0% encontró este documento útil (0 votos)
96 vistas14 páginas

Grupo 3

Derechos de autor
© © All Rights Reserved
Nos tomamos en serio los derechos de los contenidos. Si sospechas que se trata de tu contenido, reclámalo aquí.
Formatos disponibles
Descarga como PDF, TXT o lee en línea desde Scribd
0% encontró este documento útil (0 votos)
96 vistas14 páginas

Grupo 3

Derechos de autor
© © All Rights Reserved
Nos tomamos en serio los derechos de los contenidos. Si sospechas que se trata de tu contenido, reclámalo aquí.
Formatos disponibles
Descarga como PDF, TXT o lee en línea desde Scribd
Está en la página 1/ 14

ESCUELA DE EDUCACIÓN SUPERIOR PEDAGÓGICO PUBLICO LA SALLE

“URUBAMBA”

Chhalluy. Mankapas qispipas p’akiy.


Quebrar vidrio o cerámica.
CHH - Pisquchakunata wach’ispa t’uqupa qis-
chh - chh pinta chhallurqamusqaku.
- Al hondear pajaritos habían quebrado
el vidrio de la ventana.

Chhapa.Siwara pilasqapa, trigo pilas- qapa


qaran. Cáscara de la cebada, del tri- go;
afrecho.
Chhachu. Thanta p’achayuq runa.Wathasqa
p’acha. Andrajoso, remendado. 2. Millwan - Siwara chhapataqa quwiman qaraykuy.
t’ikraq asnu. Burro que muda el pelo. - Dales a los cuyes el afrecho de la cebada.

1. Qilla runaqa chhachullapuni purin. Chhapchiy. Kallpawantaq sinchita


- La gente ociosa siempre anda andrajosa. kuyuchispataq imapas wayrachiy. Thalay.
2. Chhachu asnuman allinta mikhuchimunki. Sacudir, agitar.
- Al burro que muda de pelo le darás bue-
na comida. - Kay qatanakunataqa hawapi chhapchir-
qamuy.
Chhaku. Rakhu millwapas, mana ñut’u - Sacude estas frazadas afuera.
kutasqapas (chhanqa chhanqa). Grueso en - Chay wutillacha hampitaqa chhapchi-
lanas o en molienda. rispapuni upyanki.
- La medicina de ese pomito hay que to-
- Chhaku millwataqa qatana awanapaq marla agitándola.
puchkasunchik.
- Hilaremos lana gruesa para tejer una
frazada.
- Kay kinuwa kutasqaqa chhakum kasqa.
- Esta harina de quinua está mal molida.

Chhalay. Imakunatapas chanin chanin-


chasqata mana qullqillapaq qunakuy. Tro-
car, canjear, intercambiar.

- Kay mankataqa ch’aki hawaswanmi


chhalakamuni.
- Troqué esta olla por habas secas.

Chhalla. Sarapa ch’akisqa yurankuna.


Tallo y hojas secas del maíz, chala.

- Waka mikhunanpaq chhallata q’ipirqamuy.


- ¡Carga algo de chala para que coman
las vacas!

Chhallchay. Kallpawan t’impuy. Hervir con


fuerza.
ESCUELA DE EDUCACIÓN SUPERIOR PEDAGÓGICO PUBLICO LA SALLE
“URUBAMBA”

Chhillchi. Kuyuchisqa ñañu kunka-


chayuq pukllana. Wawakunapa pukllanan.
Sonaja.

- Chay wawata chhillchichawan puklla-


chinki.
- Hazle jugar a esa criatura con su sonajita.

Chhulli. Unu qhuñayuq chiriman- tapas


ruphaymantapas unquy. Gripe,
catarro.
ChhurunaPisqukunapa simin, chayqa
k’aspihina sinchitaq, ñañullapitaq tukun.
- Sasawi hampi unum chhulli unquytaqa
Chhapana. Pico de ave.
hampin.
- El mate de sasahui es bueno para cu-
- Hak’aqlluqa sinchi chhurunayuq; chay-
rar la gripe.
wanqa rumitapas kichanmansi.
- El pájaro pito tiene el pico muy fuerte;
Chhullunku. Qasasqa unu. Hielo,
dicen que con él puede horadar hasta
escarcha.
las rocas.
- Chiraw pachapiqa supaytam qasan; chay-
raykutaq mayu unupas qucha unupas
chhullunku hunt’a.
- En la época de invierno hiela demasia-
do; por ello las aguas de los ríos y lagu-
nas se convierten en hielo.

Chhuqa. Quchakunapi tiyaq, wallpa sayay


yana pisqu. Gallareta.

- Chhuqaqa phakanpi achka aychayuqmi,


ichaqa manataqmi phawaytaqa yachan-
chu.
- La gallareta tiene bastante carne en las
piernas, pero no sabe volar.
ESCUELA DE EDUCACIÓN SUPERIOR PEDAGÓGICO PUBLICO LA SALLE
“URUBAMBA”

- La gente de las comunidades antes de


picchar la coca ofrece y desmenuza
tres hojas para los apus.

Khallay. Nak’asqa uywakunapa kuchi-

KH lluwan wiksan kichay. Abrir las entrañas, tajar.

- Puna ayllukunapiqa santus p’unchawpi


kh - kh huk uwiha khallasqatam risasqaykiman-
ta quykusunki.
- En las comunidades altoandinas el día
de todos los santos te dan una oveja
degollada por rezar.

Khallwa. Anqaswan yuraqwan phu- ruyuq


Khachuy. Kiruwan kanispa sinchi mi-
pichitanka sayay pisqucha. Waya- nay.
khuykuna hurquy. Morder cosas semiduras,
Golondrina.
roer.
- Khallwa pisquchakunaqa parananpaq-
- «Kayllatapas khachuykuychik» nispa mi rikhurimun.
awichaqa q’umir mansanakunata apar- - La aparición de las golondrinas anun-
qamusqa. cia la presencia de lluvias.
- La abuelita sacó manzanas verdes y dijo
«siquiera vayan mordiendo esto». Khamuy. Maran kiruwan mikhuykuna
ñut’uy. Masticar.
Khaka. K’anka sayay aychanrayku
runtunrayku wasipi uywasqa mana pha- - Allin khamusqa mikhuykunaqa allintam
waq pisqu. Pato. hap’iwanchik, mana allin khamusqata-
qa kikillantam akarparinchik.
- Khaka uywaypas wallpa uywaypas allin- - Los alimentos bien masticados nos nu-
mi; chaykunaqa wawakunallapaq. tren bien, los alimentos mal masticados
- Criar patos y gallinas es bueno; eso está los cagamos sin aprovecharlos bien.
al alcance de los niños.
Khanka. Qhilli, uywa kanchapi akan
huñusqa. Mugre, suciedad, estiércol apiso-
nado del corral.

- Uwiha khankawanqa papapas huk mi-


khuykunapas sumaqtam puquykun.
- Tanto las papas como las sementeras
maduran muy bien abonadas con el es-
tiércol de corral.

Khasay. Hunt’a mikhuykusqa qhipa-


manta wiksanchikmanta «kha» nispa way-
Khakuy. Wakin ch’akisqa kawsaykuna ra kutichimuy. Eructar.
makillawan ñut’uy. fiesmenuzar.
- Wayratawan mikhuykuspam millaytaqa
- Ayllu runaqa manaraq akullichkaspa khasanchik.
apukunapaqraq kimsa rapicha kukata - Eructamos desagradablemente luego
khakurikun. de comer ingiriendo air
ESCUELA DE EDUCACIÓN SUPERIOR PEDAGÓGICO PUBLICO LA SALLE
“URUBAMBA”

Khatatatay. Chirimanta chukchuy. - Khipunapiqa tunta phasitawan, aycha


Temblar de frío, tiritar. t’imputawan uchu kutatawan yarqay-
niypaq wataykapuway.
- Ukhunchik khatatataptinqa k’upa kisa - En la mantita átamelo mi fiambre de
hampi unuta upyaykuna. chuño blanco, carne sancochada y ají
- Si el cuerpo nos empieza a temblar, en- molido.
tonces es bueno tomar mate caliente de
ortiga crespa. Khiwiy. 1. Puruñapi runtu phusuqu- chiy.
Batir huevo. 2. Q’aytu kururay. Ovi- llar
Khaya. Uqa ch’uñusqa unupi tuntasqa hilo.
mikhuy. Oca deshidratada.
1. Runtupa yuraqnillanta phusuquman rik-
- Uqata watantin mikhuyta munaspaqa ch’akuq kanankama khiwirquy.
uqa khayata rurana, chayqa waqaychay - Bate la clara de este huevo hasta que
atiy. tome el punto de nieve.
- Si se quiere comer oca durante todo el 2. Kay q’aytuta iskay pataraman khiwirqa-
año, hay que deshidratar la oca; la caya puway.
se puede conservar por un buen tiempo. - Ovíllame este hilo poniéndolo de a dos.

Khuchi. Allqu sayay ch’awar millwa- yuq


aychanrayku wiranrayku michisqa uksiq
uywa. Cerdo. Kastilla simimanta ma-
ñakusqa.

- Khuchichataqa ch’uyapi tiyachina,mi-


khunata qarana, kaqtaq wasintapas pi-
Khipu. P’achapas q’aytupas huk kaw-
saypas watasqa. Nudo en general, atado. chapuna, unutapas armakunanpaq chu-
2. Hayk’a kasqan yachanapaq ñawraq rapuna.
llimp’i q’aytukuna watasqa. Nudos esta- - Al chancho se le cría en lugar limpio,
dísticos. hay que darle de comer, también barrer
3. Llamk’aqkuna qhawaq runa. Rodeante, su corral, y darle agua para que se bañe.
capatáz. 4. Ch’unchull lluphakuy. Oclusión.

1. Warmikunaqa kukankuta huk istallapi


khipuspa apaykachanku.
- Las mujeres llevan su coca atado en una
mantita.
2. Ñawpa inkakunaqa q’aytu khipusqapis
hayk’a imankupas kasqanta yachasqaku.
- Dicen que los antiguos incas supieron
llevar sus cuentas mediante los nudos
de hilos.
3. Hacienda tiempo khipukunaqa «nina
qallum» karqanku. Khullu. Ima kawsaypas runapas yu-
- Los capataces de las haciendas eran rakunapas uywakunapas pisi sayay-
unos mentirosos. nillayuq, mana hatunchu. Huch’uy. Pe-
4. Ch’unchull khipuwanmi chay runaqa queño, menudo.
wañusqa.
- Esa persona murió con oclusión intestinal. - Khullu papamantaqa ch’uñuta ruranchik.
- Elaboramos chuño de la papa menuda.
Khipuna. Phulluman rikch’akuq chiri
mikhuykuna watasqa apakunapaq awas- Khuyuy. (Chayqa huywiy. Silbar
qa. Mantita para fiambre.
ESCUELA DE EDUCACIÓN SUPERIOR PEDAGÓGICO PUBLICO LA SALLE
“URUBAMBA”
- Los terrones están sólo para desmenu-
zarlos con la fuerza de la mano, de suer-
te que no necesitaremos de herramien-
tas para desterronar.

Phaqcha. Manaraq pampaman cha-


PH yachkaspa «Phaq» nispa kinraymantapas
kuska qhatamantapas unupa uraykuynin.
ph - ph Cascada.

- Sayasqa unuqa qhillillapuni, mikhuna-


paqqa phaqcha unuta chaskikuna.
- Las aguas estancadas generalmente
están sucias, para la alimentación es
bueno recibirlas de las cascadas.
Phaka. Qunqurmanta wichayniqman
aychantin tulluntin runapipas uywapipas.
Entrepierna.

- Claudiaqa manam chakillantachu rupha-


chikusqa, phakantawanmi ruphachikusqa.
- Claudia no sólo se había quemado la
pierna, sino también la entrepierna.

Phalika. Warmikunapa churakunan- man


richk’akuq wawa siki p’istuna. Kulis.
Faldellín de las criaturas.

- Paya warmipa p’achanqa p’istu sutiyuq,


chaytaqa pullira uhkuman churakunku.
Wawakunapa p’istukunantaq phalika
sutiyuq. Chaytaqa yachana wasiman
yaykunallankupaqña saqinku.
- Las prendas internas de las mujeres se
llaman «envolturas», eso va debajo de
la pollera. Las prendas de los niños se Phasanqalla. Q’illay mankapi huk chi-kan
llama faldellín. Esta prenda tiene la for- wirata q’uñichispa huch’uychaq q’illusara
ma de una falda abierta y solamente se t’uyqachisqa. Rosetas de maíz.
deja para empezar el ciclo escolar.
- Wawapas machupas phasanqalla ham-
Phanchiy. Rump’uraq kachkaspa t’ika- pa k’ataqa mikhullanmi.
kichakuynin. Abrirse el botón de una flor, -
reventar un capullo.

- Achanqaray t’ikaqa phanchirqusqaña.


- El botón de la begonia ya había reventado.

Phapu. (Maki kallpallawan ñut’uy atiy.


Terrón, algo desmenuzable con los dedos.

- K’urpaqa makiwan phapurinallam kach-


kasqa. Chayqa manach ari munakunqa-
chu marunapas.
ESCUELA DE EDUCACIÓN SUPERIOR PEDAGÓGICO PUBLICO LA SALLE
“URUBAMBA”
Phasi. Unupa t’impusqan wapsillapi - Huk t’antata tawaman phatmanchik
chayachisqa mikhuy. Cocido al vapor. chayqa sapankapa sutinmi: «Tawaman-
ta huk», chaytaq yupaypi kayhina qill-
- Murayataqa manam unupichu wayk’un- qakun: 1/4.
ku, aswanpas unupa wapsillanpi phasisqa. - Si partimos un pan en cuatro partes
- El chuño blanco no se cocina en el agua iguales, entonces cada parte ha de lla-
sino solamente al vapor. marse: «un cuarto», y esto en números
se representa así: 1/4.
Phasku. Chayqa Phatku. Aftas.

Phata. (s). Chayasqa mana qarayuq sara-


pas, siwarapas, trigopas. Kay t’impusqa-
kunata yapaspaqa wak mikhuykunata
wayk’unku. Cereal cocido y frío, precocido.

- Llaqta qhatukunapiqa tukuy imaña tim-


pusqa kan, chayta rantispa utqaylla tri-
go phatatapas wayk’urqunchik.
- En los mercados de los pueblos todo
venden ya precocido, comprando esos
productos precocidos cualquier plato
se prepara muy rápidamente.

Phatay. T’impuchispa rurukuna qaran


t’uqyachiypas, takaspa aychapa qaran ki- Phaway. 1. Chakiwan utqaylla pampanriy.
chaypas, wak kawsaykuna t’uqyachiypas. Correr. 2. Hanaqninta raprata utqaylla
Reventar por cocción o por golpe. qaywispa riy. Volar.

- Irqichakunaqa papata t’impuchisqaku 1. Suritaqa kawallupi phawaspapas ma-


phatanankama. nam aypasunmanchu.
- Los niños habían sancochado la papa - Al ñandú no le podemos dar alcance ni
hasta que reviente. corriendo a caballo.
- Kay phukuchukunataqa manas anchata 2. Patuqa unupi tuytun, pampanta yuyay-
hunt’achinachu; phatarqunmanmi. llawan purin, hanaqnintataq phawallan-
- Estos globos no deben ser inflados de- taq ichaqa yuyayllawan.
masiado; pueden reventarse. - El pato nada en el agua, por las pam-
pas camina muy lentamente, por el aire
Phatku. Kalurmanta simipi ruphakuq k’iri. vuela pero no tan velozmente.
Chay k’iriqa ñuñuq wawakunata aswan
hap’in. Aftas.
Phichu. Millwayuq uywakunapa watas- qa
thanta millwan. Vedija.
- Phatku unquy hampinapaqqa huq’ulluta
unu pukyumanta hap’irquspa unqusqa
- Puchkanapaqqa phichunta hurquspa
runapa siminpi qhuchparqachispa kikin
pukyuman kachaykapuna, chaymi allin. wisch’una; mana phichusqaqa utqay-
- Para curar las aftas es bueno coger un llam tukurqukun.
renacuajo del pozo de agua y frotarlo - Para hilar hay que desechar las vedijas
en la boca del enfermo, luego volverlo de la lana; de lo contrario esa parte se
a soltar al pozo de agua. acaba muy rápido.

Phatmay. Imatapas iskaymanpas kim- Phillillu. Puchkapa k’ullumanta tusu- chiq


samanpas, tawamanpas achkamanpas p’ukun. Hukkunaqa Phiruru ninku. Pla-tillo
kaq kaq rakiy. Partir un todo en partes iguales. de la rueca, perinola
ESCUELA DE EDUCACIÓN SUPERIOR PEDAGÓGICO PUBLICO LA SALLE
“URUBAMBA”
- Wawa kaspaqa manam phillilluwanqa - Warmi phiwi wawayuq mamaqa mikhuy-
ancha pukllanachu, chaymantataq paya ta qarakuspa llapan runamansi aypa-
warmi kaspa phillilluhina tusuq kawaq. chin, qhari phiwi wawayuqqa manas.
- Siendo niñas no es recomendable jugar - Dicen que las mamás de hijas primeri-
con la perinola de la rueca, pues de zas, al servir las comidas, hacen que al-
adultas terminaríamos de bailarinas. cancen para todos los presentes; en
cambio las mamás de hijos primerizos
no logran lo mismo.

Phukuna. (s). 1. Sansa hap’ichinapaq tu-


quru. Soplador. 2. Hanaq sach’akunapi
kawsaq sallqakuna chakunapaq apay-
kachana. Arma de caza.

1. Mariyacha, sansata phukunawan phu-


kuspa ninata hap’ichillayña.
Phina. Mikhuykunapas huk kawsayku- - María, ¡aviva ya el fuego con el soplador!
napas wasi hawallapi chirimantapas huk 2. Yunkakunapiqa phukunawan sallqaku-
kawsaqkunamantapas allin waqaychasqa. nata chakunku.
Almacén protegido, depósito al aire libre. - En las yungas cazan animales con el
soplador.
- Papa phinataqa k’ichunapaq agosto ki-
llapiqa ña kichanaña. Phukuy. 1. Kawsachinapaqpas wañu-
- El depósito de semilla de papas ya hay chinapaqpas simimanta wayrata kallpa-
que abrir en el mes de agosto, para qui- wan kacharpariy. Soplar. 2. Wayrapa kall-
tarle los brotes. pawan phawaynin. Soplar el viento.

Phiña. Runapas uywapas sallqapas,mana 1. Tito, puñukapullasunña, wilata phukus-


kusi sunquyuq kaptin. Molesto, eno- jado, pa wañuchiy.
bravo. - Tito, ya nos dormiremos, sopla la vela.
2. Wayraqa kallpawan phukumun; chaymi
- Phiñakuspaqa manam hayk’aqpas ima- ichhuqa astawan rawrarin.
tapas allintaqa rurasunmanchu. - El viento sopló con más fuerza; por eso
- Si estamos enojados nunca podemos la paja empezó a arder más.
hacer bien las cosas.

Phiri. Wayk’usqapas, chirilla quqaw


tupachisqapas pisi unullayuq mikhuy.
Sankhu. Comida espesa de harina.

- Achka p’unchaw ñan purinapaqqa ma-


chikatapas qañiwa hak’utapas apakun-
chik, chaytataq ñanpi misk’iyuqtapas
kachiyuqtapas pisi unullayuqta phiriy-
kunchik,
- Si hay que realizar caminatas de va-
rios días, será necesario llevar hari-
na de cebada o de cañahua para pre- Phullu. Warmikunapa rikran qataq
parar la comida sea con sal o azúcar awasqa huch’uy llikllacha, wawakunapas
y en poca agua. churakullantaq. Mantilla.

Phiwi. Qharipa warmipa kuraq wa- wan. - Mamayqa tusunaypaq munay phulluta
Primogénito. awapuwanqa.
ESCUELA DE EDUCACIÓN SUPERIOR PEDAGÓGICO PUBLICO LA SALLE
“URUBAMBA”
- Mi madre me tejerá una hermosa man- apakunku, ununtataq upyarqunku; chay-
tilla para danzar. raykum wankanikunaqa ancha hatun
hamut’ayniyuq.
- Los niños huancaneños tuestan habas,
este tostado lo hiervien en otra agua.
Las habas se llevan de fiambre a la es-
cuela y el agua se lo toman, es por eso
que los huancaneños son inteligentes.

Phusullu. Chayqa Suphullu.Ampolla.

Phuturiy. Mayqan muhupas unuwan


punkirispa wiñaynin qallariy. Brotar.
PhuqchiyLichi t’impuchisqapas, huk
siqiniray wayk’usqakunapas t’impuspa - Parapuni, unupuni ima muhutapas phu-
phawaykuynin. Rebalsar. turichin, mana chayqa ch’akirqapun-
manmi.
- Lichita t’impuchispaqa ama phuqchi- - La lluvia y el agua hacen que la semilla
chinkichu, chaytaq wakaykipa ñuñun brote, de lo contrario éstas se secan.
phatanman.
- Al hervir la leche evita de hacer rebal- Phuyu. Api allpapa wapsinpas q’uñi
sarla, porque la ubre de tu vaca puede unukunapa wapsinpas hanaqpi huñusqa.
agrietarse. Nube.

Phuru. Llapan pisquchakunapa mill- - Q’uñi wapsiqa phuyuman tukuspa mill-


wasapa tuquru p’achan. Pluma. wahina hanaqpi huñukun; chiriyaspataq
parahina uraykamunqa.
- Pisqukunaqa raprankunapi rakhu hatu- - El vapor caliente se junta en el espacio
chaq phuruyuq, qhasqunpitaq ñañu ñu- formando nubes como lana; éstas pro-
t’u phuruchakunayuq. ducen la lluvia al enfriarse.
- Las aves llevan en las alas plumas gran- - Mankapa t’impusqan wapsipas phuyu-
des y gruesas, en cambio en el pecho llataqmi.
llevan plumas delgadas y finas. - El vapor de agua de las ollas que hier-
ven también se constituye en nube.
Phuska. Chayqa puchka. Rueca.

Phuspu. Hawas hamk’asqapas mana


hamk’asqapas mut’i. Huk ch’aki mikhuy-
kunamantapas mut’i. Habas tostadas san-
cochadas.

- Wankani wawakunaqa hawasta ham-


k’arqunku, chaytataq wak unupi t’impu-
chinku. Hawastaqa quqawninkupaq
ESCUELA DE EDUCACIÓN SUPERIOR PEDAGÓGICO PUBLICO LA SALLE
“URUBAMBA”

- En las labores de chacra, el varón bar-


QH becha, la mujer apila los terrones y los
hijos abonan o desmenuzan los terro-

qh - qh nes. En la familia campesina cada uno


tiene su tarea.

Qhachun. Qhari wawapa warmin. Nue-ra,


esposa del hijo.

- Qhachunniyqa sumaq pallay llikllakuna-


tam awan, ichaqa manam chakra ruray-
ta yachanchu.
- Mi nuera sabe tejer mantas con bonitos
diseños, pero no sabe de labores agrí-
colas.

Qhapaq. Achka kaqniyuq, atiyniyuq ru- na.


Poderoso.

- Wakin runakunaqa qhapaqyanku wak-


cha runakunapa llamk’ayninwan, wak-
cha runakunapa muchuyninwan.
- Algunas personas llegan a ser podero-
sas gracias al trabajo de los pobres y al
sufrimiento de éstos.

Qhaquy. Makillawanpas ima hampi-


wanpas huk k’irisqa ukhutapas nanasqa
ukhutapas llusispa hampiy. Frotar, sobar.

- Qayna p’unchaw pukllaspam wasaypi


saqmarquwanku chayta, ¿mach’aqway
wirawan qhaqurquwankimanchu?
- Ayer durante el juego me codearon en
la espalda, por favor, ¿podrías frotarme Qhata. Mana kuska pampachu, aswan-pas
con sebo de culebra? urqu kinray. Urqu puntamanta urqu
chakikama. Ladera, pendiente.
Qhari. Ulluyuq q’urutayuq runa. Uywa-
kunapitaq urqu. Macho, varón, hombre. - 1535 watapi Pedro Pizarro Qusqu llaq-
taman chayamuchkaptinsi urqu qhata-
- Chakra ruraypiqa qharitaq chakman kunapiqa chachakuma sach’akuna hun-
warmitaq pinchan, wawakunataq wa- t’a kaq kasqa, paquchantin, wik’uñan-
nunpas k’urpatapas marun. Ayllu ukhu- tin, wanakuntin, llamantintaqsi pampa-
pi runakunaqa llapanpas ruranayuqmi kuna hunt’a mikhuq kasqaku.
kanku. - En 1535, cuando Pedro Pizarro llegaba
al Cuzco, vio las laderas de los cerros
llenos de árboles de chachacomo y las
pampas llenas de alpacas, vicuñas,
guanacos y llamas pastando felices.
ESCUELA DE EDUCACIÓN SUPERIOR PEDAGÓGICO PUBLICO LA SALLE
“URUBAMBA”
Qhatu. Huk llaqta pampa achka ranti- 2. Qhichwa siminchikpiqa kastilla simipi
nakuq runayuq. Plaza, mercadillo. hinallataqmi qillqananchikpas ñawin-
chananchikpas.
- Llaqtamanta hamuq runakunaqa huk - En la lengua quechua también debemos
qhatukunaman apanankupaq pisi qull- leer y escribir como en castellano.
qillapi imatapas rantiwanchik, paykuna-
taq imamantapas achka qullqita maña- Qhichincha. Wayk’ukuna wasikunapi
yanallaña q’usñi watantin huñusqa. Hollín.
wanchik, kaqtaq llasayninpipas aysay-
kuwanchik. Ima ruruchiqkunapas huñu- - Mana hampikuy atiq uhutaqa qhulla his-
nakuspa qhatuspaqa allinmi kasunman. p’aytas kachichayuqta qhichinchayuqta
- Los comerciantes que vienen de los ima t’impuchispa ch’isin paqarin upyana.
pueblos compran nuestros productos - Dicen que la tos rebelde se cura toman-
pagándonos muy barato, pero ellos ven- do tarde y mañana una media tasa de
den esos mismos productos en precios orín fresco hervido con un tantito de sal
elevados en otras plazas; en cambio por y hollín.
los productos que ellos traen nos piden
muy caro. Los productores debemos or-
ganizarnos para no ser engañados.

Qhichipra. Ñawi chukcha. Pestañas.

- Wanthi unquyniyuq maman warmi kap-


tinqa wawapa qhichipranqa ch’uqñiwan
k’askasqallapuni sapa paqarin rikhurin-
qa. Chaytaqa kawsachkaq huk’uchapa
Qhaway. Imatapas ñawiwan rikuy. Mi- ñutqhunwan wawapa ch’ipuqunman,
rar, observar. rinri wasanman, much’unman ima llu-
sirispa huk papilchawan k’askachina.
Chaytaqa huk kuti sapa qanchis p’un-
- Junio killapim K’ana Marka llaqtapi mu-
chawmanta.
nay tusuykuna qhawakunapaq kan.
- Si la criatura ha nacido con una conjun-
- En el mes de junio, en las ruinas de K’a-
tivitis blenorrágica, sus pestañas ama-
na Marka, hay un concurso de danzas
necerán siempre bien pegadas con le-
muy lindas para mirar.
gañas. La curación consiste en poner
sesos de ratón todavía calientitos en las
Qhichwa. 1. Iskay waranqa, kimsa pa-chak sienes, detrás de las orejas y en la nuca.
thatkimanta kimsa waranqa, pichqa pachak Una curación por semana es suficiente.
thatkikama uraymanta wichayman allpa.
Una de las 8 regiones naturales del Perú, Qhilli. 1. Mana pichasqa wasipas, ma-na
quechua. 2. Chay allpakunapi ri- masqa t’aqsasqa p’achapas, mana armasqa
simi. Runa simi. Lengua quechua. kurpupas, imapas mana ch’uyanchasqa.
Sucio, suciedad. 2. Qharipas warmipas wak
1. P’isaq llaqtaqa (Calca) qhichwa allpapi warmikunawan wak qharikunawan pu-
tarikun, chaymi sarapas chaypiqa urinraq. riqpas tiyaqpas. Conviviente, amancebado.
- El pueblo de Pisac (Calca) se halla en
la región natural quechua, por ello es 1. Qhilli p’achayuq runaqa manam allinchu
que en ella se produce maíz. rikukun.
ESCUELA DE EDUCACIÓN SUPERIOR PEDAGÓGICO PUBLICO LA SALLE
“URUBAMBA”
- Las personas desaseadas no son bien - Chhulli unquy hap’iwaptinchikqa sinqan-
vistas. chikmanta unu qhuñaqa atipawanchik.
2. Qhilli kawsaq qhariqa manam hayk’ap- - Cuando nos enfermamos con la gripe el
pas allin warmitaqa tarinmanchu. moco fluye de la nariz constantemente.
- El hombre que suele convivir con una y
con otra nunca encontrará una pareja Qhupu. (s). Runapas sach’apas chiqan ka-
buena. nanmanta q’ipiyuqhina k’umuykusqa. En-
corbado, jorobado.
Qhipa. 1. Sullk’a, chayraq chayamuq.
- Qhupu runakunataqa «llullakusqankuna
Ňltimo, menor. 2. Chayraq hamuq pacha. q’ipiq» ninku.
Futuro. - A las personas jorobadas les dicen que
cargan sus mentiras.
1. Qhipa churiypa sutinqa Gary Leandro;
payqa Juliacapi paqarirqan. Qhurquy. «Qhur qhur» nispa puñuy.
- Mi hijo menor se llama Gary Leandro; él Roncar al dormir.
nació en Juliaca.
2. Qhipa pachamanqa runakunapas pha- - Mana allin sawnanayuq puñuspapas, si-
waqsi kasunchik. ¿Mayhinam kay yuyay minchik hanllarisqa puñuspapas millay-
rikch’akusunki? ta qhurqunchik.
- Aún los humanos podremos volar en el - Sea por dormir mal acomodados o con
futuro. ¿Qué te parece esta idea? la boca abierta roncamos horriblemente.

Qhispi. Chayqa qispi. Cristal, vidrio. Qhuru. 1. Sinchi, mana chullusqa, ru-
miyasqa. fiuro, seco. 2. Mana rinriyuq, ma-
na umayuq, q’asa. Mutilado, desorejado.
Qhuna. (s). Mamantin churintin sawnanan-
tin hak’u ruranapaq rumikuna. Molino com-
1. Chay saraqa manaraqmi chullusqachu,
puesto de por lo menos tres piedras. qhuru sunquyuqraqmi kakuchkasqa.
- Ese maíz todavía no está bien remoja-
- Puna ayllukunapiqa kinuwatapas qañi- do, aún está duro.
watapas qhunapi utqaylla hak’unchik 2. Qhuru mankataqa ama apamunkichu.
santus p’unchawpaq. No vayas a traer la olla desorejada.
- En las comunidades altoandinas se mue-
le rápidamente quinua y cañahua en mo- Qhutu. Uhuspa surq’anmanta llawsa
linos de piedra para todos los santos. thuqay wisch’umuy. Esputo.

- Uhuspa yawar qhutu thuqaq runaqa ti-


sis unquyniyuqllapuni.
- La persona que al toser esputa sangre
seguro que tiene tuberculosis.

Qhuya. Pacha mamapa ukhunpi ancha


munasqa q’illaykunapa kanan. Mina.

- Surphana qhuyapiqa quri wik’uñas


kachkanman, ichaqa chunka iskayniyuq
wayna sipastas mañakunman.
- Dicen que en las entrañas de la mina
de oro de Surphana hay una vicuña de
Qhuña. Sinqamanta lluqsimuq yuraq-raq oro, pero a cambio dicen que pide doce
q’illuraq q’umirraq llukllu unu. Moco. muchachos y doce doncellas.
ESCUELA DE EDUCACIÓN SUPERIOR PEDAGÓGICO PUBLICO LA SALLE
“URUBAMBA”
Thaskiy. Chayqa thatkiy. fiar pa-sos, metro
lineal.

Thasnuy. Sansatapas ch’akiytapas ima


ruphaqtapas chiriyachiy. Apagar la brasa o

TH la sed.

- Sansataqa unuwan hich’aykuspa thas-


th - th nuy, paqtataq ichhuman hap’irqukuspa
ruphaykunman.
- Apaga la brasa echándole agua, cuida-
do que prendiéndose a la paja se pro-
duzca un incendio.

Thatkiy. 1. Purispa huk chaki ñawpachiy.


Thalay. (r). Ima apaykachanatapas kall- fiar pasos. 2. Suninman tupu- na. Metro
pawan chhapchiy. Sacudir. lineal.

- Puñunanchiktaqa sapa simanallapas in- 1. Sullk’achayqa watayuqña, ichaqa that-


timan hurqunanchik, chaymantataq qa- kichkanña.
tanakunatapas qarakunatapas allinta - Mi hermanito menor tiene un año, y ya
thalaspa, wasitapas allinta picharquspa está dando sus primeros pasos.
puñunata yapamanta mast’arquna.
2. Huk thatkimanqa yaykun: 10 chunkacha
- Por lo menos semanalmente debemos
thatkikuna, 100 pachakcha thatkikuna,
sacar al sol nuestra cama, luego barrer
1000 waranqacha thatkikuna.
la habitación, sacudir las frazadas y los
- Un metro lineal equivale a 10 decíme-
cueros, luego tender nuevamente nues-
tros, 100 centímetros y 1000 milímetros.
tra cama.
Thiqni. (s). Siki pata tullupas aychapas.
Thallay. (r). 1. Maypipas qaraywahina wik-
Cadera.
sanpanmanta kay. Echarse de cúbito ven-
tral. 2. Mana imata ruraspa qaraywahina
kay. Estar sin hacer nada. - Kay llikllawan thiqniykita p’istuykukuy,
chirirqusunkimantaq.
1. Chay iskay irqiqa qaraywahina thallas- - Envuélvete las caderas con esta man-
qaku, paykunaqa yachay wasiman ma- ta, no vaya a pasarte el frío.
na chayasqakuchu. Chayqa mana allinchu.
- Esos dos niños estaban echados como Thiqtina. (s). Wirapi kankana, aysanayuq
lagartos; no llegaron a la escuela. Este pata mankacha. Sartén.
comportamiento está mal.
2. Sayk’usqa kaspaqa sallqapas uywapas - Runtutaqa thiqtinaman wirachayuqta
runapas thallarikuyta atin, ichaqa sa- p’akiykurquspa kachichayuqta qaywir-
marqunankamalla. quna.
- Sintiéndonos cansados podemos estar - El revuelto se prepara rompiendo hue-
echados de cúbito ventral los humanos, vo a la sartén con un poco de grasa y sal.
los animales domésticos y los silvestres,
pero solamente para descansar.
3. ¡Maytaq puchkasqayki! Qamqa ch’isi-
yaq p’unchawtach ari thallaykurqanki;
yamt’atapas pallamusqankichu.
- ¿Y dónde está lo que hilaste? Segura-
mente estuviste sin hacer nada duran-
te todo el día; ni siquiera recogiste leña.

154
ESCUELA DE EDUCACIÓN SUPERIOR PEDAGÓGICO PUBLICO LA SALLE
“URUBAMBA”

Thiqtiy. (r). Q’uñichkaq asitipipas wira- 3. Wakin qharikunaqa yaqa sapa p’unchaw
pipas imapas wayk’uy. Freír. sunkhankuta thupakunku.
- Algunos varones se afeitan la barba ca-
- Rumutaqa unupi t’impurqachispa wira- si a diario.
chapi thiqtirquna; chayqa misk’illaña.
- La yuca se cocina en agua y luego se la Thuqay. (s). (r). 1. Uhuspapas imatapas
puede freír en la sartén con manteca; simimanta phukuspa wisch’uy. Escupir, es-
así es agradable. putar. 2. Simipi tantakuq llawsa unu. Saliva.

Thupay. (r). 1. Ima kawsaykunapas ña- 1. Uhuspaqa mana millp’uykunachu, as-


ñuyachiy. Raspar, tajar. 2. Huk uywakuna- wanpas thuqarparispa sarurquna.
- Luego de toser no debemos tragarnos
pa millwanpas qaranpas pichay. Kawsay-
la saliva; debemos escupirla y luego pi-
kunapa khankan qhaquspa hurquy. Lim-
sarla.
piar, pulir. 3. Runapa sunkhan hurquy. K’i-
2. Thuqayniymi haya: ima llakich ari qati-
suy. Afeitar.
wanqa.
- Tengo la saliva amarga: qué preocupa-
1. Yachakuq wawakunaqa kayhinata ri-
ciones tendré.
maspa yachachiqninkuman chimpan-
ku: «kay lapischayta thuparipuway» Thuta. (s). Millwa p’achakuna mikhurquq
nispa. wasikunapi tiyaq tullu ch’uspiman rik-
- Los alumnos se aproximan a su profe- ch’akuq uru. Polilla.
sora con esta expresión: « por favor tá-
jemelo mi lapicito». - Anqas thutawanqa wawapa q’iyachas-
2. Chay wawaykipa khanka chakinta- qa puputintam qhaqunku, chayqa utqay-
qa,¿manachu rumichawanpas thu- lla wichq’akunanpaqmi allin.
parquwaq? - Frotando con la polilla azul el ombligo
- ¿No podrías raspar con priedrecita la infectado de los recién nacidos se ayu-
suciedad de los pies de tu niño? da a que sane rápidament

GRUPO 3
INTEGRANTES :
1. GUILLEN SENCIA , Claudio
2. JUSTINIANI UGARTE , Danilo
3. SALAZAR PALOMINO , Alfredo
4. ARAGON SERPA , Grace Zinthia
5. AUCCAPFURO PILLCO , Sheril
6. CANQUI VASQUEZ , Claudia Nayeli
ESCUELA DE EDUCACIÓN SUPERIOR PEDAGÓGICO PUBLICO LA SALLE
“URUBAMBA”

También podría gustarte