Lección N° 07
KUNAN PACHA
(tiempo presente)
Sutiq rantinkuna + simichaq (ni,
nki, n, nchis, yku, nkichis, nku)
acción
Ay
Ey ÑAUPAQ/ RIPUY PACHA
VERBO
Iy (tiempo pasado)
Oy
RAIZ Uy
Sutiq rantinkuna + simichaq (rani,
ranki, ran, ranchis, rayku, rankichis, ranku)
HAMUQ PACHA
(tiempo futuro)
Sutiq rantinkuna + simichaq (saq,
nki, nqa, sunchis, saqku, nkichis, nqaku)
SIMICHAQKUNA: LOS VERBOS
El verbo es la palabra que expresa acción, pasión, sentimiento y estado de los seres en general, es núcleo del
sintagma verbal en la oración. El verbo se transforma por la posposición de morfemas flexivos, en diferentes
modos, tiempos, número, persona y aspectos, la conjugación se realiza con los cinco modelos lexicales como
son
AY aysay /jalar phalay/ volarllank’ay/ apay/ llevar munay/ querer
trabajar
EY saqey/ seq’ey/ ayqey/ …………….. …………………….
dejar marcar retirarse
IY k’uskiy/ puriy/caminar k’amiy/reñir llinphiy/pintar hanpiy/ curar
investigar
OY onqoy/ qoy/dar mosqoy/ soñar orqoy/ sacar …………………….
enfermar
UY wayk´uy/ mikhuy/ tusuy/ kasuy/ Tapuy…………………
cocinar comer bailar romper luluy..………………….
Watuy…………………
QHAWARICHIYKUNA = EJEMPLOS
Kay llinphikunaq simichaqkunanta qhelqay. / Escribe el verbo a cada imagen
hatariy haykuy Armakuy chusay
qelqay Mikhuy Puriy Pukllay
qhaway Uyariy hamut’ay Puñuy
Mosoq simichaqkuna:
Puñuy: dormir Wayk´uy: cocinar Qelqay: escribir
Hatariy: levantarse Puriy: caminar Llinphiy: pintar
Ukyay: tomar Phaway: correr llank´ay: trabajar
Mikhuy: comer Qhaway: mirar Chutay: jalar
Mast´ay: tender Nawinchay: leer Pukllay: jugar
Maq´alliy: abrazar Umalliy: encabezar Ch´usay: viajar
Rantiy: comprar Yuyachay: pensar Q´epiy: cargar
Ranay: vender Wit´uy: cortar Naqch´ay: peinar
Qhatuy: vender Pichay: barrer Maqllikuy: asearse
Wichay: subir P´istukuy: abrigarse Munay: querer, amar
Hich´ay: hechar Armakuy: bañarse Challway: pescar
Qatakuy: taparse, Hanpiy: curar Ñak´ay: degollar
cubrirse Sipiy: matar T´aqsay: lavar
SIMICHAQPA T’IKRAPAYAKUYNIN : CONJUGACIÓN DEL VERBO
SIMICHAQ PACHANKUNA/ EL TIEMPO DEL VERBO
ÑAUPAQ PACHA KUNAN PACHA HAMUQ PACHA
TIEMPO PASADO O PRETERITO TIEMPO PRESENTE TIEMPO FUTURO
1. KUNAN PACHA : TIEMPO PRESENTE
KUNAN PACHAPI : PRESENTE SIMPLE
PUÑUY = DORMIR
RUNAQ SUTIN RAIZ MORFEMA EXPRESIÓN REAL TRADUCCIÓN
RANTINKUNA VERBAL DECLINATIVO
Noqa puñu ni Noqa puñuni Yo duermo
Qan puñu nki Qan puñunki Tú duermes
Pay puñu n Pay puñun Él duerme
Noqanchis ( I ) puñu nchis Noqanchis puñunchis Nosotros dormimos
Noqayku ( E) puñu yku Noqayku puñuyku Nosotros dormimos
Qankuna puñu nkichis Qankuna puñunkichis Ustedes duermen
Paykuna puñu nku Paykuna puñunku Ellos duermen
KUNANQA, QANÑATAQ KAY SIMICHAQTA KUNAN PACHAPI T’IKRAPAYAY
Ahora usted conjugue el verbo propuesto
K’USKIY = INVESTIGAR
RUNAQ SUTIN RAIZ MORFEMA EXPRESIÓN REAL TRADUCCIÓN
RANTINKUNA VERBAL DECLINATIVO
Noqa k’uski ni Noqa k’uski-ni Yo investigo
Qan k’uski nki Qan k’uski- nki Tú investigas
Pay k’uski n Pay k’uski- n Él investiga
Noqanchis ( I ) k’uski nchis Noqanchis k’uski- nchis Nosotros investigamos
Noqayku ( E) k’uski yku Noqayku k’uski- yku Nosotros investigamos
Qankuna k’uski nkichis Qankuna k’uski- nkichis Ustedes investigan
Paykuna k’uski nku Paykuna k’uski- nku Ellos investigan
2. ÑAUPAQ PACHAPI : TIEMPO PASADO O PRETERITO
LLANK’AY: TRABAJAR
RUNAQ SUTIN RAIZ SUFIJO MORFEMA EXPRESIÓN REAL SIGNIFICADO
RANTINKUNA VERBAL DECLINATIVO
Noqa llank’a ra ni Noqa llank’arani Yo trabajaba
Qan llank’a ra nki Qan llank’aranki Tú trabajabas
Pay llank’a ra n Pay llank’aran Él trabajaba
Noqanchis ( I ) llank’a ra nchis Noqanchis llank’aranchis Nosotros trabajábamos
Noqayku ( E) llank’a ra yku Noqayku llank’arayku Nosotros trabajábamos
Qankuna llank’a ra nkichis Qankuna llank’arankichis Ustedes trabajaban
Paykuna llank’a ra nku Paykuna llank’aranku Ellos trabajaban
Kunanqa, qanñataq kay simichaqta ñaupaq pachapi t’ikray
Ahora tú conjuga el verbo propuesto
YUPAY = CONTAR
RUNAQ SUTIN RAIZ SUFIJO MORFEMA EXPRESIÓN REAL SIGNIFICADO
RANTINKUNA VERBAL DECLINATIVO
Noqa yupa ra ni Noqa yupa + rani Yo conté
Qan yupa ra nki Qan yupa + ranki Tú contaste
Pay yupa ra n Pay yupa + ran Él conto
Noqanchis ( I ) yupa ra nchis Noqanchis yupa + ranchis Nosotros contamos
Noqayku ( E) yupa ra yku Noqayku yupa + rayku Nosotros contamos
Qankuna yupa ra nkichis Qankuna yupa + rankichis Ustedes contaron
Paykuna yupa ra nku Paykuna yupa + ranku Ellos contaron
3. HAMUQ PACHA : TIEMPO FUTURO
PUÑUY = DORMIR
RUNAQ SUTIN RAIZ MORFEMA EXPRESIÓN REAL SIGNIFICADO
RANTINKUNA VERBAL DECLINATIVO
Noqa Puñu Saq Noqa puñusaq Yo dormiré
Qan Puñu Nki Qan puñunki Tú dormirás
Pay Puñu nqa Pay puñunqa Él dormirá
Noqanchis ( i ) Puñu sunchis Noqanchis puñusunchis Nosotros dormiremos
Noqayku ( e) Puñu saqku Noqayku puñusaqku Nosotros dormiremos
Qankuna Puñu nkichis Qankuna puñunkichis Ustedes dormirán
Paykuna Puñu nqaku Paykuna puñunqaku Ellos dormirán
HUNT´A RIMAYKUNA
Kay qhawaykunawan kinsa hunt´arimaykunata qelqay (sujeto – objeto – verbo)
Noqa taparayta ñawinchani = Yo leo mi libro
ÑAWINCHAY Qan taparaykita ñawinchanki = Tú lees tu libro
Pay tapranta ñawinchan = Él lee su libro
Noqayku intichay púnchaypi takisaqku = nosotros el día domingo cantaremos
Qankuna púnchay turaypi takinkichis =ustedes cantarán en el cumpleaños
TAKIY de mi hermano
Paykuna wasinkupi takimunkaku = ellos cantaran en su casa
Mariacha p’achaykita makchiy = Mariita lava tu ropa
Pablocha waraykita mamaykiwan makchichiy= Pablito has lavar tu pantalón
MAKCHIY con tu mamá.
Oscarcha qatanaykita chay mayupi taksay = Oscarcitolava tu frazada en el rio.
Apuchay llapanchispi wayk’ushan=mi abuelito está cocinando para todos
WAYKUY
Ñañaykin sumaqta wayk’un =tú hermana cocina muy rico
Noqa mana yachanichu wayk’uyta = yo no sé cocinar
Lee atentamente este relato y subraya los verbos
TIMOTEOCHAPA WILLAKUSQANTA ÑAWINCHASUNCHIS
Kaykunata k’uychichay p'unchawpi ruwani.
1. Tutallamanta hatarispa, uyayta
uphakuni, kiruyta, chakiyta mayllikuni,
Chukchayta ñaqch'akuni
2. Chaymantataq lawata upini mot'eyuqta,
ñukñu q´onpuyuqta ima.
3. Pikuyta rikrarikuspa taytaypa
llank'asqanman rini
4. Ayllu masinkunawan kuska, taytayqa ñanta
allichashan. Paykunata ñoqapas yanapani
5. Chaymantataq wasiyman kaq kutipuni.
Mamaytapas wasipi rurayninkunapi
yanapani
Extraído: Ministerio de Educacion “El quechua al alcance de los profesores bilingües”.
1. Kay willakuymanta orqoy simichaqta, sutita, suti chaninchaqta, suti rantinta ima.
SIMICHAQKUNA SUTIKUNA SUTICHANINCHAQ SUTIQ RANTIN
hatarispa Noqa Hatariy spa
uphakun Pay Uphay kun
mayllikuni Noqa Maylliy kuni
ñaqch'akuni Noqa Ñaqch’ay kuni
upini Noqa Upiy ni
rikrarikuspa Pay Rikrarikuy spa
rini Noqa Riy ni
allichashan. Pay Allichay shan
Yanapani Noqa Yanapay ni
kutipuni. noqa kutipuy ni
KUNANQA QANÑATAQ LLANK’AY
SIMICHAQ TIEMPOS HUNT’ARIMAYKUNA
GRAMATICALES
(VERBO)
KUNAN Ñanayñi wasiy panpapi sawasqan
PACHA
ÑAUPAQ
PACHAPI
Ñañaymi wasiy panpapi sawasqaran
HAMUQ
PACHA
Ñañaymi wasiy panpapi sawasqanqa
SAWASQAY
SIMICHAQ TIEMPOS HUNT’ARIMAYKUNA
GRAMATICALES
(VERBO)
KUNAN
PACHA Oscarcha lloqsiy tutapaq armakun
ÑAUPAQ
PACHAPI
Oscarcha lloqsiy tutapaq armakun
HAMUQ
PACHA Oscarcha lloqsiy tutapaq armakun
ARMAY
SIMICHAQ TIEMPOS HUNT’ARIMAYKUNA
GRAMATICALES
(VERBO)
KUNAN
PACHA
Juanacha p’achanta taqsay
ÑAUPAQ
PACHAPI
Juanacha p’achanta taqsaran
HAMUQ
PACHA
TAQSAY Juanacha p’achanta taqsanqa
SIMICHAQ TIEMPOS HUNT’ARIMAYKUNA
GRAMATICALES
(VERBO)
KUNAN
PACHA
Nopa sapa punchay qiruyta maqchini
ÑAUPAQ
PACHAPI
Nopa sapa punchay qiruyta maqchirani
HAMUQ
PACHA
Nopa sapa punchay qiruyta maqchisaq
MAQCHIY
SIMICHAQ TIEMPOS HUNT’ARIMAYKUNA
GRAMATICALES
(VERBO)
KUNAN
PACHA
Angelacha makinta maqllin
ÑAUPAQ
PACHAPI
Angelacha makinta maqlliran
HAMUQ
PACHA
MAQLLIY Angelacha makinta maqllinqa
SIMICHAQ TIEMPOS HUNT’ARIMAYKUNA
GRAMATICALES
(VERBO)
KUNAN
PACHA
Mario llankaska charkapi hasan
ÑAUPAQ
PACHAPI
Mario llankaska charkapi hasaran
HAMUQ
PACHA
Mario llankaska charkapi hasanqa
HASAY
(
SIMICHAQ TIEMPOS HUNT’ARIMAYKUNA
GRAMATICALES
(VERBO)
KUNAN
PACHA
Apuchaymi purisqamanta saykusqa
ÑAUPAQ
PACHAPI
Apuchaymi purisqamanta saykusqaran
HAMUQ
PACHA
Apuchaymi purisqamanta saykusqanqa
SAYKUSQA
SIMICHAQ TIEMPOS HUNT’ARIMAYKUNA
GRAMATICALES
(VERBO)
KUNAN
PACHA
Noqa tutamanta alqowan manchani
ÑAUPAQ
PACHAPI
Noqa tutamanta alqowan mancharani
HAMUQ
PACHA Noqa tutamanta alqowan manchasaq
MANCHARIY