Lic.
Marco Bernaldo Cotari Pardo
Añasu adúltero
A Anathuya zorrilla
Ajina así Apatara cucaracha
Aka tinqa escarabajo Api mazamorra
Aka excremento Apichu camote
Aklla selección Apu señor/supremo
Aknu hermoso Apucha abuelo
Akta garrapata Ap´a colchón
Achhi estornudo Aqlla selección
Allchhi nieto/a Aqha wasi chichería
Allí bueno Aqha chicha
Allin bien – bueno Ararankha lagartija
Allincha norma Arawi poema
Allpaqa alpaca Aricha ramera
Allqu perro Ari si
Allqamari halcón Ariq volcán
Ama no proh. Armasqa bañado
Amachaq abogado/a Asichiq bufón
Amani nodriza Asina chiste
Amaraq todavía Askanku erizo
Amaru boa Achkha harto/mucho
Amawta sabio Asna hediendo
Amisqa hartado Ati jucha crimen
Ampullu biznieta Ati posible
Amu mudo Atichaw martes
Ana lunar Atiklla noticia
Anana piña Atillcha amigo/a
Anasu concubina Atiy triunfo
Ancha mucho/demasiado Atuq zorro
Anka águila Awacha mellizo
Ankalli rebelde Awana telar
Anku nervio/ tendón Awaq tejedor
Anqas azul Awcha malo/malvado
Antara zampoña Awichu abuelo
Antawara crepúsculo Awki príncipe
Anti este Awqa enemigo/militar
Anti suyu región del este Aya p´ampana cementerio
Añas zorrino Aya sankha tumba
Añasku zorrillo Aya cadáver
Aycha wasi carnicería
1
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Aycha carne Chaykuna esos, esas
Ayllu masi pariente Chaylla eso nomás
Ayllu suti apellido Chaypi ahí
Ayllu familia Chayrayku por eso
Ayllu comunidad Chichi carne picada
Aymuray killa mayo Chichu preñada
Aymuray cosecha Chikchi granizo
Ayni ayuda mutua Chiki cotorra
Ayqina huidero Chikllasqa escogido
Aysana balanza Chimpa enfrente
Ayu bebe de teta China hembra
Chincha suyu región norte
CH Chincha norte
Chacha juguete Chinkana laberinto
Chaka puente Chinu caricia
Chakata cruz Chiñi murciélago
Chakatasqa crucificado Chipa remache
Chakatasqa colgado Chipana pulsera
Chaki muqu rodilla Chiqa verdadero
Chakisinqa canilla Chiqa certeza
Chaki pie Chiqan recto/ justo
Chakisapa patudo Chiqniq rencoroso
Chakra terreno Chiqniq aborrece
Challwa pez/pescado Chiqnisqa odiado
Chana ultimo hijo Chira pulpa de locoto
Chani precio Chiri mit´a invierno
Chanincha premio Chiri frio
Chanincha examen Chiwchi pollito
Chanka pierna Chuchi tordo
Chanta después Chuchu teta
Chapaq centinela Chukcha cabello
Chaqru mezcla Chukchu malaria
Chaski correo Chukuna asiento-silla
Chaski mensajero Chullchu achacoso, decaído
Chawa crudo Chulli catarro- resfrió
Chawpi medio Chullmi ladrón
Chay pacha entonces Chumpi faja
Chay ese, eso, esa Chunka diez
Chayasqa cocido Chupa cola – rabo
Chupi sopa almuerzo
2
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Chuqllu choclo Ch´aki seco, sed
Chuqru flaco, duro seco Ch´akipa refresco
Churana armario Ch´akisqa sediento
Churi hijo varón Ch´ampa problema
Churichasqa hijo adoptivo Ch´ampa tepe
Chutu cortó Ch´apu barbudo
Chutu indocumentado Ch´aqchu rociado
Chutu sin cola Ch´aqchusqa rociado
Chuwa plato Ch´aqwa chacota
Chuwi frijol Ch´aqwa alboroto
Ch´aqwili bullicioso
CHH Ch´aran mojado
Chhala barato Ch´aran húmedo
Chhama mal molido Ch´araña insecto palo
Chhanka risco, peñasco Ch´arki tacaño, avaro
Chhanqa sopa de pollo Ch´arki carne seca
Chhanqa guisado de conejo Ch´aska ñawi ojos hermosos
Chhapu sopado Ch´aska lucero
Chhapusqa sopado Ch´askachaw viernes
Chhaqa fogón grande Ch´ataq acusador
Chharpu cegatón Ch´awka engaño, falso
Chhika tanto, mucho Ch´ichi sucio
Chillchi llovizna Ch´iki pasto
Chhira semilla de locoto Ch´ila pequeño
Chhira reja Ch´ili diminuto
Chhulla roció Ch´illami bañador
Chhullpi padrastro Ch´illka arbusto
Chhullunka hielo Ch´in silencio
Chhunka barba Ch´iñi menudo
Chhuqu ovoide Ch´iqtasqa leña rajado
Chhurku crespo Ch´iqullu ruiseñor
Chhutu pico de ave Ch´irmi parpadeo, guiño
Chhuru pico de ave Ch´isi mikhuna cena
Chhusu desinflado Ch´isi noche
Chhusta cállate Ch´iti niño
Ch´iti buche de ave
CH` Ch´iya
Ch´uju
liendre
tos
Ch´aja afónico Ch´ulla impar, desigual
Ch´aka ronco afónico Ch´ullu gorro
3
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Ch´umpa batalla Iskaychaku dudar
Ch´umpi café Ismusqa podrido
Ch´unchu bárbaro Isqallu chismoso
Ch´unchula tripa Isu wawa hijo bastardo
Ch´uñu chuño Itha piojo menudo
Ch´upu tumor
Ch´uqñi lagaña J
Ch´uru caracol Jaku vamos
Ch´usaq vacío Jak´u harina
Ch´usiqa lechuza Jallp´a terreno, tierra
Ch´usllu alpaca Jamak´u garrapata
Ch´uspa bolsa pequeña Jamawt´a sabio
Ch´uspi insecto, mosca Jamch´i residuo de maíz
Ch´usu deshinchado Jamk´a tostado
Ch´utu jeta Jampiq medico
Ch´uwa cristalino Jampi medicina
Ch´uytu ovoide Jampi wasi hospital
I Jamp´ara
Jamut´a
mesa
refrán
Icha tal vez Jana elevado
Ichapas quizás Jananta pañal
Ichari nove, no es cierto Janaqpacha cielo
Ichhu paja brava Janaq alto
Ikma viuda Jap´a eructo
Illa joya Jap´isqa capturado
Illapa rayo relámpago Jaqay aquel
Illapachaw jueves Jarana fiesta
Illpa labio Jarawi poema, canto
Ima que Jarawiq poeta
Imaki objeto Jark´ana atajadero
Imilla muchacha Jark´aq defensor
Inti watana reloj Jark´asqa atajado
Inti sol Jasa fácil, suave
Intichaw domingo Jasp´i rasguño
Iñi fe, creencia Jatucha abuela
Ipa tía Jatun apu comandante
Irqi niño pequeño Jatun mama abuela
Isanka canasta Jatun yachaywasi universidad
Iskay dos Jatun grande
4
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Jawa exterior, afuera
Jawas habas K
Jawcha cruel Ka toma
Jawi pomada Kacha mensajero, enviado
Jawina ungüento Kachi churana salero
Jawisqa untado, ungido Kachi sal
Jaya picante Kaka, kaki tío
Jayaqi bilis, vesícula Kallpa fuerza, vigor, energía
Jaylli victoria, triunfo Kamachi decreto, ley
Jayma socorro, ayuda Kamachiq wasi palacio de gobierno
Jaymasqa aporcado Kamachiq autoridad, mandatario
Jayt´a patada, coz Kamana gobernable
Jayu enemigo, rival Kamani caporal, capataz
Jik´u hipo Kamaqi gobernante
Jilli jugo, zumo Kana fogata
Jillp´una embudo Kancha cerco, corral
Jillu goloso, golosina Kancha plaza, recinto
Jisp´a orina Kanka asado
Jisp´ana urinario Kankana asador
Jisq´un nueve Kaq sujeto, ente, ser
Jucha culpa Karpa toldo
Juch´uy pequeño Karu lejos, distante
Juk uno Karuncha alojamiento
Juku búho Kata suegro
Jukumari oso Katari víbora
Jumint´a huminta Kawallu caballo
Jump´i sudor Kawsay vida
Junt´a lleno, completo Kayman caimán
Junt´ana promesa Kaypi aquí
Junt´asqa lleno Kikin igual, idéntico
Junu millón Killa mes, luna
Juq´ara sordo Kilu kilo
Juq´u mojado Kimsa k´uchu triangulo
Juq´uchasqa mojado, remojado Kimsa ch´iku puntos seguidos
Juq´ullu renacuajo Kimsa tres
Jurk´uta tórtola Kirkiña quilkiña
Juturi fuente, manantial Kirpana tapa
Kiru diente
Kisma suegra
5
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Kiti lugar Kharwa langosta
Kuka coca Khatu semi cocido
Kuku fantasma Khiska espino
Kulli morado Khiskasapa espinoso
Kumpa amigo, compadre Khiskasqa espinado
Kunan hoy, ahora Khuchi chancho, cerdo
Kuncha sobrino Khuchuna cuchillo
Kunka cuello Khurku intruso, molestoso
Kunti oeste, occidente Khuru gusano
Kuntur cóndor Khuska igual, juntos
Kuraka gobernador Khuskan mitad
Kuraq mayor Khuyana compasión
Kurku tronco Khuyuna silbato
Kusa muy bueno
Kusi kusi araña K´
Kusi feliz K´acha linda, hermosa, bonito
Kusisqa alegre, contento K´acha agradable, bueno
Kuska parejo, medio K´acha sunqu bondadoso
Kuskan medio K´achata apuesto, gallardo
Kuski meloso K´aja fiebre, temperatura
Kusma camisa de mujer K´aka sucio con grietas en la
Kutana mortero piel
Kuti regreso K´akara cresta
Kutichina repuesta K´aki mentón
Kutana camisa K´alla papagayo
Kututu conejo K´allka estrecho
Kuywi silbido K´allma rama
Kuywina silbato K´ama muela
KH K´anchay
K´anchilla
luz
coqueta
Khaka tartamudo K´anka gallo
Khallasqa hendido, rajado K´ari huella
Khallwa golondrina K´arku agrio
Khamuna masticable K´aska adhesivo
Khamusqa masticado K´askaku que se apega
Khani mordisco K´aspi palo
Khapa pasó, entrepierna K´ayra rana
Kharkatina temblor K´aylankuli rana
Kharkatiq nervioso K´ichi pellizco
6
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
K´illikacha ingeniero Laya clase, tipo
K´iraw cuna Layqa brujo, hechicero
K´iri herida, cicatriz Likra hombro, ala
K´irisqa herido Limk´u curva
K´isa fruto seco Lirp´u espejo, vidrio
K´iski ceñido, estrecho Lirq´u bizco
K´ita silvestre, huraño, salvaje Liwi doblado
K´iwicha hígado Luqt´u sordo
K´uchi diligente, hacendoso Luqhi aflojado
K´uchu rincón, esquina Luq´u sombrero viejo
K´uku fruta no madura Lurun riñón
K´ullku angosto, estrecho Luychu ciervo
K´ullu tronco, madera, duro Luylu amable
K´umpu agachado
K´umpusqa agachado LL
K´umu humillado Llakiy tristeza, aflicción, pena
K´urpa terrón Llakipa suspiro
K´usillu mono Llakisqa tristeza, aflicción
K´uski meloso Llalli victoria, triunfo
K´usu arrugado Llama llama
K´uychi arcoíris Llamkha tacto
K´uyuna cigarro torcido Llamkha rosado
L Llamk´ana trabajo
Llamk´aq trabajador
Lachiwana avispa Llamp´u blando, suave en tierra
Lachuri hijastro Llamt´a leña
Lachi flecha Llamthu sombra
Lamama madrastra Llamthucha sombrilla
Lampa pala Llamthuna quitasol
Lañaña hermanastra Llaqta kamayuq gobernador
Laphi hoja Llaqta masi paisano
Laqha oscuro, tenebroso Llaqta pueblo, ciudad, país
Laq´a desabrido, insípido Llaqtacha aldea
Laq´aq bofetada Llaqwa llajwa
Larq´a acequia, acueducto Llasa pesado, lento
Laq´ura tonto, ignorante, bobo Llawar masi familia
Lata p´isqu avión Llawar sangre
Laturi hermanastro Llawch´i flaco, faltad de fuerza
Lawa comida de choclo Llawqhi aflojado, laxo
7
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Llawsa baba Machu machu farsante, valiente
Llawsa suru baboso Machu viejo, anciano
Lliklla aguayo Mach`a pegajoso, adhesivo
Llik´isqa roto Mach`aqwa culebra, serpiente
Llilli dermatitis Mach`ina cubo
Llimphi pintura, color Maji repugnancia a la
Llimphiq pintor comida
Llimphu limpio Majiq aburridor, molestoso
Llimp´i pintura, color Maki t`aqlla palma de la mano
Llimp´ina pintura Maki mano
Llimp´iq pintor Maku guanaco macho
Llink´i arcilla amarilla Mallki planta, árbol frutal
Llint´a enroscado hacia afuera Mallkisqa plantado
Lliphi relámpago Malta animal joven
Lliqti ulcera, vitíligo Mama kay maternidad
Lluchk´a resbaladizo Mama qucha mar
Lluch´u pelado Mama ruk`ana pulgar
Llukllu gelatinosa, aceitera Mama t`alla matrona
Llulla sunqu hipócrita Mama mamá, madre
Llulla mentira Mamala matrona
Llulla sapa mentiroso Mamana virgo
Llullu tierno sin madurar Mana no negativo
Llunk´u adulador, lambiscón Mana allin mal
Llunllu tonto, bobo Mana atina imposible, difícil
Lluqsina salida Mana chiqan indirecto
Lluq´i izquierdo, zurdo Mana ima nada
Llusp´a lustrado Mana iñiyuq incrédulo
Llusp´i escurridizo, resbaladizo Mana jinaqa de lo contrario
Llusq´u liso, sin asperezas Mana kaq falso
Llust´a resbaladizo Mana qusayuq soltera
Llut´asqa revocado con barro Mana riqsisqa desconocido, extraño
Manallataq tampoco
M Manaña ya no
Ma no apocope de mana Manaraq todavía
Macha embriaguez Manataq tampoco
Machaq borracho Manchachi espantapájaros
Machasqa beodo, ebrio Machakuq miedoso
Machkha cuanto Manchali tímido, temeroso
Machu kay ancianidad, vejez Manchana temible
Manchapa miedo, cobardía
8
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Manchaq miedoso, temeroso Mich`a mezquino, tacaño
Manchariy asustarse Mikhuna comida
Manka olla Millay feo
Manu deuda, préstamo Millana feo, detestable
Manuq acreedor Millka leche (potosí Betanzos)
Mañaqa pedida de mano Millma lana
Map`a warmi prostituta Minchha pasado mañana
Map`a adulterio, deshonestidad Mink`a trabajo no pagado
Maqana porra, garrote Mira fecundo
Maqanaku pelea, lucha, batalla Misi gato
Maqlla avaro, avaricia Misk`i dulce, rico, miel
Maqma muy ancho Misk`u egoísta
Maqt`a adolescencia, joven Mitma colonia
Maran batan Mitmasqa colonizado
Marka pueblo, aldea Mit`a edad, etapa
Masa cuñado Mit`a turno de trabajo
Masara queso Miyu veneno
Masi amigo, compañero Much`a beso
Mask`ana búsqueda, investigación Much`u nuca, cogote
Mask`aq buscón Muka zarigüeya
Mast`a alfombra, tapiz Muk`u bolo de harina
Matanka nuca Muk`usqa mascado para chicha
Mat`i frente, apretado Mulla sobrino/a
Mawk`a viejo, usado Mullpha carcomido
May chhika innumerable, numeroso Munakusqa querido/a
May chhikan enorme Munakuy cariño
May dónde Munana afecto, cariño
Mayk`aq cuando Munana necesidad, voluntad
Maychus chaylla mas o menos Munaqa necesidad
Mayman a dónde Muqu chinchi refresco de pasa de
Maypi dónde, en que lugar durazno
Mayqin cuál Muqu montículo, jorobado
Mayt`u envoltorio Muqu enano
Mayu rio Muq`i deseo
Mayucha riachuelo Murmu mediano en tubérculos
Michi gato Murq`u ovillo, bola, redondo
Michiq imilla pastora Muskhina olfato
Michiq lluqalla pastor Musphana perderse, desorientarse
Michiq pastor/a Musphaq turbado, desorientado
Michkha comida de papa cocida Musqu sueño
9
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Musquq soñador Ñaqha hace un momento, de
Musuq nuevo Nantes
Mutkhi olor Ñat`usqa abollado, aplastado
Muthu sin filo Ñawi ojo, vista
Mut`i mote Ñawilla pupila, ojosa
Mut`u desmochado, cercenado Ñawisapa ojoso
Muya huerta frutal Ñawpa kay antigüedad
Muyu circulo, redondo, vuelta Ñawpa runa hombre antiguo
Muyuq espiral Ñawpa antiguo, pasado
Muyuqi remolino Ñawpaq primero, delantero
Ñawpaqi delante
N Ñawpi extremo
Nak`a degüello Ñawsa ciego
Nak`ana matadero Ñit`isqa comprimido, apretado
Nanasqa adolorido Ñuki lujuria
Nanay dolor Ñukña engaño
Nipi nadie Ñukñu kay dulzura
Nina khuru luciérnaga Ñukñu delicado, suave, néctar
Nina nina luciérnaga Ñuk`u manco
Nina fuego Ñuñu teta, seno, pecho, ubre
Ninri oreja Ñuñuq lactante
Ninrisapa orejudo Ñuqanchik nosotros incl.
Nisqa dicho Ñuqayku nosotros excl.
Nukaya música Ñuqch`a nuera
Nuna espíritu, alma Ñust`a princesa
Nuqa yo Ñut`u molido
Ñut`usqa apachurado
Ñ P
Ña ya
Ñakch`a peine Pacha kamaq dios, creador
Ñak`ari aflicción Pacha kuti gran cambio
Ñak`ariy sufrimiento, dolor Pacha kuyuy terremoto
Ñak`ay apenas, penosamente Pachamama madre tierra
Ñan camino, ruta Pacha tierra, mundo, espacio
Ñaña kay hermandad Pacha tiempo, época
Ñaña hermana de la mujer Pachak chaki ciempiés
Ñañi calma Pachak cien
Ñañu delgado/a Pachaka centuria
Ñaqch`a peine Pachas yeso
10
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Pachi gracias Piki pulga
Paka paka juego de escondite Piki chaki pies ligeros
Paka oculto, escondite Pili pato
Pakasqa oculto, encubierto Pillpìntu mariposa
Palla mujer madura Pinkillu flauta mujer
Pallaq el que acopia Piqtu mezcla
Pampa runa hombre común Pirqa pared, muro
Pampa warmi prostituta Pirwa deposito
Pampa plano, llanura, piso Pisi kay escases
Pana tura hermano y hermana Pisi poco, escaso
Pana hermana del varón Pita cuerda
Pantay equivocar, errar, Puchu sobra, residuo
confundir Puka rojo
Panta error Pukara fortaleza, castillo
Pantasqa errado, equivocado Pukllana juguete
Paña maki diestra, mano derecho Pukpuka codorniz
Paña derecho, diestro Pukyu manantial, pozo
Papa patata Pullurki ceja
Papaya papaya Puma puma
Paqarin amanecido, mañana Punki hinchado, abultado
Paqtachay justicia Punkisqa hinchado
Para mit`a tiempo lluvioso Punku puerta
Para lluvia Puñuna wasi dormitorio
Pari muy caliente Puñuna cama
Pariwana flamenco Pupu ombligo
Parlana comunicación Puqi tonto, bobo
Parlarikuna dialogo Puquchi banana
Paru muy caliente Puqusqa maduro
Pasu viudo Puraq los dos
Pata encima, sobre, sobre Purina anden
Patacha mesa Pusaq ocho
Pay el o ella Pusaq guía
Paya mujer vieja, anciana Pututu trompeta de cuerno
Payala abuela, anciana
Paykuna ellos
Paypa suyo
Pi
Pichana
quien, alguien
escoba
PH
Pichasqa barrido, despejado Phallpa sin dientes
Pichuski tobillo Phanchasqa reventado
11
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Phatma partes P`inqay vergüenza
Phatu grueso, corpulento P`isqu manchhachi espantapájaros
Pichitanka gorrión P`isqu pájaro, ave
Phichqa cinco P`isquyllu trompo
Philli vello P`uchuka fin, extinción, final
Phinki salto, brinco P`ukru hoyo, hueco
Phiña kay enojo P`uku plato
Phiña colérico, rabia, enojo, P`ukuru horno
enfado P`ulu balón, pelota
Phiñasqa enojado P`unchaw amanecer, alborada
Phiri alimento de maíz P`unchay día
Phirisqa destrozado P`uru vejiga
Phiwi primogénito, primer hijo P`urunku cantarillo
Phuchka rueca P`uruña bañador
Phukpu burbuja P`usqu levadura, fermentado
Phukuna soplador P`uti enano barrigón
Phullu frazada P`uyñu cántaro
Phuqpu burbuja P`uytu charco
Phuru pluma
Phusa fofo Q
Phusullu ampolla Qalla mejilla
Phusuqu espuma Qallar principio, origen
Phuti pena, tristeza, angustia Qallu lengua
Phutisqa angustiado, afligido Qama soso, insípido
Phuyu nube Qamkuna ustedes
Phuyunku remolino Qam tu, usted
Phuyusqa nublado Qanchis siete
P` Qanimpa
Qaqa
anteayer
peña
P`acha ropa Qara piel, cutis, cascara,
P`achallisqa vestido corteza
P`akcha volcado Qasa helada
P`akisqa quebrado Qata cuñado
P`alta plano Qawi asoleado
P`ampa entierro Qawna hijo varón con hermanas
P`ampasqa enterrado Qaylla cerca, inmediato
P`anqa libro Qayna wata año pasado
P`aqla calvo Qayna ayer
P`aqu rubio Qayri primo
12
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Qaywina cuchara grande Qhapaq wasi templo
Qillqana escritura, bolígrafo, lápiz Qhapaq rico, adinerado
Qillqaq escritor Qhaqusqa sobado
Qillqasqa escrito, manuscrito Qhari warmi marido y mujer
Qina quena macho Qhari wawa hijo de la mujer
Qiru vaso Qhari varón, hombre
Qucha laguna, lago Qhasa helada, escarcha
Qulla sur Qhasqu pecho
Qulla suyu Bolivia Qhasuna cepillo
Qullpa salitre Qhata frazada, techo, manta,
Qullqa deposito cobertor
Qullqi dinero, plata Qhatiq seguidor
Qullu montón Qhatu mercado, puesto de
Qumi estéril, infecundo venta
Quncha sobrino Qhawana mirador, ventana
Qunchu turbio Qhawaq vigilante
Qunqay olvido Qhichi erizado
Qunquri rodilla Qhichwa quechua
Quqawi merienda Qhilla kay pereza
Quri oro Qhilla flojo
Qurichasqa dorado Qhincha mala suerte
Qurpa moro de tierra Qhincha mal vivido, infiel
Qurpa wasi alojamiento Qhipa tata padrastro
Qusa marido Qhipa yaya padrastro
Qusayuq casada Qhipa detrás, ultimo
Qutu montón, grupo, conjunto Qhipa atrás
Quwi coneja Qhipamanta después de eso
Quya reyna, dama Qhipapi en atrás
Quyllur estrella Qhipu espino menudo de tuna
Quyllurchaw miércoles Qhispi kay libertad
Quywi silbido Qhispi vidrio
Qhispichiq salvador
QH Qhispichiy perdón
Qhachqa áspero Qhispillu vidrio
Qhachuni nuera Qhiti mosquito
Qhali kay salud Qhucha laguna, lago
Qhali sano Qhuña moco
Qhapa piojo menudo Qhuñalu mocoso
Qhapana templo Qhuñasapa mocoso
Qhura hierva
13
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Qhurqu ronco Q`uñichi comida recalentada
Qhusi celeste Q`upa churana basurero
Qhusqu untado con grasa Q`upa basura
Qhuya runa minero Q`urunta marlo
Qhuya mina Q`uruta testículo
Q`usñi humo
Q` Q`utu bocio
Q`achu hierva Q`uwa sahumerio
Q`ala kay desnudez Q`uyu morete
Q`ala
Q`ala
pelado, desnudo
todo
R
Q`allu tajada Rakha vulva, vagina
Q`apachi incienso, perfume Rakhu grueso
Q`apaq oloroso Rak`i rak`i helecho
Q`api manojo Rak`i partición, división
Q`ara chakidescalzo Rak`ina división
Q`arachupa comadreja Rak`iq divisor
Q`ara desnudo, pelado Rak`isqa dividido
Q`ascha juego de pelota Rankhana comercio, negocio
Q`asa abertura Ranti compra
Q`aya mañana Ranti reemplazo,
Q`ayma desabrido, soso representante, suplente
Q`aytu hilo Raphi hoja
Q`icha diarrea Raqhasqa rayado, grafico
Q`ichalira diarrea Rast`a lamina
Q`ichichi loro pequeño Raymi fiesta, kermese
Q`illi rehusó Rikra brazo, hombro, ala
Q`illisqa rehusado Rikuna vista
Q`inti picaflor Rimana palabra
Q`ipi bulto Rimasqa había hablado
Q`iwa kay cobarde Rimasqa reñido
Q`iwa cobarde, miedoso, Riqsisqa conocido, famoso
pusilánime Riri vena
Q`iwya milano Rirp`u espejo
Q`ullti trago Rit`i nieve
Q`umir verde Rukhu decrepito
Q`umirayay enverdecer, reverdecer Ruk`ana dedo
Q`uncha fogón Rumi rumi pedregal
Q`uñi caliente Rumi sunqu indolente
14
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Rumi piedra Saqta especie de comida
Runa kay humanidad Sara sara maizal
Runa masi prójimo Sara maíz
Runa simi idioma Saru pisada
Runa ukhu cuerpo humano Saruna tarima
Runa gente, persona Sarusqa pisado
Runtu huevo Sasa difícil
Rupha cálido, ardiente Sasacha dificultad
Rupha caliente, quemante Sasi ayuno
Ruphasqa quemado Sat`ikuq metiche
Rurun riñón Sawa matrimonio, casamiento
Rutucha hoz Sawna almohada
Ruwana actividad, tarea Sayana paradero
Ruwaq hacedor, autor Sayarisqa levantado
Ruwasqa hecho Sayk`usqa cansado, fatigado
Sayt`u largo, rectángulo
S Sika sika oruga
Sach`a árbol Siki trasero, culo
Sach`a sach`a arboleda, bosque Sik`imira hormiga
Saksaq tragon, zampon Sillp`a plano, delgado
Saksasqa empachado, hartado Sillu uña, garra
Sakha ancho Sillwi khuru lombriz
Salla enamorada Sillwi cinturón
Sallqa salvaje, indómito Simi boca, idioma
Sama descanso Sinchi fuerte, duro
Sami suerte, fortuna, dicha Sinqa nariz
Sanampa letra Sinqasapa narizón
Sani morado Sinri línea, fila
Sanku espeso, denso Sipas mujer joven
Sapa soledad, solo, cada Sipi ahorcado
Sapalla único Sipisqa ahorcado
Sapallu zapallo Sip`u frunce
Saphi raíz Sip`usqa arrugado, fruncido
Saqisqa abandonado, dejado Siqi línea
Saqma puñete, puño, puñetazo Siqina regla
Saqra malo, maligno, malvado Siqsi escozor, comezón
Saqra satanás, perverso Sira sira alacrán
Saqsa hartado Sirk`a vena
Saqsasqa hartado Sirk`i verruga
Sirp`i labio
15
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Sispa primo hermano Takina canción, himno, canto
Siwi sortija, anillo Takiq cantor, cantante
Suchu suchu tren Tampu wasi hotel
Suchu invalido Tampu posada, mesón
Such`i pez gato Tanta reunión
Sukna amigo Tantasqa reunido, juntado
Sukha tarde Tantanaku concubinato
Suk`a fila Tapara hipócrita
Sullk`a hijo menor Tapu pregunta
Sullu aborto, feto Tara isla
Sumaq bueno, bello exquisito Tari hallazgo
Sunqu corazón Tari biznieto
Suntur consejo Tarpu siembra
Suña regalo, obsequio Tarpuy killa septiembre
Supay diablo Taruka venado
Supi pedo Tata padre, papá, señor
Suqta seis Tawa k`uchú cuadrado
Suqu hombre estéril Tawa cuatro
Suri ñandú Tawa ñiqi cuarto lugar
Surk`an pulmón Tawqa montón
Suruqchi sorojchi Tayta padre
Suti ranti pronombre Tika adobe
Suti nombre Tikana adobera
Sut`i claro Tiklla pestaña
Sut`i piki nigua Tikrana traducción
Sut`ichana aclaración Tiksi origen, principio
Sut`u gota Tikti verruga
Suwa ladrón, ratero Tinku encuentro
Suwintu buitre Tinkuq masi adversario
Suyana esperanza Tinya tamboril
Suysuna cernidor, zaranda Titi plomo
Suyu región, patria, país Tiwti hilo delgado
Tiyana asiento, silla
T Tiyakuq habitante
Takachu bigote Tuju topo, rata
Takama gaviota Tukapu bordado
Takana martillo Tuknu bastón
Takarpu clavo Tuku búho
Taki canción, canto Tukuy todos
Tukuychana conclusión
16
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Tullma cordel para trenza T`anta pan
Tullqa yerno T`apalu tonto, mentecato
Tullu hueso, flaco T`aqanaku divorcio
Tumi cuchillo T`aqana separación
Tumpa cantidad T`aqlla palmada
Tumpa culpa T`ara bobo, estúpido
Tunquri garganta T`arta jabón
Tunta chuño blanco T`artana jabón
Tupu medida T`ika flor
Tura hermano de la mujer T`iki maíz machucado
Tusuna baile T`iktu dibujo
Tusuq bailarín T`inka regalo para pedir un
Tuta p`unchay día y noche favor
Tuta oscuro, noche T`inki unión
Tutuma tutuma T`inkinaku copula, coito
T´inkisqa enlazado
TH T`ipana prendedor
Thani sano T`ira mellizo
Thansa enredado T`iri cicatriz
Thanta viejo, usado T`isi moco seco
Thañi calma, tranquilidad T`isku saltamontes
Thapa nido T`iwu arena
Thaparanku mariposa nocturna T´uku admiración, sincope,
Thaqu algarrobo abstención
Thasa pedo T`una menudo
Thaski paso T`uqlu calavera, cráneo
Thinti broma, risilla T`uqra descolorido
Thiya brasero T`uqu hueco, hoyo
Thunku salto sobre un pie T`uqya explosión
Thuqasqa escupido T`uru t`uru lodazal
Thupana raspador T`uru barro lodo
Thuqana escupidero T`usu pantorrilla
Thuta polilla T`utura totora
Thutasqa
Thutupa
apolillado
refunfuño
U
Uchu ají
T` Uju tos
T`alla primera dama Ukuku oso
T`anra torpe Ukhu profundidad, adentro
17
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Ukhupacha infierno Uspha ceniza
Ukhu cuerpo humano, interior Usqullu gato montes
Ukhuncha ropa interior Usu desperdicio
Ukyana bebida, copa, vaso Ususqa sobreabundancia, falta
Ullphu angustiado de comida
Ullu pene Ususi hija
Uma muyu vértigo Uti cansancio, fatiga
Uma cabeza Utisqa adormecido
Umasapa cabezón Uthurunku tigre
Umayuq ingenioso Uwija oveja
Umphu achacoso, decaído Uya cara
Umu sacerdote Uywa animal
Umulli agorero Uywaqi criador
Unay hace tiempo
Unku algodón W
Unku camiseta Wa extrañeza
Unquli enfermizo Wachachiq partero
Unqusqa enfermo Wach`i aguijón, flecha, saeta
Unquy enfermedad Wach`isqa flechado
Uña cachorro, nene, niño Wak jina diferente
Upa callado, tonto, bruto Wak runa persona extraña
Upalu bobo, estúpido Wak otro
Upi chicha sin fermentar Waka vaca
Uqa oca Wakcha pobre, huérfano
Uqi plomo, gris Wakin algunos
Uqlla abrazo Wallata ganso
Uquli glotón Wallpa gallina
Uquti ano, recto Wallqa collar
Uqharisqa levantado Waman halcón
Ura debajo, bajo Wamani esternón
Urapi debajo, en abajo Waman gavilán
Urinsaya parte baja Waman alcon
Uritu loro Wamp`u barco
Urma caída Wamuni adivino
Urmasqa caído Wanaku guanaco
Urpi paloma Wankar tambor
Urpus figuras de masa Wank`i enano
Urqu cerro Wanu abono
Urqu macho Wañuchiq matador, asesino
Usa piojo
18
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Wañusqa muerto Wawsa semen
Waqalu llorón Wayaqa bolsa
Waqati maricon, afeminado Waych`a fleco
Waqay llanto Wayk`uq cocinero
Waqcha pobre, huérfano Waylla prado
Waqra cuerno Wayllu caricia
Waqta costilla Wallunk`a columpio
Waq`a loco, atolondrado Waylluq galán
Wara pantalón, calzón Wayna joven, amante
Warak`a honda Wayñuchu joven
Waranqa mil Wayñu huayño
Warkhusqa colgado Wayq`u hondonada
Warmi wawa hija Wayra viento
Warmi mujer, esposa Wayracha aire
Wasa espalda Wayrachina abanico
Wasi jawa patio Wayrari brisa
Wasi kamayuq portero Wayrunq`u abejorro
Wasi masi vecino Wayrunq`u t`iqi colmena
Wasi qhata techo Wich`i cántaro grande
Wasi casa, hogar, vivienda Wiksa estomago, barriga,
Wasiyuq dueño de casa vientre
Waska soga Wiksasapa barrigón
Wasu kay grosería, torpeza Wik`uña vicuña
Wasu grosero Willama historia
Wata junt`ay cumpleaños Willana mensaje
Wata yupana calendario Willapi anaranjado
Wata año Willkaparu maíz de grano café
Watana amarradero, cuerda Winchuca vinchuca
Wataqillqa anuario Winkuna lecho
Watasqa preso, atado, amarrado Wiñapu maíz germinado
Watay wasi cárcel Wipachi plomada
Watmu padrino, madrina Wiphala bandera
Watu cordon Wiqru torcido
Watuchi acertijo Wira gordura, gordo, grasa
Watuq agorero Wiraqucha señor, caballero
Watuy visita Wiraqucha dios, divino, supremo
Wathiya tubérculos cocidos Wirasapa grasoso
Wat`a enano Wirkhi cántaro grande
Wawa nena, niño, hijo Wirp`a labio superior
Wawqi hermano del varón Wiru caña de maíz dulce
19
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Wisk`acha vizcacha Yawar sangre
Wislulu silbato Yawarpura consanguíne
Wispa gemelo Yawarpura parentesco
Wispalla gemelo, mellizo Yawri aguijón
Wisq`ana cerradura Yawrina anzuelo
Wist`u cojo Yaya kay paternidad
Wist`u torcido, chueco Yaya papá, padre
Yayawki tío
Y Yaykuna entrada
Yacha noción Yu oye, escuche
Yachachiq maestro, profesor Yuka yuca
Yachakuna ambientación Yuku cisne
Yachakuq aprendiz, estudiante Yukuma bozal
Yachapaya parodia, imitación Yulli kay humildad
burlesca Yulli humilde, obediente
Yachaphuku imitador, remedador Yunta par de bueyes
Yachaqana aprendizaje Yupa mucho, harto
Yachaqaq alumno, discípulo Yupana ábaco, numero
Yachasqa acostumbrado, sabido Yupaqay descontar
Yachay wasi escuela, colegio Yupasqa contado
Yachay sabiduría, saber Yupaychay respeto
Yaka yaka pájaro carpintero Yupaychay agradecimiento
Yaku agua Yupi bravo
Yakun yacon Yuqalla muchacho
Yan camino Yura mata de plantas
Yana kay noviazgo Yuraq anqas celeste
Yana khallwa golondrina Yuraq kay calidad de blanco
Yana manka ollin Yuraq blanco
Yana negro, esclavo Yuraqnin clara de huevo
Yana enomorada, pareja Yuriqi aborigen
Yanapana servicio sin cobrar Yuru cántaro
Yanapaq ayudante, auxiliar Yuthu perdiz
Yanapaqi auxiliar Yuya recuerdo, memoria
Yanki extranjero Yuyana mente
Yapa regalo, aumento Yuyapay cuidado, esmero
Yapana aumentemos Yuyarisqa recordado
Yata música Yuyay k`uskiq psicólogo
Yaw oye Yuyay p`iti desmayo
Yawar masi familia, pariente Yuyay quq consejero
Yuyay imaginación
20
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Yuyay recuerdo, memoria Asiy reir
Yuyaysapa sabio Armay bañar, asear
Askhayay multiplicar, sumar
A Asnay olor, heder
Achuray repartir Atikay despojar
Achuy abocar, llevar en la boca Atiy poder
Achhiy estornudar Atiy apoyar algo
Akay defecar Atipay vencer
Akllapay seleccionar, escoger Away tejer
Akllay elegir, escoger, Ayay escarbar, cavar
seleccionar Aylluchay emparentar
Akulliy masticar coca Aymuray cosechar
Allay cavar, escavar, ahondar Aynikuy pedir y recibir ayuda
Allinchay enmendar mutua
Allquchay despreciar, ofender, Ayniy corresponder, devolver,
agraviar dar
Amatay prohibir Ayñanakuy reñir, luchar
Amichikuy empalagar Ayñay ladrar
Amichiy hastiar Ayqiy huir, escapar
Amiy empalagar Aysay pesar, tirar, jalar
Amulay molestar, reñir Aytiy enjuagar
Anchachay exagerar Aywiy batir
Anchhiy
Ankuyay
gemir, suspirar
enflaquecer
CH
Ankhiy roer Chakachikuy atorar
Apachikuy enviar, mandar Chakachiy atorar
Apachiy remitir, mandar, enviar Chakatay crucificar
Apaqay represar Chakay tragar
Aparikapuy llevarse algo ajeno Chakchay rociar agua
Aparikuy llevarse algo propio Chalay intercambiar
Apay llevar, transportar Challpuy sumergir
Apaykachay manejar, dominar Challway pescar
Apaykuy introducir, meter Chaninchay valorar, apreciar
Aqllay escoger Chaniy valer
Aqtuy vomitar Chantay corregir, subsanar
Aqhay hacer chicha Chaqmay seleccionar la primera y
Arpay sacrificar ultima cosecha
Arqhiy estertor Chankay caminar
Asikuy reír Chaqruy mezclar, desordenar
21
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Chaskichiy depositar
Chawpinchay centar CHH
Chayachiy hacer coser Chhakchay rociar agua
Chayamuy llegar Chhalakiy regatear
Chayay cocer comida Chhalay canjear, trocar, baratear
Chayay llegar Chhallachiy aligerar, alivianar
Chichuyachiy embarazar, preñar Chhallakuy fracasar
Chikchiy garnizar, carcajear Challuy trillar, quebrantar
Chikllay escoger, seleccionar, Chhamchiy triturar
elegir Chhankay caminar
Chillchiy lloviznar Chhapuy sopar, mojar empapar
Chiklluy escoger, elegir Chhaqay colocar la olla en el
Chimpachiy acercar, contagiar fogon
Chimpay cruzar, acercar Chharpunchay oscurecer, ofuscar,
Chimpuy señalar, marcar deslumbrar
Chinkachiy hacer perder, extraviar, Chhasay peer sin ruido
perder Chhichiy musitar, susurrar,
Chinkariy desaparecer murmurar
Chinkay desparecer, extraviar Chhitay hilvanar, botonar
Chinuy acariciar Chhitaray desabotonar
Chipay maniatar, asegurar Chhullay rociar
Chiqanchay enmendar, corregir, Chhullunkay helar, congelar
enrrectar
Chiqchiriy
Chiqchiy
sonreír
sonreír, carcajear
CH`
Chiqniy odiar, aborrecer Ch`achay escapar de clases
Chirichiy causar frio Ch´achakuy escapar de de algún lugar
Chiriy hacer frio Ch`akichiy secar
Chiriyachiy enfriar, refrescar Ch`akiy tener sed, necesidad de
Chuchuy mamar beber
Chukuy sentar Ch`allay rociar, brindar
Chulluchiy derretir, disolver, diluir Ch`allchay caer lluvia
Chulluchiy poner en remojo Ch`allpachiy salpicar, esparcir
Chulluy remojar Ch`allpay salpicar, estrellar
Chumpiy fajar Ch`ampay sacar tepes
Churay poner Ch`amqay lanzar, arrojar, tirar
Churiyay engendrar Ch`anqay lapidar
Ch`aqchuy rociar
Ch`aqllay abofetear
22
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Ch`aranchay empapar, mojar,
humedecer I
Ch`arkiy larar Ichhuriy confesar
Ch`arkiyay enflaquecer Ikhay mecer
Cha`kayay volverse ronco Illariy relumbrar
Ch`atay acusar, denunciar Inqhay atizar
Ch´atay cerrar con el candado Intay aventajar
Ch`away ordeñar Intuy rodear
Ch`awkiyay engañar, embaucar Iñichiy hacer creer
Ch`ilay desvainar, deshollejar Iñiy creer, tener fe
Ch`illmiy guiñar Irqichakuy adoptar
Ch`inyachiy hacer callar Iskaychakuy dudar
Ch`inyay callar Iskaychakuy vacilar, dudar
Ch`ipay embollar, enredar, Iskaychay doblar, duplicar
embalar Ismuy podrir
Ch`iqichiy esparcir, propagar Ithiy recorrer, alejar
Ch`iqiy esparcir, difundir
Ch`iqtay
Ch`irmiy
rajar madera
guiñar, parpadear
J
Ch`irway exprimir, extraer Jak`uy moler harina
Ch`isiyay anochecer Jallch`ay guardar, asegurar
Ch`itaray desabotonar Jallmay acollar, aporcar
Ch`itay abotonar, abrochar Jallp`iy rascar, arañar
Ch`itay castrar, capar Jamk`ay tostar maíz
Ch`uchuy sorber Jampiy curar
Ch`ujuy toser Jamut`ay pensar, meditar
Ch`uktay hilvanar Jamuy venir
Ch`ulay descascarar Janaqchay elevar, levantar
Ch`ultiy zambullir Janch`ay morder
Ch`umay colar, escurrir Janch`uy mascar, exprimir
Ch`umpanakuy batallar Janllay bostezar
Ch`unqay chupar Januk`ay detestar
Ch`usaqchay vaciar Jañay sonsacar
Ch`uskiy despellejar Jap`ay eructar
Ch`usuy desinflar Jap`ichiy encender, prender
Ch`utachiy desaflojar Jap`ikuy recibir, admitir
Ch`uwanchay purificar, enjuagar Jap`inakuy rivalizar
Ch`uwayachiy cristalizar Jap`iqay recibir, entender,
Ch`uway sacar agua limpia de la comprender
parte superior Jap`iy agarrar
23
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Jarap`ay enredar Kacharpariy despedir
Jarat`ay ahuecar, ahogar Kachay remitir, enviar
Jasp`iy arañar, rasguñar Kachaykuy introducir, soltar
Jasut`iy flagelar, azotar Kay ser o estar
Jatarichiy levatar, alzar Kallkuchiy domar, domesticar
Jatuchay exagerar Kallpachakuy forcejar, esforzar
Jatunchay valorar, magnificar Kallpachay fortalecer, fortificar
Jatunyachiy alabar, elogiar Kallparichiy afianzar
Jatunyachiy estirar, agrandar Kallpay forcear, forcejear
Jatunyay desarrollar, crecer, Kamachikuy obedecer
aumentar Kamachiy mandar, ordenar,
Jawanchay volcar gobernar
Jawariy relatar, narrar Kamay mandar, ordenar
Jawaychay adoptar Kamaykuy amenazar
Jawch`ay arrugar, ropar Kanay quemar, atizar
Jaymay aporcar Kanchay cercar
Jayratay castigar Kankay asar
Jayt`ay patear Kapuy poseer, haber
Jayway alcanzar Karunchay alejar
Jich`ay echar, derramar Kawsachiy sustentar, mantener
Jilt`uy hurgar con palo Kawsarichiy revivir
Jisp`ay orinar Kawsay vivir, existir
Juchachay culpar Kichariy abrir
Juch`uychay empequeñecer, Kichay destapar, abrir
disminuir Kikinchay asemejar, comparar,
Jukllayay unificar igualar
Jumint`ay hacer huminta Kikiqay copiar
Jump`iy sudar Kimsachay triplicar
Junt`achiy llenar Kirpay tapar
Junt`ay llenar, cumplir Kiwiqay dominar
Juqariy levantar, alzar Kusichiy alegrar
Juq`uchay remojar, mojar Kusikuy alegrar
Juq`uchiy empapar, remojar Kuskiy barbechar
Juq`uy mojar, humedecer Kutakipay moler de nuevo
Jurk`ay bajar Kutay moler
Jusk`uy perforar, agujerear Kutichiy devolver
Kutiy volver, regresar
K Kutimuy volver
Kachariy soltar Kutikipay replicar, repetir
Kutipuy retornar, volverse
24
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Kutiriy regresar, recuperar K`irinchay retardar
Kuyuchiy mover K`iriy herir
Kuyuy mover K`iruy empañar, envolver con
faja
KH K`iskichay estrechar
Khachuy dar mordida K`iskiy apiñar
Khakay incrustar, encajar K`isñiy enchufar, encajar,
Khallay tajar, hendir introducir
Khaniy morder K`itay escapar
Kharkatiy temblar, vibrar K`uchunchay arrinconar, limpiar
Kharkay temer K`ullunchay enmaderar
Khatatiy arrastrar K`umpuy agachar, volcar, voltear
Khiskay espinar K`umuchiy humillar
Khituy frotar, estregar K`umuykachay humillar
Khiwiy envolver K`usuyay arrugar
Khuchuy cortar K`utuy cortar, roer
Khurkuy incomodar K`uytuchiy encoger
Khuskachay igualar K`uyuy torcer
Khuyay
favorecer
compadecer, socorrer,
L
Khuyuy silbar Laphapay flamear
Laphay lamer agua
K` Laphiy deshojar
K`achachay adornar Laqhayay oscurecer
K`achanchay adornar Laqhiy deshojar
K`ajay calentar Lamphiy lamer
K`allmay podar Laq`ay abofetear, arrojar
K`amiy reprender, amonestar, Laq`uchiy hurtar, quitar
recomendar Last`ay laminar
K`ampay doblar Lat`ay gatear
K`anchay alumbrar Lawray llamear, arder
K`antiy torcer, entorcelar, tejer Laymay descortezar
K´antiray retorcer Layqay brujear, embrujar,
Ka`rkuy agriar hechizar
K`askachiy pegar, adherir Liqhuy sacar la lengua
K`askakuy apegarse Luluy acariciar
K`askay a pegar, pegar, adherir Lutiy calumniar
K`aytiy tejer, entorcelar
K`intiy doblar
25
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Llump`iy invadir
LL Llunk`uy adular, lamer
Llachiy ilusionar Lluphiy pelar
Llakichiy acongojar, afligir Lluqsichiy echar, arrojar
Llakikuy apenar Lluqsiy salir
Llakipakuy suspirar Lluq`ay subir, trepar, montar
Llakiy penar, entristecer Llusq`uy alisar
Llaksachiy aterrar Llust`ay resbalar
Llaliy vencer, aventajar Llust`iy desollar, despellejar
Llamiy probar, gustar Llut`ay embarrar, revocar
Llamkhay
Llamk`ay
palpar, tocar
labrar, trabajar
M
Llamphay lamer Machay emborrachar, farrear
Llamp`uchay molificar, suavizar Machuyay envejecer
Llamp`uy suavizar Mach`ay adherir, pegar
Llamt`ay hacer leña Mach`itay fatigar, cansar
Llamthuy sombrar Majichiy aburrir
Llapiy estrujar, despachurrar Majiy hastiar
Llaqtachay poblar Mak´alliy acaparar
Llasay pesar Malliy probar, gustar
Llawaqhiy aflojar Mallkipay replantar
Llawq`iy hurgar, manosear Mallkiy plantar
Llawt`uy coronar Manchachiy espantar, asustar
Llimphiy pintar, colorear Manchay temer
Llimphuchay limpiar Manuy prestar, fiar
Llimp`iy pintar, colorear Mañakuy pedir, solicitar
Llint`ay remangar Mañariy prestar
Lliphichiy abrillantar Mañaqay pedir la mano de la
Lliphiy brillar novia
Lluchk`uy resbalar, lustrar Mañay prestar, pedir
Lluchk`ay resbalar, lustrar Mapachay encerrar
Lluch`uy desvestir, despellejar Map`achay deshonrar, difamar
Llujuy gargajear Maqanakuy batallar, pelear, combatir
Llukchiy palpar, tocar Maqay pegar, golpear
Lluk`iy sobornar Mayllay lavar
Llullay mentir Mayt`ray desarrollar, desenvolver
Llullakuy mentir Mayt`uray envolver
Llullapay disimular Maywiy agitar
Llullmiy engañar, embaucar Michiy pastear
26
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Mich`ay mezquinar Naq`ichiy marchitar, ajar
Mikhuy comer Niy decir
Millaychay afear Nunachay espiritualizar
Miniy tramar Nuq`achay amarrar
Mink`ay contratar
Mint`uy envolver, enrollar Ñ
Mirachiy multiplicar, reproducir, Ñakay maldecir
procrear Ñakch`ay peinar
Miray multiplicar, reproducir Ñak`ariy padecer, sufrir,
Misay apostar despellejar
Misk`ichay endulzar Ñañichiy calmar
Miskhay hacer cocer papa Ñañiy sentenciar
Mitmay deportar, desterrar Ñañuchiy adelgazar
Muchuchiy castigar Ñapuchay suavizar
Muchuy padecer, sufrir Ñaqch`ay peinar
Muchhay desgranar Ñarñay fastidiar, molestar
Much`ay besar Ñat`uy aplastar, aplanar, abollar
Mukmiy disimular, encubrir Ñawiriy leer
Mullphachiy corroer Ñawpay adelantar, aventajar
Mullphay carcomer, roer Ñit`iy apoñar, comprimir,
Munakuy querer apretar
Munay necesitar, querer Ñiy decir
Muq`ichiy exhibir Ñukñay embaucar, engañar
Muq`iy desear, apetecer, ansiar Ñuñuchiy amamantar
Muskiy oler, percibir Ñuñuy lactar
Muskhiy oler, percibir Ñut`uy apachurrar, deshacer
Muspahy delirar, desvariar
Musquy
Mut`uy
soñar
desmochar
P
Muyuchay redondear Pakay esconder
Muyuy girar Pallay recoger
Muyuykachay merodear Pampachay aplanar, perdonar
Pantay errar, equivocar, fallar
N Paqarichiy
Paqariy
originar
nacer
Nak`ay degollar Parlay hablar
Nanachiy cuásar dolor Paskay soltar, desamarrar
Nanay doler Pawqay mejorar
Napay saludar Pichay barrer
Napaykuy saludar
27
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Piqtuy mezclar, desordenar, Phusuquy espumar
revolver Phutiy afligir, angustiar
Pirqay hacer pared Phuyuy nublar
Pisichay reducir, apocar
Pisichiy hacer faltar P`
Pisiy escasear P`achallichiy vestir
Pitay fumar P`akchay embrocar
Pirway depositar P`akchiy agobiar
Puchuchiy sobrar P`akinchay quebrantar
Puchuy sobrar P`akiy romper, fracturar,
Pukayachiy enrojecer quebrar, partir
Pukllay jugar P`allchay estallar
Pullpuy brotar agua P`altay aplastar, aplanar
Punkiy hinchar Pa`mparay desenterrar, exhumar
Puñuy dormir P`ampay enterrar
Puñuykuchiy acostar P`aqlayay encalvecer
Puquy madurar, fermentar P`aspay agrietar de sucio
Puriy caminar P`atay morder hueso
Purway capturar P`atmuy dividir
Pusamuy traer, conducir P`inqachiy avergonzar
Pusay llevar, guiar, dirigir P`itiy romper
PH P`ulltiy
P`usquy
sumergir
agriar
Phallpay desdentar P`utuy brotar
Phaqyay desbordar
Phaskay desamarrar, soltar, Q
desatar Qallariy comenzar
Phatay reventar Qallquy ahueyentar
Phaway volar, correr Qapariy gritar
Phawaykachay corretear, revolotear Qarpay regar
Phinkiy saltar Qarquy despedir, botar, arrojar
Phiñachiy encolizar, irritar Qasay helar
Phiriy destrozar Qatiy seguir, perseguir
Phuchkay hilar Qawichiy asolear
Phukllay jugar Qayllachiy acercar
Phukpuy burbujear Qayllay acercar
Phukuy soplar Qaymiway acechar
Phurmuy rebalsar Qaywiy agitar
Phurunchay emplumar Qichuy quitar, arrebatar
28
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Qillpay acuñar Qhaway mirar, vigilar, velar
Qillqarquy redactar Qhaway acechar, observar
Qillqay escribir Qhichiyachiy erizar
Qipuy zurcir Qhichuy quitar
Quchuy quitar Qhillakuy flojear
Qullipayay importunar, fastidiar, Qhipachiy retener, postergar
incomodar Qhipanchay posponer, suspender
Qulluchiy destruir Qhiparichiy postergar
Qulluy amontonar Qhipay quedar
Qunqay olvidar Qhispichiy liberar, libertar
Qunquriy arrodillar Qhispichiy perdonar, disculpar
Qupuy devolver Qhituy friccionar
Qurichay dorar Qhuchpachiy revolcar, derribar
Quriy invitar Qhuchuy quitar
Qurpachay acoger, alojar Qhurquy roncar
Qutuchay asociar, agrupar Qhuluy cortar algo
Qutuy amontonar, juntar, Qhutuy sorber
acopiar
Quy dar Q`
Quykuy obsequiar Q`achiy machacar, desmenuzar
Quywiy silbar con asadon
QH Q`achuy
con asadon
machacar, desmenuzar
Qhachiy remover Q`alay desnudar, despojar
Qhachuy morder Q`allay rebanar
Qhaliyay sanar Q`alluy rebanar, tajar
Qhallay desviar agua Q`apay heder
Qhapariy gritar Q`apiriy estrechar la mano
Qhaqnay obstruir, atascar Q`apiy estrujar
Qhaquy frotar, friccionar Q`aqchay latigar
Qharastiy arrastrar Q`aray desnudar, pelar
Qharquy arrear Q`aspay chamuscar
Qhasay helar Q`ichay tener diarrea
Qhasi uqu vividor Q`illikuy descontentar
Qhasmiy rasguñar Q`illiy rehusar, repudiar
Qhatay abrigar, techar, tapar Q`illmay bromear feo
Qhatipay rastrear Q`illpay cuñar, doblar el acero
Qhatiy arrear, perseguir Q`illpuy envolver
Qhatuy vender Q`illuyay amarillar
29
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Q`isñiy guiñar Rimariy declarar, pronunciar
Q`ipiy cargar Rimarquy plantear
Q`iwiy torcer, doblar Rimay reñir, retar, hablar
Q`ulltiy beber con ruido Ripuy irse
Q`umiryay enverdecer, reverdecer Riqsichiy presentar
Q`iñichiy calentar comida Riqsikapuy reconocer
Q`uñiriy encelar Riqsiy conocer
Q`uray castrar, capar Rit`iy nevar
Q´usñichiy ahumar Riy ir
Q´usñiy humear Riysiy acompañar
Q´uway sahumar Rik`iy tupir
Q`uyuyay amoratar Rumichay empedrar
Rumiyachiy endurecer
R Runayay volverse adulto
Rachapay remendar Ruphachiy quemar
Rachiy arañar, herir Ruphay quemar
Rakhuchay engrosar Rup`iy reflexionar
Rakhuyay engordar Ruqt`uchay ensordecer
Rak`iy dividir, partir Ruqhiy desmoronar
Ranay regatear Ruqyay alborotar
Rantiy comprar Rutuy cortar
Rantiy remplazar, trocar Ruthuy cortar, tranquilar
Raphapay flamear Ruway hacer, producir,
Raqay chistear ejecutar, elaborar
Ratapay
Ratay
remendar
reñir
S
Rat`ay adherir Saksay hartar, saciar
Rawiy transtornar, desordenar Sakway fornicar
Rayk`uy chismear Sallaykachay galantear
Raymichay festejar Samariy holgar, descansar,
Raymiy festejar, conmemorar respirar
Rikch`ariy despertar Samay reposar, respirar, expirar
Rikch`ay parecer Saminchay felicitar
Rikuchiy mostrar Sanchay celar
Rikuy ver, mirar Sapanchay apartar, separar
Rikuchiy demostrar, exhibir, Saphichay enraizar
mostrar Saqapay confundir
Rimanakuy discutir Saqillay dejar
Rimapuy interceder Saqirpariy abandonar
30
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Saqiy abandonar, dejar, desamparar Siyay esperar
Saqmay apuñetear Suchuchiy desplazar
Saqumay invitar Suchuy recorrer
Saq`ay arrancar Sukllay agotar
Sarunchay pisotear Suksuy tragar
Saruy pisar Sukhayay atardecer
Sasachay obstaculizar Sulluy abortar
Sasiy ayunar Sumaqchay exaltar, embellecer
Sat`iy meter, encajar Sumaychay honrar
Saway casar, matrimoniar Sunquchay consolar, aliviar
Sawchuy renegar Sunt`iy revolcar en el suelo
Sawkay bromear Suñay regalar, obsequiar
Sayachiy detener, suspender Supiy peer
Sayarichiy edificar, erigir Surk`ay surcar
Sayarikuy defender Surk`uy surcar
Sayariy levantar, parar Suruy chorrear
Sayay cesar, parar Sutichay denunciar, nombrar
Sayk`uy cansar, fatigar Sutichay apodar
Sayway amojonar, delimitar Sut`ichay aclarar, explicar
Sich`uy pegar con vara Sut`inchay declarar, aclarar
Sik`iy arrancar Sut`iyay clarear
Sillariy cabalgar Sut`uchiy gotear
Sillp`ayachiy adelgazar Sut`uy gotear
Siminakuy discutir Suway robar, hurtar
Simichay insinuar Suyay esperar
Simp`ay trenzar Suysuy cernir, zarandear
Sinchuy tapar con el sincho
Sinchiyay fortalecer T
Sinkay descortezar Takapay golpetear
Sinkhay descortezar Takarpuy clavar
Sinriy ensartar Takay golpear
Sinruy enfilar Takiy cantar
Sipiy colgar, ahorcar Tampuchay acampar
Sip`uy fruncir Tanqay empujar
Siqiy rayar Tantay colectar, juntar,
Siqsiy escocer acumular, recoger
Siq`iy dibujar Tapuy preguntar
Sirapay recocer Taripay alcanzar, conseguir
Siray coser, costurar Tariy hallar, encontrar
Siway desparramar
31
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Tarpuy sembar Thaskiy andar, caminar
Tatiy interrumpir Thasnuy extinguir, apagar el
Tikrakuy voltear, volcar fuego
Tikray cambiar, volcar, voltear, Thatay beber mucho
Tikray invertir de lado, traducir Thawiy escarbar
Tinkuy encontrar entre Thawtiy babear
personas Thunkiy dudar
Tipiy cosechar maíz Thunkuy saltar
Titichay soldar Thuñiy derrumbar, desmoronar
Tiyakuy habitar, vivir Thupay cepillar, limar, raspar
Tiyakuy sentar Thuqay escupir
Tiyallay cohabitar Thutay apolillar
Tiyapuy tener, haber Thutuy refunfuñar
Tiyay tener, habitar, sentar,
radicar
Tukuchiy concluir, finalizar, T`
terminar T`akay derramar, esparcir,
Tukuy terminar desparramar
Tukuychay ultimar, terminar, acabar T`aksuy desfallecer
Tumiy acuchillar, cortar T`añuy achatar, aplanar
Tumpay culpar, inculpar T`aqay separar, partir, dividir
Tupuy medir T`aqllay abofetear, aplaudir
Turiyay molestar, fastidiar T`aqmay desbaratar
Tusuy bailar T`aqsay lavar ropa
Tutayay anochecer T`aqwiy rebuscar
Tutiy ofuscar, cegar T`ikachay adornar
Tuytuy señalar, marcar T`ikay florecer
TH T`ikchay
dedo
dar papirotazos con el
Thalay sacudir T`iksiy establecer, fundar
Thalliy vaciar, echar de un lado T`iksuchiy inclinar, ladear
a otro T`ikyay latir, palpitar
Thamiy remover tierra T`impuy hervir
Thampiy inquietar, perturbar T`inkay dar papirotazos con el
Thansay enredar, revolver dedo
Thañichiy calmar, sosegar T´inkinakuy copular
Thañiy sanar, calmar, recobrar T`inkiy unir, enlazar, juntar
la salud T`ipay tejer, prender
Thapachay anidar T`ipiy romper el hilo
32
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
T`ipqay mondar Unuchiy derretir
T´psiy pellizcar Unuyachiy derretir grasa
T`iqiy embutir Unuyay derretir
T`iqpay mondar, deshojar el Upallachiy acallar, atontar
choclo Upallay sonsear, bobear
T`iqsiy fundar, erigir Upyay beber, tomar
T`iqway deshollejar Uqllay abrazar, empollar
T`iray arrancar, estirar Uquy tragar
T`iriy zurcir, cicatrizar Uqhariy levantar, elevar
T`isay despedazar Uranchay bajar
T`iwchay ajustar, arreglar Urmachiy derrumbar, desplomar
T`iwuchay enarenar Urmay caer
T`ikuy hacer travesura Urqhuy sacar, extraer
T`unay destrozar, despedazar Uskay mendigar
T`upsiy indicar con el dedo Usputay sangrar
T`uqsiy pinchar, picar, apuñalar Usphayachiy incinerar
T`uquy perforar, agujerear Usphuy deprimir
T`uqyachiy pronunciar Usqachay instar
T`uqyay reventar, estallar Usqay acelerar
T`urpuy pinchar, picar Usqhay acelerar, apresurar
T`urunchay enlodar Usuchiy desperdiciar
T`ustiy enmarañar, pisotear Usuy desnutrir
T`ustuy degradar Utichiy fatigar, cansar
T`uyuy remar Utiy fatigar, cansar
Utiqay enloquecer
U Uyanchay encarar
Ujuy toser Uyapay atender
Uksariy ahondar Uyariy escuchar, oír
Ukyay beber Uyllay rogar
Ullpuchiy humillar Uyaychay encarar, carear
Umachay guiar, orientar Uyway criar
Umalliy
Umphuy
imaginar
decaer
W
Umulliy predecir, vaticinar Wachay parir
Unanchay entender, comprender, Wachuchakuy desfilar
considerar Wachuy adulterar
Unarichiy retardar, retrasar Wach`iy picar, flechar
Unay tardar, demorar Wakchachay empobrecer
Unquy enfermar Wakichiy alistar, preparar
33
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Wakiy negociar, tratar Watay amarrar
Waklliy deteriorar, ajar Watinchay aprisionar
Waknay distinguir, diferenciar Watmuy apadrinar, acompañar
Wakhay descuajar, desarraigar Watukuy visitar, preguntar por
Wak`anchay adorar, reverenciar alguien
Wamaqchay modernizar Watuy visitar, echar de menos
Wanachiy escarmentar Wawachay mimar
Wananchay vengar Wayk`uy cocinar
Wanay escarmentar Wayllukuy mimar, acariciar
Wankuy vengar Wallunk`ay columpiar
Wanqay palanquear Waylluy amar, acariciar
Wantuy cargar entre dos Waynayay rejuvenecer
persona Wayrachiy ventear, ventilar
Wanuchay abonar Wayray ventear
Manuy fertilizar, abonar Wayt`ay nadar
Wanway ladrar Wichariy subir
Wañuchiy matar Wikch`uy botar, arrojar, echar
Wapsichiy evaporar Willay narrar, relatar, informar
Wap`uy engullir, tragar Willay avisar, anoticiar
Waqay llorar Willpuchiy abatir, humillar
Waqaychay ahorrar, asegurar, Wiñachiy hacer crecer
guardar Wiñay crecer
Waqllichiy desviar, malograr Wiq`uy vomitar
Waqlliy ajar, dañar, deteriorar Wirayachiy engordar, cebar
Waqray cornear Wisiy extraer, sacar agua
Waqtay golpear Wisñiy desparramar, esparcir
Waqway escasear líquido
Waqyachiy hacer llamar Wisq`ay cerrar
Waqyay llamar, invocar Withay despedazar
Waq`ayay enloquecer Wit`uy amputar
Warak`ay hondear
Waraqay encostalar Y
Waraway firmar Yachay saber
Warkhuy colgar, ahorcar Yalliy pasar, aventajar
Warpiy cogear Yallkuy entrar
Wasanchay engañar en amor Yanachay ennegrecer
Wasariy subir, escalar Yananchay emparejar
Waskay enlazar Yanapay ayudar, socorrer
Wasqiy rendir, vencer, obligar Yanay servir
Wataray soltar, desamarrar
34
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Yanayay negrecer Abochornado p`inqachikusqa
Yanqachay despreciar, desechar Abogado amachaq, rimapuqi
Yapachiy hacer aumentar Abollado ñat`usqa
Yapay aumentar, añadir, Abono wanu
adicionar Aborrecido chiqnisqa
Yarqhay dar hambre, hambrear Aborto sullu
Yawarchay ensangrentar Abrazo uqllu
Yaykurpay invadir, entrar por fuerza Abridor kicharina
Yaykuy entrar Abrigo qhatana
Yumay engendrar Abril ariwaki killa
Yupaqay descontar Abuela jatun mama
Yupay contar números Abuelo jatun tata
Yupaychay venerar, agradecer Abundante achkha
Yuquy copular Abusivo atiy millp`u
Yuraqyachiy blanquear Acá kayman, kaypi
Yuraqyay alborear, amanecer Acaparador mak`ali
Yuyapay recordar Acaudalado qhapaq
Yuyay pensar, concebir una Aceite llukllu, jawillu
idea Aceitera llukllu churana
Yuyay recordar Acequia larq`a
Yuyarirquy recordar Acertijo watuchi
Yuyaychay rememorar Acopiador palliri
Yuyuy crecer Acopio tantalliku
Acostarse puñuykuy
A Actual kunan
Abacería qhatu wasi Actualmente kunanpacha
Abadía kuraq umu wasi Acueducto larq`a
Abajo ura Adelante ñawpaq
Abanderado wiphalachiq, Adentro ukhu, ukhuman
unanchachiq Adhesivo mach`a, k`askachina
Abandonado saqisqa Adivinanza imas mari
Abanico wayrachina Adivino wamuni, umu, layqa
Abarca juk`uta, ujuta Admirable t´uku
Abasto qhatu Admiración t`ukuku
Abdomen wiksa Adobe tika
Abecedario sanampakuna Adobera tikana
Abeja wara, tuktu Adolecente maqt`a
Abejorro wayrunq`u Adolorido nanasqa
Abierto kichasqa Adonde mayman
Adoptivo jaway wawa
35
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Adoquín khallki Alcaldía llaqta kamay
Adormecido tunu, sunk`asqa, sunk`a Aldea jallka, llaqtacha
Adulador llunk`u Alegre kusisqa
Adultera wachuq Alegremente kusi kusilla
Adultero añasu Alegría kusi
Adulto puriq Alojamiento karuncha
Aflorado phanchasqa Alfarero manka llut`a
Afónico ch`aka Alfiler t`ipki
Afortunado samiyuq Alfombra mast`a
Afuera jawa Algarrobo thaqu
Agachado k`umpu Algodón atkhu
Ágil wayra chaki Alguien pichari
Agobiado p`akchi Algunos wakin, wakillan
Agorero wamuni Aliento sama
Agosto chakra qunakuy killa Alimento mikhuna
Agotable tukukuq Allá jaqaypi
Agrio k`allku, k`arku Allí jaqaypi, jaqayman
Agrupación qutu, tanta Alma nuna
Agua yaku Almacén qayru
Aguanoso yakuyasqa Almanaque wata yupana
Aguijón wach`i Almohada sawna
Águila anka, paka Almuerzo chupi
Aguilucho anka irpa Alocado t`uki, thampisqa
Agujero jutk`u, t´uqu Alojamiento qurpa wasi
Ahí chaypi Alapaca allpaqa
Ahora kunan Altiplano puna, pampa
Airado phiñasqa Alto janaq
Aire wayracha, wayrali Alumno yachaqaq
Ají uchu Amado munasqa
Ala liqra Amanecida sut`iyay
Alacena churana Amante munaqi, wayna
Alacrán sira sira Amargo k`arku
Alado rikrayuq, pharpayuq Amarillento q`illuyasqa
Alargado sayt`u Amarillo q`illu
Alba paqar Amarradero watana
Albañil pirqa kamayuq Ambición munapayay
Albergue qurpa wasi Amenaza mapas, kamayku
Alborada illariy Amígdala amuqlli
Alboroto ch`aqwa Amigo atillcha, masi sukna
Alcalde llaqta kamayuq Amor waylluy
36
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Ampolla phusullu Arado chaki t`aklla
Amputación wit`u Arado llamk`asqa
Análisis qhawaripa Araña kusi kusi
Ananá achupalla Arañazo jasp`i
Anaranjado willapi Árbol sach`a
Ancho sakha Arboleda sach`a sach`a
Anciana paya Arcilla llimk`i
Ancianidad machu kay, paya kay Arco iris k`uychi
Anciano machu, rukhu Arena t`iyu, t`iwu
Andino antiqpa Arete jaluchu
Anemia qasawi Arriba pata
Angosto k`ullku Arruga k`usu
Angulo k`uchú Asado kanka
Angustia phuti, ñak`ari Asco millay
Angustiado phutisqa Así ajina
Anillo siwi Así aqna
Animal arisco k`ita uywa Asiento tiyana, chukuna
Animal domestico uywa Asma qharpa
Ano uquti Aspero qhachqa
Anoche ch`isi Asqueroso millana
Anónimo mana sutiyuq Atado watasqa
Antaño ñawpa pacha Atolondrado thampi, thanqu
Anteanoche qanimpa ch`isi Atrás qhipa, wasa
Anteayer qanimpa Aumento yapa
Antebrazo apawa Autor qillqaq
Antepasado apuski Autoridad kamachiq
Antes ñawpaq, ñawpaqta Auxiliar yanapaq
Anticiparse ñawpay Avaro mich`a, maklla
Antiguamente ñawpa pacha Ave p`isqu
Antojo muq`i Avenida lluqlla
Añadido yapasqa Avión lata p`isqu
Año wata Aviso willana
Apenas ñak`ay, ñak`ayta Avispa lachiwana
Apestoso asnaq, q`apaq Axila wallak`u
Apetito yarqhay Ayer qayna
Aplastado ñat`usqa, p`altasqa Ayuno sasi
Aprecio chani Azul anqas
Apuesto wallpari, k`achata
Aquél jaqay
Aquí kaypi
37
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Bien allin, sumaq
B Bigote takachu
Baba llawsa Bilis jayaqi
Baboso llawsa suru Bisabuela awkilla
Baile tusuna Bisabuelo machu yaya
Bailarín tusuq Bizco lirq`u
Bajo ura, urin Biznieta ampullu
Balanza aysana Blanco yuraq
Balneario armakani Blando phasa
Banana puquchi, latanu Boa amaru
Banco tiyana, chukuna Bobo upalu, t`ara
Banco qullqi wasi Boca simi
Bandeja ch`illami Bocio q`utu
Bandera wiphala Bocón simisapa
Bañado armasqa Boda sawa
Baño jisp`ana wasi Bofetada laq`aq
Barato chhala Bola murq`u
Barba sunkha, ch`apa Bolsa wayaqa
Barbudo sunkhasapa Bolso tamaña
Barco wamp`u Bombo wankar
Barranco qhanqa Bordado tukapu
Barriga wiksa Borla puyllu, paychi
Barrigudo wiksasapa Borracho machasqa
Barro t`uru Borroso chharpu
Bastante achkha Bosque sach`ara
Bastón tawna, tuknu Brinco phinki
Basura q`upa Brisa wayrari
Basurero q`upa churana Brujería layqa
Batalla awqanaku, maqanaku Brujo layqa
Batan maran Buche ch`iti
Batata apichu Bueno sumaq, allin, kusa
Bebé wawa Bufanda aqullka
Bebida upyana Búho juku, tuku
Becerro waka uña, p`uti Buitre suwintu
Bello sumaq, k`acha Bulto q`ipi
Beodo machasqa Bulla ch`aqwa
Berros uqhururu Bullicioso ch`aqwali
Beso much`a Burbuja phukpu
Bicho khuru Buscado mask`asqa
Busto wanki
38
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Buzo ch`ulltuq Cansado sayk`usqa
Cantante takiq
C Cántaro p`uyñu, p`uñu, yuru,
Cabal junt`a p`uytula
Caballo kawallu Cantera rumi chakra
Cabaña ch`uqlla Canto taki
Cabello chukcha Capitán wamink`a
Cabello de maíz phuñi Caporal kamani
Cabeza uma Caprichoso munaysapa, munaykuna
Cabezón umasapa Capullo mukmu
Cada sapa Cara a cara uya pura
Cadáver aya Caracol ch`uru
Cadena waskhar Carbón k`illimsa
Cadera chaka Cárcel watay wasi
Caída urma Careo uyaychakuna
Caimán kayman Caricia wayllu
Calavera t`uqlu Caridad khuyay
Caldo jilli Carne aycha
Calentura k`aja Carnicería aycha wasi
Cálido q`uñi Carpintero llaqlla kamayuq
Caliente pari, rupha, p`uñi Casa wasi
Calor rupha Casada qusayuq
Calumnia tumpa Casado warmiyuq
Calvo p`aqla Casamiento sawanaku
Calzado phatatu Cascada phaqcha, pawchi
Calzón wara Castellano kastilla
Cama puñuna Castigo jarat`a
Camino yan, ñan Ceniza uchpha
Camisa kusma Censo yuptu, runa yupay
Camiseta unku, unkuku Centinela chapatiyaq, qhawaq
Caña de azúcar wiru Centro chawpi
Canal larq`a Cepillo qhasuna
Canasta isanka Cera mapha
Canastillo t`ipa Cerca qaylla
Canasto asanka Cerdo montes sinturi
Cáncer isqu unquy Cerdo khuchi
Canción taki Cerebro ñuqtu
Cangrejo apanqura Cerradura wichq`ana
Canilla chaki sinqa Cerro urqu
Cerveza sirwisa
39
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Césped ch`iki, ch`iji Colcha thanaku
Cesta sikra Colega masi
Cetro thupa, tawna Colibrí q`inti
Ciego ñawsa Colla qulla
Cielo janaqpacha Collar wallqa
Ciempiés pachakchaki Colonia mitma
Cien pachaq, pachak Colonizado mitmasqa
Ciencia yachana, jamut`a Color llimp`i, llimphi
Cierto chiqa Columpio wallunk`a
Ciervo taruka Comadreja q`arachupa
Cigarra sit`ikira Comercio qhatuna
Cima muqu Comezón siqsi
Chimaron k`ita Cómo ¿imayna?
Cinco phichqa Compañero masi, atillcha, sukna
Cincuenta phichqa chunka Compasión khuyay
Cintura wiqar Competencia atipanaku
Cinturón sillwi Completo junt`a
Circular muyu Compra ranti
Circulo muyu Comprimido mat`isqa
Cuidad jatun llaqta Con wan
Clan kuraq ayllu Concubina anasu
Claridad sut`i kay Concuñado qata masi
Claro visible ch`uwa Cóndor kuntur
Clavo takarpu Conejo kututu
Clueca t`uqtu Coneja quwi
Cobarde q`iwa, llaklla Conocido riqsisqa
Cobertor phullu Conocimiento yachay
Cobre anta Consanguíneo yawar masi
Coca kuka Constelación warami
Cochino khuchi Contento kusisqa
Cocido chayasqa Convento aklla wasi
Cocina wayk`una wasi- fogón Copa upyana
q`uncha Cópula t`inkinaku
Cocinero wayk`uq Corazón sunqu
Codo maki muqu Cordel q`aytu
Codorniz pukpuka Cordillera wallanka, walla
Cogote much`u Cordón watu
Coito t`inkinaku Cornudo waqrasapa,
Cojo wist`u wasanchasqa
Cola chupa Corral kancha
40
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Cosa ima Culo siki
Cosecha aymuray, tipiy Culpa jucha
Cosquillas kulla Culpable juchayuq
Costal kutama Cumpleaños wata junt`ay
Costilla waqta Cuñada aqi
Costumbre yacharisqa Cuñado masa, qata
Costura sirana Curandero jampiri
Cotorra k`alla Curva llink`u
Coz jayt`a Cutis qara
Creencia iñi
Crespo chhiri CH
Cresta k`akara Chacota ch`aqwa
Creyente iñiq Chacra chakra
Cría uña Chala chhalla
Criador uywaqi Champa ch`ampa
Cristalino ch`uwa Chancho khuchi
Crudo chawa Chanza sawka
Cruel jawch`a, rumi sunqu Charlatán p`aqpaku
Crueldad jawch`a kay Chato t`añu, ñasq`aru
Cruz chakata Chica imilla
Cuadrado tawa k`uchú Chico ch`iti, lluqalla
Cuadrúpedo tawa chaki Chicha aqha
Cuál mayqin Chichería aqha wasi
Cuando mayk`aq, jayk`aq Chisme kuwintu
Cuantioso manchay Chismoso kuwintu q`ipi
Cuanto machkha Chiste sawka
Cuarenta tawa chunka Choclo chuqllu
Cuarto tawa ñiqi Chorro phaqcha
Cuatro tawa Choza ch`uqlla
Cubo mach`ina Chuño ch`uñu
Cucaracha apatara Chupado ch`unqasqa
Cuchara wislla Chuspa ch`uspa
Cuchillo tumi, khuchuna
Cuello
Cuento
kunka
willay
D
Cuerno waqra Dado wayru
Cuerpo ukhu Daga lluki
Cuerpo humano runap ukhun Dama palla
Cuidado amenaza ¡paqta, paqtataq! Danzante tusuq, tusulli
Culebra mach`aqwa Daño chirma, waqlli
41
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
De manta Desnudo q`ara, q`ala
Debajo ura, urampi Despeinado ch`ampa uma
Débil llawch`i Despejado pichasqa
Debilucho phuchu Despensa churana wasi
Decaído umphu, umphusqa Después chanta, chaymanta,
Decimo chunka ñiqi qhipanta
Dedo ruk`ana Desvergüenza mana p`inqakuy
Defensor jark`aq Detestable millana
Degüello ñak`a Detrás wasa
Delante ñawpaq Deuda manu
Delgadez ñañu kay Deudor manu
Delgado ñañu, tullu Día p`unchay
Deleznable phasa Diablo supay
Delicado ñukñu Dialogo parlarikuy
Delincuente q`umalli Diarrea q`ichalira
Delito jucha Dibujo siq´i
Demasiado manchay, achkha, Diccionario simipirwa, yuyay k`ancha
ancha Diciembre qhapaq inti raymi killa
Demonio supay Dicha sami
Denso thaka Dicho nisqa
Dentro ukhu Diente kiru
Denunciante ch`ataq Diestra paña maki
Deposito pirwa Diez chunka
Derecha paña Diferente wakjina
Derrumbe thuñi Difícil sasa
Desabrido q`ayma, laq`a, qama Diligente k`uchi
Desacierto panta Diminuto ch`iñi
Desagradable millay, millana Dinero qullqi
Descalzo q`ara chaki Directo chiqan, chiqanta
Descanso sama Discordia ch`aqwa
Descendencia mit`aysana Distante karu
Descolorido t`uqra Distinto waqjina
Descomponerse ismukapuy Distrito kiti, suyu
Desconocido mana riqsisqa Divisor rak`ina
Desde manta Doctor jampiq
Desdentado phallpa Dolor nanay
Desierto purum Domingo intichaw
Desigual ch`ulla Donaire k`acha
Desinflado ch`ususqa Dónde maypi, may
Desnivelado waqlli Dondequiera maypipis, maypillapis
42
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Dorado qurichasqa Encubierto pakasqa
Dormilón puñuysiki Encuentro tinku
Dos iskay Endemoniado supayniyuq
Duda thuki Enemigo awqa, jayu
Dudoso thukina Energía kallpa
Dueño wasiyuq Enero qhaqmiy killa
Dulce misk`i Enfermedad unqusqa, unquq
Dureza sinchi kay Enfrente chimpa
Duro sinchi, k`ullu Engaño ñukña
Enigma tunkinaya
E Enlazado t`inkisqa
Ebriedad machay Enojado phiñasqa
Ebrio machasqa Enojo phiña
Eclipse inti laqhayay Enorme maychhikan
Eco anqaylli Enredo ch`arwi, ch`aru
Edad mit`a Enseñanza yachachiy
Egoísta saqra Ensueño musqu
El- ella pay Entendido amawta, jamawt`a
Ellas- ellos paykuna Entendimiento jamut`ay
Embarazada jatun unquq Entonces chaypacha
Embudo jillp`una Entusiasmo anquyra
Embustero ch`awka Enviado kacha
Embutido t`iqisqa Envidia saqra
Ampalago ami Época pacha, mit`a
Empapado ch`aran, juq`u, juq`usqa Erguido siklla
Empedrado kallkisqa Erizado qhichi
Empuje tanqa Erizo askanku
En pi Erróneo pantayuq
Enamorada salla, yana Error panta
Enamorado munaqi Eructo jap`a
Enano wank`i, wat`a Escalera wicharina
Encantador suwa sunqu Escarabajo aka tinqa
Encargado kachapuri Escarcha qhasa, qhupa
Encargo apachiy, suchi Escarmiento wana
Encía lluch`a Escases pisi kay
Encima pata Escaso pisi, aslla
Encinta wiksayuq, jatun unquq Esclavo yana
Encomienda apachiku Escoba pichana
Encorvado k`umu Escogido chikllasqa, akllasqa,
ikllasqa
43
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Escondite pakana Fácil jasa
Escribano qillqay kamayuq Faja chumpi
Escritura qillqa Falda aqsu
Falla allqa
Escudo wallkanka, pullkanki
Familia ayllu, yawar masi
Escuela yachay wasi Famoso riqsisqa
Escupidera thuqana Fantasma ati mullp`u
Ese chay, achhay Farsante ch`awka, ch`awki
Esos chaykuna, achhaykuna Fatigado sayk`usqa
Esófago millp`uti, millq`uti Favor khuyay
Espacio pacha Fe iñi
Febrero jatun puquy killa
Espada chuki
Felicidad kusikuy, kusi kay
Espalda wasa Feliz kusisqa
Especie jamu Femur chanka wich`u
Espejo rirp`u, lirp`u Feo millay
Espeso sankhu, sanku Fertilizante wanu
Espía watiqa Fétido asna
Espina khichka Fiambre quqawi
Fiebre k`aja
Espíritu nuna Fierro q`illay
Esposa warmi Fiesta raymi, jarana
Esposo qusa Fila sinru
Esposos qhari warmi Filo ñawch`i, k`awchi
Espuma phusuqu Fin tukukuy, p`uchuka
Espumoso phusuqusqa Final tukukuq
Fisura laqra
Esqueleto saqru
Fisura k`allka
Esquina k`uchú Flaco tullu
Estaca takarpu Flamenco pariwana
Estación mit`a Flauta qina, pinkillu
Este kay, akhay Flojo qhilla, mawla
Esteril qumi warmi, suqu qhari Flor t`ika
Estos kaykuna, akhaykuna Fogón q`uncha
Forastero jawa runa
Estrella quyllur, ch`aska
Forraje q`achu
Escremento aka Fortaleza pukara
Explosión t`uqya Fortuna sami
Extinción p`uchuka Forzudo kallpasapa
Extranjero jawa runa Fosforo raqhina, qhisqara
Extraño mana riqsisqa Fracturado p`akisqa
Extremo kantu Fragancia kuntu, q`apay
Frazada qhata, phullu
F Frente
Frijol
mat`i
chuwi
Frio chiri, ila
44
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Frontera saywa Gris ch`iqchi
Frotación qhaquy Grosero wasu
Fructífero rurusapa, puquq Grueso rakhu
Frunce sip`u Grupo tanta, qutu
Fruta puquy Gruta manch`ay
Fuego nina Guanaco wanaku
Fuente juturi, pukyu Guerra awqanaku
Fuerte sinchi Guerrero awqaylli
Fuerza kallpa Guía pusaykachaq
Fugitivo ayqiq Guiño ch`irmi, ch`illmi
Fundamento t`iqsi Guirnalda inkillpillu
Furioso phiñay Guitarra tawtinku
Fervor luqhiyay Gusano khuru
G H
Gallina wallpa Haba jawas
Gallo k`anka Habitante tiyakuq
Ganso wallata Habla rimay, parlay
Garganta tunquri Hace rato ñaqha
Gargantilla wallqa Hacha ayri
Garrapata akta, jamak`u Halcón waman, allqamari
Gastado thanta Hallazgo tari
General wamink`a Hamaca kawitu
Gato misi, michi Hambre yarqhay
Gavilán waman Harina jak`u
Gay ch`isu Harto achkha, ancha
Gemelo wispa Hasta kama
Gente runa Hastió ami, maji
Gigante jatuchaq Hechicería layqa
Gobernante pacha kamaq Hecho ruwasqa
Golondrina khallwa Hediondo asna, phutun
Goma k`awsillu Helada qhasa
Gordo wira Hembra china
Gorrión phichitanka Herida k`iri
Gorro ch`ullu Herido k`irisqa
Gota sut`u Hermana pana, ñaña
Gracias añay, sullpay, pachi Hermano wawqi, tura
Granadilla tintin Herramienta ruwalla
Grande jatun Hielo chhullunka
Granizada chikchi Hierva qhura
Grasa wira Hígado k`iwicha
Gratis qhasi, qasi Hija ususi, warmi wawa
Greda llink`i Hijo churi, qhari wawa
Grillo sirp`a Hilera wachu
Gringo k`anka Hilo q`aytu
45
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Hinchado punkisqa Impar chhulla
Hipo jik`u Impedimento jark`aqi
Hipócrita tapara, iskay sunqu Importante chaniyuq
Hito saywa Incertidumbre thuki
Hogar wasi Incienso q`apachi
Hoja laphi, raphi, laqhi Incrédulo mana iñiyuq
Hombre qhari Increíble ¡waw!, ¡waq!
Hombro rikra Indeciso iskaychaku
Honda warak`a Índice rikurnu
Hongo k`allampa Indómito sallqa
Horizontal winkhunpaq Inferior urin, ura
Hormiga sik`imira Infancia wawa kay
Horno p`ukuru Infierno ukhupacha
Hortaliza yuyu Infinito mana tukukuyniyuq
Hospedería qurpa wasi Ingeniero k`illikacha
Hospital jampi wasi Ingles inklis simi
Hotel qurpa wasi Inhumano jawcha
Hoy kunan Inicio qallari
Hoyo p`uku Inmaduro llullu
Hueco jutk`u, t`uqu Insecto ch`uspi
Huella saru, k`ari Insípido q´ayma, laq`a
Huérfano wakcha Inspector qhawariq
Huerta muya Insulso q´ayma
Hueso tullu Inteligente umayuq, yuyayniyuq
Huevo runtu Interior ukhu, ukhuncha
Humanidad runa kay Intestino ch`unchula
Húmedo ch`aran Intruso sat`ikuq
Humero wich`u Invalido suchu
Humildad ullpi kay, yulli kay Invierno chiri mit`a
Humo q`usñi Ira phiña
Huraño sallqa Izquierda lluq`i, ñuq´i
Huerto chakra, jallp`a
I J
Jabón t`arta, t`artana
Icho ichhu Jaguar jawar
Ida riy Jamás mana jayk`aq
Idea unancha Jardín pawqar
Idéntico kikin Jardinero muya kamayuq
Idilio wayllu Jarro mukawa
Idioma simi, runa simi Jaula ch`iwa
Idiota upa Jeta ch`utu
Ignorante t`ara, q`uqa Jilguero ch`ayana
Igual kikin Joroba q`uru
Ilusión llachi Joven sipas, p`asña
Imaginación yuyay Joven wayna, maqt`a
46
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Joya piñi Lengua qallu
Juego pukllay Lento ñak´ay
Jueves illapachaw Leña llamt`a
Juez apu Lepra liqhi unquy
Jugo jilli Letra sanampa
Juguete pukllana Libélula chukcha suwa
Juicio jamut`a Libra warkhu
Julio chakra qunakuy killa Libro p`anqa
Junio jawk`ay kuski killa Liendre ch`iya
Juntado tantasqa Limpio llimphu
Justicia paqtachay Lindo k`acha, sumaq
Justo paqtachaq Línea sinri
Juventud wayna kay, sipas kay Liviano chhalla
Lóbulo raphi ninri
K Loco
Locoto
t`uqpi, waq`a
luqutu
Kaki kaki
Kantuta kantuta Lodazal t`uru t`uru
Kermesse raymi qhatu Lodo t`uru
Kero qiru Lombriz sillwi khuru
Kilo kilu Longitud suni
Kilometro sillk`u Loro q`ichichi, uritu
Kiosko chuntur Lucero ch`aska
Luciérnaga nina nina
L Luna
Lunarejo
killa
anasapa
Laberinto chinkana Lunes killachaw
Labio inferior sirp`i Lustrado llusk`a, llusp`a
Labio superior wirp`a Luz k`anchay
Labor llamk`ay
Lactante
Ladrido
ñuñuq, chuchuq
ayña
LL
Ladrón suwa Llaga k`iri
Lagartija ararankha Llama llama
Lagarto araranka Llano pampa
Lago qucha Llanto waqay
Lagrima waqa Llanura pampa
Laguna qhucha Llegada chayana
Lamina last`a Lleno junt`a, junt`asqa
Lana millma Llorón waqay ch`uru
Largo sayt`u Llovizna iphu para, chhulla para
Látigo sikwana Lluvia para
Leche wilali Lluvioso paraysapa
Lechuga
Lechuza
lichiwa
ch`usiqa M
Legaña ch`uqñi Macana makana
Lejano karu Macho urqu
47
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Madera k`ullu Mazamorra api, q`ita
Madrastra lamama Mazo maruna
Madre mama Mechero k`anchayllu
Madrugada paqariy, illariy Media noche chawpi tuta
Maduración puquy Medio día chawpi p`unchay
Maduro puqusqa Medicamento jampi
Maestro yachachiq Medico jampi kamayuq
Maíz sara Medida tupuna
Maizal sara sara Medio chawpi, khuskan
Mal mana allin Medula chilina
Malaria chukchu Mejilla k`aklla
Malcriado mana allin uywasqa Membrana llika
Maldición ñakay Memoria yuyay
Maldito saqra Mendigo uska
Malo saqra Menor sullk`a
Malvado awcha, saqra Menos pisi
Mama ñuñu Mensajero chaski, kacha
Mamá mama Mente yuyay
Manantial pukyu Mentecato t`aqmara
Manco ñuk`u Mentira llulla
Mandatario kamachiq Mentiroso llulla sapa
Mano maki Mentón k`aki, qhaqlli
Manojo q`api Menudo t`una, ch`iñi
Mantilla phullu Meñique sullk`a ruk`ana
Mañana paqarin Merienda quqawi
Mañana q`aya Mercado qhatu
Mar mama qhucha Merma waywa, yawya
Mareo uma muyuy Mes killa
Margen kantu Mesa jamp`ara, patacha
Marido qusa Mesón tampu
Mariposa diurna pillpintu Mestizo laychu
Mariposa nocturna thaparanku Metal qiklla
Marrón ch`umpi Metiche sat´i chupa
Martes atichaw Mezcla chaqru, piqtu
Martillo takana Mezquindad mich`a kay
Marzo pacha puquy killa Mezquino mich`a, killaku
Más aswan, astawan Microscópico ch`iñi
Masticable khamuna Miedo manchhali
Mástil t`uyurka Miel misk`i
Mata yura, aylli Miércoles quyllurchaw
Matadero ñak`ana wasi Mil waranqa
Maternidad mama kay Milano q`iwya
Matrimonio sawanaku Mina qhuya
Matrona mama t`alla Minero qhuya runa
Mayo aymuray killa Mío, mía nuqap, ñuqapta
Mayor kuraq Mirador qhawana
48
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Mismo kikin Nalga siki
Mitad khuskan Narigón sinqasapa
Moco fresco qhuña Nariz sinqa
Moco seco t`isi Nata raq`a
Mocoso qhuñasapa, qhuñalu Naturaleza kawsay pacha
Modelo wanki Nausea ñat`i
Mofa sawka Neblina pukutay, kamanchaka
Moho qullwa Necesidad munaqa
Mojón saywa Necio upa, qurma, t`aqmara
Molido kutasqa Néctar ñukñu
Molino sutana Negro yana
Momento tuylla Negrura yana kay
Momia munaw, chullpa Nene uña, wawa
Monasterio aklla wasi Nevada rit`isqa
Mono k`usillu Nexo t`inkina
Montículo muqu Nido thapa
Moño suk`uta Niebla putukay
Morado kulli Nieto/a allchhi
Mordisco khani, khachu Nieve rit`i
Mosca ch`uspi Nigua sut`i piki
Mote mut`i Ninguno ni mayqin
Moza sipas Niñez wawa kay
Mozo wayna Niño irqi
Muchacha imilla, p`asña No ama prohibitivo
Muchacho lluqalla, maqt`a No mana negativo
Mucho ancha, achkha, chhika Noche ch`isi, tuta
Mudo amu, upa Nombre suti
Muela k`ama Norte chincha
Muerte wañuy Nosotros ñuqanchik incl.
Mugre ch`ichi Nosotros ñuqayku excl.
Mujer warmi Noticia yacha, willay
Mujeriego warmi sunqu Noveno jisq`un ñiqi
Multiplicación mirachina Novia salla
Multitud imaymana Novio machu wayna
Mundo pacha Noviembre aya marq`ay killa
Muralla pirqa Nube phuyu
Murciélago chiñi Nublado phuyusqa
Muro pirqa Nuca much`u
Música yata, ñauraytaki Nudo khipu
Muslo chanka Nuera qhachuni, ñuqch`a
Nueve jisq`un
N Nuevo
Número
musuq
yupana, yupay
Nabo yuyu
Nación llaqta Nunca mana jayk`aq, ni jayk`aq
Nadie nipi, mana pipis
49
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Orejudo ninrisapa
Ñ Orfandad
Orgullo
wakcha kay
apuskachay
Ñandú suri
Ñaño (mimado) munasqa Orgulloso apuskachaq
Ñapa yapa Oriente anti
Ñato t`añu, ñasq`ara Origen qallar, tiqsi
Ñeque kallpa Orilla pata, kantu
Ñudo muqu, qhupu, khipu Orina jisp`a
Oro quri
O Oruga
Oscuro
sika sika
laqha, yana
Obligación kamay Oso jukumari, ukuku
Obra ruwasqa Otoño jawkay mit`a
Obstáculo sasacha Otro wak, waq
Oca uqa Ovalado chhuqu
Ocaso inti yaykuy Oveja uwija
Occidente kunti Ovillo murq`u
Océano lamarqucha Oye ¡yu!, ¡yuw!
Ocioso qhilla
Octavo
Octubre
pusqañiqi
pawqarwara killa
P
Oculto pakasqa Padrastro qhipa tata, qhipa yaya
Ochenta pusaq chunka Padre tata, tayta, yaya
Ocho pusaq Padrino watmu, watmuqi
Odiado chiqnisqa País suyu
Odio chiqni Paisano llaqta masi
Oeste kunti Paja ichhu
Ofrenda arpay Pájaro p`isqu
Oído ninri Pala lampa
Ojal ñawi p`acha Palabra rimay
Ojo ñawi Palacio qhapaq wasi
Ojoso ñawisapa Paladar q`apalli
Ojota juk`uta Pálido qhillu
Ola wallch`a Palma t`aqlla
Olfato sinqa, mutkhina Palmera chunta
Olor asna, q`apay Paloma urpi
Oloroso q`apaq Pampa pampa
Olvido qunqay Pan t`anta
Olla manka Páncreas k`ayranin, qhuchu
Ombligo pupu Pantalón wara
Omoplato qarmin Pantano ch`ura, uqhu
Opaco chharpu, ayphu Panteón aya p`ampana
Oración mañay Pantorrilla t`usu
Orden kamachi Panza wiksa
Orden ñiqi Pañal jananta
Oreja ninri Papa papa
50
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Papagayo k`alla Peón mit`a
Papel raphi Pepita ruru, luru, chhira
Paradero sayana Pequeño juch`uy
Paraguas achiwa Perdiz yuthu, phisaqa
Parecido rich`akuq Perdón qhispichiy
Pared pirqa Pereza qhilla kay
Pareja yana Perfume q`apachi, kuntu
Parejo khuska Pero ichaqa
Parentesco yawar masi kay Perro allqu
Pariente ayllu masi Persona runa
Parihuela k`allapa, k`allapi Perverso saqra
Parodia yachapaya Pesadilla llap`i
Parpado llipi Pesado llasa
Partera wachachiq Pesca challwa jap`ina
Partición rak`i Pescado challwa
Parto wachakuy Pescuezo kunka
Párvulo irqi wawa Peso llasa
Pasado ñawpa Pestaña tiklla
Pasto ch`iki Pezón llutu
Pata chaki Pezuña phapa
Patada jayt`a Picaflor q`inti, quri q`inti
Paternidad tata kay Picante jaya
Patudo chakisapa Pico chhuru, chhutu
Payaso qamchu Pichón urpi irpa
Paz khasi kay Pie chaki
Peca mirkha Piedra rumi
Pecado jucha Piel qara
Pecho qhasqu Pierna chanka
Pechuga qawa, quqaw Pintor llimp`iq
Pedernal qhisqa Pintura llimp`i
Pedigüeño mañaku Piña anana, achupalla
Pedo supi Piojo usa, itha, qhapa
Pedregal rumi rumi Pisada saru, k`ari
Peine ñaqch`a Piscina armakuna
Pelado q`ala, q`ara Pizarra pirqa qillqana
Pelea maqanaku Placenta paris
Peligro maqllu Planicie pampa
Pelo philli, chukcha Plano p`alta
Pelota p`ulu, papawki Planta mallki
Peluquero chukcha ruthuq, Palta qullqi
chukcha kamayuq Plato chuwa, p`uku
Pellejo qara Plaza kancha
Pellizco k`ichi Pliegue sip`u
Pena phuti Plomo titi, uqi, uchpha
Pene ullu Pluma phuru
Peña qaqa Plural achkhanka
51
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Pobre waqcha, uska Pulmón surq´an
Pobreza wakcha kay Puma puma
Poco pisi, tumpa Puna puna
Poema arawi, jarawi Puntapié jayt`a
Poesía arawi Puñete saqma
Poeta arawiku Puño saqma
Polilla thuta Pupila ñawilla
Polvo ñut`u jallp`a Pureza llimphu kay
Pollera aqsu Purpura mantur
Polluelo chiwchi, chillwi
Pomada
Pómulo
jawi
k´aklla
Q
Que ima
Poncho punchu Quebrada wayq`u
Porra maqana Quebrado p`akisqa
Pozo pukyu Quechua qhichwa
Pradera waylla Quemado ruphasqa
Precio chani Quemante rupha
Precipicio qaqapana Quena qina, pinkillu
Pregunta tapu Querido munasqa
Premio yalli t`inka Queso masara
Prendedor t`ipana Quien pi, pitaq
Preñada chichu Quijada k`aki
Presente suña Quinto phichqa ñiqi
Presidente kuraq kamachiq Quinua kinuwa
Preso watasqa Quitasol llamthucha
Primavera pawqar mit`a Quizás ichas, ichapis
Primero ñawpaq
Princesa
Príncipe
ñust`a
awki
R
Prisión watay wasi Rábano rawanu
Prisionero piñas Rabia phiñakuy
Profesor yachachiq Rabioso phiña
Prófugo ayqiq runa Rabo chupa
Prójimo runa masi Raíz saphi, sapi
Promesa sullullchay Rajado laqrasqa
Pronombre sutiranti Raja laqra
Prostituta pampa warmi Rama k`allma
Provincia kiti Ramera pampa warmi
Psicólogo yuyay k`utkiy Ramillete t`ika q´api
Pueblo llaqta Rana k`ayla, k`ayra
Puente chaka Rapidez utqha kay
Puerco khuchi Rápido utqayta, utqay
Puerta punku Rastro yupi
Pues ari a Ratero suwa
Pulga piki Ratón juk`ucha
Pulgar mama ruk`ana Raya siqi
52
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Rayo illapa Ropa p`acha
Raza sana Rosado llamkha
Recinto kancha Roto p`akisqa, llik`isqa
Recto chiqan Rubio p`aqu
Recto uquti Rueca phuchka
Recuerdo yuyay Ruego mañapay
Redondo muyu, ruyru Rugoso k`usu
Remplazo ranti Ruido ruqya
Refinado chutillu Ruiseñor ch`iqullu
Reflexión jamut`a Ruta ñan, yan
Refrán nisqa
Refresco ch`akipa
Refunfuño thutu
S
Sábado k`uychichaw
Regalo suña Sabiduría yachay
Región suyu, kiti Sabio amawta, jamawt`a
Reina quya Sacerdote umu
Reino apu suyu Sacrificio arpay
Reja chira Sal kachi
Relámpago lliphi Salar kachi ckakra
Relato willana Sequia ch`aki pacha
Remesa apachiku Ser humano runa
Remolino de agua phuyunku Serpiente amaru
Remolino muyuq wayra Servidor yana
Remordimiento ñakakuy Sirviente wata runa
Renacuajo juq`ullu, usuqullu Seso ñuqtu, ñuqtun
Renegón sawcha Siembra tarpu, t`aka
Repleto junt`asqa Siete qanchis
Represa p`uyunqu Silbato wislulu, khuyuna
Repudio q`illi Silencio ch`in, chhusta
Residió puchu Silvestre k`ita, sallqa
Resto puchu Silla tiyana, chukuna
Reunión tanta Símbolo unancha
Riachuelo mayucha Simpático k`acha
Rico qhapaq Singular juklla
Rico misk`i Sobaco wallak`u
Riego qarpa Sobra puchu
Rincón k`uchú Sobrino/a kuncha, mulla
Riñon rurun Socio masi
Rio mayu Socorro jayma, jawma
Riqueza qhapaq kay Soga waskha
Risa asi Sol inti
Roca qaqa Soldado awqapuri
Rocio chhulla Soledad sapa kay
Rodilla qunquri, chaki muqu Solido sallu
Rojo puka Solitario sapa
Ronco ch`aka, ch`aja
53
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Solo/a sapa Tarántula apasanka
Soltera mana qusayuq Tarde sukha
Soltero mana warmiyuq Tartamudo khaka
Sombra llamthu Tataranieta ampullu
Sombrilla llamthucha Tataranieto chupullu
Sonaja chanrara Teatro arawana
Sonido chanra Techo qhata
Soñador musquli Tejedor awaq
Soplador phukuna Tejido awasqa
Sordo juq`ara Telar awana
Sortija siwi Telaraña llika
Soso qama, laq`a Temor manchha
Suave llamp`u, phasa Tendón anku
Subida wichay Tepe ch`ampa
Suciedad ch`ichi Terremoto pacha kuyuy
Sudor jump`i Terreno jallp`a, chakra
Suegra kisma, aqi Terrón k`urpa
Suegro kiwachi, kata Testículo q`uruta
Suelo jallp`a, pampa Teta ñuñu, chuchu
Suficiente paqta Tia ipa
Sufijo k`askaq Tibia pichu
Sueño musquy Tierra jallp`a
Sufrimiento muchuy, ñak`ariy Tieso k`urki
Suicidarse wañuchikuy Tigre uthurunku
Suma yapana Tio kaka, kaki, yayawki
Suplente ranti Tiza yuraq qillqana, quntay
Supremo apu Tobillo pichuski
Sur qulla Todavía manaraq, amaraq
Surco surk`u Todo tukuyta
Sustituto ranti, lanti Toldo karpa
Susto manchhay Tomate ch`illtu
Suyo paypa, paypata Torbellino muyuq wayra
Torcido wist`u, q`iwisqa
T Tordo
Tórtola
chuchi
jurk`uta
Tabaco sawri
Tabla maru Tos ch`uju, uju
Tacaño mich`a, maqlla Tosco runkhi, ramphu
Tal vez icha, ichas Tostado jank`a
Talega wayaqa Tostado kankasqa
Talón takillpa, t`ayqu Totora t`utura
Tamaño chhikan Trabajo llamk`ay
Tambor wankar Trago q`ulti
Tampoco manataq, manallataq Traición sirpa
Tanto chhika Traidor sirpaq
Tapa kirpana Tráquea tunquri
Trasero siki
54
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Traviesa qhalincha Vanidad apuskachay
Trébol ispinku Vapor wapsi, jipya
Trenza sapana Varón qhari
Tres kimsa Vaso qiru, akilla
Triangulo kimsa k`uchú Vecino wasi masi
Tripa ch`unchula Vejiga p`uru, phukuchu
Triste llakiy Veloz utqay, piki chaki
Trompo p`isquyllu Vena sirk`a
Tronco kurku, k`ullu Venado taruka
Tropa t`uqpa Veneno miyu
Trueno qhurun Venerable qullana
Tú qam Venta qhawana t`uqu
Tuétano chilina Venus ch`aska
Tumor ch`upu, p`umpu Verano ch`iraw mit`a
Túnel suqhu, suksi Verdad chiqa, sullull
Turbio qunchu Verde q`umir
Turno mit`a Vereda chaki ñan
Tutor wiñachiq Vergüenza p`inqay
Tuyo qampa, qampata Verga ullu, phichilu
Verruga sirk`i, tikti
U Vértigo
Vesícula
uma muyuy
jayaqi
Ubre ñuñu
Ultimo qhipa Vestido p`acha
Un juk Vía ñan, yan
Ungüento jawina Vicuña wikuña, wari
Único sapa, sapalla Vida kawsay
Unión t`inki Vidrio qhispillu
Universidad jatun yachaywasi Vieja paya
Uno juk Viejo machu
Uña sillu Viento wayra
Urbe jatun llaqta Vientre wiksa
Urinario jisp`ana Viernes ch`askachaw
Usado thanta, mawk`a Vinchuca uluchi, winchuka
Usted qam Viruela muru
Ustedes qamkuna Vista ñawi
Uva uwas Viuda ikma
Viudo pasu
V Víveres
Vivo
mikhuna
kawsaq
Vaca waka Volcán nina p´uqchiq
Vacio ch`usaq Volumen p`ulin
Vagina rakha Vos qam
Vaina rirp`a Vosotros qamkuna
Valioso chaniyuq Vuelo phawa
Valor chani Vuelta muyuy
Valle qhichwa Vuestro qamkunap, qamkunapta
55
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Vulva rakha Abogar parlapuy, rimaysiy,
amachay
W Abollar
Abominar
ñat`uy
chiqniy
Wiracocha wiraqucha
Xenofobia chiqni Abonar wanuchay
Xilófono t`ililiqi Aborrecer chiqniy
Xilograma tillmiykama Abortar sulluy
Abotonar ch`itay, chhitay
Y Abrasar
Abrazar
k`ajachiy
uqllay
Ya ña Abrigar qhatay
Yaciente winkuq Abrir kichay
Yacimiento qhuya Abrumar machitay
Yacòn yakun Absorber ch`unqay
Yanqui k`anka, Iñaki Abuchear japapiyay
Yegua china kawallu Aburrir majichiy, uychuchiy
Yema q`illu runtu Abusar atiy millp`uy
Yerno tullqa Acabar tukuy
Yeso pachas Acampar tampuy
Yo ñuqa, nuqa Acaparar mak`alliy
Yuyo yuyu Acarrear astay
Z Acatar
Acechar
kasuy
watiqay
Zaguero qhipapi kaq Aceitar jawilluy
Zalamero llumk`u Acercar qayllachiy
Zampoña antara Achatar t`añuy
Zanahoria sanawrya Aclarar ch`uwachay
Zancudo tiyula, tiwula Acoger qurpachay
Zapato phatatu Acopiar tantay
Zaranda suysuna Acordar yuyariy, yuyay
Zarigüeya q`arachupa Acortar juch`unchay
Zona suyu Acostar puñuykuchiy
Zonzo luqt`u Acrecentar achkhachay
Zopilote suwintu Acuchillar t`uqsiy
Zorra china atuq Acumular tantay, qutuy
Zorilla añasku, anathuya Adelantar ñawpay
Zorro atuq Adelgazar ñañuyay
Zurdo lluq`i, ñuq`i Adherir k`askachiy
Adicionar yapay
A Administrar
Admirar
kamachiy
utirayay
Abandonar saqiy
Abanicar wayrachiy Adoptar churichakuy, jawaychay
Abatir maray Adoquinar khakiy
Ablandar llamp`uy, ñut`uy Adorar wak`anchay
Abofetear laq`ay, ch`aqllay Adormecer sunk`ay
Adornar k`achanchay
56
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Adular llumk`uy Amedrentar manchhichiy
Adulterar wach`uy Amojonar sayway, saywachay
Afilar ñawch`iy, t`upay Amputar wit`uy, mut`uy
Afligir phutichi Amurallar pirqachay, pirqay
Aflojar llawqhiy Andar thaskiy
Aflorar phanchay, phanchachiy Anidar thapachakuy
Agachar k`umpuy Anular q`ullwachay, q`ullway
Agarrar jap`iy Añadir yapay
Agasajar raymichay Apachurrar ñut`uy
Agitar qaywiy Apaciguar ñañichiy
Aglomerar qulluy, qutuy Apadrinar watmuy
Agobiar k`umuchiy Apagar thasnuy, wañuchiy
Agorar umulliy Aparear t`inkiy
Agotar tukuy, sukllay Aparecer rikhuriy
Agradecer yupaychay, sullpay Apartar t`aqay
Agregar yapay Aplanar pampachay
Agriar k`allkuy Aplastar ñat`uy, p`altay
Agrupar qutuy, tantay Aplazar qhipachiy
Aguardar suyay, siyay Apocar pisiyachiy
Ahondar ukhunchay Apolillar thutay
Ahorcar sipiy, warkhuy Aporcar jallmay
Ahorrar waqaychay Apoyar atiy
Ahumar q`usñichiy Apreciar chaninchay
Ahuyentar qharquy, ayqichiy Aprender yachaqay
Aislar sapanchay Apretar mat`iy
Alargar aysay, sayt`uchay Apretar q`apiy
Alborear paqariy, yuraqyay, illariy Apuñalar t`uqsiy
Alborotar ch`aqway Arder lawray
Alcanzar jayway Arañar jasp`iy
Alcanzar taripay Arar llamk`ay
Alegrar kusichiy Arrancar t`iray, sik`iy
Alejar karuyachiy, karuchay Arrastrar qhatatiy
Aletear pharpay Arrear qhatiy, qatiy
Alisar llusq`uy, llusq`uchay Arremangar q`impiy
Alistar wakichiy Arrinconar k`uchunchay
Alojar qurpachay Arrodillar qunquriy
Alumbrar k`anchay Arrugar k`usuyay, sip`uy
Alzar juqhariy, uqhariy Asar kankay
Amamantar ñuñuchiy, chuchuchiy Asear llimphuchay
Amanecer sut`iyay Asegurar jallch`ay, waqaychay
Amansar llamp`uyachiy Asemejar kikinchay, rich`achiy
Amar waylluy Asesinar wañuchiy
Amargar k`allkuchiy Asolear qawichiy
Amarillear q`illuyay Asquear millachikuy
Amarrar watay Astillar k`ullpiy
Ambicionar munapayay
57
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Asustar manchhichiy, Canjear chhalay
manchhachiy Cansar sayk`uy
Atajar jark`ay Cantar takiy
Atar watay Capturar jap`iy
Atardecer sukhayay Cargar en la espalda q`ipiy
Atizar inqhay Cargar en la mano marq`ay,
Atorar chakachiy Cargar animal chaqnay
Atribuir, achacar tumpay Casar saway
Aullar awyay Castigar jasut`iy
Aumentar yapay Cavar allay
Auxiliar yanapay Cazar chakuy, jap`iy
Ayunar sasiy Cepillar thupay
Azotar siq`uy Cernir suysuy
Azulear anqasyay Cerrar wichk`ay
Cicatrizar k`iriy, t`iriy
B Clavar
Colar
takay
ch`umay
Babear llawsay
Bailar tusuy Colgar warkhuy
Balbucear janlluy Colocar churay
Bañar armay Colonizar mitmay
Baratear chhalay Columpiar wallunk`ay
Barbechar kuskiy Comenzar qallariy
Barrer pichay Comer mikhuy
Batallar awqankuy, maqanakuy Compadecer khuyay
Batir qaywiy Competir atinapakuy
Beber upyay Completar junt`achiy
Besar much`ay Componer allinchay
Blanquear yuraqyachiy Comprar rantiy
Bloquear jark`apay Comprimir mat`iy
Bofetear laq`ay Comprobar chiqaqchay
Bostezar janyay Concebir wachay,
Brillar lliphiy Concebir jap`iqay, umalliy
Brincar phinkiy Conceder quy
Bromear sawkay Conectar t`inkiy
Brotar p`utuy Confesar rimariy
Buscar mask`ay Conocer riqsiy
Consentir juñiy
C Consolar
Contagiar
sunquchay
chimpachiy
Cabalgar khapatay, lluq´ay Contar yupay
Caer urmay Contar willay
Calentar q`uñichiy Contestar kutichiy
Callar ch`inyachiy Contratar mink`ay
Calmar ñañiy, thañiy Conversar parlay
Cambiar tikray Copular t`inkinakuy
Caminar puriy, thaskiy Cornear waqray
58
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Coronar pilluchiy Derribar urmachiy, thuñiy, maray
Corretear phaway t`ijuy Derrochar q`aruy
Corretear phawaykachay Derrumbar thuñiy
Cortar khuchuy, k´utuy Desaguar jisp`ay
Cosechar tipiy Desaparecer chinkapuy
Coser siray Desarrollar mayt`uray, wiñay
Coser comida chayay Desatar phaskay, wataray
Costurar siray Desbaratar t`aqmay
Crecer wiñay Desbordar phullchichiy
Creer iñiy Descender uraqay, juraq`ay
Criar uyway Descortezar laymay, sinkhay
Cubrir qhatay Desear muq`iy
Cuchichear chhichiy Desengañar q`inaqay
Cuidar qhaway Desenterrar p`amparay
Cumplir junt`ay Desfilar wachuchakuy
Curar jampiy Desgajar k`akllay
Desgranar muchhay
CH Deshojar laqhiy
Desmenuzar t`unay
Chamuscar q`aspachiy
Chapotear ch`allpachiy Desnudar q`alay, q`aray
Charlar parlay Desollar ch`uskiy, ñak`ay
Chillar qhapariy Despachar kacharipuy
Chorrear suruy Despedir kacharpariy
Despellejar ch`uskiy, lluch`uy
D Despeñar qaqapay
Desperdiciar usuchiy
Dar quy Despertar rikch`ariy, rich`ariy
Debatir siminakuy Desplazar suchuchiy
Decaer umphuy Desportillar ch`ijuy, millp`uy
Decir ñiy, niy Destapar kirparay, qhataray
Declarar rimariy Destellar lliphiy
Decorar achhalay Destetar ñuñurachiy
Decretar kamachiy Destilar sut`uchiy
Defecar akay Destrozar t`unay, champiy
Defraudar paqlluy Desvariar musphay
Deglutir millp`uy Detener sayachiy
Degollar qhuluy Detonar t`uqyachiy
Dejar saqiy Devolver qupuy
Delirar musphay Dialogar parlariy
Demoler taqmay Dibujar tiktuy
Denunciar ch`atay Difamar map`achay
Depilar lluphiy Discutir siminakuy
Deportar mitmay Disimular mukmiy
Depositar churay Disminuir pisiyachiy
Derramar t`akay Dividir rak`iy
Derretir chulluy, chulluchiy Doblar iskaychay, q`impay
59
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Doler nanay Enjuagar aytiy, ch`uwanchay
Domesticar uyway, kallkuchiy Enlodar t`uruchay
Dorar qurichay Enloquecer waq`ayay
Dormir puñuy Enmendar allinchay
Dudar iskaychay, thukiy Ennegrecer yanayay, yanayachiy
Duplicar iskaychay Enojar phiñakuy
Durar unay Enredar mayt`uy, ch`ipay
Enriquecer qhapaqyay
E Enrojecer
Enrolar
pukayay
k`uyuy
Echar jich`ay
Edificar wasichay Enseñar yachachiy
Educar yachachiy Ensuciar ch`ichichay
Efectuar ruway Entender jap`iqay
Elegir akllay, chikllay, ikllay Enterrar p`ampay
Elevar uqhariy, juqhariy Entrar yaykuy
Embarazar chichuyachiy Entregar jayway, qupuy
Embellecer k`achayachiy Envejecer machuyay, payayay
Embrujar layqay Envenenar miyuy
Empapar ch`aranchay, juq`uchay Enviar kachay, apachiy
Empaquetar mayt`uy Enviudar ikmayay, pasuyay
Empedrar rumichay, kallkichay Envolver mayt`uy, khiwiy, mint`uy
Empezar qallariy Errar pantay
Emplumar phurunchay Eructar jap`ay
Empollar uqllay, iphuy Escapar ayqiy
Empujar tanqay Escarbar thawiy, allay
Enamorar munapayay Escarmentar wanay
Encajar khakay, sat`iy Escasear pisiyay
Encarar uyanchay Escocer siqsiy
Encerrar wichq`ay Esconder pakay
Encontrar tariy, tinkuy Escribir qillqay
Encubrir pakay Escuchar uyariy
Enchufar k`isñiy, sat`iy Escupir thuqay
Enderezar chiqanchay Escurrir ch`umay, sut`uchiy
Endulzar misk`ichay Espantar manchhichiy, ayqichiy
Enfermar unquy Esperar suyay, siyay
Enfilar sinruy Espiar watiqay
Enfriar chiriyachiy, ilayay, Esquilar rutuy
ilayachiy Estar kay, kachkay
Engañar pallquy Estirar aysay
Engendrar yumay, churiyay Estornudar jach`iy
Engordar wirayay, wirayachiy Estregar khituy
Engrandecer jatunyachiy Estrellar ch`allpay
Engrasar jawiy Estremecer kharkatichiy
Engrosar rakhuyachiy Estrujar q`apiy
Engullir suksuy Evaporar wapsiy
Exhibir rikurichiy
60
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Existir kawsay Gemir arqhiy
Exprimir ch`irway Germinar p`utuy, ch`iklliy
Extender mast`ay Girar muyuy
Extraer urqhuy Gobernar kamachiy
Extraviar chinkachiy Golpear takay
Golpear maqay
F Granizar
Gritar
chikchiy
qhapariy
Fabricar ruway
Facilitar jasachay Guardar jallch`ay, waqaychay
Fajar c humpiy Guiar pusay
Fallar pantay Guiñar ch`irmiy, ch`illmiy
Farrear machay Gustar malliy
Fatigar
Fermentar
sayk`uy
puquchiy H
Fertilizar wanuyay Haber tiyapuy, kapuy
Festejar raymichay Habitar tiyakuy, kawsakuy
Fiar manuy Hablar parlay, rimay
Filtrar chhillchiy Hacer ruway
Finalizar tukuy, p`uchukay Halagar sumapayay
Firmar siq`iy Hallar tariy
Flagelar jasut`iy, wiphiyay Hambrear yarqhay
Flamear raphayay, laphapay Hartar saksay
Flojear qhillakuy Hastiar amiy, amichiy
Florecer t`ikay Hechizar layqay
Flotar tuytuy Heder asnay, q`apay
Forcejear kallpay Helar qhasay, qasay
Fornicar wach`uy, sakway Herir k`iriy
Fortalecer kallpachay. Sinchiyachiy Hervir t`impuy
Fortificar kallpachay Hilar phuchkay
Fracasar chhallukuy Hilvanar chhitay, ch`iktay
Fracturar p`akiy Hipar jik`uy
Freir kankay Hospedar qurpachay
Fregar qhaquy Huir ayqiy
Frotar qhaquy, khituy Humear q`usñiy
Fruncir sip`uy Humillar k`umuchiy, ullpuchiy
Fulgurar illariy, lliphichiy Hurgar t`uqpiy
Fumar pitay Hurtar suway
Fundar tiqsiy, takyachiy
G I
Imaginar umalliy, yuyay
Galantear waylluykachay, Imitar yachapayay
sallaykachay Impedir jark`ay
Ganar atipay Imputar juchachay
Gargajear qhutuy Incendiar ruphachiy
Gastar ropa thantay Incrustar khakay
61
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Incubar uqllay Madurar puquy, puquchiy
Inculpar juchachay, tumpay Mamar chuchuy, ñuñuy
Indicar rikuchiy, t`uqsiy Mandar kamachiy
Informar willay Mandar apachiy, kachay
Ingresar yaykuy Marcar chimpuy, suñay
Iniciar qallariy Mascar khamuy
Insultar qisachay Masticar khamuy
Interrogar tapuy Matar wañuchiy
Introducir apaykuy, yakuchiy Mear jisp`ay
Invadir yaykurpay Mecer chhukuy
Invertir tikray Medir tupuy
Investigar taripay Meditar t`ukuy, jamut`ay
Invocar waqyay Menear qaywiy
Mentir llullakuy
J Mermar
Merodear
jiwiy, wayway
muyuykachay
Jalar aysay
Jugar pukllay Meter apaykuy, sat`iy
Juntar tantay Mezclar chaqruy, piqtuy
Mimar luluy, waylluy
L Mirar
Mojar
qhaway
ch`aranchay, juq`uchay
Labrar llamk`ay Moler kutay
Lactar ñuñuy, chuchuy Molestar turiyay
Ladrar ayñay Mondar q`aray, ch`ikpiray
Lamer lamphiy, jallk`ay, jullq`iy Morder khaniy, khachuy
Lanzar ch`amqay Morder hueso p`atay
Latir t`iktiy Morir wañuy
Lavar ropa t`aqsay Mostrar rikuchiy
Lavar mayllay, mayllakuy Mover kuyuchiy
Leer ñawiriy, ñawiy
Levantar
Liberar
juqhariy
qhispichiy
N
Limar thupay Nacer paqariy
Lustrar llusk`ay Nadar wayt`ay
Narrar jawariy, willay
LL Navegar
Necesitar
wamp`uy
munay
Llamar waqyay Negar mananchay
Llegar chayay, chayamuy Nevar rit`iy
Llenar junt`ay, junt`achiy Nivelar pampayachiy,
Llevar apay khuskachay
Llorar waqay Nombrar sutichay
Llover paray Numerar yupay
M O
Madrugar tutayay Obedecer kasuy, kasukuy
62
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Obligar kamarichiy Permanecer takyay
Obsequiar quykuy Permitir saqillay
Observar qhaway, watiqay Perseguir qhatiykachay, qhatipay
Obstaculizar jark`ay Pesar aysay
Ocultar pakay Pescar challway, jap`iy
Odiar chiqniy Picar wach`iy
Oír uyariy Picotear chhuruy, chhutuy
Oler muskhiy, mutkhiy Pintar llimp`iy
Olvidar qunqay Pisar saruy
Oprimir mat`iy Plantar mallkiy
Ordenar k`uchunchay Poblar llaqtachay
Ordenar kamachiy Podar k`allmay
Ordeñar ch`away Poder atiy
Otorgar quy Podrir ismuy
Poner churay
P Poseer
Posponer
kapuy
qhipanchay
Padecer muchuy, ñak`ariy
Pagar junt`ay Predecir umulliy
Palear lampay Preguntar tapuy
Palmear t`aqllay Prender t`ipay
Palpar llamkhay, lluqchiy Preparar wakichiy
Parar sayay, sayariy Probar llamiy, malliy
Parecer rikch`ay, rich`ay Prohibir amatay
Parir wachay Proteger jark`ay
Parodiar yachapayay Provocar phiñachiy
Partir ch`iqtay Pudrir ismuy
Partir rak`iy Punzar t`uqsiy
Pasear
Pastar
puriykachay
michiy Q
Patear jayt`ay Quebrar p`akiy
Pecar juchachakuy Quemar kanay, ruphachiy
Pedir mañay, mañakuy Querer munakuy
Peer supiy Querer munay
Pegar maqay Quitar qhichuy, qhuchuy
Pegar mach`ay, k`askachiy
Peinar
Pelar
ñaqch`ay
q`aray
R
Radicar tiyay
Pelear maqanakuy, awqanakuy Rajar ch`iqtay
Pellizcar k`ichiy Rallar thupay
Pensar yuyay, umachay, t`ukuy Rapar ruthuy
Perder chinkachiy Rascar jasp`iy, qhasmiy, siklluy
Perder chinkay Rastrear qhatipay, yupiyay
Perdonar qhispichiy, pampachay Rayar siqiy
Perforar jutk`uy, t`uquy Resbalar llust`ay
Perfumar kuntuy Rebanar q`alluy
63
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Rebosar phuqchiy, phullchiy Retoñar p`utuy, p`utumuy
Recalentar q`uñichiy Retornar kutiy, kutipuy
Recibir jap`iy Retribuir payllay
Recoger pallay Reunir tantay
Recomendar k`amiy Reventar phatay, phanchay
Reconocer riqsiy, riqsipay Reventar t`uqyay
Recordar yuyariy Revivir kawsariy
Recortar k`utuy, ruthuy Revocar llut`ay
Rectificar sikllay Revolotear phawaykachay
Redondear muyuchiy Robar suway
Reemplazar rantiy Rociar ch`aqchuy
Reflexionar jamut`ay Rodar muyuy
Refregar khituy, thupay Roer khatkiy, ankhiy
Refrescar chiriyachiy Rogar k`uskiy
Refugiar qurpachay Romper p`akiy, llik`iy
Refunfuñar thutuy Rondar muyuykachay
Regalar suñay, waqiy
Regar
Regresar
qarpay
kutiy, kutimuy, kutiriy
S
Saber yachay
Rehacer ruwapay Sacar urqhuy
Reír asiy, asikuy Saciar saksay
Relatar willay, jawariy Sacrificar arpay
Relumbrar illay, lliphichiy Sacudir thalay
Rellenar junt`achiy Salir lluqsiy
Remar t`uyuy Salpicar ch`allpachiy
Remedar yachapayay Saltar phinkiy, thunkuy
Remojar chulluchiy Saludar napaykuy
Remover qaywiy Salvar qhispikuy
Renacer kutirimpuy Sanar qhaliyay
Renegar phiñakuy Sangrar yawaryay
Renovar musuqchay Seguir qhatiy
Reñir rimay Seleccionar akllay, ikllay, chikllay
Reparar allinchay Sembrar tarpuy, t`akay
Repartir rak`iy Sentir musyay
Repetir kutikipay Señalar chimpuy
Reprender k`amiy, anyay Separar t`aqay
Reproducir mirachiy, miray Ser kay
Repudiar q`illiy Servir yanay
Resbalar llust`ay, llusk`ay Servir comida qaray
Respetar yupaychay Silbar khuyuy
Respirar samay, samariy Sobrar puchuchiy
Resplandecer lliphipi Soltar kachariy
Responder kutichiy Sonreír chiqchiy, asiy
Restregar khituy, qhituy Soñar musquy
Retener jark`ay, qhipachiy Sopar chhapuy
Retirar anchhuruchiy, ithiy
64
Lic. Marco Bernaldo Cotari Pardo
Soplar phukuy Tupir k`iskiy, k`ichkiy
Sorber upiy
Subir
Sudar
wichay, wichariy
jump`iy
U
Ultimar p`uchukay
Sufrir muchuy, ñak`ariy Ungir jawiy
Sumergir p`ultiy Unir t`inkiy
Suplicar uyllay, uyllakuy Untar jawiy
Surcar surk`uy Urdir allwiy
T Usar thantay, mawk`ay
Tajar
Taladrar
q`alluy
jutk`uy
V
Vaciar ch`usaqchay, thalliy
Talar urmachiy Vagar thamaykachay
Tapar kirpay Vagina rakha
Tejer away Valer chaniy
Temer manchhiy, machhickuy Valorar chaninchay
Tender mast`ay Vaticinar umulliy, watukuy
Tener kapuy, tiyay Vencer atipay
Teñir tullpuy Vendar wankuy
Terminar tukuy Vender ranqhay
Tirar ch`anqay, wikch`uy Venir jamuy
Titubear iskaychakuy Ventilar wayrachiy
Tocar llamkhay Ver rikuy
Tocar takay Verdecer q`umiryay
Tomar upyay, ukyay Verificar sullullchiy, chiqachay
Torcer q`iwiy, q`intiy, Verter jich`ay
Torcer k`antiy, q`impiy Vestir p`achalliy, p`achallikuy
Toser ch`ujuy Vigilar qhaway, chapatiyay
Tostar kankay Visitar watuy, watukuy
Tostar jank`ay Vivir kawsay
Trabajar llamk`ay Volcar tikray
Traducir tikray Voltear tikray, tikrakuy
Traer apamuy Volver kutiy, kutipuy, kutimuy
Tragar uquy, suqsuy Vomitar aqtuy
Traicionar sirpay
Tranquilizar
Traspirar
ñañichiy
jump`iy
Y
Transportar astay, apay Yacer winkuy
Trasladar astay, apay Zafar wataray
Trillar t`ustuy, chhalluy Zambullir ch`ulltiy, p`ulltiy
Triplicar kimsayachiy Zarandear suysuy
Triturar chhamchiy Zurcir t`iruy
Trocar chhalay Zurrar supiy
Tropezar mitk`ay
Tumbar urmachiy, maray
65