Wikuchanaka Pronombre demostrativos
Aka esto esta este
Uka eso ese ese
Khaya aquel aquello aquella
Khuri lejos más distante
AkaNAKA estos estas estés
UkaNAKA esos esas eses
KhayaNAKA aquellos aquellos
JANCHI SUTINAKA ( nombres del cuerpo humano )
Nayra – Layra Ojo
Laka Boca
Laxra – Arusiri Lengua
Nasa Nariz
Jinchu Oreja
Ampara Mano
Kayu Pie
Luk’ana Dedo
Tirinqaya Quejada
Kururu Ombligo
Chara Pierna
Lip’ichi Piel
P’iqi Cabeza
Puraka Estomago
Tujtuka Pecho
Lak’uta Cabello
Uñnaqa – Ajanu Cara
Lakach’aka Diente
Anku Nervio
Aycha Musculo
Para Frente
Qunqura Rodilla
T’ullu Tráquea
Sillu Uña
Ch’akha Hueso
Malq’a Garganta
Ati Nuca
Khina – Jikhana Espalda
Wila Sangre
Sirka Vena
Chuyma Pulmón
Lluqu Corazón
K’iwcha Hígado
Mayruru Riñón
Lixwi Cerebro
Conjugar los pronombres demostrativos con las partes del cuerpo humano
Kunasa akaxa jilata ukaxa p’iqiwa kullaka
Que es esto hermano eso es cabeza hermana
Kunasa ukaxa kullaka akaxa jinchuwa jilata
Kunasa khayaxa jilata khayaxa ñak’utawa kullaka
Kunasa akanakaxa kullaka ukaxa luk’ananakawa jilata
Kunasa ukanakaxa jilata Akaxa nayranakawa kullaka
JACH’A URU
Uka jach’a uru jutaskiwa
Amuyasipxañani jutaskiwa P , k
Taqpachani llakinakasti
Amayusipxañani jutaskiwa P,K
Tatanaka mamanaka
Amuyasipxañani jutaskiwa
Wawanaka waynanaka
Amayusipxañani jutaskiwa
PACHURUNAKA DIAS DE LA SEMANA
Phaxsi uru Día lunes
Ati uru Día martes
Wara uru Día miércoles
Illapa uru Dia jueves
Ch’aska uru Día Viernes
Kurmi uru Día Sábado
Inti uru Día Domingo
Kunurusa jichhuruxa jilata jichhuruxa ati uruwa kullaka´
Que día es hoy hoy es dia martes
Kunurusa qharuruxa kullaka qharuruxa wara uruwa jilata
Que dia es mañana mañana es día miércoles
Kunurunsa masuruxa jilata masuruxa phaxsi urunwa kullaka
Que día era ayer ayer era día lunes
MARA PACHA MIT’ANAKA ESTACIONES DEL AÑO
Lapakpacha Primavera
Jallupacha Verano
Awtipacha Otoño
Thayapacha-juyphipacha Invierno
JAYSAÑANAKA PARTIKULAS
Jisa Si
Janiwa No
Ampi Por favor
Jina De una vez
Ukhama Entonces – luego
Chuya Hoye
Niya Casi
Yani Sirve
Ist’ita Escuchame
Yaqhanaka Otros
Jach’a Grande
Sik’a-jisk’a Pequeño
Muyu Círculo
Machaqa Nuevo
Thantha-mirq’i Usado
Mayja Otra clase
Juk’a Poco
Pisi Menos
Jila Demás
Walja-wakita Harto
Jak’a Cerca
Jaya Lejos
Qhipa Atrás después
Nayra-layra Delante antes
Araxa Norte
Aynacha Sud
Taypi Centro
Inti jalsu Este
Inti manta Oeste
Kupi Derecha
Ch’iqa Izquierda
Pata Arriba encima
Manqha Dentro
Masi Amigo compañero
Ancha Mucho
Suma Hermoso-hermosa
Aski Bueno-buena
K’achalla-k’achita-jiwaki Belleza
SAMI ( color ) SAMINAKA ( colores )
Janq’u Blanco
Ch’iyara Negro
Qhusi Café claro
Wila Rojo
Ch’uxña Verde
Q’illu Amarillo
Aruma Anaranjado
Ch’umphi Café
Uqi Plomo
Sajuna Azul
Larama Celeste
Ch’ixch’i Gris
Kulli Violeta
Kunasa akaxa jilata ukaxa samiwa kullaka
Kuna samisa akaxa ukaxa q’illu samiwa
Akasti kuna samisa ukaxa ch’uxña samiwa
Kuna samisa khayaxa khayaxa wila samiwa
Kuna saminakasa akaxa ukaxa wila uqi saminakawa
UÑST’AÑA PRESENTARSE
Aski jayp’ukipama jilatanaka kullakanaka
Nayaxa Uvaldo Morales Laura satathwa
Aymara yatichirithwa
Oruro markana yuririthwa
Khana Marka utana irnaqthwa
Chinpuñaxa kimsa tunka mayani tunka kimsani ch’usa suxta tunka kimsaniwa
ÑUÑUNINAKA MAMIFEROS
Anu perro
Misi-phisi gato
Qarwa llama
Allpachu alpaca
Wari vicuña
Titi gato montes
Jukumari oso
Añathuya zorrino
Lari qamaqi zorro
Achuku raton
Khuchi cerdo
Khirkhi quirquincho
Wanaku
PHUYUNINAKA AVES
Mallku kunturi condor
Wallpa gallina
Pili pato domestico
P’isaqa perdiz
Urpila paloma
Juku búho
Suri Ñandu
Luli picaflor
Mamani Halcon
K’alla loro
YAQHA SUTINAKA OTROS NOMBRES
Khuchi suciedad
Phuku olla
Manq’a comida
Wisllalla cucharilla
Wislla cuchara
Pili pato
Qala piedra
Ñiq’i barro
Ch’alla arena
Lawa palo
Ch’uñu chuño
Jak’u harina
Q’urawa honda
Yapu chacra
Qullu cerro
Manq’a producto-comida
Uma agua
Phanqara flor
Khunu nevada
Jallu lluvia
Wayra viento
Thaya frio
Jawira rio
Thaki kamino
Ikiña cama
Punku puerta
Jaqi persona
Pirqa pared
Quta lago
Chhullunkha hielo
Thayacha helado
Suni cordillera
Ch’utu colin
Qunuña banco
Panka libro
Panka qillqaña cuaderno
Laphi hoja
ARUCHIRINAKA VERBOS
Arsuña expresar
Ayquña sentir dolor
Chhuxuña orinar
Chinuña amarrar
Ch’ukuña tejer
Ch’uxuña toser
Katuña detener
Khuyuña silbar
Khituña tajar
Khuchuña cortar
Laruña reír
Ñuñuña lactar
Usuña enfermar
Warsuña vaciar
Winkuña estar echado
Apaniña traer
Jamp’atiña besar
Jariña lavar
Jarisiña lavarse
Jump’iña sudar-traspirar
Khariña cortar
Kirkiña cantar
Llakiña preocupar
Lup’iña pensar
Phispiña murmurar
Taniña correr
Paqalliña gritar
Yatiña aprender-saber
CONJUGACION DE VERBOS EN PLURAL
Jichha pacha (tiempo presente)
Mistuña (salir)
Nayanakaxa mistuPXTHWA
Jumanakaxa mistuPXTAWA
Jupanakaxa mistuPXIWA
Jiwasanakaxa mistuPXTANWA
Jutiri pacha(tiempo futuro)
Qillqaña (escribir)
Nayanakaxa qillqaPXANWA
Jumanakaxa qillqaPXANTAWA
Jupanakaxa qillqaPXANIWA
Jiwasanaka qillqaPXAÑANIWA
Layra pacha (tiempo pasado)
Parlaña (hablar)
Nayanakaxa ParlaYAPXTHWA
Jumanakaxa parlaYAPXTAWA
Jupanakaxa parlaYAPXIWA
Jiwasanakaxa parlaYAPXTANWA