A N N VA R IO

de l l a

SCUOL A A RCH EOL O GIC A DI AT E N E

e de l l e

M I S SION I I TA L I A N E I N OR I E N T E

VOLU M E 101

S C UOL A A RCH E OL O GIC A I TA L I A N A DI AT E N E

2023
 Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente 101, 2023

Direttore
Emanuele Papi, Scuola Archeologica Italiana di Atene

Comitato scientifico
Riccardo Di Cesare, Università degli Studi di Foggia (condirettore)
Fabio Giorgio Cavallero, Università degli Studi di Urbino Carlo Bo
Salvatore Cosentino, Alma Mater Studiorum - Università di Bologna
Emeri Farinetti, Università degli Studi Roma Tre
Pavlina Karanastasi, Πανεπιστήμιο Κρήτης
Vasiliki Kassianidou, Πανεπιστήμιο Κύπρου
Giovanni Marginesu, Università degli Studi di Sassari
Maria Elisa Micheli, Università degli Studi di Urbino Carlo Bo
Maria Chiara Monaco, Università degli Studi della Basilicata
Aliki Moustaka, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Nikolaos Papazarkadas, University of California, Berkeley
Dimitris Plantzos, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Simona Todaro, Università degli Studi di Catania
Paolo Vitti, University of Notre Dame
Enrico Zanini, Università degli Studi di Siena

Comitato editoriale
Maria Rosaria Luberto, Università degli Studi di Siena (responsabile)
Fabio Giorgio Cavallero, Università degli Studi di Urbino Carlo Bo (coordinatore Annuario)
Niccolò Cecconi, Sapienza Università di Roma (coordinatore Supplementi)
Carlo De Domenico, Università degli Studi di Milano (coordinatore Monografie)
Isabella Bossolino, Université libre de Bruxelles
Francesco De Stefano, Sapienza Università di Roma
Germano Sarcone, Scuola Normale Superiore, Pisa

Valutazione della ricerca

Anvur CNR: Elenco delle riviste di classe A di Area 8 e 10, Elenco delle riviste Scientifiche di Area 8, 10 e 11; Scopus –SJR.
SCImago Journal & Country Rank: Arts and Humanities; Archeology (arts and humanities); Classics; Social Sciences;
Archeology; H Index 2; ERIHplus: Approved in 2019 according to ERIH criteria
Inclusione in database internazionali di citazioni e abstract
Elsevier’s Scopus, abstract and citation database

Traduzioni
Ioannis Bitis, Scuola Archeologica Italiana di Atene (revisione greco)
Elizabeth Fentress, Roma (revisione inglese)

Progettazione e revisione grafica

Angela Dibenedetto, Scuola Archeologica Italiana di Atene

Redazione e impaginazione
Simona Pisani, Roma

Contatti
Redazione: [email protected]
Comunicazione: [email protected]
Sito internet: www.scuoladiatene.it

Gli articoli dell’Annuario sono scelti dal Comitato scientifico-editoriale e approvati da referees anonimi.

Scuola Archeologica Italiana di Atene

Parthenonos 14
11742 Atene
Grecia

Per le norme redazionali consultare la pagina web della Scuola alla sezione Pubblicazioni.

© Copyright 2023 Per l’acquisto rivolgersi a / orders may be placed to:

Scuola Archeologica Italiana di Atene All’Insegna del Giglio s.a.s.
ISSN 0067-0081 (cartaceo) via Arrigo Boito, 50-52 - 50019 Sesto Fiorentino (FI)
ISSN 2585-2418 (on-line) www.insegnadelgiglio.it
 SOMMARIO

Saggi
Santo Privitera The mind of an octopus. An LM IIIB ceremonial storage jar
from Hagia Triada and the theoretical value of Mycenaean
capacity measures . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Giorgia Di Lorenzo Italic and Central European metals found in Western Greece
during the LHIIIC period: for a contextual approach . . . . . . . . . 26
Salvatore Vitale The Late Bronze Age to Early Iron Age transition on Kos:
a preliminary report on “new” and old data from the “Serraglio”,
Eleona, and Langada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Eleonora Pappalardo Un pithos tipo “officina di Afratì” dall’edificio monumentale
VA/VD sulla Patela di Priniàs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Carlo De Domenico Il Leone di Kea. Una scultura colossale di età arcaica
nelle isole Cicladi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Giulio Amara Korinthiaka akragantina. Nuove evidenze dal tempio D
e vecchi dati dalla città . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Federica Cordano Le iscrizioni sulle anfore arcaiche dalla necropoli del Rifriscolaro
(Camarina, RG). Scavi P. Pelagatti 1969-79 . . . . . . . . . . . . . . 184
Georgios Gavalas, Votive columns from the Archaic period on the Acropolis
Giuseppe Mazzilli of Siphnos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Ralf Krumeich Καὶ παρέστηκεν ἵππος. Pferdeführergruppen des 5. Jahrhunderts
v. Chr. auf der Akropolis von Athen und ihr Weiterleben in der
römischen Kaiserzeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Elena Walter-Karydi Lapide pingere: on the materiality of Late Classical
and Hellenistic mosaics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Ioannis Bitis The Temple (?) of the Goddess Basileia in Thera and its conversion
into the chapel of Aghios Nikolaos Marmaritis. Architecture
through history . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
Fabrizio Oppedisano, Gli imperatori e la pecunia sacra della dea Dictynna.
Ignazio Tantillo A proposito di alcune iscrizioni cretesi. . . . . . . . . . . . . . . . . 303
Gaetano Arena Istruzione e accesso alle cure mediche nell’età di Settimio Severo:
potenzialità e limiti del consulto epistolare . . . . . . . . . . . . . . 310
Massimo Vitti, Ένα κτήριο τοπόσημο επί της οδού Εγνατία στο κέντρο
Γιώργος Καραδέδος της Θεσσαλονίκης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
Yuri A. Marano Skilled labour mobility and the early Byzantine building industry . . 368
Margherita Elena Pomero Un sigillo di Anastasio vescovo di Lemno . . . . . . . . . . . . . . . 402
Cecilia Luschi et alii AskGate - studi e ricerche sull’antica città di Ashkelon 2020-23 . . 407
Gianluca Mandatori La nomina di Doro Levi alla direzione della SAIA, Ranuccio
Bianchi Bandinelli e gli antichisti italiani . . . . . . . . . . . . . . . 430

Scavi e ricerche
Creta
Pietro Militello et alii Scavi della missione archeologica italiana a Festòs.
Le indagini delle campagne 2021-2023 . . . . . . . . . . . . . . . . 455
Antonella Pautasso et alii Prinias: studies and research. The Siderospilia necropolis:
a preliminary report . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511
Jacopo Bonetto et alii Il santuario di Apollo Pythios a Gortina: nuovi dati sulle fasi
protogeometriche e geometriche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 604
Enrico Zanini, Ricerche sulle fasi tardoantiche e protobizantine del Pythion
Elisabetta Giorgi di Gortina di Creta/2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 652
Rita Sassu, Who was buried in the great Mausoleum of Gortyn?
Sotiria Kiorpe, A preliminary analysis of new osteological data from
Carina Mkrtchiyan, the Praetorium district . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 675
Giulia Vannucci

Lemno
Marta De Pari, Area dell’acropoli arcaica di Efestia (Lemno). Relazione sui
Chiara Mendolia risultati della campagna di prospezioni geofisiche del 2022 . . . . . 704
Riccardo Di Cesare, Il santuario dell’acropoli arcaica di Efestia (Lemno): l’area centrale.
Germano Sarcone Scavi e ricerche del 2023 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 711
Carlo De Domenico L’area del porto orientale di Efestia (Lemno). Relazione degli scavi
della quinta missione archeologica (2023) . . . . . . . . . . . . . . . 756
Giuseppe Mazzilli Architettura, spazi, funzioni: nuove osservazioni sulla basilica
paleocristiana nell’area del porto orientale di Efestia . . . . . . . . . 774
Rossana Valente The shifting tides of the Middle Byzantine Aegean: maritime
networks through the lens of the ecclesiastical complex
at Hephaestia (Lemnos - Greece) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 787

Megaride
Emeri Farinetti, WeMALP (Western Megaris Archaeological Landscape Project):
Panagiota Avgerinou the 2022-2023 campaigns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 809

Emanuele Papi Atti della Scuola: 2023 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 839

 ΕΝΑ ΚΤΗΡΙΟ ΤΟΠΟΣΗΜΟ ΕΠΙ ΤΗΣ ΟΔΟΥ ΕΓΝΑΤΙΑ
ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ*
Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

Riassunto. La costruzione a pianta trapezoidale all’incrocio tra la via Egnazia e via Mitropolitou Gennadiou, realizzata in opus
mixtum e in opus testaceum, presenta più fasi edilizie rispetto a quanto finora ipotizzato. Il monumento, aperto verso la strada,
è indissolubilmente legato alla vita e alla trasformazione del decumanus maximus, le cui quote sono cresciute sensibilmente nel
tempo. Sebbene la planimetria e la sua ubicazione inducano a considerarlo un ninfeo questa identificazione non trova riscontro
nei resti e nella decorazione architettonica. Infatti non vi sono tracce né dell’adduzione dell’acqua né del suo smaltimento, come
pure non vi sono resti della vasca di raccolta, né di sali di deposito. Riteniamo che si tratti di un monumento pubblico che si apriva
sul percorso principale della città, come è testimoniato in alcune città dell’Oriente romano (Bosra, Philippopolis, ecc.). Tali edifici
nelle città romane vengono convenzionalmente definiti esedre, per la forma planimetrica che li caratterizza. Nel caso dell’“Esedra”
di Salonicco l’iscrizione mutila di reimpiego non aiuta a stabilire né le funzioni né il nome del donatore, ma ci dà il terminus post
quem del 375 d.C. Tuttavia l’individuazione in situ di un mattone bollato con croce in rilievo data la costruzione a dopo il 500
d.C. circa. L’edificio nella seconda fase mantenne il carattere pubblico conservando le caratteristiche di una struttura aperta. Il
prospetto venne monumentalizzato con pilastri su plinti comprensivi di basi provenienti da un edificio pubblico della fine dell’età
adrianea, andato probabilmente distrutto a seguito del terremoto del 620-30. Il prospetto doveva apparire come quello del muro
esterno della Biblioteca di Adriano ad Atene. Allo stesso complesso edilizio romano appartengono i frammenti di cassettoni
rinvenuti nell’area e i tre frammenti conservati nel cortile del Vecchio Museo Archeologico (Genì Zamì), tutti riconducibili alla
fine dell’epoca adrianea-inizio di quella antonina. Nell’ultima fase (VIII-IX sec.) l’edificio venne occupato da privati e cambiò
radicalmente funzione. Lo spazio venne coperto e forse suddiviso in due vani, come attestano i resti di un muro e le soglie del tipo
in uso in botteghe e in magazzini. Gli scavi della metropolitana hanno accertato che in questo stesso periodo, lungo il decumanus
maximus, furono costruiti numerosi negozi, e a partire dal VI sec. questo cambiò il suo aspetto con la costruzione di tre piazze
monumentali, un ninfeo e un tetrapilo e assunse la denominazione di Μέση Οδός.
Περίληψη. Το τραπεζοειδούς κάτοψης κτήριο στη διασταύρωση των οδών Εγνατία και Μητροπολίτου Γενναδίου, κτισμένο με
opus mixtum και opus testaceum, παρουσιάζει περισσότερες οικοδομικές φάσεις από αυτές που μέχρι τώρα έχουν προταθεί. Το μνημείο,
ανοιχτό προς το δρόμο, είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη ζωή και τη μεταμόρφωση του decumanus maximus, οι στάθμες του οποίου
με την πάροδο του χρόνου ανέβηκαν σημαντικά. Παρόλο που η μορφή και η χωροθέτησή του οδηγούν στο να θεωρηθεί νυμφαίο,
αυτή η ταύτιση δεν πιστοποιείται από τα οικοδομικά κατάλοιπα και την αρχιτεκτονική διακόσμηση. Πράγματι, δεν υπάρχουν ίχνη
παροχής νερού και αποχέτευσης, ούτε κατάλοιπα δεξαμενής συγκέντρωσης του νερού, ούτε επικαθίσεις αλάτων. Είναι πιθανότερο ότι
πρόκειται για ένα δημόσιο μνημείο, το οποίο ανοίγονταν στην κύρια αρτηρία της πόλης, όπως τεκμηριώνεται σε αρκετές πόλεις της
Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Μπόσρα, Φιλιππούπολη, κλπ). Τέτοια κτήρια σε ρωμαϊκές πόλεις ονομάζονταν συμβατικά
εξέδρες, λόγω της χαρακτηριστικής κάτοψης. Στην περίπτωση της «Εξέδρας» της Θεσσαλονίκης η ξαναχρησιμοποιημένη και
αποσπασματικά σωζόμενη επιγραφή δεν βοηθάει στον καθορισμό των χρήσεών της, ούτε του ονόματος του δωρητή, όμως μας δίνει
ως terminus post quem το 375. Ωστόσο η αποκάλυψη in situ μιας ενσφράγιστης πλίνθου με ανάγλυφο σταυρό, χρονολογεί την
κατασκευή μετά το 500. Το κτήριο, στη δεύτερη φάση του, παραμένει δημόσιου χαρακτήρα, διατηρώντας τα χαρακτηριστικά μιας
ανοιχτής κατασκευής. Η όψη γίνεται μνημειακή με την προσθήκη πεσσών, οι οποίοι εδράζονται σε βάθρα με συμφυείς βάσεις, που
προέρχονται από ένα δημόσιο κτήριο του τέλους της αδριάνειας εποχής, το οποίο προφανώς καταστράφηκε από το σεισμό του 620-30.
Η διαμόρφωση της όψης θα πρέπει να ήταν ανάλογη με αυτήν του εξωτερικού τοίχου της Βιβλιοθήκης του Αδριανού στην Αθήνα.
Στο ίδιο οικοδομικό σύνολο της ρωμαϊκής περιόδου ανήκουν θραύσματα φατνωμάτων, τα οποία βρέθηκαν στο χώρο, καθώς και τρία
θραύσματα που βρίσκονται στην αυλή του Παλαιού Αρχαιολογικού Μουσείου (Γενί Τζαμί). Όλα ανάγονται στο τέλος της αδριάνειας
εποχής με αρχές της εποχής των Αντωνίνων. Στην τελευταία φάση (8ος-9ος αιώνας) το κτήριο καταλαμβάνεται από ιδιώτες και αλλάζει
ριζικά λειτουργία. Ο χώρος στεγάζεται και ενδεχόμενα χωρίζεται σε δύο δωμάτια, όπως μαρτυρούν τα υπολείμματα ενός λασπότοιχου
και δύο κατώφλιων, όμοια με αυτά που χρησιμοποιούνται σε καταστήματα ή εργαστήρια. Οι ανασκαφές του Μετρό έδειξαν ότι στην

* Ευχαριστίες εκφράζονται στην Πολυξένη Αδάμ Βελένη, την Βασιλική οφείλεται στον αρχιτέκτονα Γιώργο Μπουγιουκλή. Η φίλη Γιάννα Μέννεν-
Μισαϊλίδου, τον Σταμάτη Χονδρογιάννη, τον Αστέριο Λιούτα, οι οποίοι γκα, όχι μόνο επιβεβαίωσε τα ελληνικά μας, αλλά ήταν «insostituibile»
διευκόλυναν, ο καθένας από το πόστο του, την επί τόπου μελέτη του μνη- στις συζητήσεις σχετικά με την ερμηνεία αυτού του κτηρίου. Τα σχέδια
μείου. Ευχαριστούμε επίσης το προσωπικό του πωλητηρίου του ΤΑΠΑ και οι φωτογραφίες, για τα οποία έχει παραχωρηθεί άδεια από την Εφορεία
για την πρόθυμη συμβολή στην πρόσβαση και την παραμονή μας, όπο- Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης, είναι των συγγραφέων,εκτός από τη
τε χρειάστηκε, στον χώρο. Η ηλεκτρονική επεξεργασία των σχεδίων λήψη της εικόνας 25, η οποία είναι της F. Bianchi.
 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 327

ίδια περίοδο, κατά μήκος του decumanus maximus κατασκευάστηκε μεγάλος αριθμός καταστημάτων, και ήδη από τον 6ο αιώνα
άλλαξε ο χαρακτήρας του με την κατασκευή τριών μνημειακών πλατειών, ενός νυμφαίου και ενός τετράπυλου. Ο δρόμος ονομάζεται
πλέον Μέση Οδός.
Abstract. The trapezoidal monument in opus mixtum and opus testaceum, at the intersection between Egnatia and Mitro-
politou Gennadiou road, presents more phases than what has been hypothesized until now. The monument, opened towards
the street, is tightly connected to the layers of the decumanus maximus, which have increased significantly over time. The
planimetry of the building and its location lead us to consider it as a nymphaeum, but this identification does not correspond
to the remains of the structure and the architectural decoration. In fact there are not remains of the water supply or drain,
neither of the basin and salts encrustations. We believe that it is a public monument that opened onto the street as witnessed
in many cities of the east Roman Empire (Bosra, Philippopolis etc.). In the ancient Roman cities, these buildings are con-
ventionally defined exedras, due to the planimetric shape that characterizes them. In the case of the “Exedra” of Thessaloniki
the fragmentary inscription does not help to establish the functions and the name of the everge, but provides the terminus
post quem of 375 AD. However, the discovery of a brick with a stamped cross date the construction after the 500 AD. The
building did not change its use in the second phase, maintaining its public function and remaining an open structure. In this
period the façade was monumentalized with pillars on plinths including attic bases from a public building of the end of the
Hadrianic period which was probably destroyed during the earthquake of 620-30 AD. In the second phase, the façade had
to appear like the external wall of Hadrian’s Library in Athens. The fragments of lacunars found in the area and the three
fragments preserved in the courtyard of the Old Archaeological Museum (Yeni Camii) belongs to the same roman building
since they, as the pillars, are dated to the end of the Hadrianic period and the beginning of the Antonine period. In the last
phase (8th-9th c.) the building was occupied by privates and changed radically its functions. The space was covered and divided
into two rooms as attested by the remains of a wall and by fragments of the thresholds in use for shops and warehouses. The
excavations for the Metro have ascertained that in this same period, along the decumanus maximus, numerous shops were
built and from the 6th c. were constructed three monumental squares, a nymphaeum, a tetrapylon and the street took on the
name of Μέση Οδός.

Εισαγωγη - προγενεστερες μελετες

Οι εκτεταμένες ανασκαφές στο κέντρο του πολεοδομικού ιστού της Θεσσαλονίκης για την κατασκευή του
Μετρό (2006-2022) έφεραν στο φως νέα στοιχεία, τα οποία οδηγούν σε νέους ερμηνευτικούς και πολεοδομικούς
συσχετισμούς, που συνεπάγονται χρονολογικές ανακατατάξεις 1. Τα αρχαιολογικά δεδομένα που ήρθαν στο φως
προκάλεσαν την εκ νέου μελέτη του μνημείου, το οποίο βρίσκεται στην δυτική γωνία της διασταύρωσης των
οδών Εγνατία και Μητροπολίτου Γενναδίου (πρώην Αγίου Νικολάου), μπροστά από το λουτρό Μπέη Χα-
μάμ (Λουτρά Παράδεισος) (εικ. 1). Στο πλαίσιο ακόμη μιας ερμηνευτικής πρότασης για το πολυσυζητημένο
μνημείο, πραγματοποιήθηκαν αλλεπάλληλες αυτοψίες και εκπονήθηκαν, μεταξύ των ετών 2017-2023, πολλά
σχέδια και επεξηγηματικές αναπαραστάσεις, ως συμβολή στη νέα ανάγνωση του μνημείου-τοπόσημου της Θεσ-
σαλονίκης.
Το οικοδόμημα αποκαλύφθηκε το 1926 από τον Ευστράτιο Πελεκίδη, ο οποίος το παρουσίασε συνοπτι-
κά στις 22 Νοεμβρίου του 1926 και στις 2 Φεβρουαρίου του 1927 στο περιοδικό «Το Φως» (εικ. 2). Παρά
την δηλωμένη πρόθεσή του, ο ανασκαφέας δεν δημοσίευσε τα αποτελέσματα της ανασκαφής, και επιπλέον τα
ημερολόγια της ανασκαφής θεωρούνται σήμερα χαμένα 2. Πρόκειται για μια κατασκευή τραπεζιόσχημης κάτο-
ψης, η οποία αποτελείται από αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση και τοιχοδομίες σε opus testaceum και σε
opus mixtum (εικ. 1). Ο ανασκαφέας χαρακτηρίζει το εύρημα ως «έν είδος στοάς…» και το χρονολογεί, βάσει
της επιγραφής, στην εποχή του Γαλερίου 3. Στα επόμενα χρόνια γίνονται μόνο αναφορές στο οικοδόμημα που
παραμένει αδημοσίευτο. Μνημονεύεται προπαντός σε γενικές μελέτες, όπου χαρακτηρίζεται άλλοτε ως εξέδρα
και άλλοτε ως νυμφαίο, χωρίς να δίνονται αποδεικτικά στοιχεία 4. Το 2015 και το 2017 βλέπουν το φως δύο
ειδικές μελέτες. Η πρώτη είναι των Πολυξένης Αδάμ Βελένη και Γιώργου Βελένη, όπου εξετάζεται αναλυτικά
το οικοδόμημα και ταυτίζεται με νυμφαίο του δεύτερου μισού του 4ου αι. 5. Η δεύτερη, της Fulvia Bianchi και
του Massimo Vitti, εστιάζει και αναλύει λεπτομερώς τον αρχιτεκτονικό διάκοσμο, δηλαδή τους πεσσούς και τα
φατνώματα, που τον χρονολογεί στο τέλος της εποχής του Αδριανού με αρχές των Αντωνίνων και αποδίδει το

1
Βασιλειαδου-Τζεβρενη 2020, Κωνσταντινιδου-Miza 2020 εν όλον ή συστάδα οικοδομημάτων, ή κάποιαν αγοράν κοσμούσαν … την
όπου και η προγενέστερη βιβλιογραφία. Εγνατίαν οδόν», πληροφορία που αναπαράγεται στο BCH 50, 1926, 563.
2
Το Φως 22.11.1926 https://digitallib.parliament.gr/display_doc. 4
Schoenebeck 1940, εικ. 1, Guerrini 1961, 68-69, Vickers
asp?item=37216&seg= και Το Φως 2.2.1927 https://digitallib. 1970, 250, Vitti 1996, 199, Mathea Förtsch 1999, 67, πιν. 53,
parliament.gr/display_doc.asp?item=37175&seg=. Νιγδελης 2006, 94-95.
3
Ο Πελεκίδης αναφέρει ότι με άλλο άρθρο θα δοθούν στοιχεία σχετικά με 5
Βελενης-Αδαμ Βελενη 2011.
την χρήση του και αναφέρει: «Δεν γνωρίζομεν αν ήτο μόνον ή αν ανήκε εις
328 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

Εικ. 1. Γενική άποψη του μνημείου.

Εικ. 2. Απόσπασμα της δημοσίευσης του Ε. Πελεκίδη

στην εφημερίδα Το Φως (2.2.1927).

γνωστό ως νυμφαίο κτήριο στο πρώτο μισό του 3ου αι. 6. Με βάση αυτές τις δύο μελέτες επανεξετάζονται τα
κατάλοιπα του κτίσματος, επιχειρείται η ανάγνωση των οικοδομικών φάσεων και η αντίστοιχη απόδοση-αλλαγή
των χρήσεων, καθώς και η ένταξη του μνημείου στον πολεοδομικό ιστό της Θεσσαλονίκης.
Massimo Vitti

6
Bianchi-Vitti 2017, Vitti 2017 όπου τα αποτελέσματα της έρευ-
νας δημοσιεύονται και στα ελληνικά.
 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 329

Περιγραφη του κτισματος - κατασκευες

Πρόκειται για μία τραπεζιόσχημη κατασκευή οι τρεις πλευρές της οποίας ορίζουν μικρή διαπλάτυνση του
decumanus maximus (σημερινή Εγνατία οδός) (εικ. 3-6). Ένας καλοκτισμένος πλινθόκτιστος τοίχος (opus
testaceum) διατρέχει τις τρεις πλευρές του τραπεζίου. Στα πέρατα των διαγώνιων πλευρών του κάμπτεται προς
τα ανατολικά και τα δυτικά για να συνεχίσει παράλληλα με τον decumanus maximus. Οι πλίνθοι με τις οποίες
είναι χτισμένος δεν είναι ομοιογενείς 7 (Παράρτημα). Η ποιότητα της κατασκευής δείχνει ότι πρόκειται για δη-
μόσιο κτίσμα. Στην βορειοανατολική γωνία ο τοίχος σώζεται σε ύψος 2.50 μ., ενώ στην υπόλοιπη διαδρομή του
σώζεται πολύ χαμηλότερα. Το πάχος του στις τρείς πλευρές του τραπεζίου είναι 90-91 εκ., ενώ στα παράλληλα
προς τον decumanus maximus τμήματά του είναι 75 εκ. Τα τμήματα αυτά φαίνεται ότι συνεχίζουν, άγνωστο
σε πόσο μήκος, εκτός των ορίων του ανασκαφικού σκάμματος (εικ. 3-4). Στην βορειοανατολική και στη νοτιοα-
νατολική γωνία σώζονται κατά χώραν ελάχιστα τμήματα πλακών ορθομαρμάρωσης από λευκό μάρμαρο πάχους
4-4.5 εκ. (εικ. 7). Η στερέωσή τους στον τοίχο σε opus testaceum γίνεται με χονδρό υδραυλικό κονίαμα πάχους
4.5 εκ., καθώς και με σιδερένια δικέφαλα καρφιά, από τα οποία σώζονται υπολείμματά τους ή τρύπες στον τοίχο.
Από τα σωζόμενα στοιχεία φαίνεται ότι οι διαστάσεις των πλακών ήταν κυμαινόμενες με αποτέλεσμα να μην
έχουμε σαφή εικόνα της διάταξής τους, αλλά ούτε και του ύψους στο οποίο έφθανε η ορθομαρμάρωση. Ο τοίχος
σε opus testaceum εδράζεται κατά μήκος ενός πολύ φαρδύτερου, ισχυρού τοίχου σε opus mixtum με ζώνη τριών
σειρών πλίνθων (εικ. 5-6, Παράρτημα). Το πάχος του είναι 2 μ. με αποτέλεσμα να δημιουργείται μπροστά από
τον υπερκείμενο τοίχο σε opus testaceum ένα είδος ποδίου. Οι δύο τοίχοι είναι σύγχρονοι 8. Σε όλη την όψη του
ποδίου υπάρχει καλοδουλεμένη μαρμάρινη επίστεψη με κοιλόκυρτα κυμάτια 9. Οι μαρμάρινοι γωνιόλιθοι με
τους οποίους είναι κατασκευασμένη η επίστεψη, είναι σε μεγάλο ποσοστό υλικό σε δεύτερη χρήση, όπως προκύ-
πτει από το κυμαινόμενο ύψος τους και από τόρμους ή άλλες λαξεύσεις στην επιφάνειά τους, που σχετίζονται με
την αρχική χρήση τους (εικ. 3, 8). Όμως η ποιότητα της λάξευσης και η ομοιομορφία του προφίλ της επίστεψης
σε όλο της το μήκος φανερώνουν ότι η επίστεψη λαξεύθηκε επί τόπου.
Στην βορειοανατολική γωνία του τοίχου σε opus testaceum, στο κάτω πέρας των πλακών της ορθομαρμάρω-
σης σώζονται ίχνη υδραυλικού κονιάματος, τα οποία ορίζουν τη στάθμη της επίστρωσης του ποδίου με μαρμά-
ρινες πλάκες (εικ. 7). Aυτές πρέπει να αφαιρέθηκαν σε μεταγενέστερη οικοδομική φάση, όταν τοποθετήθηκαν
επάνω στο πόδιον περίτεχνοι μαρμάρινοι πεσσοί, οι οποίοι εδράζονται σε μαρμάρινες ιωνικές βάσεις αττικού
τύπου, συμφυείς με βάθρα. Ανάμεσα στα βάθρα και το πόδιον παρεμβάλλονται λίθινοι βατήρες (εικ. 1, 5, Κα-
τάλογος). Οι συμφυείς με βάθρα βάσεις είναι τέσσερις και είναι τοποθετημένες στις γωνίες του ποδίου, σχεδόν
σε επαφή με την ορθομαρμάρωση του τοίχου σε opus testaceum. Σήμερα σώζονται οι τρείς από τους τέσσερις
πεσσούς σε ύψη από 1.81 μ. έως 2.94 μ., καθώς έχει απολεσθεί το άνω πέρας τους . Οι τετράγωνης διατομής
και μειούμενοι προς τα άνω πεσσοί, φέρουν και στις τέσσερις πλευρές ανάγλυφη διακόσμηση με ελισσόμενους
πλοχμούς άκανθας με μικρές ανά πεσσό διαφοροποιήσεις (εικ. 23, Κατάλογος) 10. Οι βατήρες, καθώς δεν ήταν
ορατοί, είναι αδρά δουλεμένοι με χονδρές βελονιές. Ανάμεσα στους βατήρες και την αργολιθοδομή του ποδίου
είναι εγκλωβισμένα ίχνη υδραυλικού κονιάματος (εικ. 7), τα οποία ανήκουν στην αρχική επίστρωση του ποδίου
με πλάκες μαρμάρου. Ο πρόχειρος τρόπος τοποθέτησης και κατακορύφωσης των βάσεων και των βατήρων με
παρεμβολή σφηνών από λεπτά θραύσματα κεραμιδιών και λίθων, ή με την απόξεση των πλακών της ορθομαρ-
μάρωσης, στη θέση του βορειοανατολικού πεσσού (εικ. 3, ΙΙΙ), στο σημείο επαφής της βάσης του με αυτήν (εικ.
9), δεν συνάδει με την καλή ποιότητα των πεσσών, αλλά ούτε με την ποιότητα της κατασκευής του τοίχου σε
opus testaceum και του ποδίου σε opus mixtum. Το στοιχείο αυτό, σε συνδυασμό με το ότι οι πεσσοί φέρουν δια-
κόσμηση και στη μη ορατή πλευρά τους, η οποία σχεδόν εφάπτεται στον τοίχο, σημαίνει ότι οι πεσσοί, μαζί με τα
βάθρα τους, μεταφέρθηκαν από άλλο κτήριο, όπου ήταν περίοπτοι, και τοποθετήθηκαν εδώ σε δεύτερη χρήση 11.
Ο τοίχος σε opus mixtum που διαμορφώνει το πόδιον, αμέσως κάτω από τη ζώνη των τριών πλίνθων, δια-
πλατύνεται κατά 10 εκ. δημιουργώντας πατούρα, η οποία λειτρουργούσε ως τοιχοβάτης των μαρμάρινων ενε-
πίγραφων πλακών που αρχικά κάλυπταν όλο το μέτωπο του ποδίου (εικ. 5 τομή Γ-Γ). Σήμερα από τις πλά-
κες αυτές σώζονται, σε πολύ καλή κατάσταση, όλες όσες κάλυπταν τη δυτική διαγώνια πλευρά, καθώς και το
σκέλος που επεκτείνεται προς τα δυτικά, παράλληλα προς το κράσπεδο του decumanus maximus. Ειδικά σε
αυτό το σκέλος, οι πλάκες εδράζονται σε μαρμάρινη βάση διακοσμημένη με κοιλόκυρτα κυμάτια, η οποία είναι

7
Δέκα στρώσεις πλίνθων μαζί με τις ενδιάμεσες εννέα στρώσεις ασβεστο- 9
Η επίστεψη του ποδίου διαμορφώνεται με καβέτο, λέσβιο κυμάτιο και
κονιάματος έχουν ύψος 83.5 εκ. αστράγαλο.
8
Ο τρόπος δόμησης της ζώνης των τριών σειρών πλίνθων είναι ίδιος με 10
Για την λεπτομερή περιγραφή και χρονολόγηση των πεσσών Bianchi-
αυτόν του τοίχου σε opus testaceum, γεγονός που σημαίνει ότι οι δύο τοίχοι Vitti 2017, 406-408, Vitti 2017, 431.
είναι σύχρονοι (Παράρτημα). 11
Bianchi-Vitti 2017, 410-415, Vitti 2017, 434.
 330
Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος
Εικ. 3. Υπάρχουσα κατάσταση. Κάτοψη.
 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 331

B Α

Δ
0.0 0.5 1.0 2.0 B Α opus mixtum μάρμαρο

κονίαμα

Εικ. 4. Υπάρχουσα κατάσταση. Κάτοψη στη στάθμη του αναβαθμού.

εικ.
πακτωμένη στην αργολιθοδομή (εικ. 6 τομή Δ-Δ). Το προφίλ της βάσης του ποδίου καθώς και ο τρόπος και
η ποιότητα λάξευσής του βρίσκονται σε απόλυτη αντιστοιχία με αυτά της επίστεψης. Aντίστοιχη μαρμάρινη
βάση υπάρχει και στο ανατολικό σκέλος του ποδίου που τρέχει κατά μήκος του decumanus maximus, όπου
όμως δεν σώζονται οι ενεπίγραφες πλάκες επένδυσης (εικ. 5 τομή Α-Α).
Η μαρμάρινη βάση του ποδίου και στο ανατολικό και δυτικό σκέλος εδράζεται σε θεμέλιο από αργολιθοδομή,
το οποίο βρίσκεται σε υποχώρηση 7-8 εκ. από το κάτω πέρας της, ώστε να εφάπτεται στο μαρμάρινο κράσπεδο
του decumanus maximus (εικ. 6 τομή Δ-Δ). Αυτή η σχέση κρασπέδου, μαρμάρινης βάσης και θεμελίου δη-
λώνει ότι το κράσπεδο και ο decumanus maximus προϋπήρχαν του κτίσματος ή ότι είναι σύγχρονα με αυτό. Η
μαρμάρινη βάση τόσο στη νοτιοανατολική όσο και στη νοτιοδυτική αμβλεία γωνία του ποδίου είναι σπασμένη
βίαια, γεγονός που σημαίνει ότι αρχικά εκτεινόταν δυτικά και ανατολικά αντίστοιχα (εικ. 10). Το σπάσιμο θα
πρέπει να έγινε όταν ανοίχτηκε ο λάκκος θεμελίωσης ενός όψιμου (8ος-9ος αι.) λασπότοιχου, πάχους 50 εκ., ο
οποίος σώζεται αποσπασματικά κατά μήκος του κρασπέδου του δρόμου (εικ. 3). Η μαρμάρινη βάση διέτρεχε
το τραπεζιόσχημο χαμηλό πεζούλι, το οποίο υπάρχει μπροστά από τον τοίχο σε opus mixtum, δημιουργώντας
έναν αναβαθμό.
Αυτός ο χαμηλός αναβαθμός αποτελείται από ένα κτιστό με αργούς λίθους μέτωπο, πίσω από το οποίο
το κενό έως τον τοίχο σε opus mixtum, πληρωνόταν με αργούς λίθους κολυμβητούς σε λευκό ασβεστοκο-
νίαμα.
Ανάμεσα στα διάσπαρτα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη που βρίσκονται στο χώρο, υπάρχουν δύο (Κατάλο-
γος αρ. 20 και 21), τα οποία στη μακρά πλευρά τους φέρουν λαξευμένο όμοιο προφίλ με τα κατά χώραν τμήματα
της μαρμάρινης βάσης (εικ. 11). Το γεγονός αυτό οδηγεί στην υπόθεση ότι αποτελούσαν τμήματα της μαμάρι-
νης βάσης που διέτρεχε τον χαμηλό αναβαθμό μπροστά από το πόδιον 12.
Στο δυτικό σκέλος του ποδίου σε opus mixtum, το παράλληλο πρός τον decumanus maximus, σώζονται
κατά χώραν δύο από τις πλάκες επένδυσής του (εικ. 4). Η πρώτη από αριστερά έχει πάχος 13 εκ. και η δεύτερη
10 εκ. Και οι δύο είναι κατασκευασμένες από χονδρόκοκκο μάρμαρο. Στή δέυτερη κατά σειρά πλάκα υπάρχει
επιγραφή με μεγάλα γράμματα ύψους 13 εκ., η οποία αρχίζει με τις λέξεις ΚΑΙ ΤΟΥΤΟ, και συνεχίζει στις

12
Τα δύο αυτά αρχιτεκτονικά μέλη (αρ. 20 και 21) είναι κατασκευασμένα τους. Εκτός από αυτές τις λαξεύσεις υπάρχουν τόρμοι και κανάλια μο-
από υλικό σε δεύτερη χρήση. Αρχικά ήταν κατώφλια, μάλλον καταστημά- λυβδοχόησης πολύ πρόχειρα λαξευμένα, που ανήκουν σε μεταγενέστερη
των, όπως προκύπτει από καλοδουλεμένες λαξεύσεις στην άνω επιφάνειά φάση (Παράρτημα).
332 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

(+11.24m απόλυτο υψόμετρο)

πόδιο

αναβαθμός

0.0 0.5 1.0 2.0

ΤΟΜΗ Α-Α

opus testaceum

opus mixtum

αργολιθοδομή ασβεστόκτιστη

υδραυλικό κονίαμα

μάρμαρο

μεταμορφωσιγενές πέτρωμα

χυτό δάπεδο

ίχνος υδραυλικού επίχωση

κονιάματος
μπετόν

αργολιθοδομή σύγχρονη

0.0 0.5 1.0

TOMH Γ-Γ

Εικ. 5. Υπάρχουσα κατάσταση. Τομές Α-Α, Γ-Γ.

εικ.5
 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 333

(+11.24m απόλυτο υψόμετρο)

ΤΟΜΗ Β-Β χυτό δάπεδο 0.0 0.5 1.0 2.0

αναβαθμός

επίστεψη

opus testaceum

opus mixtum

αργολιθοδομή ασβεστόκτιστη

υδραυλικό κονίαμα
βάση μάρμαρο

μεταμορφωσιγενές πέτρωμα

χυτό δάπεδο
κράσπεδο
θεμέλιο
επίχωση

μπετόν

αργολιθοδομή σύγχρονη

οδόστρωμα τέλος 5ου αρχές 6ου αι.

0.0 0.5 1.0

TOMH Δ-Δ
εικ.6
Εικ. 6. Υπάρχουσα κατάσταση. Τομές Β-Β, Δ-Δ.
334 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

στάθμη μαρμάρινου
TOMH E-E δαπέδου Α' φάσης

E E

μάρμαρο

υδραυλικό κονίαμα

ασβεστοκονίαμα

0.0 0.5 1.0 πλίνθος

ΚΑΤΟΨΗ

εικ. Εικ. 7. Υπάρχουσα κατάσταση. Λεπτομέρεια α (εικ. 3) της βορειοανατολικής γωνίας του τοίχου σε opus testaceum.

τέσσερις πλάκες της διαγώνιας πλευράς του ποδίου σε opus mixtum με τις λέξεις ΤΟ ΕΡΓΟΝ Ο ΕΝΔΟ-
ΞΟΤΑΤΟΣ 13 (εικ. 6 τομή Β-Β, εικ. 12). Αυτές οι τέσσερις πλάκες έχουν πάχος 4-5 εκ., το μάρμαρό τους
είναι λεπτόκοκκο (πιθανώς από το Βαθύ της Θάσου) και στερεώνονται στον τοίχο με δύο σειρές μεταλλικών
δικέφαλων καρφιών. Στην άνω ακμή τους σώζονται εγκοπές στήριξης μεταλλικών συνδέσμων με τους οποίους
στερεώνονταν στον τοίχο άλλου προγενέστερου κτηρίου, από το οποίο προέρχονται. Αντίστοιχες εγκοπές δεν
υπάρχουν στις δύο πρώτες πλάκες, οι οποίες έχουν διαφορετικό μάρμαρο και πάχος. Σε δύο από τις τέσσερις
πλάκες μικρού πάχους, σε εμφανές σημείο, διακρίνονται πρόχειρα λαξευμένα οικοδομικά γράμματα, ένα Δ και
το συμπίλημα ΑΝ 14. Η πρόχειρη χάραξή τους δεν συνάδει με την εξαιρετική ποιότητα των γραμμάτων της
επιγραφής. Γνωρίζουμε ότι τα τεκτονικά γράμματα σε εμφανή σημεία σημαίνουν μεταφορά αρχιτεκτονικών
μελών από κατεστραμμένα κτήρια, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν στην κατασκευή νέων 15. Τα παραπάνω
στοιχεία σε συνδυασμό με το γεγονός ότι: α) υπάρχει χρονική απόσταση ανάμεσα στη χάραξη της επιγραφής
(4ος αι.) και στην κατασκευή του συγκεκριμένου μνημείου, όπως συνάγεται από το σχήμα και την προσεκτική
χάραξη των γραμμάτων σε αντίθεση με την πολύ πρόχειρη σύνδεση των πλακών στη νοτιοδυτική αμβλεία
γωνία και β) μία επιγραφή με αυτό το μέγεθος γραμμάτων είναι κάθε άλλο παρά σύνηθες να βρίσκεται κάτω
από το ύψος των ματιών, όταν διαβάζεται μάλιστα από πολύ κοντινή απόσταση από αυτούς που κινούνταν
στον decumanus maximus, οδηγούν με βεβαιότητα στο συμπέρασμα ότι οι πλάκες μεταφέρθηκαν από άλλο,

13
Η επιγραφή δημοσιεύθηκε πρώτη φορά από τον Παντελή Νίγδελη της Θεσσαλονίκης, ο οποίος συντέθηκε στο χώρο των ιερών της πόλης από
(Νιγδελης 2006, 94-95). Αργότερα επαναεξετάστηκε λεπτομερώς στο νέα αρχιτεκτονικά μέλη, αλλά κυρίως από μέλη προερχόμενα από δύο του-
Βελενης-Αδαμ Βελενη 2011, 292-294. λάχιστον αρχαϊκούς ναούς, για να στεγάσει αυτοκρατορική λατρεία, στα
14
Bianchi-Vitti 2017, 405. πρώιμα αυτοκρατορικά χρόνια. Καραδεδος 2006, Στεφανιδου Τιβε-
15
Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ο ιωνικός ναός στην πλατεία Αντιγονιδών ριου 2009.
Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 335

Εικ. 8. Τμήμα της επίστεψης του ποδίου, κατασκευασμένης με υλικό σε δεύτερη χρήση.

Εικ. 9. Επαφή της βάσης του βορειοανατολικού πεσσού (εικ. 3, III) με την ορθομαρμάρωση του τοίχου
σε opus testaceum (βέλος).

Εικ. 10. Λεπτομέρεια της βίαια κομμένης βάσης του ποδίου στη νοτιοδυτική γωνία του.
336 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

20 21

Α Β

ΤΟΜΗ Α-Α ΤΟΜΗ Β-Β

0.0 0.5 1.0

Εικ. 11. Διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη (Κατάλογος αρ. 20-21). Τμήματα της μαρμάρινης βάσης του ποδίου.
εικ.11

λαξεύσεις για υποδοχή μεταλλικών συνδέσμων

γράμματα
υποδείγματος

αντίγραφα

β γ

εικ.12
Εικ. 12. α) Ανάπτυγμα της επιγραφής, β) Λεπτομέρεια σύγκρισης γραμμάτων, γ) γενική άποψη της επιγραφής.

προγένεστερο κτήριο, και τοποθετήθηκαν εδώ ως υλικό σε δεύτερη χρήση με πρόθεση όμως να διαβάζεται η
επιγραφή. Για το σκοπό αυτό έγιναν τροποποιήσεις στο κείμενο προσθέτοντας ή αφαιρώντας πλάκες ώστε το
κείμενο να προσαρμοσθεί στα δεδομένα του νέου κτηρίου στο οποίο τοποθετήθηκε, όπως προκύπτει από το ότι:
α) η πλάκα στην οποία είναι χαραγμένη η αρχή της επιγραφής ΚΑΙ ΤΟΥΤΟ έχει τελείως διαφορετικό μάρμαρο
και πάχος από τις υπόλοιπες και δεν έχει εγκοπές ανάρτησης (εικ. 4), και β) τα γράμματα αυτής της πλάκας,
παρόλο που μιμούνται πιστά αυτά του υποδείγματος στις τέσσερις επόμενες πλάκες, έχουν διαφοροποιήσεις σε
λεπτομέρειες (εικ. 12) όπως: 1) μειωμένη ποιότητα στη λάξευση, στο σχήμα και στη στοίχιση των γραμμάτων:
το Ο είναι εμφανώς παραμορφωμένο σε σχέση με τα αντίστοιχα του υποδείγματος, το Ι γέρνει ελαφρά προς τα
δεξιά και ορισμένα γράμματα προεξέχουν προς τα επάνω ή προς τα κάτω από την περασιά των υπολοίπων, 2) οι
διαπλατύνσεις στα άκρα των κεραιών των γραμμάτων είναι περισσότερο τονισμένες. Ειδικά στο γράμμα Α η δι-
απλάτυνση στη γωνία του V που σχηματίζει η οριζόντια κεραία, είναι ιδιαίτερα τονισμένη σε αντίθεση με αυτήν
 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 337

του υποδείγματος, η οποία είναι υποτυπώδης, 3) το γράμμα Α είναι πιο υψίκορμο και η αριστερή λοξή κεραία
του είναι καμπυλωμένη σε αντίθεση με αυτήν του αντίστοιχου υποδείγματος, που είναι ευθεία, 4) το γράμμα Υ
είναι εκτός κλίμακας, καθώς είναι αρκετά μεγαλύτερο από τα άλλα.
Σε απόσταση 60 εκ. κάτω από την επίστεψη του ποδίου σώζονται, επάνω στις τέσσερις πλάκες της δυτικής
διαγώνιας πλευράς, δύο παράλληλα γραμμικά ίχνη από υδραυλικό κονίαμα, σε απόσταση 12 εκ. μεταξύ τους
(εικ. 5 τομή Γ-Γ, εικ. 6 τομή Β-Β). Αυτό το στοιχείο αποτελεί ένδειξη ότι στη θέση αυτή εφάπτονταν οριζόντιες
πλάκες πάχους 12, εκατοστών οι οποίες ήταν τοποθετημένες με υδραυλικό κονίαμα.
Κατά μήκος της νότιας πλευράς του ανασκαφικού σκάμματος αποκαλύφθηκαν, πέντε μαρμαρόπλινθοι του
κρασπέδου του decumanus maximus, οι τέσσερις κατά χώραν και η μία ελαφρά μετακινημένη (εικ. 3). ‘Εχουν
πλάτος 44 εκ., ύψος 20-25 εκ. και μήκος 110 εκ. Νότια του κρασπέδου εμφανίσθηκε η αρχή της πλακόστρωσης
του decumanus maximus 16. Ο δρόμος στο σημείο αυτό έχει κλίση 1-2% περίπου. Η ανασκαφή, του 1926 από
τον Πελεκίδη, στο χώρο μεταξύ κρασπέδου και χαμηλού αναβαθμού είχε προχωρήσει χαμηλότερα από τη στάθ-
μη του decumanus maximus του 6ου αιώνα, η οποία συμπίπτει με τη στάθμη του οδοστρώματος του 4ου αιώνα.
Σε βάθος -2.28 μ. από την επίστεψη του ποδίου αποκαλύφθηκε μαρμάρινη βάση με πλίνθο 68x68 εκ. (εικ. 3,
εικ. 6 τομή Β-Β, Κατάλογος) 17.
Ανάμεσα στα διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη συμπεριλαμβάνονται οκτώ τμήματα μαρμάρινων φατνωμά-
των, τα οποία προέρχονται μάλλον από το ίδιο κτήριο από το οποίο προέρχονται οι πεσσοί και τα βάθρα τους 18
(εικ. 13, Κατάλογος). Όλα τα φατνώματα χρησιμοποιήθηκαν στο υπό μελέτη κτήριο αρχικά ως ορθοστάτες,
οι οποίοι συνδέονταν μεταξύ τους εν σειρά, όπως προκύπτει από την ύπαρξη τόρμων και λαξεύσεων υποδοχής
κατακόρυφων, πιόσχημων μεταλλικών συνδέσμων. Από αυτούς τους τόρμους μόνο δύο είναι διαγώνιοι, που
σημαίνει ότι συνέδεαν ορθοστάτες υπό αμβλεία γωνία. Όλα τα τμήματα φατνωμάτων στην πίσω ακόσμητη
πλευρά τους είναι λειασμένα από μακρόχρονη επιδαπέδια χρήση τους. Από αυτά, τα τέσσερα (13, 16, 17, 18)
έχουν χρησιμοποιηθεί ως κατώφλια θυρών, όπως προκύπτει από χαρακτηριστικές λαξεύσεις, οι οποίες υπάρχουν
στη λειασμένη από την χρήση πλευρά τους. Τα τμήματα φατνωμάτων 13, 16 και 14, 15 συνανήκουν 19.

Οικοδομικεσ Φασεις

Α´ οικοδομική φάση (τέλη 5ου - αρχές 6ου αιώνα)

Στην πρώτη οικοδομική φάση του μνημείου, ανήκουν ο τοίχος σε opus mixtum, ο τοίχος σε opus testaceum, με
την ορθομαρμάρωσή του, η μαρμάρινη επίστεψη, η οποία περιτρέχει το πόδιον 20, η κατά χώραν μαρμάρινη βάση,
καθώς και δύο τμήματά της, τα οποία βρίσκονται ανάμεσα στα διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη (αρ. 20, 21), οι έξι
κατά χώραν ενεπίγραφες μαρμάρινες πλάκες, ο χαμηλός αναβαθμός και το κράσπεδο του decumanus maximus. Με
βάση τα παραπάνω στοιχεία το υπό μελέτη μνημείο, στην αρχική του οικοδομική φάση, ήταν μία τραπεζιόσχημη κα-
τασκευή ανοικτή προς τον decumanus maximus, η οποία ορίζεται στα βόρεια, στα βορειοανατολικά και στα βορειο-
δυτικά από τον τοίχο σε opus testaceum, και στα νότια από το μαρμάρινο κράσπεδο του decumanus maximus (εικ.
14-16). Μπροστά από τον τοίχο σε opus testaceum διαμορφωνόταν πόδιο με μαρμάρινη επίστεψη με κοιλόρκυρτα
κυμάτια. Το πόδιον στην άνω επιφάνεια έφερε επίστρωση με μαρμάρινες πλάκες, η στάθμη της οποίας ορίζεται με
ακρίβεια από τα ίχνη κονιάματος, που είναι ορατά χαμηλά στις πλάκες επένδυσης του τοίχου σε opus testaceum (εικ.
7, εικ. 15 τομή Α-Α). Σε χαμηλότερη στάθμη διαμορφώνονταν ένας αναβαθμός, την πρόσοψη του οποίου περιέτρεχε
μαρμάρινη βάση διακοσμημένη με κοιλόκυρτα κυμάτια, σε απόλυτη αντιστοιχία με αυτά της επίστεψης του ποδίου.
Η βάση επεκτείνονταν ανατολικά και δυτικά, λειτουργώντας ως τοιχοβάτης των πλακών της μαρμάρινης επένδυσης
που υπήρχε στο ανατολικό και δυτικό σκέλος του ποδίου κατά μήκος του decumanus maximus 21 (εικ. 14β, εικ. 15
τομή Δ-Δ). Tόσο το πόδιον όσο και ο χαμηλός αναβαθμός είχαν επίστρωση με μαρμάρινες πλάκες, οι οποίες: α) στο

16
Βασιλειαδου-Τζεβρενη 2020, 38-40, Κωνσταντινιδου-Miza θωράκια με ορατή την διακοσμημένη πλευρά τους.
2020, 20. 20
Στην επίστεψη ανήκει το αρχιτεκτονικό μέλος αρ. 25, επειδή παρουσι-
17
Η βάση μπορεί να θεωρηθεί άπεργη (Asgari 1992) ή τελειωμένη άζει πανόμοιο τύπο προφίλ, και καλύπτει ακριβώς το συγκεκριμένο κενό
(Kramer 1970). Εάν ισχύει ότι η βάση είναι πακτωμένη σε δάπεδο από στην επίστεψη (Κατάλογος).
χυτό υλικό, όπως φαίνεται από πρώτη ματιά, χωρίς να έχει πραγματοποι- 21
Πλάκες ορθομαρμάρωσης υπήρχαν και στις υπόλοιπες πλευρές του
ηθεί συστηματική επιτόπια έρευνα, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι είναι μία ποδίου. Αυτές οι πλάκες, όπως ήδη αναφέρθηκε, μεταφέρθηκαν από προ-
πρώιμη κατά χώραν άπεργη βάση. γενέστερο κτήριο του 4ου αιώνα και τοποθετήθηκαν εδώ στην αρχική φάση
18
Bianchi-Vitti 2017, 406-410. του κτίσματος, με πρόθεση να διαβάζεται η επιγραφή, αφού έγιναν πρώτα
19
Βελενης-Αδαμ Βελενη 2011, 289-291, οι όποιοι πιστεύουν ότι οι απαραίτητες τροποποιήσεις για την προσαρμογή του περιεχομένου της
τα φατνώματα χρησιμοποιήθηκαν για την δεξαμενή του νυμφαίου ως στα νέα δεδομένα.
338 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

13 16 18 17

οπή μεταλλικού άνθους φατνώματος

13 16 17 18

α γ 0.0 0.5 1.0 2.0

δ 0.0 0.5 1.0 2.0

εικ. 13
Εικ. 13. Φατνώματα. α) Ορατή πλευρά φατνωμάτων, β) Εσωτερική πλευρά φατνωμάτων, γ) Χρήση φατνωμάτων ως κατώφλια,
δ) Χρήση φατνωμάτων ως ορθοστάτες.
 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 339

πόδιο

αναβαθμός

α Α

αναβαθμός

Δ
β Α

opus testaceum υδραυλικό κονίαμα

opus mixtum μάρμαρο 0.0 0.5 1.0 2.0

εικ. Εικ. 14. Α’ φάση. α) Κάτοψη στη στάθμη του ποδίου, β) Κάτοψη στη στάθμη του αναβαθμού.

πόδιον κάλυπταν τις λαξεύσεις στην άνω επιφάνεια των γωνιόλιθων της μαρμάρινης επίστεψής του, η οποία είναι κα-
τασκευασμένη από υλικό σε δεύτερη χρήση, και β) στον αναβαθμό κάλυπταν τον αρμό σύνδεσης των ενεπίγραφων
πλακών του ποδίου με την πατούρα από αργολιθοδομή, στην οποία αυτές εδράζονταν.
Όπως ήδη αναφέρθηκε η μαρμάρινη βάση, κατά μήκος του decumanus maximus, εδράζεται σε θεμέλιο από
αργολιθοδομή, το οποίο βρίσκεται σε υποχώρηση 7-8 εκ., ώστε να εφάπτεται στο μαρμάρινο κράσπεδο (εικ. 15
τομή Δ-Δ). Αυτό σημαίνει ότι η κατασκευή του θεμελίου και της μαρμάρινης βάσης, τα οποία ανήκουν στην
αρχική φάση του κτίσματος, είναι ή σύγχρονα με το κράσπεδο ή έπονται της κατασκευής του, που χρονολογείται
στις αρχές του 6ου αι. Το κενό ανάμεσα στο κράσπεδο και στην προεξοχή της βάσης πρέπει να συμπληρωνόταν
με σειρά μαρμαροπλίνθων, οι οποίες εδράζονταν στο μαρμάρινο κράσπεδο, κρύβοντας παράλληλα την αργολι-
θοδομή του θεμελίου του ποδίου. Το ύψος τους, στις αμβλείες γωνίες του ποδίου σε opus mixtum, ήταν κυμαι-
νόμενο από 33 έως 19 εκ. για να αφομοιωθεί η υψομετρική διαφορά εξ αιτίας της κλίσης (1-2%) του decumanus
maximus από τα ανατολικά πρός τα δυτικά, ώστε το δάπεδο μπροστά από το κτήριο να παραμείνει οριζόντιο. Η
σειρά των λιθοπλίνθων μαζί με το κράσπεδο δημιουργούσαν δύο σκαλοπάτια, τα οποία εξασφάλιζαν την άνετη
πρόσβαση από τον decumanus maximus στην τραπεζιόσχημη κατασκευή (εικ. 14, εικ. 15 τομή Α-Α, εικ. 16).
Από την ανασκαφή, η οποία πραγματοποιήθηκε πρόσφατα στους σταθμούς του Mετρό Βενιζέλου και Αγίας
Σοφίας, προέκυψε ότι, στο πλαίσιο ενός εκτεταμένου πολεοδομικού μετασχηματισμού της Θεσσαλονίκης των
340 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

πόδιο

επίστεψη

(+11.24m απόλυτο υψόμετρο)

αναβαθμός

βάση

0.0 0.5 1.0 2.0

TOMH Α-Α

opus testaceum

opus mixtum

αργολιθοδομή ασβεστόκτιστη

υδραυλικό κονίαμα

μάρμαρο

μεταμορφωσιγενές πέτρωμα

χυτό δάπεδο

επίχωση

κράσπεδο
οδόστρωμα
τέλους 5ου αρχές 6ου αι.

0.0 0.5 1.0

TOMH Δ-Δ

Εικ. 15. Α’ φάση. Τομές Α-Α, Δ-Δ.

εικ.15

αρχών του 6ου αιώνα, διευρύνθηκε ο decumanus maximus από τα 4 στα 7 μέτρα. Η λωρίδα διαπλάτυνσης
επιστρώθηκε με ορθογώνιες πλάκες από μεταμορφωσιγενές πέτρωμα, ενώ για τη διαμόρφωση του κρασπέδου
χρησιμοποιήθηκαν μαρμαρόπλινθοι που προέρχονταν από το βόρειο κράσπεδο του decumanus maximus του
4ου αιώνα. Κατά μήκος του διευρυμένου πλέον δρόμου διαμορφώθηκαν μνημειακοί δημόσιοι χώροι, όπως τε-
τράπυλο, νυμφαίο και κυρίως πλατείες, σύμφωνα με το πρότυπο της Μέσης Οδού της Κωνσταντινούπολης.
Ένας ανάλογος δημόσιος χώρος θα πρέπει να ήταν και η τραπεζοειδής κατασκευή επί του decumanus maximus,
η οποία πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του πολεοδομικού μετασχηματισμού του 6ου αιώνα στη Θεσσαλονί-
κη 22. Δεν μπορούμε ακόμα, λόγω της έλλειψης επαρκών στοιχείων, να προσδιορίσουμε τη χρήση αυτής της

22
Βασιλειαδου-Τζεβρενη 2020, 48-49, Κωνσταντινιδου-Miza
2020, 20.
 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 341

Εικ. 16. Αναπαράσταση Α’ φάσης (τέλος 5ου - αρχές 6ου αιώνα). Προοπτικά. α) Άποψη από νοτιοανατολικά,
β) Άποψη από νοτιοδυτικά.

ιδιόμορφης κατασκευής, η οποία, λόγω της ιδιαίτερης κάτοψης και της επιγραφής, πρέπει να αποτέλεσε τοπόση-
μο στην εποχή της. Είναι όμως πιθανό, στο α΄ μισό του 6ου αιώνα, επάνω στο πόδιον, το οποίο είναι αρκετά στενό
και δύσκολα προσβάσιμο, να ήταν τοποθετημένος ανάγλυφος ή ολόγλυφος διάκοσμος.

Β´ οικοδομική φάση (7ος αιώνας)

Η δεύτερη οικοδομική φάση του μνημείου θα πρέπει να σχετίζεται με τον πολεοδομικό μετασχηματισμό της
Θεσσαλονίκης στον 7ο αιώνα. Οι επιδρομές των Αβαροσλάβων και οι ισχυροί σεισμοί στις αρχές του 7ου αι. προ-
κάλεσαν μεγάλες καταστροφές. Κατέρρευσαν πολλά κτίρια και ο decumanus maximus καλύφθηκε με στρώμα
342 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

καταστροφής πάχους 30-50 εκ. 23. Το συγκεκριμένο μνημείο δεν πρέπει να υπέστη σοβαρές ζημιές εξαιτίας της
φύσης της κατασκευής του, όμως δέχτηκε μεγάλης κλίμακας επεμβάσεις για τον εξωραϊσμό του, και ενδεχομένως
τροποποίηση της λειτουργίας του. Από κάποιο σημαντικό κτήριο της πόλης, το οποίο καταστράφηκε από τους
σεισμούς του 620-30, μεταφέρθηκαν τέσσερις περίτεχνοι πεσσοί με τα βάθρα τους καθώς και φατνώματα προερχό-
μενα, κατά πάσα πιθανότητα, από το ίδιο κτήριο 24 (εικ. 17, 18). Οι πεσσοί και τα βάθρα τους τοποθετήθηκαν, με
παρεμβολή βατήρων, στις τέσσερις γωνίες του ποδίου, σχεδόν σε επαφή με την ορθομαρμάρωση του τοίχου σε opus
testaceum. Είναι προφανές ότι οι αδρά δουλεμένοι βατήρες, καθώς δεν ήταν ορατοί, ήταν καλυμμένοι με μαρμάρινες
πλάκες έτσι ώστε να δημιουργείται η εντύπωση ενός συνεχόμενου στυλοβάτη, στον οποίο εδράζονταν οι πεσσοί με
τα βάθρα τους (εικ. 18-19). Το σωζόμενο χαμηλό ύψος του τοίχου σε opus testaceum και των πεσσών, σε συνδυασμό
με την τραπεζοειδή κάτοψη του μνημείου, η οποία υπαγορεύει την ανορθόδοξη διάταξη των πεσσών, δεν επιτρέπουν
την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων για τον τρόπο απόληξής του. Είναι βέβαιο ότι και στη φάση αυτή, παρόλη
την ύπαρξη των πεσσών, το κτήριο δεν είχε πλήρη ή μερική κάλυψη. Ως πλέον πιθανή εκδοχή μοιάζει να είχε υιο-
θετηθεί μια λύση παρόμοια με αυτήν που είχε επιλεγεί στην πρόσοψη της Βιβλιοθήκης του Αδριανού στην Αθήνα
όπου οι ολόσωμοι μαρμάρινοι κίονες είναι τοποθετημένοι σε μικρή απόσταση μπροστά από τον τοίχο της πρόσοψης.
Η επίστεψη του τοίχου κάμπτεται υπό ορθή γωνία επάνω από τα κιονόκρανα για να τα συνδέσει με αυτόν.
Η επίστεψη του τοίχου σε opus testaceum και των πεσσών της εξέδρας στην προτεινόμενη αναπαράσταση
(εικ. 18-19) δεν παρουσιάζεται με την πολυπλοκότητα της επίστεψης της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, αλλά
απλοποιημένη, καθώς είναι ενδεικτική και στοχεύει στο να δώσει μία κατά προσέγγιση εικόνα της Β΄ φάσης
του μνημείου. Μια σύνθετη επίστεψη μεταφερμένη από το ίδιο κτήριο από το οποίο προέρχονται οι πεσσοί, ή
από άλλο κτήριο, θα ήταν κατασκευαστικά αδύνατο να προσαρμοσθεί στο πολύπλοκο σχήμα της κάτοψης του
κτηρίου με τις πολύ οξείες και αμβλείες γωνίες. Πιθανότερο είναι να κατασκευάσθηκε μια απλή και ευέλικτη
επίστεψη, με στόχο να συνδέσει τον τοίχο με τους πεσσούς, εξασφαλίζοντάς τους σε ανατροπή, η οποία συνάδει
περισσότερο με την πρόχειρη τοποθέτηση των πεσσών και με τις τεχνικές και οικονομικές δυνατότητες της επο-
χής της Β΄ φάσης της εξέδρας στον 7ο αιώνα. Οι πεσσοί πρέπει να έφεραν κορινθιακά πεσσόκρανα, φτάνοντας
μαζί με τα βάθρα τους το ύψος των 6.80 μέτρων περίπου (εικ. 18, 23). Το συνολικό ύψος του τοίχου, το οποίο
ισούται με το άθροισμα του ύψους του βάθρου, του πεσσού, του πεσσοκράνου και της επίστεψης, υπολογίζεται
περίπου στα 30 ρωμαϊκά πόδια. Η επίστεψη του τοίχου στη θέση των πεσσών θα κάμπτονταν, υπό ορθή γωνία,
εν είδη επιστυλίου, προκειμένου να εδρασθεί στα πεσσόκρανα, συνδέοντας τα με αυτόν.
Εξ αιτίας της ανόδου της στάθμης του οδοστρώματος του decumanus maximus κατά 50 εκ. τουλάχιστον,
στη Β΄ οικοδομική φάση ανυψώθηκε αναλόγως και η στάθμη του δαπέδου του μνημείου που εξετάζουμε. Ο
χαμηλός τριμερής αναβαθμός μετατράπηκε τώρα σε ένα είδος εδράνου – θρανίου (εικ. 18). Για την κατασκευή
του εδράνου πρέπει να ξηλώθηκε η μαρμάρινη επικάλυψη του πρώην χαμηλού αναβαθμού και να χρησιμοποιή-
θηκαν πλάκες μαρμάρου πάχους 12 εκ. 25, καθώς και χαμηλοί ορθοστάτες στην όψη, οι οποίοι τοποθετήθηκαν,
όπως προκύπτει από τους πρόχειρα λαξευμένους γόμφους και τα κανάλια μολυβδοχόησης, με κατακόρυφους
συνδέσμους στην προϋπάρχουσα μαρμάρινη βάση, που περιέτρεχε τον προηγούμενο χαμηλό αναβαθμό (εικ. 11,
18). Οι στενές πλευρές αυτού του νέου εδράνου – θρανίου έκλεισαν με φατνώματα – ορθοστάτες, οι οποίοι στις
αμβλείες γωνίες συνδέθηκαν, με διαγώνιους πιόσχημους συνδέσμους, με τους χαμηλούς ορθοστάτες (εικ. 17β,
γ, εικ. 13δ). Η φορά των γόμφων και των καναλιών τοποθέτησης των πιόσχημων συνδέσμων στα φατνώματα
αρ. 13-16 και αρ. 14-15, οδηγεί στην υπόθεση ότι τα φατνώματα τοποθετήθηκαν ως ορθοστάτες με ορατή την
ακόσμητη πίσω πλευρά τους. Η ύπαρξη τόρμων για κατακόρυφους μεταλλικούς συνδέσμους στα φατνώματα
12, 17 και 18, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι απολαξεύθηκε η απόληξη της μαρμάρινης βάσης του ποδίου η
οποία τρέχει κατά μήκος του κρασπέδου του δρόμου, αποδεικνύει ότι τα φατνώματα 12, 17 και 18 ήταν τοποθε-
τημένα σε συνέχεια, ανατολικά και δυτικά, με τα γωνιακά φατνώματα (εικ. 13δ, εικ. 17γ).
Εξ αιτίας της ανόδου της στάθμης του οδοστρώματος του decumanus maximus κατά 50 εκ. τουλάχιστον,
ανέβηκε και η στάθμη του δαπέδου του μνημείου, με αποτέλεσμα το έδρανο που δημιουργήθηκε στη θέση του
αναβαθμού να έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιηθεί ως κάθισμα ή ως θρανίο τοποθέτησης αγαθών, αλλάζοντας
ενδεχομένως την αρχική χρήση του κτίσματος (εικ. 18-19). Και στη φάση αυτή, κατά την οποία αναβαθμίζεται
η εικόνα του κτίσματος με την τοποθέτηση των περίτεχνων πεσσών, είναι πιθανό ανάμεσά τους να υπήρχε γλυ-
πτικός διάκοσμος.

23
Κωνσταντινιδου-Miza 2020, 25. 25
Το πάχος και η στάθμη τοποθέτησης των πλακών προκύπτει και τεκ-
24
Η στιλιστική ανάλυση και η προτεινόμενη χρονολόγηση που προκύ- μηριώνεται από τα ίχνη κονιάματος, επάνω στις ενεπίγραφες πλάκες ορθο-
πτει από αυτήν συνηγορεί στην παραπάνω πρόταση, Bianchi-Vitti μαρμάρωσης (εικ. 6 τομή Β-Β).
2017, 406-410.
 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 343

πόδιο

έδρανο - θρανίο

Δ Α
α 0.0 0.5 1.0 2.0

έδρανο - θρανίο

β (+11.24m απόλυτο υψόμετρο)

Α

opus testaceum

opus mixtum

αργολιθοδομή ασβεστόκτιστη

υδραυλικό κονίαμα

επίπεδο κάτοψης β μάρμαρο

μεταμορφωσιγενές πέτρωμα

χυτό δάπεδο
16
επίχωση

0.0 0.5 1.0

γ TOMH Δ-Δ

εικ.
Εικ. 17. Β’ φάση. α) Κάτοψη στη στάθμη του ποδίου, β) Κάτοψη στη στάθμη του αναβαθμού, γ) Τομή Δ-Δ.
344 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

(+11.24m απόλυτο υψόμετρο)

έδρανο - θρανίο

ΤΟΜΗ Α-Α 0.0 0.5 1.0 2.0

opus testaceum αργολιθοδομή ασβεστόκτιστη μάρμαρο χυτό δάπεδο

opus mixtum υδραυλικό κονίαμα μεταμορφωσιγενές πέτρωμα επίχωση

εικ.18
Εικ. 18. Β’ φάση. Τομή Α-Α.

Γ´ οικοδομική φάση (8ος - 9ος αιώνας)

Η τρίτη φάση του μνημείου σχετίζεται με τον πλήρη μετασχηματισμό και την αλλαγή χρήσης της περιοχής,
που συντελείται στον 8ο και 9ο αιώνα 26. Η στάθμη του decumanus maximus, ο οποίος εξελίσσεται στη Μέση
Οδό των Βυζαντινών χρόνων, ανεβαίνει σημαντικά. Στις δύο πλευρές της οδού διαμορφώνονται εργαστήρια

26
Κωνσταντινιδου-Miza 2020, 27, 30.
 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 345

Εικ. 19. Αναπαράσταση Β’ φάσης (μετά το 630). Προοπτικά. α) Άποψη της επίστεψης των
πεσσών και του τοίχου σε opus testaceum, β) Άποψη από νότια, γ) Άποψη από νοτιοανατολικά.

και καταστήματα με τον επιμερισμό υπαρχόντων κτηρίων και την ανέγερση νέων, τα οποία καταλαμβάνουν
δημόσιο χώρο. Στο πλαίσιο αυτών των γενικότερων αλλαγών καταπατείται το μνημείο και μεταλλάσσεται από
δημόσιο ανοικτό σε ιδιωτικό κλειστό χώρο, μάλλον για τη χρήση του ως εργαστήριο ή κατάστημα 27. Η αλλαγή
χρήσης υλοποιείται με την κατασκευή λασπότοιχου σε επαφή με την βόρεια παρειά των μαρμαρόπλινθων του
ήδη καταχωμένου κρασπέδου του decumanus maximus (εικ. 20-21). Κατά τη διάνοιξη του λάκκου θεμελίωσής
του κόπηκε βίαια το κατά μήκος των στενών πλευρών του εδράνου - θρανίου τμήμα της μαρμάρινης βάσης του
ποδίου (εικ. 10). Το δάπεδο του κλειστού πλέον χώρου ανυψώνεται, εξαιτίας της αλλαγής της στάθμης της Μέ-
σης Οδού, με αποτέλεσμα να καταργηθεί το έδρανο – θρανίο, αυξάνοντας τον ωφέλιμο χώρο του καταστήματος.
Ξηλώνονται όλοι οι ορθοστάτες-φατνώματα, τα οποία χρησιμοποιούνται, μετά από κατάλληλη επεξεργασία, ως

27
Η απώλεια των ημερολογίων της ανασκαφής δεν επιτρέπει την εξαγω-
γή ασφαλών συμπερασμάτων για τη χρήση του κλειστού πλέον χώρου.
346 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

Α
α 0.0 0.5 1.0 2.0

(+11.24m απόλυτο υψόμετρο)

β TOMH A-A 0.0 0.5 1.0 2.0

opus testaceum αργολιθοδομή λασπόκτιστη μεταμορφωσιγενές πέτρωμα

opus mixtum μάρμαρο χυτό δάπεδο

αργολιθοδομή ασβεστόκτιστη υδραυλικό κονίαμα επίχωση

εικ.20 Εικ. 20. Γ’ φάση. α) Κάτοψη, β) Τομή Α-Α.

 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 347

Εικ. 21. Αναπαράσταση Γ’ φάσης (8ος - 9ος αιώνας). α) Άποψη από το δρόμο,
β) Άποψη των θυρών από το εσωτερικό.

κατώφλια των θυρών του κλειστού χώρου (φατνώματα 13, 16, 17, 18) ή ως πλάκες του δαπέδου του (φατνώμα-
τα 12, 14, 15), με ορατή την ακόσμητη πλευρά τους (εικ. 13, 20). Το κατάστημα ενδέχεται να ήταν χωρισμένο
στα δύο, όπως προκύπτει από τις δύο θύρες που διαγράφονται στα κατώφλια. Τα ανοίγματά τους προς το δρόμο
είχαν πλάτος 2 μ. ή πιθανότερα 1.85 μ. 28.
Γιώργος Καραδέδος

28
Στην Ρώμη στα Mercati di Traiano διατηρούνται κατώφλια κατα- (Bianchini-Vitti 2017, 592-596). Στη Θεσσαλονίκη κατά την ανα-
στημάτων των οποίων οι διαστάσεις κυμαίνονται από 2,03 έως 3.16 μ. με σκαφή για τον σταθμό της Αγίας Σοφίας αποκαλύφθηκαν πέντε χώροι στη
το πλάτος της θύρας να ανέρχεται στα 55 με 80 εκ., δηλαδή με διαστά- σειρά του 5ου αι. (καταστήματα;) με θυραία ανοίγματα πλάτους 1-1.7 μ.
σεις παρόμοιες με αυτές που προτείνονται στην αναπαράσταση (εικ. 20) Βασιλειαδου-Τζεβρενη 2020, 47.
348 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

Ερμηνεια - χρησεις

Όπως συνάγεται από την πλήρη καταγραφή και την ανάλυση των επί μέρους στοιχείων η συνολική εικόνα
του μνημείου είναι πολύ πιο σύνθετη από αυτήν που παρουσιάζεται στις πρόσφατες μελέτες, όπου το μνημείο ερ-
μηνεύεται ως νυμφαίο 29. Η ασυνήθιστη τραπεζιόσχημη κάτοψη που εστιάζει στην προοπτική και την εντύπωση
του βάθους, όπως σημειώνουν και οι Γεώργιος και Πολυξένη Βελένη, οι διακοσμημένοι φυλλοφόροι πεσσοί και η
κομβική θέση του κτίσματος στον πολεοδομικό ιστό της πόλης αυθόρμητα οδήγησαν σε ένα κρηναίο οικοδόμη-
μα, ανάλογο με αυτά που βρίσκονται σε πόλεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε Ανατολή και Δύση 30. Ωστόσο
η ερμηνεία του κτίσματος ως κρήνη ή νυμφαίο αμφισβητήθηκε σε σύντομο διάστημα μετά τη διατύπωσή της 31.
Η νεότερη εξονυχιστική επιτόπια έρευνα σε συνδυασμό με τα σημαντικά νέα δεδομένα που προέκυψαν από τις
ανασκαφές του Μετρό, οδήγησε σε παρατηρήσεις και δεδομένα που φαίνεται να αποκλείουν πλέον οριστικά
αυτήν την ερμηνεία. Στο παραπάνω συμπέρασμα οδηγούν τρεις βασικές παρατηρήσεις: α) Στον περιβάλλοντα
τοίχο σε opus testaceum δεν ανιχνεύεται κάποια ένδειξη παροχής νερού, αφού οι ακανόνιστες τρύπες στον τοίχο
ερμηνεύονται ως υποδοχές τζινετιών για τη στερέωση της μαρμάρινης επένδυσης, ενώ το κενό διάστημα στο
κέντρο της μαρμάρινης επίστεψης του πoδίου (εικ. 3) δεν προορίζονταν για την τοποθέτηση κάποιου σωλήνα
υδροδότησης ή κρουνού, επειδή, όπως έχει ήδη αναφερθεί, το διάσπαρτο μαρμάρινο μέλος αρ. 23 (Κατάλο-
γος) καλύπτει ακριβώς αυτό το διάστημα. β) Δεν ανιχνεύθηκε κανένα ίχνος αποχετευτικού αγωγού για την
παροχέτευση των νερών προς τον κεντρικό αγωγό του decumanus maximus. γ) Σε κανένα από τα διάσπαρτα
αρχιτεκτονικά μέλη δεν εντοπίστηκαν ίχνη αλάτων ή άλλου στοιχείου που να προσιδιάζει στη χρήση κρήνης
ή νυμφαίου, ούτε άλλη τεχνική επεξεργασία ώστε να συνδέει εμφανώς κάποιο από τα αρχιτεκτονικά μέλη, και
κατά κύριο λόγο τα φατνώματα, με την κατασκευή δεξαμενής 32. Τα δύο παράλληλα γραμμικά ίχνη, με ελαφρά
κλίση από βορρά προς νότο, επάνω στις ενεπίγραφες μαρμάρινες πλάκες δεν αποτελούν κατάλοιπα αλάτων,
όπως έχει διατυπωθεί 33, αλλά ίχνη κονιάματος, που χρησιμοποιήθηκε για την τοποθέτηση των οριζόντιων πλα-
κών της κάλυψης του εδράνου της β’ οικοδομικής φάσης (εικ. 6, 18). Τέλος, ως τέταρτο επιχείρημα, το οποίο
αποσυνδέει την ταύτιση του μνημείου με νυμφαίο, σημειώνεται ότι στο σταθμό Αγίας Σοφίας, στην βορειοα-
νατολική πλευρά του decumanus maximus, έχει ήδη αποκαλυφθεί μία μνημειακή κρήνη, η οποία, κατά τους
ανασκαφείς, κατασκευάστηκε μετά το 380-390 και παρέμεινε σε λειτουργία έως το 620-630 34. Οι πιθανότητες
επομένως να συνυπήρχαν δύο μνημειακές κρήνες στον ίδιο δρόμο και σε μικρή μεταξύ τους απόσταση, μόλις
180 μέτρων, είναι ελάχιστες.
Η θέση του κτίσματος στην καρδιά της πόλης δηλώνει δίχως αμφιβολία τον δημόσιο χαρακτήρα του, γεγονός
στο οποίο συνηγορεί και η ανάρτηση της επιγραφής με τις λέξεις-κλειδιά Έργον και Ενδοξότατος. Η ασυνήθιστη
κάτοψη με τους δύο συγκλίνοντες πλευρικούς τοίχους, οι οποίοι κάμπτονται προς Α και Δ για να ακολουθήσουν
πορεία παράλληλη με τον κεντρικό οδικό άξονα, αφού δεν μπορεί να αποδοθεί σε κάποια κρηναία κατασκευή,
κατατάσσεται, δια της εις άτοπον απαγωγής, στα «υπαίθρια οικοδομήματα με κάτοψη τμήματος κύκλου», τα
οποία χαρακτηρίζονται γενικά ως εξέδρες και με προτεινόμενη χρήση ανάλογη της σημερινής, δηλαδή ως χώροι
παράστασης επισήμων ή ως βήμα ρητόρων, αλλά και ως απλές διαπλατύνσεις οδών 35. Επομένως η ευρεία χρήση
του αδόκιμου όρου εξέδρα, με τον οποίο χαρακτηρίζονται αδιάγνωστα εν πολλοίς κτίσματα, αναγκαστικά υιοθε-
τείται, γραμμένη πλέον ως «Εξέδρα» και για το μνημείο που μας απασχολεί 36, όπου, αντίθετα με το αναμενόμε-
νο, δεν έχουν υιοθετηθεί οι οικείες καμπύλες μορφές που απαντούν στα εμβληματικά κτίρια της Θεσσαλονίκης
ήδη από την πρωτοβυζαντινή περίοδο (324-642).
Η διεξοδική έρευνα σχετικά με δημόσια κτήρια που εστιάζουν στην προοπτική και στη δημιουργία της αί-
σθησης του βάθους, οδήγησε σε παλαιότερα, δηλαδή σε ρωμαϊκά πρότυπα και κατά κύριο λόγο στις ανατολικές
επαρχίες για να καταλήξει στην Provincia Arabiα και πιο συγκεκριμένα στη Συρία. Πρόκειται για επτά μεγά-
λων διαστάσεων οικοδομήματα, τα οποία χρονολογούνται κατά κύριο λόγο στον 3ο αι. 37. Παρά τις εξόφθαλ-
μες διαφορές, οι οποίες αφορούν κυρίως στις μεγάλες διαστάσεις και στο βαθμό διάσωσης των εντυπωσιακών

29
Βελενης-Αδαμ Βελενη 2011, Bianchi-Vitti 2017, Vitti ότι χρησημοποιήθηκαν για την τοποθέτηση κρουνών.
2017. 33
Βελενης-Αδαμ Βελενη 2011, 290.
30
Πολλαπλά είναι τα μνημειακά παραδείγματα. Εδώ αναφέρονται μόνο 34
Βασιλειαδου-Τζεβρενη 2020, 54.
μερικά στις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας, όπως στη Γέρασα, 35
Βελενης-Αδαμ Βελενη 2011, 278, σημ. 11.
στη Φιλαδέλφεια (Αμμάν), στη Μπόσρα, στη Σκυθόπολη, στα Γάδαρα, 36
Για την ερμηνεία του όρου εξέδρα και νυμφαίο βλ. Settis 1973. Σχετι-
στην Παλμύρα, στη Μεγάλη Λέπτιδα κλπ. Ward-Perkins 1993, 162- κά με την ορολογία νυμφαίο βλέπε τις ανακοινώσεις στο διεθνές συνέδριο
164, Segal 1997. “Né spelunca o caverna è fra i sassi…”. Ninfei antichi e moderni a Roma
31
Bianchi-Vitti 2017, 405 σημ. 20 και 21. e nel Lazio. Archeologia e fortuna di uno spazio polsemico, Curia Iulia
32
Οι οπές που υπάρχουν στο κέντρο των ρόμβων και των εξαγώνων σχε- 13-15 dicembre 2023, Roma.
τίζονται με την στερέωση μεταλλικών ανθέων και δεν υπάρχουν ενδείξεις 37
Segal 2001.
 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 349

Εικ. 22. α) Κάτοψη της καλύβης της Μπόσρα. β) Κάτοψη της καλύβης της
Φιλιππούπολης (Segal 2001). γ) Κάτοψη της «Εξέδρας» της Θεσσαλονίκης.

συριακών κτισμάτων, αναγνωρίζονται ομοιότητες μεταξύ της τραπεζιόσχημης κάτοψης του σεμνού κτίσματος
της Θεσσαλονίκης και των ανάλογων κατόψεων των μεγαλοπρεπών μνημείων της Συρίας, γνωστών με τον όρο
καλύβη, σύμφωνα με επιγραφή εντοιχισμένη σε ένα από αυτά στην επαρχία της Τραχωνίτιδος, τόπο καταγωγής
του αυτοκράτορα Πρόβου 38. Η καλύβη στο Umm Iz-Zetun, αφιερώθηκε από όλη την κοινότητα στον αυτο-
κράτορα Πρόβο Άραβα, κατά το έβδομο έτος της βασιλείας του, δηλαδή το 282. Τα επτά μνημειακά κτίρια που
ανήκουν στην κατηγορία της συριακής καλύβης έχουν τα παρακάτω κοινά χαρακτηριστικά. Αποτελούνται από
έναν ενιαίο χώρο, θεωρούνται υπαίθρια, ως μερικώς στεγασμένα με θολωτές κατασκευές, βρίσκονται στο κέντρο

38
Ο όρος απαντά σε δύο επιγραφές στο Umm Iz-Zetun. Επίσης αναφέ-
ρεται στο λεξικό του Ησυχίου του Aλεξανδρέως (5ος αι.). Segal 2001,
92-93.
350 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

του πολεοδομικού ιστού, ανοίγονται διάπλατα στο δρόμο, δηλαδή στην κοινότητα. Με τις πολύ χαρακτηριστικές
μακρές διαγώνιες τοιχοποιίες εστιάζουν και επιτείνουν την αίσθηση του βάθους, ενώ με τις επάλληλες, σε όλο
τους το ύψος, οριζόντιες ζώνες επαναλαμβανόμενων αψίδων παραπέμπουν σε σκηνή θεάτρου (scaenae frons) και
υποβάλλουν μία πιθανώς παραπλήσια εικόνα της αρχικής μορφής των, κατεστραμμένων σήμερα, τοίχων της
«Εξέδρας» στη Θεσσαλονίκη. Δύο από τα επτά μνημεία της Συρίας, το ένα στην Μπόσρα το άλλο στη Φιλιπ-
πούπολη, χωροθετημένα στο κέντρο κάθε πόλης φαίνεται να έχουν έστω και μακρινή σχέση με αυτό το, ιδιότυπο
για τον ελλαδικό χώρο και ειδικά κατά τον 5ο-6ο αιώνα, αρχιτεκτονικό ΕΡΓΟΝ της Θεσσαλονίκης 39 (εικ. 22).
Η καλύβη στην Μπόσρα, πρωτεύουσα της Αραβικής Επαρχίας, βρίσκεται στη διασταύρωση δύο κεντρικών
οδικών αξόνων πλαισιωμένων με κιονοστοιχίες. Την κεντρική αψίδα, θέση του αγάλματος του αυτοκράτορα,
πλαισιώνουν διαγώνιοι τοίχοι, μήκους 5 μ., στους οποίους ανοίγονται ορθογώνιες κόγχες. Η καλύβη είναι τριώ-
ροφη και στις παρειές των τοίχων υπάρχουν επάλληλες διακοσμητικές σειρές αψίδων (εικ. 22α) 40.
Η μνημειακή, δίκην ανακτόρου, καλύβη στην Φιλιππούπολη αφιερώθηκε στον ιδρυτή της πόλης Φίλιππο
Άραβα το 250. Έχει πρόσοψη πλάτους 30 μέτρων και βρίσκεται δυτικά του forum. Η κεντρική εγγεγραμμένη
αψίδα, πλάτους 6 μ., πλαισιώνεται από διαγώνια τοποθετημένους τοίχους που καταλήγουν και τέμνονται από
υψλούς, κάθετους τοίχους, δίκην παραπετάσματος, στους οποίους ανοίγονται διακοσμητικές αψίδες. Ο τεράστι-
ος υπαίθριος χώρος τέμνεται οριζόντια από χαμηλό, ιδιαίτερα διακοσμημένο στην πρόσοψή του τοιχίο, πιθανώς
ένα θρανίο προσφορών 41 (εικ. 22β).
Κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή, στην οποία κατά την άποψή μας εντάσσεται το κτίσμα που εξετάζουμε, στη
μητρόπολη Θεσσαλονίκη, όπου διασταυρώνονταν τάσεις και πολιτισμικές επιρροές, μια αρχιτεκτονική καινοτομία
εμπνευσμένη από την Ανατολή θα ήταν καλοδεχούμενη. Ίσως μάλιστα ο αρχιτέκτονας ή ο δωρητής να ήταν από
εκείνα τα μέρη. Οπωσδήποτε, η αντίστιξη της, κατά τα φαινόμενα, ανατολικού τύπου «Εξέδρας» της Θεσσα-
λονίκης με τα χαρακτηριστικά μνημεία της Συρίας, τα οποία προπαγανδίζουν την αυτοκρατορική ισχύ, ανοίγει
ένα ακόμη παράθυρο σχετικά με την πιθανή συνολική μορφή και την ταυτότητα του ακρωτηριασμένου σήμερα
κτίσματος. Ως υπόθεση εργασίας διατυπώνεται ότι η λεγόμενη «Εξέδρα» θα μπορούσε να έχει ανεγερθεί προς
τιμήν και δόξαν του αυτοκράτορα, με την ανάλογη γλυπτική (άγαλμα, προτομή ή ανάγλυφο) και την επιγραφική
σήμανση. Οι αυτοκράτορες που θα μπορούσαν, ανάλογα με τη χρονολόγηση να συσχετιστούν με την ανέγερση της
«Εξέδρας» είναι ο Θεοδόσιος και ο Ιουστινιανός 42. Ο Θεοδόσιος περί το 390-91 στρατοπέδευσε στη Θεσσαλονί-
κη και πολέμησε εναντίον των Γότθων, που επέδραμαν στην περιοχή. Αν και φανατικός της ορθοδοξίας πριν την
απαγόρευση της παλαιάς θρησκείας, το 393 εναντιώθηκε στις εκτεταμένες καταστροφές των μνημείων και των
αγαλμάτων που προκαλούσαν τάγματα φανατικών μοναχών 43. Επί κυριαρχίας του Ιουστινιανού (527-565) με
κρατική μέριμνα χρηματοδοτούνται και υλοποιούνται σε όλη την αυτοκρατορία μεγαλεπήβολα οικοδομικά έργα
και εκτεταμένες αναστηλώσεις των κατεστραμμένων από τις βαρβαρικές επιδρομές κτηρίων. Ο Προκόπιος, στο
Περί κτισμάτων, δεν αναφέρεται καθόλου στη Μακεδονία, οπότε μόνοι μάρτυρες της σημαντικής αυτής δραστηρι-
ότητας παραμένουν τα ίδια τα ανασκαφικά ευρήματα 44. Προκειμένου λοιπόν να καταλήξουμε και να αποδώσουμε
το μνημείο στην εποχή του Θεοδοσίου Α΄, στο τέλος 4ου αι. ή του Ιουστινιανού Α’, στο α' μισό του 6ου πρέπει να
επαναξιολογήσουμε τα αρχαιολογικά στοιχεία που προέκυψαν:
1. Η ενσφράγιστη πλίνθος με τον εγγεγραμμένο σταυρό (εικ. 27) στον αναβαθμό μπροστά από το πόδιον,
ορίζει για την κατασκευή του μνημείου ως ελάχιστο terminus post quem το 500 και, επομένως αποκλείει την
έμμεση εμπλοκή του Θεοδοσίου και την ανέγερση του συγκεκριμένου κτηρίου στον 4ο αιώνα 45.
2. Η αποσπασματικά σωζόμενη, ευρισκόμενη η ίδια σε δεύτερη χρήση, ιδρυτική επιγραφή, όπως μαρτυ-
ρούν τα τεκτονικά γράμματα και τα σημάδια από την προηγούμενη ανάρτησή της στην ανωδομή άλλου κτη-
ρίου, αναφέρεται σε ένα επιφανές πολιτικό πρόσωπο, όπως μαρτυρεί ο τίτλος ενδοξότατος 46 (εικ. 12). Για την

39
Το κτήριο στην οδό Ολύμπου με αψίδα και ορθογώνιες κόγχες (Vitti 44
Ενδιαφέρουσα είναι η μαρτυρία του Κασσιοδώρου (493-526) σχε-
1996, 189), αφιερωμένο κατά πάσα πιθανότητα στην αυτοκρατορική τικά με την νομοθεσία για τη συντήρηση των παλαιών κτηρίων και τη
λατρεία (Στεφανιδου Τιβεριου 2009, 620-624) ως περίκλειστο και μέριμνα ώστε τα νέα να μοιάζουν με τα παλαιά. Cass. var. VII.5.3
πλήρως στεγασμένο, παραπέμπει σε καλύβη. «Hinc est quod spectabilitatem tuam ab illa indictione curam palatii
40
Segal 2001, 101-105. Ακριβώς απέναντι από αυτό το κτήριο υπάρχει nostri suscipere debere censemus, ut et antiqua in nitorem pristium
ένα άλλο, τραπεζιόσχημης κάτοψης, που ταυτίστηκε και αυτό ως καλύβη contineaset nova simili antiquitate producas qua, sicut decorum corpus
(εικ. 22α). uno convenit colore vestiri, ita nitor palatii similisdebetper universa
41
Το κτήριο, σε άριστη κατάσταση συντήρησης, βρίσκεται επί του membra diffundi».
decumanus maximus δίπλα στην αγορά πάνω σε υψηλό αναβαθμό και 45
Ο Γιώργος και η Πολυξένη Βελένη (Βελενης-Αδαμ Βελενη 2011)
έχει τραπεζιόσχημη κάτοψη. Id. 1997, 55-57, 2001, 97-99. κατά την έρευνά τους δεν είχαν εντοπίσει αυτό το σημαντικό χρονολογικό
42
Επισημαίνουμε ότι η πόλη 30 περίπου χρόνια πριν από τον Θεοδόσιο στοιχείο.
φιλοξένησε και τίμησε με αναθηματικό βωμό τον Ιουλιανό τον Παραβάτη, 46
Βλ. παραπάνω σ. 329-347. Η επιγραφή σχολιάστηκε γιά πρώτη φορά
Feissel 1983, 247-248, 86 bis. από τον Π. Νίγδελη (Νιγδελης 2006, 94-95), όμως η χρονολόγισή της
43
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τόμος Ζ, 86-88. ανατράπηκε πειστικά στο Βελενης-Αδαμ Βελενη 2011, 292-295.
 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 351

λατινική αντιστοιχία του όρου οι απόψεις διίστανται μεταξύ του vir clarissimus και vir glorriosissimus. Βέβαιο
πάντως είναι ότι ο προσδιορισμός απαντάει από τον 4ο αι. έως και τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους, χρονολογία
που συμφωνεί με την παλαιογραφική ανάλυση μεταξύ 4ου και 6ου αι. 47. Η ταύτιση του αναφερόμενου προσώ-
που, δωρητή ή αναθέτη, με τον Δομίτιο Καταφρόνιο, όπως εύστοχα έχει προταθεί 48, στηρίζεται στην επιγρα-
φή (IG X.2 1.41) [— — —] Inter cetera etiam euripum statuis/adornatum Domitius Catafronius v(ir)
p(erfectissimus), proc(urator)/ s(acrae) m(onetae) T(hessalonicensis) fecit. Το όνομα Δομίτιος είναι πολύ κοινό,
ενώ το Καταφρόνιος εξαιρετικά σπάνιο. Επιχωριάζει (260-395) στην περιοχή του Λιβάνου-Συρίας και μία φορά
απαντά στη Ρώμη 49. Δεν γνωρίζουμε κατά πόσον ο ενδοξότατος άγνωστος άνδρας που αναφέρεται στο μνημείο
που μας απασχολεί μπορεί να είναι ο Καταφρόνιος, ο οποίος στόλισε τον Ιππόδρομο της πόλης 50. Στην περίπτω-
ση όμως που η ταύτιση ισχύει, οι ανατολικές καταβολές του δωρητή συνάδουν, αν όχι με την μεταλαμπάδευση,
με την υπόμνηση των συριακών αρχιτεκτονικών στοιχείων στη Θεσσαλονίκη. Το γεγονός ότι η επιγραφή, χρο-
νολογημένη στο 375, μεταφέρθηκε και ενσωματώθηκε στο παρόν μνημείο, προϋποθέτει την αντικατάσταση
του ονόματος του χορηγού του 4ου αιώνα με άλλο, σύγχρονο, ενώ δεν αντικρούει την ένταξη του κτίσματος στον
6ο αιώνα, όταν προστέθηκαν οι δύο πλάκες με τις λέξεις ΚΑΙ ΤΟΥΤΟ που αναφέρονται στο παρόν μνημείο και
χρονολογούνται επίσης στον 6ο αιώνα.
3. Το πόδιον του παρόδιου μνημείου θεμελιώνεται εκτός του ορίου βόρεια του μαρμάρινου κρασπέδου, ενώ
η μαρμάρινη βάση του εδράζεται στο κράσπεδο και η απόληξή της το υπερβαίνει κατά τι. Επειδή το κράσπεδο
βρίσκεται στην ίδια ευθεία με το κράσπεδο της διαπλάτυνσης που εντοπίσθηκε στο σταθμό της Βενιζέλου, μπο-
ρούμε να θεωρήσουμε ότι το μνημείο και το βόρειο κράσπεδο του decumanus maximus (τώρα της Μέσης ή της
Λεωφόρου) αποτελούν τμήμα ενιαίου δημόσιου έργου (εικ. 6 τομή Δ-Δ, εικ. 15 τομή Δ-Δ) συνδεόμενου με τη
διαπλάτυνση του decumanus maximus.
Στο σταθμό Βενιζέλου διαπιστώθηκε η απομάκρυνση των παρόδιων κιονοστήρικτων στοών προκειμένου να
διευρυνθεί κατά 4 μ. περίπου ο παλαιότερος πλακόστρωτος δρόμος. Επειδή τα δύο παράλληλα οδοστρώματα,
αυτό του 4ου αιώνα επιστρωμένο με μαρμάρινες πλάκες, και αυτό του 6ου αι. καλυμμένο με πλάκες από μετα-
μορφωσιγενές πέτρωμα συμπίπτουν 51, η μεγαλειώδης οδική διαμόρφωση του 6ου αι. πιστοποιείται με μοναδικό
γνώμονα το κράσπεδο του 6ου αιώνα, στη βόρεια πλευρά του δρόμου (εικ. 26) 52. Το γεγονός ότι το κράσπεδο, στο
οποίο πατά το τραπεζιόσχημης κάτοψης μνημείο, βρίσκεται στον ίδιο περίπου άξονα με το μαρμάρινο κράσπεδο
που βρέθηκε στο σταθμό Βενιζέλου, αποδεικνύει ότι πρόκειται για την ίδια χάραξη και χρονολογεί με ασφάλεια
το συγκεκριμένο κτίσμα επί Ιουστινιανού Α΄ (527-565) 53, όταν στη Θεσσαλονίκη συντελέστηκε ένα μεγαλε-
πήβολο πολεοδομικό και αρχιτεκτονικά εντυπωσιακό έργο, που δεν είναι γνωστό από τις γραπτές πηγές, στο
οποίο φαίνεται να εντάσσεται μαζί με πολλά άλλα μνημειακά παρόδια κτίρια και εντυπωσιακές πλατείες 54 και
το συγκεκριμένο ιδιότυπο μνημείο, το οποίο εγκλωβισμένο, καταχωμένο και ακρωτηριασμένο δεν επιτρέπει την
έστω κατά προσέγγιση συνολική αναπαράστασή του.
Δεν γνωρίζουμε το συνολικό μήκος της πρόσοψης του κτηρίου επί του decumanus maximus. Οπωσδήποτε
όμως ο αρχαίος κάθετος δρόμος, cardo, που αποκαλύφθηκε στην οδό Γενναδίου, στη βόρεια πλευρά της Εγνατί-
ας δηλώνει το πέρας του ανατολικού σκέλους. Πρόκειται επομένως για ένα γωνιακό κτίσμα 55. Δεν γνωρίζουμε
ούτε το ύψος ούτε την διαμόρφωση του δυτικού μακρού σκέλους (εικ. 26). Επίσης δεν γνωρίζουμε κατά πόσον
οι υψηλοί τοίχοι σε opus testaceum (περί τα 9 μ.) του τραπεζίου έφεραν κόγχες και αψίδες κατά τα ανατολικά
πρότυπα. Οπωσδήποτε όμως, όπως και στην περίπτωση του νυμφαίου στο σταθμό Αγίας Σοφίας, θα πρέπει
να απομακρύνθηκαν και από εδώ οι κιονοστήρικτες στοές που πλαισίωναν τον decumanus maximus τον 4ο αι.
Στην επιγραφή, το όνομα του δωρητή του 4ου αιώνα, του υποτιθέμενου Δομιτίου Καταφρονίου, θα αντικαταστά-
θηκε με το όνομα αξιωματούχου του 6ου αιώνα, ενώ το προπαγανδιζόμενο έργον πρέπει να αναφέρεται, ως τμήμα
ή ως όλον, στο συγκεκριμένο παρόδιο κτίσμα, ένα ιδιαίτερο τοπόσημο της πόλης.

47
Βελενης-Αδαμ Βελενη 2011, 293-294. σταθμό Αγία Σοφία + 10.10 μ. Μαρκη-Βασιλειαδου 2008, 302-
48
Ibid. 304, Βασιλειαδου-Τζεβρενη 2020, 38, υπο. 13.
49
Το όνομα το βρίσκουμε στα ελληνικά στην Όλυμπο της Λυκίας 52
Η χρονολόγηση του decumanus maximus στο 4ο αι. έχει γίνει με βάση
(Tituli Asiae Minoris II 1157), στην Αντίοχεια της Συρίας (IGLSyr 3,2 τα νομίσματα που αποκαλύφθηκαν κάτω από το οδόστρωμά του στον
1091bis) και στην Ρώμη (Inscriptiones Christianae Urbis Romae III σταθμό Βενιζέλου (Κωνσταντινιδου-Miza 2020, 11-12) και Αγίας
1273). Στα λατινικά το όνομα Cat[a]fronies το βίσκουμε σε ένα επιτά- Σοφίας (Βασιλειαδου-Τζεβρενη 2020, 52).
φιο στη Ρώμη (ICUR I 794, Inscriptiones Latinae Christianae Veteres, 53
Με βάση τις νομισματικές κοπές που βρέθηκαν στην υποδομή της πλα-
3016B, 300-399 μ.Χ.). κόστρωσης ibid., 52 υπο. 50.
50
Feissel 1983, 86, αρ. 86. O Δομίτιος Καταφρόνιος υπήρξε procurator 54
Αποκαλύφθηκαν κατά μήκος του decumanus maximus πέντε αττικές
monetae για το λόγο αυτό και ο επιθετικός προσδιορισμός perfectissimus βάσεις απλοποιημένου ιωνικού τύπου και δύο κατά χώραν που με βάση τα
Peachin 1986, 101. προφίλ τους χρονολογούνται στον 5ο - 6ο αιώνα ibid., 38 υπο. 16.
51
Οι στάθμες των κρασπέδων που εντοπίστηκαν ανασκαφικά είναι: 55
Vitti 1996, 73-74.
στον σταθμό Βενίζελου + 4.55 μ., στην «Εξέδρα» + 9.40 μ. και στον
352 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

Στο α΄μισό του 6ου αιώνα, δηλαδή στην αρχική οικοδομική φάση του μνημείου, σύμφωνα με τα αρχαιολο-
γικά δεδομένα που παρατίθενται στην παρούσα μελέτη, θα γινόταν έμμεση αναφορά στον ίδιο τον παντεπό-
πτη αυτοκράτορα, ο οποίος, σε αντίθεση με τον Θεοδόσιο Α΄, παρά τους συνεχείς νικηφόρους πολέμους του
σε Ανατολή και Δύση, ποτέ δεν εγκατέλειψε την έδρα του Κωνσταντινούπολη. Υπήρξε αμείλικτος διώκτης
των εθνικών, μάλιστα γύρω στο 530, σφράγισε τη φιλοσοφική σχολή της Αθήνας, ενώ με το νομοθετικό του
έργο και με την ανέγερση περικαλλών ναών, αληθινών μνημείων της ορθοδοξίας, μερίμνησε για την αυτο-
κρατορική προπαγάνδα. Το όνομά του Αυτοκράτωρ Καίσαρ Φλάβιος Ιουστινιανός πρέπει να μνημονεύθηκε
έμμεσα ή άμεσα σε κάθε μεγάλο έργο, επομένως και στη Θεσσαλονίκη, η οποία τον 6ο αιώνα παρέμενε, μετά
την Κωνσταντινούπολη, η δεύτερη σημαντικότερη πόλη και μαζί με την Αντιόχεια το δεύτερο σημαντικότε-
ρο λιμάνι. Ο δωρητής ή ο αρχιτέκτονας του συγκεκριμένου μνημείου μπορεί, αν δεν είχε καταγωγή από τη
Συρία, η οποία δεν είχε ακόμα κατακτηθεί από τους Άραβες, να είχε εντυπωσιαστεί από ανάλογα μνημεία στα
ταξίδια του ή ως προσκυνητής στους Αγίους Τόπους. Ίσως θέλησε να τιμήσει με τούτο το έργο τον ίδιο τον
αυτοκράτορα ή άλλο κραταιό αξιωματούχο. Αξίζει επίσης να σημειωθεί εδώ ότι επί 27 συνεχόμενα έτη, 538 –
565, magister officiorum του Ιουστινιανού, έμπιστος της Θεοδώρας παρέμεινε ο Πέτρος Θεσσαλονικεύς 56.
Παρά ταύτα, γεγονός παραμένει ότι για τη χρήση του κτηρίου, τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη οικοδο-
μική φάση, οι όποιοι συσχετισμοί αφορούν στην ελλιπή, επαναχρησιμοποιημένη επιγραφή και παραμένουν
επισφαλείς.
Ριζική αλλαγή, με καταπάτηση του δημόσιου χώρου, διαπιστώνεται στον 8ο-9ο αιώνα όταν, όπως και σε άλλα
τμήματα κατά μήκος της Μέσης Οδού, κτίζονται τώρα εργαστήρια και καταστήματα, οπότε ο πρώην ανοιχτός
δημόσιος χώρος τώρα στεγάζεται προφανώς με ξύλινη κατασκευή, και μάλλον το κατάστημα διαμορφώνεται σε
δύο χώρους (εικ. 21).

Αρχιτεκτονικοσ διακοσμοσ - προελευση και χρονολογηση

Οι πεσσοί με τα συμφυή βάθρα και τα φατνώματα που ξαναχρησιμοποιήθηκαν στο μνημείο, όπως προ-
κύπτει από στιλιστική-συγκριτική μελέτη, χρονολογούνται στο τέλος της εποχής του Αδριανού - αρχές της
εποχής των Αντωνίνων και κατά πάσα πιθανότητα έχουν κοινή προέλευση 57. Το διακοσμητικό φυτικό θέμα των
πεσσών (εικ. 23) έχει αναλυθεί λεπτομερώς και ως υπόδειγμα έχουν προταθεί οι πεσσοί του ναού του Δία στην
Κύζικο, που χρονολογούνται στην εποχή του Αδριανού. Διαπιστώνεται η διάδοση διακοσμητικών θεμάτων φι-
λοτεχνημένων σε εργαστήρια της Προκοννήσου, τα οποία υιοθετήθηκαν και στη Θεσσαλονίκη 58. Στα τέλη της
αδριάνειας εποχής - αρχές της εποχής των Αντωνίνων οδηγούν επίσης τα στιλιστικά - μορφολογικά χαρακτηρι-
στικά των φατνωμάτων και των αττικού τύπου ιωνικών βάσεων των πεσσών 59. Οι πεσσοί, με φυτική διακόσμη-
ση και στις τέσσερις πλευρές, στην αρχική τους θέση ήταν τοποθετημένοι έτσι ώστε να είναι περίοπτοι, δηλαδή
θα πρέπει να ανήκαν σε ένα κτήριο όπως είναι μία βασιλική, ένα θέατρο, θέρμες, πρόπυλο και τα ανάλογα.
Στην προσπάθεια να ταυτιστεί το μνημείο προέλευσης των συγκεκριμένων αρχιτεκτονικών μελών, διαπι-
στώθηκε ότι το αρχικό ύψος των πεσσών (5.04 μ.) 60 (εικ. 23) δεν συμπίπτει με αυτό των πεσσών των Μαγε-
μένων (2.06 μ. και 3.50 μ. συνολικό ύψος του αττικού), παρόλο που και στις δύο περιπτώσεις οι πεσσοί ήταν
τοποθετημένοι έτσι ώστε να είναι περίοπτοι 61. Επειδή η χρονολόγηση των Las Incantadas συμπίπτει με αυτήν
των αρχιτεκτονικών μελών της «Εξέδρας», συμπεραίνεται ότι το κτήριο, στο οποίο ανήκαν οι πεσσοί και τα
φατνώματα, θα πρέπει να αποτελούσε μέρος της ίδιας οικοδομικής δραστηριότητας - χορηγίας ενός επιφανούς
προσώπου της Θεσσαλονίκης, που έζησε στα χρόνια μεταξύ Αδριανού (117-138) και Αντωνίνου του Ευσεβούς
(138-161) και χρηματοδότησε την ανέγερση ενός μνημειακού δημόσιου συγκροτήματος στο κέντρο της πόλης.
Ως υπόθεση εργασίας μπορεί να θεωρηθεί ότι ένα τέτοιο δημόσιο κτήριο θα μπορούσε να ήταν η βασιλική της
πόλης, η οποία μνημονεύεται σε επιγραφή των αρχών του 3ου αιώνα και βρισκόταν στο χώρο του forum (IG

56
Historici Graeci minores I, 425-437. Αποστολή ως πρέσβης 534-38 το πλάτος της βάσης 72 εκ. επί 7, δηλαδή 72x7 = 504 εκ.
στην Αμαλασούνθα, στην Ιταλία και το 550 στον Χοσρόη B' της Περσίας, 61
Vitti-Bianchi 2021, 116-118. Ανάμεσα στα λίγα παραδείγματα
όπου υπέγραψε 50ετή ειρήνη. Διαπρεπής νομικός τιμήθηκε με τους τίτ- πεσσών που έχουν και τις τέσσερις όψεις διακοσμημένες, είναι οι πεσσοί
λους του πατρικίου και του μαγίστρου, έγραψε δοκίμια Ιστορίας. του ναού του Δία στην Κύζικο (εποχής Αδριανού) και του μνημείου του
57
Bianchi-Vitti 2017, 408-410, Vitti 2017, 431-433. Δεν ευσταθεί Servilius Fabianus (161-162), οι οποίοι είναι στιλιστικά παρόμοιοι με αυ-
η χρονολόγηση που προτείνεται στο Βελενης-Αδαμ Βελενη 2011, τούς της Θεσσαλονίκης, Vitti 2017, 432, είκ. 6. Άλλα παραδείγματα
283-286. πεσσών με διακόσμηση στις τέσσερις πλευρές είναι αυτά του S. Antonio
58
Ward-Perkins 1980. Texas (Mathea Förtsch 1999, αρ. 119) της Basilica Aemilia (ibid.,
59
Bianchi-Vitti 2017, 406 -410, Vitti 2017, 431-433. αρ. 123), του Μουσείου της Vienne (ibid., αρ. 268) και του Μουσείου του
60
Το ύψος του πεσσού υπολογίστηκε κατ' εκτίμηση πολλαπλασιάζοντας Βατικανού (ibid., αρ. 207), ibid., 141-191.
 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 353

Μ = 0.72 μ.

7M = 5.04 μ.

M = 0,72 μ.
(κάτω βάση πεσσού)

α β
Εικ. 23. Βορειοανατολικός πεσσός (εικ. 3, III). α) Αναπαράσταση, β) Υπάρχουσα κατάσταση.
εικ.23

X.2.1.181) 62. Κτήρια αυτού του είδους έφεραν, κατά περίπτωση, στον δεύτερο όροφο περίοπτες πεσσοστοιχίες,
όπως διαπιστώνεται στη Basilica Aemilia στη Ρώμη 63.
Η μελέτη των θραυσμάτων των φατνωμάτων κατέληξε στην καταχώρισή τους σε δύο τύπους με μικρές
διαφοροποιήσεις (εικ. 24), που οφείλονται μάλλον στη χρησιμοποίησή τους σε διαφορετικούς χώρους του ίδιου
όμως κτηρίου. Στον πρώτο τύπο ανήκουν τα θραύσματα 13, 16, 14, 15 και 18, τα οποία κοσμούνται με εξάγωνο
και ρόμβο (είκ. 13, Κατάλογος). Στο κέντρο του ρόμβου, του εξαγώνου και των τριγωνικών πεδίων υπήρχαν έν-
θετα μεταλλικά άνθη, όπως μαρτυρούν οι οπές στερέωσής τους. Το πλάτος ήταν 97 εκ. και το ορατό μήκος τους

62
Η ύπαρξη βασιλικής στη Θεσσαλονίκη τεκμηριώνεται από επιγραφή την επιδιόρθωση ή την κατασκευή της στέγης της βασιλικής.
σε βωμό των αρχών του 3ου αιώνα, όπου αναφέρεται η δωρεά 10.000 πήχε- 63
Vitti 2018, 335-338, Freyberger Ertel 2016, 92-118.
ων από τον Τ. Αίλιο Γεμείνιο Μακεδόνα για την αγορά ξυλείας, με σκοπό
354 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

Εικ. 24. Αναπαράσταση φατνωμάτων τύπου Α και τύπου Β.

210 εκ. Στο δεύτερο τύπο ανήκουν τα θραύσματα 12 και 17, τα οποία κοσμούνταν με δύο ρόμβους. Το πλάτος
τους ήταν 85-86 εκ. και το ορατό μήκος 220 εκ. (εικ. 24, Κατάλογος). Ένας τρίτος τύπος παρόμοιων φατνωμά-
των τεκμηριώνεται σε τρία θραύσματα, τα οποία βρίσκονται στην αυλή του Παλαιού Αρχαιολογικού Μουσείου
(Γενί Τζαμί) (εικ. 25). Στα δύο μικρά θραύσματα διατηρείται τμήμα οκταγώνου, ενώ στο μεγαλύτερο, το οποίο
ήταν γωνιακό, ρόμβος και οκτάγωνο. Πρόκειται για διαστάσεις που προσιδιάζουν στο διάκοσμο μιας μεγαλο-
πρεπούς στοάς ή στα πλάγια κλίτη μιας βασιλικής. Η μεταφορά των φατνωμάτων, προκειμένου να χρησιμο-
ποιηθούν σε μεταγενέστερο μνημείο, πρέπει να πραγματοποιήθηκε μετά την κατάρρευση σημαντικού δημόσιου
κτηρίου εξ αιτίας του μεγάλου σεισμού, του 620-630. Παρόμοια φατνώματα αποκαλύφθηκαν ξαναχρησιμοποι-
ημένα στο Νυμφαίο-Κρήνη στην διασταύρωση των οδών Εγνατία και Αγίας Σοφίας (ανασκαφές Μετρό), το
οποίο ανοικοδομήθηκε καταργώντας τμήμα του πεζοδρομίου και της στοάς προ του decumanus maximus. Οι
ανασκαφείς υποστηρίζουν ότι τα φατνώματα ξαναχρησιμοποιήθηκαν κατά τον 6ο αιώνα, δηλαδή πριν από τους
σεισμούς της δεκαετίας 620-630, στην κατασκευή της δεξαμενής του νυμφαίου της Αγίας Σοφίας 64.
Η επίστεψη και η βάση του ποδίου κατασκευάσθηκαν επιτόπου ειδικά για την «Εξέδρα», αλλά με υλικό
σε δεύτερη χρήση. Δυστυχώς το κοιλόκυρτο προφίλ τους δεν μπορεί να δώσει βέβαιες χρονολογικές ενδείξεις,
επειδή είναι πολύ διαδεδομένο διακοσμητικό στοιχείο και βρίσκεται σε συνεχή χρήση για ένα μακρό χρονικό
διάστημα (εικ. 6, 11). Οι ενεπίγραφες πλάκες στο πόδιον αναμφίβολα μεταφέρθηκαν από άλλο προγενέστερο
κτήριο, το οποίο οικοδομήθηκε μετά το 375 65 (εικ. 12).
Βάσει όλων των συγκεντρωμένων ενδείξεων πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο υψηλός τοίχος σε opus testaceum και
το πόδιον με την βάση, την επίστεψη και την επένδυση με τις ενεπίγραφες πλάκες, χρονολογούνται στις αρχές

64
Βασιλειαδου-Τζεβρενη 2020, 40-42, 49. 65
Βελενης-Αδαμ Βελενη 2011, 294-295.
 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 355

β γ
Εικ. 25. Θραύσματα φατνωμάτων στο Παλαίο Aρχαιολογικό Mουσείο Θεσσαλονίκης (φωτ. F. Bianchi).
εικ.24

του 6ου αιώνα. H χρονολόγηση αυτή δεν έρχεται σε αντίθεση με τα στοιχεία που αντλούνται από τις τοιχοδομίες
παλαιοχριστιανικών και πρωτοβυζαντινών χρόνων της πόλης σε opus mixtum και opus testaceum (Παράρ-
τημα). Αυτή τη χρονολόγηση επιβεβαιώνει μία ευρισκόμενη κατά χώραν ενσφράγιστη πλίνθος με ανάγλυφο
σταυρό, που αποδεικνύει ότι το κτήριο οικοδομήθηκε στο τέλος του 5ου αι. αρχές 6ου αι. (εικ. 27).

Τοπογραφικο πλαισιο

Είναι γενικά αποδεκτό ότι βασική προϋπόθεση προκειμένου να αποδοθεί ο γενικός, αν και αμφισβητούμενος,
όρος εξέδρα σε αρχαιολογικά κατάλοιπα κτίσματος, αποτελεί ο δημόσιος χαρακτήρας του με κύριο κριτήριο τη θέση
του σε ένα κομβικό σημείο της πόλης, όπως είναι ο κεντρικός οδικός άξονας 66. Το υπό μελέτη μνημείο βρίσκεται
στο κέντρο της Θεσσαλονίκης στην περιοχή όπου, ανάμεσα στις οδούς Ολύμπου και Φιλίππου, αποκαλύφθηκε το
forum (146x97 μ.). Ο χώρος νότια του forum ανάμεσα στις οδούς Φιλίππου και Εγνατία, σήμερα ακόμη αδόμη-
τος, δεν ξέρουμε πως ακριβώς διαμορφωνόταν στην αυτοκρατορική εποχή, αν και έχουν διατυπωθεί διάφορες θεω-
ρίες σχετικά (είκ. 26) 67. Γνωρίζουμε όμως ακριβώς την χωροθέτηση των Las Incantadas, κτήριο το οποίο, όπως είχε
θεωρηθεί, αποτελούσε μέρος της αυτοκρατορικής αρχιτεκτονικής αναδιαμόρφωσης του κέντρου της ρωμαϊκής πό-
λης κατά τον 2ο αιώνα 68 και τοποθετείται στην πλατεία Δικαστηρίων κοντά στο σημείο όπου βρίσκεται το άγαλμα

66
Βελενης-Αδαμ Βελενη 2011, 294-295. Bianchi-Vitti 2017, 68
Βλ. ανακοινώσεις στο “The work of magic arts”. Ιστορία, χρήσεις &
408-410. σημασίες του μνημείου των Incantadas της Θεσσαλονίκης, Πρακτικά επι-
67
Αδαμ Βελενη 2001, Στεφανιδου Τιβεριου 2018, Vitti 2018, στημονικής Διημερίδας 9-10 Ιουνίου 2018, Θεσσαλονίκη 2021.
335-338.
356 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

Είκ. 26. α) Σχηματικός πολεοδομικός χάρτης της Θεσσαλονίκης κατά την Πρωτοβυζαντινή εποχή. 1. Πλατεία δίπλα
στο Τετράπυλο της οδού Βενιζέλου. 2. Forum. 3. Άγιος Δημήτριος. 4. «Εξέδρα». 5. Αχειροποίητος. 6. Σιγμοειδής
αγορά. 7. Ελλειπτική Αγορά. 8. Επισκοπική βασιλική. 9. Ροτόντα. 10. Γαλεριανό Ανάκτορο. β) Αρχαιολογικός
χάρτης του κέντρου της Θεσσαλονίκης με τη ρωμαϊκή ρυμοτομία και τις στάθμες του decumanus maximus στον 4ο-
6ο αιώνα στο σταθμό Βενιζέλου (+ 4.55 μ.), στην «Εξέδρα» (+ 9.40 μ.) και στο σταθμό Αγίας Σοφίας (+ 10.10 μ.).

του Ελευθέριου Βενιζέλου, σε ένα χώρο τον οποίο θα μοιραζόταν με την «Εξέδρα». Την έκταση ανάμεσα στις
σημερινές οδούς Φιλίππου και Εγνατία θα καταλάμβαναν δημόσια κτήρια, όπως εξάλλου πιστοποιεί η θέση των
Las Incantadas 69. Όμως οι ανασκαφικές έρευνες στους σταθμούς Βενιζέλου και Αγίας Σοφίας, οι οποίες οδήγησαν
στην ανάγνωση και τη χρονολόγηση των αλλεπάλληλων οδοστρωμάτων της κεντρικής αρτηρίας της πόλης, και
προπαντός αυτών από τον 4ο έως τον 9ο αιώνα, κατέδειξαν, σε συνδυασμό με τα αρχαιολογικά και ιστορικά στοιχεία

69
Vitti 2018, 333-336, Vitti-Bianchi 2021, 116-118.
 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 357

Είκ. 27. Είδη τοιχοποιίας: α) Eξωτερική òψη του δυτικού σκέλους. Αποτελείται από πλινθοδομή με θεμελίωση από αργολιθοδομή.
β) Πλινθοδομή του βόρειου σκέλους. γ) Λεπτομέρεια των αρμών του βόρειου σκέλους. δ) Όψη του νοτιοανατολικού σκέλους με τμήμα
της ορθομαρμάρωσης. ε) Opus mixtum του ποδίου. στ) Ενσφράγιστη πλίνθος ενσωματωμένη στην αργολιθοδομή του αναβαθμού.
358 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

που προαναφέρθηκαν, ότι η «Εξέδρα» δεν αποτελούσε τμήμα του ρωμαϊκού πολεοδομικού σχεδιασμού, διότι κατά
την ανέγερσή της τον 5ο-6ο αιώνα το forum δεν ήταν πλέον το εμπορικό και πολιτικό κέντρο της πόλης 70. Οπωσ-
δήποτε η «Εξέδρα» αποτελεί ένα μνημειακό δημόσιο, αδιάγνωστο σήμερα, κτήριο ανταποκρινόμενο στα νέα πολε-
οδομικά και αρχιτεκτονικά κριτήρια, τα οποία χαρακτηρίζουν την πρωτοβυζαντινή εποχή, στην οποία κατά μήκος
της σημαντικότερης αρτηρίας της πόλης δημιουργούνται μνημειώδεις πλατείες 71, δημόσιες μνημειακές κρήνες,
εντυπωσιακά τετράπυλα στα σημαντικά οδικά σταυροδρόμια και άλλα δημόσιου ενδιαφέροντος κτίσματα, δηλαδή
μία οργάνωση του χώρου που προσβλέπει και αντιγράφει την πρωτεύουσα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, την
Κωνσταντινούπολη. Η αντίστοιχη διαμόρφωση του decumanus maximus (Μέση Οδός) με «Εξέδρα» στην νότια
πλευρά της Εγνατίας δεν είναι πιθανή, διότι τον χώρο καταλαμβάνουν τα λείψανα οικίας του 3ου - 5ου αι. (είκ. 26) 72.
Το ενδεχόμενο όμως να υπήρχε επαναλαμβανόμενη διαμόρφωση με δεύτερο τραπεζιόσχημης κάτοψης κτίσμα δεν
μπορεί να αποκλειστεί, καθώς το δυτικό σκέλος της «Εξέδρας» συνεχίζει προς τα δυτικά άγνωστο σε πόσο μήκος,
ενώ στα ανατολικά διακόπτεται σε απόσταση 8 μ. από τον κάθετο στην Εγνατία οδό αρχαίο δρόμο (σήμερα οδός
Μητροπολίτου Γενναδίου) 73.
Οπωσδήποτε η ενδελεχής ανασκαφή θα έδινε τη δυνατότητα να αποκατασταθεί πλήρως η κάτοψη του μνη-
μείου ώστε να απαντηθούν πολλά από τα ερωτήματα και να συμπληρωθεί η αρχική εικόνα του κτηρίου και του
περιβάλλοντος χώρου.
Μassimo Vitti

Παραρτημα

Α) Τοιχοποιίες (εικ. 3 , 27)

Τοιχοποιία σε opus testaceum, Δυτικό σκέλος (είκ. 3Α)
Η τοιχοποιία, πάχους 90 εκ. περίπου, σώζεται σε μέγιστο ύψος 1 μ. και είναι κατασκευασμένη αποκλειστικά
με τετράπλευρες ερυθρές πλίνθους ποικίλων διαστάσεων, που μπορούν να ενταχθούν σε δύο τύπους: τύπος 1
(42x31.5x4/6 - 42x32.5x3.5/4 εκ.) και τύπος 2 (40x31x4/4.5 εκ.) (εικ. 27α) 74. Οι αρμοί αποτελούνται από
λεύκο κονίαμα που περιέχει λίγο τριμμένο κεραμίδι. Έχουν πάχος που κυμαίνεται από 4 έως 6 εκ., έτσι ώστε
πέντε στρώσεις πλίθων να έχουν ποικίλες διαστάσεις από 42 έως 45 εκ.

Τοιχοποιία σε opus testaceum, Βόρειο σκέλος (είκ. 3Β)

Η τοιχοποιία αυτού του τμήματος, η οποία αποτελεί το όριο του σκάμματος προς τα βορειοανατολικά, σώ-
ζεται σε μέγιστο ύψος 2.50 μ. Οι ερυθρόχρωμες πλίνθοι, ο οποίες μπορούν να μετρηθούν μόνο στην πρόσοψη,
έχουν μήκος 41/42 εκ. ή 31/32 εκ. Το πάχος τους είναι συνήθως 4 εκ. αλλά φτάνει και τα 6 εκ. (εικ. 27β, γ).
Φαίνεται δηλαδή ότι οι πλίνθοι ανήκουν στον τύπο 1. Οι αρμοί έχουν πάχος που κυμαίνεται από 4 έως 6 εκ., ενώ
πέντε σειρές πλίνθων αντιστοιχούν σε 45 με 47 εκ. Το ασβεστοκονίαμα είναι λευκό και περιέχει λίγο τριμμένο
κεραμίδι. Στη νοτιοανατολική πλευρά, υπάρχουν τρεις μεταλλικοί σύνδεσμοι για τη στήριξη των πλακών της
ορθομαρμάρωσης, ενώ πίσω από το βάθρο του βορειοανατολικού πεσσού υπάρχει ένα θραύσμα της μαρμάρινης
επένδυσης από λευκό μάρμαρο.

Τοιχοποιία σε opus testaceum, Ανατολικό σκέλος (είκ. 3Γ)

Η τοιχοποιία αυτού του τμήματος σώζεται σε ύψος 95 εκ. Είναι κατασκευασμένη με ερυθρές πλίνθους με
διαστάσεις 40x30/31.5/32x4 εκ., οι οποίες ανήκουν στον τύπο 2 (εικ. 27δ). Το πάχος των πλίνθων κυμαίνεται
από 4 έως 4.5 εκ., ενώ πέντε στρώσεις πλίνθων αντιστοιχούν σε 46 εκ. Το ασβεστοκονίαμα είναι λευκό και πε-
ριέχει λίγο τριμμένο κεραμίδι. Στην πρόσοψη σώζονται μερικά θραύσματα της μαρμάρινης επένδυσης και ένας
μεταλλικός σύνδεσμος με την μαρμάρινη σφήνα.

70
Στο χώρο του forum το Ωδείο μετατρέπεται σε Θέατρο επί Ιουλιανού οβάλ, παρόμοια με εκείνη των αγορών της Γέρασα και της Κωνσταντινού-
(Βελενης 1990-1995, 138-139) και το cryptoporticus σε δεξαμένη κατά πολης. Για την Κωνσταντινούπολη βλ. Russo 2017, ενώ για την Γέρασα
τον 7ο αι. Vitti 1996, 103-104. βλ. Segal 1997.
71
Κατά τον 6ο αίωνα κατά μήκος του decumanus maximus κατασκευά- 72
Η σωστική ανασκαφή στο οικόπεδο της Εγνατίας 94 αποκάλυψε τμή-
ζονται νέες αγορές (Raptis 2022b). Η μία βρίσκεται δίπλα στο τετράπυ- μα μιας οικίας του 3ου και του 5ου αι. Vitti 1996, 199-200 αρ. 86.
λο της οδού Βενιζέλου και αποτελείται από μία διαπλάτυνση της Εγνατίας 73
Βλ. παραπάνω σ. 354.
(Κωσταντινιδου-Miza 2020, 20-25), και η άλλη στη διασταύρωση 74
Γενικά για την πλινθοδομή στην Μακεδονία Vitti 1993, ενώ για τις
με την οδό Αγίας Σοφίας (Βασιλειαδου-Τζεβρενη 2020, 48-54) (είκ. τοιχοποιίες της Θεσσαλόνικης Id. 2010.
26). Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η κάτοψη αυτής της αγοράς επειδή είναι
 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 359

Είκ. 28. Γενική άποψη του μνημείου με αρίθμηση των κατά χώραν και των διάσπαρτων αρχιτεκτονικών μελών.

Τοιχοποιία σε opus mixtum, πόδιο (είκ. 3Δ)

Η τοιχοποιία του ποδίου σε opus mixtum αποτελείται από αργολιθοδομή με μια ζώνη τριών στρώσεων
πλίνθων (τρείς σειρές πλίνθων συν τρείς σειρές κονιάματος αντιστοιχούν σε 29 εκ.). Το συνολικό ύψος της είναι
164 εκ. Οι πλίνθοι είναι ερυθρές και οι διαστάσεις τους μπορούν να μετρηθούν μόνο στην πρόσοψη (40 και
31.5/32.5 εκ., πάχος 4.5/5 εκ.). Οι διαστάσεις κατατάσσουν αυτές τις πλίνθους στον τύπο 2. Το πάχος των
αρμών, το κονίαμα των οποίων είναι λευκό με λίγο τριμμένο κεραμίδι, κυμαίνεται από 4.5 έως 5 εκ. (εικ. 27ε).
Στην αργολιθοδομή του αναβαθμού μπροστά από το πόδιον είναι ενσωματωμένες δύο πλίνθοι. Η μία είναι
ακέραια με διαστάσεις 40x31.5 εκ. και φέρει σφράγισμα με ανάγλυφο σταυρό εγγεγραμμένο σε κύκλο διαμέ-
τρου 8 εκ. (εικ. 27στ), στοιχείο που μας δίνει terminus post quem το 500 περίπου 75.
Παρά τις διαφορές στις διαστάσεις των πλίνθων, ο τοίχος σε opus testaceum και το πόδιον σε opus mixtum
αποτελούν ενιαία κατασκευή. Το κονίαμα έχει πάντα τα ίδια χαρακτηριστικά, ενώ οι δύο τύποι πλίνθων (1 και
2) παρουσιάζουν μόνο μικρές μετρικές διαφορές μεταξύ τους 76. Η παραγωγή πλίνθων με αυτές τις διαστάσεις
παρατηρείται για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα στην Θεσσαλονίκη από τον 3ο έως και τον 6ο αιώνα 77.

Β) Αρχιτεκτονικά μέλη (εικ. 28).

Στο χώρο της «Εξέδρας», εκτός από τα κατά χώρα αρχιτεκτονικά μέλη (βατήρες, βάθρα και πεσσοί αρ.
1-11 και μία βάση αρ. 26), εντοπίστηκαν και διάσπαρτα μέλη (εικ. 28). Από αυτά ένας μεγάλος αριθμός είναι

75
Παρόμοια ενσφράγιστη πλίνθος με αυτήν στον αναβαθμό μπροστά 76
Η τοιχοδομία της «Εξέδρας» είχε αναλυθεί και στο άρθρο Bianchi-
από το πόδιον, με σταυρό εγγεγραμμένο σε κύκλο, εντοπίστηκε στην Αχει- Vitti 2017, 406 σημ. 22, όπου αναγνωριζόταν μόνο ένας τύπος πλίνθου
ροποίητο, και θεωρείται ότι ανήκει στην πρώτη φάση της βασιλικής (τέλος με διαστάσεις 40-41x30-32 εκ. πάχους 4-7 εκ.
5ου αρχες 6ου αι), Ραπτης 1999, 223-224 σχ. 3,1, 2019, 54-59, 2021, 77
Ραπτης 1999, Vitti 2010, 331-333, Raptis 2022a, 34-35.
573-574. Raptis 2020.
360 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

φατνώματα τεμαχισμένα ή σπασμένα. Πρόκειται για συνολικά επτά θραύσματα και ένα σχεδόν ακέραιο (αρ.
18). Τα θραύσματα αρ. 13-16 και 14-15 κολλούν μεταξύ τους (εικ. 13). Δύο αρχιτεκτονικά μέλη (αρ. 20, 21)
τα οποία ανήκουν στον αναβαθμό μπροστά από το πόδιον είναι κατασκευασμένα από υλικό σε δεύτερη χρήση.
Στο κτήριο από το οποίο προέρχονται ήταν κατώφλια (εικ. 11). Πέντε αρχιτεκτονικά μέλη (αρ. 22, 24, 25, 27,
28) δεν έχουν ταυτιστεί, με αποτέλεσμα να μη γνωρίζουμε αν χρησιμοποιήθηκαν στην «Εξέδρα» ή αν ήταν
εντοιχισμένα σε όψιμες τοιχοποιίες.
Μassimo Vitti

Καταλογοσ των κατα χωραν και των διασπαρτων αρχιτεκτονικων μελων**

Διαστάσεις
Αντικείμενο Αρ. Φωτογραφία Παρατηρήσεις
υψ. x πλ. x πα./μηκ.

Αδρά δουλεμένος με
Βατήρας 1 32x112x112 βελόνι

Ιωνική βάση αττικού

τύπου σύμφυτη με το 2 90x100x100
βάθρο

Βατήρας 3 32x120x110 Δουλεμένος με βελόνι

Ιωνική βάση αττικού

τύπου σύμφυτη με το 4 88x101x102
βάθρο

** Οι διαστάσεις δίνονται σε εκατοστά, σε έντονο χαρακτήρα οι μέγιστες

διαστάσεις.
 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 361

Η πλευρά προς
το opus testaceum
Πεσσός 5 258x70x62.5 δεν είναι δυνατό να
φωτογραφηθεί

Βατήρας 6 40x125x110 Δουλεμένος με βελόνι

Ιωνική βάση αττικού

τύπου σύμφυτη με το 7 88x102x102
βάθρο

Η πλευρά προς
το opus testaceum
Πεσσός 8 282x70x70 δεν είναι δυνατό να
φωτογραφηθεί
362 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

Βατήρας 9 38x105x76

Ιωνική βάση αττικού

τύπου σύμφυτη με το 10 90x103x102
βάθρο

Πεσσός 11 172x67x68

Πίσω όψη φθαρμένη.

Υποδοχή γιά σύνδεσμο
Φάτνωμα 12 22x86.5x82 σε σχήμα Π.

Βλ. εικ. 13.

Φάτνωμα

συνανήκει με φάτνωμα
αρ. 16 Η πίσω όψη είναι
ξαναδουλεμένη ως
κατώφλι και είναι
φθαρμένη.
13 22x86x86 Υποδοχή γιά σύνδεσμο
σε σχήμα Π (7x7x5).

Βλ. εικ. 13.

 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 363

Φάτνωμα

συνανήκει με φάτνωμα
αρ. 15

Πίσω όψη φθαρμένη.

Υποδοχή διαγώνια γιά
σύνδεσμο σε σχήμα Π
14 22x87x74 (14x5x3).

Βλ. εικ. 13.

Φάτνωμα

συνανήκει με φάτνωμα
αρ. 14
Πίσω όψη φθαρμένη και
δουλεμένη με βελόνι.
Υποδοχή διαγώνια γιά
15 22x88x80 σύνδεσμο σε σχήμα Π
(17x5x5).

Βλ. εικ. 13.

Φάτνωμα

συνανήκει με φάτνωμα
αρ. 13
Η πίσω όψη είναι
ξαναδουλεμένη ως
κατώφλι και είναι
φθαρμένη.
16 22x86x92 Υποδοχή διαγώνια γιά
σύνδεσμο σε σχήμα Π.

Βλ. εικ. 13.

Η πίσω όψη είναι

φθαρμένη και
ξαναδουλεμένη ως
κατώφλι.
Φάτνωμα 17 19x44x99 Υποδοχή διαγώνια γιά
σύνδεσμο σε σχήμα Π
(20x4.5x5.5)

Βλ. εικ. 13.

364 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

Η πίσω όψη είναι

φθαρμένη και
ξαναδουλεμένη ως
Φάτνωμα 18 24x83x178 κατώφλι.

Βλ. εικ. 13.

Φάτνωμα 19 15x19x27

Βάση του ποδίου Η αρχική χρήση της

ήταν κατώφλι, μάλλον
συνανήκει με με την βάση 20 30x127x44 καταστήματος.
αρ. 21
Βλ. εικ. 11

Η αρχική χρήση της

Βάση του ποδίου ήταν κατώφλι, μάλλον
21 30 x115x43 καταστήματος.
συνανήκει με με την βάση
αρ. 20 Βλ. εικ. 11

Μαρμάρινο θράυσμα 22 θραύσμα από τράπεζα;

Καλύπτει ακριβώς το
Γείσο της επίστεψης του 23 32x82x33 κενό που υπάρχει στην
ποδίου επίστεψη του ποδίου
 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 365

Μαρμάρινη πλάκα με 24 78x38x4

φυτική διακόσμηση

Ιωνικό κιονόκρανο 25 10x38x32

68 (πλευρά Αδρά δουλεμένη με

Βάση 26 πλίνθου) βελόνι
55 (διαμ.)

Κατώφλι 27 136x53x11

Αττική βάση 28 35

Κυκλικός τόρμος για

84.5 υποδοχή συνδέσμου
Αράβδωτος κίονας 29 διάμ. άνω στο κέντρο της κάτω
πλάτυνσης 25 πλάτυνσης (αποφυγή)
366 Massimo Vitti – Γιωργος Καραδεδος

49
Σπειροειδής κίονας 30 Ραβδώσεις 2x0.5
διαμ. 20

[email protected]
Sovrintendenza Beni Culturali di Roma Capitale

[email protected]
Oμότιμος καθηγητής Α.Π.Θ

Βιβλιογραφια

Asgari N. 1992, «Observation on two types of quarry-items Raptis K.T. 2022b, «Thessalonica in Transition (6th to 9th
from Proconnesus: column schafts and column bases», M. centuries); the Transformation of a Late Antique Imperial
Waelkens - N. Herz - L. Moens (eds.), Ancient Stones: Quarry- Metropolis into a Medieval Urban Center», Gr. Castiglia - A.
ing, Trade and Provenance: Interdisciplinary Studies on Stones Castrorao-Barba (eds.), Perspectives on Byzantine Archaeology
and Stone Technology in Europe and Near East from the Prehis- Between Justinian and the Islamic Conquests, Turnhout, 23-42.
toric to the Early Christian Period (Acta Archaeologica Russo E. 2017, «Costantino da Bisanzio a Costantinopoli»,
Lovaniensia 4), 247-252. Acta ad archaeologiam et artium historiam pertinentia 15, 73-
Bianchi F. - Vitti M. 2017, «Considerazioni sulla decorazio- 112.
ne architettonica dell’area forense di Salonicco», P. Pensabene - Segal A. 1997, From function to monument. Urban Land-
M. Milella - F. Caprioli (a cura di), Decor. Linguaggio architet- scapes of Roman Palestine, Syria and Provincia Arabia, Oxford.
tonico romano, Atti del Convegno Internazionale (Roma, 21-24 Segal A. 2001, «The “Kalybe Structures”: Temples for the
maggio 2014) (Thiasos monografie 9), Roma, 401-423. Imperial Cult in Hauran and Trachon: An Historical-Archi-
Bianchini M. - Vitti M. 2017, Mercati di Traiano, Roma. tectural Analysis», Assaph-Studies in Art History 6, 91-118.
Feissel D. 1983, Recueil des inscriptions chrétiennes de Macé- Settis S. 1973, «‘Esedra’ e ‘ninfeo’ nella terminologia archi-
doine, du IIIe au VIe siècle, BCH Suppl. 8. tettonica del mondo romano. Dall’età repubblicana alla tarda
Freyberger S. - Ertel Ch. 2016, Die Basilica Aemilia auf antichità», ANRW I.4, Berlin, 661-745.
dem Forum Romanum in Rom. Bauphasen, Rekonstruktion, Vickers M. 1970, «Towards a Reconstruction of the Town
Funktion und Bedeutung, Wiesbaden. Planning of Roman Thessaloniki», Ancient Macedonia I, Pa-
Guerrini L. 1961, «“Las Incantadas” di Salonicco», ArchCl pers read at the First International Symposium held in Thessa-
loniki, 26-29 August 1968, Thessaloniki, 239-251.
XIII, 40-70.
Vitti M. 1993, «Υλικά και τρόποι δόμησης στη Μακεδονία
Kramer J. 1970, «Attische Saulenbasen des 5. und 6. Jahr-
κατά τους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους (Materiali e
hunderts und ihre Rohform», Bonner Jahrbucher 170, 271-
tecniche edilizie in Macedonia durante l’impero romano)»,
278.
Ancient Macedonia V, Papers read at the Fifth International
Mathea-Förtsch M. 1999, Römische Rankenfeiler und Pi- Symposium held in Thessaloniki, October 10-15, 1989, Thessa-
laster, Mainz. loniki, vol. III, 1693-1719.
Peachin M. 1986, «The procurator monetae», The Numi- Vitti Μ. 1996, Η πολεοδομική εξέλιξη της Θεσσαλονίκης. Από
smatic Chronicle 146, 94-106. την δρυσή της έως τον Γαλέριο, Αθήνα.
Raptis K.T. 2020, «The Sculptural Decoration of Achei- Vitti M. 2010, «Provincia Macedonia: materiali e tecniche
ropoietos Basilica (Thessalonike), Re-evaluated in Light of a costruttive in età romana», S. Camporeale - H. Dessales - A.
Recent Architectural Analysis of the Monument», D. Moreau Pizzo (eds.), Arqueología de la construcción II. Los procesos con-
et alii (eds.), Archaeology of a World of Changes. Late Roman structivos en el mundo romano: Italia y provincias orientales
and Early Byzantine Architecture, Sculpture and Landscapes. (Certosa di Pontignano, 13-15 Noviembre 2008), ArchEspArq
In memoriam Claudiae Barsanti (BAR-IS 2973), Oxford, LVII, 327-335.
253-266. Vitti M. 2017, «Το νυμφαίο της Εγνατίας οδού και η αρχιτε-
Raptis K.T. 2022a, «Byzantine Bricks and Brickstamps of κτονική διακόσμηση στο κέντρο της ρωμαϊκής Θεσσαλονίκης:
Thessaloniki», Ziegelei- Museum 39, 26-48. μια προοπτική», E. Βουτυράς - Ε. Παπαγιάννη - Ν. Καζακίδη
 Ενα κτηριο τοποσημο επι της οδου Εγνατια στο κεντρο της Θεσσαλονικης 367

(επιμ.), Bonae Gratiae. Μελέτες ρωμαϊκής γλυπτικής πρός τι- Καραδεδος Γ. 2006, «Ο περιπλανώμενος υστεροαρχαϊκός ναός
μήν της καθηγήτριας Θεοδοσίας Στεφανίδου-Τιβερίου, Θεσσαλο- της Θεσσαλονίκης. Πρώτες εκτιμήσεις γιά την αρχιτεκτονική
νίκη, 427-438. του», Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη 20,
Vitti M. 2018, «L’immagine di Salonicco in epoca ellenistica e 319-331.
romana», M. Livadiotti - R. Belli Pasqua - L.M. Caliò - G. Mar- Κωνσταντινιδου K. - Miza M. 2020, «Μεταμορφώσεις
tines (a cura di), Theatroeideis. L’immagine della città, la città του αστικού τοπίου της Θεσσαλονίκης από τον 4ο στον 9ο αι.
delle immagini, Atti del Convegno Internazionale, (Bari, 15-19 στην διασταύρωση του Decumanus Maximus με τον Cardo της
giugno 2016) (Thiasos Monografie 11), Roma, 319-342. οδού Βενιζέλου (ανασκαφή σταθμού Βενιζέλου Μετρό Θεσσα-
Vitti M. - Bianchi F. 2021, «Las Incantadas: ένα αινιγματικό λονίκης)», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας
κτίριο στον χώρο της Ρωμαϊκής Αγοράς της Θεσσαλονίκης», Ε. περίοδος Δ΄ Τόμος ΜΑ´, 9-34.
Σολομών - Σ. Γκαλινίκη (επιμ.), “The work of magic arts”. Ιστο- Μαρκη E. - Βασιλειαδου Σ. 2008, «ΜΕΤΡΟ Θεσσαλονίκης.
ρία, χρήσεις & σημασίες του μνημείου των Incantadas της Θεσ- Το έργο της 9ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων», Το
σαλονίκης, Πρακτικά επιστημονικής Διημερίδας 9-10 Ιουνίου Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη 22, 297-306.
2018, Θεσσαλονίκη, 101-123. Νιγδελης Π. 2006, Επιγραφικά Θεσσαλονίκεια. Συμβολή στην
Von Schoenebeck H. 1940, «Die stadtplannung des rö- πολιτική και κοινωνική ιστορία της αρχαίας Θεσσαλονίκης, Θεσ-
mischen Tessalonike», Bericht über den VI Internationalen σαλονίκη.
Kongress für Archäologie, Berlin 21-26 August 1939, Berlin, Ραπτης Κ.Θ. 1999, «Παρατηρήσεις επί ορισμένων δομικών
478-482. στοιχείων της Αχειροποιήτου», Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μα-
Ward-Perkins J.-B. 1980, «Nicomedia and the Marble Tra- κεδονία και τη Θράκη 13, 219-237.
de», PBSR 48, 23-69.
Ραπτης Κ.Θ. 2019, «H Αχειροποίητος Θεσσαλονίκης στο
Ward-Perkins J.-B. 1993, The Severan buildings of Lepcis πλαίσιο της πρωτοβυζαντινής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονι-
Magna, London. κής», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας 40,
29-60.
Αδαμ Βελενη Π. (επιμ.) 2001, Αρχαία Αγορά Θεσσαλονίκης Ραπτης Κ.Θ. 2021, «Αρχιτεκτονικά έργα του Αναστασίου Α΄
1, Πρακτικά διημερίδας γιά τις εργασίες των ετών 1989-1999, στη Θεσσαλονίκη», Διεθνές Επιστημονικό Συμπόσιο προς Τιμήν
Θεσσαλονίκη. του ομότιμου καθηγητή Γεωργίου Βελένη (Θεσσαλονίκη, 4-7
Βασιλειαδου Σ. - Τζεβρενη Σ. 2020, «Μετασχηματισμοί Οκτωβρίου 2017), Αθήνα, 571-582.
του αστικού χώρου της Θεσσαλονίκης κατά την Ύστερη αρχαιό- Στεφανιδου Τιβεριου Θ. 2009, «Οικοδομήματα αυτοκρα-
τητα (4ος - 6ος αι.) μέσα από τα ανασκαφικά δεδομένα στον σταθ- τορικής λατρείας στη Θεσσαλονίκη. Ζητήματα τοπογραφίας και
μό Αγίας Σοφίας του μητροπολιτικού σιδηρόδρομου», Δελτίον τυπολογίας», ASAtene 87.1, 613-631.
της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας περίοδος Δ’ Τόμος
Στεφανιδου Τιβεριου Θ. 2018, «Πολεοδομικά της ρω-
ΜΑ´, 35-56.
μαϊκής Θεσσαλονίκης. Ερωτήματα και προτάσεις», V. Di Na-
Βελενης Γ. 1990-1995, «Η αρχαία αγορά της Θεσσαλονίκης», poli - E. Camia - V. Evangelidis - D. Grigoropoulos - D. Ro-
ΑΑΑ 23-28, 129-141. gers - S. Vlizos (eds.), What’s New in Roman Greece? Recent
Βελενης Γ. - Αδαμ Βελενη Π. 2011,«Κρήνη της ύστερης Work on the Greek Mainland and Islands in Roman Period,
αρχαιότητας στη Θεσσαλονίκη», Το Αρχαιολογικό Έργο στη Proceedings of a Conference held in Athens, 8-10 October 2015
Μακεδονία και τη Θράκη 25, 277-296. (Μελετηματα 80), Αthens, 219-236.