganó dos veces la Copa del Ge-
ese partido. aquí la gente se cabrea y los persiguen a todas partes. se cabrea y los persiguen a todas partes. El delegado de la expe- española militar na competición organizada desde 1946 polo neralísimo y tres la Liga. En julio de 1965 fue campeón del mundo
El delegado de la expedición del Madrid, porque de aquella se les dición del Madrid, porque de aquella se les respetaba en todas Consello internacional de Deporte Militar. con la selección española militar en la competición organizada
respetaba en todas partes, era como un embajador en España y en partes, era como un embajador en España y en el extranjero y no 38 O mugardés foi finalista, xunto a Pellicer, da recopa de Europa desde 1946 por el Consejo internacional de Deporte Militar.
el extranjero y no entendía que en su primera visita a Pontevedra entendía que en su primera visita a Pontevedra los recibiesen de co C. F. Barcelona en 1969. 38 El mugardés fue finalista, junto con Pellicer, de la recopa de
les recibiesen de esa manera. Van al Parador, donde se alojaban, y esa manera. Van al Parador, donde se alojaban, y cada vez había 39 no proceso clasificatorio para os Xogos Olímpicos do país azteca, Europa con el FC Barcelona en 1969.
cada vez había más gente protestando. El delegado decide llamar más gente protestando. El delegado decide llamar desde allí por a selección española tivo como adestrador nalgúns encontros a 39 En el proceso clasificatorio para los Juegos Olímpicos del país
desde allí por teléfono a Bernabéu y le cuenta lo que pasa. Deci- teléfono a Bernabéu y le cuenta lo que pasa. Deciden que uno de Eduardo Toba Muíño. O prestixioso técnico e doutor muxián, que azteca, la selección española tuvo como entrenador en algunos
den que uno de los dos pueda jugar, pero que se diga a la prensa los dos pueda jugar, pero que se diga a la prensa que en realidad tamén dirixiu a selección absoluta, foi o cuarto galego en poñerse encuentros a Eduardo Toba Muíño. El prestigioso técnico y doc-
que en realidad el Madrid deja que puedan actuar los dos. al final el Madrid deja que puedan actuar los dos. al final el míster se á fronte dun combinado de España tras o vigués Manuel de Cas- tor de Muxía, que también dirigió la selección absoluta, fue el
el míster se decide por mí y ganamos 1-0 (...)». decide por mí y ganamos 1-0 (...)». tro, o ferrolán Luis argüello Brage —que tamén foi presidente da cuarto gallego en ponerse al frente de un combinado de España
20 nesta temporada, a mellor das seis en Primeira do conxunto de 20 En esta temporada, la mejor de las seis en Primera del conjunto rFEF— e o pontevedrés Luis Casas Pasarín. nesta década Toba foi tras el vigués Manuel De Castro, el ferrolano Luis argüello Brage
Pasarón, foi «subcampión de inverno», quedou a tres puntos do de Pasarón, fue «subcampeón de invierno» y se quedó a tres seleccionador en 6 partidos, dous preolímpicos contra o combina- —que también fue presidente de la rFEF— y el pontevedrés
atlético de Madrid e deixou por detrás a Valencia, real Madrid e puntos del atlético de Madrid, dejando detrás a Valencia, real do do reino Unido en marzo e abril de 1968 e catro clasificatorios Luis Casas Pasarín. En esa década Toba fue seleccionador en 6
athletic de Bilbao (denominado atlético daquela). Madrid y athletic de Bilbao (denominado Atlético en aquel para o Mundial de 1970 (España finalmente non conseguiu o partidos: dos preolímpicos contra el combinado del reino Unido,
21 Desde 1997 denominado oficialmente CD Ourense. entonces). billete para Brasil), realizados entre finais de 1968 e comezos de en marzo y abril de 1968, y cuatro clasificatorios para el Mundial
22 Logo xogaría en Primeira en Betis, Oviedo e Elche. 21 Desde 1997 denominado oficialmente CD Ourense. 1969. O técnico galego dirixiu nos anos sesenta a o real Oviedo, de 1970 (España finalmente no consiguió el billete para Brasil),
23 Despois militou no Deportivo. 22 Después jugaría en Primera en Betis, Oviedo y Elche. o Córdoba e o Hércules na Primeira División e no ano 1961 fora celebrados entre finales de 1968 y comienzos de 1969. El técnico
24 anos despois marcharía ao atlético de Madrid, onde xogou 23 Después militó en el Deportivo. campión da Liga de Costa rica co Club Sport Herediano e do cam- gallego dirigió en los años sesenta al real Oviedo, el Córdoba
pouco. 24 años después se fue al atlético de Madrid, donde jugó poco. pionato centroamericano coa selección daquel país. y el Hércules en 1ª División, y en el año 1961 fue campeón de la
25 Hoxe denominado Elche C. F. ilicitano. 25 Hoy denominado Elche CF ilicitano. 40 La Voz de Galicia, 20-06-2016. Liga de Costa rica con el Club Sport Herediano y del Campeonato
26 O C. D. Lugo, nacido en 1953 tras a desaparición da S. G. Lucense 26 El CD Lugo, nacido en 1953 tras la desaparición de la S. G. Lucense 41 Foi dúas veces Trofeo Pichichi na Primeira División, en ambos os Centroamericano con la selección de aquel país.
e o C. D. Polvorín, logrou o seu primeiro título oficial ligueiro y el CD Polvorín, logró su primer título oficial liguero en 1961-62: casos compartíndoo con José Eulogio Gárate e nun deles con Luis 40 La Voz de Galicia, 20-06-2016.
en 1961-62: campión do grupo 1.º da Terceira División. Pero o campeón del Grupo 1.º de la Tercera División. Pero el Sevilla aragonés. amancio e Pahiño son os únicos top scorers galegos da 41 Fue dos veces Trofeo Pichichi en 1ª División, en ambos casos
Sevilla atlético pechoulle o pase á «división de prata» na fase de atlético le cerró el pase a la «división de plata» en la Fase de historia da Liga española ata o momento. compartiéndolo con José Eulogio Gárate y en uno de ellos con
ascenso. Tardaría nada menos que trinta anos en estrearse na ascenso. Tardaría nada menos que treinta años en estrenarse en 42 nese combinado do «resto do mundo» que xogou contra Brasil Luis aragonés. amancio y Pahiño son los únicos top scorers
Segunda División, categoría que recuperaría en 2012. la Segunda División, categoría que recuperó en 2012. estaban, entre outras «estrelas» do momento, o eterno garda- gallegos de la historia de la Liga española hasta el momento.
27 a S. D. Compostela proclamouse campioa do grupo 1.º da Terceira 27 La S. D. Compostela se proclamó campeona del Grupo 1.º de la Ter- meta do Dinamo de Moscova Lev Yashin, o defensa do Bayern 42 En ese combinado del «resto del mundo» que jugó contra Brasil
División en 1963-64 e foi eliminada polo equipo turolense do C. cera División en 1963-64, y fue eliminada por el equipo turolense Franz Beckenbauer, o central do racing de avellaneda roberto estaban, entre otras «estrellas» del momento, el eterno guarda-
D. Calvo Sotelo (actual andorra C. F.) na fase de ascenso. O club del CD Calvo Sotelo (actual andorra CF) en la Fase de ascenso. El Perfumo ou o centrocampista do Peñarol Pedro rocha. O partido meta del Dinamo de Moscú Lev Yashin, el defensa del Bayern,
branco-celeste nacera en xuño de 1962 como Sociedad recreativa club blanquiceleste había nacido en junio de 1962 como Sociedad rexistrou vitoria brasileira por 2 a 1. Franz Beckenbauer, el central del racing de avellaneda, roberto

136 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1960-1969: Os gloriosos anos 60 1960-1969: Los gloriosos años 60 | 137
43 Entre eles, nove ligas e a Copa de Europa de 1966. amancio é o Perfumo, y el centrocampista del Peñarol, Pedro rocha. El parti-
segundo galego en ganar a máxima competición europea de do registró victoria brasileña por 2 a 1.
clubs. antes ca el fixérao Luis Suárez en 1964 e 1965 co inter. 43 Entre ellos, nueve ligas y la Copa de Europa de 1966. amancio es
44 Houbo varios partidos de ensaio nos estadios de riazor e Ba- el segundo gallego que ganó la máxima competición europea de
laídos e no campo de Pasarón. na proba da Coruña a selección clubs. antes que él lo había hecho Luis Suárez en 1964 y 1965 con
española tivo como sparring ao ajax de Ámsterdam, equipo no el inter.
que actuaba un rapaz de 19 anos chamado Johan Cruyff, rexis- 44 Hubo varios partidos de ensayo en los estadios de riazor y
trándose un triunfo do equipo neerlandés. no bolo de Balaídos Balaídos y en el campo de Pasarón. En la prueba de a Coruña la
brillou Suárez, e Marcelino marcou tres goles ante os belgas do selección española tuvo como sparring al ajax de Ámsterdam,
royal Beerschot. equipo en el que militaba un chaval de 19 años llamado Johan
45 Campo do Sheffield Wednesday F. C. Cruyff; se registró el triunfo del equipo neerlandés. En el bolo
46 La Voz de Galicia, 15-06-2018. de Balaídos brilló Suárez, y Marcelino marcó tres goles ante los
47 Estes cinco futbolistas formaron por primeira vez xuntos na liña belgas del royal Beerschot.
de ataque zaragocista o 22 de abril de 1964, na ida das semifinais 45 Campo del Sheffield Wednesday FC.
da Copa Europea de Feiras ante o Liégeois belga (actual royal 46 La Voz de Galicia, 15-06-2018.
Liège). 47 Estos cinco futbolistas formaron por primera vez juntos en la
48 acadada só tres días despois da finalísima contra a Unión Sovié- línea de ataque zaragocista el 22 de abril de 1964, en la ida de las
tica. semifinales de la Copa Europea de Ferias ante el Liégeois belga
49 Marca, 22-06-1964. (actual royal Liège).
48 Conseguida solo tres días después de la finalísima contra la
Unión Soviética.
49 Marca, 22-06-1964.

Bibliografía consultada Bibliografía consultada


Cros Cros
Cros Gil, Jaime. Los internacionales del fútbol gallego. a Coruña: Cros Gil, Jaime. Los internacionales del fútbol gallego. a Coruña:
imprenta a. Clavé, 1980. imprenta a. Clavé, 1980.
El Celta y la Liga 1929-1996. Vigo: Jaime Cros, S. L., 1996. El Celta y la Liga 1929-1996. Vigo: Jaime Cros, S. L., 1996.
Fernández Fernández
Fernández, Carlos. El fútbol durante la Guerra Civil y el franquismo. Fernández, Carlos. El fútbol durante la Guerra Civil y el franquismo.
Madrid: San Martín, 1990. Madrid: San Martín, 1990.
Deza Deza
Deza rey, Jorge Manuel. Historia do Racing Club de Ferrol. Tomo 2 Deza rey, Jorge Manuel. Historia do Racing Club de Ferrol. Tomo 2
(1939-1969). Ferrol: Ed. Embora, 2005. (1939-1969). Ferrol: Ed. Embora, 2005.
Fernández Sobrino Fernández Sobrino
Fernández Sobrino, José Manuel. Club Deportivo Orense (1952-1977). Fernández Sobrino, José Manuel. Club Deportivo Orense (1952-1977).
Deputación Provincial de Ourense, 2001. Deputación Provincial de Ourense, 2001.
Fraga Fraga
Fraga, Xan: De Arsenio a Arsenio. Vinte e dous anos de historia depor- Fraga, Xan: De Arsenio a Arsenio. Vinte e dous anos de historia depor-
tivista (1951-52—1972-73). Phottic, 2017. tivista (1951-52—1972-73). Phottic, 2017.
Gallego Gallego
Gallego, Fernando. R.C. Celta. 75 años de historia (1923-1998). Faro de Gallego, Fernando. R.C. Celta. 75 años de historia (1923-1998). Faro de
Vigo, 1998. Vigo, 1998.
Marca (ed.) Marca (ed.)
Marca (ed.). Super «Depor» Vida. El orgullo de La Coruña. Madrid, Marca (ed.). Super «Depor» Vida. El orgullo de La Coruña. Madrid,
1993. 1993.
Martialay Martialay
Martialay, Félix. Todo sobre la selección española. Madrid: L. D. Este- Martialay, Félix. Todo sobre la selección española. Madrid: L. D. Este-
ban Sanz, 2006. ban Sanz, 2006.
Martínez Martínez
Martínez Calatrava, Vicente. Historia y estadística del fútbol español. Martínez Calatrava, Vicente. Historia y estadística del fútbol español.
Cuarta parte. Del gol de Zarra al gol de Marcelino (1950-1964). Cuarta parte. Del gol de Zarra al gol de Marcelino (1950-1964).
Fundación zerumuga, 2004. Fundación zerumuga, 2004. Ficha estatística do
Historia y estadística del fútbol español. Quinta parte. Del Cam- Historia y estadística del fútbol español. Quinta parte. Del Cam- Celta de Carriega da
peonato de Europa al Mundial de España (1964-1982). Fundación peonato de Europa al Mundial de España (1964-1982). Fundación tempada 1983-1984
zerumuga, 2006. zerumuga, 2006. | Cortesía da familia
VV. aa. VV. aa. de Luis Cid, Carriega
VV. aa. Historia del fútbol español. Madrid: Época, 1994. VV. aa. Historia del fútbol español. Madrid: Época, 1994. Ficha estadística del
Celta de Carriega de la
temporada 1983-1984
| Cortesía de la familia
de Luis Cid, Carriega

138 | Valor e mestría: Galicia como fútbol Valor e mestría: Galicia como fútbol | 139
Debut do Celta na Copa da UEFA, en 1971. De pé (de
esq. a dta.): Gost, Pedrito, Domínguez, Manolo, Rivera,
Hidalgo. Abaixo (de esq. a dta.): Lezcano, Juan, Rodilla,
Almagro, Jiménez
| Cortesía Fundación Celta de Vigo
Debut del Celta en la Copa de la UEFA, en 1971. De
1970-1991 pie (izq. a dcha.): Gost, Pedrito, Domínguez, Manolo,

luces e escuridade Rivera, Hidalgo. Abajo (de izq. a dcha.): Lezcano, Juan,
Rodilla, Almagro, Jiménez

en tempo de cambios | Cortesía Fundación Celta de Vigo

1970-1991
luces y oscuridad en tiempo de cambios Gol de Beci que ascendeu ao Deportivo
en 1971
Juan L. Cudeiro | Foto: Xosé Castro. Cortesía de la familia
Xornalista / Periodista de Arsenio Iglesias
Gol de Beci que ascendió al Deportivo
en 1971
| Foto: Xosé Castro. Cortesía de la familia
de Arsenio Iglesias

algo ocorre co tempo que sucede a partir da década dos se- algo ocurre con el tiempo que sucede a partir de la década de
tenta que remite a un período ambivalente, escuro e á vez de los setenta que remite a un periodo ambivalente, oscuro y a
luces, unha contorna crepuscular e á vez un amencer nunha la vez de luces, un entorno crepuscular y a la vez un amane-
sociedade dura, pero que tamén crecía, a da Galicia que facía cer en una sociedad dura, pero que también crecía, la de la
as maletas, pero a que tamén comezou, orgullosa, a lucir me- Galicia que hacía las maletas, pero la que también comenzó,
llores roupaxes. Foi un tempo de aventura, de exploración, de orgullosa, a lucir mejores ropajes. Fue un tiempo de aventura,
tránsito entre os estertores dunha ditadura de vocación cen- de exploración, de tránsito entre los estertores de una dicta-
tralista á chegada dunha democracia que dotou a rexión dun- dura de vocación centralista a la llegada de una democracia
ha inaudita cota de autogoberno e a levou ao tren europeo en que dotó a la región de una inaudita cota de autogobierno y
algo menos de tres lustros. O fútbol non foi alleo a esa trasfe- la llevó al tren europeo en algo menos de tres lustros. El fút-
ga, a esa dualidade entre tebras e focos. Porque xusto antes bol no fue ajeno a ese trajín, a esa dualidad entre tinieblas
do feliz fin de século do fútbol galego houbo unha travesía y focos. Porque justo antes del feliz fin de siglo del balompié
singular e complicada, un período que serviu tamén para xe- gallego hubo una travesía singular y complicada, un periodo
rar un sentimento de pertenza. Miles de galegos futboleiros, que sirvió también para generar un sentimiento de perte-
tamén aqueles que o eran menos, non esquecen como forxa- nencia. Miles de gallegos futboleros, también aquellos que lo
ron o seu amor a unhas cores desde o fel da derrota, desde a eran menos, no olvidan como forjaron su amor a unos colores
esperanza dun tempo mellor que ao fin chegou. desde la hiel de la derrota, desde la esperanza de un tiempo
ao acabar os sesenta a Galicia futbolística estaba en pé, mejor que al fin llegó.
con tres equipos en Primeira (Celta, Deportivo e Pontevedra) e al acabar los sesenta la Galicia futbolística estaba en pie,
dous en Segunda (racing e Orense). Pero a primavera de 1970 con tres equipos en Primera (Celta, Deportivo y Pontevedra) y
trouxo tres descensos de categoría. O Pontevedra pechou o dos en Segunda (racing y Orense). Pero la primavera de 1970
seu periplo de seis anos entre os grandes tras unha campaña trajo tres descensos de categoría. El Pontevedra cerró su peri-
nefasta na que apenas gañou catro partidos de trinta dispu- plo de seis años entre los grandes tras una campaña nefasta
tados. O Deportivo, que lograra deter o ascensor que o tivo no en la que apenas ganó cuatro partidos de treinta disputados.
aire na década dos sesenta, acompañouno á división de prata, El Deportivo, que había logrado detener el ascensor que le
da que caeu o Orense. Produciuse un cambio de garda á fronte tuvo en vilo en la década de los sesenta, le acompañó a la divi-
do fútbol galego de clubs. O Celta, que estivera unha década sión de plata, de la que cayó el Orense. Se produjo un cambio
lonxe da Primeira División, logrou unha solvente permanen- de guardia al frente del fútbol gallego de clubs. El Celta, que
cia e quedou como máximo expoñente. E non deixou ese rol había estado una década lejos de la Primera División, logró
ata que en 1991 o superou o Deportivo para asinar os coru- una solvente permanencia y se quedó como máximo expo-
ñeses o seu regreso á máxima categoría e quedar os celestes nente. Y no dejó ese rol hasta que en 1991 le superó el Deporti-
na inferior. Durante 21 anos ben a división na que competía, vo para firmar los coruñeses su regreso a la máxima categoría
ben a clasificación, definiron o Celta como o mellor equipo de y quedarse los celestes en la inferior. Durante 21 años bien la
Galicia. división en la que competía, bien la clasificación, definieron
Que ninguén puidese superar nese tempo o Celta alerta so- al Celta como el mejor equipo de Galicia.
bre os problemas dos demais porque en Vigo non cesaron os Que nadie pudiese superar en ese tiempo al Celta alerta so-
vaivéns. nas décadas dos setenta e os oitenta o equipo sufriu bre los problemas de los demás porque en Vigo no cesaron los
sete descensos de categoría e festexou seis ascensos. Caeu vaivenes. En las décadas de los setenta y los ochenta el equi-
mesmo a Segunda B nun nefasto exercicio que deixou a Ga- po sufrió siete descensos de categoría y festejó seis ascensos.

140 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1970-1991: Luces e escuridade en tempos de cambios 1970-1991: Luces y oscuridad en tiempos de cambios | 141
Camiseta coa que Vicente
Celeiro anotou o gol que
salvou ao Dépor da des-
aparición en 1988 | Cortesía
Alejandro Rodríguez Suárez
Camiseta con la que Vicente
Celeiro anotó el gol que
salvó al Dépor de la des-
aparición en 1988 | Cortesía
Alejandro Rodríguez Suárez

Póster asinado do Deportivo na temporada 1990-1991, na que regresou a Póster firmado del Deportivo en la temporada 1990-1991, en la que regresó a
Primeira División | Cortesía da familia de Arsenio Iglesias Primera División | Cortesía de la familia de Arsenio Iglesias

licia por primeira vez sen representación nas dúas principais Cayó incluso a Segunda B en un nefasto ejercicio que dejó a
categorías do fútbol español. Galicia por primera vez sin representación en las dos princi-
O Celta apenas gozou de estabilidade entre os grandes en- pales categorías del fútbol español.
tre 1969 e 1975. Foi entón cando alcanzou o fito de participar apenas entre 1969 y 1975 gozó de estabilidad entre los gran-
en competición europea, unha eliminatoria da Copa da UEFa des el Celta. Fue entonces cuando alcanzó el hito de participar
que significou unha estrea para o fútbol da comunidade. Qui- en competición europea, una eliminatoria de la Copa de la
zais entón non se lle deu o valor que en realidade tiña. O 15 UEFa que significó un estreno para el fútbol de la comunidad.
de setembro de 1971 o equipo que dirixía o navarro Juan arza Quizás entonces no se le dio el valor que en realidad tenía. El
recibiu o aberdeen escocés nun Balaídos acabado de remode- 15 de septiembre de 1971 el equipo que dirigía el navarro Juan
lar. O estadio apenas rexistrou media entrada e o equipo caeu arza recibió en un Balaídos recién remodelado al aberdeen
(0-2) na recta final do partido. a volta en Escocia pechouse con escocés. El estadio apenas registró media entrada y el equipo
outra derrota, inxusta, pero definitiva para pechar un capítu- cayó (0-2) en la recta final del partido. La vuelta en Escocia se
Vicente Celeiro, durante o lo que ningún club galego volveu abrir ata que o Deportivo cerró con otra derrota, injusta, pero definitiva para cerrar un
partido contra o Racing de o fixo en 1993. Máis dun cuarto de século tardou o Celta en capítulo que ningún club gallego volvió a abrir hasta que el
Santander no que impediu
repetir a experiencia continental. Deportivo lo hizo en 1993. Más de un cuarto de siglo tardó el
a desaparición do Dépor
| Tonecho
aquela campaña na que o Celta acabou sexto e sacou o pa- Celta en repetir experiencia continental.
Vicente Celeiro, durante saporte tamén acabara en festexos en riazor. Beci, un produto aquella campaña en la que el Celta acabó sexto y se sacó el
el partido contra el Racing da canteira coruñesa, marcoulle un gol ao rayo Vallecano que pasaporte también había acabado en festejos en riazor. Beci,
de Santander en el que valeu o pase a Primeira. ninguén na Coruña, vindo de onde un producto de la cantera coruñesa, marcó un gol al rayo Va-
impidió la desaparición del viña o entón coñecido como equipo ascensor, sospeitaba en- llecano que valió el pase a Primera. nadie en a Coruña, vi-
Dépor | Tonecho
tón que se ían a tardar vinte anos en festexar algo igual. a niendo de donde venía el entonces conocido como equipo as-
imaxe daquel tanto, tomada pola cámara de fotos de Xosé censor, sospechaba entonces que se iban a tardar veinte años
Castro converteuse nunha icona. Beci, suspendido no aire e en festejar algo igual. La imagen de aquel tanto, tomada por
coas pernas xuntas, cravaba un frontazo á rede sobre a saída la cámara de fotos de Xosé Castro se convirtió en un icono.

142 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1970-1991: Luces e escuridade en tempos de cambios 1970-1991: Luces y oscuridad en tiempos de cambios | 143
Foto do CD Orense que gañou en Atocha en 1/16 na Copa do Xeneralísimo de 1973 | Cortesía José Manuel Fernández Sobrino Prato conmemorativo do ascenso do Compostela a Segunda División Trofeo Pichichi gañado por José Luis Vara en 1983 en Segunda División
Foto del CD Orense que ganó en Atocha en 1/16 en la Copa del Generalísimo de 1973 | Cortesía José Manuel Fernández Sobrino en 1991 | Propiedade SD Compostela co Deportivo | Colección privada
Plato conmemorativo del ascenso del Compostela a Segunda División Trofeo Pichichi ganado por José Luis Vara en 1983 en Segunda División
en 1991 | Propiedad SD Compostela con el Deportivo | Colección privada

do meta rival co fondo da mítica bancada de Especial de ne- Beci, suspendido en el aire y con las piernas juntas, clavaba cando lle preguntan por aquela operación, preludio dos dous Valencia por 15 millones de pesetas. «Una barbaridad de di-
nos ateigada de público. un frentazo a la red sobre la salida del meta rival con el fondo descensos consecutivos (1973 e 1974) do Deportivo de Primeira nero», recuerda cuando le preguntan por aquella operación,
O Deportivo apenas xogou dous anos máis en Primeira an- de la mítica grada de Especial de niños atestada de público. a Terceira. na Coruña ninguén volveu tomar a bandeira do preludio de los dos descensos consecutivos (1973 y 1974) del
tes de perder unha vez máis a categoría e versionar futbolis- El Deportivo apenas jugó dos años más en Primera antes de equipo ata que a mediados os setenta José Manuel Sertucha, Deportivo de Primera a Tercera. En a Coruña nadie volvió a
ticamente a «longa noite de pedra» de Celso Emilio Ferreiro. perder una vez más la categoría y versionar futbolísticamen- entón técnico do equipo xuvenil branquiazul, se empeñou en tomar la bandera del equipo hasta que medidos los setenta
así, en 1973 mentres o Celta se salvaba na última xornada te la «longa noite de pedra» de Celso Emilio Ferreiro. así, en recrutar a un espigado raparigo de Esteiro (Muros) que res- José Manuel Sertucha, entonces técnico del equipo juvenil
cunha goleada (3-0) en Balaídos ao real Madrid, o Deportivo 1973 mientras el Celta se salvaba en la última jornada con una pondía o nome de José Luis Vara. blanquiazul, se empeñó en reclutar a un espigado muchacho
marchaba a Segunda. non foi a única noticia traumática. O goleada (3-0) en Balaídos al real Madrid, el Deportivo se iba O Pontevedra estaba nos cuarteis de inverno, o Orense ta- de Esteiro (Muros) que respondía al nombre de José Luis Vara.
Pontevedra caeu a Terceira e deu por finalizada a mellor etapa a Segunda. no fue la única noticia traumática. El Pontevedra mén tras dúas campañas sen brillo en Segunda entre 1973 e El Pontevedra estaba en los cuarteles de invierno, el Orense
da súa historia porque desde entón apenas regresou en dúas cayó a Tercera y dio por finalizada la mejor etapa de su his- 1975. Lugo e Compostela non daban o salto e Ferrol especia- también tras dos campañas sin brillo en Segunda entre 1973 y
fugaces ocasións (1976 e 2004) ao agora coñecido como fútbol toria porque desde entonces apenas regresó en dos fugaces lizouse en exportar valores cara a Vigo ou cara á Coruña. ao 1975. Lugo y Compostela no daban el salto y Ferrol se especia-
profesional. O desastre completouse cando un ano despois ocasiones (1976 y 2004) al ahora conocido como fútbol profe- Celta fóronse pezas como Juan Fernández Vilela, Santiago lizó en exportar valores hacia Vigo o hacia a Coruña. al Celta
aos granates os acompañou o Deportivo, que baixou dous sional. El desastre se completó cuando un año después a los Castro ou Fernández amado; ao Deportivo marcharon Pancho se fueron piezas como Juan Fernández Vilela, Santiago Castro
chanzos de forma consecutiva para chegar ao momento máis granates les acompañó el Deportivo, que bajó dos escalones García e alfonso Castro, que foi máximo goleador en Segunda o Fernández amado; al Deportivo marcharon «Pancho» Gar-
baixo que coñeceu na súa máis que centenaria traxectoria. de forma consecutiva para llegar al punto más bajo que ha en 1978. Tampouco nada foi sinxelo para os dous grandes do cía y alfonso Castro, que fue máximo goleador en Segunda
Foron tempos de reconstrución nos que Ferrol e Ourense conocido en su más que centenaria trayectoria. fútbol galego: en 1980 foron da man a Segunda B, unha cate- en 1978. Tampoco nada fue sencillo para los dos grandes del
pugnaron sen éxito por consolidarse en Segunda. Foi unha Fueron tiempos de reconstrucción en los que Ferrol y Ou- goría que se creou tres anos atrás con dous grupos que eran fútbol gallego: en 1980 se fueron de la mano a Segunda B una
etapa, en todo caso, na que non faltaron ídolos. En Vigo man- rense pugnaron sin éxito por consolidarse en Segunda. Fue unha especie de limbo entre fútbol profesional e afeccionado. categoría que se había creado tres años atrás con dos grupos
dou Manolo, o gran capitán, xenotipo do futbolista do Celta una etapa, en todo caso, en la que no faltaron ídolos. En Vigo Un pozo para dous clubs con tanta historia e seguimento. que eran una especie de limbo entre fútbol profesional y afi-
setenteiro, central que axuntaba decoro e talento para xogar mandó Manolo, el gran capitán, genotipo del futbolista del a hecatombe foi de tal calibre que o diario El País dedicou cionado. Un pozo para dos clubs con tanta historia y segui-
a pelota desde atrás, un adiantado á súa época, un caudillo Celta setentero, central que aunaba pundonor y talento para unha páxina para tratar de entender semellante afundimen- miento.
da zaga que non saíu traspasado ao real Madrid por unha in- jugar la pelota desde atrás, un adelantado a su época, un cau- to. Luis Suárez, que había un ano que adestrara o Deportivo e La hecatombe fue de tal calibre que el diario El País dedicó
oportuna lesión de xeonllo tras unha dura entrada de Johan dillo de la zaga que no salió traspasado al real Madrid por o salvou do descenso non sen apuros, ofreceu un diagnóstico. una página a tratar de entender semejante hundimiento. Luis
Cruyff. Xogou 16 tempadas coa cruz de Santiago no peito, 532 una inoportuna lesión de rodilla tras dura entrada de Johan «non hai campos. En Coruña só hai un de herba, riazor, e dous Suárez, que hacía un año que había entrenado al Deportivo
partidos oficiais, da UEFa a Segunda B. Máis ao norte a abraza- Cruyff. Jugó 16 temporadas con la cruz de Santiago en el pe- de terra nos que xogan moitos mozos. Como ademais chove y le salvó del descenso no sin apuros, ofreció un diagnóstico.
deira levábaa un homónimo do mito celeste, tamén de simi- cho, 532 partidos oficiales, de la UEFa a Segunda B. Más al nor- moito póñense imposibles. antes xogábase na rúa, pero agora «no hay campos. En Coruña solo hay uno de hierba, riazor, y
lar corte futbolístico. Pero os apuros económicos do Deportivo te la manija la llevaba un tocayo del mito celeste, también de xa non se pode», ilustraba o único Balón de Ouro español. Car- dos de tierra en los que juegan muchos chicos. Como además
propiciaron que Manolete tomase o camiño de Valencia por similar corte futbolístico. Pero las apreturas económicas del melo Cedrún, que fora técnico no Celta, ofreceu unha versión llueve mucho se ponen imposibles. antes se jugaba en la ca-
15 millóns de pesetas. «Unha barbaridade de diñeiro», lembra Deportivo propiciaron que Manolete tomase el camino de similar respecto do que ocorría máis ao sur. «Cando chovía ti- lle, pero ahora ya no se puede», ilustraba el único Balón de Oro

144 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1970-1991: Luces e escuridade en tempos de cambios 1970-1991: Luces y oscuridad en tiempos de cambios | 145
Chándal de Miguel Ángel
do Mundial 78
| Colección privada
Chándal de Miguel Ángel
del Mundial 78
| Colección privada

Camiseta de Manolo, capitán do Celta | Cortesía Fundación Celta de Vigo


Camiseta de Manolo, capitán del Celta | Cortesía Fundación Celta de Vigo

Luvas de Miguel Ángel,


do Real Madrid
| Colección privada Camiseta da selección de Manolete, de 1972
Guantes de Miguel Ángel, | Cortesía Manuel Ríos Quintanilla
del Real Madrid Camiseta de la selección de Manolete, de 1972 Botas de fútbol de Amancio Amaro | Colección privada
| Colección privada | Cortesía Manuel Ríos Quintanilla Botas de fútbol de Amancio Amaro | Colección privada

146 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1970-1991: Luces e escuridade en tempos de cambios 1970-1991: Luces y oscuridad en tiempos de cambios | 147
Trofeo Zamora de Primeira División gañado por Agustín co Real Madrid Réplica da Recopa 1980, gañada polo Valencia con Pereira de porteiro
en 1983 | Cortesía de Agustín Rodríguez | Cortesía Carlos Santiago Pereira
Trofeo Zamora de Primeira División ganado por Agustín con el Real Madrid Réplica de la Recopa 1980, ganada por el Valencia con Pereira de portero
en 1983 | Cortesía de Agustín Rodríguez | Cortesía Carlos Santiago Pereira

Réplica da Copa da UEFA da “Quinta del Buitre” gañada por Miguel Ángel
na tempada 1984-85 | Colección privada
Réplica de la Copa de la UEFA de la “Quinta del Buitre” ganada por Miguel
Ángel en la temporada 1984-85 | Colección privada

Trofeo Conde de Fenosa gañado polo Deportivo en 1970 | Cesión RC Deportivo


Trofeo Conde de Fenosa ganado por el Deportivo en 1970 | Cesión RC Deportivo

ñamos que adestrar tras as porterías de Balaídos. Filiais, xuve- español. Carmelo Cedrún, que había sido técnico en el Celta, venturado nas definicións dos campionatos, como aquel que Cinco temporadas jugó en los ochenta el Celta en la máxi-
nís e demais só dispoñen dun campo en Coia. O fútbol galego ofreció una versión similar respecto a lo que ocurría más al en 1983 viu esfumarse un ascenso nun postremeiro duelo en ma categoría. ninguna el Deportivo, inmerso en la penum-
non poderá refacerse mentres non se constrúan campos. En sur. «Cuando llovía teníamos que entrenar tras las porterías riazor ante un rayo Vallecano que nada se xogaba e acudiu bra, malhadado en las definiciones de los campeonatos, como
todas partes hai ese déficit, pero o de Galicia é especialmente de Balaídos. Filiales, juveniles y demás solo disponen de un ao partido fortemente primado por Cádiz e Mallorca, benefi- aquel que en 1983 vio esfumarse un ascenso en un postrero
grave», incidía. campo en Coia. El fútbol gallego no podrá rehacerse mientras ciados do tropezo branquiazul. acumulou proxectos errados duelo en riazor ante un rayo Vallecano que nada se jugaba
así que mentres se aprobaba o Estatuto de autonomía e a no se construyan campos. En todas partes hay ese déficit, pero o club coruñés, arbitraxes malditas que o afastaron da gloria y acudió al partido fuertemente primado por Cádiz y Mallor-
Xunta daba os seus primeiros pasos, a máxima representa- lo de Galicia es especialmente grave», incidía. como o de Villena Pena en Oviedo ou o de Díaz Vega en riazor ca, beneficiados del tropiezo blanquiazul. acumuló proyectos
ción do fútbol galego citábase no terceiro chanzo nacional, así que mientras se aprobaba el Estatuto de autonomía y nun derbi contra o Celta, a tempada na que subiría, se a federa- fallidos el club coruñés, arbitrajes malditos que le alejaron
cinco equipos (Celta, Deportivo, racing, Compostela e Ponte- la Xunta daba sus primeros pasos, la máxima representación ción non sacase da manga un estraño play-off que enfrontaba de la gloria como el de Villena Pena en Oviedo o el de Díaz
vedra) que un ano despois quedaron en dous tras a inmediata del fútbol gallego se citaba en el tercer escalón nacional, cinco ao final do campionato aos primeiros clasificados entre eles. Vega en riazor en un derbi contra el Celta, la temporada en
promoción de vigueses e coruñeses e o descenso do equipo equipos (Celta, Deportivo, racing, Compostela y Pontevedra) Fracasou ano a ano o Deportivo non só na súa ambición de la que hubiera subido si la federación no se hubiese sacado
granate a Terceira. O Celta aínda foi máis alá e co iugoslavo que un año después se quedaron en dos tras la inmediata chegar a Primeira senón tamén na de emerxer por encima do de la manga un extraño play-off que enfrentaba al final del
Milorad Pavic ao mando encadeou outro ascenso para regre- promoción de vigueses y coruñeses y el descenso del equipo seu rival do sur da comunidade. O Deportivo fuxiu da lilaina campeonato a los primeros clasificados entre ellos.
sar a Primeira cun equipo renovado no que Manolo pechou a granate a Tercera. El Celta aún fue más allá y con el yugoslavo e abonouse ao extraordinario, sempre lle pasaba algo. E nese Fracasó año a año el Deportivo no solo en su ambición de
súa carreira profesional guiando a novatos como Maté, anto- Milorad Pavic al mando encadenó otro ascenso para regresar ambiente de certo malditismo forxouse unha xeración de llegar a Primera sino también en la de emerger por encima de
nio Gómez, Gelo, Lemos, nene Suárez ou Pichi Lucas. a Primera con un equipo renovado en el que Manolo cerró su fieis. a idade media na bancada rebaixouse e acompañouse su rival del sur de la comunidad. El Deportivo huyó de la na-
Cinco tempadas xogou nos oitenta o Celta na máxima ca- carrera profesional guiando a novatos como Maté, antonio dunha nova maneira de vivir os partidos. no verán de 1987, dería y se abonó a lo extraordinario, siempre le pasaba algo. Y
tegoría. ningunha o Deportivo, inmerso na penumbra, des- Gómez, Gelo, Lemos, nene Suárez o Pichi Lucas. tras a frustración de ver pasar un ascenso que levou o eterno en ese ambiente de cierto malditismo se forjó una generación

148 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1970-1991: Luces e escuridade en tempos de cambios 1970-1991: Luces y oscuridad en tiempos de cambios | 149
Quique Costas co FC Barcelona
| Cortesía Paula Sande Álvarez
Quique Costas con el FC Barcelona
| Cortesía Paula Sande Álvarez

Póster Luis Suárez como seleccionador


| Colección Rubén Ventureira
Póster de Luis Suárez como seleccionador
| Colección Rubén Ventureira

Quique Costas coa selección española Camiseta do Cosmos, de Santi Formoso


| Cortesía Paula Sande Álvarez | Cortesía Pedro Pablo Alonso
Quique Costas con la selección española Camiseta del Cosmos, de Santi Formoso
| Cortesía Paula Sande Álvarez | Cortesía Pedro Pablo Alonso

150 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1970-1991: Luces e escuridade en tempos de cambios 1970-1991: Luces y oscuridad en tiempos de cambios | 151
Foto de Luis Cid Pérez, Carriega, asubiando, no Betis Anorak de Luis Cid Pérez, Carriega Foto dedicada por Pelé a Luis Cid Pérez, Carriega Camiseta do debut de Quini coa selección, que foi propiedade de Luis Cid
| Cortesía da familia de Luis Cid, Carriega | Cortesía da familia de Luis Cid, Carriega | Cortesía da familia de Luis Cid, Carriega Pérez, Carriega | Cortesía da familia de Luis Cid, Carriega
Foto de Luis Cid Pérez, Carriega, silvando, en el Betis Anorak de Luis Cid Pérez, Carriega Foto dedicada por Pelé a Luis Cid Pérez, Carriega Camiseta del debut de Quini con la selección, que fue propiedad de Luis Cid
| Cortesía de la familia de Luis Cid, Carriega | Cortesía de la familia de Luis Cid, Carriega | Cortesía de la familia de Luis Cid, Carriega Pérez, Carriega | Cortesía de la familia de Luis Cid, Carriega

rival, o Deportivo volveu á carga con fichaxes cheos de ilu- de fieles. La edad media en la grada se rebajó y se acompañó decisivo no nuevo zorrilla, tras unha dolorosa prórroga e un fundacional. Menos de un año después de amenazar desplo-
sión e un triunfo no Teresa Herrera ante o Benfica, que meses de una nueva manera de vivir los partidos. En el verano de lembrado, por nefasto, arbitraxe de Soriano aladrén. me eliminó a Sabadell, real Sociedad y Mallorca para plan-
despois quedou a un penalti de gañar a Copa de Europa. Pero 1987, tras la frustración de ver pasar un ascenso que se llevó el non houbo final que supuxese, ademais, unha participa- tarse en la semifinal de la Copa del rey ante el Valladolid. En
todo se veu abaixo cando días despois de camiño a un partido eterno rival, el Deportivo volvió a la carga con fichajes ilusio- ción na recopa. Pero reactivouse a fe no equipo, que condu- un ambiente efervescente le superó en la ida en riazor por
amigable en Carral o defensor Javier Sagarzazu, xustamente nantes y un triunfo en el Teresa Herrera ante el Benfica, que cido pola sabedoría de arsenio iglesias galopou en 1990 ata la mínima, antes de caer en el duelo decisivo en el nuevo zo-
un dos reforzos de pompa, sufriu unha indisposición no auto- meses después se quedó a un penalti de ganar la Copa de Eu- a promoción de ascenso. Empatou no primeiro partido en Te- rrilla, tras una dolorosa prórroga y un recordado, por nefasto,
car do equipo e faleceu. O golpe foi brutal para un equipo que ropa. Pero todo se vino abajo cuando días después de camino nerife e tropezou na volta en riazor outra vez coa champaña arbitraje de Soriano aladrén.
non levantou cabeza e se abocou a unha xornada final de Liga a un partido amistoso en Carral el zaguero Javier Sagarzazu, lista para destapar. «O pescador ten unha cana, se non pesca no hubo final, que hubiera supuesto además una partici-
na que precisaba un triunfo do Jerez ante o Bilbao athletic e justamente uno de los refuerzos de postín, sufrió una indis- hoxe pescará mañá», gustáballe dicir a Lendoiro. En 1991, o pación en la recopa. Pero se reactivó la fe en el equipo, que
unha vitoria en riazor contra o racing de Santander que che- posición en el autocar del equipo y falleció. El golpe fue brutal Deportivo regresou a Primeira tras vinte anos de ausencia e conducido por la sabiduría de arsenio iglesias galopó en 1990
gou na última acción do partido, Vicente Celeiro logrou un gol para un equipo que no levantó cabeza y se abocó a una jorna- un histórico partido final contra o Murcia no que un incendio hasta la promoción de ascenso. Empató en el primer partido
que moitos identifican como o máis transcendental da histo- da final de Liga en la que precisaba un triunfo del Jerez ante consumiu parte da cuberta da bancada de Preferencia. «Tivo en Tenerife y tropezó en la vuelta en riazor otra vez con el
ria do Deportivo porque, endebedado como estaba, unha nova el Bilbao athletic y una victoria en riazor contra el racing de que queimarse o meigallo!», exclamou Lendoiro en plena ce- champán listo para descorchar. «El pescador tiene una caña,
caída a Segunda B suporía a súa desaparición. Santander que llegó en la última acción del partido, Vicen- lebración. non son poucos os afeccionados do club que lem- si no pesca hoy pescará mañana», le gustaba decir a Lendoiro.
Para entón xa asomaban dous irmáns chegados desde o te Celeiro logró un gol que muchos identifican como el más bran aquela éxtase como superior, e sen dúbida máis libera- En 1991 el Deportivo regresó a Primera tras veinte años de au-
Barbanza, José ramón e Fran. E poucas semanas despois da- trascendental de la historia del Deportivo porque, endeudado dora, que a de gañar nove anos despois o título de Liga. sencia y un histórico partido final contra el Murcia en el que
quela milagrosa salvación chegou á presidencia do club au- como estaba, una nueva caída a Segunda B hubiera supuesto Mentres durou toda aquela peripecia branquiazul, o Celta un incendio consumió parte de la cubierta de la bancada de
gusto César Lendoiro, que levara o Liceo de hóckey a patíns su desaparición. xogaba noutra Liga. Moitas veces literalmente. nos primeiros Preferencia. «¡Tuvo que quemarse el meigallo!», exclamó Len-
a competir no máis alto. a Lendoiro gústalle falar do espírito Para entonces ya asomaban dos hermanos llegados desde oitenta non logrou asentarse en Primeira, pero a mediados doiro en plena celebración. no son pocos los aficionados del
do 88 para definir algo similar a un aroma fundacional. Me- el Barbanza, José ramón y Fran. Y pocas semanas después de desa década tiña un equipo no que descolaban novos líderes. club que recuerdan aquel éxtasis como superior, y sin duda
nos dun ano despois de ameazar derruba eliminou a Sabadell, aquella milagrosa salvación llegó a la presidencia del club algúns como Maté e atilano chegaron desde terras castelás. más liberador, que el de ganar nueve años después el título
real Sociedad e Mallorca para plantarse na semifinal da Copa augusto César Lendoiro, que había llevado al Liceo de hockey Outros eran da casa, como Vicente, ao cabo o seguinte gran de Liga.
do rei ante o Valladolid. nun ambiente efervescente supe- sobre patines a competir en lo más alto. a Lendoiro le gusta capitán. Camilo, un escintilante extremo, dáballe continui- Mientras duró toda aquella peripecia blanquiazul el Celta
rouno na ida en riazor pola mínima, antes de caer no duelo hablar del espíritu del 88 para definir algo similar a un aroma dade á tradición celeste de importar talento ferrolán. Fixeron jugaba en otra Liga. Muchas veces literalmente. En los prime-

152 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1970-1991: Luces e escuridade en tempos de cambios 1970-1991: Luces y oscuridad en tiempos de cambios | 153
Entradas dos tres partidos xogados en Riazor no Mundial 82 Entradas dos tres partidos xogados en Balaídos no Mundial 82
| Colección privada | Cortesía da familia de Luis Cid, Carriega
Entradas de los tres partidos jugados en Riazor en el Mundial 82 Entradas de los tres partidos jugados en Balaídos en el Mundial 82
| Colección privada | Cortesía de la familia de Luis Cid, Carriega

Italia-Camerún xogado en Vigo


o 23 de xuño de 1982
| Foto: Rafa Pintor. Cortesía diario As
Italia-Camerún jugado en Vigo
el 23 de junio de 1982
| Foto: Rafa Pintor. Cortesía diario As

Camiseta de Perú en 1982,


propiedade de Luis Cid Pérez,
Carriega | Cortesía da familia de
Luis Cid, Carriega
Camiseta de Perú en 1982,
propiedad de Luis Cid Pérez,
Carriega | Cortesía de la familia de
Luis Cid, Carriega

154 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1970-1991: Luces e escuridade en tempos de cambios 1970-1991: Luces y oscuridad en tiempos de cambios | 155
Todo aquel tiempo se puede percibir ahora con un aire de
añoranza, con una perspectiva de persistencia y superación,
desde la miel de los triunfos o de haber dirimido poco des-
pués en escenas superiores. También puede catalogarse como
lo que no dejó de ser, un periodo difícil, pleno de sombras y
trabas, un tiempo en el que, con todo, Galicia no dejó de es-
tar en el mapa futbolístico. Tuvo dos sedes mundialistas que
remodelaron sus estadios (Vigo y a Coruña) y en ellas jugó
el campeón de aquel verano de 1982, italia, y el tercer clasi-
ficado, Polonia. acogió además las mejores citas estivales en
trofeos como el Teresa Herrera, que entonces se conformaba
como una suerte de Mundialito de clubs y alcanzó un presti-
gio a ese nivel sobre todo en Latinoamérica.
En ese atlas balompédico estaba Galicia y los gallegos por-
que no dejó de haber referencias como la de amancio amaro,
indiscutible en el real Madrid hasta su retirada como futbo-

Balón da final de Copa Barça-Madrid, en Valencia en 1990


| Cortesía Raúl García de Loza
Balón de la final de Copa Barça-Madrid, en Valencia en 1990
Formación do CD Lugo que venceu ao Deportivo por 1-0 o 27-04-1975, en Formación del CD Lugo que venció al Deportivo por 1-0 el 27-04-1975, en | Cortesía Raúl García de Loza
partido de Terceira, na tempada da estrea do Anxo Carro. Arriba, Moncho, partido de Tercera, en la temporada del estreno del Anxo Carro. Arriba,
Fariña, Cholo, Pedro Tapia, Fadín, Álvarez; abaixo: Manolito Novo, Miguel, Moncho, Fariña, Cholo, Pedro Tapia, Fadín, Álvarez; abajo: Manolito Novo,
Hidalgo, Devesa e Domínguez | Cortesía Manuel Cordido Castro Miguel, Hidalgo, Devesa y Domínguez | Cortesía Manuel Cordido Castro
lístico. Tivo dúas sedes mundialistas que remodelaron os seus
estadios (Vigo e a Coruña) e nelas xogou o campión daquel
falta dúas caídas e tres ascensos para consolidar un grupo que ros ochenta no logró asentarse en Primera, pero a mediados verán de 1982, italia, e o terceiro clasificado, Polonia. acolleu
en 1987 xa estaba maduro. aos mandos estaba Maguregui, de esa década tenía un equipo en el que descollaban nuevos ademais as mellores citas estivais en trofeos como o Teresa
promotor dun estilo coriáceo. Foi el quen lle deu a alternativa líderes. algunos como Maté y atilano llegaron desde tierras Herrera, que entón se conformaba como unha sorte de Mun-
a un mozo defensor de 18 anos ao que xamais se lle acababa castellanas. Otros eran de la casa, como Vicente, a la postre dialiño de clubs e alcanzou un prestixio a ese nivel, sobre todo
a batería e que atendía por Jorge Otero. Soñouse Europa ata el siguiente gran capitán. Camilo, un centellante extremo, le en Latinoamérica.
que Maguregui tivo que dimitir antes de acabar a Liga tras o daba continuidad a la tradición celeste de importar talento nese atlas futbolístico estaba Galicia e os galegos porque
escándalo xerado ao coñecerse que asinara un compromiso ferrolano. Hicieron falta dos caídas y tres ascensos para con- non deixou de haber referencias como a de amancio amaro,
co atlético de Madrid. alá foi e alá Jesús Gil o destituíu na solidar un grupo que en 1987 ya estaba maduro. a los man- indiscutible no real Madrid ata a súa retirada como futbo-
quinta xornada. dos estaba Maguregui, promotor de un estilo coriáceo. Fue él lista en 1976 tras alzar a súa novena Liga cos brancos, onde
José Manuel Díaz novoa deulle continuidade a un equipo quien le dio la alternativa a un joven zaguero de 18 años al que seis anos despois forxou como adestrador do filial á Quinta do
que buscaba o gol en Brasil, primeiro con Baltazar, que se foi jamás se le acababa la batería y que atendía por Jorge Otero. Buitre. Ou como Luis Suárez, que vestiu de curto ata 1973 na
con Maguregui ao atlético; logo con amarildo. Da man de Se soñó Europa hasta que Maguregui tuvo que dimitir antes Sampdoria e a metade dos oitenta, xa de técnico, levou a se-
novoa, o Celta asinou a súa mellor campaña en anos. Oitavo de acabar la Liga tras el escándalo generado al conocerse que lección española a lograr o seu primeiro título europeo sub21.
acabou nun campionato no que a dez xornadas do final creu había firmado un compromiso con el atlético de Madrid. allá Logo dirixiu á maior no Mundial de italia, en 1990. non foron
tocar o ceo tras derrotar en Balaídos o real Madrid da Quinta se fue y allá Jesús Gil le destituyó en la quinta jornada. os únicos galegos que se deixaron ver nos bancos. neles nun-
do Buitre. O Celta era, naquela altura da primavera de 1989, José Manuel Díaz novoa le dio continuidad a un equipo ca fallou entre 1965 e 1987 Luís Cid Carriega, que sempre tivo
cuarto na clasificación da Liga. Pero de aí ao final só gañou que buscaba el gol en Brasil, primero con Baltazar, que se fue traballo e resultados para encher unha folla de servizos impe-
un partido máis, amarildo marchou ao Lazio por unha fortu- con Maguregui al atlético; luego con amarildo. De la mano cable con 397 partidos dirixidos en Primeira División. ningún
na (250 millóns de pesetas), o reinvestimento en fichaxes foi de novoa, el Celta firmó su mejor campaña en años. Octavo adestrador galego superou un clásico que na súa terra apenas
errado e creouse un novo descenso a Segunda. acabó en un campeonato en el que a diez jornadas del final tivo un paso fugaz por Celta e Orense, xa no epílogo do seu
Todo aquel tempo pódese percibir agora cun aire de sauda- creyó tocar el cielo tras derrotar en Balaídos al real Madrid traxecto, tan extenso como o de arsenio iglesias, que desde
de, cunha perspectiva de persistencia e superación, desde o de La Quinta del Buitre. El Celta era, en aquella altura de la 1970 a 1996 sentou en 726 ocasións en bancos dunha das dúas
mel dos triunfos ou de dirimir pouco despois en escenas su- primavera de 1989, cuarto en la clasificación liguera. Pero de máximas categorías do fútbol español.
periores. Tamén pode catalogarse como o que non deixou de ahí al final solo ganó un partido más, amarildo se fue al Lazio Camiseta de García de Loza no seu primeiro partido internacional,
Galicia xamais cesou, nin na época máis escura para os seus
ser, un período difícil, pleno de sombras e trabas, un tempo por una fortuna (250 millones de pesetas), la reinversión en Girondins-Anderlecht | Cortesía Raúl García de Loza
clubs, de producir talento en todas as facetas futbolísticas. O Camiseta de García de Loza en su primer partido internacional,
no que, con todo, Galicia non deixou de estar no mapa futbo- fichajes fue fallida y se gestó un nuevo descenso a Segunda. lucense raúl García de Loza trazou unha prolífica carreira na Girondins-Anderlecht | Cortesía Raúl García de Loza

156 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1970-1991: Luces e escuridade en tempos de cambios 1970-1991: Luces y oscuridad en tiempos de cambios | 157
Buyo, durante a súa etapa no Real Madrid
| Foto: César Quian. Arquivo La Voz de Galicia
Buyo, durante su etapa en el Real Madrid
| Foto: César Quian. Archivo La Voz de Galicia

lista en 1976 tras alzar su novena Liga con los blancos, donde
seis años después forjó como entrenador del filial a La Quinta
del Buitre. O como Luis Suárez, que vistió de corto hasta 1973
en la Sampdoria y a mitad de los ochenta, ya de técnico, llevó a
la selección española a lograr su primer título europeo sub21.
Luego dirigió a la mayor en el Mundial de italia, en 1990. no
fueron los únicos gallegos que se dejaron ver en los banqui-
llos. En ellos nunca falló entre 1965 y 1987 Luis Cid Carriega,
que siempre tuvo trabajo y resultados para rellenar una hoja
de servicios impecable con 397 partidos dirigidos en Primera
División. ningún entrenador gallego ha superado a un clásico
que en su tierra apenas tuvo un paso fugaz por Celta y Orense,
ya en el epílogo de su trayecto, tan prolijo como el de arsenio
iglesias, que desde 1970 a 1996 se sentó en 726 ocasiones en
banquillos de una de las dos máximas categorías del fútbol
español.
Galicia jamás cesó, ni en la época más oscura para sus clubs,
de producir talento en todas las facetas futbolísticas. El lucen-
se raúl García de Loza trazó una prolífica carrera en el arbitra-
je para convertirse en 1990 en el primer trencilla gallego en
arbitraxe para converterse en 1990 no primeiro trencilla gale- dirigir partidos internacionales. Galicia se mostró incluso al
go en dirixir partidos internacionais. Galicia mostrouse mes- mítico Cosmos de nueva York, donde un vigués hijo de mari-
mo ao mítico Cosmos de nova York, onde un vigués fillo de no mercante y criado en new Jersey, Santiago Formoso, alter-
mariño mercante e criado en new Yersey, Santiago Formoso, nó con Pelé y Beckenbauer.
alternou con Pelé e Beckenbauer. Fue un tiempo además de grandes porteros. Miguel Ángel
Foi un tempo ademais de grandes porteiros. Miguel Ángel defendió 18 temporadas la meta del Madrid y estuvo en dos
defendeu 18 tempadas a meta do Madrid e estivo en dous mundiales con la selección española. «Siempre llevé Ourense
mundiais coa selección española. «Sempre levei Ourense como estandarte», apuntó en fecha reciente cuando recibió
como estandarte», apuntou en data recente cando recibiu un un reconocimiento de la Diputación de su provincia natal.
recoñecemento da Deputación da súa provincia natal. Coinci- Coincidió en la casa blanca con agustín, marinense, portero
diu na casa branca con agustín, marinense, porteiro espiga- espigado y de talento, sobrino de Carlos Pereira, que desco-
do e de talento, sobriño de Carlos Pereira, que destacou sobre lló sobre todo en el Valencia y en una inolvidable final de la
todo no Valencia e nunha inesquecible final da recopa en recopa en 1981 contra el arsenal en la que fue el héroe en la
1981 contra o arsenal na que foi o heroe na decisiva quenda de decisiva tanda de penaltis. Entonces acababa de dejar el De-
penaltis. Entón acababa de deixar o Deportivo un mozo, Paco portivo un joven Paco Buyo, destacado en seis temporadas
Buyo, destacado en seis tempadas co Sevilla, porteiro no his- con el Sevilla, portero en el histórico España-Malta en el que
tórico España-Malta no que encaixou un gol de rebote, e dúas encajó un gol de rebote y dos veces Trofeo zamora durante su
veces Trofeo zamora durante a súa estancia de once campa- estancia de once campañas en el real Madrid, con el que alzó
ñas no real Madrid, co que alzou seis ligas. seis ligas.
Dúas décadas, dúas realidades transitaron ao longo delas, Dos décadas, dos realidades transitaron a lo largo de ellas,
un crecemento depurado de esforzo, tamén de desgustos que, un crecimiento tamizado de esfuerzo, también de sinsabores
xa na meta, lle deron valor ao camiño. nada do vivido foi ac- que, ya en la meta, le dieron valor al camino. nada de lo vivi-
cesorio. Todo serviu para forxar un futuro mellor para Galicia, do fue accesorio. Todo sirvió para forjar un futuro mejor para
con e sen balón. Galicia, con y sin balón.

Arsenio ergue a primeira Copa do Rei do Deportivo a ombros de Fran e Villa-


rroya no Santiago Bernabéu, na foto de portada da revista Don Balón, xullo
de 1995 | Cesión RC Deportivo
Arsenio levanta la primera Copa del Rey del Deportivo a hombros de Fran y
Villarroya en el Santiago Bernabéu, en la foto de portada de la revista Don
Balón, julio de 1995 | Cesión RC Deportivo

158 | Valor e mestría: Galicia como fútbol Valor e mestría: Galicia como fútbol | 159
1992-2010
a era dourada
do fútbol GaleGo
1992-2010
la era dorada
del fútbol GalleGo
Arturo Lezcano
Xornalista / Periodista

Arsenio Iglesias saúda a Carriega no campo do Couto (Ourense),


1989-90 | Cortesía da familia de Luis Cid, Carriega
Arsenio Iglesias saluda a Carriega en el campo de O Couto (Ourense),
1989-90 | Cortesía de la familia de Luis Cid, Carriega

Donato cabecea a gol o 1-0 no Dépor-Espanyol no que o equipo coruñés Réplica do busto de Arsenio no Paseo Marítimo de A Coruña. Foi esculpido
logrou o título de Liga, 19-05-2000 | Mero Barral por Eduardo Rodríguez Osorio en 1993 | Cortesía da familia de Arsenio Iglesias
Donato cabecea a gol el 1-0 en el Dépor-Espanyol en el que el equipo coru- Réplica del busto de Arsenio en el Paseo Marítimo de A Coruña. Fue esculpido
ñés logró el título de Liga, 19-05-2000 | Mero Barral por Eduardo Rodríguez Osorio en 1993 | Cortesía de la familia de Arsenio Iglesias

O fin de século remite inexorablemente ao desenvolvemen- El fin de siglo remite inexorablemente al desarrollo, la fiesta
to, a festa rachada e a euforia. a primeira década do 2000, ao desbocada y la euforia. La primera década del 2000, al éxtasis
éxtase que precede a unha caída. Falamos de historia contem- que precede a una caída. Hablamos de historia contemporá-
poránea. Tamén do fútbol galego. non se ten perspectiva sen nea. También del fútbol gallego. no se tiene perspectiva sin
retrovisor, quizais porque no deporte nada é anormal. Todo retrovisor, quizás porque en el deporte nada es anormal. Todo
parece dado en época de tebras e tamén na máis grande das parece dado en época de tinieblas y también en la más gran-
alegrías. E cando se coroan altos cumios, nunca se pondera su- de de las alegrías. Y cuando se coronan altas cumbres, nunca
ficientemente o éxito. isto último foi o que se viviu en vinte se pondera suficientemente el éxito. Esto último fue lo que se
anos dourados, un ciclo inédito que lle deu títulos, récords e vivió en veinte años dorados, un ciclo inédito que dio títulos,
lustre ao noso deporte e que o colocou no mapamundi futbo- récords y lustre a nuestro deporte y que lo colocó en el mapa-
lístico. mundi futbolístico.
Viña Galicia arreando como podía tras os rigorosos oitenta, Venía Galicia arreando como podía tras los rigurosos
saíndo da reconversión naval e aínda cos abaneos do ingre- ochenta, saliendo de la reconversión naval y aún con los vai-
so na Comunidade Económica Europea das cotas lácteas e de venes del ingreso en la Comunidad Económica Europea de
pesca, pero permitíndose ao mesmo tempo mirar de esguello las cuotas lácteas y de la pesca, pero permitiéndose al mismo
as economías subterráneas do contrabando e o narcotráfico, tiempo mirar de soslayo las economías subterráneas del con-
cando de súpeto chegaron os promisorios noventa, e con eles trabando y el narcotráfico. Y de pronto, llegaron los promiso-
os fastos do 92. aquí non houbo xogos olímpicos nin Expo, si rios noventa y con ellos los fastos del 92. aquí no hubo Juegos
un primeiro Xacobeo que logo se repetiu nos seguintes anos Olímpicos ni Expo; sí un primer Xacobeo que luego se repitió
santos. alén dos neons festivos, chovían millóns europeos en los siguientes años santos. Más allá de los neones festivos,
en forma de infraestruturas locais, circunvalacións e pazos llovían millones europeos en forma de infraestructuras loca-
de congresos. Fiel ao minifundismo, en Galicia entendeuse o les, circunvalaciones y palacios de congresos. Fiel al minifun-
progreso como unha carreira entre veciños por ver quen tiña dismo, Galicia entendió el progreso como una carrera entre
o maior aeroporto ou a maior universidade. E tamén o equipo vecinos por ver quién tenía el mayor aeropuerto o la mayor
de máis éxito. universidad. Y también el equipo más exitoso.

160 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1992-2010: A era dourada do fútbol galego 1992-2010: La era dorada del fútbol gallego | 161
Entrada da final de Copa do Rei Deportivo-Valencia Alfredo adiántase a Zubizarreta e Trofeo de campión de Liga do Deportivo, 2000
asinada por Arsenio Iglesias, 24-06-1995 marca o 2-1 na continuación da final | Cesión RC Deportivo
Trofeo de campión da Copa do Rei do | Colección Rubén Ventureira da Copa do Rei Deportivo-Valencia, Trofeo de campeón de Liga del Deportivo, 2000
Deportivo, 1995 | Cesión RC Deportivo Entrada de la final de Copa del Rey Deportivo- 27-06-1995 | Cortesía Pedro Puig | Cesión RC Deportivo
Trofeo de campeón de Copa del Rey del Valencia firmada por Arsenio Iglesias, 24-06-1995 Alfredo se adelanta a Zubizarreta y
Deportivo, 1995 | Cesión RC Deportivo | Colección Rubén Ventureira marca el 2-1 en la reanudación de la
final de la Copa del Rey Deportivo-
Valencia, 27-06-1995
| Cortesía Pedro Puig

O fútbol profesional galego non foi alleo á troula financeira El fútbol profesional gallego no fue ajeno a la fiesta finan- exacerbado. non obstante, en parte foi a rivalidade de Dépor polables a los vecinos del sur. Eran tiempos de pecho inflamado
e ao optimismo dos tempos, cada club tinguido da súa idio- ciera y al optimismo de los tiempos, cada club teñido de su e Celta un motor para crecer. Parecía ter un aquel de simbiose, y localismo exacerbado. Sin embargo, en parte fue la rivalidad
sincrasia —e a dos seus dirixentes—, ata confluíren, en 1995, idiosincrasia —y de la de sus dirigentes—, hasta confluir, en unha sorte de retroalimentación entre eles. de Dépor y Celta un motor para crecer. Parecía haber un algo de
tres equipos en Primeira, o que non se vía desde os anos 60, e 1995, tres equipos en Primera, lo que no se veía desde los años Todo cristalizou nunha tarde luminosa de setembro de simbiosis, una suerte de retroalimentación entre ellos.
que tiña un punto de partida no icónico 1992. Ese ano o Celta 60 y que tuvo su punto de partida en el icónico 1992. Ese año 1992. Era a primeira xornada de Liga en Primeira División e Todo cristalizó en una tarde luminosa de septiembre de
conseguiu o ascenso que lle abriría a porta de Primeira para el Celta consiguió el ascenso que le abriría la puerta de Prime- enfrontábanse precisamente Dépor e Celta, no reencontro na 1992. Era la primera jornada de Liga en Primera División y se
os seguintes doce. O Deportivo, que conseguira queimar o ra para los siguientes doce. El Deportivo, que había consegui- elite despois de case dúas décadas. Unha nova xeración de enfrentaban, precisamente, Dépor y Celta en el reencuentro
meigallo e ascender a campaña anterior, houbo de se aferrar do queimar o meigallo (librarse del maleficio) y ascender la seareiros xa comezaba a amosar con orgullo as cores locais, en la élite después de casi dos décadas. Una nueva generación
á categoría que lle custou ferro e fariña. Foi nunha promoción campaña anterior, hubo de aferrarse a la categoría con san- sen segundas opcións foráneas, animando polo equipo da de forofos ya comenzaba a mostrar con orgullo los colores lo-
de descenso contra o Betis. as palabras de arsenio iglesias, gre, sudor y lágrimas. Fue en una promoción de descenso con- casa sen mirar a Madrid ou Barcelona. O Dépor gañou aquel cales, sin segundas opciones foráneas, animando al equipo
técnico e símbolo deportivista, ao central uruguaio Martín La- tra el Betis. Las palabras de arsenio iglesias, técnico y símbolo día e as catro seguintes xornadas, incluída unha remontada de casa sin mirar a Madrid o Barcelona. El Dépor ganó aquel
sarte, servirían de prólogo sentimental a unha era: «Dios mío, deportivista, al central uruguayo Martín Lasarte, servirían de ao real Madrid que quedou para a historia como a noite que día y las cuatro siguientes jornadas, incluida una remontada
Martín, cuánto he sufrido», díxolle abrazado a el, chorando, prólogo sentimental a una era: «Dios mío, Martín, cuánto he naceu o Súper Dépor, alcume escollido pola prensa de Ma- al real Madrid que quedó para la historia como la noche que
no Benito Villamarín. Liberado de presión, aínda xogou unha sufrido», le dijo abrazado a él, llorando, en el Benito Villama- drid para bautizar a un equipo que chegou ata o sprint final nació el Súper Dépor, apodo escogido por la prensa de Madrid
semifinal de Copa do rei contra o atlético de Madrid. Pero o rín. Liberado de presión, todavía jugó una semifinal de Copa con opcións de gañar a Liga. O Celta, pola súa banda, tivo un para bautizar a un equipo que llegó hasta el sprint final con
futuro comezaría a partir dese verán. del rey contra el atlético de Madrid. Pero el futuro comenza- arranque máis tépedo na categoría pero asentado na sólida opciones de ganar la Liga. El Celta, por su parte, tuvo un arran-
neses meses estivais do 92 na Coruña aconteceron cousas ría a partir de ese verano. base coa que ascendeu, con Chechu rojo de adestrador e a que más templado en la categoría, pero asentado en la sólida
nunca vistas: un día inauguraban un Paseo Marítimo e ao En esos meses estivales del 92 en a Coruña ocurrieron cosas achega da tríade de iugoslavos, especialmente o idolatrado base con la que ascendió, con Chechu rojo de entrenador y la
seguinte presentábase a Bebeto —co sigüeirense Juanito—. nunca vistas: un día inauguraban un Paseo Marítimo y al si- goleador Gudelj. ao ano seguinte confirmouse, para ambos aportación de la tríada de yugoslavos, especialmente el ido-
Mauro Silva xa estaba en nómina e, canda eles, unha selec- guiente se presentaba Bebeto —con el sigüeirense Juanito—. os dous clubs, que o fútbol galego estaba chamado a empre- latrado goleador Gudelj. al año siguiente se confirmó, para
ción de retallos dos grandes e varios superviventes desde a Se- Mauro Silva ya estaba en nómina y, con ellos, una selección de sas maiores. ambos clubs, que el fútbol gallego estaba llamado a empresas
gunda, incluídos Djukic e os irmáns José ramón e Fran Gon- retales de los grandes y varios supervivientes desde la Segun- a primavera do 94 puido deixar dous título en Galicia, non mayores.
zález Pérez. O desembolso xeneroso, na cidade coma no club, da, incluidos Djukic y los hermanos José ramón y Fran Gonzá- quedou ningún. O 20 de abril o Celta empatou a cero na final La primavera del 94 pudo haber dejado dos títulos en Ga-
non foi casual: durante moitos anos o crecemento coruñés foi lez Pérez. El desembolso, generoso, en la ciudad como en el club, da Copa do rei contra o zaragoza de Víctor Fernández e só un licia; no se quedó ninguno. El 20 de abril el Celta empató a
acompañado da lea continuada entre o presidente do club, no fue casual: durante muchos años el crecimiento coruñés se erro no penalti decisivo do central celeste alejo afastaría os cero en la final de la Copa del rey contra el zaragoza de Víctor
augusto César Lendoiro, e o alcalde, Francisco Vázquez. Había vio acompañado del continuado tira y afloja entre el presi- vigueses da gloria. Tres semanas despois, o 14 de maio, o mun- Fernández y solo un error en el penalti decisivo del central ce-
alá un arrecendo fundacional, un amencer branquiazul, como dente del club, augusto César Lendoiro, y el alcalde, Francisco do futbolístico ía conter o alento ante o que parecía un filme leste, alejo, alejaría a los vigueses de la gloria. Tres semanas
rezaba unha pancarta en riazor, que eran extrapolables aos Vázquez. Había allá un aroma fundacional, un amanecer blan- de suspense. O Deportivo, líder durante máis de media Liga, después, el 14 de mayo, el mundo futbolístico iba a contener el
veciños do sur. Eran tempos de peito inflamado e localismo quiazul, como rezaba una pancarta en riazor, que eran extra- debía gañar o último partido contra o Valencia. Chegados ao aliento ante lo que parecía un film de suspense. El Deportivo,

162 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1992-2010: A era dourada do fútbol galego 1992-2010: La era dorada del fútbol gallego | 163
Fran ergue a segunda Copa do
Rei do Deportivo no palco do
Santiago Bernabéu, 06-03-2002
| Cortesía Pedro Puig
Primeira páxina de La Voz de Galicia
Fran levanta la segunda Copa del
tras a consecución do título de Liga do
Rey del Deportivo en el palco del
Deportivo, 20 de maio de 2000
Santiago Bernabéu, 06-03-2002
| Arquivo La Voz de Galicia
| Cortesía Pedro Puig
Primera plana de La Voz de Galicia tras
la consecución del título de Liga del
Deportivo, 20 de mayo de 2000 Trofeo de campión da Copa do Rei do Deportivo, 2002 | Cesión RC Deportivo
| Archivo La Voz de Galicia Trofeo de campeón de Copa del Rey del Deportivo, 2002 | Cesión RC Deportivo

minuto 89, con 0-0, o árbitro pitou penalti a favor. O Barcelo- líder durante más de media Liga, debía ganar el último parti-
na de Cruyff, que gañara o seu partido, esperaba pegado ao do contra el Valencia. Llegados al minuto 89 con 0-0, el árbitro
transistor. Como ocorreu con alejo e o Celta, un erro desde o pitó penalti a favor. El Barcelona de Cruyff, que había ganado
punto de penalti privouno de ser campión. Djukic salaiou e ti- su partido, esperaba pegado al transistor. Como ocurrió con
rou frouxo, polo centro e a media altura. González, porteiro do alejo y el Celta, un error desde el punto de penalti lo privó de
Valencia, parouno, (e celebrouno sospeitosamente). arsenio, ser campeón. Djukic suspiró y tiró flojo, por el centro y a me-
o eterno estoico, resumiu o partido en sala de prensa cunha dia altura. González, portero del Valencia, lo paró (y lo celebró
frase inesquecible: «Mucho que decir y poco que contar» E a sospechosamente). arsenio, el eterno estoico, resumió el par-
vida continuou. tido en sala de prensa con una frase inolvidable: «Mucho que
O mellor estaba por chegar ao ano seguinte. O Dépor con- decir y poco que contar». Y la vida continuó.
servou o equipo e o estilo e acabou chegando á final de Copa Lo mejor estaba por llegar al año siguiente. El Dépor con-
contra o Valencia no Santiago Bernabéu. Desta volta unha servó el equipo y el estilo y acabó llegando a la final de Copa
treboada con chuvia torrencial provocou a suspensión do contra el Valencia en el Santiago Bernabéu. En esta ocasión,
partido cando estaba 1-1. Catro días despois, na continua- una tormenta con lluvia torrencial provocó la suspensión del
ción, alfredo Santaelena fixo o gol da vitoria e para conse- partido cuando estaba 1-1. Cuatro días después, en la reanuda-
guir o primeiro título do fútbol galego. Era a coroación dun ción, alfredo Santaelena hizo el gol de la victoria para conse-
trienio máxico e dunha carreira dun dos homes máis queri- guir el primer título del fútbol gallego. Era la coronación de un
dos do noso fútbol. arsenio iglesias, máis de 500 partidos no trienio mágico y de la carrera de uno de los hombres más que-
banco, saía a ombros do seu Dépor, que seguiría por camiños ridos de nuestro fútbol. arsenio iglesias, más de 500 partidos
diferentes cara a novos éxitos. Co Bruxo os coruñeses inau- en el banquillo, salía a hombros de su Dépor, que continuaría
guraran tamén a súa participación europea, exportando un por caminos diferentes hacia nuevos éxitos. Con O Bruxo los
orgullo que chegaba á emigración, como se comprobou nos coruñeses habían inaugurado también su participación euro-
partidos de Birmingham ou Dortmund. Sería na terceira pea, exportando un orgullo que llegaba a la emigración, como
participación, na recopa de campións de Copa do rei, e xa se comprobó en los partidos de Birmingham o Dortmund. Se-
co galés John Benjamin Toshack no banco, cando acadaría ría en la tercera participación, en la recopa de campeones de

164 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1992-2010: A era dourada do fútbol galego 1992-2010: La era dorada del fútbol gallego | 165
Medalla de Jorge Otero da final de Copa do Rei, 1994 | Colección privada
Medalla de Jorge Otero de la final de Copa del Rey, 1994 | Colección privada

Copa del rey, y ya con el galés John Benjamin Toshack en el


banquillo, cuando realizaría un mayor recorrido al llegar a las
semifinales contra el Paris Saint-Germain.
En Vigo, aquella misma temporada, la 95-96, acabó bien,
pero el principio comenzó torcido; y no en el campo, sino en
los despachos: el 1 de agosto el Celta fue descendido adminis-
Bandeirola do Real Zaragoza trativamente, junto al Sevilla, por no presentar los avales ne-
na final de Copa de 1994 cesarios en previsión de deudas. Era el albor de las sociedades
contra o Celta anónimas deportivas. Los forofos celestes salieron a la calle
| Cortesía Fundación Celta de Vigo y, en unas horas surrealistas, consiguieron que la federación
Banderín del Real Zaragoza
diese marcha atrás, y el club terminó quedándose en Prime-
en la final de Copa de 1994
ra. Lejos de amedrentar a los vigueses, aquello mutó en una
contra el Celta
| Cortesía Fundación Celta de Vigo suerte de conjura para mantenerse en la élite y reforzarse
para los inmediatos desafíos mayores. En esas andaba tam- Camiseta de Jorge Otero na final de Copa do Rei, 1994 | Colección privada Camiseta de Jorge Otero en la final de Copa del Rey, 1994 | Colección privada
bién el Compostela, que estrenaba categoría con esfuerzo y
un maior percorrido, ao chegar ás semifinais contra o París sufrimiento y con Fernando Castro Santos al timón. alargó despois, e tamén caeu á primeira oportunidade, pero recun- partido contra el Sant andreu en el anxo Carro, y aguantó
Saint-Germain. el paso al año siguiente, bajo el mando de Fernando Vázquez. cou no 96 e ata o 99, con nomes tan históricos como Modesto, una sola temporada en la división de plata. El Ourense lo si-
En Vigo aquela mesma tempada, a 95-96, acabou ben, pero Con él, el Compos sacó 42 puntos en la primera vuelta y fue rodolfo ou Pichi. acabados de descender á Segunda B, aínda guió dos años después y también cayó a la primera oportuni-
o principio comezou torto, e non no campo senón nos despa- subcampeón de invierno. aquel equipo heroico de nacho, vivirían unha eliminatoria de Copa contra o Barcelona, nun dad, pero repitió en el 96 y hasta el 99, con nombres tan histó-
chos: o 1 de agosto o Celta foi descendido administrativamen- José ramón, Fabiano, Ohen o Christensen forma parte ya de ateigado O Couto. Por ambos os dous equipos pasou Luis ro- ricos cómo Modesto, rodolfo o Pichi. recién descendidos a la
te, xunto o Sevilla, por non presentar os avais necesarios en nuestra memoria. Como también el carácter de su presidente, dríguez Vaz, un dos técnicos clave nestas décadas de reno- Segunda B, todavía vivirían una eliminatoria de Copa contra
previsión de débedas. Era o albor das sociedades anónimas José María Caneda, que en su vehemencia llegó a enfrentarse vación, con novos estadios, como San Lázaro ou a Malata, e el Barcelona en un atestado O Couto. Por ambos equipos pasó
deportivas. Os seareiros celestes saíron á rúa e conseguiron físicamente a Jesús Gil en la Liga de Fútbol Profesional. Dos nas que tamén se miraba ao futuro, co nacemento do torneo Luis rodríguez Vaz, uno de los técnicos clave en estas déca-
que a federación dese marcha atrás, nunhas horas surrealis- cursos más estaría el Compos en Primera, antes de bajar a Se- alevín internacional arousa Fútbol 7, e con novos clubs femi- das de renovación —con nuevos estadios como San Lázaro o a
tas, e acabou quedando en Primeira. Lonxe de amedrentar os gunda. Otros tres años después lo dejarían en Segunda B y, ninos, como El Olivo ou o atlético arousana. Malata— en las que también se miraba al futuro con el naci-
vigueses, aquilo mutou nunha sorte de conxura para manter- tras un nuevo ascenso, el descenso administrativo a la divi- Foron os noventa unha época de cambios vertixinosos no miento del torneo alevín internacional arousa Fútbol 7 y con
se na elite e reforzarse para os inmediatos desafíos maiores. sión de bronce, prosaico final para una etapa insigne. ámbito internacional. En 1995 o belga Jean-Marc Bosman de- nuevos clubs femeninos, como El Olivo o el atlético arousana.
nesas andaba tamén o Compostela, que estreaba categoría De Segunda llegaban también buenas noticias. El Lugo de mandou na xustiza ao Liexa por frustrar a súa fichaxe polo Fueron los noventa una época de cambios vertiginosos en
con esforzo e sufrimento, con Fernando Castro Santos no te- Xulio Díaz consiguió un ascenso, recordado por el agónico Dunkerque francés. Os tribunais europeos sentenciaron a fa- el ámbito internacional. En 1995 el belga Jean-Marc Bosman
món. alongou o paso ao ano seguinte, baixo o mando de Fer- vor do xogador e sentaron xurisprudencia sobre a libre circu- llevó ante la justicia al Lieja por frustrar su fichaje por el Dun-
nando Vázquez. Con el, o Compos sacou 42 puntos na primei- lación de futbolistas en Europa, ata entón limitada polas nor- kerque francés. Los tribunales europeos sentenciaron a favor
ra volta e foi subcampión de inverno. aquel equipo heroico mativas da UEFa e as federacións. Desde entón, todos os clubs del jugador y sentaron jurisprudencia sobre la libre circula-
de nacho, José ramón, Fabiano, Ohen ou Christensen forma poderían fichar comunitarios sen límite de cota. E xa que logo ción de futbolistas en Europa, hasta entonces limitada por
parte xa nosa memoria. Como tamén o carácter do seu presi- o mercado de fichaxes volveuse tolo. Malia o pánico inicial á las normativas de la UEFa y las federaciones. Desde enton-
dente, José María Caneda, que na súa vehemencia se chegou morte das canteiras e a desnaturalización dos equipos, o tem- ces, todos los clubs podrían fichar a comunitarios sin límite
a enfrontar fisicamente a Jesús Gil na Liga de Fútbol Profe- po foi acomodando unha situación da que tamén souberon de cupo. Y, en consecuencia, el mercado de fichajes se volvió
sional. Dous cursos máis estaría o Compos en Primeira, antes tirar proveito os clubs galegos. Celta e Deportivo, con maioría loco. a pesar del pánico inicial a la muerte de las canteras y a
de caer a Segunda. Outros tres anos despois deixaríao en Se- de estranxeiros nas aliñacións, pasaron un trienio de asenta- la desnaturalización de los equipos, el tiempo fue afianzando
gunda B, e logo dun novo ascenso, o descenso administrativo mento antes de emprender outra nova etapa de éxito. Javier una situación de la que también supieron sacar partido los
á división de bronce, prosaico final para unha etapa insigne. irureta, preparador vasco, que levou o Celta á Copa da UEFa, clubs gallegos. Celta y Deportivo, con mayoría de extranjeros
Da Segunda viñan tamén boas noticias. O Lugo de Xulio na tempada 1997-98, abandonou Balaídos por riazor, mentres en las alineaciones, conocieron un trienio de asentamiento
Entrada da final de Copa do Rei Celta-Zaragoza, 20-04-1994
Díaz conseguiu un ascenso lembrado polo agónico partido o Celta fichaba a Víctor Fernández para substituílo. E así se antes de emprender otra nueva etapa exitosa. Javier irureta,
| Cortesía Fundación Celta de Vigo
contra o Sant andreu no anxo Carro, e aguantou unha soa Entrada de la final de Copa del Rey Celta-Zaragoza, 20-04-1994 chegou a unha situación impensable: os dous equipos gale- preparador vasco que llevó al Celta a la Copa de la UEFa, en la
tempada na división de prata. O Ourense seguiuno dous anos | Cortesía Fundación Celta de Vigo gos subidos aos dous primeiros postos da Primeira División, temporada 1997-98, abandonó Balaídos por riazor, mientras

166 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1992-2010: A era dourada do fútbol galego 1992-2010: La era dorada del fútbol gallego | 167
Secuencia do gol de Mostovoi na final de Copa do Rei do 2001 Secuencia del gol de Mostovoi en la final de Copa del Rey de 2001
| Cortesía Fundación Celta de Vigo | Cortesía Fundación Celta de Vigo

ombro con ombro, enfrontábanse no derbi galego, en decem- el Celta fichaba a Víctor Fernández para sustituirlo. Y así se historia, a de Donato, mostrando unha camiseta dedicada a de testarazo tras un córner contra el Espanyol, en el último
bro do 99. Gañou o Dépor, con gol do Turu Flores, convertido llegó a una situación impensable: los dos equipos gallegos en- un ex xogador doutro club, era a dun veterano asentado na partido en riazor, permanece como imagen de aquel título:
en martelo do Celta neses anos, pero o partido será lembrado caramados a los dos primeros puestos de la Primera División, abundancia. algo así era o propio Deportivo. sencillo, medido, ensayado, casi cotidiano, como su celebra-
como o choque entre Djalminha e Mostovoi, dúas figuras fo- hombro con hombro, se enfrentaban en el derbi gallego en O Celta conseguiu ese ano tamén o único trofeo oficial das ción. Si la de alfredo en la Copa había sido la de un chaval des-
ráneas que entenderon a rivalidade coma se fose propia. diciembre del 99. Ganó el Dépor, con gol del Turu Flores, con- súas vitrinas, a Copa intertoto, e que lle daba acceso á disputa, bocado que saltaba hasta el cielo para entrar en la historia, la
O Dépor mantívose firme no liderado da Liga e proclamou- vertido en martillo del Celta en esos años, pero el partido será un ano máis, da Copa da UEFa. Era ese equipo unha versión de Donato, mostrando una camiseta dedicada a un exjugador
se campión, un éxito cociñado a lume lento, paseniño e sen recordado como el choque entre Djalminha y Mostovoi, dos experimentada do que viña facendo ruído na Liga e facéndo- de otro club, era la de un veterano asentado en la abundancia.
pausa, para conseguir entrar no selecto clubs de campións de figuras foráneas que entendieron la rivalidad como si fuera se un nome en Europa. Dominaba o maxisterio de Mostovoi, algo así era el propio Deportivo.
Liga (só nove o conseguiron até o de agora). Gañou o talante propia. a elegancia de Karpin e Gustavo López e os goles de Catanha. El Celta consiguió ese año también el único trofeo oficial de
de irureta, o bloque que funcionaba como un reloxo adere- El Dépor se mantuvo firme en el liderato de la Liga y se pro- Coma o Dépor, rexuvenecía sen despeitearse a súa sala de má- sus vitrinas, la Copa intertoto, que le daba acceso a la disputa,
zado polo talento foráneo —Makaay, Donato, Mauro Silva— clamó campeón, un éxito cocinado a fuego lento, despacio y quinas, con cheques avultados por diante se facía falta. Pa- un año más, de la Copa de la UEFa. Era ese equipo una versión
e o faro sempre aceso de Fran. O gol de Donato, de cabezada sin pausa, para conseguir entrar en el selecto club de campeo- recían proxectos paralelos, aínda que desde dúas formas de experimentada del que venía metiendo ruido en la Liga y ha-
nun córner, contra o Espanyol, no último partido en riazor, nes de Liga (solo nueve lo han logrado hasta ahora). Ganó el entender os clubs. Horacio Gómez controlaba o accionariado ciéndose un nombre en Europa. Dominaban el magisterio de
quedou coma imaxe daquel título: sinxelo, medido, ensaiado, talante de irureta, el bloque que funcionaba como un reloj e comandaba o club apoiado na dirección deportiva por Félix Mostovoi, la elegancia de Karpin y Gustavo López y los goles
case cotián, como a súa celebración. Se a de alfredo na Copa engrasado por el talento foráneo —Makaay, Donato, Mauro Carnero. na Coruña, augusto César Lendoiro xa era un vetera- de Catanha. Como el Dépor, rejuvenecía sin que en su sala de
era dun rapaz desbocado que saltara ata o ceo para entrar na Silva— y el faro siempre encendido de Fran. El gol de Donato, no, logo de coller ao Dépor ao borde da desaparición, e agora máquinas se despeinasen, con cheques abultados por delan-

168 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1992-2010: A era dourada do fútbol galego 1992-2010: La era dorada del fútbol gallego | 169
Revista oficial do Aalborg-
Deportivo, debut europeo do Camiseta que vestiu
equipo galego na Copa da Uefa, Maldini (Milan) o día
14-09-1993 do 4-0 en Riazor
| Colección particular
| Colección Rubén Ventureira
Revista oficial del Aalborg- Camiseta que vistió
Deportivo, debut europeo del Maldini (Milan) el día
equipo gallego en Copa de la Djukic anticípase a un dianteiro do Aalborg en presenza Djukic se adelanta a un delantero del Aalborg en presencia del 4-0 en Riazor
de Liaño no Aalborg-Deportivo, 14-09-1993 | Colección Rubén de Liaño en el Aalborg-Deportivo, 14-09-1993 | Colección | Colección particular
Uefa, 14-09-1993
| Colección Rubén Ventureira Ventureira. Cedida por Henrik Bo / NORDJYSKE Media Rubén Ventureira. Cedida por Henrik Bo / NORDJYSKE Media

vivía os éxitos que perseguira toda a vida no fútbol modesto te si hacía falta. Parecían proyectos paralelos, aunque desde
e no hóckey. nun club con accións repartidas entre vinte mil dos formas de entender los clubs. Horacio Gómez controlaba
afeccionados, Lendoiro abranguía case todos os labores exe- el accionariado y comandaba el club apoyado en la dirección Celebración de gol de Valerón
cutivos. neles incluíase unha política económica de investi- deportiva por Félix Carnero. En a Coruña, augusto César Len- no Dépor 4-Milan 0, 07-04-2004
mento permanente en fichaxes malia ir aumentando unha doiro ya era un veterano, tras haber cogido al Dépor al borde | Mero Barral
débeda que se converteu en atafegante e que acabaría coa súa de la desaparición, y ahora vivía los éxitos que había perse- Celebración de gol de Valerón
saída, como tamén lle ocorreu a Horacio Gómez no Celta. Pero guido toda la vida en el fútbol modesto y en el hockey. En un en el Dépor 4-Milan 0,
07-04-2004
aínda quedaban anos de festa ata chegar aí. club con accionariado repartido entre veinte mil aficionados,
| Mero Barral
Tampouco había só ledicia nos grandes. O racing de Ferrol Lendoiro abarcaba casi todas las labores ejecutivas. En ellas se
pegou a volta á Segunda División no 2000, despois de dúas incluía una política económica de inversión permanente en
décadas no pozo. Tres anos aguantou en Segunda o club que fichajes, a pesar de ir aumentando una deuda que se convirtió
presidía o finado isidro Silveira. Desde aí e ata 2008, a Malata en agobiante y que acabaría con su salida, como también le
viviu dous ascensos máis e outros tantos descensos a Segunda ocurrió a Horacio Gómez en el Celta. Pero aún quedaban años
B. Tamén subiría, un ano só, o Pontevedra, no 2004, o mesmo de fiesta hasta llegar ahí.
ano que baixou o Celta, algo que parecía imposible cinco anos Tampoco había solo alegría en los grandes. El racing de Fe-
antes, cando os grandes de Galicia despuntaban, con posibili- rrol regresó a Segunda División en el 2000, después de dos
dades, as tres competicións. no 2001 o Celta, por exemplo, vol- décadas en el pozo. Tres años aguantó en Segunda el club que
vía chegar á final de Copa do rei. Perdería outra vez, e de novo presidía el difunto isidro Silveira. Desde ahí y hasta el 2008,
co zaragoza. E á temporada seguinte era o Dépor quen chega- a Malata vivió dos ascensos más y otros tantos descensos a
ba á final e gañaba o trofeo. Faríao no sitio e o día máis inopi- Segunda B. También subiría, un año solo, el Pontevedra, en
nados: a final xogouse o día de centenario do real Madrid no el 2004, el mismo año que bajó el Celta, algo que parecía im-
Santiago Bernabéu. Parecía a festa preparada para os brancos, posible cinco años antes, cuando los grandes de Galicia des-
pero non contaban cos 25.000 convidados coruñeses que en- puntaban, con posibilidades, en las tres competiciones. En el
chían desaforados as bancadas. E tampouco coa sublimación 2001 el Celta, por ejemplo, llegaba otra vez a la final de la Copa
do equipo de irureta, renovado e españolizado: seguían Mauro del rey. Perdería otra vez y, de nuevo, con el zaragoza. Y a la
Silva, Djalminha ou Fran, pero estaban tamén Víctor, Valerón, temporada siguiente era el Dépor quien llegaba a la final y
Diego Tristán ou Sergio. Os dous últimos marcaron os goles e ganaba el trofeo. Lo haría en el lugar y el día más inopina-
fixeron do 1-2 unha xesta con nome: o Centenariazo. andaba dos: la final se jugó el día del centenario del real Madrid en el
alturas tan mareantes aquel equipo que, logo de dúas copas e Santiago Bernabéu. La fiesta parecía preparada para los blan-
unha Liga, semellaba que as tres supercopas conseguidas que cos, pero no contaban con los 25 000 invitados coruñeses que
completan os seus seis títulos (1995, 2000 e 2002) parecesen llenaban desaforados las gradas. Y tampoco con la sublima-
trofeos menores. Pero aínda quería conquistar Europa. ción del equipo de irureta, renovado y españolizado: seguían

170 | Valor e mestría: Galicia como fútbol Valor e mestría: Galicia como fútbol | 171
Camiseta de Borja Oubiña
empregada no Arsenal-Celta
en Champions League, 10-03-
2004 | Cortesía Borja Oubiña
Camiseta de Borja Oubiña
utilizada en el Arsenal-Celta
en Champions League, 10-03-
2004 | Cortesía Borja Oubiña

Agasallo do Benfica ao Celta para conmemorar o


partido de Copa da UEFA que acabou 7-0 a prol dos
vigueses, 25-11-1999 | Cortesía Fundación Celta de Vigo
Obsequio del Benfica al Celta para conmemorar el
partido de Copa de la UEFA que acabó 7-0 a favor de
los vigueses, 25-11-1999 | Cortesía Fundación Celta de Vigo

Trofeo do Celta como gañador


da Copa Intertoto en 2000
| Cortesía Fundación Celta de Vigo
Trofeo del Celta como ganador
de la Copa Intertoto en 2000
| Cortesía Fundación Celta de Vigo

Benni McCarthy felicita a Mostovoi polo seu


gol ao Benfica, que supón o 7-0, 25-11-1999
| Foto: Ricardo Grobas. Arquivo Faro de Vigo
Benni McCarthy felicita a Mostovoi por su
gol al Benfica, que supone el 7-0, 25-11-1999
| Foto: Ricardo Grobas. Archivo Faro de Vigo

172 | Valor e mestría: Galicia como fútbol Valor e mestría: Galicia como fútbol | 173
Camisetas da SD Compostela
(primeira e segunda equipación)
empregadas por Suso Moure
| Colección privada
Camisetas de la SD Compostela
(primera y segunda equipación)
utilizadas por Suso Moure
| Colección privada

Ronaldo escapa de Mauro e Bellido antes de marcar o seu célebre gol ao Ronaldo se escapa de Mauro y Bellido antes de marcar su célebre gol al
Compostela co Barcelona, 12-10-1996 | Foto: Lavandeira Jr. Axencia EFE Compostela con el Barcelona, 12-10-1996 | Foto: Lavandeira Jr. Agencia EFE

O fútbol moderno, o dos clubs-empresa comprados por un Mauro Silva, Djalminha o Fran, pero estaban también Víctor,
grande accionista estranxeiro, comezaba a asomar na elite Valerón, Diego Tristán y Sergio. Los dos últimos marcaron los
europea, moi lonxe do modelo local dos nosos clubs. Pero aí goles e hicieron del 1-2 una gesta con nombre: el Centenaria-
aguantaban, ano tras ano, nas competicións europeas, acos- zo. Se paseaba por alturas tan mareantes aquel equipo que,
tumados á ostentación da UEFa e ao himno da Champions. O tras dos Copas y una Liga, parecía que las tres supercopas con-
Celta, intertoto á marxe, alcanzou os cuartos de final da Copa seguidas que completan sus seis títulos (1995, 2000 y 2002)
da UEFa tres anos seguidos entre 1999 e 2001. Quedan na me- eran trofeos menores. Pero aún deseaba conquistar Europa.
moria eliminatorias memorables, como as vitorias na casa El fútbol moderno, el de los clubs-empresa adquiridos por
de aston Villa e Liverpool, o histórico 7-0 ao Benfica de Jupp un gran accionista extranjero, comenzaba a asomar en la élite
Heynckes, perante case dez mil portugueses nas bancadas, ou europea, muy lejos del modelo local de nuestros clubs. Pero
o 4-0 á Juventus. Futbolisticamente eran eses, seguramente, ahí aguantaban, año tras año, en las competiciones europeas,
os mellores anos da historia do Celta e tamén do Dépor, que acostumbrados a la parafernalia de la UEFa y al himno de la
brillou nas cinco Champions League consecutivas que dispu- Champions. El Celta, intertoto al margen, alcanzó los cuartos
tou, con triunfos en Old Trafford, Turín, Munich ou Highbury. de final de la Copa de la UEFa tres años seguidos, entre 1999
Bandeirola do
Real Madrid co gallo Tan habituado estaba á xira europea permanente que o fío y 2001. Quedan en la memoria eliminatorias memorables,
da súa primeira visita da historia colleuno xogando nalgún campo do continente. a como las victorias en casa del aston Villa y el Liverpool, el his-
a San Lázaro nun partido irureta foron os xornalistas os que lle tiveron que dicir nun tórico 7-0 al Benfica de Jupp Heynckes, ante casi 10 000 portu-
Chándal do Compostela de de Primeira División hotel de Lille, Francia, que dous avións chocaran contra as gueses en las gradas, o el 4-0 a la Juventus. Futbolísticamente
Fernando Castro Santos | Propiedade SD Compostela torres xemelgas de nova York. Era o 11-S. Un ano despois, en fueron esos, seguramente, los mejores años de la historia del
(1989-1995) Banderín del
Milán, nas horas previas nun partido en San Siro, chegaban Celta y también del Dépor, que brilló en las cinco Champions
| Cortesía Fernando Castro Real Madrid con motivo de
Chándal del Compostela de su primera visita
noticias desde Galicia sobre un petroleiro á deriva fronte á League consecutivas que disputó, con triunfos en Old Tra-
Fernando Castro Santos a San Lázaro en un partido Costa da Morte. Era o Prestige e o seu desastre, por certo, conci- fford, Turín, Múnich o Highbury. Tan habituado estaba a la
(1989-1995) de Primera División taría a unión do fútbol galego, cun tributo aos afectados nun tournée europea permanente que el hilo de la historia lo pilló
| Cortesía Fernando Castro | Propiedad SD Compostela partido no Bernabéu entre o real Madrid e un combinado de jugando en algún campo del continente. a irureta fueron los

174 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1992-2010: A era dourada do fútbol galego 1992-2010: La era dorada del fútbol gallego | 175
Medalla da Eurocopa 2008 e medalla de prata
do mundial sub-20 de 2003, de Ufarte
| Cortesía José Armando Ufarte Ventoso
Medalla de la Eurocopa 2008 y medalla de plata
del mundial sub-20 de 2003, de Ufarte
| Cortesía José Armando Ufarte Ventoso

Camiseta de Mario Bermejo utilizada na tempada do ascenso


a Segunda División, 2003-04 | Cortesía Racing de Ferrol
Camiseta de Mario Bermejo utilizada en la temporada del ascenso
a Segunda División, 2003-04 | Cortesía Racing de Ferrol

Camiseta de David Casablanca utilizada no partido do ascenso periodistas los que le tuvieron que decir en un hotel de Lille,
do Pontevedra fronte ao Lorca, 27-06-2004 | Cortesía Pontevedra CF Francia, que dos aviones habían chocado contras las torres ge-
Camiseta de David Casablanca usada en el partido del ascenso
melas de nueva York. Era el 11-S. Un año después, en Milán, en
del Pontevedra frente al Lorca, 27-06-2004 | Cortesía Pontevedra CF
las horas previas a un partido en San Siro, llegaban noticias
desde Galicia sobre un petrolero a la deriva frente a la Costa
da Morte. Era el Prestige, y su desastre, por cierto, concitaría la
xogadores de Deportivo e Celta, e outro entre o club coruñés e unión del fútbol gallego con un tributo a los afectados en un
a selección da Costa da Morte. partido en el Bernabéu entre el real Madrid y un combinado
O mellor da Champions, mesmo así, estaba aínda por che- de jugadores de Deportivo y Celta, y otro entre el club coruñés
gar para os coruñeses. no 2004 alcanzaron a semifinal, pero y la selección de la Costa da Morte.
sempre serán máis lembrados os cuartos de final contra o Mi- Lo mejor de la Champions, a pesar de todo, estaba aún por Camiseta de Marcos Vales e brazalete de capitán
lan. Logo de perder na ida en San Siro por 4-1, o Dépor volteou llegar para los coruñeses. En el 2004 alcanzaron la semifinal, de España sub-21, campioa de Europa en 1998
o imposible cun 4-0, no resumo perfecto do ciclo de irureta: pero siempre serán más recordados los cuartos de final contra | Colección privada
insuflado polo alento dun público entregado, remontou a el Milan. Después de perder en la ida en San Siro por 4-1, el Camiseta de Marcos Vales y brazalete de capitán
eliminatoria na primeira parte a base de fútbol rápido, fe e Dépor dio la vuelta a lo imposible con un 4-0 en el resumen de España sub-21, campeona de Europa en 1998
| Colección privada
talento. na segunda parte culminou a goleada Fran, o capi- perfecto del ciclo de irureta: insuflado por el aliento de un pú-
tán, o one-club-man do fútbol galego, que saíu de Segunda e blico entregado, remontó la eliminatoria en la primera parte
Bota de Ouro do Mundial sub-20
gañouno todo co equipo en 700 partidos de alta competición. a base de fútbol rápido, fe y talento. En la segunda parte cul- de 1999 gañada por Pablo Couñago
Foi, tamén, un colofón. Porque o Dépor non puido dobregar o minó la goleada Fran, el capitán, el one-club-man del fútbol | Cortesía Pablo González Couñago
Porto de Mourinho nas semifinais e, aínda que entón non se gallego, que salió de Segunda y lo ganó todo con el equipo en Bota de Oro del Mundial sub-20
sabía, podíase intuír a fin dunha era: as vacas sagradas chei- 700 partidos de alta competición. Fue, también, un colofón. de 1999 ganada por Pablo Couñago
raban o retiro e os números anunciaban borrasca, ao non po- Porque el Dépor no pudo doblegar al Porto de Mourinho en | Cortesía Pablo González Couñago

176 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1992-2010: A era dourada do fútbol galego 1992-2010: La era dorada del fútbol gallego | 177
Camiseta vestida por Fran na Champions | Colección particular Camiseta vestida por Fran en la Champions | Colección particular

Botas de edición única deseñadas por Umbro para Fran


para o Galicia-Uruguai de 2005
| Colección particular
Botas de edición única diseñadas por Umbro para Fran
para el Galicia-Uruguay de 2005
| Colección particular

Camiseta vestida por Fran no partido


a beneficio dos afectados polo Prestige
no que un combinado do Celta e do
Deportivo enfrontouse ao Real Madrid
no Santiago Bernabéu en 2003
| Colección particular
Camiseta vestida por Fran en el partido
a beneficio de los afectados por el Prestige
en el que un combinado del Celta y del
Protectores das canelas do deportivista Fran Deportivo se enfrentó al Real Madrid
| Colección particular
en el Santiago Bernabéu en 2003
Espinilleras del deportivista Fran | Colección particular
| Colección particular

178 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1992-2010: A era dourada do fútbol galego 1992-2010: La era dorada del fútbol gallego | 179
Camiseta de José Luis
Deus no Galicia-Uruguai
en San Lázaro, 29-12-2005
| Cortesía José Luis Deus
Camiseta de José Luis
Deus en el Galicia-
Uruguay en San Lázaro,
29-12-2005
| Cortesía José Luis Deus A selección galega, nos días previos ao Galicia-Uruguai de 2005 La selección gallega, en los días previos al Galicia-Uruguay de 2005
| Foto: Xoán A. Soler. Arquivo La Voz de Galicia | Foto: Xoán A. Soler. Archivo La Voz de Galicia

Arsenio Iglesias e Fernando Vázquez, no banco


do Galicia-Uruguai en San Lázaro, 29-12-2005
| Foto: Xoán A. Soler. Arquivo La Voz de Galicia
Arsenio Iglesias y Fernando Vázquez, en el banquillo
del Galicia-Uruguay en San Lázaro, 29-12-2005
| Foto: Xoán A. Soler . Archivo La Voz de Galicia

Chándal da selección galega


de Arsenio Iglesias
| Cortesía da familia de Arsenio Iglesias
Chándal de la selección gallega
de Arsenio Iglesias
| Cortesía de la familia de Arsenio Iglesias

Bosquexos do deseño da camiseta da selección galega Bocetos del diseño de la camiseta de la selección gallega
feitos por Pepe Barro, 1995 | Cortesía Pepe Barro hechos por Pepe Barro, 1995 | Cortesía Pepe Barro

180 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1992-2010: A era dourada do fútbol galego 1992-2010: La era dorada del fútbol gallego | 181
Michel Salgado avanza coa pelota no Galicia-Uruguai en San Lázaro, 29-12- Michel Salgado avanza con la pelota en el Galicia-Uruguay en San Lázaro, Os xogadores portan a bandeira galega na saída dos equipos do Galicia- Los jugadores con la bandera gallega en la salida de los equipos del Galicia-
2005 | Foto: Xoán A. Soler. Arquivo La Voz de Galicia 29-12-2005 | Foto: Xoán A. Soler. Archivo La Voz de Galicia Uruguai en San Lázaro, 29-12-2005 | Foto: Xoán A. Soler. Arquivo La Voz de Galicia Uruguay en San Lázaro, 29-12-2005 | Foto: Xoán A. Soler. Archivo La Voz de Galicia

derse cumprir tampouco unha ampliación de capital. aquel las semifinales y, aunque entonces no se sabía, se podía in- cero da gran recesión mundial e o fútbol galego non quedaba de los banquillos gallegos, pero enseguida volvió a Segunda
2004 tamén foi fatal para o Celta, que completou unha cam- tuir el fin de una era: las vacas sagradas olían la jubilación fóra. Pero nese tempo o club vigués fixo da penuria virtude: para pasar allí cinco años, en los que incluso hubo de acogerse
paña singular: chegou ata os oitavos de final na Liga de Cam- y los números anunciaban borrasca al no poder conseguirse empezou a consolidar un modelo de canteira que lle daría a la ley concursal, en 2008, por las deudas contraídas en los
pións, e ao mesmo tempo descendeu a Segunda. tampoco una ampliación de capital. aquel 2004 fue también grandes alegrías na década seguinte, e na que sobresaíu un años de expansión. Era el año cero de la Gran recesión mun-
Ía acabando a champaña pero as bancadas tiñan algo que fatal para el Celta, que completó una campaña singular: llegó rapaz de Moaña co toque dos elixidos: chamábase iago aspas dial y el fútbol gallego no se escapaba. Pero en ese tiempo el
celebrar, e íano facer, feito inédito, da man. Os seareiros de to- hasta octavos de final en la Liga de Campeones y, al mismo e debutou no partido que podía condenar o Celta a Segunda club vigués hizo de la penuria virtud: empezó a consolidar un
dos os clubs galegos deixaron as cores particulares a un lado tiempo, descendió a Segunda. B, contra o alavés en 2009. aspas saíu do banco e en media modelo de cantera que le iba a dar grandes alegrías en la dé-
para erguer todos unha mesma bandeira: o 30 de decembro Se iba acabando el champán, pero las gradas tenían algo hora marcou dous goles e cambiou a historia do club, man- cada siguiente y en la que sobresalía un chaval de Moaña con
de 2005 volveu a selección galega. Oito décadas despois do que celebrar y lo harían, hecho inédito, de la mano. Los foro- téndoo en Segunda, onde axiña chegaría un Dépor en franca el toque de los elegidos: se llamaba iago aspas y debutó en
último partido, a Irmandiña encheu San Lázaro nun partido fos de todos los clubs gallegos dejaron los colores particulares decadencia. Logo dos anos de Champions, marchou irureta, el 2009, en el partido contra el alavés que podía condenar al
contra Uruguai. Habería máis choques nos tres anos seguin- a un lado para enarbolar todos una misma bandera: el 30 de con Fran e Mauro Silva, estandartes dunha época que xa non Celta a Segunda B. aspas salió del banquillo y en media hora
tes, e aínda no 2016: ningún gañou en emoción a este primei- diciembre de 2005 regresó la selección gallega. Ocho décadas volveu. Pronto quedou claro, con Joaquín Caparrós no banco, marcó dos goles y cambió la historia del club, manteniéndolo
ro, que lle deu azos de identidade a un fútbol de sempre loca- después del último partido, la Irmandiña llenó San Lázaro en que virían curvas: sen diñeiro, coa débeda abafando, fíxose en Segunda, adonde enseguida llegaría un Dépor en franca
lista pero cun sentimento común. Participaron da Irmandiña un partido contra Uruguay. Habría más choques en los tres un proxecto que miraba á canteira. Continuou ese camiño Mi- decadencia. Tras los años de Champions, marchó irureta, con
a maioría dos grandes nomes do fútbol galego, que antes ou años siguientes y aún en el 2016: ninguno ganó en emoción a guel Ángel Lotina, ex-preparador do Celta, con cada vez me- Fran y Mauro Silva, estandartes de una época que ya no regre-
despois tamén xogaron na selección española: Fran, Míchel este primero, que dio ánimos de identidad a un fútbol de siem- nos recursos. Conservou a categoría durante catro tempora- só. Pronto quedó claro, con Joaquín Caparrós en el banquillo,
Salgado, Otero, Marcos Vales, Borja Oubiña ou Diego López, e pre localista pero con un sentimiento común. Participaron en das pero en 2011 chegou o descenso. as bágoas dos históricos que se aproximaban curvas: sin dinero, con la deuda ahogan-
outros como Coira, Couñago e Lombardero, que se proclama- la Irmandiña la mayoría de los grandes nombres del fútbol Valerón e Manuel Pablo, que viviran o mel dos triunfos anos do, se hizo un proyecto que miraba a la cantera. Prosiguió
ron campións do mundo sub-20. gallego, que antes o después también jugaron en la selección atrás, serviron de peche a unha época gloriosa de vinte anos, ese camino Miguel Ángel Lotina, expreparador del Celta, con
as alegrías quedaban no común, mentres na casa había española: Fran, Míchel Salgado, Otero, Marcos Vales, Borja Ou- ampliable a todo o fútbol galego. cada vez menos recursos. El Deportivo conservó la categoría
que amarrar o cinto. Tocaban anos de altibaixos para o Celta, biña o Diego López, y otros como Coira, Couñago y Lombarde- durante cuatro temporadas, pero en el 2011 llegó el descen-
cun ascenso que o levou á UEFa no regreso a Primeira. Eran ro, que se proclamaron campeones del Mundo sub-20. so. Las lágrimas de los históricos Valerón y Manuel Pablo, que
os anos de Fernando Vázquez, outro gran clásico dos bancos Las alegrías se quedaban en lo común, mientras en casa ha- habían vivido la miel de los triunfos años atrás, sirvieron de
galegos, pero axiña volveu a Segunda para pasar cinco anos, bía que atarse el cinturón. Tocaban años de altibajos para el cierre a una época gloriosa de veinte años, ampliable a todo
nos que incluso tivo que acollerse á lei concursal, en 2008, Celta, con un ascenso que lo llevó a la UEFa en el regreso a el fútbol gallego.
polas débedas contraídas nos anos de expansión. Era o ano Primera. Eran los años de Fernando Vázquez, otro gran clásico

182 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1992-2010: A era dourada do fútbol galego 1992-2010: La era dorada del fútbol gallego | 183
2011-2019
a resaca do éxito
2011-2019
la resaca del éxito
Alexandre Centeno
Xornalista de La Voz de Galicia / Periodista de La Voz de Galicia

Medalla que acredita a Lucas Pérez como campión da FA Cup do ano 2017 Medalla que acredita a Lucas Pérez como campeón de la FA Cup del año 2017
| Colección privada | Colección privada

Son as once da noite dun caloroso sábado, 22 de maio de 2011. Son las once de la noche de un caluroso sábado, 22 de mayo
Os xogadores do Celta, con Iago Aspas a temperatura que marca o termómetro pouco ten que ver del 2011. La temperatura que marca el termómetro poco tiene
en primeiro termo, festexan o ascenso coa que se respira no ambiente. a poucos metros do areal de que ver con la que se respira en el ambiente. a pocos metros
a Primeira do 2012 riazor, na Coruña, un home de 30 anos chora abatido no cen- de la playa de riazor, en a Coruña, un hombre de 30 años llora
| Foto: Ricardo Grobas. Arquivo Faro de Vigo tro dun estadio enmudecido. as súas bágoas engraxan a fe- abatido en el centro de un estadio enmudecido. Sus lágrimas
Los jugadores del Celta, con Iago Aspas chadura da porta que pecha a época dourada do fútbol galego. engrasan la cerradura de la puerta que clausura la época do-
en primer término, celebran el ascenso
O Deportivo segue o camiño iniciado anos antes polo Celta en rada del fútbol gallego. El Deportivo sigue el camino iniciado
a Primera del 2012
Segunda División e o noso fútbol, que chegou a ter ata tres re- años antes por el Celta en Segunda División, y nuestro balom-
| Foto: Ricardo Grobas. Archivo Faro de Vigo
presentantes na máxima categoría nacional, queda sen clubs pié, que llegó a tener hasta tres representantes en la máxima
na elite. categoría nacional, se queda sin clubs en la élite.
O fútbol galego espértase con claros síntomas de resaca El fútbol gallego se despierta con claros síntomas de resa-
dunha longa noite de éxitos e euforia por riba das súas posibi- ca de una larga noche de éxitos y euforia por encima de sus
lidades. Pero lonxe de se derrubar, reinvéntase para afrontar posibilidades. Pero lejos de venirse abajo, se reinventa para
unha crise galopante agravada polo mal momento económi- afrontar una crisis galopante agravada por el mal momento
co que atravesa o país. económico que atraviesa el país.

Deportivo Deportivo
O descenso do Deportivo supón o mellor exemplo deste paso El descenso del Deportivo supone el mejor ejemplo de este
atrás do noso fútbol. Despois dunha época gloriosa, conquis- paso atrás de nuestro fútbol. Después de una época gloriosa,
tando unha Liga, dúas copas e tres supercopas, a entidade en la que conquistó una Liga, dos Copas y tres supercopas, la
branquiazul atópase arruinada e cun futuro incerto. a caída a entidad blanquiazul se encuentra arruinada y con un futu-
Segunda ameaza con ser un golpe letal. nunha fuxida adian- ro incierto. La caída a Segunda amenaza con ser un golpe le-
te sen precedentes, a entidade entón presidida por augusto tal. En una huida hacia delante sin precedentes, la entidad,
César Lendoiro (Corcubión, 1945), mantén o seu persoal de Pri- entonces presidida por augusto César Lendoiro (Corcubión,
meira para afrontar o regreso canto antes. E faino ao grande, 1945), mantiene a su personal de Primera para afrontar el re-
establecendo en 91 o récord de puntos realizados ata o mo- greso lo antes posible. Y lo hace a lo grande, estableciendo en
mento nesa categoría. 91 el récord de puntos realizados hasta el momento en aque-
Pero esta pirueta financeira provoca efectos secundarios. lla categoría.
O consello de administración, que leva anos maquillando as Pero esta pirueta financiera produce efectos secundarios.
contas para evitar a entrada en concurso de acredores, non El consejo de administración, que lleva años maquillando las
é capaz de xerar recursos económicos e deixa de facer fronte cuentas para evitar la entrada en concurso de acreedores, no
á práctica totalidade dos pagos, o que provoca que Facenda es capaz de generar recursos económicos y deja de hacer fren-
acabe embargando todas as súas fontes de financiamento te a la práctica totalidad de los pagos, lo que da lugar a que
abocando así o Deportivo ao concurso de acredores que tanto Hacienda acabe embargando todas sus fuentes de financia-
tratara de evitar Lendoiro con prácticas que, anos despois, a ción, abocando así al Deportivo al concurso de acreedores que
xustiza cualificaría de «graves irregularidades e maquillaxe tanto había tratado de evitar Lendoiro con prácticas que, años

184 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 2011-2019: A resaca do éxito 2011-2019: La resaca del éxito | 185
Camiseta do Real Madrid coa que Lucas Vázquez acadou unha das súas tres Medalla que acredita a Lucas Vázquez como campión da Champions do
Champions, a de 2017 | Colección privada 2017 | Colección privada
Camiseta del Real Madrid con la que Lucas Vázquez logró una de sus tres Medalla que acredita a Lucas Vázquez como campeón de la Champions del
Champions, la de 2017 | Colección privada 2017 | Colección privada

contable». a causa xudicial que se abriu foi arquivada. Desta después, la justicia calificaría de «graves irregularidades y
maneira, o centenario club coruñés protagoniza, cunha dé- maquillaje contable». La causa judicial que se abrió fue archi-
beda de 160 millóns de euros, o maior concurso de acredores vada. De esta manera, el centenario club coruñés protagoniza,
vivido por unha sociedade anónima deportiva. con una deuda de 160 millones de euros, el mayor concurso de
Co club intervido, o equipo branquiazul volve descender. acreedores vivido por una sociedad anónima deportiva.
Esta crise institucional provoca unha substitución no conse- Con el club intervenido, el equipo blanquiazul vuelve a des-
llo de administración. Os accionistas deportivistas entenden cender. Esta crisis institucional provoca un relevo en el con-
que a época de Lendoiro concluíu e chega o momento dun sejo de administración. El accionariado deportivista entien-
importante cambio. Constantino Fernández Pico (a Coruña, de que la época de Lendoiro ha concluido y que ha llegado el
1966), empresario de éxito da industria tecnolóxica, é elixido momento de un importante cambio. Constantino Fernández
presidente o 21 de xaneiro de 2014 coa difícil misión de reflo- Pico (a Coruña, 1966), empresario de éxito de la industria tec-
tar o club tanto deportiva como economicamente. nológica, es elegido presidente el 21 de enero del 2014 con la
E se no aspecto monetario é capaz en pouco tempo de esta- difícil misión de reflotar el club, tanto deportiva como econó-
blecer un marco optimista, as cousas sobre o céspede non aca- micamente.
baron de ir ben de todo. O club sofre durante os seus primeiros Pero aunque en el aspecto monetario es capaz en poco
anos para manter a categoría e regresa a Segunda no verán do tiempo de establecer un marco optimista, las cosas sobre el Camiseta de Lucas
2018, despois dunha pésima tempada. césped no acaban de ir bien del todo. El club sufre durante sus Pérez do Arsenal, club
que o fichou por vinte
primeros años para mantener la categoría y regresa a Segun-
millóns de euros
Celta da en el verano del 2018, después de una pésima temporada. | Colección privada
Camiseta de Lucas
Mentres o Deportivo trata de malvivir, o Celta inicia a súa se- Celta Pérez del Arsenal, club
gunda grande época. Tres anos despois de que un gol de iago que lo fichó por veinte
aspas fronte ao alavés evite o descenso a Segunda B, conse- Mientras el Deportivo trata de malvivir, el Celta inicia su se- millones de euros
gue acompañar o Deportivo na súa viaxe de regreso a Primei- gunda gran época. Tres años después de que un gol de iago | Colección privada

ra. Pero neste caso, non hai billete de volta. aspas frente al alavés evite el descenso a Segunda B, consi-
Cunha economía moito máis saudable, grazas a entrar gue acompañar al Deportivo en su viaje de regreso a Primera.
en concurso anos antes, a entidade celeste volveu dar pasos Pero en este caso, no hay billete de vuelta. Balón asinado por todos os xogadores do Arsenal,
firmes á fronte, esta vez sen a sospeita das irregularidades Con una economía mucho más saludable, gracias a haber co gallo do hat-trick logrado por Lucas contra o Basilea
que si cometera o anterior consello de administración. Co entrado en concurso años antes, la entidad celeste volvió na Champions da tempada 2016-17 | Colección privada
ascenso chegaron uns anos de acomodo en Primeira. Des- a dar pasos firmes al frente, esta vez sin la sospecha de las Balón firmado por todos los jugadores del Arsenal, con
de o sufrimento inicial ata o golpe enriba da mesa do exer- irregularidades que sí había cometido el anterior consejo de motivo del hat-trick logrado por Lucas contra el Basilea
en la Champions de la temporada 2016-17 | Colección privada
cicio 2015-16 houbo varias situacións que marcaron este administración. Con el ascenso llegaron unos años de aco-
período: a saída e posterior regreso de aspas e a chegada modo en Primera. Desde el sufrimiento inicial hasta el golpe

186 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 2011-2019: A resaca do éxito 2011-2019: La resaca del éxito | 187
Rápido de Bouzas de la tabla cada año. Durante las temporadas 2016-17 y 2017-
18 incluso ocupó durante algunas jornadas los puestos altos
Se o regreso do Lugo a Segunda foi destacado, que dicir da de la clasificación haciendo soñar a sus seguidores con una
fazaña dun barrio mariñeiro vigués como é Bouzas. O seu promoción de ascenso a Primera División que muy pocos hu-
equipo, o rápido, despois de moitos anos pola zona media de bieran imaginado hace menos de una década.
Terceira, conseguía en 2017 meterse no play-off de ascenso a
Segunda B ao quedar segundo na Liga regular, só superado Rápido de Bouzas
polo filial do Deportivo, o Fabril. nesa fase de ascenso, o cadro
de Patxi Salinas non defraudou. Superou a Cayón, Santa Brí- Si el regreso del Lugo a Segunda fue destacado, qué decir de
gida e Peralada, e logrou culminar aquel ascenso que a punto la hazaña de un barrio marinero vigués como es Bouzas. Su
estivera de chegar en 2005. Un barrio na categoría de bronce equipo, el rápido, después de muchos años por la zona me-
do fútbol nacional. dia de Tercera, conseguía en el 2017 colarse en el play-off de
ascenso a Segunda B al quedar segundo en la Liga regular,
Ourense solo superado por el filial del Deportivo, el Fabril. En esta fase
de ascenso, el plantel de Patxi Salinas no defraudó. Superó a
Despois de numerosas piruetas, con concurso de acredores Cayón, Santa Brígida y Peralada, logrando culminar aquel as-
incluído, en xullo de 2014 consumábase a defunción do Club censo que a punto había estado de llegar en el 2005. Un barrio
Deportivo Ourense. nese momento, a cidade quedou sen refe- en la categoría de bronce del fútbol nacional.
rente. E xurdiu a loita por ocupar o posto do finado. Por unha
banda, ese mesmo ano o Ponte deixa a referencia ao barrio Ourense
que lle deu nome para pasar a chamarse Ourense Club de Fút-
bol. Mentres, a masa social do Club Deportivo Ourense forma Tras numerosas piruetas, con concurso de acreedores inclui-
a Unión Deportiva Ourense, que queda como herdeiro e xoga do, en julio del 2014 se consumaba la defunción del Club De-
no campo do Couto. ambos parten desde o fútbol autonómico portivo Ourense. En ese momento, la ciudad se quedó sin refe-
e conseguen levar a súa rivalidade ata Terceira. rente. Y surgió la lucha por ocupar el puesto del fallecido. Por
un lado, ese mismo año el Ponte abandona la referencia al ba-
Compostela rrio que le dio nombre y pasa a denominarse Ourense Club de
Fútbol. Mientras, la masa social del Club Deportivo Ourense
O Celta quedou a un suspiro de acadar o pase a final de Europa League 2017 El Celta se quedó a un suspiro de lograr el pase a la final de la Europa League Caso semellante ao do Ourense é o da SD Compostela, que forma la Unión Deportiva Ourense, que queda como heredero
tras caer fronte ao Manchester United 2017 tras caer ante el Manchester United tamén tivo que rexurdir das súas cinzas. no verán de 2016, y juega en el campo de O Couto. ambos parten desde el fútbol
| Foto: Ricardo Grobas. Arquivo Faro de Vigo | Foto: Ricardo Grobas. Archivo Faro de Vigo o empresario antonio Quinteiro (Lestedo, 1963) asumiu as autonómico y consiguen llevar su rivalidad hasta Tercera.
rendas do club, en Preferente, facéndose cargo das débedas
ao banco de Berizzo serían os dous factores determinan- encima de la mesa del ejercicio 2015-16, se produjeron varias e iniciando unha nova etapa. a entidade santiaguesa logrou
tes no rexurdir celtiña. O club vigués consegue estabilida- situaciones que marcaron este período: la salida y posterior
Compostela
chegar ata Segunda B, pero de novo sufriu un revés deportivo
de a través de dous homes referencia para a súa afección. regreso de aspas y la llegada al banquillo de Berizzo serían e caeu a Terceira. Caso semejante al del Ourense es el de la SD Compostela,
Con iso, regresa a Europa, alcanza dúas semifinais da Copa e los dos factores determinantes en el resurgir celtiña. El club que también tuvo que resurgir de sus cenizas. En verano del
unha da Europa League, onde acompañado por unha marea vigués consigue estabilidad a través de dos hombres de refe- E mentres os clubs galegos tratan de subsistir nun ambiente 2016, el empresario antonio Quinteiro (Lestedo, 1963) asumió
humana de case tres mil afeccionados, está a un remate de rencia para su afición. de crise, xorden os nomes propios do noso fútbol. a etapa de las riendas del club, en Preferente, haciéndose cargo de las
Guidetti de facer historia e meterse nunha final europea. Tras ello, regresa a Europa y alcanza dos semifinales de la resaca coincide co despunte de varios futbolistas que triun- deudas e iniciando una nueva etapa. La entidad santiaguesa
Copa y una de la Europa League, donde, acompañado por una fan máis alá do noroeste peninsular. logró llegar hasta Segunda B, pero de nuevo sufrió un revés
Lugo marea humana de casi tres mil aficionados, se queda a un deportivo y cayó a Tercera.
remate de Guidetti de hacer historia y meterse en una final
O ano 2012 marcará un antes e un despois no Club Deportivo europea.
Iago Aspas
Y mientras los clubs gallegos tratan de subsistir en un am-
Lugo. a entidade branquivermella, que en 1992 xa flirteara du- Se hai un futbolista en Galicia que se reivindicou nestes úl- biente de crisis, surgen los nombres propios de nuestro ba-
rante unha tempada coa Segunda División, logra o ascenso á Lugo timos oito anos ese é iago aspas (Moaña, 1987). neste tempo, lompié. La etapa de resaca coincide con el despunte de varios
categoría de prata do fútbol español. O 24 de xuño, o equipo conseguiu pasar de xogar en Segunda a ser un fixo na selec- futbolistas que triunfan más allá del noroeste peninsular.
dirixido desde o banco por Quique Setién imponse ao histórico El año 2012 marcará un antes y un después en el Club Depor- ción española. E sen renunciar ás súas orixes. Sen perder de
Cádiz na quenda de penaltis tras unha dura eliminatoria na tivo Lugo. La entidad rojiblanca, que en 1992 ya había flirtea- vista o Morrazo e a súa Moaña natal. Precisamente, compar-
que gañou no anxo Carro por 3-1 e perdeu no ramón de Ca- do durante una temporada con la Segunda División, logra el
Iago Aspas
tindo o éxito cos seus é cando o xenio fixo lucir máis a lámpa-
rranza por idéntico resultado. a sensacional actuación do seu ascenso a la categoría de plata del fútbol español. El 24 de ju- da máxica do seu fútbol. Si hay un futbolista en Galicia que se ha reivindicado en estos
porteiro, Escalona, e o acerto de Manu no penalti decisivo, per- nio, el equipo, dirigido desde el banquillo por Quique Setién, Porque a historia de iago é a do mozo rebelde que ve cum- últimos ocho años, ese es iago aspas (Moaña, 1987). En este
mitíronlle á entidade lucense volver a Segunda. E fíxoo para se impone al histórico Cádiz en el turno de penaltis, tras una prido o seu soño americano. En apenas uns meses pasou de tiempo ha conseguido pasar de jugar en Segunda a ser un fijo
quedar: oito anos despois, a entidade branquivermella segue dura eliminatoria en la que ganó en el anxo Carro por 3-1 y deixarse a gorxa no fondo do estadio animando o seu Celta a en la selección española. Y sin renunciar a sus orígenes. Sin
codeándose co fútbol profesional, dende una posición de co- perdió en el ramón de Carranza por idéntico resultado. La enfundarse a elástica do primeiro equipo. nese intre, non lle perder de vista O Morrazo y su Moaña natal. Precisamente,
modidade, afianzado na metade da táboa cada ano. Durante sensacional actuación de su portero, Escalona, y el acierto de tremeron as pernas. E soubo estar. Tantos anos de ilusión. De compartiendo el éxito con los suyos es cuando el genio hizo
as tempadas 2016-17 e 2017-18 mesmo ocupou durante algunas Manu en el penalti decisivo, permitieron a la entidad lucense traballo. De superación. Tantos soños que se fixeron realidade lucir más la lámpara mágica de su fútbol.
xornadas os postos altos da clasificación facendo soñar aos volver a Segunda. Y lo hizo para quedarse: ocho años después, cando aínda non cumprira os 22 anos. Sucedeu un 6 de xuño Porque la historia de iago es la del chico rebelde que ve
seus seguidores cunha promoción de ascenso a Primeira Di- la entidad rojiblanca sigue codeándose con el fútbol profesio- de 2009. O seu debut co primeiro equipo fora un ano antes, cumplido su sueño americano. En apenas unos meses pasó
visión que moi poucos imaxinaban hai menos dunha década. nal, desde una posición de comodidad, afianzado en la mitad pero non tivera continuidade. E chegou o partido co que soña de dejarse la garganta en el fondo del estadio, animando a su

188 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 2011-2019: A resaca do éxito 2011-2019: La resaca del éxito | 189
todo cativo. O Celta recibe o alavés. En xogo, a permanencia. Celta, a enfundarse la elástica del primer equipo. En ese mo-
Unha derrota celeste deixaría o club en descenso a falta de mento, no le temblaron las piernas. Y supo estar. Tantos años
dúas xornadas para a conclusión do campionato. a caída era de ilusión. De trabajo. De superación. Tantos sueños que se
case sinónimo de desaparición. Queda media hora para que hicieron realidad cuando aún no había cumplido los 22 años.
conclúa o encontro. O marcador non se move e o conxunto Sucedió un 6 de junio del 2009. Su debut con el primer equipo
vasco non para de crear perigo. Eusebio Sacristán, adestra- había sido un año antes, pero no había tenido continuidad. Y
dor celeste, sabe que ten que facer algo. Bota a vista á zona de llegó el partido con el que sueña todo niño: el Celta recibe al
quecemento e cre achar a solución. Esta pasa por un mozo da alavés. En juego, la permanencia. Una derrota celeste dejaría
casa, aínda case con acne, ao que ve disposto a comer a herba. al club en descenso a falta de dos jornadas para la conclusión
Chámao. iago sorrí. Ten bolboretas no estómago. Pero non se del campeonato. La caída era casi sinónimo de desaparición.
deixa levar polos nervios. Salta ao campo convencido. apenas Queda media hora para que concluya el encuentro. El marca-
tarda uns minutos en avisar. Dúas ocasións que non chegan a dor no se mueve y el conjunto vasco no para de crear peligro.
entrar. ata que no minuto oitenta elévase sobre o ceo de Balaí- Eusebio Sacristán, entrenador celeste, sabe que tiene que ha-
dos para conectar unha cabezada precisa que establece o 1-0 cer algo. Echa la vista a la zona de calentamiento y cree hallar
no marcador. O estadio vénse abaixo. O Celta está a un paso la solución. Esta pasa por un joven de la casa, casi todavía con
de certificar a permanencia. Pero a historia aínda ten gardada acné, al que se ve dispuesto a comerse la hierba. Lo llama. iago
para iago unha gloria maior. O alavés empata a falta de dous sonríe. Tiene mariposas en el estómago. Pero no se deja llevar
minutos para o final. Outra vez o drama apodérase do celtismo. por los nervios. Salta al campo convencido. apenas tarda unos
En realidade, de todo o celtismo... agás dun. Trátase do moañés. minutos en avisar. Dos ocasiones que no llegan a entrar. Has-
Pasan tres minutos do tempo regulamentado e o Celta sofre ta que en el minuto ochenta se eleva sobre el cielo de Balaídos
ante un rival que pon en perigo mesmo o empate. Balón en para conectar un testarazo preciso que establece el 1-0 en el
longo, peitea Jonathan Vila, abalo xuta, Bernardo despexa en marcador. El estadio se viene abajo. El Celta está a un paso
curto e déixao morto ao bordo da área. E aí aparece, de novo, de certificar la permanencia. Pero la historia aún tiene guar-
iago aspas Juncal para rematar, facer o segundo tanto, firmar dada para iago una gloria mayor. El alavés empata a falta de
a vitoria e entrar aos seus 21 anos no libro de lendas celestes. dos minutos para el final. Otra vez el drama se apodera del

Xisco foi un dos heroes do ascenso do Deportivo do ano 2012 grazas ao gol Xisco fue uno de los héroes del ascenso del Deportivo del año 2012 gracias al
logrado fronte ao Xaén | Cesión RC Deportivo gol logrado frente al Jaén | Cesión RC Deportivo

Marchena anotou o tanto que lle permitiu ao Dépor regresar a Primeira na Marchena firmó el gol que permitió al Dépor regresar a Primera en la prima-
primavera do 2014 | Cesión RC Deportivo vera del 2014 | Cesión RC Deportivo

acaba de salvar o Celta e, el aínda non o sabe, pero dá inicio a celtismo. En realidad, de todo el celtismo… excepto de uno. Se
unha das épocas máis gloriosas do club vigués. trata del moañés. Pasan tres minutos del tiempo reglamenta-
O camiño estaba iniciado. Pero a súa carreira fixo bo o dito do y el Celta sufre ante un rival que pone en peligro incluso
de que o difícil non é chegar senón manterse. E así lle custou el empate. Balón en largo, peina Jonathan Vila, abalo chuta,
aínda dous anos, xerando incluso dúbidas, antes de pegar a Bernardo despeja en corto y lo deja muerto al borde del área. Y
poutada definitiva na tempada 2011-2012, a do ascenso. nese ahí aparece, de nuevo, iago aspas Juncal para rematar, hacer
exercicio, con 23 goles, liderou a un equipo que levaba anos el segundo tanto, firmar la victoria y entrar a sus 21 años en
buscando regresar á elite. O seu seguinte exercicio, xa en Pri- el libro de leyendas celestes. acaba de salvar al Celta y, él aún
meira, certificou a súa progresión e abriulle a porta do Liver- no lo sabe, de dar principio a una de las épocas más gloriosas
pool a cambio de nove millóns de euros. Como bo galego, o del club vigués.
moañés emigrou en busca de gloria. Pero non a atopou. Un El camino estaba iniciado. Pero su carrera ha hecho bueno
ano en Liverpool e outro en Sevilla servíronlle de experien- el dicho de que lo difícil no es llegar, sino mantenerse. Por-
cia para lembrar que como na casiña, en ningún lado. Tomou que le costó aún dos años, generando incluso dudas, antes de
nota e así foi. no verán de 2015, despois de conquistar a Euro- pegar el zarpazo definitivo en la temporada 2011-2012, la del
pa League co club hispalense, o fillo pródigo regresaba para ascenso. En ese ejercicio, con 23 goles, lideró a un equipo que
ofrecer o mellor de si mesmo en beneficio dun Celta que cre- llevaba años buscando regresar a la élite. Su siguiente ejerci-
cería co seu líder no campo. Máximo goleador nacional, debu- cio, ya en Primera, certificó su progresión y le abrió la puer-
tou coa selección o 15 de novembro de 2016. E, como sucede- ta del Liverpool a cambio de nueve millones de euros. Como
ra sete anos antes en Balaídos contra o alavés, saltou desde buen gallego, el moañés emigró en busca de gloria. Pero no la
o banco e soubo cambiar o signo do partido. revolucionou encontró. Un año en Liverpool y otro en Sevilla le sirvieron de
unha España que acabou empatando a dous un partido que experiencia para recordar que, como en casa, en ningún lado.
chegou a ir perdendo por 0-2. O moañés marcou o primeiro Tomó nota y así fue. En verano del 2015, después de conquis-
da vermella, un golazo. Logo chegou o Mundial de rusia 2018 tar la Europa League con el club hispalense, el hijo pródigo re-
e asentarse como un dos mellores dianteiros do país. O seu gresaba para ofrecer lo mejor de sí mismo en beneficio de un
rendemento mesmo lle fixo estar nas quinielas para reforzar Celta que crecería con su líder en el campo. Máximo goleador
o real Madrid tras a marcha de Cristiano á Juve. E todo con só nacional, debutó con la selección el 15 de noviembre del 2016.

190 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 2011-2019: A resaca do éxito 2011-2019: La resaca del éxito | 191
Primeira páxina do Faro de Vigo de 26 de xuño de 2018,
que recolle o gol de Iago Aspas que meteu a España nos
oitavos de final do mundial como primeira de grupo
| Arquivo Faro de Vigo
Primera página del Faro de Vigo de 26 de junio de 2018,
que recoge el gol de Iago Aspas que metió a España en los
octavos de final del mundial como primera de grupo
| Archivo Faro de Vigo

Bandeirola que o Manchester United


entregou ao Celta no partido de volta
de semifinais da Liga Europa 2016-2017
| Cortesía Fundación Celta de Vigo
Banderín que el Manchester United en-
tregó al Celta en el partido de vuelta de
semifinales de la Liga Europa 2016-2017
| Cortesía Fundación Celta de Vigo

Y, como había sucedido siete años antes en Balaídos contra el


alavés, saltó desde el banquillo y supo cambiar el signo del
partido. revolucionó a una España que acabó empatando a
dos un partido que llegó a ir perdiendo por 0-2. El moañés
marcó el primero de la roja; un golazo. Después llegó el Mun-
dial de rusia 2018 y el asentarse como uno de los mejores de-
lanteros del país. Su rendimiento incluso le llevó a figurar en
las quinielas para reforzar al real Madrid tras la marcha de
Cristiano a la Juve. Y todo con solo 31 años, edad que en el fút-
bol actual puede considerarse como la de la plenitud.

Lucas Pérez
«Cuando las cosas se tuercen y el ánimo está por los suelos,
entonces echo la vista atrás y me veo en Monelos. Jugando
31 anos, idade que no fútbol actual pode considerarse como a en la pista llena de jeringuillas. Pienso en esa delgada línea Da tentación. Das malas compañías. Da posibilidade dunha guillas. Posteriormente, cuando, todavía adolescente, aban-
da plenitude. que existió entre tomar una mala decisión y arruinarme la mala elección. donó a Coruña y buscó fortuna sin suerte en el alavés, el at-
vida o dedicarme al deporte. Me acuerdo de mis abuelos y de nacido nun humilde barrio herculino, nunca o tivo fácil. lético, el rayo… Más tarde, en Ucrania, cuando pasaba días sin
Lucas Pérez lo orgullosos que estarían de mí. Veo a mi familia feliz. Y per- Foise de casa moi novo para buscar as oportunidades que non poder salir de casa por miedo al exterior. Del entrenamiento
cibo lo afortunado que soy. Entonces, aprieto los dientes y me lle daban na casa. Madrid, Vitoria, Ucraína en pleno confli- a casa y de casa al entrenamiento. Llegó el Dinamo de Kiev y
«Cando as cousas se torcen e o ánimo está polo chan entón digo: “Vamos Lucas, demuestra lo que vales”. Y trabajo más to bélico, Grecia… Viunas de todas as formas e todas as cores. más inseguridad. Pero también se le presentó la oportunidad
boto a vista atrás e véxome en Monelos. Xogando na pista duro aún para superarme y hacer ver a los que no confían que Primeiro de neno, cando xogaba na rúa rodeado de xiringas. de dar un pequeño salto hasta el PaOK de Salónica en julio
chea de xiringas. Penso nesa delgada liña que existiu entre están equivocados». (Lucas Pérez, La Voz de Galicia). Posteriormente, cando aínda adolescente abandonou a Coru- del 2013, como paso previo a recalar en el Deportivo un año
tomar unha mala decisión e arruinar a miña vida, ou dedicar- En estos años de crisis, el fútbol gallego trató de rentabi- ña e buscou fortuna sen sorte no alavés, o atlético, o rayo… después, primero en calidad de cedido, posteriormente en
me ao deporte. acórdome dos meus avós e do orgullosos que lizar sus recursos con la venta de futbolistas. El Celta lo hizo Máis tarde, en Ucraína cando pasaba días sen poder saír de propiedad.
estarían de min. Vexo á miña familia feliz. E percibo o afortu- con una apuesta de cantera y operaciones tempraneras con casa por medo ao exterior. Do adestramento á casa e da casa En casa tampoco lo tuvo fácil. El primer año resultó frus-
nado que son. Entón, aperto os dentes e digo para min: “Va- futbolistas que despuntaban. Y el Deportivo buscó futbolistas ao adestramento. Chegou o Dinamo de Kiev e máis inseguri- trante para él. La ansiedad acabó transformándose en lesio-
mos Lucas, demostra o que vales”. E traballo máis duro aínda a bajo coste para venderlos luego. así consiguió que un coru- dade. Pero tamén se lle presentou a oportunidade de dar un nes. Pero la constancia obtuvo su premio cuando, en la última
para superarme e facerlles ver aos que non confían que están ñés del barrio de Monelos se convirtiera en el traspaso más pequeno salto ata o PaOK de Salónica en xullo de 2013, como jornada de Liga, firmó en el Camp nou uno de los dos goles
equivocados» (Lucas Pérez, La Voz de Galicia). caro de nuestro fútbol. responde al nombre de Lucas Pérez (a paso previo a recalar no Deportivo un ano despois, primeiro que permitían al conjunto coruñés mantener la categoría,
nestes anos de crises, o fútbol galego tratou de rendibilizar Coruña, 1988) y su historia es la de un niño al que el deporte en calidade de cedido, posteriormente en propiedade. tras empatar, de forma sorprendente, contra el Barcelona. Esa
os seus recursos coa venda de futbolistas. O Celta fíxoo cunha apartó de la calle. De la tentación. De las malas compañías. De na casa tampouco o tivo fácil. O primeiro ano resultou frus- salvación posibilitó al Dépor luchar por su fichaje para que en
aposta de canteira e operacións temperás con futbolistas que la posibilidad de una mala elección. trante para el. a ansiedade acabou transformándose en le- su segundo año rubricase 17 goles. Diecisiete besos al escudo
despuntaban. E o Deportivo buscou futbolistas a baixo custo nacido en un humilde barrio herculino, nunca lo tuvo fácil. sións. Pero a constancia obtivo o seu premio cando na última del niño ya crecido que, por fin, encontraba en casa el cariño y
e para vendelos logo. así conseguiu que un coruñés do barrio Se fue de casa muy joven para buscar las oportunidades que xornada de Liga asinou no Camp nou un dos dous goles que reconocimiento por los que tanto había luchado.
de Monelos se convertese no traspaso máis caro do noso fút- no le daban allí. Madrid, Vitoria, Ucrania en pleno conflicto deixaban ao conxunto coruñés manter a categoría tras empa- Y llegó el premio internacional. El arsenal pagó 20 millones
bol. responde ao nome de Lucas Pérez (a Coruña, 1988) e a súa bélico, Grecia… Las vio de todas las formas y todos los colores. tar, de forma sorprendente, contra o Barcelona. Esa salvación de euros por él. El traspaso más caro de un futbolista gallego
historia é a da dun neno ao que o deporte o apartou da rúa. Primero de niño, cuando jugaba en la calle rodeado de jerin- permitiulle ao Dépor loitar pola súa fichaxe para que no seu era ya una realidad, y Lucas era el protagonista.

192 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 2011-2019: A resaca do éxito 2011-2019: La resaca del éxito | 193
segundo ano rubricara 17 goles. Dezasete bicos ao escudo do Pero la felicidad que había vivido en a Coruña se disipó tras no Milan alternou momentos altos e baixos, estes motiva- tearse su regreso a España. Fue el último día del mercado de
neno xa crecido que por fin atopaba na casa o agarimo e reco- la niebla londinense. aunque cuando saltó al campo cumplió, dos polo cambio de adestrador, o que o levou a considerar o fichajes del verano del 2016 cuando el Espanyol sorprendía
ñecemento polo que tanto loitara. no consiguió hacerse fuerte en el equipo entrenado por ar- seu regreso a España. Foi o último día do mercado de fichaxes con una apuesta importante. Y el de Paradela respondió con
E chegou o premio internacional. O arsenal pagou 20 mi- sène Wenger. Ganó, eso sí, una Fa Cup, la competición más do verán do 2016 cando o Espanyol sorprendía cunha aposta un sensacional inicio de temporada, en el que incluso lle-
llóns de euros por el. O traspaso máis caro dun futbolista gale- antigua del fútbol británico, convirtiéndose en el segundo ga- importante. E o de Paradela respondeu cun sensacional inicio gó a batir el récord de Carlos Kameni, al lograr mantener la
go era xa unha realidade e Lucas era o protagonista. llego en conquistarla (el primero había sido Piscu en el 2013). de tempada no que mesmo chegou a bater o récord de Carlos portería a cero durante 550 minutos. El nigeriano lo había
Pero a felicidade que vivira na Coruña ocultouse tras a né- a pesar de este título, pasó un año duro antes de regresar al Kameni, ao lograr manter a portería a cero durante 550 mi- conseguido durante 4 menos. El día que estableció la nueva
boa londiniense. aínda que cando saltou ao campo cumpriu, Dépor. Pero su vuelta tampoco fue la soñada. Se consumó el nutos. O nixeriano conseguírao durante 4 menos. O día que marca, la afición perica lo homenajeó al grito de «¡Diego se-
non conseguiu facerse forte no equipo adestrado por arsène descenso y su regreso al arsenal, club que lo traspasaría al estableceu a nova marca, a afección perica homenaxeouno ao lección!».
Wenger. Gañou unha Fa Cup, a competición máis antiga do West Ham. berro de «Diego selección». aunque iago aspas, Lucas Pérez, Lucas Vázquez y Diego Ló-
fútbol británico, e converteuse no segundo galego en conquis- aínda que iago aspas, Lucas Pérez, Lucas Vázquez e Diego pez son los cuatro gallegos con mayor protagonismo en esta
tala (o primeiro fora Piscu en 2013). a pesar deste título, pasou Lucas Vázquez López son os catro galegos con maior protagonismo nesta úl- última década, el noroeste peninsular ha sido protagonista
un ano duro antes de regresar ao Dépor. Pero a súa volta tam- tima década, o noroeste peninsular foi protagonista na pel en la piel de otros futbolistas. adrián López «Piscu» (as Pon-
pouco foi a soñada. Consumouse o descenso e o seu regreso ao El podio de los futbolistas gallegos destacados de esta etapa, y doutros futbolistas. adrián López Piscu (as Pontes, 1987) fa- tes, 1987) que hace carrera por el mundo adelante y conquista
arsenal, club que o traspasaría ao West Ham. no necesariamente en tercer lugar, lo completa Lucas Vázquez cendo carreira polo mundo adiante e conquistando unha Fa una Fa Cup. Denis Suárez (Salceda de Caselas, 1994), un fijo
(Curtis, 1991). La película de su vida difiere de la de aspas y Cup. Denis Suárez (Salceda de Caselas, 1994), un fixo das cate- de las categorías inferiores de la selección española, que lo-
Lucas Vázquez Pérez. Con solo 16 años, cuando formaba parte del Ural coru- gorías inferiores da selección española, que logrou levantar gró levantar la Eurocopa sub-19 del 2012, además de haber de-
ñés, llamó la atención de uno de los grandes del fútbol mun- a Eurocopa sub-19 de 2012, a máis de debutar coa absoluta o butado con la absoluta el 29-5-2016 en un amistoso frente a
O podio de futbolistas galegos destacados desta etapa, e non dial: el real Madrid. El club blanco lo fichó como juvenil y ahí 29-5-2016 nunha amigable fronte Bosnia. iago Falque (Vigo, Bosnia. iago Falque (Vigo, 1990) ha conseguido labrarse una
necesariamente en terceiro lugar, complétao Lucas Vázquez desarrolló su carrera deportiva, con la excepción de un año 1990) conseguiu labrarse unha produtiva carreira en italia. productiva carrera en italia. Y, más recientemente, Ángel Ta-
(Curtis, 1991). a película da súa vida difire da de aspas e Pé- que estuvo cedido en el Espanyol, como paso previo a llegar E, máis recentemente, Ángel Tasende angeliño (Coristanco, sende «angeliño» (Coristanco, 1991), quien con solo 21 años ha
rez. Con só 16 anos, cando formaba parte do Ural coruñés, al primer equipo. 1991), quen con só 21 anos protagonizou un traspaso de seis protagonizado un traspaso de seis millones de euros del Man-
chamou a atención dun dos grandes do fútbol mundial: o Y en solo tres temporadas consiguió un palmarés de lujo: 3 millóns de euros do Manchester City ao PSV Eindhoven, des- chester City al PSV Eindhoven, después de haber sido elegido
real Madrid. O club branco fichouno como xuvenil e aí des- Champions, 2 mundiales de clubs, 2 supercopas de Europa, 1 pois de ser elixido un ano antes mellor lateral esquerdo da un año antes mejor lateral izquierdo de la Eredivise (Primera
envolveu a súa carreira deportiva coa excepción dun ano que Liga y 1 Supercopa de España. nueve títulos de primer nivel Eredivise (Primeira División holandesa). Con el e outros máis, División holandesa). Con él y otros más, el futuro del fútbol
estivo cedido no Espanyol, como paso previo a chegar ao pri- que —a pesar de contar tan solo con 27 años y mucho fútbol o futuro do fútbol galego está asegurado. gallego está asegurado.
meiro equipo. por delante todavía— lo convierten en uno de los gallegos con
E en só tres tempadas, conseguiu un palmarés de luxo: 3 más títulos de la historia. Si uno se ciñe a la Champions, Lucas
Champions, 2 mundiais de clubs, 2 supercopas de Europa, 1 ostenta el récord de ser quien más tiene, una más que Luis
Liga e 1 Supercopa de España. nove títulos de primeiro nivel Suárez y Míchel Salgado.
que, a pesar de contar con só 27 anos e moito fútbol aínda por La asignatura pendiente del de Curtis está en la selección
diante convérteno nun dos galegos con máis títulos da histo- española. Ya ha participado en una Eurocopa y un Mundial,
ria. Se un se cingue á Champions, Lucas ten o récord de ser o pero no ha conseguido aún ganar ningún título.
que máis ten, unha máis que Luis Suárez e Míchel Salgado.
a materia pendente do de Curtis está na selección espa- Diego López
ñola. Xa participou nunha Eurocopa e un Mundial, pero non
conseguiu aínda gañar ningún título. Uno de los primeros nombres que cobró protagonismo en
esta época fue el de Diego López. Cinco años después de aban-
Diego López donar el nido blanco del real Madrid, el elegido mejor club
del mundo volvía a llamar a las puertas del de Paradela. Una
Un dos primeiros nomes que cobrou protagonismo nesta épo- inesperada lesión de iker Casillas, con un pronóstico mínimo
ca foi o de Diego Lópéz. Cinco anos despois de deixar o niño de recuperación de dos meses, situaba de nuevo al portero ga-
branco do real Madrid, o elixido mellor club do mundo vol- llego en la órbita galáctica. Sucedía justo unos meses después
vía chamar ás portas do de Paradela. Unha inesperada lesión de que Diego López dejara el Villarreal para iniciar una nueva
de iker Casillas, cun prognóstico mínimo de recuperación de experiencia en el Sevilla. Tres millones y medio de euros sir-
dous meses, situaba o porteiro galego de novo na órbita ga- vieron para que un mes después de las navidades del 2013,
láctica. Sucedía xusto uns meses despois de que Diego López Diego volviera a casa.
deixase o Vilarreal para iniciar unha nova experiencia no Se- De esta manera, con 31 años ya cumplidos, abría un nuevo
villa. Tres millóns e medio de euros serviron para que un mes horizonte en su ya curtida carrera profesional que ni siquie-
despois do nadal do 2013, Diego volvese a casa. ra él imaginaba que sería tan exitosa. Con el Madrid ganó la
Desta maneira, con 31 anos xa cumpridos abría un novo ho- Copa y la Champions, antes de emigrar a italia para enrolar-
rizonte no súa xa curtida carreira profesional, que non imaxi- se en las filas del Milan. El motivo de su marcha estuvo en el
naba sequera el que sería tan exitosa. Co Madrid gañou a Copa fichaje de Keylor navas. Tras un año compartiendo titulari-
e a Champions antes de emigrar a italia para enrolarse nas dad con iker Casillas, la llegada del costarricense llevó al club
filas do Milan. O motivo da súa marcha estivo na fichaxe de blanco a prescindir de uno de los tres guardametas y el galle-
Keylor navas. Tras un ano compartindo titularidade con iker go fue el sacrificado Os xogadores do Lugo celebran
Casillas, a chegada do costarriqueño levou ao club branco a En el Milan alternó momentos altos y bajos, estos moti- o ascenso a Segunda en Cádiz
prescindir dun dos tres gardametas e o galego foi o sacrificado. vados por el cambio de entrenador, lo que le llevó a plan- | Foto: Román Ríos. Axencia EFE
Los jugadores del Lugo celebran
el ascenso a Segunda en Cádiz
| Foto: Román Ríos. Agencia EFE
194 | Valor e mestría: Galicia como fútbol Valor e mestría: Galicia como fútbol | 195
EN FRASES

Outra vez volveron visitarnos os ingleses. Son tan amables!


Camiñan como catro, pisan como seis e beben como cincuenta.
18 70 EN FRASES

Otra vez han vuelto á visitarnos los ingleses. ¡Son tan


amables! Caminan como cuatro, pisan como seis y beben como
[...] Pescan, cazan, comen, fuman, pintan e xogan á pelota, cincuenta. [...] Pescan, cazan, comen, fuman, pintan y juegan á
segundo o seu uso e maneira la pelota, según su uso y manera
Faro de Vigo, 10-6-1876 (primeira referencia ao fútbol recollida en prensa en España) Faro de Vigo, 10-6-1876 (primeria referencia al fútbol recogida en prensa en España)

Foi, sen dúbida, o máis fenomenal xogador de cabeza que Fue, sin duda, el más fenomenal jugador de cabeza que ha
houbo en España. Forte xutador co pé dereito, valentía habido en España. Fuerte chutador con el pie derecho, valentía

19 10
arrolladora e sentido perfecto da colocación. A historia arrolladora y sentido perfecto de la colocación. La historia
do equipo do Madrid é a de Monjardín. Houbo grandes del equipo del Madrid es la de Monjardín. Ha habido grandes
xogadores pero ninguén xogou con tanto corazón nin sentiu jugadores pero nadie ha jugado con tanto corazón ni ha
o seu club coma el sentido a su club como él
Santiago Bernabéu Santiago Bernabéu

Como xogaba Otero? É difícil facerse unha idea, pois Otero ¿Cómo jugaba Otero? Es difícil hacerse una idea, pues Otero
era único. A súa escola non podía ter imitadores, porque para era único. Su escuela no podía tener imitadores, porque para
practicala facía falta ser Otero practicarla hacía falta ser Otero
Ricardo Zamora Ricardo Zamora

Isto das seleccións é o rexionalismo do fútbol. Non loitan só Esto de las selecciones es el regionalismo del fútbol. No luchan
once xogadores galegos contra once casteláns. Con eles, detrás sólo once jugadores gallegos contra once castellanos. Con ellos,
deles, apoiándoos con toda a forza sentimental da terra, pelexa detrás de ellos, apoyándoles con toda la fuerza sentimental de
bravamente a alma de cada raza la tierra, pelea bravamente el alma de cada raza

19 20
Diario de Pontevedra, 22-11-1922. Crónica do primeiro partido da selección de Galicia Diario de Pontevedra, 22-11-1922. Crónica do primeiro partido da selección de Galicia

Vigo eleva hoxe a Galicia a rexión deportiva de primeira orde Vigo eleva hoy a Galicia a región deportiva de primer orden
Hándicap, o día da inauguración de Balaídos, en 1928 Hándicap, el día de la inauguración de Balaídos, en 1928

Seis goles está ben, pero é que disparei 53 veces á portería Seis goles está bien, pero es que disparé 53 veces a portería
Chacho, tras anotar seis goles no España-Bulgaria de 1933 Chacho, tras anotar seis goles en el España-Bulgaria de 1933

Os nosos máis sinceros e cordiais parabéns polo brillante Nuestra más sincera y cordial enhorabuena por el brillante
triunfo alcanzado para o fútbol galego. Hurra polo Celta! triunfo alcanzado para el fútbol gallego. ¡Hurra por el Celta!
Telegrama enviado polo Deportivo ao Celta logo do primeiro ascenso do club vigués Telegrama enviado por el Deportivo al Celta tras el primer ascenso del club vigués a
a Primeira, en 1936 Primera, en 1936

Se coidarse é ser díscolo, eu sono! Se acudir a todos os Si cuidarse es ser díscolo, ¡yo lo soy! Si acudir a todos los
adestramentos sen desculpas e prepararse é ser díscolo, eu entrenamientos sin disculpas y prepararse es ser díscolo, ¡yo
sono! Se saltar ao campo dándoo todo en cada partido sen lo soy! Si saltar al campo dándolo todo en cada partido sin
reservas é ser díscolo, eu sono! reservas es ser díscolo, ¡yo lo soy!
Pahiño Pahiño

196 | Valor e mestría: Galicia como fútbol Valor e mestría: Galicia como fútbol | 197
Ía á escola e estaba pola rúa xogando. Non había problema,
non pasaban nunca coches; só ás veces un autobús
Luis Suárez Miramontes

Os doce anos que xoguei en Balaídos fíxeno case gratis


19 50 Iba a la escuela y estaba por la calle jugando. No había
problema, no pasaban nunca coches; solo a veces un autobús
Luis Suárez Miramontes

Los doce años que jugué en Balaídos lo hice casi gratis


Hermidita Hermidita

Nin sequera houbo cea. Déronmo e xa está Ni siquiera hubo cena. Me lo dieron y ya está
Luis Suárez, lembrando a concesión do Balón de Ouro en 1960 Luis Suárez, recordando la concesión del Balón de Oro en 1960

É unha xogada que adoitamos facer no Zaragoza. Eu marquei Es una jugada que solemos hacer en el Zaragoza. Yo he
este ano sete ou oito goles como ese marcado este año siete u ocho goles como ese

19 60
Marcelino, tras marcar o tanto que lle daba a España a Eurocopa de 1964 Marcelino, tras marcar el tanto que daba a España la Eurocopa de 1964

Vin entrar a pelota de esguello, fixéranme dano Vi la pelota entrar de reojo; me habían hecho daño
Amancio, lembrando o seu gol no Mundial de inglaterra, en 1966 Amancio, recordando su gol en el Mundial de inglaterra en 1966

Cando as competicións estaban de vacacións, collía o primeiro Cuando las competiciones estaban de vacaciones, cogía el
barco e plantábase en Inglaterra, onde permanecía estudando primer barco y se plantaba en Inglaterra, donde permanecía
as máis modernas e avanzadas técnicas estudiando las más modernas y avanzadas técnicas
Faro de Vigo, 22 de marzo de 1967 (obituario de Moncho Encinas, campión de Liga co Faro de Vigo, 22 de marzo de 1967 (obituario de Moncho Encinas, campeón de Liga
Valencia e o Sevilla na década dos 40) con el Valencia y el Sevilla en los década de los 40)

Lograr a clasificación para xogar a competición europea foi Lograr la clasificación para jugar competición europea fue un
un fito para o fútbol galego. Fomos os primeiros en logralo hito para el fútbol gallego. Fuimos los primeros en lograrlo y
e non deixabamos de ser un equipiño modesto con moita no dejábamos de ser un equipito modesto con mucha gente
xente de casa. O Aberdeen era un gran equipo, pero non foron de casa. El Aberdeen era un gran equipo, pero no fueron
superiores. Pagamos a novatada superiores. Pagamos la novatada

19 70
Manolo, futbolista do Celta, sobre o debut europeo do equipo en 1971 Manolo, futbolista del Celta, sobre el debut europeo del equipo en 1971

Non hai campos. En toda Coruña só hai un de herba, Riazor, No hay campos. En toda Coruña solo hay uno de hierba, Riazor,
e dous de terra nos que xogan moitos mozos. Como ademais y dos de tierra en los que juegan muchos chicos. Como además
chove moito póñense imposibles llueve mucho se ponen imposibles
Luis Suárez, adestrador do Deportivo, a finais dos 70 Luis Suárez, entrenador del Deportivo, a finales de los 70

O fútbol galego non poderá refacerse mentres non se El fútbol gallego no podrá rehacerse mientras no se construyan
constrúan campos. En todas partes hai ese déficit, pero o de campos. En todas partes hay ese déficit, pero lo de Galicia es
Galicia é especialmente grave especialmente grave
Carmelo Cedrún, adestrador do Celta, a finais dos 70 Carmelo Cedrún, entrenador del Celta, a finales de los 70

Aloxámonos na Casa do Barón, en Pontevedra. Só para nós, Nos alojamos en la Casa del Barón, en Pontevedra. Solo para
contra todos, non falabamos coa prensa e non gañabamos nosotros, contra todos, no hablábamos con la prensa y no
partidos. Pero foi unha estancia inesquecible porque alí ganábamos partidos. Pero fue una estancia inolvidable porque
fixemos un equipo allí hicimos un equipo
Bruno Conti, dianteiro da selección italiana no Mundial 82 Bruno Conti, delantero de la selección italiana en el Mundial 82

198 | Valor e mestría: Galicia como fútbol Valor e mestría: Galicia como fútbol | 199
E ata tivo que queimarse o meigallo!
Augusto César Lendoiro, presidente do Deportivo, tras o ascenso do equipo a
Primeira en 1991, precedido do incendio da cuberta dunha bancada

Moito que dicir e pouco que contar


19 90 ¡Y hasta tuvo que quemarse el meigallo!
Augusto César Lendoiro, presidente del Deportivo, tras el ascenso del equipo a
Primera en 1991, precedido del incendio de la cubierta de una grada

Mucho que decir y poco que contar


Arsenio Iglesias ao finalizar o Deportivo-Valencia que privou ao club coruñés Arsenio Iglesias al finalizar el Deportivo-Valencia que privó al club coruñés de ganar
de gañar a Liga, 1994 la Liga, 1994

España débenos un título España nos debe un título


Augusto César Lendoiro, tras o fallo do penalti de Djukic ao Valencia, 1994 Augusto César Lendoiro, tras el fallo del penalti de Djukic al Valencia, 1994

Nunca tan poucos fixeron tan felices a tantos Nunca tan pocos hicieron tan felices a tantos

20 00
Francisco Vázquez, ex-alcalde da Coruña, tras a consecución do título de Liga Francisco Vázquez, exalcalde de a Coruña, tras la consecución del título de Liga para
para o Deportivo, 2000 el Deportivo, 2000

Tamén é un orgullo que se me lembre También es un orgullo que se me recuerde


por fallar aquel penalti por fallar aquel penalti
Alejo Indias, a Faro de Vigo, aos 15 anos da final de Copa do rei de 1994 que perdeu Alejo Indias, a Faro de Vigo, a los 15 años de la Final de Copa del rey de 1994 que
o Celta, 2009 perdió el Celta, 2009

Prefiro un Celta endebedado en Primeira que saneado Prefiero un Celta endeudado en Primera que saneado
en Segunda en Segunda
Horacio Gómez, a Faro de Vigo, xa como ex-presidente, 2010 Horacio Gómez, a Faro de Vigo, ya como expresidente, 2010

Cando as cousas se torcen e o ánimo está polo chan entón Cuando las cosas se tuercen y el ánimo está por los suelos
boto a vista atrás e véxome en Monelos. Xogando na pista entonces echo la vista atrás y pienso en Monelos. Me veo
chea de xiringas. Penso nesa delgada liña que existiu jugando en la pista llena de jeringas. Pienso en esa delgada

20 10
entre tomar unha mala decisión e arruinar a miña vida, línea que existe entre tomar una mala decisión y arruinar
ou dedicarme ao deporte. Acórdome dos meus avós e do mi vida, o dedicarme al deporte. Me acuerdo de mis abuelos
orgullosos que estarían de min. Vexo á miña familia feliz. y de lo orgullosos que estarían de mí. Veo a mi familia feliz.
E percibo o afortunado que son Y percibo lo afortunado que soy
Lucas Pérez, en La Voz de Galicia Lucas Pérez, en La Voz de Galicia

O fútbol sempre co derrotado ten tinguiduras dramáticas e así El fútbol siempre tiene con el derrotado tintes dramáticos
o tinguen y así lo tiñen
Eduardo Berizzo, en rolda de prensa, tras caer nas semifinais da Europa League Eduardo Berizzo, en rueda de prensa, tras caer en las semifinales de la Europa League

Hai catro anos vin o Mundial pola tele e nin en soños podía Hace cuatro años vi el Mundial por la tele y ni en sueños podía
pensar que iría a Rusia pensar que iría a Rusia
Iago Aspas, antes de disputar o mundial, en La Voz de Galicia Iago Aspas, antes de disputar el mundial, en La Voz de Galicia

... ...
200 | Valor e mestría: Galicia como fútbol Valor e mestría: Galicia como fútbol | 201
Irene, capitá do Irene F.C. Galicia: revista gráfica
y popular, n.º 25, 09-02-1925, p. 23
Irene, capitana del Irene FC. Galicia: revista
gráfica y popular, n.º 25, 09-02-1925, p. 23

1924-2019
o fútbol feminino GaleGo
1924-2019
el fútbol femenino GalleGo
Cristina López Villar
Doutora e profesora na Universidade da Coruña /
Doctora y profesora en la Universidade da Coruña

Irene, no Parque de Riazor


da Coruña (ca. 1925)
| Arquivo ABC
Irene, en el Parque de Riazor
de A Coruña (ca. 1925)
| Archivo ABC

Para as mulleres a entrada ao fútbol non foi, nin segue a ser, Para las mujeres, la entrada en el fútbol no fue, ni es, un ca-
un camiño doado, pois os prexuízos machistas perpetúanse mino fácil, pues los prejuicios machistas se perpetúan hasta
até os nosos días. nuestros días.
Mesmo así, e pese ás barreiras, moitas mulleres forman incluso así, y pese a las barreras, muchas mujeres forman
parte da historia do fútbol galego. na Coruña, a primeira refe- parte de la historia del fútbol gallego. En a Coruña, la primera
rencia é a de irene González, que nos anos vinte do pasado sé- referencia es irene González, que en los años veinte del pasado
culo, tras participar con varios grupos modestos, forma parte siglo, tras haber participado en varios grupos modestos, forma
do equipo irene F. C., cuxos partidos constituían o prato forte parte del equipo irene FC, cuyos partidos constituían el plato
das festas ou dos domingos pola mañá, nalgún caso xogando fuerte de las fiestas o de los domingos por la mañana, en algún
contra outros clubs de fóra da Coruña. as crónicas deportivas caso jugando contra otros clubs de fuera de a Coruña. Las cró-
fanse eco da súa presenza nos campos onde os penaltis sem- nicas deportivas se hacen eco de su presencia en los campos,
pre os tiraba ela, ao tempo que destacan as súas calidades donde los penaltis siempre los tiraba ella, a la vez que desta-
como porteira. Chégase a defender o fútbol feminino, a través can sus cualidades como portera. Se llega a defender el fútbol
da súa figura. femenino a través de su figura.

202 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1924-2018: O fútbol feminino galego 1924-2019: El fútbol femenino gallego | 203
Artigo «Femenina futbolista», en Galicia: revista gráfica y popular, n.º 24, Partido entre o Atalante e o Brussels en Vigo, 1925
02-02-1925, p. 8. | Real Academia Galega | Foto Llanos. Museo Etnolóxico de Ribadavia
Artículo «Femenina futbolista», en Galicia: revista gráfica y popular, n.º 24, Partido entre el Atalante y el Brussels en Vigo, 1925
02-02-1925, p. 8. | Real Academia Galega | Foto Llanos. Museo Etnolóxico de Ribadavia

a pesar da súa sona e de crearse certa polémica sobre se a pesar de su fama y de crearse cierta polémica sobre si
cobraba ou non, unha enfermidade trunca a súa carreira de- cobraba o no, una enfermedad trunca su carrera deportiva
portiva cando aínda era nova. cuando aún era joven.
Ora ben, para ver xogar en Galicia dous equipos formados ahora bien, para ver jugar en Galicia a dos equipos forma-
completamente por mulleres hai que trasladarse até o campo dos completamente por mujeres hay que trasladarse hasta el
de Coia en Vigo, cando o 14 de outubro de 1925 se enfrontaron campo de Coia en Vigo, cuando el 14 de octubre de 1925 se en-
o atalante1 e o Brussels Femina Club procedentes de Bélxica. frentaron el atalante1 y el Brussels Femina Club, procedentes
Este último era unha sección da Sociedade para mellorar as de Bélgica. Este último era una sección de la Sociedad para
condicións da muller (aSF), unha asociación feminista que mejorar las condiciones de la mujer (aSF), una asociación fe-
creou o club tras a prohibición do fútbol feminino pola fede- minista que fundó el club después de que la Federación Belga
ración belga. prohibiese el fútbol femenino.
Os discursos da época consideraban que este deporte virili- Los discursos de la época consideraban que este deporte
zaba as mulleres e recorríase a todo tipo de argumentos para virilizaba a las mujeres y se recurría a todo tipo de argumen-
afastalas do fútbol. no entanto, apareceron na década dos tos para alejarlas del fútbol. no obstante, en la década de los
vinte e dos trinta diferentes equipos dos que apenas temos veinte y de los treinta aparecieron diferentes equipos de los
información. Son os casos dun equipo de ribadeo, o Estraden- que apenas tenemos información. Son los casos de un equipo
se, que xogou en Vilagarcía, ou do noia, que xogou con carác- de ribadeo, el Estradense, que jugó en Vilagarcía, o el noia,
ter benéfico para poder celebrar un baile en 1928. O Unión e o que jugó con carácter benéfico para poder celebrar un baile
Ciosvín enfróntanse no ano 1932, e o Vigo FC e o Unión FC ao en 1928. El Unión y el Ciosvín se enfrentan en el año 1932, y el
ano seguinte. Vigo FC y el Unión FC, al año siguiente.

204 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1924-2018: O fútbol feminino galego 1924-2019: El fútbol femenino gallego | 205
Equipo Atalante, en Vigo Equipo Brussels Femina Club, en Vigo
| Foto Llanos. Museo Etnolóxico de Ribadavia | Foto Llanos. Museo Etnolóxico de Ribadavia
Equipo Atalante, en Vigo Equipo Brussels Femina Club, en Vigo
| Foto Llanos. Museo Etnolóxico de Ribadavia | Foto Llanos. Museo Etnolóxico de Ribadavia

Pasados uns anos, a Sección Femenina realiza unha impor- Pasados unos años, la Sección Femenina realiza una impor- que obriga a suspender o partido do ano 1963, era que arbitra- laridad de estos partidos, junto con la gran presencia de pú-
tante promoción do deporte, pero esta axústase ao ideal de tante promoción del deporte, pero esta se ajusta al ideal de ban tamén mulleres. blico, que obliga a suspender el partido del año 1963, era que
muller promovido polo réxime franquista, que consideraba o mujer fomentado por el régimen franquista, que consideraba nese mesmo ano, o 5 de maio, a SCCr de Crendes organiza o arbitraban también mujeres.
fútbol unicamente axeitado para os homes. el fútbol únicamente apropiado para los hombres. primeiro partido feminino. isto deu paso a encontros entre En ese mismo año, el 5 de mayo, la SCCr de Crendes organi-
aínda con todo, o feito de que Galicia sexa eminentemen- Pese a todo, el hecho de que Galicia sea eminentemente ru- o Eirís e o Crendes e, posteriormente, uníronse equipos coma o za el primer partido femenino. Este dio paso a encuentros en-
te rural e de que moitas zonas queden fóra da «vixilancia» ral y de que muchas zonas queden fuera de la «vigilancia» Vilarrodís do concello de arteixo2 ou o Galicia Gaiteira da Co- tre el Eirís y el Crendes y, posteriormente, se sumaron equipos
da Sección Femenina permite que moitas rapazas xoguen ao de la Sección Femenina favorece que muchas chicas jueguen ruña, entre outros. como el Vilarrodís del ayuntamiento de arteixo2 o el Galicia
balón de forma natural. En moitas aldeas as nenas e os nenos al balón de forma natural. En muchas aldeas las niñas y los Precisamente, foi nun partido que se ía xogar entre o Cren- Gaiteira de a Coruña, entre otros.
xogan xuntos sen sufrir ningún tipo de censura. Esta circuns- niños juegan juntos sin sufrir ningún tipo de censura. Esta des e o Eirís cando o cura de Carral denuncia que é unha Precisamente fue en un partido que se iba a jugar entre el
tancia facilitará que en puntos diversos da nosa xeografía, circunstancia facilitará que, a partir de los años sesenta, en indecencia que as xogadoras amosen as pernas, o que moti- Crendes y el Eirís cuando el cura de Carral denuncia que es
a partir dos anos sesenta, atopemos distintos equipos. nor- puntos diversos de nuestra geografía, encontremos distintos vou que, para poderen xogar, baixasen a dobra do pantalón una indecencia que las jugadoras muestren las piernas, y así,
malmente os partidos realizábanse con motivo dunha festa equipos. normalmente, los partidos se celebraban con motivo e subisen as medias por riba dos xeonllos. Mais a censura para poder jugar, tuvieron que bajarse la bastilla del pantalón
—o tradicional «solteiras contra casadas»— ou para recadar de una fiesta —el tradicional «solteras contra casadas»— o non era só de tipo moral. Hai casos de xogadoras que tive- y subirse las medias por encima de las rodillas. Pero la censu-
fondos. Porén, a expectación era máxima e o público estaba para recaudar fondos. además, la expectación era máxima y ron que se enfrontar ao machismo imperante que se mate- ra no era solo de tipo moral. Hay casos de jugadoras que tuvie-
asegurado (mesmo chegábase a rexistrar en moitas ocasións el público estaba asegurado (incluso se llegaba a registrar en rializaba en problemas na casa ou mesmo en perderen os ron que enfrentarse al machismo imperante, que se materia-
unha asistencia superior á dos partidos masculinos). muchas ocasiones una asistencia superior a la de los partidos seus mozos. lizaba en problemas en casa o también en perder a sus novios.
non é casualidade que na parroquia de Elviña (a Coruña) masculinos). algúns dos partidos celebrábanse en secreto e incluso se algunos partidos se celebraban en secreto, e incluso se
se celebrasen partidos durante o Entroido. ante as barreiras no es casualidad que en la parroquia de Elviña (a Coruña) produciu o paradoxo de que o equipo de Xermade (o XErCa- produjo la paradoja de que, a finales de los años sesenta, el
existentes, era máis doado «disfrazarse» para poder xogar sen se celebrasen partidos durante el carnaval. ante las barreras Mi), ao final dos anos sesenta, recadaba fondos para poder equipo de Xermade (el XErCaMi), recaudó fondos para poder
seren cuestionadas. así, o primeiro partido en Elviña, do que existentes, era más fácil «disfrazarse» para poder jugar sin ser facer unha excursión coa Sección Femenina de Vilalba, pero hacer una excursión con la Sección Femenina de Vilalba, pero
temos constancia, ten lugar o 15 de febreiro de 1961. a singula- cuestionadas. así, el primer partido en Elviña del que tene- ocultando que o medio para xuntar os cartos era precisamen- ocultando que el medio para reunir el dinero era, precisamen-
ridade destes partidos, ademais da gran presenza de público, mos constancia tiene lugar el 15 de febrero de 1961. La singu- te xogar ao fútbol. te, jugar al fútbol.

206 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1924-2018: O fútbol feminino galego 1924-2019: El fútbol femenino gallego | 207
Equipo de Ribadeo, nos anos vinte
| Fondo Pillado Rodil. Arquivo Nomes e Voces
Equipo de Ribadeo, en los años veinte
| Fondo Pillado Rodil. Archivo Nomes e Voces

208 | Valor e mestría: Galicia como fútbol Valor e mestría: Galicia como fútbol | 209
Equipo Estradense, no verán de 1926 Equipo Estradense, en el verano de 1926
| Cortesía de Cristina Lerma Rey | Cortesía de Cristina Lerma Rey

a hostilidade a que xogasen ao fútbol era tal que a Federa- La hostilidad a que las mujeres jugasen al fútbol era tal
ción Española de Fútbol, en decembro de 1963, difunde unha que la Federación Española de Fútbol, en diciembre de 1963,
noticia titulada «Fútbol Femenino: no». nela prohibía a todos difunde una noticia titulada «Fútbol Femenino: no». En ella
os clubs afiliados que permitisen a disputa de partidos de fút- prohibía a todos los clubs afiliados que autorizasen la disputa
bol nas súas instalacións e pedía que se denunciase a celebra- de partidos de fútbol en sus instalaciones y pedía que se de-
ción dalgún partido á marxe da disciplina federativa. nunciara la celebración de todo partido al margen de la disci-
a pesar disto, seguen aparecendo equipos. Unhas veces plina federativa.
son estudantes que recadan cartos para viaxes ou con fins a pesar de ello, siguen apareciendo equipos. Unas veces son
de carácter benéfico. no ano 1967 as facultades de Farmacia estudiantes que recaudan dinero para viajes o con fines de
e Filosofía e Letras (Sección de Historia) enfróntanse en San- carácter benéfico. En el año 1967 las facultades de Farmacia y
tiago, mentres que as estudantes de Dereito se desprazan Filosofía y Letras (Sección de Historia) se enfrentan en Santia-
á Coruña para xogar contra as de Preu da cidade. Este tipo go, mientras que las estudiantes de Derecho se desplazan a a
de partidos esténdense por toda a xeografía galega: Vigo, Coruña para jugar contra las de Preu de la ciudad. Este tipo de
Ponteareas, as Pontes, ribadeo ou Foz son algúns dos esce- partidos se extienden por toda la geografía gallega: Vigo, Pon-
narios. teareas, as Pontes, ribadeo o Foz son algunos de los escenarios.
Os partidos benéficos podían ter diferentes finalidades. Los partidos benéficos podían tener diferentes finalidades:
Desde recadar fondos para un asilo en San Miguel de reinan- desde recaudar fondos para un asilo en San Miguel de reinan-
te, entre outras moitas e variadas iniciativas como facer un te, entre otras muchas y variadas iniciativas, hacer un regalo Partido entre solteiras
agasallo de voda no Carballiño ou conseguir fondos para o de boda en O Carballiño o conseguir fondos para el programa e casadas en Elviña. La Voz
de Galicia, 15-02-1961, p. 5
programa da Cadena SEr Ustedes son formidables. de la cadena SEr Ustedes son formidables.
Partido entre solteras
nesa idea de recadar cartos tamén comeza en 1971 o equipo Con esa idea de recaudar dinero también comienza en 1971 y casadas en Elviña. La Voz
de Buño, coa finalidade de edificar un teleclub. Outros equi- el equipo de Buño, con la finalidad de edificar un teleclub. de Galicia, 15-02-1961, p. 5

210 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1924-2018: O fútbol feminino galego 1924-2019: El fútbol femenino gallego | 211
Equipo Vilarrodís, esperando
para recibir a copa dun torneo
| Cortesía de Fina López Zas
Equipo Vilarrodís, esperando
para recibir la copa de un torneo
| Cortesía de Fina López Zas

Partido entre o Vilarrodís


Equipo de Buño e os seus adestradores, en 1970 | Cortesía de Emilio Calvo e o Elviña
| Cortesía de Fina López Zas
Equipo de Buño y sus entrenadores, en 1970 | Cortesía de Emilio Calvo
Partido entre el Vilarrodís
y el Elviña
| Cortesía de Fina López Zas

I Torneo Provincial de Fútbol Feminino.


El Pueblo Gallego, 09-06-1971, p. 14
Equipo de Crendes en 1963 | Arquivo La Voz de Galicia I Torneo Provincial de Fútbol Femenino.
Equipo de Crendes en 1963 | Archivo La Voz de Galicia El Pueblo Gallego, 09-06-1971, p. 14

212 | Valor e mestría: Galicia como fútbol Valor e mestría: Galicia como fútbol | 213
Parte posterior dun folleto publicitario do equipo Karbo
| Arquivo do Colexio Karbo
Parte posterior de un folleto publicitario del equipo Karbo
| Archivo del Colegio Karbo
Equipo Karbo que gañou a I Copa Raíña Sofía | Arquivo do Colexio Karbo
Equipo Karbo que ganó la I Copa Reina Sofía | Archivo del Colegio Karbo
Cartaz do II Trofeo Condesa de Ribadeo | Arquivo do Colexio Karbo
Cartel del II Trofeo Condesa de Ribadeo | Archivo del Colegio Karbo

Otros equipos de la Costa da Morte serán el Cee y el Esteira- pos da Costa da Morte serán o Cee e o Esteirana, entre outros.
na, entre otros. En ese mismo año, la obra Sindical Educación nese mesmo ano a obra Sindical Educación e Descanso pon
y Descanso pone en marcha el i Campeonato Provincial de en marcha o i Campeonato Provincial de Fútbol Feminino en
Fútbol Femenino en Pontevedra. Participan en él los equipos Pontevedra. Participan nel os equipos Gondomar, Plásticos
Gondomar, Plásticos Galicia, Cortemáns, alondras, Turista, Galicia, Cortemáns, alondras, Turista, Cíes, Cividanes, Maya-
Cíes, Cividanes, Mayador, Moaña, Goyán y El Pilar. Según re- dor, Moaña, Goyán e El Pilar. Segundo recolle Carlos Castro,
coge Carlos Castro, esta iniciativa no logró superar la censura esta iniciativa non logrou superar a censura da Sección Fe-
de la Sección Femenina, razón por la cual no hubo ediciones menina, razón pola que non houbo edicións posteriores, pero
posteriores, pero ello no impidió que los clubs pudieran jugar este feito non impediu que os clubs puidesen xogar nas festas
en las fiestas u organizar campeonatos no oficiales. ou organizar campionatos non oficiais.
Mientras, en la zona norte se crea en 1969 el Karbo de a Co- Mentres, na zona norte créase en 1969 o Karbo da Coruña,
ruña, un referente para la historia del fútbol femenino. nace un referente para a historia do fútbol feminino. nace grazas
gracias al apoyo de los directores de la academia Karbo, ra- ao apoio dos directores da academia Karbo, ramón Carras-
món Carrasco y Mari Carmen Borrego,3 y del profesor de Edu- co e Mari Carmen Borrego3 e do profesor de Educación Física,
cación Física José Mañana, quien se ofrece como entrenador. José Mañana, quen se ofrece de adestrador. Son numerosos
Son numerosos los partidos jugados desde su estreno contra os partidos xogados desde a súa estrea contra o almeiras en
el almeiras en 1970. al principio se trataba de partidos amis- 1970. nos inicios tratábase de partidos amigables ou que coin-
tosos o que coincidían con festividades, caso del celebrado en cidían con festividades, caso do celebrado en ribadeo en 1975
ribadeo en 1975, que pasará a constituirse como Trofeo Con- que pasará a constituírse como Trofeo Condesa de ribadeo e
desa de ribadeo y en el que participarán equipos de España y no que participaron equipos de España e do estranxeiro. Ma-
del extranjero. Mañana, con gran implicación personal, con- ñana, con grande implicación persoal, conseguiu a participa- Ferramentas de mantemento e botas do equipo Karbo
siguió la participación del equipo en torneos internacionales ción do equipo en torneos internacionais como o Torneo Sete | Arquivo do Colexio Karbo
como el Torneo Siete naciones de Olivet (Francia), el Torneo nacións de Olivet (Francia), o Torneo internacional de Cascais Herramientas de mantenimiento y botas del equipo Karbo
internacional de Cascais en Lisboa y el de Porto (Portugal). en Lisboa e do Porto (Portugal). | Archivo del Colegio Karbo

214 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1924-2018: O fútbol feminino galego 1924-2019: El fútbol femenino gallego | 215
As xogadoras do Karbo recollendo
a I Copa Raíña Sofía en Tarragona
| Foto cedida por Inma Castañón
a La Opinión A Coruña
Las judadoras del Karbo reco-
giendo la I Copa Reina Sofía en
Tarragona
| Foto cedida por Inma Castañón
a La Opinión A Coruña

I Copa Raíña Sofía, de 1981 | Arquivo do Colexio Karbo


I Copa Reina Sofía, de 1981 | Archivo del Colegio Karbo

O equipo tiña tanto nivel que chega a xogar contra equipos


masculinos. De feito, o seu partido contra o Laracha foi un ver-
dadeiro acontecemento por causa da súa vitoria. Toda unha
reivindicación das posibilidades do fútbol feminino, xa que
moitos pensaban que gañaría o equipo de homes.
Mais hai que agardar a 1981 para a celebración da i Copa
reina Sofía en Cataluña, con 14 equipos e onde o Karbo gaña
o torneo, ao tempo que a súa capitá, inmaculada Castañón,
recibe o premio á mellor xogadora do torneo e Lis Franco á
máxima goleadora. El equipo tenía tanto nivel que llega a jugar contra equipos
Tal era a calidade do cadro coruñés que en 1983, cando a se- masculinos. De hecho, su partido contra el Laracha fue un ver-
lección española xoga na Guarda contra Portugal, son convo- dadero acontecimiento a causa de su victoria. Toda una rei-
cadas cinco xogadoras do Karbo: Lis Franco, Geli, rori, Encarna vindicación de las posibilidades del fútbol femenino, ya que
e inma, nomeada capitá do once español. nesta mesma cam- muchos pensaban que ganaría el equipo de hombres.
paña a Liga galega recibe o recoñecemento da federación4 e Pero hay que esperar a 1981 para la celebración de la i Copa
na seguinte, o Karbo pasa ao Deportivo, onde a alma mater reina Sofía en Cataluña, con 14 equipos. El Karbo gana el tor-
Fotogramas dun partido do Karbo gravado en Super 8 por José Mañana do equipo, José Mañana, só permanece a tempada 1983-84 e neo al tiempo que su capitana, inmaculada Castañón, recibe
| Cortesía de Óscar Losada é substituído polo xogador coruñés Quinocho. Curiosamente, el premio a la mejor jugadora del certamen y Lis Franco a la
Fotogramas de un partido del Karbo grabado en Super 8 por José Mañana
tamén daquela o equipo Mayador pasa ao Celta. máxima goleadora.
| Cortesía de Oscar Losada

216 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1924-2018: O fútbol feminino galego 1924-2019: El fútbol femenino gallego | 217
As xogadoras Lis Franco, Geli, Rori (arriba), Encarna Imaxe das capitás do Ferrándiz e o Karbo no Ángel Carro
e Inma (abaixo), que formaron parte da selección en 1972 | Cortesía de Flor Santiso Diéguez
española en 1983 | Cortesía do Diario As (Rafael Pintor) Imagen de las capitanas del Ferrándiz y del Karbo en el
Las jugadoras Lis Franco, Geli, Rori (arriba), Encarna Ángel Carro en 1972 | Cortesía de Flor Santiso Diéguez
e Inma (abajo) que formaron parte de la selección
española en 1983 | Cortesía del Diario As (Rafael Pintor)

Equipo Karbo-Deportivo cam-


pión en 1985 no IV Campionato
de España celebrado en Riazor
| Foto cedida por Inma Castañón
a La Opinión A Coruña
Equipo Karbo-Deportivo cam-
peón en 1985 en el IV Campeo-
nato de España celebrado en
Riazor
| Foto cedida por Inma Castañón
a La Opinión A Coruña Susa, a capitá do Ferrándiz,
recibindo unha copa
| Cortesía de Flor Santiso Diéguez
Susa, la capitana del Ferrándiz,
recibiendo una copa
| Cortesía de Flor Santiso Diéguez

En total o Karbo (Deportivo) conquistou unha Copa reina Tal era la calidad del cuadro coruñés que, en 1983, cuando
Sofía (tempada 1981-1982) e tres campionatos de España con- la selección española juega en a Guarda contra Portugal, son
secutivos, do 1983 ao 1985, así como unha Copa galega —a que convocadas cinco jugadoras del Karbo: Lis Franco, Geli, rori,
perdeu foi a mans do Mayador-Celta en 1984— e as cinco li- Encarna e inma, que es nombrada capitana del once español.
gas galegas celebradas entre 1983 e 1988. Lamentablemente, a En esta misma campaña la Liga gallega recibe el reconoci-
pesar de seren grandes clubs, tanto o Karbo-Deportivo como miento de la Federación4 y, en la siguiente, el Karbo pasa a
o Mayador-Celta acabaron esmorecendo como proxectos de integrarse en el Deportivo, donde el alma mater del equipo,
fútbol feminino. José Mañana, solo permanece la temporada 83-84 para ser
Tras o Karbo naceron outros equipos, como o Club Juventud sustituido por el jugador coruñés Quinocho. Curiosamente,
Eumesa, que se estreou en 1970 na Gándara, en Pontedeume, también en ese momento el equipo Mayador pasa al Celta.
e posteriormente deu lugar ao «Fontecelta». nesta mesma En total, el Karbo (Deportivo) conquistó una copa reina So-
zona aparecen o Franza, o ares e, en Ferrol, a SCrD Ferrándiz. fía (temporada 1981-1982) y tres campeonatos de España con-
no Eume destacaban Fina «rexach» e Manola Blanco «aman- secutivos, del 1983 al 1985, así como una copa gallega —la que
Equipo Mayador de Vigo que se cio». nesta época xogan equipos como o Torino de alvedro, o perdió fue a manos del Mayador-Celta en 1984— y las cinco li-
transformou en RC Celta Cerceda, a SD Maravillas, o CD Orense, o CD Salnés ou o Bri- gas gallegas celebradas entre 1983 y 1988. Lamentablemente,
| Arquivo do Real Club Celta de Vigo
gantium CF, entre outros. a pesar de ser grandes clubs, tanto el Karbo-Deportivo como
Equipo Mayador de Vigo que se
transformó en RC Celta
Mentres tanto, de volta ao sur, grazas á iniciativa de Paco el Mayador-Celta acabaron diluyéndose como proyectos de
| Archivo del Real Club Celta de Vigo (Bértola), nito (Guardesa), Miguel e róber (Liréns), nace na fútbol femenino.

218 | Valor e mestría: Galicia como fútbol Valor e mestría: Galicia como fútbol | 219
Equipo Eume Fontecelta nos anos 70 Equipo da SD Salnés, nos anos oitenta
| Cortesía de Agustín López Álvarez | Cortesía de Ana Mª Pardal Viñas
Equipo Eume Fontecelta en los años 70 Equipo de la SD Salnés, en los años ochenta
| Cortesía de Agustín López Álvarez | Cortesía de Ana Mª Pardal Viñas

Equipo da Sociedade Cultural Recreativa e Deportiva


Ferrándiz, nos anos 70 | Cortesía de Flor Santiso Diéguez
Equipo de la Sociedad Cultural Recreativa y Deportiva
Ferrándiz, en los años 70 | Cortesía de Flor Santiso Diéguez

Equipo Chorima CF, en 1984


| Cortesía de Ana Silva
Equipo Chorima CF, en 1984
| Cortesía de Ana Silva

Tres xogadoras do
equipo Eume Fonte-
celta, a do medio é a
famosa Fina «Rexach»
| Cortesía de Agustín
López Álvarez

Tres jugadoras del


equipo Eume Fon- Equipo Unión Guardesa, na final da copa
tecelta, la del medio do Condado en Salvaterra, o 17-05-1999
es la famosa Fina | Cortesía de Lorena Fernández Pazos
“Rexach” Equipo Unión Guardesa, en la final de la copa
| Cortesía de Agustín del Condado en Salvaterra, el 17-05-1999
López Álvarez | Cortesía de Lorena Fernández Pazos

220 | Valor e mestría: Galicia como fútbol Valor e mestría: Galicia como fútbol | 221
Copa da III Liga de fútbol femenina Noticia dun partido que
do Condado e Baixo Miño, conquistada o Bértola xogou contra homes
polo Club Unión Guardesa, e gañou. La Voz de Galicia
tempada 1999-00 (edición de Pontevedra),
Primeiro partido do At. Arousana de Vilagarcía, en 1994,
| Cortesía de Loreto Alonso Fernández 08-12-2000
no campo da Tasca (Aguiño) | Arquivo do At. Arousana
Copa de la III Liga de Fútbol femenina Noticia de un partido que
Primer partido del At. Arousana de Vilagarcía, en 1994, en
del Condado e Baixo Miño, conquista- el Bértola jugó contra hombres
el campo de la Tasca (Aguiño) | Archivo del At. Arousana
da por el Club Unión Guardesa, y ganó. La Voz de Galicia
temporada 1999-00 (edición de Pontevedra),
| Cortesía de Loreto Alonso Fernández 08-12-2000

Tras el Karbo nacieron otros equipos, como el Club Juven-


tud Eumesa, que se estrenó en 1970 en a Gándara, en Pon-
tedeume, y que posteriormente dio lugar al Fontecelta. En
esta misma zona aparecen el Franza, el ares y, en Ferrol, la
SCrD Ferrándiz. En el Eume destacaban Fina «rexach» y Ma-
nola Blanco «amancio». En esta época juegan equipos como Xogadoras da SDX Aguiño
| Arquivo SDX Aguiño
el Torino de alvedro, el Cerceda, la SD Maravillas, el CD Oren-
Jugadoras de la SDX Aguiño
se, el CD Salnés o el Brigantium. | Archivo SDX Aguiño
Entretanto, volviendo al sur, gracias a la iniciativa de Paco
(Bértola), nito (Guardesa), Miguel y róber (Liréns), nace en la
temporada 95-96 la i Liga do Condado e Baixo Miño con ca-
rácter internacional y se crea la asociación de Fútbol Feme- e ligas e segue a día de hoxe apostando polo fútbol feminino. dez, hecho singular para la época. Otro equipo reseñable es el
nino Condado en Salvaterra, tras la negativa de la Federación Tamén a SDX aguiño, canteira de grandes xogadoras e que Val do Ulla, ya que tuvo el mérito de mantenerse cinco tem-
tempada 95-96 a i Liga do Condado e Baixo Miño con carácter Galega de Fútbol (FGF) a que existiese fútbol 11 femenino. En contou coa técnica Matilde Fernández, feito singular para a poradas en la 2ª División. El fútbol femenino sigue creciendo
internacional e créase a asociación de Fútbol Feminino Con- dicha Liga participaron equipos de Galicia y Portugal. El cam- época. y, de 31 equipos que había en la temporada 2007-08, se pasa a
dado en Salvaterra, tras a negativa da Federación Galega de peón de la primera edición fue el Unión Guardesa, destacan- Outro equipo a destacar é o Val do Ulla, xa que tivo o mérito 50 en la 2009-10. En esta línea, el Orzán coruñés ha sido otro
Fútbol (FGF) de que existise fútbol 11 feminino. na devandita do durante varios años o Bértola. La Liga como tal llegó hasta de manterse cinco tempadas na 2ª División. O fútbol femi- de los equipos que ha apostado claramente por él, hasta con-
Liga participaron equipos de Galiza e Portugal. O campión da el año 2002 cuando, tras muchas negociaciones, los equipos nino segue crecendo e de 31 equipos que había na tempada vertirse en el club con mayor número de licencias de Galicia
primeira edición foi o Unión Guardesa, destacando durante se integran en la FGF. El hecho era que la Liga do Condado te- 2007-08 pásase a 50 na 2009-10. nesta liña, o Orzán coruñés entre el 2010 y el 2012.
varios anos o Bértola. a Liga como tal chegou até o ano 2002 nía mayor importancia y contaba con más equipos que la Liga foi outro dos equipos que apostou claramente por el, ata se a la máxima categoría asciende en el año 2011 el equipo
cando, tras moitas negociacións, os equipos se integran na oficial, lo cual es revelador de que el apoyo federativo al fútbol converter no club con maior número de licencias de Galicia de la FVPr El Olivo de Vigo, gracias a la calidad de sus juga-
FGF. acontecía que a Liga do Condado tiña maior importancia femenino en este país siempre fue más bien «anecdótico». entre 2010 e 2012. doras. Fue la primera vez que un equipo gallego alcanzaba la
e contaba con máis equipos que a Liga oficial, o cal é revelador La verdad es que han sido muchos los equipos que constru- Á máxima categoría ascende no ano 2011 o equipo da FVPr 1ª División. Con esa misma intención, la de llegar a jugar en
de que o apoio federativo ao fútbol feminino neste país sem- yen la historia del fútbol femenino gallego. Sin espacio para El Olivo de Vigo grazas á calidade das súas xogadoras. Supuxo la máxima categoría, el Deportivo apuesta en el 2016 por la
pre foi máis ben «anecdótico». nombrarlos a todos, podemos destacar en la Liga rías Baixas a primeira vez que un equipo galego acadaba a 1ª División. creación de un equipo femenino para jugar directamente en
a verdade é que moitos foron os equipos que constrúen a de los años noventa el at. arousana de Vilagarcía, que consi- Con esa mesma intención, de chegar a xogar na máxima ca- 2ª División. En la presente temporada, 2018-19, contamos con
historia do fútbol feminino galego. Sen espazo para nomealos guió diferentes copas y ligas y sigue a día de hoy apostando tegoría, o Deportivo aposta no 2016 pola creación dun equipo otros siete equipos gallegos. De ellos, el Peluquería Mixta de
todos, podemos salientar, na Liga rías Baixas dos anos noven- por el fútbol femenino. igualmente, la SDX aguiño, cantera de feminino para xogar directamente en 2ª División. na presen- Friol pasó a la historia por fichar a la primera internacional
ta, o at. arousana de Vilagarcía, que acadou diferentes copas grandes jugadoras y que contó con la técnica Matilde Fernán- te tempada, 2018-19, hai tamén outros sete equipos galegos. extranjera (Mabel ramos) en la temporada 2010-11.

222 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1924-2018: O fútbol feminino galego 1924-2019: El fútbol femenino gallego | 223
Copa de ascenso do FVPR
El Olivo, na tempada 2010-11
| Arquivo do FVPR El Olivo
Copa de ascenso del FVPR
El Olivo, en la temporada 2010-11
| Archivo do FVPR El Olivo

Equipo da FVPR El Olivo de Vigo que xogou en 1ª División


| Arquivo do FVPR El Olivo
Equipo de la FVPR El Olivo de Vigo que jugó en 1ª División
| Archivo do FVPR El Olivo

Equipo co que se estreou o Deportivo no ano 2016 | Arquivo do RC Deportivo de La Coruña


Equipo con el que se estrenó el Deportivo en el año 2016 | Archivo del RC Deportivo de La Coruña

Deles, o Peluquería Mixta de Friol pasou á historia por fichar Fuera de sus equipos, las jugadoras gallegas han consegui-
á primeira internacional estranxeira (Mabel ramos) na tem- do importantes metas. Dentro de la historia más reciente de-
pada 2010-11. bemos nombrar a Verónica Boquete, jugadora del Xuventú de
Fóra dos equipos, as xogadoras galegas acadan importantes aguiño que, tras haber pasado por equipos españoles, se mar-
metas. Dentro da historia máis recente temos que nomear a cha a EE.UU. para dar inicio a su carrera profesional, dado que
Verónica Boquete, xogadora do Xuventú de aguiño que, tras en España era imposible. En el 2010 fichó por los Chicago red
pasar por equipos españois, marcha a EUa para iniciar a súa Stars de la Women’s Professional Soccer (WPS), después de
carreira profesional, dado que en España era imposible. En haber jugado con los Buffalo Flash, el Philadelphia indepen-
2010 fichou polos Chicago red Stars da Women’s Professional dence y el Portland Thorns. Con los Buffalo consiguió la Copa
Soccer (WPS), logo de pasar polos Buffalo Flash, o Philadelphia de la W-League, y con el equipo de Pensilvania, el Philadel-
independence e o Portland Thorns. Co Buffalo acadou a Copa phia independence, fue nombrada mejor jugadora del torneo.
da W-League e no equipo de Pensilvania foi nomeada mellor Con posterioridad, se movió por diferentes equipos, caso del
xogadora do torneo. Con posterioridade, moveuse por dife- Frankfurt, con el que logró la Champions League femenina,
rentes equipos, caso do Frankfurt co que logrou a Champions lo que hace de ella la primera futbolista española en adjudi-
League feminina, o que fai dela a primeira futbolista españo- cársela. asimismo, como capitana de la selección española,
la en acadala. Tamén, sendo capitá da selección española par- participó en diferentes torneos. además de ser un referente
ticipou en diferentes torneos. alén de ser un referente como como jugadora, también lo es por su apoyo al fútbol femenino
xogadora, tamén o é polo seu apoio ao fútbol feminino e por y por denunciar los problemas de machismo que perpetúan
denunciar os problemas de machismo que perpetúan a discri- la discriminación en este deporte.
minación neste deporte. Junto a ella, destaca también Mari Paz Vilas Dono, deportis-
Xunto a ela, está tamén Mari Paz Vilas Dono, deportista de ta de gran calidad y que se convirtió en la jugadora que más
gran calidade e que se converteu na xogadora que máis goles goles hizo en un partido de la selección española. Formando

224 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1924-2018: O fútbol feminino galego 1924-2019: El fútbol femenino gallego | 225
A galega Verónica Boquete
converteuse en el 2015 na primeira
española que gañou a Champions
League. Na foto, a súa medalla
de campioa
| Cortesía de Verónica Boquete
La gallega Verónica Boquete se con-
virtió en 2015 en la primera española
que ganó la Champions League.
En la foto, su medalla de campeona
| Cortesía de Verónica Boquete

Verónica Boquete, coa Copa de Europa 2015 Mari Paz Vilas Dono, coa copa do torneo Cyprus Womens Cup, o 07-03-2018
| Lito Vila Baleato | Cortesía de Mari Paz Vilas
Verónica Boquete, con la Copa de Europa 2015 Mari Paz Vilas Dono, con la copa del torneo Cyprus Womens Cup, el 07-03-
| Lito Vila Baleato 2018 | Cortesía de Mari Paz Vilas
Trofeo MVP da Women’s
Professional Soccer (WPS),
a considerada mellor
Liga feminina do mundo,
gañado por Verónica
fixo nun partido da selección española. Formando parte do at. parte del at. arousana, llegó a conseguir en una temporada
Boquete en el 2011 arousana, chegou nunha tempada a acadar 55 tantos na 2ª Di- 55 tantos en la 2ª División española. Hoy sigue destacando en
| Cortesía de Verónica visión española. Hoxe segue a destacar na Liga iberdrola e no la Liga iberdrola, y en el 2016 le pusieron su nombre al campo
Boquete 2016 puxéronlle o seu nome ao campo do San Xinés de Bamio del San Xinés de Bamio (parroquia de Vilagarcía de arousa).
Trofeo MVP de la Women’s (parroquia de Vilagarcía de arousa). así pues, las gallegas que han jugado de internacionales,
Professional Soccer (WPS), así pois, as galegas que xogaron de internacionais, en ca- en categoría absoluta, han sido hasta el momento: Vero Bo-
la considerada mejor Liga
tegoría absoluta, foron até o momento Vero Boquete con 58 quete con 58 convocatorias; Mari Paz Vilas, 25; inma Casta-
femenina del mundo,
ganado por Verónica
convocatorias; Mari Paz Vilas, 25; inma Castañón,5 22; M.ª de ñón5, 22; M.ª de los Ángeles Olmo (Geli), 20; Encarna Pérez,
Boquete en 2011 los Ángeles Olmo (Geli), 20; Encarna Pérez, 6; Lis Franco, en 4 6; Lis Franco, 4; ana M.ª Veiga, 3; aurora Martínez (rory), 2 y
| Cortesía de Verónica ocasións; ana M.ª Veiga, 3; aurora Martínez (rory), 2 y Charo Charo ramos, 1.6
Boquete ramos, 1.6 Son de destacar nombres como el de anair Lomba, Sara Tui,
nomes como anair Lomba, Sara Tui, ana Buceta, nuria rá- ana Buceta, nuria rábano, Tere abelleira o Malena Mieres,
bano, Tere abelleira ou Malena Mieres destacan, xunto a moi- junto a muchas otras.
tas outras. Toda esta cantera de fútbol femenino gallego hace com-
Toda esta canteira de fútbol feminino galego fai compren- prensible la existencia de una selección gallega. Podemos
sible a existencia dunha selección galega. Podemos consi- considerar que el primer partido se celebró en 1975 en Ferrol,
derar que o primeiro partido se celebrou en 1975 en Ferrol e donde el rival fue la selección de Castilla. El primero oficial
tivo como rival a selección de Castela. O primeiro oficial foi fue en 1985 y, tras un nuevo encuentro en 1986, hubo que es-
Camiseta da final da Cham- Medalla de prata do Mundial sub-20 del 2018 en 1985 e tras un novo encontro no 1986, hai que esperar até o perar hasta el año 2007 para ver de nuevo a A Irmandiña y
pions de Verónica Boquete acadada con España pola galega Nuria Rábano ano 2007 para ver, de novo, A Irmandiña e para que a seleccio- para que la seleccionadora fuese una mujer, Pili neira, que
| Cortesía de Verónica Boquete | Cortesía da familia de Nuria Rábano
nadora sexa unha muller, Pili neira, que contaba no equipo contaba en el equipo técnico con Lis Franco. ambas habían
Camiseta de la final de la Medalla de plata del Mundial sub-20 de 2018
Champions de Verónica ganada con España por la gallega Nuria Rábano
técnico con Lis Franco. ambas xogaran no Karbo, coa pecu- jugado en el Karbo, con la peculiaridad de que Pili neira y las
Boquete | Cortesía de la familia de Nuria Rábano liaridade de que Pili neira, ao igual que as tamén xogadoras también jugadoras Manola, inma y Teresa Faraldo fueron las
| Cortesía de Verónica Boquete Manola, inma e Teresa Faraldo foron as primeiras en obter primeras en obtener el título de entrenadoras. Se trata de un

1924-2018: O fútbol feminino galego 1924-2019: El fútbol femenino gallego | 227


Primeiro partido oficial
da selección galega, en
1985. La Voz de Galicia,
13-05-1985, p. 48
Primer partido oficial de
la selección gallega, en
1985. La Voz de Galicia,
13-05-1985, p. 48

Imaxe do partido Galicia-Cataluña no 2007, en Balaídos | Foto: Xoán Carlos Gil. Arquivo La Voz de Galicia
Imagen del partido Galicia-Cataluña, en el 2007, en Balaídos | Foto: Xoán Carlos Gil. Archivo La Voz de Galicia

o título de adestradoras. Trátase dun mérito aínda hoxe sa- mérito que todavía hoy es reseñable, puesto que en la actuali-
lientable, porque na actualidade seguen a ser unha minoría. dad siguen siendo una minoría. Entre otras, figuran en la Liga
Entre outras, na Liga galega, Cris Oreiro do Victoria B, Covi re- gallega Cris Oreiro, del Victoria B; Covi regueira, del Friol B;
gueira do Friol B, M.ª Gloria Leiva do Sárdoma B e Susú Cores e Mª Gloria Leiva, del Sárdoma B y Susú Cores y Victoria Váz-
Victoria Vázquez na galega sub’12. quez, en la gallega sub’12.
E minoría son tamén as árbitras. aquí hai que destacar ás Y minoría son también las árbitras. aquí hay que destacar
asistentes María José Tuñas e Yolanda Parga rodríguez, in- a las asistentes María José Tuñas y Yolanda Parga rodríguez,
ternacionais desde 2002. Tras participar en varios mundiais, internacionales desde el 2002. Tras participar en varios mun-
Xogos Olímpicos e copas do mundo Yolanda Parga destaca diales, Juegos Olímpicos y copas del mundo, Yolanda Parga
na historia do fútbol galego por ser a primeira persoa en ar- destaca en la historia del fútbol gallego por ser la primera
bitrar na final dun Mundial. a elas hai que sumar a recente persona en arbitrar en la final de un Mundial. a ellas hay que
incorporación da árbitra zulema González que a partir do 1 sumar la reciente incorporación de la árbitra zulema Gonzá-
de xaneiro de 2019 forma parte da listaxe arbitral interna- lez que a partir del 1 de enero del 2019 forma parte del listado
cional da FiFa. arbitral internacional de la FiFa.
algunhas cousas mudaron. as rapazas teñen referentes algunas cosas han cambiado. Las chicas tienen referen-
Xogadoras da seleción galega onde mirarse. Con todo, queda un longo camiño para que as tes donde mirarse. aun así, queda un largo camino para que
o 13-05-1975 | Arquivo do Colexio Karbo federacións eliminen a desigualdade dos seus estatutos7 e las federaciones eliminen la desigualdad de sus estatutos7 y
Jugadoras de la selección gallega aposten realmente pola profesionalización do fútbol femini- apuesten realmente por la profesionalización del fútbol fe-
el 13-05-1975 | Archivo del Colegio Karbo
no e a erradicación do machismo nos clubs. menino y la erradicación del machismo en los clubs.

228 | Valor e mestría: Galicia como fútbol 1924-2018: O fútbol feminino galego 1924-2019: El fútbol femenino gallego | 229
Notas Notas
1 aínda que a prensa recolleu o nome de atlante consideramos 1 aunque la prensa recogió el nombre de Atlante, consideramos
que o equipo era o atalante de Jette, que chegou a xogar xunto que el equipo era el atalante de Jette, que llegó a jugar junto al
ao Brussels na Liga belga. Brussels en la Liga belga.
2 O historiador Xabier Maceiras sinala que en varias parroquias 2 El historiador Xabier Maceiras señala que en varias parroquias
arteixás eran frecuentes os partidos de solteiras contra casadas. de arteixo eran frecuentes los partidos de solteras contra casa-
3 O nome de Karbo vén de xuntar a primeira sílaba dos apelidos e das.
substituír o «C» por un «K» 3 El nombre de Karbo viene de juntar la primera sílaba de los
4 Xogaron nesta primeira tempada 1982-83 o CF Mayador, CD apellidos y sustituir la «C» por una «K».
Salnés Lois, CF Santo Cristo, a Pallota CF, SC Virgen del rocío e 4 Jugaron en esta primera temporada 1982-83 el CF Mayador, CD
Karbo. Progresivamente, na década dos oitenta, van incorporán- Salnés Lois, CF Santo Cristo, a Pallota CF, SC Virgen del rocío y
dose outros equipos como o Chorima CF, a SD Maravillas ou o Karbo. Progresivamente, en la década de los ochenta, van incor-
Brigantium CF. porándose otros equipos como el Chorima CF, la SD Maravillas o
5 ainda que non naceu en Galiza incluímola aquí pola súa vincu- el Brigantium CF.
lación ao Karbo. 5 a pesar de no haber nacido en Galicia, la incluimos aquí por su
6 información de Juanjo Sánchez recollida no n.º 61 e 62 da Revista vinculación al Karbo.
de Fútbol Feminino Galego. 6 información de Juanjo Sánchez recogida en el n.º 61 y 62 de la
7 Para profundizar neste aspecto pode consultarse o libro de M.ª Revista de Fútbol Feminino Galego.
José López González. 7 Para profundizar en este aspecto puede consultarse el libro de
Mª José López González.

Bibliografía Bibliografía
arquivo do Colexio Karbo e de José Mañana. archivo del Colegio Karbo y de José Mañana.
artigos de prensa e entrevistas a persoas vinculadas aos equipos da artículos de prensa y entrevistas a personas vinculadas a los equi-
época estudada. pos de la época estudiada.
Castro, C. (dir.) (2013-2018): Revista do Fútbol Feminino Galego, Colec- Castro, C. (dir.) (2013-2018): Revista do Fútbol Feminino Galego, colec-
ción desde o n.º 1 ao 62. ción desde el n.º 1 al 62.
Losada, O. (2007). Irene a Porteira, Curtametaxe, Mini DV. Losada, O. (2007). Irene a Porteira, Cortometraje, Mini DV.
Losada, O. (dir.) (2016): Karbo. Escola de Fútbol, Documental, Produ- Losada, O. (dir.) (2016): Karbo. Escola de Fútbol, documental, Produ-
cións Peludas e Concello da Coruña. cións Peludas y Concello da Coruña.
López González, M. J. (2017): Mujer, discriminación y deporte, Madrid: López González, M. J. (2017): Mujer, discriminación y deporte, Madrid:
reus. reus.
López-Villar, C. (2017, 2018): Pioneiras do deporte en Galicia, a Coruña: López-Villar, C. (2017, 2018): Pioneiras do deporte en Galicia, a Coruña:
Deputación da Coruña. Deputación da Coruña.
Menayo, D. (2013): Vero Boquete la princesa del deporte rey, Ponteve- Menayo, D. (2013): Vero Boquete, la princesa del deporte rey, Ponteve-
dra: Cydonia. dra: Cydonia.
Pose, H. e Porto, L. (2013): «A muller», Mar de paixón. O fútbol na Costa Pose, H. y Puerto, L. (2013): «a muller», Mar de paixón. O fútbol na
da Morte, Lugami, p. 36. Costa da Morte, Lugami, p. 36.
Souto, X. (2007):»O partido das mulleres de Elviña», Contos da Coru- Souto, X. (2007): «O partido das mulleres de Elviña», Contos a Coruña,
ña, 3ª edición, Vigo: Xerais, pp. 231-235. 3ª edición, Vigo: Xerais, pp. 231-235.
Pérez Quintana, V. M. (2016): «El fútbol femenino en ribadeo», Riba- Pérez Quintana, V. M. (2016): «El fútbol femenino en ribadeo», Riba-
deo F. C. Una mirada al siglo XX. ribadeo: asociación Deportiva deo F. C. Una mirada al siglo XX. ribadeo: asociación Deportiva
Veteranos, pp. 489-498. Veteranos, pp. 489-498.
Televisión de Galicia (2017): Matriarcas: elas colleron o balón, recu- Televisión de Galicia (2017): Matriarcas: elas colleron o balón, recu-
perado de: http://www.crtvg.es/tvg/a-carta/matriarcas-elas- perado de: http://www.crtvg.es/tvg/a-carta/matriarcas-elas-
colleron-o-balon colleron-o-balon
Troncoso, D. (2014): Algo más que una pasión, Documental, La Perla Troncoso, D. (2014): Algo más que una pasión, documental, La Perla
Films. Films.

230 | Valor e mestría: Galicia como fútbol


O fútbol en Galicia, hoxe* El fútbol en Galicia, hoy*

78.871
licenzas / licencias

4.039
equipos

fotografías de robert willemse


1 Campo San Roque (Larín, Arteixo), en 2014
2 Campo de Baldaio (Baldaio, Carballo), durante un Baldaio-Seaia, en 2010
3 Campo de Oural (Fornelos, Salvaterra), durante un Porto do Son CF-SR Calo, en 2011 | Sup. esq. | Sup.izq.
4 Campo As Tinaxas (Encrobas, Cerceda), durante un Encobras CF-Atlético Sobrado Xuventude, en 2012 | Inf. esq. | Inf. izq.
5 Campo Luis Pallín (Oural, Sarria), durante un SD Oural-AD Bóveda, en 2016 | Sup. dta. | Sup. dcha.
6 Campo Colegio Hogar (Vigo), durante un Colegio Hogar SR-UD Barbadás, en 2015 | Inf. dta. | Inf. dcha.
7 Campo Emilio García (Porto do Son), durante un Porto do Son CF-SR Calo, en 2011 * Fonte: rFGF. Datos da tempada 2017-18 correspondentes a fútbol 11
8 Campo O Rodeiro (Camelle, Camariñas), durante un Camelle SD-Ponteceso SD, en 2015 * Fuente: rFGF. Datos de la temporada 2017-18 correspondientes a fútbol 11
ÚItima folla dun programa ÚItima hoja de un programa
de man dun partido entre de mano de un partido entre
o Deportivo e o Vigo en 1910 el Deportivo y el Vigo en 1910
| Cesión RC Deportivo | Cesión RC Deportivo
Valor e mestría: Galicia como fútbol | 9

También podría gustarte