SIMICHAQPA T’IQRAPAYAKUYNIN
(Conjugación del Verbo)
La conjugación del verbo es el proceso mediante el cual, el verbo se transforma a través de sus
morfemas flexivos, en sus diferentes modos, tiempos, números, personas y aspectos.
El verbo desde su clasificación hasta su conjugación se transforma sólo mediante el uso de
morfemas.
Dentro del proceso de conjugacion del verbo, podemos aseverar que:
a) En quechua, todos los verbos son regulares.
b) La raíz o lexema del verbo es inalterable.
c) Existen también verbos unipersonales.
Morfológicamente las partes o elementos formantes del verbo son:
En el quechua se presenta una variedad de verbos regulares, por consiguiente se pueden
conjugar en todos los modos, números, tiempos y personas. Más aun, en quechua se
conjugan con la terminación de las cinco vocales: ay, ey, iy, oy, uy; veamos:
Terminación “ay” Terminación “ey”
Terminación “iy” Terminación “oy” Terminación “uy”
apay : llevar ayqey : huir iñiy : creer q’otoy: engañar tukuy : terminar
Yachachiq WILFREDO DE LA CRUZ GARCÍA
1. SIMICHAQ HANPIY T’IQRAPAYNIN : (Conjugación del verbo CANTAR)
1.1. Modo indicativo: KUNAN PACHA (PRESENTE SIMPLE)
Pronombres Sufijo verbal
Raíz verbal Expresión real
personales presente
Noqa taki ni : Noqa taki-ni Yo canto
Qan taki nki :
Pay taki n :
Noqanchis taki nchis :
Noqayku taki yku :
Qankuna taki nkichis :
Paykuna taki nku :
T’iqray Kunan pachapi kay simichaqkunata: Conjugar estos verbos en presente simple.
Sutiq rantin pukllay mihuy qelqay
Noqa
Qan
Pay
Noqanchis
Noqayku
Qankuna
Paykuna
Hunt’arimaykuna: Oraciones gramaticales
a) Noqa pukllani-wasiypi.
b) Qan pukllanki sinkuwan__________________________
c) Pay pukllan allinta_______________________________
d) NOqanchis pukllanchis yachaywasipi______________
e) Noqayku pukllayku kusimanta____________________
f) Qankuna pukllankichis qolqerayku________________
g) Paykuna pukllanku llallinapaq_____________________
2
Yachachiq WILFREDO DE LA CRUZ GARCÍA
1.2. Modo indicativo: ÑAUPAQ PACHA (PASADO SIMPLE)
Pronombres Sufijos verbales
personales Raíz verbal Expresión real Significado
tiempo pasado
Noqa taki ra ni : Noqa takirani Yo canté / cantaba
Qan taki ra nki :
Pay taki ra n :
Noqanchis taki ra nchis :
Noqayku taki ra yku :
Qankuna taki ra nkichis :
Paykuna taki ra nku :
T’iqray Ñaupaq pachapi kay simichaqkunata: Conjugar estos verbos en pasado simple.
Sutiq rantin phaway tusuy yachay
Noqa phawarani
Qan phawaranki
Pay phawaran
Noqanchis phawaranchis
Noqayku phawarayku
Qankuna phawarankichis
Paykuna phawaranku
T’iqray simichaqkunata ñaupaq pachaman: Conjugue los verbos en pasado simple para cada Oración.
a) Yasmin-yachaywasipi ___________________. (pukllay)
b) Noqa-hanpina wasipi ____________________. (hanpiy)
c) Sipaskuna-Qosqomanta _________________. (hamuy)
d) Noqanchis-yachachiqwan _______________. (rimay)
e) Qan- harawikunata ______________________. (qelqay)
f) Noqayku allin sonqowan _________________. (kausay)
g) Qankuna-qheswa simita __________________. (yachay)
h) Paykuna-llaqtapaq _______________________. (llank’ay)
3
Yachachiq WILFREDO DE LA CRUZ GARCÍA
ANEXOS
SIMICHAQPA T’IQRAPAYNIN
CONJUGACIÓN DEL VERBO
Verbos con la terminación de las cinco vocales:
Suti ay ey iy oy uy
Willy takay seq’ey iñiy qhorqoy k’utuy
cynthia* llank’ay ayqey kutiy qoy kuyuy
Analuz* Munay Leqley Asiy Onqoy Tarpuy
yonathan* qhaway Hawq’ey wañuchiy teqoy waylluy
fanny* p’itay leqley llimp’iy loq’oy muskuy
Sharlot* Qhaway Taqey Asiy Horqoy Mañakuy
Jorge L.
Llamk´ay ayqey Lluqsiy Seq´oy Mikhuy
Avendaño*
Aquilina* paray saqey kutiy qoy apamuy
Redy* waqay Aqey Ch’illmiy Poqoy Mihuy
Danesa* P'oqay Qhetey T'ipiy Qhetoy Saruy
katerin* ruway Ch’aqey rantiy mosqhoy Achuy
darwin* kuyay ñaq’ey lluqsiy t’oqoy tukuy
mario felipe* tapay ch’aqey ruphachiy ch’oqroy llakipakuy<
Waldir* Phaway Seq'ey Hap'iy Roqroy Haykuy
Ruth Karina* ajllay arqhey puriy orqoy phukuy
nelson* saksay hawq’ey rakiy qarqoy khapuy
Giancarlos* Ñaqch'ay Saqey Hampiy Chaqoy Puñuy
JOSE MANUEL* MUNAY weqey RAQRAY ONQOY WAÑUY
Danitza* Chutay jalar Ch'alqey Niy Decir Orqoy Khamuy
Milagros* Pusay Ayqey Kutiy Qhorqoy Kuyuy
1.- Conjugación del verbo: PRESENTE SIMPLE
4
Yachachiq WILFREDO DE LA CRUZ GARCÍA
Suti Simichaq Kunan pachapi hunt’arimaykuna
Noqa iñini Noqa iñini allinta
Qan iñinki Qan iñinki apukunapi
Pay iñin Pay iñin
Willy Noqanchis iñinchis Noqanchis iñinchis
Noqayku iñiyku Noqayku iñiyku
Iñiy: creer Qankuna iñinkichis Qankuna iñinkichis
Paykuna iñinku Paykuna iñinku
noqa munani Qosqopi
Noqa munani qan munanki chaqrapi
Qan munanki pay munan alqota
Pay munan noqanchis munanchis
nelson Munay: Amar Noqanchis munanchis: quillabambapi
Noqayku munayku: noqayku munayku challwata
Qankuna munankichis: qankuna munankichis china
Paykuna munanku alqota
paykuna munanku khuchita
Tarpuy=Siembra
Noqa tarpuni
Qan tarpunki
Pay tarpun
Analuz Noqanchis tarpunchis
Noqayku tarpuyku
Qankuna tarpunkichis
Paykuna tarpunku
noqa yachani allinta
Noqa yachani
qan yachanki Askhapi
Qan yachanki
pay yachanin Allimanta
Pay yachanin
noqanchis yachanchis wasi
darwin Noqanchis yachanchis
noqayku
Noqayku yachanyku
qankuna
aprender Qankuna yachankichis
paykuna
Paykuna yachanku
Noqa yachani
Qan yachanki
Pay yachanin
Noqanchis yachanichis Cusco qollao
Noqayku yachanyku
Qankuna yachankichis
Paykuna yachanku
Jugar -Noqa pukllani Wasiy Ukhupi
Noqa Pukllani
-Qan pukllanki pampapi
Qan Pukllanki
-Pay pukllan wawankunawan
Pay Pukllan
-Noqanchis Pukllanchis pukllana
Waldir Noqanchis Pukllanchis
kanchapi
Noqayku Pukllayku
-Noqayku pukllayku qolqepaq
Qankuna Pukllankichis
-Qankuna pukllankichis allinta
Paykuna Pukllanku
-Paykuna pukllanku waqaspa
5
Yachachiq WILFREDO DE LA CRUZ GARCÍA
NOQA TAKINI HUAYNO
CHALHUASCHALLAY
QAN TAKINKIHUAYNO ERQUECHA
Noqa TAKINI
JOSE MANUELCHA
Qan TAKINKI
PAY TAKIN YACHAYWASI
Pay TAKIN
JOSE NOQANCHIS TAKINCHIS HUAYNO
Noqanchis TAKINCHIS
MANUEL QOQAQUINTUCHA
Noqayku TAKIYKU
NOQAYKU TAKIYKU WASIPI
Qankuna TAKINCHIS
QANQUNA TAKINCHIS
TAKIY Paykuna TAKINKU
CHUMPIWILCAS LLAQTAPI
PAYQUNA TAKINKU HIMNUTA
QOSQOPI
-Noqa kuchuni chakrapi.
Noqa kuchuni
-Qan kuchunki millayta.
Qan kuchunki
-Pay kuchun Josewan.
Pay kuchun
KUCHUY = -Noqanchis kuchunchis phiñasqa.
cynthia Noqanchis Kuchunchis
CORTAR -Noqayku kuchuyku chakrapi.
Noqayku Kuchuyku
-Qankuna kuchunkichis tusuypaq
Qankuna Kuchunkichis
-Paykuna kuchunku t’antata.
Paykuna Kuchunku
Noqa ajllani Noqa ajllani sarata
Qan ajllanki Qan ajllanki wallpakuna
Pay ajllan pay ajllan wasipi
Ruth
Noqanchis ajllanchis noqanchis ajllanchis kulli sarata
Karina
Noqayku ajllayku noqayku ajllayku marqapi
Qankuna ajllankichis qankuna ajllankichis yachay wasi
Paykuna ajllanku paykuna ajllanku wasikuna
ajllay
Noqa ñaqch'ani allinta
Noqa tarpuni
Qan ñaqch'anki wawaykita
TARPUY Qan tarpunki
Pay ñaqch'an wawanta
Pay tarpun
GIANCAR Noqanchis ñaqch'anchis
Noqanchis tarpunchis
LOS wawanchiskunata
Noqayku tarpuyku
Noqayku ñaqch'ayku alqoykuta
Qankuna tarpunkichis
Qankuna ñaqch'ankichis kawalluta
Paykuna tarpunku
Paykuna ñaqch'anku wik'uñata.
Noqa. Tusuni
Qan tusunki
Pay. Tusun
Noqanchis tusunchis
MARGOT TUSUY Noqayku tusuyku
Qankuna tusunkichis
Paykuna tusunku
Noqa apani papata
Noqa. . apaNI
qan apanKi Q'olqeWan
Qan apaNKI
Pay apaN Qolqeta
Pay apaN
noQanchis apaNCHIS t'ikata noqayku
Sharlot Apay llevar Noqanchis apanCHIS
Apayku qolqemanta
Noqayku apaYKU
Qankuna apankichis qolqerayku
Qankuna apaNkiCHIS
Paykuna apanKU qolQepaq
Paykuna apanKU
6
Yachachiq WILFREDO DE LA CRUZ GARCÍA
rantiy noqa rantini
qan rantinki
pay rantin
mario
noqanchis rantinchis
felipe
noqayku rantiyku
qankuna rantinkichis
paykuna rantinku
Noqa mihuni Noqa mihuni sarata
Qan mihunki = Qan mihuni wallpakuna
Pay mihun pay mihuni wasipi
milagros comer Noqanchis mihunchis noqanchis mihuni kulli sarata
Noqayku mihuyku noqayku mihuni marqapi
Qankuna mihunkichis qankuna mihuni yachay wasi
Paykuna mihunku paykuna mihuni wasikuna
noqa wayt’ani mayupi
Noqa wayt’ani
qan wayt’any warmiwan
Qan wayt’anki
pay wayt’an
Pay wayt’an
Noqanchis wayt’anchis yachay wasipi
fanny wayt’ay Noqanchis wayt’anchis
Noqayku wayt’ayku
Noqayku wayt’ayku
Qankuna wayt’ankichis
Qankuna wayt’ankichis
Paykuna wayt’anku
Paykuna wayt’anku
noqa qhawani intiwatanata
Noqa qhawani
qan qhawanki wasipi
Qan qhawanki
pay qhawan mamawan
Pay qhawan
noqanchis qhawanchis mankata
Danitza Noqanchis qhawanchis
noqayku qhawayku qhawanapi
Noqayku qhawayku
qankuna qhawankichis
Qankuna qhawankichis
yachachiqwan
Qhaway Paykuna qhawanku
paykuna qhawanku pampata
Puñuy = Dormir
● Noqa puñuni wasipi
● Noqa puñuni
● Qan puñunki allinta
● Qan puñunki
● Pay puñun warmiwan
● Pay puñun
Jorge L. ● Noqankis puñunchis Yachay
● Noqanchis puñunchis
Avendaño wasipi
● Noqayku puñuyku
● Noqayku puñuyku sinchita
● Qankuna puñunkichis
● Qankuna puñunkichis tutamanta
● Paykuna puñunku
● paykuna puñunku samaypaq
noqa purini Noqa purini allinta
qan purinki Qan purinki supayta
pay Purin Pay purin Chaqrapi
Redy puriy Noqanchis purinchis Noqanchis purinchis kharUta
NoqayKu Puriyku Noqayku puriyku takisPa
Qankuna purInkichis Qankuna purinkiChis takispa
PaykuNa Purinku Paykuna purinku tususpa
noqa t'aqllani noqa t'aqllani allinta
qan t'aqllanki qan t'aqllanki sumaqta
pay t'aqllan pay t'aqllan tususpa
Danesa T'aqllay Noqanchis t'aqllanchis Noqanchis t'aqllanchis munayta
Noqayku t'aqllayku Noqayku t'aqllayku tukuqtinku
Qankuna t'aqllankichis Qankuna t'aqllankichis tiyaspa
PaykuNa t'aqllanku Paykuna t'aqllanku mikhuspa
7
Yachachiq WILFREDO DE LA CRUZ GARCÍA
● noqa llank’ani chakrapi
Noqa Llank’ani
Qan llank’anki ● qan llank’anki Apuchawan
llank’ay Pay llank’an ● pay llank’an Quillabambapi
Noqanchis llank’anchis
katerin ● Noqanchis llank’anchis qolqepaq
Noqayku Llank’ayku
Qankuna Llank’ankichis ● Noqayku Llank’ayku pampapi
Paykuna Llank’anku
● Qankuna Llank’ankichis sarata
● Paykuna Llank’anku chakrapi
Noqa munakuni
Munakuy- Amar Qan munakunki
Pay munakun
Aquilina Noqanchis munakunchis
Noqayku munakuyku
Qankuna munakunkichis
Paykuna munakunku
noqa mini
qan puninki
pay punin
jorge
mini´y Noqanchis punichis
galindo
NoqayKu Puniukyu
Qankuna purikichis
PaykuNa Purnkinku
Ť waqay
Noqa waqani Noqa waqani sisapampapi
qan Waqanki qan Waqanki nanaywan
pay Waqan pay Waqan añakarayku
yonathan Noqanchis Waqanchis Noqanchis Waqanchis wañuykama
Noqayku waqayku Noqayku waqayku kusisamimanta
Qankuna Waqankichis Qankuna Waqankichis anchipaq
Paykuna Waqanku Paykuna Waqanku urayman
noqa llamini noqa llamini pampapi
qan llaminki qan llaminki turaywan
pay llamin pay llamin k’aspiwan
Rusmer
noqanchis llamiyku noqanchis llamiyku papapaq
Linder
noqayku llamiyku noqayku llamiyku wasiykita
qankuna llamiykichis qankuna llamiykichis paywanmi
paykuna llaminku paykuna llaminku turaykiwan
Noqa t'aqsani
Qan T'aqsanki
Pay t'aqsan
Casandra noqanchis t'aqsanchis
Noqayku t'aqsayku
Qankuna t'aqsankichis
Pahkuna t'aqsanku
8
Yachachiq WILFREDO DE LA CRUZ GARCÍA
2.- Conjugación del verbo: PASADO SIMPLE
Ñaupaq pachapi “ra” /
Suti Simichaq hunt’arimay ñaupaq pachapi
“rqa”
Noqa yachachirani
Qan yachachiranki
Noqa rimarani huk sipaswan.
Pay yachachiran
Noqa yachaywasipi llank’arani.
Willy Noqanchis yachachiranchis
Noqa qhawarani sinku hayt’ayta.
Noqayku yachachirayku
s-o-v
Qankuna yachachirankichis
yachachiy Paykuna yachachiranku
Noqa hamurani
Qan hamuranki
Noqa hamurani Raymimanta.
Pay hamuran
Noqa mijurani chuqlluta.
CYNTHIA Hamuy - venir Noqanchis hamuranchis
Noqa pukllarani wasipi
Noqayku hamurayku
Qankuna hamurankichis
Paykuna hamuranku
noqa llank’arani
qan llank’aranki
pay llank’aran noqa qillqarani wasiypi
rusmer
llank’ay noqanchis llank’aranchis noqa alqoyta pukllachirani
linder
nokayku llank’arayku noqa apuchayta mikhuchirani
qankuna llank’arankichis
paykuna llank’aranku
noqa qelqarani
qan qelqaranki
pay qelqaran noqa mikhurani lawata
mario
qelqay noqanchis qelqaranchis noqa phawarani k’iklluta
felipe
noqayku qelqarayku Allquyta takarurqani
qankuna qelqarankichis
paykuna qelqaranku
Noqa rimarani
Qan rimaranki
Pay rimaran Noqa mikhurani chupita
Ruth
rimay Noqanchis rimaranchis Noqa puñurani wasipi
Karina
Noqayku rimarayku noqa rimarani taytawan
Qankuna rimarankichis
Paykuna rimaranku
Noqa hanpirani
Qan hanpiranki
Pay hanpiran Noqa mikhurani tarwita
Danitza hanpiy Noqanchis hanpiranchis Noqa rantirani t’antata
Noqayku hanpirayku Noqa purirani ñañaywan
Qankuna hanpirankichis
Paykuna hanpiranku
9
Yachachiq WILFREDO DE LA CRUZ GARCÍA
● Noqa yacharani
● Qan yacharanki
● Pay yacharan noqa wasipi puñorani
yachay ● Noqanchis noqa mamawan rimarani
yonathan estudiar
aprender
conocer
yacharanchis noqa misapi almusarani.
● Noqayku yacharayku noqa hanp’arapi mikhurani.
● Qankuna
yacharankichis
● Paykuna yacharanku
● noqa purirani ● noqa uywa
● qan puriranki hampikamayuqwan
● pay puriran purirani
katerin puriy ● Noqanchis puriranchis ● noqa ranqana wasipi
● Noqayku purirayku purirani
● Qankuna purirankichis ● noqa hampiyuq wasipi
● Paykuna puriranku purirani.
● noqa RUWACHIRANI
● qan RUWACHIRANKI
● pay RUWACHIRAN
● Noqanchis
RUWACHIRANCHIS
JOSE ruway: hacer / Trabajar ● Noqayku
MANUEL ruwachiy: hacer RUWACHIRAYKU
cumplir / hacer trabajar
● Qankuna
RUWACHIRANKICHIS
● Paykuna
RUWACHIRANKU
Noqa p'itarani
Qan p'itaranki
Pay p'itaran
Noqa puqllarani Qara q'ompopi
Noqanchis p'itaranchis
Giancarlos p’itay noqa ñawincharani patarata
Noqa purirani orqota
Noqayku p'itarayku
Qankuna p'itarankichis
Paykuna p'itaranku
Noqa wayllurani
Noqa wayk’urani mihunata.
Qan waylluranki
noqa hanpiwasita rirani .
Pay waylluran
Noqa qhawaRani Yachay
Sharlot waylluy Noqanchis waylluranchis
patarata
Noqayku wayllurayku
Qankuna wayllurankichis
patara = yachay patara = libro
Paykuna waylluranku
10
Yachachiq WILFREDO DE LA CRUZ GARCÍA
NOQA MUNARANI NOQA MUNARQANI
QAN MUNARANKI QAN MUNARQANKI
PAY MUNARAN PAY MUNARQAN
FANNY MUNAY NOQANCHIS MUNARANCHIS NOQANCHIS MUNARQANCHIS
NOQAYKU MUNARAYKU NOQAYKU MUNARQAYKU
QANKUNA MUNARANKICHIS QANKUNA MUNARQANKICHIS
PAYKUNA MUNARANKU PAYKUNA MUNARQANKU
Nopa Tarpurani
Qan tarpuranki Noqa alqoyman qararani
Pay Tarpuran Noqa Armakurani ishkay sukha
waldir tarpuy Noqnchis Tarpuranchis pachata
Noqayku Tarpurayku noqa mikhunayta mukhurani
Qankuna Tarpurankichis
Paykuna Tarpuranku
Noqa TusuRani
Qan Tusuranki
PAy tusuran Noqa PHawarani llaNk'anayman
Redy Tusuy NoqanChIs tusuranchis Noqa Wakata watarani
NoqaYku tusurayku NOqa qara pUputa hAYt'aRani
Qankuna tusurankichis
Paykuna tusuranku
NOQA takiRANI
QAN takiRANKI
PAY takiRAN
Milagros Takiy NOQANCHIS takiRANCHIS
NOQAYKU takiRAYKU
QANKUNA takiRANKICHIS
PAYKUNA takiRANKU
noqa t’eqwarani
qan t’eqwaranki
pay t’eqwaran
nelson t’eqway noqanchis t’eqwaranchis
noqayku t’eqwarayku
qankuna t’eqwarankichis
paykuna t’eqwaranku
● Noqa munarani
● Qan munaranki
● Pay munaran noqa Mikhurani wasipi
Jorge L.
munay = querer ● Noqanchis munaranchis noqa Purirani Llamkayta
Avendaño
● Noqayku munarayku noqa Armakurani wasipi
● Qankuna munarankichis
● Paykuna munaranku
Noqa t'aqsarqani
Qan t'aqsarqanki
Noqa wawayta mikhuchirani
Pay t'aqsarqan
Noqa wayk'urani sumaqchata.
Casandra T'aqsay Noqanchis t'aqsarqanchis
Noqa wasita picharani.
NoqayKu t'aqsarqayku
qankuna t'aqsarqankichis
Paykuna t'aqsarqanku
11
