Il 0% ha trovato utile questo documento (0 voti)
362 visualizzazioni641 pagine

Epistolario Di Coluccio Salutati

Il documento è un epistolario di Coluccio Salutati, curato da Francesco Novati, che raccoglie lettere scritte tra il 1381 e il 1393. Le lettere trattano di questioni politiche e personali, evidenziando le relazioni di Salutati con vari personaggi dell'epoca e le sue preoccupazioni per la giustizia e l'innocenza di amici coinvolti in scandali. Il volume è parte di una serie pubblicata dall'Istituto Storico Italiano per la storia d'Italia.
Copyright
© © All Rights Reserved
Per noi i diritti sui contenuti sono una cosa seria. Se sospetti che questo contenuto sia tuo, rivendicalo qui.
Formati disponibili
Scarica in formato PDF, TXT o leggi online su Scribd
Il 0% ha trovato utile questo documento (0 voti)
362 visualizzazioni641 pagine

Epistolario Di Coluccio Salutati

Il documento è un epistolario di Coluccio Salutati, curato da Francesco Novati, che raccoglie lettere scritte tra il 1381 e il 1393. Le lettere trattano di questioni politiche e personali, evidenziando le relazioni di Salutati con vari personaggi dell'epoca e le sue preoccupazioni per la giustizia e l'innocenza di amici coinvolti in scandali. Il volume è parte di una serie pubblicata dall'Istituto Storico Italiano per la storia d'Italia.
Copyright
© © All Rights Reserved
Per noi i diritti sui contenuti sono una cosa seria. Se sospetti che questo contenuto sia tuo, rivendicalo qui.
Formati disponibili
Scarica in formato PDF, TXT o leggi online su Scribd
Sei sulla pagina 1/ 641

B 1,144,891

1837

S SCIENTIA
ARTE

LIBRARY
I V E R S I VERITAS
T IGAN
Y F MIOFCHTH E
UN O

TUEBOR

SI- QUÆRISPENINSULAM-AMCENAM
CIRCUMSPICE
DG
403
F8
ISTITUTO STORICO ITALIANO
FONTI PER LA STORIA D'ITALIA

EPISTOLARIO
DI

Coluccio Salutati
A CURA

DI

FRANCESCO NOVATI

VOLUME II .
MATREM

EXOVIRITE
AM
OV
AN

LAMYRATORL

16
ROMA
NELLA SEDE DELL'ISTITUTO

PALAZZO DEI LINCEI , GIÀ CORSINI ,


ALLA LUNGARA

1893
+

ISTITUTO STORICO

ITALIANO
1
FONTI

PER LA

STORIA D'ITALIA
PUBBLICATE

DALL'ISTITUTO STORICO

ITALIΑΝΟ

EPISTOLARI SECOLO

MATREM
XIV

EXQVIRITE
ANTIQV

LAMYRATORL

ROMA
NELLA SEDE DELL'ISTITUTO

PALAZZO DEI LINCEI , GIÀ CORSINI ,


ALLA LUNGARA

1893
EPISTOLARIO

DI

COLUCCIO SALUTATI

A CURA

DI

FRANCESCO NOVATI

VOLUME SECONDO

CON DUE TAVOLE ILLUSTRATIVE

ROMA
FORZANI E C. TIPOGRAFI DEL SENATO

PALAZZO MADAMA

1893
DIRITTI RISERVATI
History-Medieval
Liberma
6-13-27
14950

AVVERTENZA

Comprende il volume che or vede la luce le epistole del Salutati


tra il 1381 ed il 1393. Delle monografie raccolte sotto il titolo
Corrispondenti del Salutati si riferiscono ad esso quelle che illustrano
la vita di Pasquino Capelli (cf. p. 166), di Pellegrino Zambeccari
(p. 214), di Pietro Paolo Vergerio (p. 277), di Giovanni Stella (p. 312)
e di Giovanni Conversano da Ravenna (p. 404).
F. N.
EPISTOLARIO

DI

COLUCCIO SALUTATI
LIBRO QUINTO .

I.

A FRANCESCO DEL BENE ( 1) .

[R. Arch. di Stato in Firenze, Carte Del Bene, originale, non autografa.]

5 Nobili et prudenti viro Francischo Iacobi del Bene vicario hon.


Vallisnebule et Ariane maiori suo karissimo &c. .Co.

AGGIORE mio singularissimo. per cagione di certo homicidio Firenze,

M commesso ne la persona di Guido d'Arighetto o sentito che 11 marzo 1381.


Gli raccomanda
alcuni suoi amici
avete sostenuto e molestato ne la sua persona Simo di Simo e congiunti incol-
pati atortod'omi-
10 da Stignano, il quale reputo mio fratello. di che mi grava quanto cidio.

(1) Quello di Francesco di Iacopo destà a S. Gemignano (Arch. di Stato


di Francesco del Bene è nome che ci in Firenze, Estrazioni di vicari &c.
si presenta ogni momento nei docu- n. 249, с. 24B, 21 febbraio 1374, s. f.)
menti fiorentini di questo tempo, giac- e l'anno stesso designato ad assumere
chè egli ebbe buon numero d'uffici, il vicariato della Valdinievole per sei
sostenne parecchie ambascerie, e si mesi a cominciare dal novembre (Ca-
trovò mescolato intimamente a tutte marlinghi della Cam., Uscita gener. di
le turbolenze che agitarono ai di suoi condotta, 1374-75 , 4 maggio) . L'anno
la città. Nel 1358 apparisce fra gli seguente lo rivede tra i priori (Delizie
ufficiali dello Studio ; cf. GHERARDI, cit. XIV, 180). Due anni dopo viene
Gli statuti dello Studio di Firenze, p. 288. però « tamburato » come ghibellino,
Mandato nel 1363 in Germania ad certo per odio che nutriva contro
assoldare truppe contro i Pisani, ne di lui qualcuno della « parte >> allora
scende « per aspri tempi », come dice strapotente (Libro delle apert. del tam-
il PUCCI (Guerra tra Fiorentini e Pisani buro di NICCOLÒ DI CECCO DA PERU-
dal 1362 al 1365 in Delizie d. erud. GIA, C. IIB, 3 ottobre 1377); talchè
tosc. VI, 238), « con quattro conti >>> non ci può far poi meraviglia vederlo
seguiti da molta gente. Del 1368 è additato come uno degli istigatori dei
priore (Delizie cit. XIV, 82); del '75 po- Ciompi e dei <<<movitori>> del rumore
4 EPISTOLARIO

se ne la mia propria persona l'avessi ricevuto. oltr'a ciò per


questa medesima cagione pare abbiate facto richiedere Nello di
Giovannino mio cognato. e questo pare sia avenuto perchè si
dicevano avere aconpagnato quelli che commise il detto homi-
cidio. comechè ne la verità nè mai vi furono, nè alcuna cosa 5
ne seppero, come sono certo serete pienamente informato. e per
tanto avendo rispetto a la loro innocentia, quanto più posso strec-
tissimamente vi priego che per amore e gratia di me vi piaccia
benignamente procedere a la liberatione del detto Simo. e pro-
vedere che 'l detto Nello per questa cagione nè in persona nè in 10
avere sia gravato. però che certamente cosi merita la loro in-
nocentia. piacciavi adunque in questo facto che ragionevolmente
domando, mostrare per effecto quello che sono creduto potere
in voi. e per li tempi a venire sienvi i detti Simo e Nello come
la mia persona racomandati (1). Florentie, .XI. martii .IIII. ind. 15
Vester Colucius Pyerius cancellarius florentinus.
2. Dopo medesima nell'originale le lettere op cancellate. 13. Orig. mostra

del 22 giugno ; CORAZZINI, op. cit. Parmi probabile che si decidesse al-
p. XXII. Estratto il 21 novembre 1380 lora a prender stanza in Venezia, giac-
vicario di Valdinievole, egli teneva an- chè nelle Miss. reg. 22, c. 127 A leggo
cora quest'ufficio nell'aprile dell'anno una lettera della Signoria del 7 luglio
seguente (cf. Arch. di Stato in Firenze, 1393 « Iudicibus curie examinatorum
Reg. delle tratte, 1379-83 , c. 23 в), ma <<<<civitatis Venetiarum »,per far fede che
nel settembre fu mandato ambasciatore la dote di monna Dora, moglie di Fran-
al pontefice e non tornò in patria che cesco, era pienamente cautelata e che
molti mesi dopo, nel febbraio '82 ; cf. nulla poteva ostare alla vendita da lui
Delizie cit. XVI, 108 ; XVIII, 33 ; Diario fatta a Nicolò Amidei d'una casa, posta
d'anon. fior. pp. 430 e 431. Nell'as- <<<in civitate vestra in contrata S. Apo-
senza sua erasi venuta preparando <<<linaris, pro mille ducatis auri » . Due
quella riazione de' popolani grassi anni innanzi, cioè nel 1391, egli era
contro il popolo minuto che doveva però stato reso abile come prima agli
condurre alla riforma del governo : uffici : cf. BORGHINI, Estr. delle provv.
Francesco fu quindi uno de' colpiti dai in cod. Magliab. XXV, 44, c. 365 A.
bandi del marzo e costretto a recarsi ai (1) Unita a questa ho rinvenuta fra
confini in Bologna ; Delizie cit. XVIII, le carte Del Bene una letterina di
54; Diario cit. p. 533. L'esilio dovea Corrado Salutati, fratello del Nostro,
durare due anni ; ma l'odio de' suoi che, arrecando nuovi particolari sui
nemici trovò modo di prolungarlo d'as- fatti di cui qui si discorre, merita di
sai ; del 1387 infatti egli era privato venir riferita. Ne conservo la grafia
degli uffici e confinato di nuovo ; De- assai licenziosa : « Signiore mio. e
lizie cit XVIII, 95 ; Diario cit. p. 470 . <<<mosstra che voi abbiate fatto richie-
Tav. IL.

Lim colusoy faturan oplegdaz a fuo libro ang


nah extracte.Mag ano Robato comin đbash
Vang Comes magnificeTeprùipoz
tuning indoatgãdudu aballyporip
tu pro misaunts refrware os tam
иткив повый smpre os inquo pof.
fit.Imigrate itung dum touiri pomame.
thử dù nữct ac
log.ru pp inceri amorez
92
quote
cepimus coline muz os prudia ceterosqucten
mopagi prapiagiantur noaadtrasappham
Balus nepogo
gbreby ut
urpaling fugrotto flagno
sacomemorez,bethasatepacanny pidana
demus. et auregraroih auranarpis delectom
Loquarego trấu trải ng
nô ca parudia no co ornarig
sanız miniamoeo decar.n materiequaaggre
c

sior reppôdents ofpfacultare posbing.Exaurabr


me in caritas quá thùTſigny recordatory wrum
ardcbâ quaggite vom fi panore, hâc mihi
veya dederypuz autourus. Officy sigedtafor
ứng amâng nófut tân uni tandee quârngnu.
UnTropez moriniz redidenz aurpaligataan
affirmam pot nulla hactenus meminorizmoul
pe upsquags filetisptrafine noe gi mucuz aur
LapideyThác illing Tapiolate ponit homouen
No ông
'ut virillefto air. fornsudolapidus fortitu
do mea ที car mea
enca Morus puz fateor qui
undornz Mud neduz huius florens urbisliaden
umbar frorimo stake megs
megyetang
etanglum extinduz
Erquistopic twomokar pipe nặc &mortal
tang me parrina dimifуть, ропиеотповерый адhue
De Sintins, affuo mellClusomonenospannop
plura curricula mulrere.Boturmus &nos Mo

Eliothpia Martelli
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 5

II.

AL MEDESIMO .

[Arch. di Stato di Firenze, Carte Del Bene, autografa.]

Nobile huomo Francesco di Iacopo honorevole vicario di Valdi-


5 nievole fratello e maggiore mio singularissimo. .Co.
Firenze,
RATELLO mio maggiore. io mi dolgo teco che da poi fui a
FRATELLO
Firenze non ebbi mai a niuno che tenesse el luogo che tieni
2aprile 1381 .
Si duole di un
nuovo scandalo
avvenuto in Valdi-
tu a scrivere quanto m'occorre scrivere a te, nè occorseno tanti nievole

casi quanti per mia disgratia sono occorsi al presente, li quali


10 mi toccassono. di tutto sia lodato Dio, quanto io ne sono forte
mal contento e maxime di questo al presente mi conviene scri-
vere. io o sentito el caso occorse a Santa Maria della Selva (1)
il cavalier del
fra 'l tuo cavaliere e el notaio del podestà di Buggiano. e per tra
vicario e il notaio

certo l'uno e l'altro al mio parere commise non piccolo errore giano.
del podestàdiBug-
15 e furono amenduni cagione di quello scandalo. però che quando
mi sono ritrovato in tal dì a Buggiano, io ò sempre adoperato
che lla famiglia del vicario e quelli che sono posti alla guardia
chol notaio del podestà sieno una cosa e uno si e uno no, acciò

<<dere uno nello giovannini da stig- <<<tichatino vecie chastellano. e però


« gniano lo quale è nostro cungnato « se ciò a fare nulla che vi sia di
« e mosstra che voi l'aviate fatto ri- <<piacere, farollo volentieri aparec-
<<chiedere per lo mecidio che si fecie <<<chiato senpre a onggni vosstro pia-
« a stiggniano. el detto nello era qua <<<ciere e servisii. Dio vi guardi sen-
« e à grande paura, però che altra « pre. data adì 7 di marzo 1381 .
« volta li fu fatto novità alla persona, «E però vi prego charamente che
<<non siendo elli colpevole di nulla. «lly detto nello vi sia raccomandato
« e però, singniore mio, io vi prego <<<chome le nosstre persone.
« charamente che vi piaccia di cer- <<Currado pieri fratello di ser Co-
« chare bene onggni chosa e gredo «luccio cancillieri servo vosstro.
<<per quello che mi si à aporto che nol [A tergo] « Al savio e discreto
<<<troverete colpevole di nulla. io sa- <<Franciessco di lachopo delbene ono-
« rei venuto a vixitarvi ; non è po- <<<revole vichario di valdinievole e
<<<tuto per acidente ch' i' ò avuto e <<valdiriana singniore suo ».
« oltra a questo sono quasu a mon- (1) Cf. REPETTI, op. cit. V, 240?
6 EPISTOLARIO

che non potesse nasciere errore, se l'uno e l'altro volesse di quello


occorresse suo honore. e più volte sono suto a dare questo or-
dine. veggio che catuno faceva per sè, e che se fosse achaduto
alcuna cosa, sarebbe stato fra loro grandissima questione e molto
maggiore che quella avesseno potuta spengnere. la qual cosa s
forte mi pesa, vedendo in loro tanto poco accorgimento. di
questo disordine naque che 'l tuo cavaliere, essendo per gran-
dissima gratia di Dio andate le cose pacificamente, volendosi par-
tire fe' bandire ognuno si dovesse tornare a casa, la qual cosa
fu contradetta per lo notaio del podestà. ora vorrei qui ragio- 10
nare chol tuo cavaliere. vedendo egli che ' l detto notaio era nel
luogo chon la guardia diputata per lo comune, la quale sempre
sta ad obedienzia del podestà e della sua corte, come presunse
egli di mettere mano adosso a esso notaio e per contradire uno
suo bando, come si mosse egli a volerlo pigliare, vedendo la com- 15
pagnia sua ? certo elli mi perdonerà : el suo non fu piccolo er-
Esorta il del rore .
Bene a non ina-
ora sento che per questa cagione tu vuoli procedere contro
sprire la contesa al notaio del podestà e contro a Menico di Michele, el quale era
già sopita
conistabile della brigata diputata alla guardia e contr'al comune :
di che mi maraviglio, però che simili cosa ò veduto sempre schiac- 20
ciare e porvi su piede, come sono certo farai, tutto altri pensi il
contrario. et sai bene che di sua ingiuria niuno fu mai giusto
punitore. di che ti priego che in questi fatti prenda partito savio,
come senza dubbio penso farai, però che nel vero principalmente
la colpa fu del tuo cavaliere, mandando bando disusato, e poi 25
mettendosi a volere pigliare el notaio del podestà. e vegnendo
questo fatto in pratica ne serebbe posto molto carico al tuo uffi-
ciale, e sai come si vive oggi a Firenze e quanto pericolo è di
recarsi a partito (1 ). una cosa ti voglio in singularità dire, che Me-
nico, nè altre fosse chon lui a non lasciare pigliare el notaio, non 30
dovea fare di meno, essendo posto in sua compagnia, e non dico
perch'egli sia mio cugino carnale, ma solo per la verità. ben so
3. Dopo achaduto nell'aut. segue la lettera m (?) cancellata. 20. simili ] così
l'aut. 30. altre] così l'aut.

(1) Sulle condizioni di Firenze in quel tempo cf. PERRENS, op. cit. V, 339 sgg.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 7

che molto si potrebbe dire pro e contro, ma tutto considerato


e così è veduto fare in simili casi, penso sia più senno mostrare
di questo non curarsene. nondimeno el detto Menico mio cugino e gli raccomanda
un cugino suo che
aveva avuto parte
ti racchomando come la mia persona e priegoti che sopra fatti a quella faccenda.
5 suoi mi risponda per l'apportatore. se posso cosa di tuo piacere
non mi ti profero, perchè sai sono tuo e de tuoi. d. in Firenze,
dì .II . d'aprile 1380. se lla lettera non è pulita e ordinata impu-
talo alla fretta (1) .
Coluccio Pieri tuo.

10 III .

A BERTOLDO ORSINI CONTE DI SOANA (2).

[L¹, с. 69 в; М², с. 20 в; G², с. 18 B ; R1, с. 36A ; C, c. II A.]

Magnifico domino Bertuldo Ursino comiti de Sorano.


Firenze,
OBILISSIME atque magnifice domine mi. dignata fuit excel- 26 giugno 1381 .
15 NOBILISSIME
lentia vestra me, servulum vestrum totiusque vestre cogna- Le sue lettere

tionis et sanguinis cum vera caritate cultorem, suis litteris visitare,


tenore quarum manifeste percepi quantam spem de me, nullis

13. Così L ; M² G2 Comiti Bertuldo de Soana R¹ Comiti Berculdo de Saona C Col-


lucius Comiti Sertaldo de Sacina 15. L¹ tua - tuum - tue

(1) La fretta cagiono un altro ma- (1392); capitan generale de' Fioren-
lanno; fece cioè apporre dal S. alla tini nella guerra di Pisa (1403) ; cu-
sua epistola la data dell'anno antece- stode infine del concilio di Costanza
dente, che secondo lo stile fiorentino (1414). Ma in tutta la sua vita egli do-
era spirato già da nove giorni. vette difendersi dagli attacchi de' Sa-
(2) Bertoldo di Aldobrandino di nesi, che l'odiavano a morte per la sua
Guido Orsini, conte di Soana e di Piti- amicizia con Firenze ed agognavano ai
gliano (v. REPETTI, op. cit. IV, 470, V, suoi dominii. In queste contese l'Or-
sini ebbe alla fine la peggio; del 1410
427) , fu capitano valente ed ebbe parte
ragguardevole nei più notabili avve- gli fu tolta Soana; nel 1417, a cagione
nimenti dell'età sua , sia come amico della pusillanimità de' figliuoli, Sorano
e fautore di Carlo di Durazzo, ch'egli ed altre castella. Sdegnato, egli si
accompagnò nell'acquisto del reame recò ai servigi de' Veneziani, e mori
di Napoli, sia più tardi come gover- combattendo in Morea. Cf. LITTA,
natore del Patrimonio di S. Pietro Fam. celebri, V, Orsini , tav. xvi .
8 EPISTOLARIO

precedentibus meritis, concepistis. in quibus atque in his que


eleparolediMon-
te Benini
Monte Benini, civis honorabilis florentinus, retulit viva voce,
novit Deus quam fuerim suaviter delectatus (1), nec mirum. quid
enim dulcius, quid amenius quam videre maiorum benivolentiam
assicurandolo del sibi, nedum supra merita sed absque meritorum suffragio cumu- 5
la benevolenza di

Bertoldo
carissime.gli furon lari? sed hic est vere nobilium mos, nobilium, inquam, qui no-
bilitatem non in divitiis, non in potentia, non in maiorum gloria,
sed in sola virtute constituunt, non expectare quod alteri bene-
ficiis obligetur, sed preveniendo sibi reddere quos diligendos ele-
gerint obligatos. in hoc itaque successit ut debuit. inde quidem 10
incepit erumpere benivolentie fervor, quo iure fuit mee obliga-
tionis vinculum referendum. gratias igitur ago Deo, gratias no-
Si offre tutto ai bilitati vestre refero, qui latentem dilectionis affectum in propa-
suoi servigi,
tulum eduxistis, ut huic devotioni mee daretur occasio, verbo
saltem occultum mee mentis desiderium, postquam non licet opere, 15
demonstrare. habetis itaque servum peculiarem atque devotum,
:
cui cuncta secure potestis iniungere et, si quid faciendum oc-
currat quod michi permittat possibilitas, imperare. Florentie, die
vigesimo sexto iunii.
1. L¹ concepisti 3. R¹ quod fuer. 4. L¹ omette quid amenius 7. R¹ nec
inpot. 8. C omette alteri 9. C quod diligendos elegerunt 11. C obl. mee
13. C vestre nob. L¹ tue C inpatulum 14. L¹ eduxisti M² hinc Comette mee
16. L¹ habes 17. L¹ iniung. potes Coccurrerit L¹ occurrit 18. L¹ imperato

(1) Qual fosse il messaggio che << viguit atque viget, letis animis et
Bertoldo e Guido suo fratello ave- <<<sinceris affectibus acceptamus ...
vano affidato a Monte c'insegna l'epi- << Dat. Florentie, die .xxvI. iunii, .IIII.
stola ufficiale del comune, che essi <<ind..MCCCLXXXI » . Arch . di Stato,
ricevettero insieme a questa : « Gui- in Firenze, Miss. reg. 19, c. 140 в.
<<<doni et Bertoldo comitibus de Soa- Soltanto nell' '89 però la repubblica
«na. Nobiles et magnifici domini accolse l'Orsini in accomandigia ; anzi
<< amici nostri karissimi concivesque la guerra mossagli dal Visconti fu
<<<dilecti. per Montem Benini Neldi una delle cause che indussero i Fio-
« civem nostrum dilectum fuit nobis rentini ad accettare la disfida del si-
<< pro vestra parte suggestum qualiter gnor di Milano; cf. la celebre lettera
<<<<intendebatis per progenitorum ve- << Hac die recepimus » del 2 maggio
<<<strorum vestigia gradiendo vos sem- 1390, in reg. 21 bis, c. 57 B- 59 в. Ра-
<< per in nostri communis amicicia recchie lettere originali di Bertoldo
<< conservare. quod quidem propter del 1389 e 1393 si rinvengono nel
<< antiquissimum vere caritatis habi- carteggio Acciaiuoli (mss. Laurenz.
<<tum et affectum, qui semper inter Ashburn. 1830, Ins. C), ma non of-
« nos ac vestram nobilem prosapiam frono verun interesse per noi.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 9

IIII .

A GASPARE SQUARO DE' BROASPINI.

[L¹, с. 71 в ; М², с. 21 B; G2, с. 20B; R¹, c. 35 В; С, с. 12 B.]

Guasparo de Broaspinis Veronensi.


Firenze,
5 MPORTUNE, querule, infeste, moleste et denique contumeliose, 12 luglio 1381 .
I nescio si dicam amice carissime. ecce quod tibi libellum tuum; Stanco delle im-
portune ed insi-
quem utinam nunquam vidissem, ne in ipso agnovissem quam stenti richieste,

vitrea, quam plumbea, quam vilis et quam fragilis foret amicicia


tua, que pro quodam vilissimo scartabello mecum fuit et totiens
10 et tam inurbane debacchata ; remitto (1). habes epistolas tuas, gli rimanda
stole le epi-
Ciceroniane

habes quod tam garrule deposcebas. nichil plus debeo. laudes prestito.
da lui avute in
Deo meo, quod obligationis laqueum, quo me tam acriter ap-
pellabas, obrupi : laqueus contritus est et nos liberati sumus (2).
liberati quidem eorum iure qui amicicias ad calculum ponunt ;
Però non cesse-
15 sed illo vero caritatis affectu, quo semel tibi coniunctus, separari rà per questo d'es-
non queo, licet obiurgeris, licet contra amicicie officium quid com- sergli amico.
mittas, nunquam absolvar. si enim divitias cum perpetuis cu-
rarum stimulis amamus; si carnem nostram fetidam et immundam
nos in tot detestanda trahentem cum tyrannide concupiscentie
20 diligimus; denique si in huius conversationis errore malo nostro
gaudemus, quid debemus in amicicia facere ? an non debemus
eam etiam inter amicorum proterviam et offensionum iacula con-
*servare ? latra igitur et etiam, si tibi detur ficta Cerberi forma,
latratu trifauci persona : amicus tamen ero tuus. tuam autem

4. Così M² G2 R¹ ; L¹ Guaspari de Broaspinis C Guasparo de Broaspinis Collucius


9. R¹ quo pro 10. R¹ debaochata 11. C laus 13. L¹ R¹ abrupi 15. RI
caritas 17. C absolvaris si etiam 19. C in tam R¹ trannide 20. C nostre
conversationis 21. R¹ quod 24. C latrata trifanti L¹ tamen am. R¹ tuis

(1) Si tratta del volume contenente al S. nel 1375 ; cf. lib . III, eр. ххш,
alquante epistole di Cicerone, che I, 222 .
Gaspare de' Broaspini aveva prestato (2) Psalm. CXXIII, 7.
Coluccio Salutati, II. I*
10 EPISTOLARIO

erga me amiciciam sanciet redux Cicero , et Terentiano verbo


docebit amantium rixas esse integrationem amoris (1).
Non potui continere bilem, quin, stomaco pleno, iurgiis tuis
conceptum non evomerem virus. et hec unica pro longis contu-
meliarum filateriis, que turbatissimus dilatasti, sufficiat littera. 5
Lo prega a de- amodo quidem placido stilo tecum loquar; tu, precor, maledictis
porre quind'innan-
zi ogni rancore
finem facies, nec me invitum provoces. unum scito, te impor-
tunitate tua librum non rehabere; sed quia ab uno studioso, qui
per annum et ultra tenuit illum, tandem rehabui. deinde in illo
egiustifica il pro- civilium rerum turbine amissum reinveni (2); et quia demum, 10
prioritardo.
transactis plurium scriptorum mendaciis, exemplari feci. vale
felix et, ut Ciceroniano verbo finem faciam, cura ut valeas et nos
ames et tibi persuadeas te a me fraterne amari (3). Florentie,
duodecimo iulii.

V. 15

A FRA GEROLAMO DA UZZANO (4) .

[Autografo anepigr. in cod. Riccard. 872 : LAMI, Catalog. codd. mss. qui in
bibl. Riccard . Florentiae asserv., Liburni, MDCCLVI, P. 141 ; MEHUS, Vita
A. Traversarii, p. CCCIII ; MITTARELLI- COSTADONI, Ann. Camald. VI, 136.]

Firenze, 1381 ? ITTO tibi munusculum istis paucis noctibus correctionis stu- 20
Gli invia il trat-
tato De saeculo et
religione composto
M dio lucubratum. in quo si quid proficies tu vel alii, laus
ad intenzion sua. sit omnium conditori Deo, cui placeat me in tuis sanctis oratio-
nibus commendare. vale felix et diu.
Colucius tuus.

1. C omette et 4. L¹ vir. non evom. 5. L¹ litt. suff. 6. C tamen per


quidem 6-7. C fin . mal . 7. L R facias ne C scio 8. Clabrum 10. C rer.
civ. 13. C omette la data, 21. L perficietis

(1) TERENT. Andr. III, 3, 23. Il vore, si faceva frate il 25 febbraio


testo dà « irae » . del 1379 in S. Maria degli Angeli ed
(2)Allude certo ai moti de' Ciompi . assumeva il nome di Gerolamo . Il
(3) CIC. Ep. ad Att. I, 5 . S. fu tra coloro che più approva-
(4) Niccolò di Lapo da Uzzano, fio- rono la sua risoluzione ; anzi a forti-
rentino, dottore di sacri canoni, chie- ficar l'animo dell'amico promise di
rico regolare e canonico del duomo, scrivere un libro che dimostrasse la
cedendo ad un impulso d'ascetico fer- eccellenza della vita monastica. Ma
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . II

VI.

A CARLO DI DURAZZO, RE DI SICILIA E GERUSALEMME.

[Cod. Marucelliano C, 89, cc. 159 A- 188A ; TOMMASO VERANI, Miscell. di varie
materie storico- letter . erudite, VII, n. 31 , ms. nella bibliot. dell' Istituto degli
5 Artigianelli in Torino; Vaticano 3923, cc. 35A-36A, frammentaria (1).]

Epistola Colucii Salutati Florentini ad Carolum regem Neapoli-


tanum.

LORIOSISSIME rex, dux inclite, princeps victoriose. non sum Firenze, 1381 .

G nescius quam temerarium sit humilitatem meam, licet michi All' audacia, di
cui dà prova, scri-

10 semper fuerit ad te et tuum sanguinem maxima devotionis, fidei vendogli,


6. Così T; M Quid deceat regem VEpistola transmissa per Colutium Salutatum Can-
cellarium florentinum ad serenissimum regem Karolum Ierusalem Ungarie et Sicilie regem
quid sentiat de origine partis guelfe

le sue occupazioni ed anche una cotal malincuore l'ufficio ; ma, per non in-
titubanza, di cui egli stesso ha fatto frangere il voto di clausura, rifiutò
cenno nel proemio della sua opera, sempre di allontanarsi dal convento
impedirono a Coluccio di mantener fiorentino. Del 1389, rimasta per la
subito la promessa ; sicchè io non rinunzia dell'Oleario vacante la sede
credo d'errare, congetturando che il vescovile di Firenze, l' Uzzanese fu
trattato De saeculo et religione non dal comune incluso fra i candidati
abbia veduta la luce innanzi al 1381. proposti al pontefice e raccomandato
A quest'anno quindi spetterà il pre- con molto calore ; Arch. di Stato in
sente viglietto, con cui il S. invio Firenze, Miss. reg. 21 bis, cc. 13 B,
al frate l'esemplare del libro dedica- 20 B, 28 dic. 1389 e 27 gennaio 1390.
togli ; esemplare che è oggi il Ric- La scelta cadde invece sopra Onofrio
card. 872, sul foglio di compazione Steccuti. Frà Gerolamo non soprav-
del quale, staccato adesso dall'antica visse del resto che pochi mesi ; ei morì
legatura, si vede ancora incollato infatti il 23 novembre dell'anno se-
l'autografo del S. guente, se diamo retta all' epitafio,
I casi di frate Gerolamo dopo il composto per la sua tomba da ser
suo ingresso nell'ordine Camaldolese Domenico Silvestri (edito in MEHUS,
sono distesamente narrati dai compi- Vita A. Traversarii, p. CCCXXVII) ; il 24,
latori degli Annales Camaldulenses, VI, se crediamo all'antico obituario mo-
134-35, ΧΧΙ. La sua pietà, lo zelo, nastico, citato dagli annalisti del suo
con cui osservava la regola rigidis- ordine.
sima, indussero Urbano VI ad eleg- (1) Nella prefazione si dice che
gerlo il 28 marzo 1387 generale cosa rappresenti per noi il ms. Ma-
dell'ordine . Accetto Gerolamo a rucelliano. In quanto al Torinese,
12 EPISTOLARIO

et reverentie subiectiva dilectio, celsitudinem tuam hac rudi pa-


gina fatigare, teque maximis novi regni negociis occupatum (1) ad
legendum hec inculta et inornata velle deducere, que, viso ignoto
servuli tui nomine, debeas etiam ante quam legeris deridere.
voglia concedere
benigno perdono ;
supplico tamen, mansuetissime principum, quatenus ista, qualia- 5
quant' egli vuol cunque sint, non dedigneris aspicere. nam, licet ruditate sua de-
dirgli
licatissimas aures tue maiestatis, altis et exquisitis sermonibus
assuetas, legendo non mulceant ; licet virtutibus tuis, quibus supra
regale fastigium mira splendoris luce refulges, nichil possint adi-
non sarà inutile al cere, lecta tamen placida mente poterunt non nocere. videbis 10
nuovo sovrano,

equidem quid de te et de gloria tua ego cum plurimis sentiamus ;


3. T qui 5. Mmansuetissimum corretto. 11. T quod

esso è copia eseguita sullo scorcio del con grande ritardo il to settembre
sec. XVIII dal p. T. Verani, della con- del 1381 , riempi tutti gli animi d'al-
gregazione agostiniana di Lombardia, legrezza e fu celebrata con pubbliche
di un ms. del sec. xv, anzi probabil- feste; Diario d'anon. fiorent. p. 430.
mente del 1469, che esisteva nella bi- Il 14 poi la Signoria rispose alla let-
blioteca del convento di S. Maria del tera del fortunato vincitore con altra
Popolo in Roma, ove egli allora di- lunghissima congratulatoria, che va
morava . Tanto ci apprende infatti certo annoverata fra le più eloquenti
questa nota che precede l'epistola : che uscissero dalla penna del S.;
<<<Ex codice chartaceo .xv. saeculi Arch. di Stato in Firenze , Miss.
<< in-4° bibliothecae Sanctae Mariae reg. 19, c. 170 в. Certo in mezzo a
<< de Populo Urbis » . Alcuni codd. tanta esultanza, di cui mal s'intende-
appartenuti un tempo a codesta libre- rebbe in fondo la cagione, ove non
ria son oggi nell'Angelica di Roma ; si riflettesse che dalla vittoria del Du-
fra essi però non m'è avvenuto di razzese speravasi la fine dello scisma,
rinvenire quello qui ricordato. Nel e « pacie in Firenze e per tutto il
cod. Vaticano, che è un miscellaneo << mondo », il S. dovette concepire il
di varie mani dei secoli XV-XVI (cart. desiderio di manifestare al giovine
mis . 22X30, di cc. 128), dell'epistola principe il particolare interesse ch'ei
non son riferiti che i periodi relativi ai prendeva ai di lui successi. Stimo
guelfi ed ai ghibellini. Infine alcune quindi che precisamente nello stesso
linee sullo stesso argomento (cf. p. 31 , mese di settembre Coluccio abbia
rr. 2-6) coll'indicazione « Co. Salutati posto mano a quest'epistola, notevole
<<<ad regem Carolum » si leggono tra- sì per i ragguagli storici che con-
scritte di mano quattrocentista nel fo- tiene, come per le idee che vi sono
glio di guardia anteriore del cod. Laur. espresse intorno ai doveri de' regnanti,
Pl. LXXXIX inf. 38 ; cf. BANDINI, Cat. non attinte a teoriche stantie, ma de-
codd. mss. lat. bibl. Med. Laur. III, 397. sunte dalla pratica e dalla storia.
(1) La notizia dell'entratadi Carlo Ma se l'epistola venne iniziata con
di Durazzo in Napoli e dell' intiero vivo slancio, non fu però con uguale
conquisto del regno, giunta a Firenze entusiasmo proseguita ; io dubito anzi
DI COLUCCIO SALUTATI . 13

videbis denique, ni fallor, in tanto successuum tuorum felicissimo


cursu et in tanti potentatus regimine quanta sit moderatio cul-
mini tue celsitudinis adhibenda: que siquidem postquam legeris,
parvitatis mee devotionem et fidem forsitan non contemnes . scio cui la fortuna ha
insegnato che non
è da sprezzar l'a-
5 namque te taliter inter ardua et excelsa versari quod minora non iuto degli umili.
negligas, qui videas Neapolitanam plebem et viros ignotos ori-
gine atque professione vilissimos in tue sublimationis auspicio
non mediocriter profuisse. nec putes me, tue fortune mirabili cosìNèloa sprona
parlargli
la
felicitate permotum, hoc tam domestico scribendi genere tua mu- speranzadi
l'ambizionelucroo
;

10 nera vel tua beneficia cogitare. satis enim superque satis omnium delsuoonorato uf-
ficio ei si tien pago,
rerum gubernator et rector Deus sua michi benignitate providit,
qui me parvissimo, tamen aprico, natum ex oppido, in tam ce-
lebrem transtulit civitatem et citra merita tam gloriosi populi be-
nivolentiam assecutum me iuxta meos dominos in munere tam
15 honorabilis officii collocavit. etenim in votis meis est Satyricum
illud :
Sit michi quod nunc est, etiam minus ; ut michi vivam
Quod superest evi, si quid superesse volunt di.
Sit bona librorum et provise frugis in annum
20 Copia (1).

si Deus equidem ista concesserit, nemo me inter mortales, si nè alcuna cosade-


sidera, fuorchè la
tamen huius urbis accedat tranquillitas, beatior esse potest. quid prosperitàdellapa-
6. qui] T quum 8. M praefuisse 9. M promotum 12. T vilissimo nat. ex
oppido intra 13. T circa 14. Tomette in 17. M quid et 18. M quid
eius - dii

che a termine non venisse condotta lemani la penna. Aqual pro mandar
mai. Non si capirebbe infatti altri consigli sapienti a chi aveva già brut-
menti perchè nei due soli codd., in tata in cento guise la sua fama, e non
cui ora si legge, ci appaia bruscamente sapeva esser nulla più che un volgare
tronca verso la fine. Nè mancano tiranno ? Parmi dunque credibile che
argomenti a confortarci in questa sen- Coluccio, disilluso, abbia messa in
tenza. L'assassinio di Giovanna, lo disparte l'epistola, e che questa sia ri-
scempio d'Arezzo, l'usurpazione vio- masta lungamente dimenticata fra le
lenta de' beni de' Fiorentini dimoranti sue carte. Ecco perchè, fra l'altre cose,
a Napoli, i dissapori ben presto de- essa non si legge in veruno de' codd.,
generati in fiera e scandalosa discordia che contengono le epistole del S. ca-
fra Urbano VI e Carlo ; tutto ciò ed dute nel dominio del pubblico, ma ci
altro ancora dovette far nascere nel proviene da fonti, di cui non cono-
l'animo del S. de' sentimenti ben di- sciamo bene l'origine.
versi da quelli che gli avean posto fra (1) HORAT. Ep. I, XVIII, 107-10.
14 EPISTOLARIO

Solo la fedel de-


vozione ch'egli nu- me igitur impulit ad scribendum ? inconcussa fides et innata
tre per la di lui
casalosprona dun- devotio, quam per progenitorum meorum gradiendo vestigia ad
que a scrivere
sacratissimum regium sanguinem semper gessi; spem etiam dedit
humanitas tua, qui te minoribus semper placidum et facilem pre-
e

la nobiltà
soggetto. del buisti. invitavit etiam me ingens et admirabilis ipsa materia et 5
res geste tue, que tum maiestate sua, tum copia potuerunt etiam
desides spiritus et quodvis consopitum ingenium excitare. et ut
Di Carlo ram.
menta la corona-
rei seriem, qualiter ad nos pervenit, breviter attingamus, tu in urbe
zione in Roma per
mano del papa , Romana mente intrepida ingentique animo maiora concipiens
quam tua te fortuna permitteret, iuxta sancte matris Ecclesie 10
ritum consecratus et unctus per manus veri vicarii Iesu Christi
beatissimique summi pontificis Urbani sexti, ad regnorum Ieru-
salem et Sicilie gloriosum fastigium es evectus ea sanctissima die,
qua dominus et salvator noster Iesus Christus promissum Spiri-
tum Sanctum per visibilem ignis speciem in illos predicatores 15
regni Dei christianeque fidei pugiles et athletas infudit, que semper
avvenuta
so in cuiilcentose-
di stes- in celebri recensenda memoria dies post kalendas iunii prima fuit (¹),
dici anni
gran Carloprima
d'An-il ab incliti Karoli primi predecessoris tui regnorum eorundem au-
giveupoonqui-
stato Napoli; spicio annis centum sexdecim iam decursis. sicque sexto anno
duodecime decadis, ex quo maioribus tuis titulus tante domina- 20
tionis accessit, quorum numerorum plenitudinem et dignitatem my-
sticis arithmetice tractatoribus relinquimus in medium speculandas ;
tu, secundo celo et, quod effectus docet, favente celorum archi-
tectore Deo, regalis throni celsitudinem ascendisti. deinde iusticia
cause tue confisus, parvo comitatus exercitu, septimo kalendas 25
l'ingresso nel re-
gno, iulii debitum tibi regnum intrasti (2), nullisque tandem obviam
inimicis, in urbes et oppida que tibi mascule virtutis et virilis
ove l'attendea la audacie gloriosissima coniux tua, iam tanto tempore inter conti-
4. M tua hum. 11. T ven, errore di lettura per veri ? 13. M omette es
19. M sedecim - sitque 21. T miscuis 26. M tamen

(1) Carlo fu incoronato in Roma plom. II, 1147 sgg.; GIANNONE, Storia
il 2 giugno 1381. Del dì innanzi è del reame di Napoli, Milano, 1823,
la bolla con cui il papa lo investe del lib. XXIII, cap. v, VII, 349.
regno insieme colla promessa ed il (2) 11 25 di giugno Carlo avea pas-
giuramento suo ; RAINALDO, Ann. ad sati i confini.
a. SS II - XXIII ; LUENIG , Cod. di-
DI COLUCCIO SALUTATI . 15

nuos fortissimorum hostium incursus, mira animi magnitudine consorte


conservarat (1), incolumis pervenisti. ubi, coniunctis uxoris copiis,
que te venturum cupide morabantur, confluentibusque nonnullis che con poche truppe
rapidamente
ex patria, in morem procedentis fluminis maior factus procedens, s'accrebbero;
5 in vallem, quam vulgo Gaudii dicunt et que hactenus Caudina
dicta est, in qua quondam Romanus exercitus fuit a Samnitibus
circunventus, mediis in eiusdem vallis faucibus persone et exer-
citui clari principis et usque in diem illam ubique victoris, do-
l'incontro con Ot-
mini Othonis ducis Brunsvincensis expectato celerius occurristi ; tone di Brunswick,
10 castrisque iuxta locatis, unde vicissim militares videbantur ignes
tubarumque et tympanorum, lituum et tybiarum classica poterant
exaudiri ; vir ille bellicosus, qualem, si fame credendum est, nec
habet sua Germania nec vivum obicere potest Italia, preteriteque
glorie sue memor, sibi exercituique suo confisus, pugne martia-
15 lisque congressus annuncium et provocationis signum, cyrothe- che offri battaglia,
cam manantem sanguine, destinavit. quid tum fecit tua animi
magnitudo ? decertationis utique signum intrepida mente susce-
pit teque, vel singulari certamine vel in aciem eductis copiis, pu-
equindi, pentito
gnaturum pro tua iusticia fortiter obtulisti. quod cum eidem sgomento, o
si ri-
trasse senza colpo
20 preter creditum obtigisset, seu maximo regnicolarum favore, quos trasse
adherere tibi tuoque exercitui manifeste videbat, attonitus seu,
quod verisimilius est, inopinata tui animi magnitudine territus et
prostratus , prima noctis vigilia , impressionem pugne quam
audacter postulaverat metuens, furtim tacitusque cum exercitu
25 toto discessit tuique nominis fama victus, quasi superatus in prelio,

3. T confluctibusque 5. T Chandina 7. M circunventibus corretto. 9. T


Otonis Brusincensis 13. vivum] T unum 16. T sanguinem tunc facta 18. M
pugnaturus 22. M verisimile 23. T impromissionem

(1) Per verità niun storico accenna gervi il marito ; Giornali napoletani in
a quest' intervenzione di Margherita Rer. It. Scr. XXI, 1041 ; GIANNONE,
di Durazzo ne' tumulti che scoppia- op. cit. p. 348. Può darsi però che
rono qua e là nel reame prima che alle mene di lei alludano i Giorn . ci-
Carlo v'entrasse : essa era rimasta in tati, ove dicon che la Terra di Lavoro
Napoli coi figli vicino a Giovanna fino era infestata da malandrini, « quali al
al 26 di giugno, nel qual giorno si << più erano de Morcone, terra de ma-
avviò alla volta di Roma per raggiun- << dama Margarita » .
16 EPISTOLARIO

l'arrivo sotto Na-


poli,
cum suis omnibus fuge remedio se commisit (1). tu autem ad
debita tibi Parthenopes menia cum alacri tuo exercitu proficiscens,
te illi glorioso populo, qui tandiu tuum anxie morabatur adven-
tum, non hostem tremendum, licet in armis, sed dominum be-
chegli schiuse con nignum et placidum ostendisti. tunc mirabile tuncque iocun- s
giubilo leporte,
dissimum fuit videre quanto favore populi, quanta leticia, rupta
presidentium obedientia, et fas sit vera loqui, excusso suavissimo
et antiquo reginalis maiestatis iugo, te cum omni tuo exercitu
intra murorum propugnacula receperunt. quis narrare posset
plaudentis populi cantica, quis exultationem omnium, quis favo- 10
rem et leticiam singulorum ? que quidem tanto tibi certiore di-
lectione cunctorum, si recte respicias, evenerunt, quanto dubita-
tiore adhuc fortuna tua, volitantibus etiam in armis hostibus, in
tantum culmen tam rapide sis acceptus. nec te terruit aut illos
sebbene il nemico
poco lontano assi- ex alia urbis parte potentissimus hostis armatus, qui cum suo fu- 15
stesse
tacolo atale
per luispet
vi- gitivo exercitu in urbis ingressu se tibi opponere cogitabat. vidit
tuperoso,
enim in oculis suis se cum suis portis exclusos, vidit te, ut regem,
in urbem regiam introduci. hanc igitur gloriosissimam diem ,
confusionem hostium et tue dominationis auspicium, meliore la-
pillo perpetuo numerabis. et ne possit fallere posteros, hec dies 20
il 16 di luglio, est media mensis iulii, decimoseptimo kalendas augusti (2). de-
cuit enim tantum principem, quantus tu es quantumque te fu-
turum cupimus et speramus, inter longos illos menses, nominibus

5. T omette que 9. T quisnam dicere 17. enim] T omnium 18. T intro-


ductum 20. M me corretto in ne

(1) L'incontro di Ottone con Carlo si avviava ; talchè l'uno e l'altro ar-
era avvenuto il 28 giugno, mentre il rivarono lo stesso giorno, il 16 luglio,
primo si avviava verso San Germano alle porte della città: Carlo al ponte
per tagliare all'altro il passo. L'esi- del Sebeto presso la porta del Mer-
guo numero di soldati obbligo il prin- cato ; Ottone a Casanova fuori porta
cipe di Taranto a rifiutar la battaglia Capuana. I Napoletani non opposero
ed a ripiegarsi, non senza perdita di alcuna resistenza al nemico, sicchè
uomini e di bagagli, sopra Arienzo ; questo poche ore dopo era in città ;
Giorn. nap. loc. cit. col. 1042 ; GIAN- Giorn. nap. loc. cit. col. 1042 sg.;
NONE, op. cit. p. 354. GIANNONE, op.cit. p. 355 ; DE BLASIIS,
(2) Da Arienzo Ottone si era ri- Le case dei principi Angioini nella piazza
volto verso Maddaloni e ritraevasi su di Castelnovo in Arch. stor. per le prov .
Napoli, mentre l'avversario pure vi napolet. XII, 398.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 17

maximorum principum consecratos, in solium sue excellentie col-


locari. que autem dies alia potuit convenientior tanto mysterio
reperiri, quam illa que iulium mensem inter equalia futuri pre-
teritique temporis spacia mediaret et prima inciperet mensis au-
5 gusti facere mentionem ? habet nescio quid pronosticum atque data di profondo e
sovrumano signi-
divinum dies ista, ut tibi videatur et maiorum regnorum sceptrum ficato.
et ipsius monarchie titulus reservari. sed, ut ad incepta revertar,
te in regia illa urbe recepto, pars hostium se per fugam eripuit,
La regina, chiu-
pars una cum illa inclyta quondam regina, cui iam ultimum regni sasi in Castel-

10 fatum et deponendi diadematis dies instabat, se in presidiorum nuovo,


fortiliciis incluserunt ; tu autem et populus ille tibi devotus obsi- strettamente asse-
diata,
dionem mari terraque magna cum diligentia circum arces illas manu
valida firmavistis . nec defuit machinarum et tormentorum bel-
licus apparatus, non subterraneus labor et cuniculorum insidie et
15 quicquid in obsessos longum expugnationis exercitium adinvenit.
interim autem exclusa manus hostium, ipso eodem domino Othone marito,
venivasoccorsadal
duce, conglobatis in unum Britonibus et Germanis ceterorumque
nobilium viribus, qui tunc regine faventes auxilia transmiserunt,
tumultuarium bellum usque ad Neapolitana menia assiduis discur-
20 sibus inferebat (1). quadraginta, sicut arbitror, diebus pestis illa dìchecoipersuoiquaranta
scoraz-
zava intorno a Na-
desevit, infra quos intus et extra de tanti regni imperio certa- poli, minaccioso.
batur, quorum seviciam, nondum firmato partium tuarum robore,
nisi Dei misericordia tuorum felicitate successuum et incrementis
tue celsitudinis minuisset, ingentia cepta tua, gloriosissime prin-
25 ceps, intra principia constitissent. hoc enim medio tempore cur-
rebant ad te nobiles, surgebant populi castraque et urbes quotidie Ma il regno or-
mai era tutto per
dedebantur. non erat tibi pecunia, unde posses venalis manus Carlo ;
5. Thabeo 6. Tomette regnorum 9. Tillis ultimi 16. T Octone e
così sempre. 24. Tomette princeps 26. T castrique 27. venalis manus]
così i mss.

(1) Giovanna ed Agnese di Du- stenza in città, si rivolse quindi Carlo ;


razzo, molte gentildonne affezionate e vi furon eretti in meno di quindici
alla regina, i ministri, i cortigiani, gli giornitre trabucchi ; Giorn. nap. loc. cit.
ecclesiastici fautori dell'antipapa, circa col. 1043 ; GIANNONE, op. cit. p. 356 ;
cinquecento persone, si ricoverarono DE BLASIIS, op. cit. p. 399. Ottone, ad-
in fretta dentro Castelnuovo ; contro dolorato, s'era ridotto ad Aversa, donde
del quale, divenuto unico puntodi resi- faceva scorrerie ne' dintorni della città.
2
Coluccio Salutati, II.
18 EPISTOLARIO

illum tuum exercitum substinere, sed tam assidue quam instanter


cum comminatione denegandi servicii, forte et transeundi ad ho-
stes, sua stipendia reposcebant. et ecce, preter opinionem omnium,
Diogli facea rin- fecit tibi Deus thesauros per hostes tuos sacris edibus creditos
na-

scosti dai nemici ; revelari (1), his et aliis, que tu ipse non sine admiratione vidisti, 5
et mira suavitate presentie serenitatis tue illi populo tolerabile
bellum fuit, quod quidem timorem incussit hostibus multosque
regni proceres aut inter utrosque fecit medios aut in partem tuam
stringeva coifame
menti della tor- velocius inclinavit. incipit interea seva fames obsessos urgere
la regina a implo-
rare una tregua; iamque de pacis condicionibus, quam malis seducta consiliis illa to
quondam regina per istud devotissimum tibi commune multis
requisita supplicationibus, consentire noluit, agitatur (2). et ecce
bellator ille conspicuus, vir reginalis, cum omnibus gentium sua-
rum copiis, ut opem ferat obsessis, uxorem liberet teque, urbe
victa, superatum capiat vel expellat, apud Sancti Elleri presidium 15
finchè, spuntato il castra ponit (3). iamque aderat memorabilis illa dies vigesima
25 d'agosto,
quinta augusti mensis, finem tot laboribus positura, cum dominus
esceso in campo
Ottone co' suoi Otho acies instruit, hortatur milites et nedum stipendia et pre-
dam urbis, que erat in oculis, sed regni dominatum suis Theu-
tonicis pollicetur. deinde cum infestis signis obsesso se coniun- 20
cturus castro, ut inde postea erumpere possit in urbem, miro cum
ordine de eiusdem montis clivulo descendebat. tui autem et po-
pulus ille, de cuius tunc fortune condicionibus agebatur, arma
cepere, pugnamque iam spe et animo capessentes, hostibus occur-
rere satagebant, cum premissa discursorum manus extra civitatis 25

5. T relevari - quam tu ipse] M turpem Tomette non e scrive: sine administratione


6. Tseveritatis 8. Tomette regni ed aut e invece di proceres par leggesse propriis
9. seva] T poena 14. M ferret T ferrent 15. T superatam - Sancti Adelini
17. T mensis aug. 18. T instituit 20. signis] T si quis - convicturus 21. T
omette in- miro 22. T crinulo M clibulo

(1) Carlo stesso erasi recato al mo- il 20 agosto e sulla tregua ottenuta,
nastero di S. Croce fuori porta Pe- cf. Giorn. nap. loc. cit. col. 1043 ;
truccia, traendone a forza le ricchezze DE BLASIIS, op. cit. p. 400.
ivi celate da Giovanna di Durazzo ; (3) Ottone arrivò a S. Ermo il 24 ago-
cf. DE BLASIIS, op. cit. p. 399. sto, ultimo dì della tregua ; Giorn, nap.
(2) Sulle trattative iniziate da Ugo loc. cit. col. 1043 ; GIANNONE, op. cit.
di Sanseverino per parte della regina p. 358 ; DE BLASIIS, op. cit. p. 401 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 19

portas emicuit et fugacis ac insultatorii congressus, sicut solet,


initio facto, dux ille exercitatissimus rei bellice, se fortune com-
mittens, cum paucis nobilibus equos urget et in illos gregarios dopo
saglie
brevi avvi-
equites et aliquos pedites impetum facit, credo secum meditans,
5 quod si ab illis fuga forsitan incepisset, illato terrore, facillima
foret superatio ceterorum. sed illi ipsi aciei fortissime precur-
sores, sine duce et sine ordine pugnam ineunt ; marchionem
Montisferrati, qui in partibus Pedemontium multa tui iuris oc-
cupat, pluribus vulneribus conficiunt et occidunt; ceteri ducem prigionedalletrup-
il tedescoera fatto
10 ipsum, ex equo precipitatum, capiunt (1). dum hec geruntur, pro- pe di Carlo.
cesserat tuorum acies iamque vera pugna, revocatis discursoribus,
parabatur, cum apparuit captivus dux. hinc igitur elato clamore
leticie, magna iam parte peracta victorie, tuba faciendi impetus
signum datur ; sacroque procedente vexillo tuo, senserunt hostes
15 ducem captum ; perterritique non de pugna, sed de fuga incipiunt dellaSegnale questo
rotta,
cogitare. verum instructam aciem regiam instare videntes, omisso
fugiendi consilio, maior pars deditionem facit. beatissimusque della fuga e della
resa delle truppe
sibi fore visus est, qui cum suis alicui notabili viro potuit tra- nemiche.
dere se captivum. ceteri in Montis prefati castrum fugiunt (2).
20
Hec est, ut deditionem regine (3), domini Roberti de Arthesio, dellTale la somma
' impresa;
cognati tui (4), et ceterorum omittam, rerum tuarum summa; hec
3. MT urgent 4. T faciunt 8. M partium 10. M precesserat 12. T hic
13. T magnaque parte peracte 14. M precedente 15. M preterritique 18. T no-
tabile 20. M dum per domini T Archesio 21. In T dopo ceterorum è segnata
una lacuna .

(1) La domenica, « che fo il di di datesche del duca di Brunswick, con-


<< s . Bartolomeo », Ottone era sceso tro di cui congiurò anche una vio-
da S. Ermo per combattere, dividendo lenta bufera, cf. Giorn. nap . loc. cit.;
le sue truppe in tre schiere, e dando DE BLASIIS, loc. cit.
il comando di due di esse a Baldas- (3) Castelnuovo si arrese il giorno
sarre suo fratello ed a Roberto d'Ar- appresso, dopochè, intermediario Ugo
tois. Al momento dell'assalto, fosse di Sanseverino, la regina ebbe un
malinteso, fosse tradimento, ei si lungo colloquio col vincitore ; Giorn .
mosse solo; e ben tosto circondato, nap. loc. cit. col. 1044; DE BLASIIS,
veduto cader ucciso al suo fianco op. cit. p. 402.
Giovanni da Monferrato, dovette ar- (4) Roberto d'Artois, secondo ma-
rendersi ; cf. Giorn. nap. loc. cit. rito di Giovanna di Durazzo, fatto
col. 1044; DE BLASIIS, op. cit. p. 401. prigione il 25 agosto, era stato rin-
(2) Sulla viltà dimostrata dalle sol- chiuso << in compedibus ferreis>> nel
20 EPISTOLARIO

sunt que tibi tantum regnum et tam ingens dominium pepe-


rerunt. que, cum secundum humanitatem tum maxima tum
magnifica videantur, ut cum maiestate tua verum loquar nec
aiutata veramente
da Dio.
assentationibus circunveniam, Dei opera prorsus sunt, magnos
effectus, ut arbitror, genitura. scimus enim maximi animi ac 5
Nel compierla
il principe, ancor
impavidi pectoris extitisse, quod tu, nondum finito adolescentie
giovinetto, apparve
degno d' ammira-
tue tempore, quam tamen maximis semper virtutibus exornasti,
zione; poichè,aiuti,
vo di validi pri non Ecclesie suffultus auxilio, que malicia temporum manus adiu-
diarmiaedidenari, trices porrigere non valebat ; non Romanorum stipatus manu,
quos undique bellum extrinsecus, intus vero quotidiane sediciones, 10
pestis famesque vexabant ; non sobrini tui serenissimi principis
regis Hungarie comitatus exercitu, quem tibi, ne dicam inviden-
tium calliditas aut avaricia transmissorum, ipsa viarum longin-
quitas auferebat, quasi in te solo et in auctoritate tua omnes
ad sufficientiam copie site forent, de invadendo tanto regno con- 15
silium tenuisti et demum, acceptis regalibus ornamentis, in ro-
bore parvi exercitus, si tamen vix octingentorum equitum manus
exercitus dici debuit (1), invasisti. quam animi magnitudinem,
quem audacis pectoris vigorem dabimus, quem tecum liceat ade-
quare? quem ducum aut principum ex hystoriis assumemus, qui 20
Ei superò inque- maiori animo vel maiora tentaverit ? invasit Alexander Persidem
stoAlessandro, do-
matore dell' Asia, quatuor millium quingentorum equitum et triginta duorum mil-
lium peditum robore et virtute confisus ; regnum, fateor, auro,
gemmis et vestibus opulentum et innumerabili multitudine gen-
tium frequens, sed deliciis effeminatum, cuius defensor exercitus 25
imbellis et timidus, post horribilem clamorem ad terrendos hostes
infinitis oribus excitatum, prebiturus erat hostibus iugulum, regi suo
Milziade, distrut sanguinem, victoribusque predam inextimabilem dimissurus. Mil-
tor de' Persiani

thiades, Atheniensium dux, undecim millia pugnatorum, si quid


1. Tomette et 11. Tomette tui 12. Mque 21. M Persiden 22. T militum
ped. 0
26. M in bellis 27. T excitatur M prebiturum MTomettono erat
29. M pugnaturum

castello dell' Uovo, dove peri di morte 1380, afferma invece che Carlo avea
violenta il 18 giugno 1383 ; cf. DE BLA- con sè, oltrechè <<<mille lance di buoni
SIIS, op. cit. p. 408. << combattenti ungheri », anche cinque-
(1) II MURATORI, Ann. d'Italia, a. cento arcieri.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 21

mendaci Grecie credi debet, in campis Marathoniis sexcentis aMaratona;


hostium millibus, mirabile dictu, non expectatis Lacedemoniorum
auxiliis, celeritate fretus, opposuit. sed exercitus Barbarorum,
quatriduanis religionibus occupatus, subito et inopinato hosti per-
5 mixtus, dum arcus, quibus precipue valebat, explicare non potuit,
percussoribus tertia ex parte victima fuit. obiecit Leonidas, Spar- Leonida, chefron-
teggio Serse alle
tanorum rex, Xerxi regi et illi innumerabili exercitui , qui Termopili.
habuisse fertur dena centena millia pugnatorum, quatuor millia
militum manum; sed illum angustie Thermopylarum locique
10 opportunitas adiuvavit, ut continuo triduo pugnans et demum
quarta die moriens, victor existeret. Tu autem bellicosum regnum,
armis et viris horrendum, duce strenuo exercituque fortissimo
defendendum, iandiu ante tuum adventum ad defensionem et pu-
gnam magno consilio preparatum, nullis locorum tutus angustiis
15 sed campis et itineribus apertissimis, intravisti. vicerit itaque incly- Egli ha emulato
altresi i trionfi del
suo grand'avo, il
tus ille progenitor tuus Karolus primus oppidum Sancti Germani, vincitor di Man-

Germanis et Saracenorum sagittariis premunitum, Manfredumque fredi,


regem, imo, ut eiusdem gloriosissimi abavi tui verbis utar, Nu-
cerie soldanum (1), apud Beneventanam civitatem, pugna com-
20 missa, devicerit et demum, rebus desperatis, ad mortem medios
inter hostes manu querendam victor impulerit regnumque in se
translatum per Clementem papam mira virtute et felicitate que-
siverit; non tamen possunt illa, licet magnifica sint, tuis rebus
gestis tuisque victoriis anteponi. patiare, fortissime principum,
25 qui tuis posteris tantum regnum tuo sudore tuisque laboribus
paravisti, cuius gloriosissima gesta nulla unquam abolebit oblivio ;
patiare, precor, me hunc, quartum tibi sanguine, quintum vero diquinto cui successore
oggi è il
diademate successorem tibi tuisque cum victoriis comparare. iam poli.nel trono di Na-
enim videre videor, si fata permiserint, hunc in tantum splen-
30 dorem et gloriam evasurum, quod famam cunctorum principum
1. Tgratie2. Tmilitibus M Lacedemorum 7. M Xerxem corretto in Xerxi T Xerxi-
que 8. M ferunt corretto in fertur 9. Tomette illum 14. M reca consilio d'altra
mano ; la prima avea scritto auxilio
a
17. M praemonitum 19. T pugnam commissi
Mpugna omissa 23. T sicut per sint e tum per tuis 24. T tuis qui 26. MT abolevit

(1) Allude ai termini ingiuriosi con Manfredo, riportati « in francesco », da


cui Carlo licenzio gli ambasciadori di G. VILLANI, Istor.fior. lib . VII, cap. v.
22 EPISTOLARIO

Parallelo fra le nostre etatis tenebris obducet, sicut tu tui temporis obscurasti. tu
gesta del primo e
del novello Carlo .
itaque primo impetu Sanctum Germanum capis, iste Neapolim est
Quello trionfo
diManfredi ; que-
ingressus ; tu Manfredum superas et occidis, iste Brunsvincensem
sto d'Ottone, ducem Othonem, imperiali familia genitum, abnepti tue, quod
forte nunquam putavisti, thoro matrimoniali coniunctum, primo 5
fugat, deinde superat et captivat et hereditarium regnum, quod
ab eo deduxerat transversalis originis series, de manu muliebris
sexus et theutonice feritatis in progeniem transtulit masculinam.
in brevissimo tem-
po, con somma fe-
si queris tempus, sexaginta duorum dierum spacio tanta res
licità.
confecta est (1) ; si queris eventum, pene sine cede et sanguine, 10
tantaque felicitate, ut vix maior possit mentibus mortalium cogi-
Maintrecose è tari. tria adhuc inequalia sunt, que ad huius optimi et glorio-
superiore all' avo
il nepote: sissimi abnepotis tui titulos et nomen accedunt. quod tu, for-
tissimo comitatus exercitu consiliosissimisque proceribus cinctus ;
iste pene solus tam ingens inceptum tamque dubium bellum in 15
giovine questi , vestros humeros suscepistis. tu matura etate et post multam
quello maturo si
accinseallaguerra; rerum experientiam; iste vero, extrema adolescentia, nondum exer-
citus in agendis, que duo solent in ceteris maturitatem capiendi
consilii perturbare, acquirendi regni et defendende sancte matris
l'unoebbe
un tirannoafronte
imma- Ecclesie pondus, securo pectore subiistis. tu contra regem cru- 20
nissimo,
delissimum, exhaurientem tributariis vexationibus regnum, spolia-
torem ecclesiarum, clericorum persecutorem, fratris, ut dicitur,
homicidam fraternique regni per iniusticiam invasorem adeoque
sprezzatore della de vera religione et fide christiana impie sentientem, quod in medio
fede,
regno Saracenicam Maugmethicolarum, nedum receperat, sed in- 25
duxerat feritatem; adulteriisque et stupris adeo corruptum et infa-
mem ; utpote qui nedum plebeias, sed nobiles mulieres proce-
e d'ogni onestà, rumque maritas (2) in sue effrenate libidinis impetu comprimebat ;

1. MT omettono tenebris 4. T abnecti 9. M temporum invece di dierum


12. M omette adhuc 20. Tpone qui in luogo di contra 23. Mfratremque 24. T
qui 27. M quod 28. in sue] T inscie o iuscie con segno d'abbreviazione.

(1) Sulla rapidità, che parve a tutti dice Donato degli Albanzani nel capi-
mirabile, con cui Carlo compiè l'im- tolo aggiunto al De claris mulieribus
presa, fa riflessioni assai simiglianti a delBOCCACCIO in HORTIS, Studi, p. 111 .
queste il S. anche nell'epistola pub- (2) II S. allude qui probabilmente
blica già citata. E cf. anche quanto ne alla contessa di Caserta .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 23

quod tam populis quam principibus odiosus et gravissimus habe-


retur ; arma sumpsisti; ut nemini mirum esse videatur, si mon- sicchè non fu me-
raviglia che i suoi
strum illud apud Ceperanum sui proceres, quorum thoros ille seguaci stessi .l'ab-
bandonassero

polluerat, regnum prodentes prebentesque tuis gentibus aditum,


5 reliquerunt; si, Christianis et Saracenis male convenientibus ad
defensam, Deus oppidum Sancti Germani miraculose gentibus
tuis dedit ; si apud pontem Caloris, qui propter Beneventum labitur,
a tuis nobilibus Gallis et guelphorum Florentinorum auxiliari manu
Germanis oppressis, non regem, sed tyrannum sui regnicole tra-
10 dentes tibi plenam victoriam dimiserunt. hic autem tuus nostri
temporis Karolus, Deus optime, cum quibus habuit de regno con-
tendere ? certe contra se validum exercitum et expertissimum rei Dovette l'altro
contrastare la co-
rona a guerrier ce-
bellice ducem invenit; ducem, inquam, nobilissima de stirpe pro- leberrimo , e per
costumi mitissi-
genitum, inter cuius maiores plurimi reges et principes et pluries mo,

15 imperialis apicis gloria reperitur, fama clarum, victoriis innume-


rabilibus inclytum, moribus benignum, manu promptum, pectore
fortem, animo intrepidum adeoque cunctis ipsum alloquentibus
gratiosum, quod, nisi Theutonice nationis titulus obstitisset, quod teutonico;
sebbene di sangue
nomen Manfredi memoria facit adhuc cunctis regnicolis odiosum,
20 facile potuisset ad regalis throni celsitudinem pervenire. fuit et isti
certamen contra illam cunctorum seculorum clarissimam mulie- adonna sopra ogni
altra gloriosa,
rum, que nepotis tui dive recordationis oculatissimi regis Roberti
neptis, successionis iure regina, tum in Caroli Amberti proge-
niem, tum in nepotis tui Philippi Tarentini genus, dispensatis
25 thoris matrimonialibus, tantorum regnorum transtulit diadema.
nec pudeat, magnanime princeps, si qua te inter beatorum choros,
quibus, ut pugilem sancte matris Ecclesie, persecutorem infide-
lium et propugnatorem iusticie, te merito credimus aggregatum,
terrene glorie tue cura tenet; non pudeat, inquam, te talem et della
degna magnanima
discendente
30 tam claram habuisse tuorum laborum heredem. multos quidem stirpe
et sanctitate et virtute insignes viros et bellorum gloria clarissi-

1. T qui M haberentur corretto dallo stesso copista . 2. M videantur 4. T per-


dentes 7. MT Cari 9. T tradentis 15. T imperiales Mapices corretto
d'altra mano in apicis 17. Madeo quod corretto in que 18. Tqui nisi 20. MT

potuit 24. M Carentini 26. M in 30. T omette tam M multus corretto in


multos 31. M sanctitatis corretto in sanctitate T virtutibus
24 EPISTOLARIO

mos potes de tuorum maiorum atque minorum numero recensere.


sed discurre, precor, totam, unde genus ducis, hinc inde prosapiam
chevanta le ori et usque ad Athlantidem Electram, quam Iovi permixtam tradit
gini da Elettra,
antiquitas Dardanum genuisse, qui tui sanguinis fuit princeps et
auctor pervenias licet (1), invenies inter istos, ut Priamum, ulti- 5
eseriedi
che, re,
perdaFran-
lunga mum Troianorum regem, et numerosum gregem filiorum suorum
cone
omittam, Erictonium, Troum, Assaracum, Laomedonta et ipsum
Franconem, Hectoris filium, a quo vestri sanguinis series et ipsum
Francie nomen traditur incepisse, quorum posteri, a Romanis Si-
aMarcomiro e Fa- cambria exclusi, Marcomirus et Pharamundus iuxta Rhenum et ro
ramundo,
in Germania melioribus in sedibus regnaverunt. post quos, ut
ai due Clodovei, plures pertranseam, Clodoveum, Alemannorum domitorem, in
cuius baptismo columba celitus missa chrisma deficiens appor-
tavit, quo usque in presentem diem reges Francorum constat
inungi, armis et moribus invenies gloriosum (2). invenies et Clo- 15
doveum secundum, qui quadraginta dierum natus, amen, cunctis
tacentibus, in susceptione baptismatis traditur respondisse (3) : in-
ai Carli, ai Luigi, venies et Pipinos, Karolos, Ludovicos, Lotharios, Robertos, Ugo-
ai Lotari, ai Ro-
berti , agli Enri- nes, Henricos atque Philippos et innumerabiles alios, quos tum
ci &c.,
in infiniti illius boni presentia et in eius latitudine iusticie, dum- 20
modo velis, cuius visione beatus frueris, potes aspicere et eorum
risplendette sem-
pre per opere vir-
gesta, virtutes, merita recensere. nullam tamen sexu femineo mu-
tuose.
lierem invenies, que cum ista tua Iohanna, Karoli ducis Calabrie
filia, possit vel animi magnitudine, vel virtutibus, vel gloria com-
parari. habuit igitur istam tante benignitatis et clementie mu- 25
E poichè Gio- lierem suis inceptis oppositam, que post inclyti regis Roberti mi-
3. T promissam M praemistam 7. Tobiunctam M Assaratum 11. M inter
corretto in in 20-21. Tomette dummodo velis e scrive me visione beat. frueris potes
Mpoteris corretto poi in potes 26. T qui

(1) Anche il BOCCACCIO, De claris <<<innumeros ascendentes reges, in


mulieribus, cap. cv, De Iohanna <<Dardanum primum Ilii auctorem ve-
Iherusalem et Siciliae regina , << niremus, cuius patrem Iovem dixere
ed. Bernae, MDXXXIX, c. LXXXI A, <<<veteres » .

tessendo le lodi della casa d'Angiò , (2) Cf. HINCMARUS, Vita s. Remigii,
ne celebra le pretese origini troiane : §63, in Acta Sanctorum octobris, I, 146 ;
<<< Si velimus », egli scrive, « avos pro- G. VILLANI, Istor. fior. lib. I, cap. xix.
<<<avosque in finem usque exquirere, (3) Non so donde provenga questa
<<<<non subsisteremus antequam per tradizione.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 25

grationem, iam abunde quadragesimum annum regni moderamen vanna fu modello


di sovrana,
adepta, ipsum in humanitatis mansuetudine et iusticie freno, mira
cum subditorum consolatione utilitateque omnium, cui semper
consuluit, gubernavit; ut si presidentium virtus, clementia, iusticia
5 atque benignitas possint regum solia stabilire, suum sceptrum
debuerit esse firmissimum et in debitis subditorum favoribus con-
maggior ladiviene
servari (1), ingens igitur et magnifica, ut ad te revertar, glorio- dunque a-
gloria
sissime princeps, ingens, inquam, est ista victoria, quam et ab di lui che lavinse.
avis tuis rebus gestis iure possumus et cunctis gentium hystoriis
10 anteferre. cave tamen, ne tantorum successuum gloriam tibi
tuisque consiliis in elatione mentis ascribas. satis enim superque
Carloperòdovrà
satis tibi gloriari licet, quod opificii rerum omnium faber Deus riconoscer da Dio

tibi tam magnanimi pectoris robur infudit, quod inspirata tibi ogni sua prospe-
consilia, ne inania forent, sua manu direxit, quod te, paulo ante
15 rerum omnium indigum, ad tanti regni celsitudinem sublimavit.
ipse, ipse quidem omnipotens Deus movit omnia fundamenta
terre (2) ; ipse te regem unxit; ipse te in regnum sua manu perduxit ;
ipse te, ne hostium tuorum predam fieres, continue sociavit ;
ipse procerum regni mentem in tuum favorem et ipsos populos
20 inclinavit ; ipse hosti potentissimo tuo consilium eripuit et eun-
dem in valle Caudina, ubi tibi se obiecerat, pavidum reddidit et
fugacem ; ipse tibi Neapolitane civitatis portas aperuit ; ipse tibi
populum illum reddidit obsequentem; ipse dedendam tibi ipsam
reginam inclusit; ipse hostem cum exercitu suo sine sudore et
25 sanguine in manibus tuis dedit; et denique, quod summe mira-
culosum est, omnes oppugnatores tuos, qui vel manu vel consiliis
officere poterant, in potestate tua tradendos, quasi in utrem un-
1. TM ad unde 2. T adepti 4. T constituit et 5. Tpossunt 8-9. M
ab avitis 14. T nectinvenia 18. M in preda 21. TM reddit 23. T omette
ipsam 25. T omette in 26. Tomette est

(1) Ad onta de' suoi errori Gio- debbono quindi stimarsi più esagerati
di quelli che le prodigò viva il Boc-
vanna s'era saputa acquistar viva am-
CACCIO (op. cit. c. LXXXI B; e cf. HOR-
mirazione presso i contemporanei ; nè
storici imparziali e sagaci le rifiutano TIS, Studi, p. 103 sgg.), ed estinta il
neppur oggi il merito di aver bene e MOCCIA (cod. Parig. Fonds Lat. 8410,
saggiamente regnato; cf. GIANNONE, с. 26 в).
op. cit. p. 369 sgg. Codesti elogi non (2) Cf. Psalm. LXXXI, 5 .
2
*
Coluccio Salutati, II .
26 EPISTOLARIO

dique congregavit (1); ut nichil tuis tuorumque votis, adeo feliciter


successerunt, vel ad explendam victoriam vel ad glorie cumulum
non ascriver a
medesimo il me-
sè deficere videatur. non persuadeant igitur tibi circunstantium
rito di si mirabile
impresa, greges, quorum de more est blandiri dominis et simplices aures
principum, qui de integritate sue puritatis aliorum mores et ani- 5
mos metiuntur, assentationibus permulcere; non persuadeant, in-
quam, te ista tua virtute vel tuis consiliis effecisse, que luce clarius
ab illo in te et per te facta sunt, apud quem non est impossibile
verbum ullum (2). fraudulentum est in ista societate mortalium sibi
gloriam alterius hominis quesitam laboribus arrogare, sed immane 10
et sacrilegum est titulis suis ascribere que ad divine maiestatis
gloriam debeas predicare. qui rapere conatur Dei gloriam, po-
macchiandosi cosi tentiam sine dubio raperet, si possibilitas preberetur. quod quidem
di sacrilega super-
bia.
superbe mentis propositum fuisse constat et nobilioris creature,
que mox ignobilior facta fuit, et parentum nostrorum in transgres- 15
sione precepti, cum diis fieri similes putaverunt. da gloriam do-
mino Deo tuo (3) ; dic non solum ore, sed corde Apostolicum ver-
Ei fu strumento
docile della vo-
bum illud: quicquid sum, Dei gratia sum (4). dic tecum : Domine,
lontà divina, et homo natus et rex factus et hostium victor et tanti belli glorio-
sissimus triumphator, opera manuum tuarum sum ego (s) ; ut hac 20
veri confessione et debita reverentia tua in eadem Dei benigni-
tate et gratia futuros sublimationis tue fructus, sicut speramus,
afferas in tempore suo . ad maiora quidem forte, quam cogites,
te Deus tot manifestis miraculis exaltavit. non putes ; parce,
precor, si te forsan offendero, verum enim de te loquar, quod 25
raro solet ad aures principum, qui inter blandientium versantur
insidias, pervenire ; non putes, inquam, non credat serenitas tua
che loelesse a ciò,
non per i suoi me.
Deum ad tantam gloriam et ad illa mysteria, que mox prodam, te
riti,
tuis meritis assumpsisse. retracta tecum, ut puericiam omittam,
2. T omette glorie 6. Mdà assentationibus per correzione ; praemulcere 9. M
fraudolentium Tesse e si per sibi 10. Tulterius Mabrogare 23. T offeras
29. T tralascia omittam

(1) Cf. Psalm. XXXII, 7 . (5) Frase assai comune nei sacri
(2) Cf. Luc. I, 37. libri : cf. Іов, X, 3 ; XIV, 15 ; Psalm .
(3 ) Cf. Ios. VII, 19. VIII , 4 , 7 ; XVIII , 2 ; CI , 26 ;
(4) PAUL. Ad Cor. I, xv, 10. CXXXVII, 8, etc.
DI COLUCCIO SALUTATI . 27

tue tempora pubertatis ; pone tecum omnium cogitationum tua- può


giacchè egli non
stimarsi sce-
vro di colpe,
rum atque factorum diligentissimam rationem ; noli, si quid per
te erratum est, post terga proicere. pone te ante te ; dic tibi et
conscientie tue : hec bona neglexi, hec mala feci, in hoc divine
5 maiestatis numen offendi; et quoniam in mundo es, in quo mundus
esse non potes, noli te seducere tibique ipsi mentiri, dicendo :
quia peccatum non est in me (1) ; sed mundum dividendo cum Apo-
stolo dic: in hoc concupiscentia carnis pollutus sum, in hoc per
concupiscentiam oculorum nimis mihi complacui, in hoc nimis per
10 vite superbiam sum elatus (2). cum hoc diligenter feceris, tunc
enumera bona, si voles, et tecum ipse considera quid apud examen
illius districti iudicis merearis . non dubito, quoniam peccatorum,
ut Satyricus ait (3),
prima hec est ultio, quod se
15 Iudice, nemo nocens absolvitur,

quin non fatearis tot et tanta tibi supra merita pervenisse; in ma per sua bontà:
perchè ritorni la
defensionem siquidem fidei christiane et in declarationem iusticie pace alla Chiesa,
veri vicarii Iesu Christi domini nostri, Urbani sexti, te Deus regem
fecit et supra mortalium vires in mirabili potentia sua voluit
20 esse victorem. nam licet viderit universus orbis, quicquid de
metus impressione contendat genus illud viperarum, Urbanum in conculcando gli
scismatici ,
summum pontificem sublimatum; licet illi post muliebrem, quem
obiciunt, metum, in tranquilla Urbe et plaudenti populo Urba-
num coronaverint, inthronizaverint dederintque universis fidelibus
25 in summum pontificem venerandum; licet eidem astiterint in
concistoriis et aliis actibus, qui nequeunt nisi per Sedem Apo-
stolicam explicari, et multis mensibus, sine suspitione et mur- conoscer
cherifiutanodiri-
legittimo
mure intrusionis, ipsimet eundem in verum papam habuerint, se- ilsi medesimi
pontefice, hanno
ch'es-
cedentes attamen universi multos faciunt de domini nostri iusticia creato.
30 dubitare multosque, sicut videmus, principes et populos in suam
sententiam attraxerunt. nec pudet eos; in tantum furorem et tam

3. M pericere (?) 7. T quod 11. T quod 14. M est hec Tultro


26. M consistoriis 30. Tdubitatore e sint per sicut

(1) Cf. IOHANN. I, 1, 8. (3) IUVEN. Sat. XIII, 2-3 .


(2) Cf. IOHANN. I, II, 16.
28 EPISTOLARIO

ingentem mentis cecitatem collapsi sunt; quod singuli scripserint


privatis eorum litteris cunctis pene mundi principibus atque po-
pulis canonicam assumptionem Urbani, ipsum verum pontificem
asserentes. ad horum igitur confusionem, imo forsitan ad salutem,

Grangloria ver-
a Carlo dalla
tot et tanta in te miracula facta sunt. o te felicem, o te super 5
distruzione dello
scisma, omnes mundi principes gloriosum, si dederit Deus hanc abomi-
nationem scismaticam tuis manibus opprimi aut lacerum Ecclesie
corpus in unitatem veri pontificis reuniri ! faciet hoc itaque
Deus, si te in huius secundo fortune tue cursu talem exhibeas,
quod fieri tante rei auctor et principium merearis. erexit et te ro
Deus, ut populis, qui se tibi favorabiles prebuerunt, in iusticia et
equitate consuleres eosque de servitute scismatis apostatici libe-
e
dall' appoggio rares. erexit et te Deus, ut fidelibus sacratissimi sanguinis regii,
ch'ei sarà per dare
ai guelfi ,
quos guelphos agnominavit antiquitas, salubre fores presidium
et asilum. nec tibi parvum videatur esse quod dico. pium qui- 15
dem et electum genus hominum guelphi sunt, amatores pacis,
fedeli servitoridel- Dei iusticieque cultores, qui semper sevientibus seculi principibus
la Chiesa,
in Ecclesiam, afflictis summis pontificibus astiterunt. et quoniam
e sempre alla sua hoc hominum genus inclyti progenitores tui semper fuerunt fa-
stirpe devoti .
vorabiliter prosecuti, dicam breviter quantum ex litterarum mo- 20
nimentis accepimus, unde processerit pars guelphorum, ut ad hos
fovendos per maiorum tuorum vestigia gradiens, propensius ani-
meris. quod facturi paulo altius ordiemur.
Come sien nate
in Italia le parti
Tempore quo Henricus, durus persecutor Ecclesie, quem aliqui
de'ghi- tertium, aliqui quartum volunt, auspiciis infelicibus imperavit,
de' guelfipere operadi
bellini 25
Enrico IV impe- idem princeps detestabilem persecutionem mente concipiens, totam
ratore .

undique divisit Italiam magnamque eius partem contra pastores


Ecclesie concitavit sectasque, que postea guelpha et gebellina
!
dicte sunt, dum opprimere querit Ecclesiam, introduxit: que si-
quidem partes, durante dissensione inter summos pontifices et 30

1. T quare 5. in te] T interim 9. M eius cassato e sostituito con huius


10. Qui comincia il frammento V. 14. V cognominavit 15. V auxilium - par-
vum tibi T dopo parvum aggiunge quidem 17. T se victoribus seculi Mprincipiis
20. M monumentis corretto in monim. 22. V graditus 23. T ordinemur 24. V
prosequtor 26. V prosequtionem M concipies 28. VT septasque 30. Tdiscus-
sione, forse dissensione
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 29

imperatores, mira sunt pertinacia confirmate; adeoque contrariis


Italicorum studiis increverunt, quod nedum illius etatis homines
venenum huius gemine factionis infecerit, sed quasi hereditarium
ius in filios atque posteros transierunt (1). nomina vero dicuntur a
5 duobus Alemannie principibus, qui bellum simul gerentes patriam
totam diviserant, provenisse. cum enim uni Guelphus vel, ut Guelfo, benché marito
altri da
di

alii tradunt, Gulphus, qui et comitisse Mathildis vir, licet inutilis, Matilde,
fuisse creditur, nomen esset; alter Gebellinus diceretur, vocabu- ecredan
da Ghibellino
derivate. le
lum his factionibus indidere (2). sive autem hec fuerit ratio no-
Forse presero i
10 minum, sive, ut quidam volunt, gebellini dicti sint quasi bella nomi dall'indole di
gerentes, eo quod illud genus hominum, imperatoribus obse- coloro che le for- marono.

quens, bellis et novitatibus atque sanguine delectetur; guelphi


vero, quasi gerentes fidem, appellati sint, eo quod pro fide et
Romana Ecclesia summisque pontificibus semper decertaverunt (3) ;
15 ista tamen nomina a maioribus nostris accepta usque ad nostra
tempora pervenerunt (4). nec ignoro quosdam miraculose mi-
nusque verisimiliter tradidisse, volentes horum nominum reddere
rationem, in monstro, quod in aere quidem apparuisse credi vo-
lunt, hec nomina prius in voce tonitrui sonuisse. dicunt enim, Voglion però al-

1. Madeo quod corretto d'altra mano. 3-4 . Tin fil . atque poster. hered. ius transierit
4. V in luogo di transierunt dà suscitavit e invece di nomina dà nam 5. VHalamanie
6. T diviserunt M pervenisse enim] Tautem V velut 7. V Guelfus Tomette et
MMatheldis vir] T viribus 8. V alteri 9. V inuidere 10. MTV sunt
11. M obsequiis 12. V delectatur 13. M V sunt 14. V & certaverunt
16. Tnimisque 17. V verisimile

(1) Cf. LAPO DA CASTIGLIONCHIO, <<<tam detestanda materia, quem diu


Epistola ossia ragion. cit. par. III, p. 81 . <<<
Florentini secuti sunt » . Anche Geri
(2) Cf. G. VILLANI, Istor. fior. lib. IV, d'Arezzo, il celebre letterato vissuto
cap. xx e lib. V, cap. xxxvIII. sui primi del sec. XIV, aveva compo-
(3) Cf. LAPO DA CASTIGLIONCHIO, sto su tal soggetto un libro, che Lapo
op. cit. par. III, p. 79 e cf. anche da Castiglionchio cita (Epistola ossia
BARTOL. A SAXOFERRATO, Tractat. de ragion. cit. p. 78). Di un Cristiano
guelphis et gebellinis, Venetiis , 1585 , da Camerino, autor d'un poemetto
C. 151 A. su'guelfi ed i ghibellini, ci parla il
(4) Intorno a codesta questione pa- S. medesimo nell'epistola allo Stella.
recchi scritti eran apparsi alla luce, e Maggiori ragguagli sull'argomento in
prima che il S. fiorisse ed a' tempi suoi. MURATORI, Antiq. Ital. dissert. LI ;
Se crediamo a BENVENUTO, Comm. Antiq. Estens. par. I, cap. xxxi, e
Parad. XVI, 56, V, 165, Baldo, « il vil- nelle note al MUSSATO, Hist. Augusta
« lan d'Aguglione », « fecit librum de in Rer. It. Scr. X, 282.
30 EPISTOLARIO

cuni, fra cui Saba inter quos precipuus fuit Sabas Malaspina , qui tuorum
Malaspina,
maiorum gesta satis incompte, ne dicam insulse, descripsit, in
nativitate Manfredi, quem adulterio natum tradunt, in partibus
che questi nomi Tuscie aere rutilo duas nubium imagines femineas apparuisse,
abbiano origine da
un celeste prodi- aspectu terribiles simulque brachiis per mutua nexis, diu magna s
gio.
cum admiratione videntium colluctantes ; ut nunc ista, nunc illa
prosterni, nunc una, nunc altera sublevari, alternatis vicibus et
valentior insurgere videretur et aereo mugitu voceque tonitrua
unam guelpham, alteramque gebellinam vocari a cunctis audien-
tibus deprehensum (1). quod quidem, etsi verum esse potuerit, 10
Comunque sia di pro magnitudine tamen miraculi non audeam affirmare. quicquid
ció, da 237 anni
circa, questapiaga autem homines de nominibus huiusmodi fabulentur, certa tamen
affligge l' Italia,
est Italicorum ista divisio, qua iam, sicut per hystorias perpen-
dere possumus, ad ducentesimum atque quasi trigesimum septi-
mum annum, flenda cum vastitate patrie plurimum effundendo 15
nè cesserd d' af- sanguinem, decertamus. nec arbitror pestem hanc finem nostris
fliggerla, chè gli
astri stessi su ció temporibus habituram.
influiscono.
nam si astrologie tractatoribus credendum
est, has factiones et sectas et quicquid apud mortales agitur ce-
lorum et siderum influentia suis viribus introducit. quanvis enim
sidera voluntates hominum non cogant, fatentur tamen etiam vere 20
fidei tractatores ipsum celum in mentes nostras influere et liberum
nostre voluntatis arbitrium ad hoc potius quam ad illud citra
necessitatis tamen violentiam inclinare; quod, cum in privatorum
actibus multum valeat, plurimum tamen in alicuius universitatis
deliberationibus operatur. volunt igitur hi, qui ex effectibus vir- 25
Reggono Giove tutes corporum celestium deprehendere sunt conati, temporalem .
ed il Sole le sorti
della Chiesa e dei felicitatem et infelicitatem Ecclesie secundum Iovis et Solis do-
guelfi
minationem, situm et fortitudinem variari, quos etiam planetas
all'influsso di Sa- pro guelphorum significationibus tradiderunt ; ipsum vero Satur-
1. V sabbas 5. diu] T divina 8. V validioret voceque continua 10. V ag-
giunge est 11. M per magnitudinem Vquid 12. Tcertum 13. T quam V scandere
14. Tomette quasi 15. cum] T tamen 18. V septas 19. Vinfluentie ? Vintroducunt
20. T voluntatem 23. T quare 24. T tamen plur. 27. secundum] Vut

(1) SABA MALASPINA, Rer. Sicular. AZARIO, Chron. in MURATORI, Rer.


historia, lib. I, cap. I, in MURATORI, It. Scr. XVI, 299.
Rer. It. Scr. VIII, 787 ; cf. anche P.
DI COLUCCIO SALUTATI . 31

num et Martem fortune statu Romano imperio et ipsis tradere turno e di Marte
soggiaciono l'im-
gebellinis. solares igitur et ioviales homines guelphi sunt et, iuxta pero
lini; ed i ghibel-
dondelemacchie
traditiones astrologorum, benigni, gratiosi, venerabiles in facie, uni, i pregi degli
de-
aspectu pulcri, pacifici, mites et religiosi. e contra vero satur- gli altri.
5 nini et martiales, quales gebellinos volunt, mali, maliciosi, ira-
cundi, superbi, crudeles et irrequieti (1) ; ut in tanta varietate morum
et quasi quadam contrarietate nature et adversas primorum mo-
tuum qualitates, difficile sit hominum concordiam reperire, pre-
cipue cum necesse fiat insurgere scandala propter peccata morta-
10 lium, quibus quotidie Creatoris nostri maiestas offenditur et ad
has delictorum punitiones per iusticiam invitatur. non igitur de-
relinquas optima maiorum tuorum vestigia, qui semper hoc be-
A Carlo spetta
nignum genus hominum confoverunt. confirma Ecclesiam, con- esaltar la Chiesa

sule regno nitarisque pacis nomen tibi a nativitate inditum (2),


15 non solum intra tui dominatus fines, sed per totam Italiam pro-
e adempire le pro-
pagare teque totum iuxta nominis tui significatum cunctis pre- messe, che da il

beas gratiosum. Karolus enim a charis grece, latine gratia , nome suo.
et olon , totus, dicitur, hoc est totus gratiosus . glo-
riosissimum profecto nomen, et quod debeat omni conamine iuxta
20 vocabulorum illud componentium significata totisque nixibus adim-
pleri.
Et quoniam ad illam partem, quam in ultimis reservavi, ven- Rammenti i do-
veri del regnante ;
tum est, ut te non admoneam, sed exhorter ad ea que debeant
tuum stabilire sceptrum tuique nominis gloriam propagare, volo
25 quod primo cogites te regem esse, quod quidem nomen, a re-
gendo veniens, non a regnando , non minus oneris si-
gnificat quam splendoris. regere quidem dignitatis est, est etiam per il quale alla
dignità si aggiun-
et laboris, ut si hunc deseras, illam perdas. non est ociosum gono gravi cure.

1. Romano] V et vario 2. M iovales Tomette homines 5. T quos 6. T


omette crudeles 7. Tper nature scrive nec et adversas corretto in adversus 10. Tma-

gestas ostenditur 11. Tergo 16. V omette cunctis 17 MTV caris 18. V quasi
perhoc est e gratissimum 20. V nexibus e qui termina in esso il frammento. 24. T
voloque 25. M dopo quidem dà esse cancellato. 26. T honoris 27. T dignitas

(1) Anche LaPo da CASTIGLION- tutte le virtù, ne'ghibellini tutti i vizi.


CHIO (op. cit. p. 79) dimostra in (2) Carlo era stato, nascendo, chia-
guisa affatto consimile esser ne'guelfi mato << della Pace » .
32 EPISTOLARIO

Arduo compito nomen regis, non est facile munus aliis imperare, ut non imme-
reggere le sorti di
uno Stato;
rito Tiberius, qui laudabile principium sui imperii crudelitate luxu-
riaque corrupit, persuadentibus amicis quod inire non cunctaretur
dominium, tradatur increpans respondisse : nescitis quanta bellua
sit imperium; et tandem, quasi coactus, conquerens miseram et s
onerosam sibi iniungi servitutem, rerum moderamina suscepisse ( 1).
cosicchè più da
fuggire è il diade- quod quidem nec illum, quisquis fuerit, regem latuit, qui oblatum
ma che
marsi . da bra diadema fertur aliquandiu considerasse demumque, ut Valerii
verbis utar (2), dixisse: o nobilem magis quam felicem pannum,
quem si quis penitus agnoscat, quam multis sollicitudinibus et 10
periculis et miseriis sit refertus, ne humi quidem iacentem tollere
vellet! quod si posset, ut verum est, miseris mortalibus persua-
deri, nunquam forent pro regnando certamina, nec, deceptis in
splendore dignitatum mentibus ambitione dominii, respublice qua-
Primachegli al-
tri, governi ilprin-
terentur. rex igitur es : incipe prius tibi quam aliis imperare ; 15
cipe sè stesso ;
rege te ipsum, noli regendorum subditorum studio tuimet dere-
linquere moderamen . unus homo maximum regnum est; im-
peret et sceptrum teneat in te ratio; regulet voluntatem, contineat
tengaschiavi ipro primos motus, comprimat iram, extinguat libidinem, obtundat cu-
pri vizi;
piditates et, cum te talem senseris, tunc aliis imperato. sit tibi 20
fedius tuorum superari virtutibus, quam aliorum armis. turpe
quidem est atque ridiculum minus bonum melioribus presidere :
sia degno dell'al- non tantum dignitate tuis, sed virtutibus antecellas. conare quod
tissimo suo seggio .
non solum rex sis, sed dignus regali culmine iudiceris. infirmum
quidem regnum est, quod delatum creditur ad indignum. si patres, 25
si filios, si fratres, si amicos et alios quoscunque nobis amore,
sanguine vel affinitate coniunctos, non solum bonos, sed optimos
exoptamus ; quid velle de regibus subditos arbitraris ? si pudet
magnos subesse minoribus, cui non minus bonis subesse pudeat
Vero sovrano è meliores ? ille verus rex est, quem preficit ratio, non quem na- 30
colui, cui non la
fortuna o la na- tivitas exhibet, potentia imprimit vel electio facit. ratione autem
scita, ma la ra.

3. T qui mire 9. Tmagisque 12. T qui 16. T studiorum subditorum


23. T tamen

(1) SUET. Tib . Caes . XXIV.


(2) VAL. MAX. Fact. dict. mem. lib . VII, 11, ext. 5.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 33

preest quem ita super alios perfecit virtus, quod in eius compara- gione colloca sul trono.

tionem aliquid non videatur aliis non deesse. nichil inter tyrannum
Tantovalea ap-
et regem interest, nisi quia hic bonus, ille malus est. apud antiquos presso gli antichi
re quanto tiran-
enim et tyranni reges et reges tyranni vocabantur; litteris qui- no;
5 dem hec nomina, non significationibus differebant. a fortitudine
namque tyranni dicti sunt; tyros enim grece, latine fortis ;
unde et tyrones fortes milites appellamus. hinc etiam Maro
noster Eneam suum nunc regem, nunc tyrannum appellat :
Rex erat Eneas nobis, quo iustior alter
10 Nec pietate fuit nec bello maior et armis (1).

at alibi de eodem ait:

Pars michi pacis erit dextram tetigisse tyranni ;


et mox subiit :
Vos cuncti regi mea nunc mandata referte (2),

15 sed potentiores et ipsi reges fortitudine atque viribus abutentes, ma l' abuso del
potere die' a que-
virtutis nomen in vitii vocabulum transtulerunt ; unde et tyranni st'ultimovocabolo
sinistro significa-
to.
iniusti domini dicti sunt (3). sive ergo iniuste intraverit sive iniuste
regat, tyrannus est: sola virtus, non titulus, non unctio, non dia-
dema, non consecratio regium nomen gignit. habes optimi vatis
Vero sovrano è
20 testimonio superioribus versiculis quid regem deceat : iusticia, solo chi virtuosa-
mente regni,
pietas, bellique doctrina. hec regem faciunt, hec regium sceptrum
ornant.
iusticia quidem in omnes, pietas in superos, armorum
exercitium ad propulsandas, non ad inferendas iniurias. multos
decepit licentia regia, qui, cum supra leges sint, libitum in licitum gi,
osservando le leg.
25 converterunt. paucissimi cum divis Severo et Antonino dicunt :
licet legibus soluti simus, legibus tamen vivimus (4). semel di-
ctum, perpetuo persuasum est : quod principi placuit, legis habet
1. T praefuit - comparatione 5. T omnia 8. Tomette suum 12. T dextrum

19. T regni 23. M praepuls . 24. T super M reges; falsa correzione per leges
prima scritto.

(1) VERG. Aen. I, 544-45. fitto anche da PAPIA, Diction. s. v.


(2) VERG. Aen. VII, 266-67 : il testo (4) Instit. lib . II, tit. XVII, Quibus
però nel 2º verso dà « contra » . modis testamenta infirmen-
(3) Tutto questo proviene da ISID. tur , § 8 .
Origin. lib. IX, 19-20 ; messo a pro-
Coluccio Salutati, II. 3
34 EPISTOLARIO

sottoponendo ad vigorem; nec, sicut Theodosio augusto visum est, maius imperio
esse il proprio vo-
lere,
putant legibus submittere principatum (1). o beatas respublicas,
o felicia regna, quorum reges et principes iusti sunt et sic se le-
eprepotenza
rintuzzando la
dei mi-
gibus subiciunt, quod domesticos, qui de regia maiestate presu-
nistri che elegge
ad assisterlo . munt, imo plerumque regali potentia per superbiam abutuntur, 5
exemplo suo moneant quid ipsos oporteat observare ! maxima
quidem diligentia cavendum est, ne quos quotidie consulis quive
tibi iugiter assistunt, potentiam eis traditam vel permissam con-
Protegga dun- vertant ad iniuriam infirmorum. audi pauperes, exaudi miseros,
que Carlo i de-
boli;
impotentes adiuva, viduas fove, pupillos protege ; memento te 10
parvis presidium esse, maioribus vero frenum ; noli committere
delle liti de' suoi
famigliari si faccia
maiorum causas maioribus ; tu ipse iudica quid sit de familia-
egli stesso defini- rium tuorum litibus statuendum. raro palatium habitantes contra
tore,

se mutuo iudicabunt ; invicem cedunt, similia de similibus expe-


ctantes ; quos vero conversationis insolentia parumper tue maie- 15
perchè i giudici
ordinari non osano
stati facit extraneos, quomodo putas aut qualem de purpuratis et
palesar ingiuste le stipatoribus tuis, quibus indigent, quos reverentur, quos metuunt,
pretesedeipotenti;
quorumve suffragia exoptant, ferre sententiam ? nec pauperum
etiam vilissimas contemne causas ; plerumque quidem, licet mi-
nimum sit quod in litem deducitur, de maiore parte census pau- 20
peris agitatur. omnis fere pauperis questio de tota substantia est;
non minor est sibi iactura vituli quam diviti sit armenti. etut
chiuda gli orecchi ad familiares tuos redeam, cave ne detractionibus aures prebeas,
alle delazioni.

licet verum noveris quod defertur, licet verum forte tecum tacitus
opineris. ostende te non credere : perpendant detractores te mo- 25
leste ferre quod suggerunt. et si quid habes, quod de insusur-
rantibus allatum sit, sive verum sive falsum credas, optimum
pur cercandodi co-
noscere il vero;
erit obicere, ne putent et ipsi accusatoribus se carere. diligenter
tamen adverte quod dicitur et inquire cautissime quod affertur ;
inventa, non suggesta corripias. si hoc feceris, non poterit apud 30
1-2. Tomette augusto - putant 3. Tet felicia 4. qui de] T quidem 7. quive] T
qui ut Mqui ne 12. TM omettono maioribus tu ipse] M turpem M familiari , cor-
retto d'altra mano. 17. T indigeat i 19. T contere 20. T maiori 21. questio]
Tquod 25. M molestum 28. T obticere

(1) Cod. lib. I, tit. XIV, De legib . et constit. princ . et edictis ,


const. IV .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 35

serenitatem tuam, quod maximum regum et principum exitium


est, innocentia circunveniri; nec, te impulso, nocere valebit in- innocenti
cosi proteggeràgli
contro

vidia, que, regalium curiarum vernacula, insontes prosequitur, gli insulti dell'in-
vidia,
bonis detrahit, virtutibus obstat, regna dividit et quasi vénenum
5 pestiferum mentes inficiens, fidelibus oppressis consiliis, in preci-
picium reges ducit. nulla curialium pestis maior ; cum aliquis delle flagellocorti;massimo
honoratur, excandet ; cum laudatur, obstrepit; cum deprimitur,
gaudet. infernus te absorbeat, bestia mortifera, que societatem
mortalium occulta infectione corrumpis ; precipue bonis, ne emer-
10 gant, laqueos tendis, insidias struis et offendicula machinaris ! 0

beatos reges, o felices principes, qui tua figmenta cognoscunt, qui


sciunt a tuis sagittis innocuos conservare, qui tuas versutias non
ignorant, quive te noverunt extinguere teque de circunstantium
sibi mentibus extirpare ! et ut hoc cum Satyrico concludam :
così sventerà le
15 pulsa, dinoscere cautus, insidie de' calun-
niatori.
Quid solidum crepet et picte tectoria lingue (1).

hic labor, hoc opus est; et denique te moniturus


His ego centenas ausim deposcere voces,
Centum ora et linguas optare in carmine centum (2) ;

20 ut quanto me magis vides huius tue admonitionis avidum, tanto


magis te in hoc prebeas circunspectum.
Sed unde paulisper evagata est, iam ad te revertatur oratio.
satiari quidem nequit innata devotio illa scribendo colligere, que
credam ad exaltationem tui culminis pertinere. volo igitur, ut te
25 verum regem exhibeas, quod iustas leges subditis previdendo Ma per riuscir
modello di sovra-

componas et, quod illis auctoritatem dare potest, illarum sis pre- poncorreancora
leggi;
cipuus observator. male quidem populi de legibus sentiunt, quas

1. M vitium 3. M persequitur corretto in pros. 5. Tet in 9. M cor-


rumpes 10. instruis 12. T se conservare 13. Textinguerunt 16. M tectoriam
17. T omette hic - moniturus 22. Tevaginata 25. T qui e così M dov'è corretto
sopra in quod Tprovidendo 26. T qui M quid 27. sentiunt] T statuerint

(1) PERS. Sat. V, 25. a PERS. Sat. V, 26; del secondo non
(2) Il primo di questi versi è tolto saprei additare la provenienza.
1

36 EPISTOLARIO !

curarne l'adempi a latoribus observari manifestissime non perpendunt. et omne


mento;
onus, licet gravissimum, minoribus leve creditur quod a maio-
conformarleaipre-
cetti dell'equità,
ribus sine differentie prerogativa subitur. memento, cum legem
institues, te non tibi, sed subditis et ipsi utilitati publice consul-
Guai a chi ema-
na leggi inique.
turum; sit tibi semper ante oculos Propheticum illud: ve, qui 5
condunt leges iniquas ! (1) sit eadem lex omnibus tam indigene
quam colono (2), sit lex tua lex iusticie, lex veritatis et equitatis.
si legem iniustam tuleris, totiens renovabitur iniusticia tua, quo-
tiens lex adimplebitur. non semel peccat, qui legem condendo
peccat. habent cetera delicta mensuram, legis vero latoris pec-- 10

catum quodammodo infinitum est. fac legem, quam tu ipse mu-


tare non velis, quam subditi leta mente recipiant, posteri non
subvertant et quam omnium consensus ratam efficiat. non so-
lum temporalia dispensent utiliter leges tue, sed edificent ad sa-
lutem. non sint laqueus simplicibus, non captio innocentibus, non IS
refugium subdolis, non telum calumniosis; sed denique sint recte,
rationabiles, clare, simplices, immaculate et, quod summum pre-
stabit, populorum assensu sint ad salutem omnium et utilitatem
Elegga Carlo il
libati magistrati,
publicam institute. pone tales magistratus in regno, qui iusticiam
in benigna severitate ministrent, qui non insidientur divitibus, 20
qui non circunveniant in calumniis simplices, qui denique iusti-
inaccessibili alla
corruzione , or di-
ciam non mercentur. non sine causa dico. iandiu enim, quod
latatasi dovunque, quidem periculosissimum est et turpe, venundare delicta venit in
morem et per totius regni limites inolevit. homicidas, fures, la-
trones, violentos et omnes maximorum delictorum reos corrum- 25
pens pecunia iudices tutos facit. tolle pestem istam, tolle abomi-
nationem hanc, extingue tam scelesta flagitia,
Timeant peccare mali formidine pene (3).

1. T laboribus Momnem corretto. 2. Tbene qui 3. T scribitur 5. ve]


Tut 6. T indigenis 9. Tomette lex 10. Tlatorum 11. tu ipse] M tur-
pem 15. sint] T sicut 16. T omette recte 24. limites] T milites 26. T tuos
facere 28. T omette pene

(1 ) ISA. X, I. « care boni virtutis amore », Ер. І,


(2) Exod. XII, 49. XVI, 52 , cf. VOIGT, Florilegium Gottin-
(3) Per la storia di questo dettato, gense in Romanische Forschungen, III,
inspirato dall'oraziano : « Oderint pec- 294, n. 132.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 37

non nutriat indulgentia, non impunitas, non iudicum avaricia cum rigorosi nell'appli-
cazione della giu-
regni deformatione delicta. quid enim deformius quam iusticie stizia,
solem extinguere, quam, illo sublato, regna tutissima in latrocinia
commutare ? si iusticiam opprimi patieris, nonne bonis securi-
5 tatem substuleris et malos effeceris in omnia scelera precipites et
effrenes ? quid prodest regi iusticia sua, si ministrorum suorum
iusticia non accedat; quid prodest iusta statuere, bona velle, equa
precipere et honesta iubere, si in executorum manibus corrum-
pantur ? diligenter ergo respicias quibus regni tui stabilimenta
10 committas. stabile quidem tibi tuisque regnum erit, si ipsum in dei che regni
è fondamento
;
integritate misericordis iusticie continebis. audi psalmistam, imo
Spiritum Sanctum ore regio resonantem : iudicate, inquit, egeno
et pupillo, humilem et pauperem iustificate (1). hoc est divine
vocis oraculum, hoc est illius vere ineffabilisque sapientie pre-
15 ceptum, que dixit : diligite iusticiam qui iudicatis terram (2). et
ut ad Psalmum revertar, ostendam quosnam exstimaverit ius-
sionis huiusmodi contemptores. nescierunt, ait, neque intellexe-
runt; in tenebris ambulant. et subdit : movebuntur omnia funda-
menta terre (3) ; seque convertens ad ipsos, inquit : vos autem, sicut
20 homines,moriemini et sicut unus de principibus cadetis (4). videsne,
princeps optime, quid dii, hoc est reges, quos in deorum nume-
rum ceca gentilitas referebat, si iusticiam dereliquerint, debeant
expectare ? movebuntur equidem fundamenta terre, hoc est eo- isi quali altrimenti
sfasciano e pre
rum, qui reguntur, hominum voluntates, in quibus terrenorum re- cipitano.
25 gnorum fundamenta nituntur. ipse namque Deus in ultionem
neglecte iusticie excitat contra reges et principes animos popu-
lorum; nec solum impetit illos humilium pena, quorum est mori,
non ruere, sed etiam illa terribili vertigine principum, qui quanto
super alios altius evecti sunt, tanto gravius, dum corruunt, op-
30 primuntur. custodi itaque, sicut pupillam oculi tui, preceptum
istud; sitque constans et perpetua voluntas tua, ut ius suum cunctis

5. T abstuleris in malos 12. T regis 16. M revertens quisnam esitus maneat


29. T erecti

(1 ) Psalm. LXXXI, 3 . (3) Psalm . LXXXI, 5 .


(2) Lib. Sap. I, 1 . (4) Psalm. LXXXI, 4-7 .
28 EPISTOLARIO

ingentem mentis cecitatem collapsi sunt; quod singuli scripserint


privatis eorum litteris cunctis pene mundi principibus atque po-
pulis canonicam assumptionem Urbani, ipsum verum pontificem
asserentes. adhorum igitur confusionem,imo forsitan ad salutem,
Grangloria ver-
rà a Carlo dalla
tot et tanta in te miracula facta sunt. o te felicem, o te super 5
distruzione dello
scisma, omnes mundi principes gloriosum, si dederit Deus hanc abomi-
nationem scismaticam tuis manibus opprimi aut lacerum Ecclesie
corpus in unitatem veri pontificis reuniri ! faciet hoc itaque
Deus, si te in huius secundo fortune tue cursu talem exhibeas,
quod fieri tante rei auctor et principium merearis. erexit et te 10
Deus, ut populis, qui se tibi favorabiles prebuerunt, in iusticia et
equitate consuleres eosque de servitute scismatis apostatici libe-
e
dall' appoggio rares. erexit et te Deus, ut fidelibus sacratissimi sanguinis regii,
ch'ei sarà per dare
ai guelfi ,
quos guelphos agnominavit antiquitas, salubre fores presidium
et asilum. nec tibi parvum videatur esse quod dico. pium qui- 15
dem et electum genus hominum guelphi sunt, amatores pacis,
fedeli servitoridel- Dei iusticieque cultores, qui semper sevientibus seculi principibus
la Chiesa,
in Ecclesiam, afflictis summis pontificibus astiterunt. et quoniam
e sempre alla sua hoc hominum genus inclyti progenitores tui semper fuerunt fa-
stirpe devoti.
vorabiliter prosecuti, dicam breviter quantum ex litterarum mo- 20
nimentis accepimus, unde processerit pars guelphorum, ut ad hos
fovendos per maiorum tuorum vestigia gradiens, propensius ani-
meris. quod facturi paulo altius ordiemur.
Come sien nate
in Italia le parti
Tempore quo Henricus, durus persecutor Ecclesie, quem aliqui
de' guelfipere operadi
bellini de' ghi- tertium, aliqui quartum volunt, auspiciis infelicibus imperavit, 25
Enrico IV impe- idem princeps detestabilem persecutionem mente concipiens, totam
ratore.

undique divisit Italiam magnamque eius partem contra pastores


Ecclesie concitavit sectasque, que postea guelpha et gebellina
dicte sunt, dum opprimere querit Ecclesiam, introduxit: que si-
quidem partes, durante dissensione inter summos pontifices et 30

1. T quare 5. in te] T interim 9. M eius cassato e sostituito con huius


10. Qui comincia il frammento V. 14. V cognominavit 15. V auxilium - par-
vum tibi Tdopo parvum aggiunge quidem 17. T se victoribus seculi Mprincipiis
20. M monumentis corretto in monim. 22. V graditus 23. T ordinemur 24. V
prosequtor 26. V prosequtionem M concipies 28. VT septasque 30. Tdiscus-
sione, forse dissensione
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 29

imperatores, mira sunt pertinacia confirmate; adeoque contrariis


Italicorum studiis increverunt, quod nedum illius etatis homines
venenum huius gemine factionis infecerit, sed quasi hereditarium
ius in filios atque posteros transierunt (1), nomina vero dicuntur a
5 duobus Alemannie principibus, qui bellum simul gerentes patriam
totam diviserant, provenisse. cum enim uni Guelphus vel, ut Guelfo,
benché marito
altri da
di

alii tradunt, Gulphus, qui et comitisse Mathildis vir, licet inutilis, Matilde,
fuisse creditur, nomen esset; alter Gebellinus diceretur, vocabu- credan
e da Ghibellino
derivate.
le
lum his factionibus indidere (2). sive autem hec fuerit ratio no-
Forse i
10 minum, sive, ut quidam volunt, gebellini dicti sint quasi bella preserodi
nomi dall'indole
gerentes, eo quod illud genus hominum, imperatoribus obse- coloro che le for- marono .

quens, bellis et novitatibus atque sanguine delectetur; guelphi


vero, quasi gerentes fidem, appellati sint, eo quod pro fide et
Romana Ecclesia summisque pontificibus semper decertaverunt (3) ;
15 ista tamen nomina a maioribus nostris accepta usque ad nostra
tempora pervenerunt (4). nec ignoro quosdam miraculose mi-
nusque verisimiliter tradidisse, volentes horum nominum reddere
rationem, in monstro, quod in aere quidem apparuisse credi vo-
lunt, hec nomina prius in voce tonitrui sonuisse. dicunt enim, Voglionperò al

1. Madeo quod corretto d'altra mano . 3-4. Tin fil . atque poster. hered. ius transierit
4. V in luogo di transierunt da suscitavit e invece di nomina dà nam 5. VHalamanie
6. Tdiviserunt M pervenisse enim] Tautem Vvelut 7. V Guelfus Tometteet
MMatheldis vir] T viribus 8. V alteri 9. V inuidere 10. MTV sunt

11. M obsequiis 12. V delectatur 13. MV sunt 14. V& certaverunt


16. T nimisque 17. V verisimile

(1) Cf. LAPO DA CASTIGLIONCHIO, « tam detestanda materia, quem diu


Epistola ossia ragion. cit. par. III, p. 81 . <<<
Florentini secuti sunt » . Anche Geri
(2) Cf. G. VILLANI, Istor.fior. lib. IV, d'Arezzo, il celebre letterato vissuto
cap. xx e lib. V, cap. xxxvIII. sui primi del sec. xiv, aveva compo-
(3) Cf. LAPO DA CASTIGLIONCHIO, sto su tal soggetto un libro, che Lapo
op. cit. par. III, p. 79 e cf. anche da Castiglionchio cita (Epistola ossia
BARTOL. A SAXOFERRATO, Tractat. de ragion. cit. p. 78). Di un Cristiano
guelphis et gebellinis , Venetiis , 1585 , da Camerino, autor d'un poemetto
C. 151 A. su'guelfi ed i ghibellini, ci parla il
(4) Intorno a codesta questione pa- S. medesimo nell'epistola allo Stella.
recchi scritti eran apparsi alla luce, e Maggiori ragguagli sull'argomento in
prima che il S. fiorisse ed a' tempi suoi. MURATORI, Antiq. Ital. dissert. LI ;
Se crediamo a Benvenuto, Comm. Antiq. Estens. par. I, cap. xxxi, e
Parad. XVI , 56, V, 165 , Baldo, « il vil- nelle note al MusSATO, Hist. Augusta
« lan d'Aguglione », « fecit librum de in Rer. It. Scr. X, 282.
30 EPISTOLARIO

cuni, fra cui Saba inter quos precipuus fuit Sabas Malaspina , qui tuorum
Malaspina,
maiorum gesta satis incompte, ne dicam insulse, descripsit, in
nativitate Manfredi, quem adulterio natum tradunt, in partibus
che questi nomi Tuscie aere rutilo duas nubium imagines femineas apparuisse,
abbiano origine da
un

gio. celeste prodi- aspectu terribiles simulque brachiis per mutua nexis, diu magna s
cum admiratione videntium colluctantes ; ut nunc ista, nunc illa
prosterni, nunc una, nunc altera sublevari, alternatis vicibus et
valentior insurgere videretur et aereo mugitu voceque tonitrua
unam guelpham, alteramque gebellinam vocari a cunctis audien-
tibus deprehensum (1). quod quidem, etsi verum esse potuerit, 10
Comunquesia di pro magnitudine tamen miraculi non audeam affirmare. quicquid
ciò, da 237 anni
circa, questapiaga autem homines de nominibus huiusmodi fabulentur, certa tamen
affligge l' Italia,
est Italicorum ista divisio, qua iam, sicut per hystorias perpen-
dere possumus, ad ducentesimum atque quasi trigesimum septi-
mum annum, flenda cum vastitate patrie plurimum effundendo 15
nè cesserd d' af- sanguinem, decertamus. nec arbitror pestem hanc finem nostris
fliggerla, chè gli
astri stessi su ciò temporibus habituram. nam si astrologie tractatoribus credendum
influiscono.

est, has factiones et sectas et quicquid apud mortales agitur ce-


lorum et siderum influentia suis viribus introducit. quanvis enim
sidera voluntates hominum non cogant, fatentur tamen etiam vere 20
fidei tractatores ipsum celum in mentes nostras influere et liberum
nostre voluntatis arbitrium ad hoc potius quam ad illud citra
necessitatis tamen violentiam inclinare; quod, cum in privatorum
actibus multum valeat, plurimum tamen in alicuius universitatis
deliberationibus operatur. volunt igitur hi, qui ex effectibus vir- 25
Reggono Giove tutes corporum celestium deprehendere sunt conati, temporalem
ed il Sole le sorti
della Chiesa e dei felicitatem et infelicitatem Ecclesie secundum Iovis et Solis do-
guelfi
minationem, situm et fortitudinem variari, quos etiam planetas
all'influsso di Sa- pro guelphorum significationibus tradiderunt; ipsum vero Satur-
1. V sabbas 5. diu] T divina 8. V validioret voceque continua 10. V ag-
giunge est 11. M per magnitudinem V quid 12. Tcertum 13. T quam Vscandere
14. Tomette quasi 15. cum] Ttamen 18. V septas 19. Vinfluentie ? Vintroducunt
20. T voluntatem 23. T quare 24. T tamen plur. 27. secundum] Vut

(1) SABA MALASPINA, Rer. Sicular. AZARIO, Chron. in MURATORI, Rer.


historia, lib. I, cap. 1, in MURATORI, It. Scr. XVI, 299.
Rer. It. Scr. VIII, 787 ; cf. anche P.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 31

num et Martem fortune statu Romano imperio et ipsis tradere turno e di Marte
soggiaciono l'im-
gebellinis. solares igitur et ioviales homines guelphi sunt et, iuxta pero
lini ; ed i ghibel-
traditiones astrologorum, benigni, gratiosi, venerabiles in facie, uni,
dondele macchie
i pregi degli
de-
aspectu pulcri, pacifici, mites et religiosi. e contra vero satur- gli altri.
5 nini et martiales, quales gebellinos volunt, mali, maliciosi, ira-
cundi, superbi, crudeles et irrequieti (¹); ut in tanta varietate morum
et quasi quadam contrarietate nature et adversas primorum mo-
tuum qualitates, difficile sit hominum concordiam reperire, pre-
cipue cum necesse fiat insurgere scandala propter peccata morta-
10 lium, quibus quotidie Creatoris nostri maiestas offenditur et ad
has delictorum punitiones per iusticiam invitatur. non igitur de-
relinquas optima maiorum tuorum vestigia, qui semper hoc be-
nignum genus hominum confoverunt. confirma Ecclesiam, con- esaltarACarlo spetta
la Chiesa

sule regno nitarisque pacis nomen tibi a nativitate inditum (2),


15 non solum intra tui dominatus fines, sed per totam Italiam pro-
eadempire le pro-
pagare teque totum iuxta nominis tui significatum cunctis pre- messe, che da il
beas gratiosum. Karolus enim a charis grece, latine gratia , nome suo.
et olon , totus , dicitur, hoc est totus gratiosus . glo-
riosissimum profecto nomen, et quod debeat omni conamine iuxta
20 vocabulorum illud componentium significata totisque nixibus adim-
pleri.
Rammenti i do-
Et quoniam ad illam partem, quam in ultimis reservavi, ven- veri del regnante ;
tum est, ut te non admoneam, sed exhorter ad ea que debeant
tuum stabilire sceptrum tuique nominis gloriam propagare, volo
25 quod primo cogites te regem esse, quod quidem nomen, a re-
gendo veniens, non a regnando , non minus oneris si-
gnificat quam splendoris. regere quidem dignitatis est, est etiam per il quale
dignità alla
si aggiun-
et laboris, ut si hunc deseras, illam perdas. non est ociosum gono gravi cure.

1. Romano] V et vario 2. Miovales Tomette homines 5. T quos 6. T


omette crudeles 7. Tper nature scrive nec et adversas corretto in adversus 10. I ma-

gestas ostenditur 11. Tergo 16. V omette cunctis 17 MTV caris 18. Vquasi
perhoc est e gratissimum 20. V nexibus e qui termina in esso il frammento . 24. T
voloque 25. M dopo quidem dà esse cancellato . 26. 7 honoris 27. Tdignitas

(1) Anche LAPO DA CASTIGLION- tutte le virtù, ne'ghibellini tutti i vizi.


CHIO (op. cit. p. 79) dimostra in (2) Carlo era stato, nascendo, chia-
guisa affatto consimile esser ne'guelfi mato della Pace ».
32 EPISTOLARIO

Arduo compito nomen regis, non est facile munus aliis imperare, ut non imme-
reggere le sorti di
uno Stato;
rito Tiberius, qui laudabile principium sui imperii crudelitate luxu-
riaque corrupit, persuadentibus amicis quod inire non cunctaretur
dominium, tradatur increpans respondisse : nescitis quanta bellua
sit imperium; et tandem, quasi coactus, conquerens miseram et 5
onerosam sibi iniungi servitutem, rerum moderamina suscepisse (1).
cosicchè più da
fuggire è il diade- quod quidem nec illum, quisquis fuerit, regem latuit, qui oblatum
ma che da bra diadema fertur aliquandiu considerasse demumque, ut Valerii
marsi.

verbis utar (2), dixisse: o nobilem magis quam felicem pannum,


quem si quis penitus agnoscat, quam multis sollicitudinibus et 10
periculis et miseriis sit refertus, ne humi quidem iacentem tollere
vellet! quod si posset, ut verum est, miseris mortalibus persua-
deri, nunquam forent pro regnando certamina, nec, deceptis in
splendore dignitatum mentibus ambitione dominii, respublice qua-
Primachegli al- terentur. rex igitur es: incipe prius tibi quam aliis imperare ; 15
tri, governi ilprin-
cipe sè stesso;
rege te ipsum, noli regendorum subditorum studio tuimet dere-
linquere moderamen. unus homo maximum regnum est; im-
peret et sceptrum teneat in te ratio ; regulet voluntatem, contineat
tengaschiavi
pri vizi;
ipro- primos motus, comprimat iram, extinguat libidinem, obtundat cu-
piditates et, cum te talem senseris, tunc aliis imperato. sit tibi 20
fedius tuorum superari virtutibus, quam aliorum armis. turpe
quidem est atque ridiculum minus bonum melioribus presidere :
sia degno dell'al- non tantum dignitate tuis, sed virtutibus antecellas. conare quod
tissimo suo seggio.
non solum rex sis, sed dignus regali culmine iudiceris. infirmum
quidem regnum est, quod delatum creditur ad indignum. si patres, 25
si filios, si fratres, si amicos et alios quoscunque nobis amore,
sanguine vel affinitate coniunctos, non solum bonos, sed optimos
exoptamus; quid velle de regibus subditos arbitraris ? si pudet
magnos subesse minoribus, cui non minus bonis subesse pudeat
Vero sovrano è meliores ? ille verus rex est, quem preficit ratio, non quem na- 30
colui, cui non la
fortuna • la na- tivitas exhibet, potentia imprimit vel electio facit. ratione autem
scita, ma la ra-

3. T qui mire 9. Tmagisque 12. T qui 16. T studiorum subditorum


23. T tamen

(1 ) SUET. Tib . Caes . XXIV.


(2) VAL. MAX. Fact. dict. mem. lib. VII, II, ext. 5.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 33

preest quem ita super alios perfecit virtus, quod in eius compara- gione colloca sul trono.

tionem aliquid non videatur aliis non deesse. nichil inter tyrannum
et regem interest, nisi quia hic bonus, ille malus est. apud antiquos Tantovalea ap-
presso gli antichi
re quanto tiran-
enim et tyranni reges et reges tyranni vocabantur; litteris qui- no;

5 dem hec nomina, non significationibus differebant. afortitudine


namque tyranni dicti sunt; tyros enim grece, latine fortis ;
unde et tyrones fortes milites appellamus. hinc etiam Maro
noster Eneam suum nunc regem, nunc tyrannum appellat :
Rex erat Eneas nobis, quo iustior alter
10 Nec pietate fuit nec bello maior et armis (1).

at alibi de eodem ait:

Pars michi pacis erit dextram tetigisse tyranni ;


et mox subiit :
Vos cuncti regi mea nunc mandata referte (2),
ma l'abuso del
15 sed potentiores et ipsi reges fortitudine atque viribus abutentes, potere die' a que-
virtutis nomen in vitii vocabulum transtulerunt; unde et tyranni sinistro
st'ultimovocabolo
significa-
to.
iniusti domini dicti sunt(3). sive ergo iniuste intraverit sive iniuste
regat, tyrannus est: sola virtus, non titulus, non unctio, non dia-
dema, non consecratio regium nomen gignit. habes optimi vatis
Vero sovrano è
20 testimonio superioribus versiculis quid regem deceat: iusticia, solo chi virtuosa-
mente regni,
pietas, bellique doctrina. hec regem faciunt, hec regium sceptrum
ornant.
iusticia quidem in omnes, pietas in superos, armorum
exercitium ad propulsandas, non ad inferendas iniurias. multos
decepit licentia regia, qui, cum supra leges sint, libitum in licitum gi
osservando
,
leleg.
25 converterunt. paucissimi cum divis Severo et Antonino dicunt:
licet legibus soluti simus, legibus tamen vivimus (4). semel di-
ctum, perpetuo persuasum est : quod principi placuit, legis habet
1. T praefuit - comparatione 5. T omnia 8. Tomette suum 12. T dextrum
19. Tregni 23. M praepuls . 24. T super M reges ; falsa correzione per leges
prima scritto.

(1) VERG. Aen. I, 544-45- fitto anche da PAPIA, Diction. s. v.


(2) VERG. Aen. VII, 266-67: il testo (4) Instit. lib. II, tit. xvn, Quibus
però nel 2º verso dà « contra » . modis testamenta infirmen-
(3) Tutto questo proviene da ISID. tur, § 8.
Origin. lib . IX, 19-20 ; messo a pro-
Coluccio Salutati, II . 3
34 EPISTOLARIO

sottoponendo ad vigorem ; nec, sicut Theodosio augusto visum est, maius imperio
esse il proprio vo-
lere,
putant legibus submittere principatum (1). o beatas respublicas,
o felicia regna, quorum reges et principes iusti sunt et sic se le-
e
rintuzzando la
prepotenza dei mi-
gibus subiciunt, quod domesticos, qui de regia maiestate presu-
nistri che elegge
ad assisterlo . munt, imo plerumque regali potentia per superbiam abutuntur, 5
exemplo suo moneant quid ipsos oporteat observare ! maxima
quidem diligentia cavendum est, ne quos quotidie consulis quive
tibi iugiter assistunt, potentiam eis traditam vel permissam con-
Protegga dun- vertant ad iniuriam infirmorum. audi pauperes, exaudi miseros,
que Carlo i de-
boli ;
impotentes adiuva, viduas fove, pupillos protege ; memento te 10
parvis presidium esse, maioribus vero frenum ; noli committere
delle liti de' suoi maiorum causas maioribus ; tu ipse iudica quid sit de familia-
famigliari si faccia
egli stesso defini- rium tuorum litibus statuendum. raro palatium habitantes contra
tore,

se mutuo iudicabunt ; invicem cedunt, similia de similibus expe-


ctantes ; quos vero conversationis insolentia parumper tue maie- 15
perchè i giudici stati facit extraneos, quomodo putas aut qualem de purpuratis et
ordinari non osano

palesar dei
pretese ingiustele
potenti; stipatoribus tuis, quibus indigent, quos reverentur, quos metuunt,
quorumve suffragia exoptant, ferre sententiam ? nec pauperum
etiam vilissimas contemne causas ; plerumque quidem, licet mi-
nimum sit quod in litem deducitur, de maiore parte census pau- 20
peris agitatur. omnis fere pauperis questio de tota substantia est;
non minor est sibi iactura vituli quam diviti sit armenti . et ut
chiudagli orecchi ad familiares tuos redeam, cave ne detractionibus aures prebeas,
alle delazioni .

licet verum noveris quod defertur, licet verum forte tecum tacitus
opineris. ostende te non credere : perpendant detractores te mo- 25
leste ferre quod suggerunt. et si quid habes, quod de insusur-
rantibus allatum sit, sive verum sive falsum credas, optimum
pur cercandodi co-
noscere il vero;
erit obicere, ne putent et ipsi accusatoribus se carere. diligenter
tamen adverte quod dicitur et inquire cautissime quod affertur ;
inventa, non suggesta corripias. si hoc feceris, non poterit apud 30
1-2. Tomette augusto - putant 3. Tet felicia 4. qui de] T quidem 7. quive] T
qui ut M qui ne 12. TM omettono maioribus tu ipse] M turpem M familiari , cor-
retto d'altra mano. 17. T indigeat i
19. Tcontere 20. T maiori 21. questio]
Tquod 25. M molestum 28. T obticere

(1) Cod. lib. I, tit. XIV, De legib . et constit. princ . et edictis ,


const. IV .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 35

serenitatem tuam, quod maximum regum et principum exitium


est, innocentia circunveniri; nec, te impulso, nocere valebit in- innocenti
cosi proteggerà gli
contro

vidia, que, regalium curiarum vernacula, insontes prosequitur, vidia gli insulti
, dell'in-
bonis detrahit, virtutibus obstat, regna dividit et quasi vénenum
5 pestiferum mentes inficiens, fidelibus oppressis consiliis, in preci-
picium reges ducit. nulla curialium pestis maior; cum aliquis delle flagellocorti;massimo
honoratur, excandet; cum laudatur, obstrepit; cum deprimitur,
gaudet. infernus te absorbeat, bestia mortifera, que societatem
mortalium occulta infectione corrumpis ; precipue bonis, ne emer-
10 gant, laqueos tendis, insidias struis et offendicula machinaris! 0
beatos reges, o felices principes, qui tua figmenta cognoscunt, qui
sciunt a tuis sagittis innocuos conservare, qui tuas versutias non
ignorant, quive te noverunt extinguere teque de circunstantium
sibi mentibus extirpare! et ut hoc cum Satyrico concludam :
15 cosi sventerà le
pulsa, dinoscere cautus, insidie de' calun-
Quid solidum crepet et picte tectoria lingue (1). niatori,

hic labor, hoc opus est; et denique te moniturus


His ego centenas ausim deposcere voces,
Centum ora et linguas optare in carmine centum (2) ;

20 ut quanto me magis vides huius tue admonitionis avidum, tanto


magis te in hoc prebeas circunspectum.
Sed unde paulisper evagata est, iam ad te revertatur oratio.
satiari quidem nequit innata devotio illa scribendo colligere, que
credam ad exaltationem tui culminis pertinere. volo igitur, ut te
25 verum regem exhibeas, quod iustas leges subditis previdendo Ma per riuscir
modello di sovra-

componas et, quod illis auctoritatem dare potest, illarum sis pre- poncorreancora
leggi;
cipuus observator. male quidem populi de legibus sentiunt, quas
1. M vitium 3. Mpersequitur corretto in pros. 5. Tet in 9. Mcor-
rumpes 10. instruis 12. T se conservare 13. Textinguerunt 16. Mtectoriam
17. T omette hic - moniturus 22. Tevaginata 25. T qui e così M dov'è corretto
sopra in quod Tprovidendo 26. T qui M quid 27. sentiunt] T statuerint

(1) PERS. Sat. V, 25. a PERS. Sat. V, 26; del secondo non
(2) Il primo di questi versi è tolto saprei additare la provenienza.
36 EPISTOLARIO

curarne l'adempi. a latoribus observari manifestissime non perpendunt. et omne


mento ;
onus, licet gravissimum, minoribus leve creditur quod a maio-
conformarleaipre-
cetti dell'equità.
ribus sine differentie prerogativa subitur. memento, cum legem
institues, te non tibi, sed subditis et ipsi utilitati publice consul-
Guai achi ema- turum; sit tibi semper ante oculos Propheticum illud: ve, qui 5
na leggi inique.
condunt leges iniquas ! (1) sit eadem lex omnibus tam indigene
quam colono (2). sit lex tua lex iusticie, lex veritatis et equitatis.
si legem iniustam tuleris, totiens renovabitur iniusticia tua, quo-
tiens lex adimplebitur. non semel peccat, qui legem condendo
peccat. habent cetera delicta mensuram, legis vero latoris pec- 10
catum quodammodo infinitum est. fac legem, quam tu ipse mu-
tare non velis, quam subditi leta mente recipiant, posteri non
subvertant et quam omnium consensus ratam efficiat. non so-
lum temporalia dispensent utiliter leges tue, sed edificent ad sa-
lutem. non sint laqueus simplicibus, non captio innocentibus, non 15
refugium subdolis, non telum calumniosis; sed denique sint recte,
rationabiles, clare, simplices, immaculate et, quod summum pre-
stabit, populorum assensu sint ad salutem omnium et utilitatem
EleggaCarlo il publicam institute. pone tales magistratus in regno, qui iusticiam
libati magistrati,
in benigna severitate ministrent, qui non insidientur divitibus, 20
qui non circunveniant in calumniis simplices, qui denique iusti-
inaccessibili alla
corruzione, or di-
ciam non mercentur. non sine causa dico. iandiu enim, quod
latatasi dovunque, quidem periculosissimum est et turpe, venundare delicta venit in
morem et per totius regni limites inolevit. homicidas, fures, la-
trones, violentos et omnes maximorum delictorum reos corrum- 25
pens pecunia iudices tutos facit. tolle pestem istam, tolle abomi-
nationem hanc, extingue tam scelesta flagitia,
Timeant peccare mali formidine pene (3).

1. T laboribus Momnem corretto. 2. T bene qui 3. T scribitur 5. ve]


Tut 6. T indigenis 9. T omette lex 10. Tlatorum 11. tu ipse] M tur-
pem 15. sint] T sicut 16. T omette recte 24. limites] T milites 26. T tuos
facere 28. T omette pene

(1) ISA. X, I. << care boni virtutis amore », Ер. І,


(2) Exod. XII, 49. XVI, 52, cf. VOIGT, Florilegium Gottin-
(3) Per la storia di questo dettato, gense in Romanische Forschungen, III,
inspirato dall'oraziano : « Oderint pec- 294, n. 132.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 37

non nutriat indulgentia, non impunitas, non iudicum avaricia cum cazione
rigorosi della
nell'appli-
giu-
regni deformatione delicta. quid enim deformius quam iusticie stizia,
solem extinguere, quam, illo sublato, regna tutissima in latrocinia
commutare ? si iusticiam opprimi patieris, nonne bonis securi-
5 tatem substuleris et malos effeceris in omnia scelera precipites et
effrenes ? quid prodest regi iusticia sua, si ministrorum suorum
iusticia non accedat; quid prodest iusta statuere, bona velle, equa
precipere et honesta iubere, si in executorum manibus corrum-
pantur ? diligenter ergo respicias quibus regni tui stabilimenta
10 committas. stabile quidem tibi tuisque regnum erit, si ipsum in dei
cheregni;
è fondamento
integritate misericordis iusticie continebis. audi psalmistam, imo
Spiritum Sanctum ore regio resonantem: iudicate, inquit, egeno
et pupillo, humilem et pauperem iustificate (1), hoc est divine
vocis oraculum, hoc est illius vere ineffabilisque sapientie pre-
15 ceptum, que dixit: diligite iusticiam qui iudicatis terram (2). et
ut ad Psalmum revertar, ostendam quosnam exstimaverit ius-
sionis huiusmodi contemptores. nescierunt, ait, neque intellexe-
runt; in tenebris ambulant. et subdit: movebuntur omnia funda-
menta terre (3) ; seque convertens ad ipsos, inquit: vos autem, sicut
20 homines,moriemini et sicut unus de principibus cadetis (4), videsne,
princeps optime, quid dii, hoc est reges, quos in deorum nume-
rum ceca gentilitas referebat, si iusticiam dereliquerint, debeant
expectare ? movebuntur equidem fundamenta terre, hoc est eo- i quali altrimenti
si sfasciano e pre-
rum, qui reguntur, hominum voluntates, in quibus terrenorum re- cipitano.
25 gnorum fundamenta nituntur. ipse namque Deus in ultionem
neglecte iusticie excitat contra reges et principes animos popu-
lorum; nec solum impetit illos humilium pena, quorum est mori,
non ruere, sed etiam illa terribili vertigine principum, qui quanto
super alios altius evecti sunt, tanto gravius, dum corruunt, op-
30 primuntur. custodi itaque, sicut pupillam oculi tui, preceptum
istud; sitque constans et perpetua voluntas tua, ut ius suum cunctis

5. Tabstuleris in malos 12. T regis 16. M revertens quisnam esitus maneat


29. T erecti

(1) Psalm. LXXXI, 3 . (3) Psalm . LXXXI, 5 .


(2) Lib. Sap. I, 1 . (4) Psalm. LXXXI, 4-7 .
38 EPISTOLARIO

exhibeas faciasque ab his quos iusticie ministros instituis exhi-


è Ricordi
sovrano che egli beri; semperque in regni dispensatione memineris te non in servos
di liberi
popoli ;
atque mancipia, sed in liberos dominari. quod si, ut Macrobianus
ille Pretextatus iubet, cum servis clementer vivendum est comi-
terque sunt et in sermonem et nonnunquam in necessarium con- 5
silium admittendi, et denique conandum est quod colant te potius
servi tui quam timeant (1) ; quidnam debes facere, gloriosissime
nell' imporre loro princeps, qui non servis imperas, sed liberis antistaris? quid autem
i suoi voleri tenga
calcolo di ciò ;
debeat liberis imperari, si quid tibi privato iuberi velles te non
decipiendo prospexeris, et vere et facile proculdubio iudicabis. 10
nonnesforzilein-
clinazioni, in primis enim quid cuiusque professioni conveniat, imperato.
aliud decet agricolas, aliud pistores, aliud fabros, aliud mercato-
res, aliud nobiles, aliud vero plebeios, aliud milites, aliud iuris-
peritos. iubeatur igitur unicuique quod novit. grecum prover-
bium est, quam quisque novit artem, in illa se exerceat (2). quod IS
quidem cum profecto verum sit, non minus tamen continet ve-
non li obblighi a
far ciò di cui non
ritatis, a nemine, si iubeas, exigendum in quo se non noverit
sono capaci . exercere. qui enim que iussus ignorat facere precipit, non vult
suis iussionibus obediri: importabile quidem onus est impoten-
tibus quod validis levissimum videretur. fossam facile deducet 20
agricola, quam urbicis deliciis enutriti ne dum laboriose, sed inef-
ficaciter conarentur; disputarent in magna subtilitate philosophi
que abhorrentes a studiis litterarum, ne dum invenire nescirent,
sed etiam inventa et in medium clarissima expositione prolata
intellectu percipere non valerent. verissime quidem poeta noster 25
Mantuanus, cuius cineres gloriosa tua Neapolis meruit conser-
vare, dixit :
Non omnia possumus omnes (3).

Siano i suoi cen-


ni facili ad ese- Iubeas igitur singulis et precipias universis quod facile possit
guirsi ;
impleri quodque non solum supra vires non sit, sed cunctis facilli- 30

3. Tut illo Macr . 7. Tfactum 9. T sibi iubere 11. T quod 18. M con-
iussus 20. T forsan 23. 7 quam 29. M quid 30. T scrive super e omette non

(1) MACROB. Sat. lib . I, cap. xi, (2) CIC. Tusc. 1, 18, 41 .
11-12 .
(3) VERG. Buc. VIII, 63 .
DI COLUCCIO SALUTATI . 39

mum videatur, quodve non ad vexationem subditorum, sed ad nerale; rivolti al bene ge-
reipublice necessitatem et utilitatem omnium videatur inventum.
observa populis veterum regum mores et consuetudines approbatas ;
si quid ultra indictum fuerit, benigne remitte. maximum ius regis
5 est; sed cum in subditos illi cuncta possint, modica tamen licent;
et si forte liceant, saltem non decent et, quod maxime princi-
pibus ponderandum est, saltem non expediunt. rex cum subditis diti poichè e re esud-
formano un sol

unum corpus sunt; ille caput, illi membra cetera representant : corpo.
nemo sic capitis curam gerit, quod pedes negligat, nec sic subiecta
10 capiti membra custodit, quod illius curam omittat. de subditis
ergo, tanquam de te ipso, curam habe : tanta benignitate utaris
in cunctis, quod predecessorum tuorum tempora non exoptent,
quod te diutius incolumem velint, quod tuorum beneficiorum me-
mores tuis posteris obsequantur. audi patienter omnes ; auditis
15 in clementie humanitate responde. sit tibi ante oculos illius Gli sia in ciò di
sprone l'esempio
optimi principis Titi Vespasiani dictum: non decet aliquem a facie di Tito,
principis tristem abire (1), recordareque quod idem imperator, Ve-
spasiano patre liberalior, cum cenans in memoriam revocaret se
nullis ea die gratiosum aliquid indulsisse, apud convivas astantes
20 conquestus sit, dicens : amici, hodie diem perdidi (2). quibus vo-
cibus quid laudabilius potuit ex ore principis prodiisse ? iure specchio de' prin-
cipi.
igitur dignus imperio una cum patre eodemque curru vectus, de
Ierosolymis et tota Iudea gloriosissime triumphavit et a senatu
populoque Romano Domitiano fratri prelatus est. fuge igitur
25 onera nova statuere ; cogita te, novum regem, de tuorum popu-
lorum viribus plenam noticiam non habere, nec omnino tantam,
quantam habuerunt predecessores tui. quod illi subtraxerint, noli
reponere; quod illi non indixerint, noli iubere ; sentiant novi regni
tui cum exoneratione dulcedinem. si viderint populi te in huius Alleggerisca le
gravezze;
30 auspicio dominatus aliquid de solita pensitatione dimittere, leta-
buntur, gaudebunt, teque miris laudum preconiis celebrabunt ; nec
iam hominem, sed quasi deum celo dimissum, venerabuntur et
1. T quod ut 4. T ulterius 6. T omette et dinanzi a quod 8. M re-
praehesentant 10. T capitis 29. T pop. tui 31. M laudium

(1) SUET. Div . Tit . VIII. (2) SUET. Div . Tit . VIII.
40 EPISTOLARIO

Dietro l'esem- colent. memento imperatorem optimum Hadrianum, qui Traiano


pio d'Adriano sia
rispettoso del be- successit, sepius vocem illam prudentissimam replicasse, qua dixit
nessere de' sudditi;
ita se rempublicam gesturum, ut sciret rem populi esse, non pro-
priam (1). hoc aureum verbum sepius tecum repete, ut cum vi-
deris te subditorum tuorum, non tuam rem gerere, taliter admi- 5
nistres imperium, quod iure non possit tuis commissisque tibi
populis displicere. scio quicquid feceris quicquidve iusseris nemi-
nem in tuis oculis damnaturum; et, utinam, si tue confirmationi
sfugga il pericolo, non expediat, non habeas laudatores ! maxima quidem infelicitate
in cui sono i prin-
cipi sempre, d'i- principum inductum est, ut nullos inveniant reprehensores ; omnes 10
gnorare il vero ;
enim benivolentiam dominorum adeo studiose querunt quod ve-
reantur ipsos, etiam si honesta consulant aut veritatem'proferant,
contristare ; et sic dum esse molesti dominis suis fugiunt, eos
in maximos errores precipitant et inducunt. tu itaque sic vive
cum ipsis, quod verum tibi dicere non formident. quod equidem 15
facies, si fideliter consulentibus placidus acquiesces; si te gratius
audire monstraveris asperam veritatem quam blanda mendacia ;
eabborrisca perciò si te non viderint assentationibus delectari; si signum dederis, te
le adulazioni .
veritatem mixtam blandiciis abhorrere ; si Gnatonicos applausores
fugeris et verum cum severitate dicentibus te ostenderis dele- 20
ctari ; si mendaces nedum moleste feres, sed punies; sique tibi
hoc unum firmiter persuadeas, semper ad deceptionem adulationes
strui; sique semper habueris in ore Propertianum illum versi-
culum :

O nullis tutum credere blandiciis ! (2) ; 25

denique, super hoc ne diutius insistam, te et alios moniturus eius-


dem poete auctoritate concludam :
Quisquis es, assiduas aufuge blandicias (3).

9. quidem ] T quod 10. T inveniat M omnem corretto in omnes 11. M qui


12. TM preferant 15. T qui quare equid. 17. T blandimenta 19. M abhorreri
20. T veritate 22. M adulatoribus (?) corretto in adulationes

(1) AEL.SPART. Hadrian . VIII. (3) PROP . El. III, xv, 10.
(2) PROP. El. I, 1, 6.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 41

Et, ut unde discessit revertatur oratio et exonerandorum Non voglia esser


munifico coi de-
populorum monita reassumam, pone sumptibus tuis modum. nari del pubblico ;
noli subditorum damno nimis esse munificus ; sic liberalitatem
exerceas, quod unum diviciis abundare non facias de spoliis plu-
5 rimorum. non solum inhonestum et turpe est, sed odiosum
aliena largiri. ea liberalitate utaris, que sic accipientibus prosit,
quod nemini noceat. quin etiam sic pace et bello regendi disci- inpaceedinguer-
ra non opprima i
sudditi coi tributi ;
plinam instituas, quod onera subditis non indicas. habes singu-
larissimi imperatoris exemplum, divi Marci Antonini, de quo, prendendo in An-
norma da M. ciò
10 teste Helio Spartiano, ut arbitror, sed, sicut in quibusdam codi- tonino,
cibus legitur, Iulio Capitolino auctore, legimus, quod adeo extra
ordinem tributa noluerit indicere, quod cum bellum contra Ger-
manos et Marcomannos maxima tum virtute tum felicitate ge-
reret, exhausto erario, induci non potuit quod provincialibus extra
15 ordinem aliquid imperaret; sed in foro divi Traiani auctionem
ornamentorum imperialium fecit vendiditque, ut eiusdem auctoris
verba referam, aurea pocula, cristallina, myrrina, vasa etiam regia
et vestem uxoriam sericam et auratam ; gemmas etiam, quas
multas in repositorio sanctiore Hadriani repererat: et per duos
20 quidem menses hec venditio celebrata est. ac, ne provincialibus
esset molestus, preter vestes et vasa aurea adhuc et signa cum
tabulis magnorum artificum vendidit. demum vero ex preda
belli Marcomannici tantum auri retulit, quod potestatem empto-
ribus fecit, ut si quis vellet empta reddere atque aurum recipere,
25 sciret licere. nec molestus ulli fuit qui vel non reddidit empta
vel reddidit (1). quod quidem optimi principis officium in medium
proponere volui, ut tam benigni ducis exemplo ad aliquid maius
vel simile faciendum tua serenitas invitetur. nec mirum tibi vi-
deatur, si postquam ille nature debitum solvit, in remunerationem
30 tante iusticie et pro admiratione mansuetudinis et virtutis senatus

4. Mqui 9. T Anthonii 12. M noluerint corretto. 13. M gerent corretto in


gereret 15. T inquireret 17. T minima 19. M sanctiore In T manca , 25.Milli
corretto in ulli 27. T praeponere

(1) Son qui trascritti quasi alla IuL. CAPITOL. M. Ant. Phil. XVII
lettera e fusi insieme due brani di e XXI .

Coluccio Salutati, II. 3*


42 EPISTOLARIO

:
populusque Romanus, gentilitatis more, memorie sue divinos con-
secraverunt honores ipsumque communi consensu, quod nec
che vivo ancora prius nec postea factum accepimus, ante conditum funus deum
ottenne per i suoi
meriti l'immorta- propitium vocaverunt. tanta quidem opinio sue deificationis cun-
lità.

ctos invasit, quod omnibus iudicatus erat irreligiosus atque sacri-


:
legus, qui, cum per fortune indulgentiam posset, in domo propria
inter penates deos Marci Antonini statuam non haberet (1). hec
merita virtutibus reddebat officiosa gentilitas ; nostra vero tem-
pora non in senatus populique favore, sed in eterni et veri Dei
benignitate, que semper citra demerita punit et supra merita mi- 10
rabili largitione retribuit, vite beate statum et celestem patriam
pollicentur; ut tibi, qui Dei digito perductus es ad regii culminis
statum, maxima videatur indicta necessitas sic agendi, quod vir-
tutibus ab illo gentili principe, licet philosopho, qui nec verum
15
Deum nec veram iusticiam cognoverat, non vincaris.
Lungo sarebbe
esporre tutto ciò
Longum est, gloriosissime princeps, omnia que regem decent
che a principe si exprimere. quicquid enim privati monentur, quicquid philoso-
convenga.

phia precipit, quicquid integritas christiane fidei dogmatizat, omnia


principem decent; omnia que in aliis commendamus debent in
principibus admirari : sicut dignitas eos super ceteros posuit, ita 20
virtus exornet. quid enim prodest nitere vestibus, fulgere diade-
mate et thronum auro fulgidum insidere, si desit splendor orna-
Basti
accennar
in ultimo al signi-
tusque virtutum ? denique considera parumper mysteria regalium
ficato de' regali ornamentorum . et, ut solium atque diadema dimittam,
emblemi, singolar-
mente, la palla e pomum illud aureum , quod sinistra, sceptrumque, quod 25
lo scettro.

dextera regit, solummodo contemplemur ; non quod nunc sit no-


stri propositi cuncta duorum istorum mysteria pertractare, sed ut
in ipsis facile et manifeste perpendas quanta deceat reges per-
fectione fulgere.
Forma fra tutte
perfetta la sferica;
Inter corporum figuras, ut geometre volunt, nulla perfectior 30
nullaque capacior forma sperica reperitur. ad hanc quidem celos
1. T consecraverant 4. T vocaverant 6. M quod corretto in qui 7. Tin- :
terque M. Anthonii 8. M virtutibus cancellato e poi riscritto sopra. 11. T scutum
12. T pollicetur 13. T agendum 17. M opprimere corretto in expr. Tomette enim
26. T contemplemus M quo

(1) IUL. CAPITOL . M. Ant. Phil. XVIII.


DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 43

et celorum ornamenta, perpetuos illos ignes, quos stellas et sidera


dicimus, et ipsorum elementorum corpora, universi huius opificii
fabricator Deus, sicut ratio docet et omni ratione certior expe-
rientia ipsa demonstrat, formavit et fecit; ut ex huius divine ele-
5 ctionis argumento satis cuilibet esse debeat persuasum, quod forma
illa, quam universi mundi corpus, perfectissimum omnium, Deus
ipse voluit obtinere, ceteris corporum formis sine dubio debeat
esse perfectior. verum rotundorum duplex est differentia. que-
dam enim undique superficie deducta in spiram lineis in se rever-
10 tentibus solius puncti patiuntur in plano contactum : hec proprie
rotunda dicimus, quale videmus pomum, seu pilam, quam regia
sinistra sustentat. alia vero, a forma sperica totaliter non rece- ed essa è assunta,
benchè in diversa
dentia, protenduntur in longum, qualis est regia virga, que dextera maniera, daquesti
due simbolici or-
namenti.
retinetur : hanc formam proprie non rotundam, sed teretem ap-
15 pellamus. ita prima, que in se undique conversa revertitur, quid
aliud denotat quam perfectionem, quam in se ipsis debent habere
reges, quibus populorum moderamina sunt commissa ? secunda
vero forma, que se, ut diximus, extendit in longum, quid aliud
significat quam administrationis regie, quasi sideris cuiusdam, cui
20 sperica est forma, emissum radium, quo ad ultima regni sui limina
pertingit et venit ? nam si velis diligenti consideratione respi-
cere, sidera, que inter celestia corpora perfectiora sunt, et orbem
habent, ut pila, in sui centri globositate, et radios, ut sceptrum.
reges autem in terra quid aliud sunt quam sidera ? illa quidem
25 celum illuminant, isti terram ; illa celi speras movent, isti cuncta
terrestria. cures igitur, ut in te ipso perfectus sis, sicut illa forma
pile, quam sinistra regum portat, inter alia corporum liniamenta,
sive trigona sint sive quadrangula aut alia quacunque differentia
geometrica distinguantur, diffinitur esse perfectior; quotiensque te
30 ad alterum iusticia, severitate, constantia vel pietate, prudentia,
vel alia quavis virtute quasi radios emittendo protenderis, ab
illa circulari perfectione, quicquid egeris, non recedas. nec obli- Son poi l'uno e
l'altro d'oro,
viscaris et sceptrum et pilam aurea fore; que quidem, licet de tali
5.Mrecava prima in luogo di cuilibet una parola ora indecifrabile. 15. Tilla pr. 16. T
perfectiones quas20. Tforma est 23.Mpilam- in sceptrum 24. Tregis aut intra quod
Mista 26. Mille 27. Mlimamenta 29.M Tdistinguatur Tomette te 31.Mpretenderis
44 EPISTOLARIO

materia ob preciositatem videantur ab initio fabricata, ne vilis


ilmetalli,
più prezioso de' materia regiis manibus tractaretur, habet tamen et ipsum aurum
perfectionis, quam in te desidero, atque regalium proprietatum
maximum argumentum . aurum quidem inter cetera metalla per-
come attestano la fectius est, quod docent facile complexio, color et ipsa duratio. 5
complession sua,
il colore e la du- est enim aurum, ut tradunt qui de mineralibus tractaverunt (1), com-
rata.

plexione calidum et humidum, ex quibus duobus multi philoso-


phorum voluerunt omnia gigni et genita conservari. ex quibus
humoribus astruunt physici vitam hominum certissima ratione
constare ; ut, sive desiccetur humidum radicale, nimium excrescente to
calore, sive ille calor ingenitus extinguatur, humido nimium exun-
dante, mors hominis sine dubio subsequatur : quandiu vero inter
illos humores debita proportio conservetur, animal ipsum vita
fruatur et valeat ; quorum disproportio morbos generat atque mor-
tem. color autem ipse sidereus, licet propter auri densitatem in 15
tenebrarum opacitate non luceat, fulget tamen in claritate luminis
et renidet, et quanto fortiori immalleatione concutitur, tanto in
clarioris fulgorem luminis excitatur. age nunc, considera quanta
sit auri duratio, quod quidem nullis temporum seculis corrum-
patur, nulla possit rei alterius infectione corrodi ; igne sepius li- 20
quefactum, si quid extraneum habuerit admixtum, purum remanet
Codeste qualità et sincerum, omnem ignobilioris rei respuens societatem. collige
possono al vero
sovrano applicar nunc singula et an regem deceant videamus. quid aliud te et
si; poichè ei deve
come l'oro esser alios reges admonet vitalis illa complexio, quam te in vitam et
incorruttibile,
conservationem subditorum regem esse creatum ? si calore cu- 25
piditatum efferveat rex, si accendatur libidine, si excandescat ira-
cundia, que mater est crudelitatis, nonne est subiectis regie di-
ctioni miserabiliter pereundum ? si mollicie deliciarum, quasi
copia humorum effluat, nonne rex et regnum dabuntur, si quid
ingruat, in ruinam ? possem omnium istorum plurima tibi 30
evitando que' vizi exempla proponere. sed recordare, ut Paridem, hospitalis thori
1. T nec 5. M quid 14. fruatur ] T privatur Mgeneret 17. M fortior
inmall. 19. T corrumpitur 21. T habuit 23. M deceat 24. MTqua Mvita
25. M conservatione 29. T humoris

(1) Cf. B. ALBERTI MAGNI De mineralibus, lib. IV, cap. VII, in Opera,
Lugduni, MDCLI, II, 264 sgg .

1
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 45

violatorem, Tarquinium Superbum, qui regali fastigio Rome condussero


e quegli erroriche
a ro-

finem imposuit, Appium Claudium, qui, usurpato contra fas im- quinio,
vina Paride,Appio
Tar.
perio, Virginie cecatus amore, in expugnationem pudicicie per Claudio,
calumniam est abusus, omittam ; recordare, precor, Sichem, prin- Sichem,
5 cipem Sichimorum, qui, compressa in libidine sua Dyna, filia
Iacob, sibi, urbi et populo suo mortis, vastationis et servitutis
causa fuit. recordare Neronis, qui impatientis ire furiis agitatus Nerone,
in crudelitate sua fratrem, uxores, matrem et senatum extinxit,
Urbem incendit et ipsum Romanum imperium ferme delevit.
10 Sardanapalus, deliciis effeminatus, ultimus Assyriorum rex, mu- Sardanapalo
liebri mollicie a suis contemptus, victus demum et fortius moriens
quam vixerat, ab Assyriis regnum transvexit in Medos. Antio- Antioco.
chus etiam, Assyriorum rex, dum in Eubea insula, positis aureis
sericisque tentoriis, tibiis et fidibus delectatus, floribus et rosis
15 medio hiemis tempore ad delicias et luxum effusis, cum Roma-
nisque mundi victoribus gesturus bellum, instrumenta libidinis,
virgines et pueros diligenter eligeret, impetu per Acilium Gla-
brionem facto, metu, qui facile mentes luxurie deditorum invadit,
insulam dereliquit, nec apud Thermopylas, ubi quondam Xerxi
20 regi parva manu restiterat Leonidas, quin terra marique fugeret,
potuit contineri ( 1). ut manifeste detur intelligi aurum illud in
sceptrum pilamque conflatum reges et principes admonere, tali
temperamento debere reges versari cum subditis talemque secum
humanarum passionum moderamen atque mensuram in cunctis
25 suis actibus adhibere, quod sicut aurum sue complexionis bene-
ficio diuturnum est, ita se et regnum cunctis temporibus conservet
illesum. non enim decet reges de suis solum temporibus cogi-
tare, sed premeditari debent qualiter subditos qualeque regnum
suis heredibus derelinquant; ut illos bene et illud bonum suarum
30 virtutum meritis post fata dimittant, huius rei beneficio per fa-
Come l'oro è lu-
mam eternaliter duraturi. quid autem sidereus ille color in luce cente,

3. Tvirginis 4. T tralascia omittam 5. T Diana 12. MMedios corretto


in Medos 15. M medie 17. T impetu paracilium Galaburnum M Galaburtium
18. T metuque omesso qui 19. M terremopylas 24. T dopo mensuram aggiunge
habere 25. sue] T sine

(1) FLOR. Epit. I, 24, SS 9-11 .


46 EPISTOLARIO

cosi dovrà il mo- refulgens de regia dignitate figurat, nisi quod decet reges in luce,
narca apparir ful-
gido d'ogni virtù ; hoc est in oculis intuentium, omni virtutum lumine resplen-
e come il metallo dere ? quid etiam sibi vult quod aurum, quanto magis percutitur,
più è battuto, ri-
splendeedescepu-
rificato dal fuoco,
tanto magis in nitorem conspicui luminis deferatur, nisi regum
e dura sempre, esse in adversitatibus sic obtundi, quod clariores emergere com- 5
probentur ? quid autem admonet illa auri miranda duratio et
cosi giova al prin- quod sepius liquefactum purius relinquatur, nisi quod reges de-
cipe uscir dalle
mondane brutture beant tali tantaque virtutum integritate pollere, quod in eterne
immacolato e a-

dorno di pregi im- vivacitatis longevitatem evadant et quod quanto magis inter cor-
mortali.

rumpentia, sicut aurum in igne, versentur, tanto magis reddantur 10


a cunctis humane conditionis sordibus mundiores ? ut hec vel
iuxta superius tradita aut alia meliori consideratione tractantibus,
satis appareat aureas illas virgam et pilam, non fortuito, non
solum exornandi proposito, sed optimo consilio magnoque my-
sterio inter apparatus regios adinventas. 15
Dal diadema pu-
re si può trarre ar-
Et ut diadema paulisper attingam, quid aliud geminatus ille,
gomento a dimo- ut nunc habet consuetudo, turritusque circulus aureus impositus
strare

capiti prefigurat aut, sicut olim, pannus ille tenuis gemmisque


pretiosissimis redimitus, quo reges crines obvolvebant, nisi men-
cheil principedeve tem regiam, cuius sedes in capite sit, debere cunctarum virtutum 20
possedere ogni più
nobile prerogati- lumine, sicut diadema lapillorum splendore, mirabiliter refulgere ?
va.

nec mirum, si per gemmulas illas preciosas et raras virtutes regie


designantur. habent enim singuli lapides, si tractatoribus illo-
rum credi oportet, vim maximam et virtutem, ut facile possint
singuli singulis virtutibus adaptari (1). 25
**

2. T resplenderi 3. T si vult 4. T victorem Mdesecatur 7. T debent


9. evadant] M condant 10. T versetur 15. T adnumeratas 16. Tomette ut
19. M quid T quod MT crinibus 21. M lumen corretto in lumine

(1) In T tien dietro il seguente <<simo principi regique felicissimo regi


explicit : « Suprascripta epistola sin- << Karolo Neapolitano, Sicilie, Hierusa-
<< gularissima et satis notanda delegata « lem &c. effecta die 13 novembris
<<<et destinata extitit per famosissimum << 1469 » . Segue una nota del Verani,
<< laureatumque poetam dominicum * il quale avverte esser l'epistola, man-
« Colucium de Salutatis de cante della fine, inedita, e la data del
<<Florentia illustrissimo et gloriosis- 1469 quella in cui fu trascritta nel ms .
* Sic, leggi dominum
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 47

VII .

A FILIPPO VILLANI STOLDI ( 1) .

[Cod. Laur.-Ashburnh. 942, c. IA; cod. Gadd. Laur. Pl. LXXXIX inf., 23 ,
C. IB ; G. C. GALLETTI, Ph. Villani liber de civit. Florentiae famosis civi-
5 bus, Florentiae, 1847 (da Gadd. Laur.), p. 2.]

Responsio * **

ELECTATUS sum, frater optime, libello tuo, et quedam fide Firenze, 1381-82 ?
D solita vel correxi, forte tamen corrupi, sed saltem michi lani
Rimanda al Vil-
la sua opera,
che lesse ed emen-
correxisse visus sum. placent omnia: placet inventio, placet dò,
e di cui consiglia
10 stilus ; et ipsum edendum arbitror, patrie tibique et tot illustri- ladivulgazione.
6. Così A, dove le parole seguenti vennero erase ; GLe G Responsio suprascripte;
cioè alla lettera del Villani, che in essi precede quella del S., al contrario di quanto av-
venga in A, dove il foglio che la contiene è stato aggiunto al ms. mediante una bra-
chetta membranacea. 8. GL corrumpi A saltim 9. Il secondo placet non si legge
in A a cagione d'un tarlo. 10. GL arbitrio et ibitque, che G corresse in arbitror et
tibi quidem ; poi illustris emendato da G in illustrissimis

(1) Come altrove ho accennato (cf. l'onorifico epiteto di « eusebius », che


La giovin. di C. Salutati, p. 11), Fi- dal MEHUS prima (Vita A. Traversarii,
lippo Villani, quand'ebbe compiuto il p. cxxv) e dal GALLETTI poi (op. e
suo libro De origine civitatis Florentie loc. cit.), per tacer d'altri parecchi , fu
et eiusdem famosis civibus, affrettossi a creduto un nome proprio, anzi quello
trasmetterlo al S., richiedendolo d'un d'un fratello di Filippo stesso, il quale
giudizio. Riavuto quindi il ms. suo, vanamente si ricercherebbe tra i fi-
tutto cosperso ne' margini di osser- gliuoli di Matteo di Villano Stoldi !
vazioni e postille di varia natura, egli Chiarita cosi e giustificata insieme
vi pose in fronte, trascritto sopra un l'attribuzione ch'io faccio al S. del-
foglio volante, il viglietto col quale l'anonimo viglietto registrato in fronte
il S. gliel'aveva accompagnato. Più al cod. Laur.-Ashburnh. 942, resterebbe
tardi però , Filippo stesso o chi altri si ora da indicare la data di esso; impresa
fosse, mosso da cagioni a noi ignote, questa per deficienza di sicure prove al-
erase diligentemente il nome del S. quanto disagevole. In ogni modo dal
così in calce alla polizza sua come trovar ricordato come la più recente
in quant'altri luoghi del ms. esso ri- fra le opere del S. il trattato De sae-
correva: nella dedicatoria, cioè, nel culo et religione, che noi dimostrammo
prologo e nel congedo (cf. GALLETTI, già esser uscito alla luce circa il 1381
op. cit. pp. 2, 3, 41, 42), ed in sua (« nuper etiam », scrive il VILLANI,
vece sostitui, ma non però dappertutto, op. cit. p. 19, « rogatus per sanctae
RIO
TOLA
48 EPIS

Gli raccomanda bus civibus futurum glorie. rogo tamen quod orthographiam
però di porre mag-
giorcura nell'orto-
grafia, troppo ne- non negligas, nam cum opus sit elegantissimum, deforme foret
gletta ed errata ;
vitiis illis puerilibus inquinari, precipue cum sepe mutata sillabi-
tatio et elementorum iunctura sensum omnem intellectumque
pervertat (1). 5
su alcuni punti poi
desidera secolui in-
Ceterum de Turrisiano, Brunetto et Paulo tecum velim, si
trattenersi a voce. * tractas (3)
placebit, aliquando conferre (2). ubi vero * * *

* * *
* * *

et vale felix ocio, studio et ingenio tuo, quorum duobus primis


10
invideo (4), tertium vero miror et laudo.
*
* tuus.

1. GL ortographia 2. La finale di opus sit e alcune lettere della parola che segue
non si leggono più in A. GLeG omettono foret 3. In A illis non si legge.
4. Le finali di sillabitatio son indecifrabili in A. 6. GLG Bruneto 7. G con-
feramus Quanto segue venne diligentemente eraso in A, talchè manca anche in GL. A
me, oltrechè il tractas , pare di aver rilevato dopo ubi vero le parole de me 10. GL
lesse non per vero e lo segue G. 11. Seguiva in A la segnatura erasa ; dalle propor-
zioni di essa mi sembra potersi arguire che al tuus , a fatica discernibile, non dovetter
precedere più di due parole ; probabilmente Colucius Pieri

<<vitae Hieronymum heremitam li- senza conoscer meglio la redazione


« brum composuit elegantissimum »), del De origine, offerta dal cod. 898
potremmo trarre buon argomento a della Barberina di Roma, sulla quale
concludere che il De origine nella re- invece sappiam fin qui poco o nulla.
dazione conservatane dal cod. Laur. Cf. però BONCOMPAGNI, Intorno ad al-
Ashburnh. deve esser stato scritto verso cune opere di Leon. Pisano, Roma, 1854,
il 1381-82 e che allo stesso tempo ri- P. 300.
sale quindi l'epistola del S. (3) Qui, non c'è da ingannarsi, il
(1) Un saggio di questi errori, assaiS. parlava di sè medesimo.
breve però, è messo innanzi da U. (4) Filippo erasi dunque sottratto
MARCHESINI, Due mss . autografi di F. da qualche tempo alle fatiche del can-
Villani in Arch. stor. ital. ser. V, to. II,
cellierato perugino, che copriva, come
p. 366 sgg. Essi son quelli appunto vedemmo (lib. IV, ep. VII, vol. I,
che deturpano comunemente i codd. p. 263), del 1377 ed aveva tenuto
del tempo. <<più e più anni, si come appare in
(2) Poichè niuna delle biografie qui <<<<molte sue epistole scritte a diverse
rammentate presenta nel cod. Laur.- « persone >> (nota di frate Sebastiano
Ashburnh. traccia di rimaneggiamenti de' Bucelli nel cod. Laur. S. Croce
(cf. GALLETTI, op. cit. p. 28, n. XVI ; Pl. XXVI sin. 1, c. 101 A) ; le quali
p. 30, n. xvIII; p. 33 , De semipoetis, non essendoci pur troppo pervenute,
n. Iv), si potrebbe arguirne che i col- noi restiam parecchio al buio sui casi
loqui, cui qui si accenna, non avesser della vita sua innanzi al ritorno in
poi luogo o rimanessero infruttuosi. patria. Cf. MANNI, Osservaz. storiche
Ma nulla si può in proposito asserire sopra i sigilli &c. IV, 72 ; MAZZU-
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 49

VIII .

A BARTOLO ABBATE DI S. SALVI (1) .

[L¹, с. 72 в; М², c. 22 A ; G2, c. 21A; R¹, C. 35 A.]

Reverendo in Christo patri dopno ... abbati dignissimo Sancti Salvii.


Firenze,
5 ENERABILIS in Christo pater. scribunt, sicut videbis, pater- 4 marzo 1382.
V nitati tue magnifici domini mei in favorem abbatis de Rag- Matteo
Gli raccomanda
abbate di

giolo (2), nec possem exprimere quanto litteras conficiendas man- Razzuolo,
4. Così L ; M GR Abbati sancti Salvii. 6. L¹ cancella in parte magnifici L¹ Razolo

CHELLI, Le vite d'uom. illustri fior. dell'ordine dal 1370 al 1387, conser-
scritte da F. V., Firenze, 1826, pref. vatoci dal cod. Conv. soppr. G, 6,
p. VIIsgg ; GHERARDI, Statuti della univ. 1502 della Nazionale di Firenze. Essi
e stud. fiorentino, pp. 289, 376, 382 &c. ci apprendono che Bartolo, abbate
(1) Secondochè narra, sulla fede di Ripoli nel 1370, aspirava all'abba-
del LAMI (S. Ecclesiae Florentinae mo- zia di Vallombrosa, resasi vacante ;
numenta, Florentiae, MDCCLVIII, II, 1226 e che, data questa da Urbano Va
sgg.), A. ZUCCAGNI-ORLANDINI (Notizie Simone, cercò vendicarsi, tramando
stor. dell'antico monast. di S. Salvi su- ai danni del rivale fortunato continui
burb. a Firenze, Firenze, 1835), l'assedio intrighi, sui quali le lettere di costui
del 1312 avrebbe arrecato si gravidanni (cod. cit. cc. 34A-50A) recano mi-
a questo celebre convento, che i Val- nuti particolari. Costretto nel 1384
lombrosani, i quali vi dimoravano, se a piegare il capo davanti al suo av-
ne allontanarono per passare in altri versario, Bartolo moriva due anni
monasteri della loro religione. In dopo, e gli succedeva nella dignità
causa di questo abbandono la serie abbaziale (cod. cit. c. 62 A, Io otto-
degli abbati di S. Salvi sarebbe rima- bre 1386) un Matteo. Anche intorno
sta interrotta dal 1317 al 1390, perchè, all' istituzione della commenda lo Zuc-
essendosi delle entrate del monastero cagni-Orlandini accumula errori su
formata una commenda, gli ecclesia- errori; poichè dell'integrità dei beni
stici che ne venivano investiti, si appro- di S. Salvi, minacciata nel 1402 dal-
priavano eziandio la dignità abbaziale. l'investitura che Bonifazio IX aveva
Ma codeste asserzioni non rispondono due anni innanzi data al cardinale di
certamente al vero, poichè l'epistola Bari della chiesa urbana di S. Iacopo
presente ci attesta che del 1382 vi era tra le fosse, aggregata fin dal sec . XII a
un abbate di S. Salvi ; e che questi S. Salvi (cf. SOLDANI, Hist. mon. S. Mi-
poi appartenesse all'ordine vallombro- chaelis de Passiniano, Lucae, MDCCXLI,
sano risulta oltrechè dall'epistola della I, lib. v1, p. 269), si fe' col maggior
Signoria sotto citata, da moltissimi zelo tutrice la repubblica. Cf. Arch .
documenti inseriti nel registro delle di Stato in Firenze, Miss. reg. 25, с. 8л.
Missive di Simone, ministro generale (2) La badia di S. Paolo di Raz-
Coluccio Salutati, II , 4
50 EPISTOLARIO

--
daverunt affectu (1). unum, quod illorum littere tacent, privatim
di cui egli è per ediseram. fertur, de quo pro honore auctoritatis tue plurimum
pubblica voce sti-
mato il nemico .
doleo, te huius sue persecutionis auctorem ; quod si est, ut illi
qui de te obloqui volunt, attestantur, magna iudicio meo repre-
hensione dignus es. licet enim carnalibus motibus tu, et ceteri 5
etiam viri sanctissimi, dum in hoc fetido corpore degitur, agi-
teris, licet indignationum alterius culpa tibi materia prebeatur,
Siffatti senti, non decet tamen virum bonum, non christianum, non religiosum,
menti son indegni
d' un cristiano , contra caritatem et contra illud naturale vinculum societatis hu-
d'un religioso ;

2. R¹ forte fertur 3. R¹ omette si 4. R¹ obliqui ed omette magna e meo


5. L¹ reca motibus in correzione ; non si discerne però qual fosse la lezione primitiva.
9. L¹ naturalem

zuolo fu il terzo convento fondato da <<ctuose requirimus et rogamus, qua-


s. Giovanni Gualberto. Era collocata « tenus amore nostri placeat in eius
in un selvaggio luogo dell'Appennino « favorem et excusationem pro viribus
mugellano, e dopo aver sofferte varie << operari » &c.; Arch. di Stato in Fi-
vicende ed esser stata eretta essa pure renze, Miss. reg. 19, c. 223 A. Seb-
in commenda nel sec. XVI a favore bene uomo di vita incensurabile, co-
d'un Gianfigliazzi, venne abbandonata dest'abbate Matteo aveva molti nemici ;
nel sec. XVII dai monaci, a cui Pio V la repubblica dovette infatti interve-
l'avea restituita nel 1566. Cf. LAMI, nire di nuovo in favor suo del 1402,.
op. cit. p. 1106 ; SOLDANI, op. cit. quando ei fu citato a rispondere di-
p. 272 ; CAPPELLETTI, op. cit. XVI, nanzi alla curia dell'appostagli usur-
701 sg. pazione de' beni di Antonio Mannini :
(1) Dalla missiva della Signoria, << Moveat humanitatem apostolicam »,
cui qui si allude, derivano maggiori scrisse allora al papa Coluccio, ho-
ragguagli : << Displicenter audivimus », <<minis etas : octogenarius quidem
scriveva questa il 3 marzo, « in Ro- <<< est; moveat religionis cultus : sexa-
<<mana curia et apud Sanctitatem apo- << ginta quidem et octo annis mona-
<<<stolicam venerab . virum dominum << sticam vitam duxit; moveant vite
<< Matheum , abbatemde Raggiolo, « merita, quoniam unicus inter abba-
<<<emulorum suggestionibus infamatum « tes nostri temporis, cum iam annis
<< ipsumque fuisse solenni citatione << quadraginta dictum monasterium
« vocatum ad curiam et multos contra << rexerit, repertus est ecclesiam sibi
<<<eum satis inimicabiliter surrexisse . « commissam auxisse, imo, quo lo-
« et quoniam credimus hec de intra <<quamur verius, duplicasse >> &c.
<< corpus ordinis, potius quam extrin- La cosa stava sì a cuore alla Signoria :
<<secus provenire, et scimus vos tam che si scrissero in proposito lettere
<< vite meritis quam profunde scientie anche al cardinale Cossa ed al Ba-
<<admiratione in sacratissima religione rense, e venne inviato apposta un am-
<<<Vallisumbrose fore unicum reveren- basciatore in curia. Arch. di Stato
<<tie et autoritatis exemplum, pruden- in Firenze, Miss. reg. 24, C. 73 A, 77A,
« tiam et paternitatem vestram affe- 78B, 11 maggio e 9 giugno 1402.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 51

mane et, quod plus est, contra fidei christiane precepta, proximum
etiam provocantem offendere vel iniuriam pro iniuria compensare.
recordare illud divine vocis oraculum: diligite inimicos vestros :
si enim diligitis bona facientes vobis, quod meritum vobis erit ?
5 nam ethnici et publicani hoc faciunt (1), christiane quidem per- airender
quali bene
è debito
per
fectionis est tantam in se caritatem habere, quod non solum ad male.
amicos, sed usque ad ipsos perveniat inimicos, ut securi possimus
dicere in oratione dominica: et dimitte nobis debita nostra, sicut
et nos dimittimus debitoribus nostris. si enim, ut pater divus Au-
10 gustinus testatur (2), non erit qui reddat bona pro malis, non
erit et qui retribuat bona pro bonis. sed quanvis hec infamia
contra te surrexerit et eorum qui te timent aut tuis virtutibus
invident oblocutionibus adiuvetur, non potest hoc, quod nedum
tibi viro religioso atque pacifico non convenit, sed infame foret
15 laicis et secularibus reprehensibile, michi quomodolibet persuaderi.
fac igitur quod obsequendo dominis te hac infamia purges, et daVoglia cotal
dunque
taccia

licet ille forsitan non mereatur, utpote qui forte tibi non servi- purgarsi
verit, sed iuxta opinionem tuam in aliquo displicuerit, tu tamen
pro non beneficio beneficium reddas et per effectum operis ma-
non danneg-
20 ledicorum ora confundas. fulcienda quidem est omnibus admini- giando Matteo,
culis fama, quam negligere crudelitatis est, ut testatur Augusti- tegrità
provvedere
dellaall'in-
pro
nus (3). delicatissima quidem res est fama et que quanto nitidior pria fama.
est et quanto celebrior, tanto facilius inquinetur. te sanum et
letum vivere desidero. vale felix. Florentie,quarto nonas martias.

2. R¹ omette iniuriam pro 3. R¹ votis 5. R¹ ethinci 7. R¹ possumus


10. R¹ erat 10-11. L R¹ omettono non erit 11. bonis ] L¹ nobis 14. R¹ omette
non 18. L¹ omette in aliquo 20-21 . L adminiculo fama est 23. R¹ inquiretur
24. M² G2 R¹ videre

(1) MATTH. V, 44. par. II, col. 1517.


(2) S. AUG. Enarr. in psalm. CXVIII, (3) S. Aug. sermo CCCLV, cap. 1 ,
sermo VII, cap. 1, in Opera, to. IV, in Opera, to. V, par. 11, col. 1569.
52 EPISTOLARIO

VIIII .

AD ANTONIO PIEVANO DI VADO (1).

[L¹, c. 73 A; M², с. 22 B ; G², c. 21 B; R¹, c. 34 в;


MEHUS, Vita A. Traversarii, p. CCCXXIV.]

Venerabili viro domino Anthonio plebano dignissimo Vadi. 5

Firenze,
25 ottobre 1382 ?
RATER optime. recessisti properus et ego, plurimis occupatus,
Impedito di ve-
derlo prima che
Fpro te mittere non fui memor, sicut lepidus iuvenis Leonardus
partisse, gli scrive noster nocturnus irrumpens in meum studium persuasit (2). nunc
igitur litteris faciam quod tunc presenti debebam alloquio. de-
crevisti et verbis tuis ligatus es, ut legendis auctoribus in scolis 10
grammatice potius famulere quampresis. postquam ad hanc humi-
litatem pellectus es, tue fame consultum puto, si te alteri non osten-
perdistoglierlo dal deris emulari. hoc facies si in eiusdem libri lecturam cum magi-

5. Cosi L¹; M² G2 R¹ Ad dominum Antonium plebanum Vadi. 11. L R G2 fa-


mulare 13. M² G2 si me eiusd.

(1) Antonio o Antonino, come tro- Antonio godette dell'amicizia di


vasi a volte ricordato, pievano di San Francesco Landini, che gli dedicò
Martino a Vado, piccoletta terra del que' suoi curiosi versi in lode di Gu-
Valdarno casentinese, aveva nel 1381, glielmo Occam, dove satireggia i
e non senza favore, letta privatamente grammatici contemporanei (e forse il
in Firenze la Divina Commedia (cf. Pratese fu uno degli avversari di mae-
S. SALVINI, Fasti consol. dell' Accademia stro Domenico), pubblicati dal WES-
fior., Firenze, 1717, p. XIII ; PREZZINER, SELOFSKY (Parad. degli Alberti, I, 2,
Storia dello Studio fiorentino, I, 37), talchè doc. 16) ; e quella altresì del Sacchetti,
l'anno dopo venne scelto a coadiutore con cui ebbe una corrispondenza poe-
di Domenico di Bandino d'Arezzo, ri- tica, che Franco conservò nel suo zi-
chiamato in Firenze a reggere per un baldone (cod. Ashburnh. 574, с. 54 в),
decennio le scuole di grammatica collo donde uscì più d'una volta alla luce.
stipendio annuo di cento fiorini d'oro. Cf. ZAMBRINI, Op. volg. a stampa, cс. 36.
Par che il pievano si acconciasse a Alla memoria dell'amico, morto poco
malincuore a codesta parte subalterna appresso , il Sacchetti consacrò alcuni
e che, aizzato da certi nemici del pro- versi nel capitolo più volte citato,
fessore aretino, pretendesse atteggiarsi Rime, 1856, p. 32.
a suo antagonista; di qui la solenne (2) Chi sia costui non so; al Bruni
lezione che gli dà Coluccio. non c'è da pensare.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 53

stro Dominico non concurres . iandiu elegit ipse Tragedias (1); legger in scuolale
Tragediedi Seneca,
inimice facies si eundem librum legendum assumes. elige igitur giàscelte da mae-
stro Domenico.

alium, oro, et sequenti anno tuum sit preeligere quem voles in


La sua fama ne
tempore opportuno. concurrentium fama, si non mutuo invi- riuscirà accresciu-

5 deant, si vicissim sibi non detrahant, facilius coalescit. scis quot ta;
capita tot esse sententias et omnes libidine potius quam ratione
ferre iudicium agiliusque infamiam imponi quam famam. gaudet
enim detractionibus vulgus et audita refert, imo circunfert et cir-
cunferendo, si mala fuerint, adauget. denique, crede michi, et
10 honestius et utilius erit si ex composito auctores legetis. infami egli
agli poi farà cosa
scolari più
quidem certamine nunquam plena victoria contigit. quod si tibi utile.
pro fama pugnandum erat, non ex infimo docendi gradu, sed ex
aliqua altioris culminis specula congredi decuisset. qui enim op-
primere voluerunt magistrum Dominicum, te sibi adversarium
15 statuentes, fecerunt eum prudentum iudicio clariorem, quem ab
alio quam a te non putaverunt posse devinci. crede consiliis
meis et quid facturus ex hoc sis, fixe clareque responde. vale
felix. Florentie, septimo kalendas octobris.

Χ.

20 A LOMBARDO DELLA SETA.

[L¹, с. 73 в ; M², C. 23A; G2, c. 22 A; R¹, c. 34 B, mutila. ]

Lombardo Patavino.

Firenze,
I frater, mi frater, mi frater, libet enim hisdem affari te verbis, 27 novembre 1382.
Mquibus affatur fons eloquentie Tullius Quintumfratrem ; Egli si propo-
neva da tempo di
25 iterum itaque mi frater, me miserum! quid audivi? quale nun- bardo
manifestar
il adolore
Lom-
cium, dum de te diligentius sciscitor, vellit aures? pendebam, provato per la
1. L' omette Dominico 3. L¹ alterum 5. R¹ trahant 6. M² G2 R¹ tot sent.
esse
7. R¹ infamam 8. M detractationibus 10. L¹ omette erit M² G² R¹ leg.
auct. M² L R infame 11. L¹ contingit 13. L R docuisset 16. L¹ putaverant
devici 22. Così tutti i mss. 23. M² non ripete che due volte mi frater 26. L¹
aggiunge de in interlinea.

(1) Intendi di Seneca. (2) CIC. Ep. ad Quint. fratr. lib. I, ep. 3.
54 EPISTOLARIO

morteviolentadel frater optime, cupidus tecum conqueri de tumultuaria atque cruenta


Broaspini,
cede communis fratris nostri Guasparis Veronensis, quem sevus
gladius et, quod summe deflendum est, consanguinea manus
extinxit (¹) ; maxima quidem nostre etatis iniuria, que talem tan-
tumque virum, quietissimis humanitatis studiis deditum, mitem, 5
innocuum, benignum, tali genere mortis amisit; pendebam equidem
anxius, pennam tenens, mecumque dicebam : que quibus ante-
feram ?(2) unde principium designaturus litteris tam horribilem
casum accipiam ? dumque sic, licet plurimo intercedente temporis
intervallo, et cum iam videretur doloris acerbitas scribendi veniam 10
concessura, adhuc tamen in tam diri casus memoria lacrimabundus
hec tacitus meditarer, supervenit vir michi alias iocundissimus,
quando apprese da tunc vero michi plus quam dicere valeam incommodus, Pazinus
Pazzino che Lom-
bardo stesso avea
perduto e fratello noster (3), de te michi flebiliter nuncians te fratris primum et
e nipote.
deinde nepotis funeribus luctuosum. obrigui, frater optime, to- 15
taque mente cohorrui ; quo minus admiror poetas inter fabulas
adnotasse Niobem bisseno, sicut vult Statius et Homerus (4), bis-
septeno vero, ceu Sophocles et Naso retulerunt (s), filiorum fu-
nere circunseptam, in saxum lacrimifluum duruisse: tuncque ma-
nifeste cognovi quanta sit nostrarum mentium temeritas atque 20

2. R¹ Gasparis L¹ omette quem e scrive sevusque 4. M¹ reca iniuria in margine.


6. L¹ dopo genere di nuovo innocuum cancellato. 8. L¹ litt. design. 11. L¹ omette
tamen R¹ omette tam 12. L¹ omette vir 16. L¹ corrui R¹ cohorrui et infra &c .
Equi si arresta la lettera. 17-18. L¹ omette et e scrive Homerus vero bisseteno 19.LI
lacrimifluvium

(1) Di questo truce caso niun ri- stato amicissimo. Son ben noti i rap-
cordo hanno serbato le cronache ve- porti che passarono fra Pazzino Do-
ronesi. Da quanto soggiunge il S. si nati ed i principi Carraresi ; al Donati
ricava che l'assassinio del Broaspini ed all'Allegri dovette Francesco No-
dovett'essere consumato all'incirca vello l'aiuto, di cui, dopo la sua cac-
nell' '81 . ciata da Padova, gli furon larghi i
(2) VERG. Aen. IV, 371 . Fiorentini, dapprima assai poco pro-
(3) Due personaggi notevolissimi pensi a favorirlo. Cf. GATARI, Cron.
di questo nome fiorivano allora in in Rer. It. Scr. XVII, 740 sgg.
Firenze : Pazzino Strozzi e Pazzino (4) STAT. Theb. VI, 118 ; Ном. Iliad.
Donati; ma qui non mi par dubbio XXIV, 602-604.
che si tratti del secondo, figliuolo di (5) SOPH. presso LUTAT. Ad Stat.
messer Apardo e fratello del celebre Theb . VI, 125 ; OVID. Metam. VI,
Manno, di cui pure Lombardo era 182-83, 191-92, 310 sgg.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 55

mollicies, nam qui Guasparis nostri cede paulo ante fueram ad-
monitus nichil apud mortales firmum, in gemine tuorum fatalitatis Si aggiunse cosi
dolore al dolore,
annuncio, meimet immemor, tanta cum inconstantia sim com-
motus. et si licet aliquem ex se de rebus propriis capere conie-
5 cturam, gloriosius dictum arbitror quam verius longam fortuito-
rum meditationem sinistros eventus facere leviores (1) , nescio de
aliis; de me autem ipso fatebor casus repentinos et subitos, licet poichè sempre for-
temente ci atilig-
anche se
tamen ante previsos, me semper non mediocriter commovisse. aspettate,
gono, le sven-
ture.
nec credam aliquem tanti unquam animi fuisse, qui etiam ex pro-
To posito vel in acie vel cum aliquo singulariter congressurus, in
conserende pugne principio non horrescat. hoc unum facile con- afflizioni
E sebbene tali
sianmeno
senserim, institutos animos philosophie preceptis, licet movean- acerbe pei filosofi,
tur, citius tamen ad rationem reditum habere quam illos, qui vel
que ante oculos sita sunt aspicientes, illis velut duraturis inherent
vel nichil prorsus cogitant de futuris; semperque placuit michi anco per loro è
15 difficile andarne
immuni: e'lo pro-
divi Antonini Pis dictum, qui cum M. Antoninus, filius eius, quem va il detto di An-
tonino Pio.
admodum philosophie studiosum fuisse legimus, educatorem suum
mortuum immoderatius fleret, dixisse fertur, monentibus illum
aulicis ne pietatem ostentaret : permittite illi, ut homo sit : neque
20 enim philosophia vel imperium tollit affectus. hec ille (2).
Hunc tantumprincipem,humanioris philosophie preceptis usum,
secutus, frater optime, et in Guaspare nostro et in tuis fratre
nepoteque, nobis relicta mortalitatis sarcina, tam acerbe sublatis,
et dolui et adhuc mecum ipse tot asperos, ne dicam infelices, Duolsegli adun-
que la sciagura
25 amicorum casus doleo. illam remotam a sensibus nostris forti- dell'amico,
tudinem seu constantiam, sive, ut verius loquar, inhumanitatem
et duriciam semper exhorrui. nam si in nobis multum non pos-
sent illi primi motus et precipue qui sunt virtuti proximi, non
esset tam arduis virtutibus locus, quarum maximus splendor est
30 contra difficilia niti. cave tamen, frater optime, quia, sicut hu-
mani ingenii et benignioris spiritus laus in talibus commoveri, sic
1. L¹ Guaspari 4. L¹ aliquam rebus traditis 8. M² G2 omettono tamen
12-13. L¹ licet tutius mov, tamen 15. L¹ michi plac. 17. M² G² stud. phylos. 22.L
omette in dinanzi a tuis 27. M² G2 atque 29. M² G2 arduus 31. L2 ing. est et
benignitatis spir.

(1)Cf. CIC. Tusc. Disp. III, 14, 28-31. (2) IUL. CAPITOL. Anton. Pius , cap. x.
56 EPISTOLARIO

levis animi et secum non bene consentientis rationis est vitium


ma lo esortaperò non refrenare lacrimas nec modum doloris commotionibus adhi-
a non esagerare il

proprio cordoglio bere. quid enim muliebrius quam lacrimis exundare et de pro-
pinquorum interitu pietatem fletibus ostentare ? quid rationi re-
pugnantius quam mortalem flere mortalia ; quid inconstantius 5
quam aliquid tenacius profiteri quod mox sit iniuria temporis
subreptura ? quod si, ut plurimi philosophorum voluerunt, sa-
pientes sunt qui, se ipsis contenti, nullis extra contingentibus af-
ficiuntur, nonne insipientia est obicere, cum aliquem voluerimus
consolari? non igitur, frater optime, cum te putem in illum sta- 10
tum mentis evectum, unde omnes adversantis fortune casus et
blandientis oblectamenta infra te videas (1), insistendum superva-
cuis arbitror. satis tecum sit amicabiliter doluisse idque prebuisse
ed a
consolarsi humanitati. consolemur, frater optime, tergamus lacrimas sitque
colla speranza di
riveder
duti. i cari per- dulcis premissorum memoria, quorum presentia iocunda fuit; 15
tantoque magis discedamus a sensibus cupiamusque dissolvi et
esse cum Christo (2) ; aut, si hoc nimis est, tanto minus hanc
moriendi necessitatem atque viciniam timeamus quanto cariora
premiserimus, ut ad illos optimos viros, quos vidimus, et cum
quibus honestissimis in rebus delectati sumus, aliquando vel per 20
mortem, quantumcunque sit terribilis, veniamus.
Spiacegli altresi Unum non dolere non possum, quod in hac immutatione for-
che a Lombardo

manchi ormai la
quiete necessaria tune maximam violentiam studiis tuis arbitror accidisse. qui enim
agli studi ;
hactenus, vivere contentus, cuncta fratris arbitrio dimittebas, nunc
eris de re familiari sollicitus: quod quantum studiis officiat, Cicero 25
ma in ciò la sag- noster ad Herennium testis est (3). tue autem prudentie fuerit
gezza gli sarà con-
sigliera.
dispensare tempora, furari momenta et quantum familie expedit
temporis dare ; quantum autem poteris studiis usurpare. vale felix
et mei memor (4). Florentie, quinto kalendas decembris.
1-2. L¹ licium lacr. non refr. 3. M G2 abundare lacr. L¹ omette de 12. M¹ va-
cuus 24. M² G2 cont. viv .
22. L¹ omette non dinanzi a possum L M imitatione
25. In M la prima lettera di officiat è dubbia ; G² dà afficiat 27. L¹ temp. disp.
mom. furari 27-28. M² G2 exped. fam. dare tempor.

(1) Cf. SEN. Trag. Thyest. 365-66. (4) È questa l'ultima epistola di-
(2) PAUL. Ad Philipp. I, 23 . retta a Lombardo che ora si rinvenga
(3) [CIC.] Ad Herenn. lib. I, 4, 1. nel carteggio del S.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 57

ΧΙ .

AD ALBERTO DEGLI ALBIZZI (1).

[Cod. Chigiano I, v, 179, с. 86 в. ]

Respondit ser Colutius.


5 IROR et indignor tecum, dulcissime frater, Firenze, 1382?

M Quod cum sublimis Deus et natura benigno Stupisce che Al-


berto, uomo di si
elevato ingegno,
Sidere protulerit te forti pectore et alto
Ingenio, quo cuncta soles calcare furentis
Vulnera fortune, nunc ceca mente, pudenter,

(1) I provvedimenti relativi agli lone Chiavi (cf. Delizie cit . XVI, 232),
sbanditi presi dalla Balia, nelle cui mani dovette approfittare certamente del-
stava allora il potere, fra il 21 gen- l'amnistia per restituirsi a Firenze. A
naio ed il 17 febbraio 1382, in forza questo momento della sua vita si ri-
de' quali tutti coloro ch'avevano avuto ferisce l'epistola presente, che risponde
bando da Firenze in que' quarantatre ad altra da lui diretta al S. a sfogo
mesi corsi dal 18 giugno 1378 infino delle proprie pene amorose; poichè,
al 15 gennaio 1382, erano col 1º marzo quantunque nè i versi dell'Albizzi, che
rimessi in patria (Arch. di Stato in formano l'App. V, nè quelli del S. ci
Firenze, Balie, reg. 20, cc. 6A, 8A, 45 B, offrano lume veruno per determinare
62 B, 68 A, 104 A, e STEFANI, op. cit. il tempo in cui furono composti, pure
lib. XI, rubr. 904, in Delizie cit. XVI, ci è dato di farlo per altra via. Vi ha
77), schiusero le porte della città sua infatti nell'Archivio di Stato in Firenze
anche ad Alberto degli Albizzi, seb- un volume delle consulte segnato col
bene fra gli esuli rifugiatisi in Pa- n. 23 e scritto, come gli altri tutti, di
dova ei fosse stato de' più ardenti a proprio pugno dal S., il quale sul verso
cospirare, ed avesse seguito sino a dell'ultima carta presenta, fra altre
Roma insieme al vecchio Lapo da prove di penna, sei versi che corrispon-
Castiglionchio. « il quale amava lui donoper l'appunto ai vv. 68-70, 81-84
<<più che l'anima sua », Carlo di Du- dell'epistola qui pubblicata. Epoichèil
razzo, nel cui aiuto avean posto spe- volume delle consulte è del 1382-1383,
ranze che andarono fallite. Cf. Epi- riesce ovvio concludere che a questi
stela ossia rag. di m. Lapo da Cast. anni risalga l'epistola, di cui il S. an-
p. 160. Alberto dunque, che nel re- dava forse componendo o correggendo
gistro degli squittinati per la nuova i versi, mentre dinanzi al Consiglio
distribuzione di uffici fatta il 25 gen- oratori inesperti o senz'autorità te-
naio, appar fra coloro che stavano diavano colle sciocche dicerie i si-
nel quartiere di S. Giovanni, gonfa- gnori ed il loro cancelliere.
Coluccio Salutati, II. 4
46 EPISTOLARIO

cosi dovrà il mo- refulgens de regia dignitate figurat, nisi quod decet reges in luce,
narca apparir ful-
gido d'ogni virtù ; hoc est in oculis intuentium, omni virtutum lumine resplen-
e come il metallo dere ? quid etiam sibi vult quod aurum, quanto magis percutitur,
più è battuto, ri-
splende ed escepu- tanto magis in nitorem conspicui luminis deferatur, nisi regum
rificato dal fuoco,
e dura sempre, esse in adversitatibus sic obtundi, quod clariores emergere com- 5
probentur ? quid autem admonet illa auri miranda duratio et
cosi giova al prin- quod sepius liquefactum purius relinquatur, nisi quod reges de-
cipe uscir dalle
mondane brutture beant tali tantaque virtutum integritate pollere, quod in eterne
immacolato e a-

dorno di pregi im- vivacitatis longevitatem evadant et quod quanto magis inter cor-
mortali.

rumpentia, sicut aurum in igne, versentur, tanto magis reddantur ro


a cunctis humane conditionis sordibus mundiores ? ut hec vel
iuxta superius tradita aut alia meliori consideratione tractantibus,
satis appareat aureas illas virgam et pilam, non fortuito, non
solum exornandi proposito, sed optimo consilio magnoque my-
sterio inter apparatus regios adinventas. 15
Dal diadema pu-
re si può trarre ar-
Et ut diadema paulisper attingam, quid aliud geminatus ille,
gomento a dimo- ut nunc habet consuetudo, turritusque circulus aureus impositus
strare

capiti prefigurat aut, sicut olim, pannus ille tenuis gemmisque


pretiosissimis redimitus, quo reges crines obvolvebant, nisi men-
cheil principedeve
possedere ogni più
tem regiam, cuius sedes in capite sit, debere cunctarum virtutum 20
nobile prerogati- lumine, sicut diadema lapillorum splendore, mirabiliter refulgere ?
va,

nec mirum, si per gemmulas illas preciosas et raras virtutes regie


designantur. habent enim singuli lapides, si tractatoribus illo-
rum credi oportet, vim maximam et virtutem, ut facile possint
singuli singulis virtutibus adaptari (1). 25
*

2. T resplenderi 3. T si vult 4. T victorem Mdesecatur 7. T debent


9. evadant] M condant 10. T versetur 15. T adnumeratas 16. T omette ut

19. M quid T quod MT crinibus 21. M lumen corretto in lumine

(1) In T tien dietro il seguente << simo principi regique felicissimo regi
explicit : « Suprascripta epistola sin- << Karolo Neapolitano, Sicilie, Hierusa-
« gularissima et satis notanda delegata « lem &c. effecta die 13 novembris
<<<et destinata extitit per famosissimum <<< 1469 » . Segue una nota del Verani,
<<<laureatumque poetam dominicum * il quale avverte esser l'epistola, man-
« Colucium de Salutatis de cante della fine, inedita, e la data del
<<<<Florentia illustrissimo et gloriosis- 1469 quella in cui fu trascritta nel ms .
* Sic, leggi dominum
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 47

VII .

A FILIPPO VILLANI STOLDI ( 1) .

[Cod. Laur.-Ashburnh. 942, C. IA; cod. Gadd. Laur. Pl. LXXXIX inf., 23,
C. IB ; G. C. GALLETTI, Ph. Villani liber de civit. Florentiae famosis civi-
5 bus, Florentiae, 1847 (da Gadd. Laur.), p. 2.]

Responsio * * *

ELECTATUS sum, frater optime, libello tuo, et quedam fide Firenze, 1381-82 ?
D solita vel correxi, Rimanda al Vil-
forte tamen corrupi, sed saltem michi che lesse ed opera,
lani la sua
emen-
correxisse visus sum. placent omnia: placet inventio, placet do,
di consiglia
10 stilus; et ipsum edendum arbitror, patrie tibique et tot illustri- ladivulgazione.
6. Così A, dove le parole seguenti vennero erase; GLeG Responsio suprascripte;
cioè alla lettera del Villani, che in essi precede quella del S. , al contrario di quanto av-
venga in A, dove il foglio che la contiene è stato aggiunto al ms, mediante una bra-
chetta membranacea. 8. GL corrumpi A saltim 9. Il secondo placet non si legge
in A a cagione d'un tarlo. 10. GL arbitrio et ibitque, che G corresse in arbitror et
tibi quidem; poi illustris emendato da G in illustrissimis

(1) Come altrove ho accennato (cf. l'onorifico epiteto di « eusebius », che


La giovin. di C. Salutati, p. 11), Fi- dal MEHUS prima (Vita A. Traversarii,
lippo Villani, quand'ebbe compiuto il p. cxxv) e dal GALLETTI poi (op. e
suo libro De origine civitatis Florentie loc. cit.), per tacer d'altri parecchi, fu
et eiusdem famosis civibus, affrettossi a creduto un nome proprio, anzi quello
trasmetterlo al S., richiedendolo d'un d'un fratello di Filippo stesso, il quale
giudizio. Riavuto quindi il ms. suo, vanamente si ricercherebbe tra i fi-
tutto cosperso ne' margini di osser- gliuoli di Matteo di Villano Stoldi !
vazioni e postille di varia natura, egli Chiarita cosi e giustificata insieme
vi pose in fronte, trascritto sopra un l'attribuzione ch'io faccio al S. del-
foglio volante, il viglietto col quale l'anonimo viglietto registrato in fronte
il S. gliel'aveva accompagnato. Più al cod. Laur.-Ashburnh . 942, resterebbe
tardi però, Filippo stesso o chi altri si ora da indicare la data di esso; impresa
fosse, mosso da cagioni a noi ignote, questa per deficienza di sicure prove al-
erase diligentemente il nome del S. quanto disagevole. In ogni modo dal
cosi in calce alla polizza sua come trovar ricordato come la più recente
in quant'altri luoghi del ms. esso ri- fra le opere del S. il trattato De sae-
correva: nella dedicatoria, cioè, nel culo et religione, che noi dimostrammo
prologo e nel congedo (cf. GALLETTI, già esser uscito alla luce circa il 1381
op. cit. pp. 2, 3, 41, 42), ed in sua (« nuperetiam », scrive il VILLANI,
vece sostitui, ma non però dappertutto, op. cit. p. 19, « rogatus per sanctae
48 EPISTOLARIO

Gli raccomanda bus civibus futurum glorie. rogo tamen quod orthographiam
però di porre mag-
gior cura nell'orto-
non negligas, nam cum opus sit elegantissimum, deforme foret
grafia, troppo ne-
gletta ed errata ;
vitiis illis puerilibus inquinari, precipue cum sepe mutata sillabi-
tatio et elementorum iunctura sensum omnem intellectumque
pervertat (1). 5
su alcuni punti poi
desidera secolui in-
Ceterum de Turrisiano, Brunetto et Paulo tecum velim, si
trattenersi a voce. *
* tractas (3 )
placebit, aliquando conferre (2). ubi vero * *

* * *
* *

et vale felix ocio, studio et ingenio tuo, quorum duobus primis


10
invideo (4), tertium vero miror et laudo.
*
* tuus.

1. GL ortographia 2. La finale di opus sit e alcune lettere della parola che segue
non si leggono più in A. GLeG omettono foret 3. In A illis non si legge.
4. Le finali di sillabitatio son indecifrabili in A. 6. GLG Bruneto 7. G con-
feramus Quanto segue venne diligentemente eraso in A, talchè manca anche in GL. A
me, oltrechè il tractas , pare di aver rilevato dopo ubi vero le parole de me 10. GL
lesse non per vero e lo segue G. 11. Seguiva in A la segnatura erasa ; dalle propor-
zioni di essa mi sembra potersi arguire che al tuus , a fatica discernibile, non dovetter
precedere più di due parole; probabilmente Colucius Pieri

<<<vitae Hieronymum heremitam li- senza conoscer meglio la redazione


« brum composuit elegantissimum »), del De origine, offerta dal cod. 898
potremmo trarre buon argomento a della Barberina di Roma, sulla quale
concludere che il De origine nella re- invece sappiam fin qui poco o nulla.
dazione conservatane dal cod. Laur. Cf. però BONCOMPAGNI, Intorno ad al-
Ashburnh. deve esser stato scritto verso cune opere di Leon. Pisano, Roma, 1854,
il 1381-82 e che allo stesso tempo ri- p. 300.
sale quindi l'epistola del S. (3 ) Qui, non c'è da ingannarsi, il
(1) Un saggio di questi errori, assaiS. parlava di sè medesimo.
breve però , è messo innanzi da U. (4) Filippo erasi dunque sottratto
MARCHESINI, Due mss. autografi di F. da qualche tempo alle fatiche del can-
Villani in Arch . stor. ital. ser. V, to. II,
cellierato perugino, che copriva, come
p. 366 sgg. Essi son quelli appunto vedemmo (lib . IV, ep. VII, vol. I,
che deturpano comunemente i codd. p. 263), del 1377 ed aveva tenuto
del tempo. « più e più anni, si come appare in
(2) Poichè niuna delle biografie qui <<<<molte sue epistole scritte a diverse
rammentate presenta nel cod. Laur.- <<<persone >> (nota di frate Sebastiano
Ashburnh. traccia di rimaneggiamenti de' Bucelli nel cod. Laur. S. Croce
(cf. GALLETTI, op. cit. p. 28, n. XVI ; Pl. XXVI sin. 1 , c. IOI A) ; le quali
p. 30, n. xvIII; p. 33 , De semipoetis, non essendoci pur troppo pervenute,
n. Iv), si potrebbe arguirne che i col- noi restiam parecchio al buio sui casi
loqui, cui qui si accenna, non avesser della vita sua innanzi al ritorno in
poi luogo o rimanessero infruttuosi. patria. Cf. MANNI, Osservaz. storiche
Ma nulla si può in proposito asserire sopra i sigilli &c. IV, 72; MAZZU-
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 49

VIII .

A BARTOLO ABBATE DI S. SALVI (1).

[L¹, с. 72 в; М², c. 22 A; G2, c. 21 A; R¹, c. 35 A.]

Reverendo in Christo patri dopno ... abbati dignissimo Sancti Salvii.


Firenze,
ENERABILIS in Christo pater. scribunt, sicut videbis, pater- 4 marzo
VENERABILIS
nitati tue magnifici domini mei in favorem abbatis de Rag- Matteo
1382.
Gli raccomanda
abbate di
giolo (2), nec possem exprimere quanto litteras conficiendas man- Razzuolo,
4. Così L¹; M² G2R¹ Abbati sancti Salvii. 6. L¹ cancella in parte magnifici L¹ Razolo

CHELLI, Le vite d'uom. illustri fior. dell'ordine dal 1370 al 1387, conser-
scritte da F. V., Firenze, 1826, pref. vatoci dal cod. Conv. soppr. G, 6,
p. VIIsgg ; GHERARDI, Statuti della univ. 1502 della Nazionale di Firenze. Essi
e stud. fiorentino, pp. 289, 376, 382 &c. ci apprendono che Bartolo, abbate
(1) Secondochè narra, sulla fede di Ripoli nel 1370, aspirava all'abba-
del LAMI (S. Ecclesiae Florentinae mo- zia di Vallombrosa, resasi vacante ;
numenta, Florentiae, MDCCLVIII, II, 1226 e che, data questa da Urbano Va
sgg.),A. ZUCCAGNI-ORLANDINI (Notizie Simone, cercò vendicarsi, tramando
stor. dell'antico monast. di S. Salvi su- ai danni del rivale fortunato continui
burb. a Firenze, Firenze, 1835), l'assedio intrighi, sui quali le lettere di costui
del1312 avrebbe arrecato sì gravidanni (cod. cit. cc. 34A-50A) recano mi-
a questo celebre convento, che i Val- nuti particolari. Costretto nel 1384
lombrosani, i quali vi dimoravano, se a piegare il capo davanti al suo av-
ne allontanarono per passare in altri versario, Bartolo moriva due anni
monasteri della loro religione. In dopo, e gli succedeva nella dignità
causa di questo abbandono la serie abbaziale (cod. cit. c. 62 A, 10 otto-
degli abbati di S. Salvi sarebbe rima- bre 1386) un Matteo. Anche intorno
sta interrotta dal 1317 al 1390, perchè, all'istituzione della commenda lo Zuc-
essendosi delle entrate del monastero cagni-Orlandini accumula errori su
formata una commenda, gli ecclesia- errori; poichè dell'integrità dei beni
stici che ne venivano investiti, si appro- di S. Salvi, minacciata nel 1402 dal-
priavano eziandio la dignità abbaziale. l'investitura che Bonifazio IX aveva
Ma codeste asserzioni non rispondono due anni innanzi data al cardinale di
certamente al vero, poichè l'epistola Bari della chiesa urbana di S. Iacopo
presente ci attesta che del 1382 vi era tra le fosse, aggregata fin dal sec . x11 a
un abbate di S. Salvi; e che questi S. Salvi (cf. SOLDANI, Hist. mon. S.Mi-
poi appartenesse all'ordine vallombro- chaelis de Passiniano, Lucae, MDCCXLI,
sano risulta oltrechè dall'epistola della I, lib. vI, p. 269), si fe' col maggior
Signoria sotto citata, da moltissimi zelo tutrice la repubblica. Cf. Arch.
documenti inseriti nel registro delle di Stato in Firenze, Miss. reg. 25, c. 8 A.
Missive di Simone, ministro generale (2) La badia di S. Paolo di Raz-

Coluccio Salutati, II. 4


50 EPISTOLARIO

daverunt affectu (1). unum, quod illorum littere tacent, privatim


di cui egli è per ediseram. fertur, de quo pro honore auctoritatis tue plurimum
pubblica voce sti-
mato il nemico.
doleo, te huius sue persecutionis auctorem; quod si est, ut illi
qui de te obloqui volunt, attestantur, magna iudicio meo repre-
hensione dignus es. licet enim carnalibus motibus tu, et ceteri 5
etiam viri sanctissimi, dum in hoc fetido corpore degitur, agi-
teris, licet indignationum alterius culpa tibi materia prebeatur,
Siffatti senti non decet tamen virum bonum, non christianum, non religiosum,
menti son indegni
d' un cristiano , contra caritatem et contra illud naturale vinculum societatis hu-
d'un religioso ;

2. R¹ forte fertur 3. R¹ omette si 4. R¹ obliqui ed omette magna e meo


5. L¹ reca motibus in correzione ; non si discerne però qual fosse la lezione primitiva.
9. L¹ naturalem

zuolo fu il terzo convento fondato da <<ctuose requirimus et rogamus, qua-


s. Giovanni Gualberto. Era collocata « tenus amore nostri placeat in eius
in un selvaggio luogo dell'Appennino << favorem et excusationem pro viribus
mugellano, e dopo aver sofferte varie « operari » &c.; Arch. di Stato in Fi-
vicende ed esser stata eretta essa pure renze, Miss. reg. 19, C. 223 A. Seb-
in commenda nel sec. XVI a favore bene uomo di vita incensurabile, co-
d'un Gianfigliazzi, venne abbandonata dest'abbate Matteo aveva molti nemici ;
nel sec. XVII dai monaci, a cui Pio V la repubblica dovette infatti interve-
l'avea restituita nel 1566. Cf. LAMI, nire di nuovo in favor suo del 1402,.
op. cit. p. 1106; SOLDANI, op. cit. quando ei fu citato a rispondere di-
p. 272 ; CAPPELLETTI, op. cit. XVI, nanzi alla curia dell'appostagli usur-
701 sg. pazione de' beni di Antonio Mannini :
(1 ) Dalla missiva della Signoria, <<Moveat humanitatem apostolicam »,
cui qui si allude, derivano maggiori scrisse allora al papa Coluccio, ho-
ragguagli : << Displicenter audivimus », << minis etas : octogenarius quidem
scriveva questa il 3 marzo, « in Ro- « est ; moveat religionis cultus : sexa-
« mana curia et apud Sanctitatem apo- <<ginta quidem et octo annis mona-
<<<stolicam venerab . virum dominum <<<sticam vitam duxit; moveant vite
« Matheum , abbatem de Raggiolo, « merita, quoniam unicus inter abba-
<<<emulorum suggestionibus infamatum « tes nostri temporis, cum iam annis
<<<ipsumque fuisse solenni citatione <<<quadraginta dictum monasterium
« vocatum ad curiam et multos contra
<< rexerit, repertus est ecclesiam sibi
« eum satis inimicabiliter surrexisse.
« commissam auxisse, imo, quo lo-
« et quoniam credimus hec de intra <<quamur verius, duplicasse » &c.
<< corpus ordinis, potius quam extrin- La cosa stava sì a cuore alla Signoria
<< secus provenire, et scimus vos tam che si scrissero in proposito lettere
<<vite meritis quam profunde scientie anche al cardinale Cossa ed al Ba-
<<
admiratione in sacratissima religione rense, e venne inviato apposta un am-
<<<Vallisumbrose fore unicum reveren- basciatore in curia. Arch. di Stato
<< tie et autoritatis exemplum, pruden- in Firenze, Miss. reg. 24, C. 73 A, 77 A,
« tiam et paternitatem vestram affe- 78 B, 11 maggio e 9 giugno 1402.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 51

mane et, quod plus est, contra fidei christiane precepta, proximum
etiam provocantem offendere vel iniuriam pro iniuria compensare.
recordare illud divine vocis oraculum: diligite inimicos vestros :
si enim diligitis bona facientes vobis, quod meritum vobis erit ?
5 nam ethnici et publicani hoc faciunt (1), christiane quidem per- ai quali è debito
render bene per
fectionis est tantam in se caritatem habere, quod non solum ad male.
amicos, sed usque ad ipsos perveniat inimicos, ut securi possimus
dicere in oratione dominica: et dimitte nobis debita nostra, sicut
et nos dimittimus debitoribus nostris. si enim, ut pater divus Au-
10 gustinus testatur (2), non erit qui reddat bona pro malis, non
erit et qui retribuat bona pro bonis. sed quanvis hec infamia
contra te surrexerit et eorum qui te timent aut tuis virtutibus
invident oblocutionibus adiuvetur, non potest hoc, quod nedum
tibi viro religioso atque pacifico non convenit, sed infame foret
15 laicis et secularibus reprehensibile, michi quomodolibet persuaderi.
fac igitur quod obsequendo dominis te hac infamia purges, et daVoglia dunque
cotal taccia
licet ille forsitan non mereatur, utpote qui forte tibi non servi- purgarsi
verit, sed iuxta opinionem tuam in aliquo displicuerit, tu tamen
pro non beneficio beneficium reddas et per effectum operis ma-
non danneg-
20 ledicorum ora confundas. fulcienda quidem est omnibus admini- giando Matteo,
culis fama, quam negligere crudelitatis est, ut testatur Augusti provvedere
tegrità dellaall'in-
pro-
nus (3). delicatissima quidem res est fama et que quanto nitidior pria fama.
est et quanto celebrior, tanto facilius inquinetur. te sanum et
letum vivere desidero. vale felix. Florentie,quarto nonas martias.

2. R¹ omette iniuriam pro 3. R votis 5. R¹ ethinci 7. R¹ possumus


to. R¹ erat 10-11 . L R¹ omettono non erit 11. bonis] L¹ nobis 14. R¹ omette
non 18. L' omette in aliquo 20-21 . L adminiculo fama est 23. R¹ inquiretur
24. M² G² R¹ videre

(1) MATTH. V, 44. par. II, col. 1517.


(2) S. AUG. Enarr. in psalm. CXVIII, (3) S. AUG. sermo CCCLV , cap. 1 ,
sermo VII, cap. 1, in Opera, to. IV, in Opera, to. V, par. 11, col. 1569.
52 EPISTOLARIO

VIIII .

AD ANTONIO PIEVANO DI VADO (1).

[L¹, c. 73 A; M², с. 22 B; G², с. 21 B; R¹, c. 34 в;


MEHUS, Vita A. Traversarii, p. CCCXXIV.]

Venerabili viro domino Anthonio plebano dignissimo Vadi. S

Firenze,
25 ottobre 1382 ?
RATER optime. recessisti properus et ego, plurimis occupatus,
Impedito di ve-
derlo prima che
Fpro te mittere non fui memor, sicut lepidus iuvenis Leonardus
partisse, gli scrive noster nocturnus irrumpens in meum studium persuasit (2). nunc
igitur litteris faciam quod tunc presenti debebam alloquio. de-
crevisti et verbis tuis ligatus es, ut legendis auctoribus in scolis 10
grammatice potius famulere quam presis. postquam ad hanc humi-
litatem pellectus es, tue fame consultum puto, si te alteri non osten-
perdistoglierlo dal deris emulari. hoc facies si in eiusdem libri lecturam cum magi-

5. Cosi L ; M² Ga R¹ Ad dominum Antonium plebanum Vadi. 11. L R G2 fa-


mulare 13. M² G2 si me eiusd.

(1) Antonio o Antonino, come tro- Antonio godette dell'amicizia di


vasi a volte ricordato, pievano di San Francesco Landini, che gli dedicò
Martino a Vado, piccoletta terra del que' suoi curiosi versi in lode di Gu-
Valdarno casentinese, aveva nel 1381, glielmo Occam, dove satireggia i
e non senza favore, letta privatamente grammatici contemporanei (e forse il
in Firenze la Divina Commedia (cf. Pratese fu uno degli avversari di mae-
S. SALVINI, Fasti consol. dell' Accademia stro Domenico), pubblicati dal WES-
fior., Firenze, 1717, p. XIII ; PREZZINER, SELOFSKY (Parad. degli Alberti, I, 2,
Storia dello Studio fiorentino, I, 37), talchè doc. 16) ; e quella altresì del Sacchetti,
l'anno dopo venne scelto a coadiutore con cui ebbe una corrispondenza poe-
di Domenico di Bandino d'Arezzo, ri- tica, che Franco conservò nel suo zi-
chiamato in Firenze a reggere per un baldone (cod. Ashburnh. 574, с. 54 в),
decennio lescuoledi grammatica collo donde uscì più d'una volta alla luce.
stipendio annuo di cento fiorini d'oro. Cf. ZAMBRINI, Op. volg. a stampa, c. 36.
Par che il pievano si acconciasse a Alla memoria dell'amico, morto poco
malincuore a codesta parte subalterna appresso, il Sacchetti consacrò alcuni
e che, aizzato da certi nemici del pro- versi nel capitolo più volte citato,
fessore aretino, pretendesse atteggiarsi Rime, 1856, p. 32.
a suo antagonista; di qui la solenne (2) Chi sia costui non so ; al Bruni
lezione che gli dà Coluccio. non c'è da pensare.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 53

stro Dominico non concurres . iandiu elegit ipse Tragedias (1); legger inscuola le
Tragediedi Seneca ,
inimice facies si eundem librum legendum assumes. elige igitur giàscelte damae-
stro Domenico.

alium, oro, et sequenti anno tuum sit preeligere quem voles in


La sua fama ne
tempore opportuno. concurrentium fama, si non mutuo invi- riuscirà accresciu-

5 deant, si vicissim sibi non detrahant, facilius coalescit. scis quot ta;
capita tot esse sententias et omnes libidine potius quam ratione
ferre iudicium agiliusque infamiam imponi quam famam. gaudet
enim detractionibus vulgus et audita refert, imo circunfert et cir-
cunferendo, si mala fuerint, adauget. denique, crede michi, et
10 honestius et utilius erit si ex composito auctores legetis. infami agli
egli poiscolari
farà cosa
più
quidem certamine nunquam plena victoria contigit. quod si tibi utile.
pro fama pugnandum erat, non ex infimo docendi gradu, sed ex
aliqua altioris culminis specula congredi decuisset. qui enim op-
primere voluerunt magistrum Dominicum, te sibi adversarium
15 statuentes, fecerunt eum prudentum iudicio clariorem, quem ab
alio quam a te non putaverunt posse devinci. crede consiliis
meis et quid facturus ex hoc sis, fixe clareque responde. vale
felix. Florentie, septimo kalendas octobris.

Χ.

20 A LOMBARDO DELLA SETA.

[L¹, с. 73 в; M², c. 23A ; G2, c. 22 A; R¹, c. 34 B, mutila. ]

Lombardo Patavino.

Firenze,
1 frater, mi frater, mi frater, libet enim hisdem affari te verbis, 27 novembre 1382.
Mquibus affatur fons eloquentieTullius Quintumfratrem(2 Egli si propo-
neva da tempo di
25 iterum itaque mi frater, me miserum ! quid audivi? quale nun- bardo
manifestar a Lom-
il dolore

cium, dum de te diligentius sciscitor, vellit aures? pendebam, provato per la


1. L¹ omette Dominico 3. L¹ alterum 5. R¹ trahant 6. M G R¹ tot sent.
esse 7. R¹ in famam 8. M² detractationibus 10. L¹ omette erit M² G² R¹ leg.
auct. ML R infame 11. L¹ contingit 13. L¹ R¹ docuisset 16. L¹ putaverant
devici 22. Cosi tutti i mss. 23. M¹ non ripete che due volte mi frater 26. L
aggiunge de in interlinea.

(1) Intendi di Seneca. (2) Cic. Ep. ad Quint. fratr. lib. I, ep. 3 .
52 EPISTOLARIO

VIIII .

AD ANTONIO PIEVANO DI VADO (1).

[L¹ , C. 73 A ; M², с. 22 B ; G2, с. 21 B; R¹, с. 34 в;


MEHUS, Vita A. Traversarii, p. CCCXXIV.]

Venerabili viro domino Anthonio plebano dignissimo Vadi. 5

Firenze,
25 ottobre 1382 ?
RATER optime. recessisti properus et ego, plurimis occupatus,
Impedito di ve- F pro te mittere non fui memor, sicut lepidus iuvenis Leonardus
derlo prima che
partisse,gli scrive noster nocturnus irrumpens in meum studium persuasit (2). nunc
igitur litteris faciam quod tunc presenti debebam alloquio. de-
crevisti et verbis tuis ligatus es, ut legendis auctoribus in scolis Io
grammatice potius famulere quam presis. postquam ad hanc humi-
litatem pellectus es, tue fame consultum puto, si te alteri non osten-
per distoglierlodal deris emulari. hoc facies si in eiusdem libri lecturam cum magi-

5. Cosi L¹; M² G2 R¹ Ad dominum Antonium plebanum Vadi. 11. LR G2 fa-


mulare 13. M² G2 si me eiusd.

(1) Antonio o Antonino, come tro- Antonio godette dell'amicizia di


vasi a volte ricordato, pievano di San Francesco Landini, che gli dedicò
Martino a Vado, piccoletta terra del que' suoi curiosi versi in lode di Gu-
Valdarno casentinese, aveva nel 1381, glielmo Occam, dove satireggia i
e non senza favore, letta privatamente grammatici contemporanei (e forse il
in Firenze la Divina Commedia (cf. Pratese fu uno degli avversari di mae-
S. SALVINI, Fasti consol. dell' Accademia stro Domenico), pubblicati dal WES-
fior., Firenze, 1717 , p. XIII ; PREZZINER, SELOFSKY (Parad. degli Alberti, I,
Storia dello Studio fiorentino, I, 37), talchè doc. 16) ; e quella altresì del Sacche
l'anno dopo venne scelto a coadiutore con cui ebbe una corrispondenza p
di Domenico di Bandino d'Arezzo, ri- tica, che Franco conservò nel su
chiamato in Firenze a reggere per un baldone (cod. Ashburnh. 574. c.
decennio le scuole di grammatica collo donde uscì più d'una vol
stipendio annuo di cento fiorini d'oro. Cf. ZAMBRINI, Op. volg. c
Par che il pievano si acconciasse a Alla memoria dell'ami
malincuore a codesta parte subalterna appresso, il Sacchetti
e che, aizzato da certi nemici del pro- versi nel capitolo
fessore aretino, pretendesse atteggiarsi Rime, 1856, p. 32.
a suo antagonista; di qui la solenne (2) Chi sia cost
lezione che gli dà Coluccio. non c'è da pens ?
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 53

stro Dominico non concurres . iandiu elegit ipse Tragedias (1); legger in scuola le
TragediediSeneca,
inimice facies si eundem librum legendum assumes. elige igitur già stroscelte damae-
Domenico.

alium, oro, et sequenti anno tuum sit preeligere quem voles in


La sua fama ne
tempore opportuno. concurrentium fama, si non mutuo invi- riuscirà accresciu-

5 deant, si vicissim sibi non detrahant, facilius coalescit. scis quot ta;
capita tot esse sententias et omnes libidine potius quam ratione
ferre iudicium agiliusque infamiam imponi quam famam. gaudet
enim detractionibus vulgus et audita refert, imo circunfert et cir-
cunferendo, si mala fuerint, adauget. denique, crede michi, et
10 honestius et utilius erit si ex composito auctores legetis. infami egli
agli poi farà cosa
scolari più
quidem certamine nunquam plena victoria contigit. quod si tibi utile.
pro fama pugnandum erat, non ex infimo docendi gradu, sed ex
aliqua altioris culminis specula congredi decuisset. qui enim op-
primere voluerunt magistrum Dominicum, te sibi adversarium
15 statuentes, fecerunt eum prudentum iudicio clariorem, quem ab
alio quam a te non putaverunt posse devinci. crede consiliis
meis et quid facturus ex hoc sis, fixe clareque responde. vale
felix. Florentie, septimo kalendas octobris.

Χ.

20 A LOMBARDo della SeTA.

[L¹, с. 73 в; М², C. 23 A; G², c. 22 A; R¹, с. 34 B, mutila. ]

Lombardo Patavino.

I frater, mi frater, libet enim hisdem affari te verbis, Firenze,


27 novembre 1382 .
☑quibus af eloquentie Tullius Quintum fratrem (2 ) ; Egli si propo-
neva da tempo di
erum itaque ne miserum ! quid audivi ? quale nun- bardo
manifestar a Lom-
il dolore
am, dum tius sciscitor, vellit aures ? pendebam, provato per la
1. L omette ' alterum
L 5. R¹ trahant 6. MG R¹ tot sent.
7. R in detractationibus 10. L¹ omette erit M² G R leg.
t. MLR contingit 13. L R¹ docuisset 16. L¹ putaverant -
ci 22. ( 23.M² non ripete che due volte mi frater 26. L
iunge de

) Inten (2) CIC. Ep. ad Quint. fratr. lib. I, ep. 3.


52 EPISTOLARIO

VIIII .

AD ANTONIO PIEVANO DI VADO (1).

[L¹, c. 73 A; M², с. 22 B; G², c. 21 B; R1, c. 34 в;


MEHUS, Vita A. Traversarii, p. CCCXXIV.]

Venerabili viro domino Anthonio plebano dignissimo Vadi. 5

Firenze,
25 ottobre 1382 ?
'RATER optime. recessisti properus et ego, plurimis occupatus,
Impedito di ve-
derlo prima che
F pro te mittere non fui memor, sicut lepidus iuvenis Leonardus
partisse, gli scrive noster nocturnus irrumpens in meum studium persuasit (2). nunc
igitur litteris faciam quod tunc presenti debebam alloquio. de-
crevisti et verbis tuis ligatus es, ut legendis auctoribus in scolis Io
grammatice potius famulere quampresis. postquam ad hanc humi-
litatem pellectus es, tue fame consultum puto, si te alteri non osten-
per distoglierlo dal deris emulari. hoc facies si in eiusdem libri lecturam cum magi-

5. Cosi L¹; M² G2 R¹ Ad dominum Antonium plebanum Vadi. 11. L R G² fa-


mulare 13. M² G² si me eiusd.

(1) Antonio o Antonino, come tro- Antonio godette dell'amicizia di


vasi a volte ricordato, pievano di San Francesco Landini, che gli dedicò
Martino a Vado, piccoletta terra del que' suoi curiosi versi in lode di Gu-
Valdarno casentinese, aveva nel 1381, glielmo Occam, dove satireggia i
e non senza favore, letta privatamente grammatici contemporanei (e forse il
in Firenze la Divina Commedia (cf. Pratese fu uno degli avversari di mae-
S. SALVINI, Fasti consol. dell' Accademia stro Domenico), pubblicati dal WES-
fior., Firenze, 1717, p. XIII ; PREZZINER, SELOFSKY (Parad. degli Alberti, I, 2,
Storia dello Studio fiorentino, I, 37), talchè doc. 16) ; e quella altresi del Sacchetti,
l'anno dopo venne scelto a coadiutore con cui ebbe una corrispondenza poe-
di Domenico di Bandino d'Arezzo, ri- tica, che Franco conservò nel suo zi-
chiamato in Firenze a reggere per un baldone (cod. Ashburnh. 574, с. 54 в),
decennio le scuole di grammatica collo donde uscì più d'una volta alla luce.
stipendio annuo di cento fiorini d'oro. Cf. ZAMBRINI, Op. volg. a stampa, c. 36.
Par che il pievano si acconciasse a Alla memoria dell'amico, morto poco
malincuore a codesta parte subalterna appresso , il Sacchetti consacrò alcuni
e che, aizzato da certi nemici del pro- versi nel capitolo più volte citato,
fessore aretino, pretendesse atteggiarsi Rime, 1856, p. 32.
a suo antagonista; di qui la solenne (2) Chi sia costui non so; al Bruni
lezione che gli dà Coluccio. non c'è da pensare.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 53

stro Dominico non concurres. iandiu elegit ipse Tragedias (1); legger inscuola le
Tragediedi Seneca,
inimice facies si eundem librum legendum assumes. elige igitur già
stroscelte da mae-
Domenico.

alium, oro , et sequenti anno tuum sit preeligere quem voles in


La sua fama ne
tempore opportuno. concurrentium fama, si non mutuo invi- riuscirà accresciu-
5 deant, si vicissim sibi non detrahant, facilius coalescit. scis quot ta;
capita tot esse sententias et omnes libidine potius quam ratione
ferre iudicium agiliusque infamiam imponi quam famam. gaudet
enim detractionibus vulgus et audita refert, imo circunfert et cir-
cunferendo, si mala fuerint, adauget. denique, crede michi, et
10 honestius et utilius erit si ex composito auctores legetis. infami egli
agli poi farà cosa
scolari più
quidem certamine nunquam plena victoria contigit. quod si tibi utile.
pro fama pugnandum erat, non ex infimo docendi gradu, sed ex
aliqua altioris culminis specula congredi decuisset. qui enim op-
primere voluerunt magistrum Dominicum, te sibi adversarium
15 statuentes, fecerunt eum prudentum iudicio clariorem, quem ab
alio quam a te non putaverunt posse devinci. crede consiliis
meis et quid facturus ex hoc sis, fixe clareque responde. vale
felix. Florentie, septimo kalendas octobris.

Χ.

20 A LOMBARDO DELLA SETA.

[L¹, с. 73 в ; M², c. 23 A; G2, c. 22 A; R¹, c. 34 B, mutila.]

Lombardo Patavino.

Firenze,
mi frater, mi frater, libet enim hisdem affari te verbis, 27 novembre 1382.
Mquibus affatur fons eloquentieTullius Quintumfratrem(2); Egli si propo.
neva da tempo di
25 iterum itaque mi frater, me miserum! quid audivi? quale nun- bardo
manifestar
il adolore
Lom-
cium, dum de te diligentius sciscitor, vellit aures? pendebam, provato per la
1. L¹ omette Dominico 3. L¹ alterum 5. R¹ trahant 6. M² G2 R¹ tot sent.
esse 7. R¹ infamam 8. M² detractationibus 10. L¹ omette erit M² G² R¹ leg.
auct. M L R infame 11. L¹ contingit 13. L¹ R¹ docuisset 16. L¹ putaverant -
devici 22. Così tutti i mss. 23. M¹ non ripete che due volte mi frater 26. L
aggiunge de in interlinea.

(1) Intendi di Seneca. (2) CIC. Ep. ad Quint. fratr. lib. I, ep. 3.
54 EPISTOLARIO

morteviolenta del frater optime, cupidus tecum conqueri de tumultuaria atque cruenta
Broaspini,
cede communis fratris nostri Guasparis Veronensis, quem sevus
gladius et, quod summe deflendum est, consanguinea manus
extinxit (1) ; maxima quidem nostre etatis iniuria, que talem tan-
tumque virum, quietissimis humanitatis studiis deditum, mitem, 5
innocuum, benignum, tali genere mortis amisit; pendebam equidem
anxius, pennam tenens, mecumque dicebam: que quibus ante-
feram ? (2) unde principium designaturus litteris tam horribilem
casum accipiam ? dumque sic, licet plurimo intercedente temporis
intervallo, et cum iam videretur doloris acerbitas scribendi veniam 10
concessura, adhuc tamen in tam diri casus memoria lacrimabundus
hec tacitus meditarer, supervenit vir michi alias iocundissimus,
quando apprese da tunc vero michi plus quam dicere valeam incommodus, Pazinus
Pazzino che Lom-
bardo stesso avea
perduto e fratello noster (3), de te michi flebiliter nuncians te fratris primum et
e nipote.
deinde nepotis funeribus luctuosum. obrigui, frater optime, to- 15
taque mente cohorrui; quo minus admiror poetas inter fabulas
adnotasse Niobem bisseno, sicut vult Statius et Homerus (4), bis-
septeno vero, ceu Sophocles et Naso retulerunt (s), filiorum fu-
nere circunseptam, in saxum lacrimifluum duruisse: tuncque ma-
nifeste cognovi quanta sit nostrarum mentium temeritas atque 20

2. R¹ Gasparis L¹ omette quem e scrive sevusque 4. M¹ reca iniuria in margine .


6. L¹ dopo genere di nuovo innocuum cancellato . 8. L¹ litt. design. 11. L¹ omette
tamen Romette tam 12. L¹ omette vir 16. L¹ corrui R¹ cohorrui et infra &c .
Equi si arresta la lettera. 17-18. L¹ omette et e scrive Homerus vero bisseteno 19. L
lacrimifluvium

(1) Di questo truce caso niun ri- stato amicissimo. Son ben noti i rap-
cordo hanno serbato le cronache ve- porti che passarono fra Pazzino Do-
ronesi. Da quanto soggiunge il S. si nati ed i principi Carraresi ; al Donati
ricava che l'assassinio del Broaspini ed all'Allegri dovette Francesco No-
dovett'essere consumato all'incirca vello l'aiuto, di cui, dopo la sua cac-
nell' '81 . ciata da Padova, gli furon larghi i
(2) VERG. Aen. IV, 371 . Fiorentini , dapprima assai poco pro-
(3) Due personaggi notevolissimi pensi a favorirlo. Cf. GATARI, Cron.
di questo nome fiorivano allora in in Rer. It. Scr. XVII, 740 sgg.
Firenze: Pazzino Strozzi e Pazzino (4) STAT. Theb . VI, 118 ; Ном. Iliad.
Donati; ma qui non mi par dubbio XXIV, 602-604 .
che si tratti del secondo, figliuolo di (5) SOPH. presso LUTAT. Ad Stat.
messer Apardo e fratello del celebre Theb. VI, 125 ; OVID. Metam. VI,
Manno, di cui pure Lombardo era 182-83 , 191-92, 310 sgg.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 55

mollicies, nam qui Guasparis nostri cede paulo ante fueram ad-
monitus nichil apud mortales firmum, in gemine tuorum fatalitatis Si aggiunse cosi
dolore al dolore,
annuncio, meimet immemor, tanta cum inconstantia sim com-
motus. et si licet aliquem ex se de rebus propriis capere conie-
5cturam, gloriosius dictum arbitror quam verius longam fortuito-
rum meditationem sinistros eventus facere leviores (1), nescio de
aliis; de me autem ipso fatebor casus repentinos et subitos, licet temente
poiché sempre for-
ci atilig-
sc
gono, anche
tamen ante previsos, me semper non mediocriter commovisse. aspettate, le sven-
ture.
nec credam aliquem tanti unquam animi fuisse, qui etiam ex pro-
to posito vel in acie vel cum aliquo singulariter congressurus, in
conserende pugne principio non horrescat. hoc unum facile con- afflizioni
E sebbene tali
sianmeno

senserim, institutos animos philosophie preceptis, licet movean- acerbe pei filosofi,
tur, citius tamen ad rationem reditum habere quam illos, qui vel
que ante oculos sita sunt aspicientes, illis velut duraturis inherent
vel nichil prorsus cogitant de futuris; semperque placuit michi anco per loro è
15 difficile andarne
immuni: e'lo pro-
divi Antonini Pis dictum, qui cum M. Antoninus, filius eius, quem va il detto di An-
tonino Pio.
admodum philosophie studiosum fuisse legimus, educatorem suum
mortuum immoderatius fleret, dixisse fertur, monentibus illum
aulicis ne pietatem ostentaret: permittite illi, ut homo sit: neque
20 enim philosophia vel imperium tollit affectus. hec ille (2).
Hunc tantum principem, humanioris philosophie preceptis usum,
secutus, frater optime, et in Guaspare nostro et in tuis fratre
nepoteque, nobis relicta mortalitatis sarcina, tam acerbe sublatis,
et dolui et adhuc mecum ipse tot asperos, ne dicam infelices, Duolsegli adun-
la sciagura
25 amicorum casus doleo. illam remotam a sensibus nostris forti- dell'amico,
tudinem seu constantiam, sive, ut verius loquar, inhumanitatem
et duriciam semper exhorrui. nam si in nobis multum non pos-
sent illi primi motus et precipue qui sunt virtuti proximi, non
esset tam arduis virtutibus locus, quarum maximus splendor est
30 contra difficilia niti. cave tamen, frater optime, quia, sicut hu-
mani ingenii et benignioris spiritus laus in talibus commoveri, sic
1. L¹ Guaspari 4. L¹ aliquam - rebus traditis 8. M² G2 omettono tamen
12-13 . L¹ licet tutius mov, tamen 15. L¹ michi plac. 17. M² G2 stud. phylos. 22.L
omette in dinanzi a tuis 27. M² G2 atque 29. M² G² arduus 31. La ing. est et
benignitatis spir.

(1) Cf. CIC. Tusc.Disp. III, 14, 28-31. (2) IUL. CAPITOL. Anton. Pius, cap.x.
56 EPISTOLARIO

levis animi et secum non bene consentientis rationis est vitium


ma lo esorta però non refrenare lacrimas nec modum doloris commotionibus adhi-
a non esagerare il
proprio cordoglio bere. quid enim muliebrius quam lacrimis exundare et de pro-
pinquorum interitu pietatem fletibus ostentare ? quid rationi re-
pugnantius quam mortalem flere mortalia ; quid inconstantius 5
quam aliquid tenacius profiteri quod mox sit iniuria temporis
subreptura ? quod si, ut plurimi philosophorum voluerunt, sa-
pientes sunt qui, se ipsis contenti, nullis extra contingentibus af-
ficiuntur, nonne insipientia est obicere, cum aliquem voluerimus
consolari? non igitur, frater optime, cum te putem in illum sta- 10
tum mentis evectum, unde omnes adversantis fortune casus et
blandientis oblectamenta infra te videas (1), insistendum superva-
cuis arbitror. satis tecum sit amicabiliter doluisse idque prebuisse
ed
consolarsi humanitati. consolemur, frater optime, tergamus lacrimas sitque
a

colla speranza di
riveder i cari per- dulcis premissorum memoria, quorum presentia iocunda fuit ; 15
duti.

tantoque magis discedamus a sensibus cupiamusque dissolvi et


esse cum Christo (2) ; aut, si hoc nimis est, tanto minus hanc
moriendi necessitatem atque viciniam timeamus quanto cariora
premiserimus, ut ad illos optimos viros, quos vidimus, et cum
quibus honestissimis in rebus delectati sumus, aliquando vel per 20
mortem, quantumcunque sit terribilis, veniamus.
Spiacegli altresi
che a Lombardo Unum non dolere non possum, quod in hac immutatione for-
manchi ormai la
quiete necessaria tune maximam violentiam studiis tuis arbitror accidisse. qui enim
agli studi ;
hactenus, vivere contentus, cuncta fratris arbitrio dimittebas, nunc
eris de re familiari sollicitus: quod quantum studiis officiat, Cicero 25
ma in ciò la sag- noster ad Herennium testis est (3). tue autem prudentie fuerit
gezza gli sarà con-
sigliera.
dispensare tempora, furari momenta et quantum familie expedit
temporis dare; quantum autem poteris studiis usurpare. vale felix
et mei memor (4). Florentie, quinto kalendas decembris.
1-2. L¹ licium lacr. non refr. 3. M² G2 abundare lacr. L¹ omette de 12. M¹ va-
cuus
22. L¹ omette non dinanzi a possum L M¹ imitatione 24. M² G2 cont. viv.
25. In M la prima lettera di officiat è dubbia ; G² dà afficiat 27. L¹ temp. disp.
mom. furari 27-28. M² G² exped. fam. dare tempor.

(1) Cf. SEN. Trag. Thyest. 365-66 . (4) È questa l'ultima epistola di-
(2) PAUL. Ad Philipp. I, 23 . retta a Lombardo che ora si rinvenga
(3) [CIC.] Ad Herenn. lib. I, 4, 1. nel carteggio del S.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 57

ΧΙ .

AD ALBERTO DEGLI ALBIZZI ( 1).

[Cod. Chigiano I, v, 179, с. 86 в. ]

Respondit ser Colutius.


5 IROR et indignor tecum, dulcissime frater, Firenze, 1382 ?

M quod cum sublimis Deus et naturabenigno Stupisce che Al-


berto, uomo di si
elevato ingegno,
Sidere protulerit te forti pectore et alto
Ingenio, quo cuncta soles calcare furentis
Vulnera fortune, nunc ceca mente, pudenter,

(1) I provvedimenti relativi agli lone Chiavi (cf. Delizie cit. XVI, 232),
sbanditi presi dalla Balia, nelle cui mani dovette approfittare certamente del-
stava allora il potere, fra il 21 gen- l'amnistia per restituirsi a Firenze. A
naio ed il 17 febbraio 1382, in forza questo momento della sua vita si ri-
de' quali tutti coloro ch'avevano avuto ferisce l'epistola presente, che risponde
bando da Firenze in que' quarantatre ad altra da lui diretta al S. a sfogo
mesi corsi dal 18 giugno 1378 infino delle proprie pene amorose; poichè,
al 15 gennaio 1382, erano col 1º marzo quantunque nè i versi dell'Albizzi, che
rimessi in patria (Arch. di Stato in formano l'App. V, nè quelli del S. ci
Firenze, Balie, reg. 20, cc. 6A, 8A, 45 B, offrano lume veruno per determinare
62B, 68 A, 104 A, e STEFANI, op. cit. il tempo in cui furono composti, pure
lib. XI, rubr. 904, in Delizie cit. XVI, ci è dato di farlo per altra via. Vi ha
77), schiusero le porte della città sua infatti nell'Archivio di Stato in Firenze
anche ad Alberto degli Albizzi, seb- un volume delle consulte segnato col
bene fra gli esuli rifugiatisi in Pa- n. 23 e scritto, come gli altri tutti, di
dova ei fosse stato de' più ardenti a proprio pugno dal S., il quale sul verso
cospirare, ed avesse seguito sino a dell'ultima carta presenta, fra altre
Roma insieme al vecchio Lapo da prove di penna, sei versi che corrispon-
Castiglionchio, « il quale amava lui donoper l'appunto ai vv. 68-70, 81-84
« più che l'anima sua », Carlo di Du- dell'epistola qui pubblicata. Epoichèil
razzo, nel cui aiuto avean posto spe- volume delle consulte è del 1382-1383 ,
ranze che andarono fallite. Cf. Epi- riesce ovvio concludere che a questi
stola ossia rag. di m. Lapo da Cast. anni risalga l'epistola, di cui il S. an-
p. 160. Alberto dunque, che nel re- dava forse componendo o correggendo
gistro degli squittinati per la nuova i versi, mentre dinanzi al Consiglio
distribuzione di uffici fatta il 25 gen- oratori inesperti o senz'autorità te-
naio, appar fra coloro che stavano diavano colle sciocche dicerie i si-
nel quartiere di S. Giovanni, gonfa- gnori ed il loro cancelliere.
Coluccio Salutati, II.
48 EPISTOLARIO

Gli raccomanda bus civibus futurum glorie. rogo tamen quod orthographiam
però di porre mag-
giorcura nell'orto-
non negligas, nam cum opus sit elegantissimum, deforme foret
grafia, troppo ne-
gletta ed errata ;
vitiis illis puerilibus inquinari, precipue cum sepe mutata sillabi-
tatio et elementorum iunctura sensum omnem intellectumque
pervertat (1 ). 5
su alcuni punti poi
desidera secolui in-
Ceterum de Turrisiano, Brunetto et Paulo tecum velim, si
trattenersi a voce . * tractas (3 )
placebit, aliquando conferre (2). ubi vero * *

* * *
* * *

et vale felix ocio, studio et ingenio tuo, quorum duobus primis


10
invideo (4), tertium vero miror et laudo.
*
*
tuus.

1. GL ortographia 2. La finale di opus sit e alcune lettere della parola che segue
non si leggono più in A. GLeG omettono foret 3. In A illis non si legge.
4. Le finali di sillabitatio son indecifrabili in A. 6. GL G Bruneto 7. G con-
feramus Quanto segue venne diligentemente eraso in A, talchè manca anche in GL. A
me, oltrechè il tractas , pare di aver rilevato dopo ubi vero le parole de me 10. GL

lesse non per vero e lo segue G. 11. Seguiva in A la segnatura erasa ; dalle propor-
zioni di essa mi sembra potersi arguire che al tuus , a fatica discernibile, non dovetter
precedere più di due parole ; probabilmente Colucius Pieri

<<<vitae Hieronymum heremitam li- senza conoscer meglio la redazione


« brum composuit elegantissimum »), del De origine, offerta dal cod. 898
potremmo trarre buon argomento a della Barberina di Roma, sulla quale
concludere che il De origine nella re- invece sappiam fin qui poco o nulla.
dazione conservatane dal cod. Laur. Cf. però BONCOMPAGNI, Intorno ad al-
Ashburnh. deve esser stato scritto verso cune opere di Leon. Pisano, Roma, 1854,
il 1381-82 e che allo stesso tempo ri- P. 300.
sale quindi l'epistola del S. (3) Qui, non c'è da ingannarsi, il
(1) Un saggio di questi errori, assai S. parlava di sè medesimo.
breve però, è messo innanzi da U. (4) Filippo erasi dunque sottratto
MARCHESINI, Due mss. autografi di F. da qualche tempo alle fatiche del can-
Villani in Arch . stor. ital. ser. V, to. II, cellierato perugino, che copriva, come
p. 366 sgg. Essi son quelli appunto vedemmo (lib. IV, ep. VII, vol. I,
che deturpano comunemente i codd. p. 263), del 1377 ed aveva tenuto
del tempo. « più e più anni, sì come appare in
(2) Poichè niuna delle biografie qui <<<<molte sue epistole scritte a diverse
rammentate presenta nel cod. Laur.- <<<persone>> (nota di frate Sebastiano
Ashburnh. traccia di rimaneggiamenti de' Bucelli nel cod. Laur. S. Croce
(cf. GALLETTI, op. cit. p. 28, n. xvI ; Pl. XXVI sin. 1, c. 10: A) ; le quali
p. 30, n. xvIII; p. 33, De semipoetis, non essendoci pur troppo pervenute,
n. Iv), si potrebbe arguirne che i col- noi restiam parecchio al buio sui casi
loqui, cui qui si accenna, non avesser della vita sua innanzi al ritorno in
poi luogo o rimanessero infruttuosi. patria. Cf. MANNI, Osservaz. storiche
Ma nulla si può in proposito asserire sopra i sigilli &c. IV, 72 ; MAZZU-
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 49

VIII .

A BARTOLO ABBATE DI S. SALVI (1) .

[L¹, с. 72 в; М², C. 22 A; G2, c. 21 A; R1, c. 35 A.]

Reverendo in Christo patri dopno ... abbati dignissimo Sancti Salvii.


Firenze,
5 ENERABILIS in Christo pater. scribunt, sicut videbis, pater- 4 marzo 1382.
Vnitati tue magnifici domini mei in favorem abbatis de Rag- Gli raccomanda
Matteo abbate di

giolo (2), nec possem exprimere quanto litteras conficiendas man- Razzuolo,
4. Così L ; M GR Abbati sancti Salvii. 6. L¹ cancella in parte magnifici L¹ Razolo

CHELLI, Le vite d'uom. illustri fior. dell'ordine dal 1370 al 1387, conser-
scritte da F. V., Firenze, 1826, pref. vatoci dal cod. Conv. soppr. G, 6,
p. VIIsgg ; GHERARDI, Statuti della univ. 1502 della Nazionale di Firenze. Essi
e stud. fiorentino, pp. 289, 376, 382 &c. ci apprendono che Bartolo, abbate
(1) Secondochè narra, sulla fede di Ripoli nel 1370, aspirava all'abba-
del LAMI (S. Ecclesiae Florentinae mo- zia di Vallombrosa, resasi vacante ;
numenta, Florentiae, MDCCLVIII, II, 1226 e che, data questa da Urbano Va
sgg.), A. ZUCCAGNI-ORLANDINI (Notizie Simone, cercò vendicarsi, tramando
stor. dell'antico monast. di S. Salvi su- ai danni del rivale fortunato continui
burb. a Firenze, Firenze, 1835), l'assedio intrighi, sui quali le lettere di costui
del 1312 avrebbe arrecato sì gravidanni (cod. cit. cc. 34A-50 A) recano mi-
a questo celebre convento, che i Val- nuti particolari. Costretto nel 1384
lombrosani, i quali vi dimoravano, se a piegare il capo davanti al suo av-
ne allontanarono per passare in altri versario, Bartolo moriva due anni
monasteri della loro religione. In dopo, e gli succedeva nella dignità
causa di questo abbandono la serie abbaziale (cod. cit. c. 62 A, Io otto-
degli abbati di S. Salvi sarebbe rima- bre 1386) un Matteo. Anche intorno
sta interrotta dal 1317 al 1390, perchè, all'istituzione della commenda lo Zuc-
essendosi delle entrate del monastero cagni -Orlandini accumula errori su
formata una commenda, gli ecclesia- errori ; poichè dell'integrità dei beni
stici che ne venivano investiti, si appro- di S. Salvi, minacciata nel 1402 dal-
priavano eziandio la dignità abbaziale. l'investitura che Bonifazio IX aveva
Ma codeste asserzioni non rispondono due anni innanzi data al cardinale di
certamente al vero, poichè l'epistola Bari della chiesa urbana di S. Iacopo
presente ci attesta che del 1382 vi era tra le fosse, aggregata fin dal sec. XII a
un abbate di S. Salvi; e che questi S. Salvi (cf. SOLDANI, Hist. mon. S. Mi-
poi appartenesse all'ordine vallombro- chaelis de Passiniano, Lucae, MDCCXLI,
sano risulta oltrechè dall'epistola della I, lib. vI, p. 269), si fe' col maggior
Signoria sotto citata, da moltissimi zelo tutrice la repubblica. Cf. Arch.
documenti inseriti nel registro delle di Stato in Firenze, Miss. reg. 25, c. 8 л.
Missive di Simone, ministro generale (2) La badia di S. Paolo di Raz-
Coluccio Salutati, II. 4
50 EPISTOLARIO

daverunt affectu (1), unum, quod illorum littere tacent, privatim


di cui egli è per ediseram. fertur, de quo pro honore auctoritatis tue plurimum
pubblica voce sti-
mato il nemico.
doleo, te huius sue persecutionis auctorem; quod si est, ut illi
qui de te obloqui volunt, attestantur, magna iudicio meo repre-
hensione dignus es. licet enim carnalibus motibus tu, et ceteri 5
etiam viri sanctissimi, dum in hoc fetido corpore degitur, agi-
teris, licet indignationum alterius culpa tibi materia prebeatur,
Siffatti senti- non decet tamen virum bonum, non christianum, non religiosum,
menti son indegni
d' un cristiano , contra caritatem et contra illud naturale vinculum societatis hu-
d'un religioso ;

2. R¹ forte fertur 3. R¹ omette si 4. R¹ obliqui ed omette magna e meo


5. L¹ reca motibus in correzione ; non si discerne però qual fosse la lezione primitiva.
9. L¹ naturalem

zuolo fu il terzo convento fondato da <<ctuose requirimus et rogamus, qua-


s. Giovanni Gualberto. Era collocata « tenus amore nostri placeat in eius
in un selvaggio luogo dell'Appennino << favorem et excusationem pro viribus
mugellano, e dopo aver sofferte varie << operari » &c.; Arch. di Stato in Fi-
vicende ed esser stata eretta essa pure renze, Miss. reg. 19, c. 223 A. Seb-
in commenda nel sec. XVI a favore bene uomo di vita incensurabile, co-
d'un Gianfigliazzi, venne abbandonata dest'abbate Matteo aveva molti nemici ;
nel sec. xvII dai monaci, a cui Pio V la repubblica dovette infatti interve-
l'avea restituita nel 1566. Cf. LAMI, nire di nuovo in favor suo del 1402,.
op. cit. p. 1106 ; SOLDANI, op. cit. quando ei fu citato a rispondere di-
p. 272 ; CAPPELLETTI, op. cit. XVI, nanzi alla curia dell'appostagli usur-
701 sg. pazione de' beni di Antonio Mannini :
( 1) Dalla missiva della Signoria,<<Moveat humanitatem apostolicam »,
cui qui si allude, derivano maggiori scrisse allora al papa Coluccio, ho-
ragguagli : << Displicenter audivimus », << minis etas : octogenarius quidem
scriveva questa il 3 marzo, « in Ro- <<<est; moveat religionis cultus : sexa-
« mana curia et apud Sanctitatem apo- <<ginta quidem et octo annis mona-
<<<stolicam venerab. virum dominum <<<sticam vitam duxit; moveant vite
<< Matheum , abbatem de Raggiolo, <merita, quoniam unicus inter abba-
<<<emulorum suggestionibus infamatu « tes nostri temporis, cum iam annis
<< ipsumque fuisse solenni citatione << quadraginta dictum monasterium
« vocatum ad curiam et multos contra <<rexerit, repertus est ecclesiam sibi
<<<eum satis inimicabiliter surrexisse.
<< commissam auxisse, imo, quo lo-
« et quoniam credimus hec de intra << quamur verius, duplicasse » &c.
<< corpus ordinis, potius quam extrin- La cosa stava si a cuore alla Signoria
<< secus provenire, et scimus vos tam che si scrissero in proposito lettere
<< vite meritis quam profunde scientie anche al cardinale Cossa ed al Ba-
<< admiratione in sacratissima religione rense, e venne inviato apposta un am-
<< Vallisumbrose fore unicum reveren- basciatore in curia. Arch . di Stato
<< tie et autoritatis exemplum, pruden- in Firenze, Miss. reg. 24, C. 73 A, 77 A,
« tiam et paternitatem vestram affe- 78B, 11 maggio e 9 giugno 1402.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 51

mane et, quod plus est, contra fidei christiane precepta, proximum
etiam provocantem offendere vel iniuriam pro iniuria compensare.
recordare illud divine vocis oraculum: diligite inimicos vestros :
si enim diligitis bona facientes vobis, quod meritum vobis erit ?
5 nam ethnici et publicani hoc faciunt (1), christiane quidem per- airender
quali bene
è debito
per
fectionis est tantam in se caritatem habere, quod non solum ad male.
amicos, sed usque ad ipsos perveniat inimicos, ut securi possimus
dicere in oratione dominica: et dimitte nobis debita nostra, sicut
et nos dimittimus debitoribus nostris. si enim, ut pater divus Au-
10 gustinus testatur (2), non erit qui reddat bona pro malis, non
erit et qui retribuat bona pro bonis. sed quanvis hec infamia
contra te surrexerit et eorum qui te timent aut tuis virtutibus
invident oblocutionibus adiuvetur, non potest hoc, quod nedum
tibi viro religioso atque pacifico non convenit, sed infame foret
15 laicis et secularibus reprehensibile, michi quomodolibet persuaderi.
fac igitur quod obsequendo dominis te hac infamia purges, et daVoglia dunque
cotal taccia
licet ille forsitan non mereatur, utpote qui forte tibi non servi- purgarsi
verit, sed iuxta opinionem tuam in aliquo displicuerit, tu tamen
pro non beneficio beneficium reddas et per effectum operis ma-
non danneg-
20 ledicorum ora confundas. fulcienda quidem est omnibus admini- giando Matteo,
culis fama, quam negligere crudelitatis est, ut testatur Augusti- provvedere
tegrità dellaall'in-
pro-
nus (3). delicatissima quidem res est fama et que quanto nitidior pria fama.
est et quanto celebrior, tanto facilius inquinetur. te sanum et
letum vivere desidero. vale felix. Florentie,quarto nonas martias .

2. R¹ omette iniuriam pro 3. R¹ votis 5. R¹ ethinci 7. R¹ possumus


10. R¹ erat 10-11 . L R¹ omettono non erit 11. bonis] L¹ nobis 14. R¹ omette
non 18. L¹ omette in aliquo 20-21 . L¹ adminiculo fama est 23. R¹ inquiretur
24. M² G2 R¹ videre

(1) MATTH. V, 44. par. II, col. 1517.


(2) S. AUG. Enarr. in psalm. CXVIII, (3) S. AUG. sermo CCCLV, cap. 1,
sermo VII, cap. 1, in Opera, to. IV, in Opera, to. V, par. 11, col. 1569.
52 EPISTOLARIO

VIIII .

AD ANTONIO PIEVANO DI VADO (1).

[L¹, c. 73 A; M¹, с. 22 B; G2, с. 21 B; R¹, с. 34 в;


MEHUS, Vita A. Traversarii, p. CCCXXIV.]

Venerabili viro domino Anthonio plebano dignissimo Vadi. 5

Firenze,
25 ottobre 1382 ?
'RATER optime. recessisti properus et ego, plurimis occupatus,
Impedito di ve-
derlo prima che
Fpro te mittere non fui memor, sicut lepidus iuvenis Leonardus
partisse, gli scrive noster nocturnus irrumpens in meum studium persuasit (2). nunc
igitur litteris faciam quod tunc presenti debebam alloquio. de-
crevisti et verbis tuis ligatus es, ut legendis auctoribus in scolis 10
grammatice potius famulere quam presis. postquam ad hanc humi-
litatem pellectus es, tue fame consultum puto, si te alteri non osten-
perdistoglierlo dal deris emulari. hoc facies si in eiusdem libri lecturam cum magi-

5. Cosi L¹; M² G2 R¹ Ad dominum Antonium plebanum Vadi. 11. L R G² fa-


mulare 13. M² G2 si me eiusd.

(1) Antonio o Antonino, come tro- Antonio godette dell'amicizia di


vasi a volte ricordato, pievano di San Francesco Landini, che gli dedicò
Martino a Vado, piccoletta terra del que' suoi curiosi versi in lode di Gu-
Valdarno casentinese, aveva nel 1381, glielmo Occam, dove satireggia i
e non senza favore, letta privatamente grammatici contemporanei (e forse il
in Firenze la Divina Commedia (cf. Pratese fu uno degli avversari di mae-
S. SALVINI, Fasti consol. dell' Accademia stro Domenico), pubblicati dal WES-
fior., Firenze, 1717, p. XIII ; PREZZINER, SELOFSKY (Parad. degli Alberti, I, 2,
Storia dello Studio fiorentino, I, 37),talchè doc. 16); e quella altresi del Sacchetti,
l'anno dopo venne scelto a coadiutore con cui ebbe una corrispondenza poe-
di Domenico di Bandino d'Arezzo, ri- tica, che Franco conservò nel suo zi-
chiamato in Firenze a reggere per un baldone (cod. Ashburnh. 574, с. 54 B),
decenniolescuole di grammatica collo donde uscì più d'una volta alla luce.
stipendio annuo di cento fiorinid'oro. Cf. ZAMBRINI, Op. volg. a stampa, c. 36.
Par che il pievano si acconciasse a Alla memoria dell'amico, morto poco
malincuore a codesta parte subalterna appresso, il Sacchetti consacrò alcuni
e che, aizzato da certi nemici del pro- versi nel capitolo più volte citato,
fessore aretino, pretendesse atteggiarsi Rime, 1856, p. 32.
a suo antagonista; di qui la solenne (2) Chi sia costui non so; al Bruni
lezione che gli dà Coluccio. non c'è da pensare.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 53

stro Dominico non concurres . iandiu elegit ipse Tragedias (1); legger in scuolale
Tragediedi Seneca,
inimice facies si eundem librum legendum assumes. elige igitur stro
giàscelte damae-
Domenico.

alium, oro, et sequenti anno tuum sit preeligere quem voles in


La sua fama ne
tempore opportuno. concurrentium fama, si non mutuo invi- riuscirà accresciu-
5 deant, si vicissim sibi non detrahant, facilius coalescit. scis quot ta;
capita tot esse sententias et omnes libidine potius quam ratione
ferre iudicium agiliusque infamiam imponi quam famam. gaudet
enim detractionibus vulgus et audita refert, imo circunfert et cir-
cunferendo, si mala fuerint, adauget. denique, crede michi, et
10 honestius et utilius erit si ex composito auctores legetis. infami agli
egli poiscolari
farà cosa
più
quidem certamine nunquam plena victoria contigit. quod si tibi utile.
pro fama pugnandum erat, non ex infimo docendi gradu, sed ex
aliqua altioris culminis specula congredi decuisset. qui enim op-
primere voluerunt magistrum Dominicum, te sibi adversarium
15 statuentes, fecerunt eum prudentum iudicio clariorem, quem ab
alio quam a te non putaverunt posse devinci. crede consiliis
meis et quid facturus ex hoc sis, fixe clareque responde. vale
felix. Florentie, septimo kalendas octobris.

Χ.

20 A LOMBARDO DELLA SETA.

[L¹, с. 73 в; М², c. 23 A; G², c. 22 A; R¹, c. 34B, mutila.]

Lombardo Patavino.

1 frater, mi frater, mi frater, libet enim hisdem affari te verbis, Firenze,

Mquibus affatur fons eloquentie Tullius Quintum fratrem (2); 27novembre 1382 .
Egli si propo-
neva da tempo di
25 iterum itaque mi frater, me miserum ! quid audivi? quale nun- bardo
manifestar a Lom-
il dolore
la
cium, dum de te diligentius sciscitor, vellit aures ? pendebam, provato per
1. L¹ omette Dominico 3. L¹ alterum 5. R¹ trahant 6. MG R¹ tot sent.
esse
7. R¹ in famam 8. M² detractationibus 10. L¹ omette erit M² G² R¹ leg.
auct. M L R infame 11. L¹ contingit 13. L¹ R¹ docuisset 16. L¹ putaverant -
devici 22. Così tutti i mss . 23. M¹ non ripete che due volte mi frater 26. L¹
aggiunge de in interlinea.

(1) Intendi di Seneca. (2) Cic. Ep. ad Quint. fratr. lib. I, ep. 3.
54 EPISTOLARIO

morteviolentadel frater optime, cupidus tecum conqueri de tumultuaria atque cruenta


Broaspini,
cede communis fratris nostri Guasparis Veronensis, quem sevus
gladius et, quod summe deflendum est, consanguinea manus
extinxit (¹) ; maxima quidem nostre etatis iniuria, que talem tan-
tumque virum, quietissimis humanitatis studiis deditum, mitem, 5
innocuum, benignum, tali genere mortis amisit; pendebam equidem
anxius, pennam tenens, mecumque dicebam : que quibus ante-
feram ? (2) unde principium designaturus litteris tam horribilem
casum accipiam? dumque sic, licet plurimo intercedente temporis
intervallo, et cum iam videretur doloris acerbitas scribendi veniam 10
concessura, adhuc tamen in tam diri casus memoria lacrimabundus
hec tacitus meditarer, supervenit vir michi alias iocundissimus,
quando apprese da tunc vero michi plus quam dicere valeam incommodus, Pazinus
Pazzino che Lom-
bardo stesso avea
perduto e fratello noster (3), de te michi flebiliter nuncians te fratris primum et
e nipote.
deinde nepotis funeribus luctuosum. obrigui, frater optime, to- 15
taque mente cohorrui ; quo minus admiror poetas inter fabulas
adnotasse Niobem bisseno, sicut vult Statius et Homerus (4), bis-
septeno vero, ceu Sophocles et Naso retulerunt (s), filiorum fu-
nere circunseptam, in saxum lacrimifluum duruisse: tuncque ma-
nifeste cognovi quanta sit nostrarum mentium temeritas atque 20

2. R¹ Gasparis L¹ omette quem e scrive sevusque 4. M¹ reca iniuria in margine.


6. L¹ dopo genere di nuovo innocuum cancellato. 8. L litt. design. 11. L¹ omette
tamen R¹ omette tam 12. L¹ omette vir 16. L¹ corrui R¹ cohorrui et infra &c .
Equi si arresta la lettera. 17-18. L¹ omette et e scrive Homerus vero bisseteno 19. L
lacrimifluvium

(1) Di questo truce caso niun ri- stato amicissimo. Son ben noti i rap-
cordo hanno serbato le cronache ve- porti che passarono fra Pazzino Do-
ronesi. Da quanto soggiunge il S. si nati ed i principi Carraresi ; al Donati
ricava che l'assassinio del Broaspini ed all'Allegri dovette Francesco No-
dovett'essere consumato all'incirca vello l'aiuto, di cui, dopo la sua cac-
nell' '81 . ciata da Padova, gli furon larghi i
(2) VERG. Aen. IV, 371 . Fiorentini, dapprima assai poco pro-
(3) Due personaggi notevolissimi pensi a favorirlo. Cf. GATARI, Cron.
di questo nome fiorivano allora in in Rer. It. Scr. XVII, 740 sgg .
Firenze : Pazzino Strozzi e Pazzino (4) STAT. Theb. VI, 118 ; Ном. Iliad.
Donati; ma qui non mi par dubbio XXIV, 602-604.
che si tratti del secondo, figliuolo di (5) SOPH. presso LUTAT. Ad Stat.
messer Apardo e fratello del celebre Theb . VI, 125 ; OVID. Metam. VI,
Manno, di cui pure Lombardo era 182-83 , 191-92, 310 sgg.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 55

mollicies, nam qui Guasparis nostri cede paulo ante fueram ad-
monitus nichil apud mortales firmum, in gemine tuorum fatalitatis Si aggiunse cosi
dolore al dolore,
annuncio, meimet immemor, tanta cum inconstantia sim com-
motus. et si licet aliquem ex se de rebus propriis capere conie-
5 cturam, gloriosius dictum arbitror quam verius longam fortuito-
rum meditationem sinistros eventus facere leviores (1). nescio de
aliis; de me autem ipso fatebor casus repentinos et subitos, licet poichè
tementesempre for-
ci atflig-
gono, anche
tamen ante previsos, me semper non mediocriter commovisse. aspettate, se
le sven-
ture.
nec credam aliquem tanti unquam animi fuisse, qui etiam ex pro-
10 posito vel in acie vel cum aliquo singulariter congressurus, in
conserende pugne principio non horrescat. hoc unum facile con- E sebbene tali
afflizioni sian meno

senserim, institutos animos philosophie preceptis, licet movean- acerbe pei filosofi,
tur, citius tamen ad rationem reditum habere quam illos, qui vel
que ante oculos sita sunt aspicientes, illis velut duraturis inherent
vel nichil prorsus cogitant de futuris; semperque placuit michi anco per loro è
IS difficile andarne
immuni: e'lo pro-
divi Antonini Pii dictum, qui cum M. Antoninus, filius eius, quem va il detto di An-
tonino Pio.
admodum philosophie studiosum fuisse legimus, educatorem suum
mortuum immoderatius fleret, dixisse fertur, monentibus illum
aulicis ne pietatem ostentaret : permittite illi, ut homo sit: neque
20 enim philosophia vel imperium tollit affectus. hec ille (2).
Hunc tantum principem, humanioris philosophie preceptis usum,
secutus, frater optime, et in Guaspare nostro et in tuis fratre
nepoteque, nobis relicta mortalitatis sarcina, tam acerbe sublatis,
et dolui et adhuc mecum ipse tot asperos, ne dicam infelices, Duolsegli adun-
que la sciagura
25 amicorum casus doleo. illam remotam a sensibus nostris forti- dell'amico,
tudinem seu constantiam, sive, ut verius loquar, inhumanitatem
et duriciam semper exhorrui. nam si in nobis multum non pos-
sent illi primi motus et precipue qui sunt virtuti proximi, non
esset tam arduis virtutibus locus, quarum maximus splendor est
30 contra difficilia niti. cave tamen, frater optime, quia, sicut hu-
mani ingenii et benignioris spiritus laus in talibus commoveri, sic
1. L¹ Guaspari 4. L¹ aliquam rebus traditis 8. M² G2 omettono tamen
12-13. L¹ licet tutius mov, tamen 15. L¹ michi plac. 17. M² G2 stud. phylos . 22.L
omette in dinanzi a tuis 27. M G2 atque 29. M² G2 arduus 31. L2 ing. est et
benignitatis spir.

(1) Cf. CIC. Tusc. Disp. III, 14, 28-31. (2) IUL. CAPITOL. Anton. Pius, cap.x.
56 EPISTOLARIO

levis animi et secum non bene consentientis rationis est vitium


ma lo esortaperò non refrenare lacrimas nec modum doloris commotionibus adhi-
anon esagerare il

proprio cordoglio bere. quid enim muliebrius quam lacrimis exundare et de pro-
pinquorum interitu pietatem fletibus ostentare ? quid rationi re-
pugnantius quam mortalem flere mortalia ; quid inconstantius 5
quam aliquid tenacius profiteri quod mox sit iniuria temporis
subreptura ? quod si, ut plurimi philosophorum voluerunt, sa-
pientes sunt qui, se ipsis contenti, nullis extra contingentibus af-
ficiuntur, nonne insipientia est obicere, cum aliquem voluerimus
consolari? non igitur, frater optime, cum te putem in illum sta- 10
tum mentis evectum, unde omnes adversantis fortune casus et
blandientis oblectamenta infra te videas (1), insistendum superva-
cuis arbitror. satis tecum sit amicabiliter doluisse idque prebuisse
ed a
consolarsi humanitati. consolemur, frater optime, tergamus lacrimas sitque
colla speranza di
riveder
duti,
i cari per- dulcis premissorum memoria, quorum presentia iocunda fuit; IS
tantoque magis discedamus a sensibus cupiamusque dissolvi et
esse cum Christo (2) ; aut, si hoc nimis est, tanto minus hanc
moriendi necessitatem atque viciniam timeamus quanto cariora
premiserimus, ut ad illos optimos viros, quos vidimus, et cum
quibus honestissimis in rebus delectati sumus, aliquando vel per 20
mortem, quantumcunque sit terribilis, veniamus.
Spiacegli altresi Unum non dolere non possum, quod in hac immutatione for-
che a Lombardo
:
manchi ormai la tune maximam violentiam studiis tuis arbitror accidisse. qui enim
quiete necessaria
agli studi ;
hactenus, vivere contentus, cuncta fratris arbitrio dimittebas, nunc
eris de re familiari sollicitus: quod quantum studiis officiat, Cicero 25
ma in ciò la sag- noster ad Herennium testis est (3). tue autem prudentie fuerit
gezza gli sarà con-
sigliera.
dispensare tempora, furari momenta et quantum familie expedit
temporis dare ; quantum autem poteris studiis usurpare. vale felix
et mei memor (4). Florentie, quinto kalendas decembris.

1-2 . L¹ licium lacr. non refr. 3. M¹ G2 abundare lacr. L¹ omette de 12. M¹ va-
cuus 22. L¹ omette non dinanzi a possum L M¹ imitatione 24. M² G2 cont. viv. 1

25. In M² la prima lettera di officiat è dubbia ; G² dà afficiat 27. L¹ temp. disp.


mom. furari 27-28. M² G2 exped. fam. dare tempor. !

(1) Cf. SEN. Trag. Thyest. 365-66. (4) È questa l'ultima epistola di-
(2) PAUL. Ad Philipp. I, 23 . retta a Lombardo che ora si rinvenga
(3) [CIC.] Ad Herenn. lib. I, 4, 1 . nel carteggio del S.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 57

ΧΙ .

AD ALBERTO DEGLI ALBIZZI (1).

[Cod. Chigiano I, v, 179, с. 86 в .]

Respondit ser Colutius.


S IROR et indignor tecum, dulcissime frater, Firenze, 1382 ?
M Quod cum sublimis Deus et natura benigno Stupisce che Al-
berto, uomo di si
elevato ingegno,
Sidere protulerit te forti pectore et alto
Ingenio, quo cuncta soles calcare furentis
Vulnera fortune, nunc ceca mente, pudenter,

(1) I provvedimenti relativi agli lone Chiavi (cf. Delizie cit. XVI, 232),
sbanditi presi dalla Balia, nelle cui mani dovette approfittare certamente del-
stava allora il potere, fra il 21 gen- l'amnistia per restituirsi a Firenze . A
naio ed il 17 febbraio 1382, in forza questo momento della sua vita si ri-
de' quali tutti coloro ch'avevano avuto ferisce l'epistola presente, che risponde
bando da Firenze in que' quarantatre ad altra da lui diretta al S. a sfogo
mesi corsi dal 18 giugno 1378 infino delle proprie pene amorose; poichè,
al 15 gennaio 1382, erano col 1º marzo quantunque nè i versi dell'Albizzi, che
rimessi in patria (Arch. di Stato in formano l'App. V, nè quelli del S. ci
Firenze, Balie, reg. 20, cc. 6A, 8A, 45 В, offrano lume veruno per determinare
62 B, 68 A, 104 A, e STEFANI, op. cit. il tempo in cui furono composti, pure
lib. XI, rubr. 904, in Delizie cit. XVI, ci è dato di farlo per altra via. Vi ha
77), schiusero le porte della città sua infatti nell'Archivio di Stato in Firenze
anche ad Alberto degli Albizzi, seb- un volume delle consulte segnato col
bene fra gli esuli rifugiatisi in Pa- n. 23 e scritto, come gli altri tutti, di
dova ei fosse stato de' più ardenti a proprio pugno dal S., il quale sul verso
cospirare, ed avesse seguito sino a dell'ultima carta presenta, fra altre
Roma insieme al vecchio Lapo da prove di penna, sei versi che corrispon-
Castiglionchio, « il quale amava lui dono per l'appunto ai vv. 68-70, 81-84
« più che l'anima sua », Carlo di Du- dell'epistola qui pubblicata. Epoichè il
razzo, nel cui aiuto avean posto spe- volume delle consulte è del 1382-1383 ,
ranze che andarono fallite. Cf. Epi- riesce ovvio concludere che a questi
stola ossia rag. di m. Lapo da Cast. anni risalga l'epistola, di cui il S. an-
p. 160. Alberto dunque, che nel re- dava forse componendo o correggendo
gistro degli squittinati per la nuova i versi, mentre dinanzi al Consiglio
distribuzione di uffici fatta il 25 gen- oratori inesperti o senz'autorità te-
naio, appar fra coloro che stavano diavano colle sciocche dicerie i si-
nel quartiere di S. Giovanni, gonfa- gnori ed il loro cancelliere.
Coluccio Salutati, II. 4
58 EPISTOLARIO

pieghi il collo al Victus et attonitus, misero correptus amore,


giogo d'amore.
Colla iugo dederis muliebri. proh, mala mentis
Humane levitas, fallacia gaudia, tristis
Fervor et eluso vani sub pectore motus!
Tantane mortifere carnis violentia mentes 5

Frangit, ut, extincto rationis lumine, sensus


Presit et, eterne rupto modulamine legis,
Ogni lamento è Imperium teneat! sed frustra conqueror: ibunt
inutile però , chè
gli uomini cedon Res hominum solito, tanta est insania, calle;
sempre all' impero
della carne; 10
Nec modus aut ratio miserandis mentibus, alti
Carceris in gremio blandaque in carne sepultis.
Hic tremulos vano populi patrumque favore
Atque perambite precibus suffragia plebis
e chi è servo del-
l'ambizlone,
Supplicibus votis patrios inquirit honores,
Imperet ut reliquis, nulli parere coactus, 15

Ambitione tamen multaque cupidine servus ;


Alter summa petit nutantia culmina rerum,
Intestina ciens ac extera bella superbus ;
chi del desiderio
di ricchezza. Hic inhians opibus, congesto parcus in auro,
20
Esurit atque sitit, inopumque incommoda dives
Perpetitur, contentus agris producere fines
Lectaque sulcatis effundere semina campis,
Spem magne Cereris, lacrimas motura frequenter ;
Ut, seu nimbifico turbetur sidere celum
Horrisoneque ruat vis maxima grandinis atris 25
Nubibus excussa multo cum fulmine, Baccho
Ac olee segetique minax; tunc, corde gelato,
Flebilis attonitas moveat, miser, ore querelas.
Quid memorem totis si mensibus humeat annus
Imbribus assiduis, quot pectore promat anhelo 30
Quantaque turbato revomat suspiria corde ?
Ma peggior d'o-
gni altra è la ti- Sed cur parva queror, generi cum prima supersit
rannia dei sensi . 1
Humano pestis, qua nil violentius instat ?
Nulla quidem gravior mortalibus addita cura

11. Cod. ingenio 17. Cod. mutantia


DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 59

Quam que nostra movet genitalia membra libido;


Nam, licet omnipotens super hec Deus ipse locarit
Cum ratione caput moderantemque omnia mentem,
Ut satis ipse situs membrorumque optimus ordo,
S Imo superque satis moneat debere tumultus
Infeste Veneris mentis dicione retundi ;
Nulla esercita
Nil tamen et mentes et corda potentius angit maggior impero
sulle menti e sui
Imperioque premit Veneris quam sordida tabes. cuori .

Est opere precium transiectos pectora telis Stravagante


quindi la condotta
è

10 degli innamorati :
Aligeri vidisse Dei quam sepe vicissim
Alternent lacrimas risu, suspiria plausu,
Gaudia tristiciis, lites et iurgia pace,
Utque quod ante volunt, mox, verso pectore, nolint.
Visne videre quibus stolidos traducat amantes
15 Motibus una dies ? roseo incipiamus ab ortu. dall'alba hanprin-
cipio i loro trava-
gli.
Post varias curas lacrimosaque tempora noctis,
Fessa salutifero vix tandem membra sopori
Tradit amans, sensus tarda involvendo quiete.
Mox autem obscuro cum Phebo linea noctis,
20
In superos quam terra iacit, contermina luci
Desuper infuse pallentia deserit astra,
Et conum magne sub terras deprimit umbre,
Eripit e stratis male carum corpus amator Ripensano, sor-
gendo, le notturne
visioni e se ne
Ac secum exacti repetit ludibria somni. compiacciono;
25 O, felicis, ait, quam dulcia visa soporis !
Nonne pios miserans in me deflexit ocellos
Pallidaque aggemuit nostro commota dolori ?
O, utinam sic sepe piam, sic sepe benignam
Aspiciam vigilans! sed cur nimis opto? beatus
30 Sat michi semper ero tantummodo se michi talem
Vel semel exhibeat, qualem per somnia vidi.
Quod si longa diu meditatio corde voluta
Et vis, que rerum menti simulacra reportat,

25-27 . Questi tre versi leggonsi anche nelle Consulte , dove a v. 26 in luogo di
deflexit è scritto defixit 33. Cod. quam
60 EPISTOLARIO

Excitet interni vim per phantasmata sensus,


Frigore dum summo nubes de corde levata
Crassior ima petens imo obstruit, atque recursum
Sensilis afflatus melioraque somnia formet ;
dolgonsi che trop-
po sia stata breve Letior exurgit maioraque gaudia secum 5
lanotte,
Concipiens, se pene capit mestusque gravatur
Quod brevior nox leta fuit, quod dulce soporis
Fugerit ereptum tam parvo tempore munus.
Et secum turbatus ait: proh, blande Cupido,
Et tu, somne fugax, cur me inter tanta beatum 10

edel sonno si que-


relano. Gaudia liquistis ? heu, somne, heu, perfide somne !
Tu me post steriles agitatas pectore curas
Serus adire soles, lacrimis accitus et estu,
Cordis ab extremo revocata mole caloris.

Quod si tristis ades, plenissima visa figuras 15

Immotumque trahis multa sub luce soporem ;


Si placidus gratusque venis, fugitive Dionis
Ante diem properans venturum prevenis astrum.
Heu, quotiens nobis, dum, perfide, vincla sensum
20
Solvere non curas, oculis vultuque minacem
Illam, de cuius pendet mea vita favore,
Obicis attonite tua per phantasmata menti !
Nunc morbos formas, nunc flebile funus amice,
Nunc latebras tristes, nunc aspera verba figuras ;
Querere nunc alios, me spreto, fingis amores 25

Iratam et nostros graviter perferre procatus.


Hec et plura dolens secum conquestus, ad unguem,
Quindi attendo-
no ad abbigliarsi Totus in ornatum male sano pectore fusus,
con femminil di-
ligenza, Se polit et primum confusos nocte capillos
In seriem redigit ac vincere curat amicam 30

Verticis ornatu, velletque licere decori


Quem natura dedit muliebres addere fucos
Atque pilis spoliare genas et sulfure crines

3. Cod. una 5-8. Anche questi versi son nelle Consulte , nelle quali, a v. 5,
leggesi plenioraque 23. Cod. morbis
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 61

Afflare (1) et lectis circundare tempora gemmis.


O Veneris pudibunda lues, o ceca libido, Inveisce il poeta
contro l'amore che

Tute per affectus obscenos corda virorum così perverte gli


animi virili.

Inficis et turpes cogis nescire pudores;


5 Tute viros tales reddis tua castra secutos !
Ite igitur, iuvenes, melioraque tempora vite
Militie Veneris primosque dicate labores !
Corporis hec vires effeminat hecque rigorem
Virtutum mentisque iubar caligine feda
10 Obruit, extinguens rationis lumen et omnem
Vim mentis fameque decus viteque nitorem .
Descrive quindi
Ergo ubi, multifido scrutato pectine crine, le vesti del giovine
elegante:
Ordine composuit turbatos ante capillos,
Cornutusque pedes deformi cuspide parvos
15 Calceus extendit, femori circunligat alto
Protensas crurum per multa ligamina vestes,
Ut nullas etiam curvato poplite rugas
Efficiant nullasque ostendant undique mendas.
Inde super triplicem lini et bombycis amictum
20
Sericeum, miti seu textum vellere tegmen
Induit et nitido gaudet fulgere colore.
deridendo le stra-
O quam ridiculum, quanto cum splene videndum nezze della moda .

Quo miser in pectus ascendere viscera cogat


Impulsu et quanto liget intestina labore,
25 Turgida ceu molli distendat pectora cotho,
Vesteque constricta miserandam contrahat alvum !
Plura quid ? indigner, iuvenes cum dicere nostros
Formicas possis, ut si de corpore fas sit
Consona perceptis aptare vocabula rebus,
30 Myrmidonas vocites, quos nostra etate videmus
Indutos gracili medio ac extrema tumentes (2).
5. Cod. securos 29. Cod. preceptis

(1) Si può aggiungere ancor questa 1885, p. 130) sull'antichità e la per-


alle molte testimonianze già da altri sistenza della moda d'imbiondirsi i
raccolte (cf. RENIER, Il tipo estetico capelli.
della donna nel medio evo, Ancona, (2) Questa satirica descrizione delle
LH
Enc un cousues mecud famuisque sunque
Judicit, censer factum se esse Deco
Tentur ad sis του πυ
Ex cominan seputar per sem en compz nemens
Ac srur madas aomu rurique Frequences:
Pallet af sccursus , gemitus casque cadenes
ELGE STOLE punat sic sE SUE OCE memer.
nele mee
Quoc a former man repere cupres
At fems prare des corels

Francia coniugi cemos semmi , inve


Fermicus aeque proces fra sine mora chores.
Commonare lacus, Bigms acnemere sese
Kittur et mentem adesse
AC TET
Clausers fremens soes fonists mente CRS

Cogitat et queris gemini testatur rem


Ast si formerescia Sore
Fertur in absentes, plena zem
Per inga, per alles perque E SERA SODOTо
20
Mugitu waocas et pascua mota requirens :
Cumque armenta videt mindes tonfentia coles
Herbosorve sinus depascere was amene,
Aut Enter densas vitare calentia siv25

Tempora vel rivos avide potare salabres,


Exit, extat tenueque per aera vibrans 25

Cum cervice caput, nulla regione viarum


Contentus, medios cursu prorumpit in agros,
Per salebras fossasque ruit sepesque revellit
Fluminaque undosis tranat labentia ripis
Ac 'mbelle fremens armentum dissipat agris ; 30
Talis amans, cum nocte furit, cum mane vagatur,
Cumque videt caram per tempora lucis amicam.
Cue se in
per guaiana
Quod si forte latet clausis turbata fenestris
vedere, Aut quidvis aliud teneat ne possit obire
fogge maschili del tempo è da riav- stro nelliep. xm del lib. III; I, 169,
vicinarsi a quella gia fatta dal no- π. 7-14
Tempa De specque armas mensasgut gears
Tepabus cams gosteme chras

Facun me farens nunc acercar La


5 Camagues pelirusque managມະ

Fencus ergent miseroque bruser amore


TI CEDAS 25sumusus sime s
Excesos pasens m

C: , name dentibus ngh


Orca mino peribus sourin
Nunc fertur me pomera cursa,
Nunc admus qmisest
Astor redenesis

Cmismum scudis repurc


5 Hos miseratious mentemps dispenser in ass;
Tempus, car les m‫אותם משכב ככ‬
Catus exc

Dans va per recen


Aque rata cell com guo rione crent !
20
• ‫כפכף‬ sgd de tempore Setar,
Sen sit pene se saptemer
Undique colligere et virtutibus addere sacris
Quotidie et quicquid facias animoque revolvas
Dirigere in cell rectorem mente levata!
25 Quid tanto mentis screpita tantoque labore
Corporis acquirit forme capientis amator ?
e ne se asonghe
Quid nisi quod plenis, frigente bidine, votis, Ton che
pentamemo.
Peniteat pudeatque simal morsusque frequentes .
Sentiat et ingi turbentur corde dolore? ફે ૨.સ.૫
30 Ergo, comes dilecte, cave fellita Dionis No pe saat
Spicula nec fiore capiat te forma caduco.
Le quidem fulgor, quo nunc tua fiamma superbit,
Quoque czpit iuvenes templis circoque frequentes
Occidet et flavos properans albedo capillos
35 Inficiet nitidasque genas vegetumque colorem
Squallida fedabit subito pallore vetustas.
62 EPISTOLARIO

Vestito, l'aman-
te si rivolge al so- Hinc, ubi, consultis speculo famulisque suoque
lito a corteggiar
la dama sua nella Iudicio, censet factum satis esse decori,
via, nel tempio,
Vertitur ad solitos tota mox luce procatus,
Et dominam sequitur per templa et compita demens
Ac struit insidias domui rurique frequentes ; 5

Pallet ad occursum, gemitus lacrimasque cadentes


Elicit atque putat sic se sua vota mereri.
nelle feste e nei
balli. Quod si forte datur mixtam reperire choreis
Aut festos ornare dies aut sacra novellis
10
Prandia coniugibus, ceu mos solemnis, inire,
Fervidus atque procax intrat sine mora choreas,
Continuare latus, digitis adnectere sese
Nititur et mensis electus adesse minister.
Ac velut occultis taurus secretus in arvis
Claustra fremens notas furiata mente iuvencas 15
Cogitat et querulo gemitu testatur amorem ;
Ast si forte truci rescindat vincla furore,
Fertur in absentes, plena armentalia, turmas,
Per iuga, per valles perque invia saxa sonoro
20
Mugitu vaccas et pascua nota requirens ;
Cumque armenta videt virides tondentia colles
Herbososve sinus depascere vallis amene,
Aut inter densas vitare calentia silvas
Tempora vel rivos avide potare salubres,
Exilit, exultat tenueque per aera vibrans 25

Cum cervice caput, nulla regione viarum


Contentus, medios cursu prorumpit in agros,
Per salebras fossasque ruit sepesque revellit
Fluminaque undosis tranat labentia ripis
Ac imbelle fremens armentum dissipat agris ; 30

Talis amans, cum nocte furit, cum mane vagatur,


Cumque videt caram per tempora lucis amicam.
Che se la bella
per qualsiasi mo- Quod si forte latet clausis turbata fenestris
tivo non si lascia
vedere, Aut quidvis aliud teneat ne possit obire
fogge maschili del tempo è da riav- stro nell'ep. XIII del lib. III ; I, 169,
vicinarsi a quella già fatta dal no- rr. 7-14.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 63

Templa Dei speculasque domus mensasque decoris


Virginibus celebres, gratas vel inire choreas,
l'amante desolato
Mestus et illacrimans quid tunc molitur amator ? non trova pace.

Fluctuat atque furens nunc hac, nunc vertitur illac,


5 Cunctaque rimatur oculis pedibusque manuque
Et rogat ancillas, quidque internuncia portet
Pendulus expectat miseroque liquescit amore.
Ut canis assuetus laribus, si forte sub atram
Exclusus noctem, catula seiunctus amata,
10
Ostia nunc pedibus scalpit, nunc dentibus urget,
Nunc fertur rapido circum pomeria cursu,
Nunc aditus querit, nunc sublatrantia miscet
Murmura, nunc altis irascitur ore fenestris.
O nullis unquam studiis reparabile damnum ! Così si perde ir-
reparabilmente la
vita,
15 Hos miserandus amans tempus dispensat in usus ;
Tempus, quo nichil est divino munere nobis
Carius exhibitum ; comitans fluitantia, cum quo
Dulcis vita perit, cum quo moritura recedunt,
Atque rata celi cum quo ratione moventur !
20 O quanto melius quicquid de tempore detur,
Seu sit pene nichil seu vix aliquid, sapienter
Undique colligere et virtutibus addere sacris
Quotidie et quicquid facias animoque revolvas
Dirigere in celi rectorem mente levata !
25 Quid tanto mentis strepitu tantoque labore
Corporis acquirit forme capientis amator ?
e non si raccoglie
Quid nisi quod plenis, frigente libidine, votis, poi che un inutile
pentimento.
Peniteat pudeatque simul morsusque frequentes .
Sentiat et iugi turbentur corde dolore ?
Prenda Alberto
30 Ergo, comes dilecte, cave fellita Dionis di ciò guardia e
Spicula nec flore capiat te forma caduco. pensi che la beltà
è fuggevole,
Ille quidem fulgor, quo nunc tua flamma superbit,
Quoque capit iuvenes templis circoque frequentes
Occidet et flavos properans albedo capillos
35 Inficiet nitidasque genas vegetumque colorem
Squallida fedabit subito pallore vetustas.
64 EPISTOLARIO

Quid morbos aut mille truces sine nomine casus


Carmine complectar, quibus inclyta gloria forme
Deperit ac tristi mutantur pulcra veterno ?
che la gioventù se
ne va rapidissima.
Expecta modicum; iam florida defluet etas,
Iam pharetra exermis, iam lentis cornibus arcus, 5

Iam ferro obtusa et pennis spoliata sagitta:


Que nunc exultant, que nunc violenta minantur,
Viribus extinctis penitus sopita iacebunt.
Fugga dunque
l'amore e segua i
Ergo age : quisquis amor mentem, quecumque voluptas
dettami della ra-
gione e dellavirtù.
Seu quicumque furor carnis per devia ducat (1), 10

Effuge : nec vallum rationis desere, cuius


Versi 222.
Obice securus virtutis in arce quiescas (2).
Amen.

2. Cod. indita

(1) Di un amore di Alberto « per la fosse una fanciulla non già fiorentina,
<<<nobilissima Elena figliuola di Nic- ma napoletana, da lui forse cono-
« colò di Giovanni Franceschi del sciuta negli anni dell'esilio.
« Vivaio », cittadin fiorentino, che del (2) Sulle vicende posteriori di Al-
1380 era capitano di Colle e dieci anni berto può consultarsi la genealogia
dopo rivediamo estratto de' priori della famiglia Albizzi inserita dal
(Arch. di Stato in Firenze, Miss. 19, PASSERINI in LITTA, Fam. celebri d'I-
c. 8, 31 maggio ; Delizie cit. XVI, talia, tav. VII; ma non senza cautele,
137 ; XVIII, 109), ci serban memoria poichè il faragginoso erudito fioren-
parecchi suoi sonetti indirizzati a co- tino vi mescola, al solito, a notizie
spicui personaggi del tempo e fra gli genuine affermazioni infondatissime.
altri al S. stesso, che rispose per le Basti dir che ad Alberto, ecclesiastico
rime a quello a lui inviato : cf. WES- e vissuto per cinque lustri presso la
SELOFSKY, Il Parad. degli Alberti, vol. I, corte pontificia, ei dà in moglie una
par. II, pp. 51, 211 ; FRATI, Indice Maddalena Franceschi (l'Elena dei so-
delle carte di P. Bilancioni, I, 17 sgg.; netti), e che, pur citando un cod. del-
FLAMINI, La lirica toscana del Rinascim., l'epistola di Alberto a Martino V, la
Pisa, 1891 , p. 387. Spetta questa poe- spaccia come inedita, mentr'era già
tica corrispondenza a tempo certo an- stampata da tredici anni nella Scelta
teriore al 1392; ma io non saprei però di curiosità letterarie, disp . XXXII ; е
decidere se l'amore da cui il S. cerca mostra di più non averla mai letta,
qui distoglier Alberto sia quello stesso poichè passa sotto silenzio quanto
che ne' suoi versi volgari aveva esal- l'Albizzi vi dice dei servigi da lui resi
tato. Ciò parmi anzi assai poco proba- in qualità di segretario « a quattro
bile, tanto più che da alcune espressioni <<sommi pontefici ». Risulta da essa
dall'Albizzi stesso adoperate (cf. Ep. che nel 1418 Alberto era sempre vivo;
vv. 20, 59) si può cavar argomento a ma di poco, a mio credere, si sarà
supporre che oggetto della sua fiamma ancor prolungata la sua esistenza.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 65

XII .

A NICOLA GIOVANNI DE' CASALI SIGnor di CorTONA ( 1) .

[L¹, c. 75 A ; M², c. 24 B; G² , c. 24 A.]

Magnifico domino Nicolao Iohanni de Casale domino Corto-


5 nensi.

Firenze,
AGNIFICE domine mi. pro multis litteris a dominatione ve- 22 aprile 1383 .
MAGstra receptis super factis controversie plebis de Gropina (2), Gli dà buone
notizie sulla que-
hic satis longo tempore ventilate, sufficiat hanc unicam reddi- pina,
stione di Gro-
disse. cupiebam enim facto potius quam litteris respondere.
ser Antonio di
10 quid autem circa ipsum egerim referet ser Antonius de Cunio (3), Cunio recherà i
particolari.
qui fuit hic ista negocia cum omni diligentia laudabiliter prose-
cutus. et in hoc enim et in cunctis opto quod michi tanquam vigiOffrea iluisuoie ser.
ad
servo fidelissimo iubeatis. arduum enim nichil erit; michique Ugolino Griffoni.
multipliciter gratiosum aliquando posse rem gratam vestris sen-
15 sibus expedire. capitaneo Pistorii, fratri meo carissimo, super

4. Così L¹, dove però della parola Iohanni non è trascritta che la sillaba iniziale Io
M G2 Domino Nicolao Iohanni domino cortonensi 6. L¹ tua 7. G2 Grapina
9. potius] L¹ prius 10. L¹ omette ipsum e scrive refert 13. L¹ iubeas fid. L M
omettono poi nichil 14. L¹ tuis

(1) Nicola Giovanni Casali era suc- Arezzo, 1835 , p. 53 sg.; LITTA, op .
ceduto nell'agosto del 1375 nel domi- cit. II, Casali , tav. II.
nio di Cortona al padre Francesco, e (2) La pieve di Gropina è posta
per la sua giovinezza venne affidato nel Valdarno superiore ; la sua chiesa
alla tutela di Azzo Ubaldini. La pe- andava e va annoverata fra i più ve-
ste lo portò via del 1384, senza che tusti monumenti del culto cristiano,
egli avesse avuto modo di compiere conservati in Toscana; cf. REPETTI,
nulla d'importante; le antiche me- op. cit. II, 519 sg.; CAPPELLETTI, op.
morie cortonesi lo dipingono però cit. XVIII, 23. La mancanza dei vo-
come principe piacevole ed amante lumi delle Missive per gli anni 1382-83
della pace. Cf. ANGELIERI-ALTICOZZI, e parte dell'84 ci vieta di conoscere
I sette principi o signori della città di più precisamente qual fosse la con-
Cortona della fam. de' Casali &c., cap. IV troversia cui qui si allude.
(ms. Marucell. C. 380, 2, cc. 143 A- (3 ) Probabilmente il cancelliere del
155 B ; [ UCCELLI] Storia di Cortona, Casali.
Coluccio Salutati, II. 5
66 EPISTOLARIO

facto domini Hugolini libenter scribam, sicut in vestris litteris


continetur (1). unum addam : quod si in his, que hic habueritis
agere, mea opera, tanquam servitoris fidelissimi vestri, non ute-
mini, desperabo in vestrorum numero computari et vos non cre-
dere quod aliquid pro vobis possim, sciam aut valeam operari. 5
Florentie, die vigesima secunda aprilis, sexta indictione (2).

XIII .

AD ILARIO DE' GRIFFONI (3).

[L¹, c. 75A ; M², c. 25 A; G2, c. 24 A.]

Nobili viro Ilario de Grifonibus honorando civi bononiensi. 10

Firenze,
26 aprile 1383 .
RATER optime et plurimum honorande. gaudeo quod aliquando
È lieto d'aver
potuto far
Fpotuitantiviri, quantus tues,amiciciambenignitate tuaque
grataatant'uomo, rere, minusque michi molestum est quod hic fuerit illa tua causa
1. L¹ tuis 2. M² G2 omettono hic L¹ habueris 3. L2 tui fid. - uter. 4. L
tuorum te 5. L te 6. L¹ vale , che M² G2 omettono . L¹ omette die e l' indi-
zione. 10. Così L ; M² G2 Ylario de Grifonibus 13. M² G2 omettono est

(1) Cf. la ep. sg. Casali, a capo dello Stato, come tu-
(2) Si noterà come alla seconda tore di Luigi Battista, figliuolo e suc-
persona plurale, di cui si vale il S., se-cessore dell'estinto. Ma Uguccione
condo M¹, sia sostituita in L¹ la singo- Urbano, vedendo propizia l'occasione
lare. Io ho preferito seguire il testo di di spogliare della signoria il nipote
M¹, che deve rispondere a quello della fanciullo, non volle perderla, e poi-
lettera originale, piuttosto che l'altro, chè il Griffoni formava il più grave
in cui parmi vedere una redazione ostacolo ai suoi disegni, fe' scoppiare
rifatta da Coluccio per ubbidire ai nel settembre 1384 un tumulto, in cui
criteri letterari e morali da lui più il disavventurato ministro perdette mi-
volte esposti sull'uso del « voi » . seramente la vita. Cf. ANGELIERI-AL-
(3) Ilario di Giovanni Griffoni, nato, TICOZZI, op. cit. c. 156 B sg.; UCCELLI,
non a Bologna, bensì a Reggio d'E- op. cit. p. 56 sg. Nè fu pago di
milia d'antica e nota famiglia, aveva questo Uguccione; ma sotto pretesto
acquistato in Cortona una grande im- che Ilario avea danneggiato di forti
portanza, che fu appunto cagione della somme lo Stato, sostenne in prigione
sua ruina. Giacchè, morto del 1384 Giovanna, la sua vedova, ed i fi-
Niccola Giovanni, rimase egli, in gliuoli. Codesta ingiusta condotta
forza del testamento di Francesco indignò i Fiorentini, i quali, memori
DI COLUCCIO SALUTATI . 67

fatigata, si hic effectus est quod pro te fuerim aliquid operatus (1).
nè vuole esserne
nolo tamen michi gratias referas. habere quidem tibi gratias agre
debeo, qui me requirere sis dignatus. si quid tibi gratum feci,
gaudeo; persuasum autem amicicie tue velim quod illud quod
5 defecit re vel tempore votis tuis, impotentie, non voluntatis culpa
Farà per il di
fuit. pro filio tuo, domino Hugolino, libenter scribam tui amore lui figlio quanto
gli sarà possibile.
ac etiam sui, quem ob patrui memoriam fraterne diligo. rogo
quod ser Antonius de Cortona tibi sit recommendatus (2). inveni Gli raccomanda
ser Antonio da

quidem eum te diligere, et, sicut inquit Cicero ad Brutum, nichil Cortona.
10 minus hominis videtur, quam non respondere in amore his a
quibus provocere (3). hacque eadem auctoritate me diligas : te
enim diligo. vale felix. Florentie, die vigesimo sexto aprilis,
sexta indictione.

4. M² G2 id 8. M² sibi M² G2 recommend. sit 11. G2 hac quod 12. M


G2 omettono vale felix e scrivono vigesima sexta 13. L¹ omette l' indizione.

dei servigi loro resi dal Griffoni, si tenne prigionieri i più teneri d'età ;
diedero a procurare fin dal 1384 la crudeltà inutile, che i Fiorentini gli
liberazione di que' miseri. Ma i loro rinfacciavano il 30 agosto 1385 (reg.
tentativi a nulla giovarono ; talchè il cit. c. 98 B), rinnovando le preghiere,
10 dicembre di quell'anno così rispon- perchè anche « reliquos illos pueros,
devano ai Bolognesi, che li avevano <<infantes, innocentes et, de quibus
essi pure di ciò sollecitati : << Non << compassio debet haberi, miseros et
<< oportet nos circa favores exhibendos <<<derelictos, placeat pro honore vestro
<<pro liberatione prolis et coniugis << atque contemplatione nostri com-
<<quondam Ylarii de Grifonibus inci- <<<munis cum benignitate respicere ».
<<<tare. iam enim tam vive vocis ora- Soltantol'anno appressoperò, equando
<< culo, quam per multiplicatas litteras ai Fiorentini si uni anche il Conte di
<<pro viribus fuimus quantum effica- Virtù, que' disgraziati poterono esser
<< citer fieri potuit operati, et intendi- tutti sottratti agli artigli del tirannu-
< mus nunquam desistere, donec vide- colo cortonese; cf. reg. cit. c. 149 B,
<<<<rimus illaminfelicemmiserandamque 10 gennaio 1386.
<<familiam libertati plenissime restitu- (1) Allude forse alla questione ac-
<<tam »; Arch. di Stato in Firenze, cennata nell'epistola precedente.
Miss. reg. 20, c. 44 A. Alle reiterate (2) Nell'epistola precedente è detto
istanze il Casali rispose finalmente <<<de Cunio ». È dunque qui o là in-
parecchi mesi dopo, liberando i fi- corso errore .
gliuoli maggiori del Griffoni, ma trat- (3) CIC. Ep. ad Brut. I, 1.
68 EPISTOLARIO

XIIII .

A DONATO DEGLI ALBANZANI (1).

[L¹, c. 65 A ; R¹, c. 36A; R2, c. 115A ; M² , с. 15 B ;


cod. della Comunale di Todi 53, n. 4 ; RIGACCI, II, XLVIII, 137-145 .]

Insigni viro magistro Donato de Albanxanis domini marchionis 5


cancellario.

Firenze,
IR facundissime, frater optime. sepenumero mecum cogitavi
10maggio
28 giugno
1383 ? VIRquonam principio, quave scribendi occasione cum caritate
Spesso provò il
desiderio d'entrar tua possem inchoare sermones et meo, licet rudi, calamo tecum
in corrispondenza
con Donato, loqui ; eoque demum magis ad hoc impellebar, quia de tuorum 10
di cui Marco da
CastiglionAretino
gliesaltava ipregi ,
comitate morum, de studiorum summa scientieque tue profundi-
tate et gloria, relatione optimi iuvenis Marci de Castilione Aretino ,
qui nunc domesticus et commensalis meus est, certior factus
già così noti a

tutti; sum (2) ; ut, licet hactenus fama celebris te claro nomine circun-
5. Così L ; MR Rª Ri Magistro Donato de Casentino T Per eundem de morte
cuiusdam 9. Ri in eo vili 11. L M R2 Ri mor . com . T comuni charitate
M¹ summe L MR R2 Ri scientie 12. R¹ optimus M² Castilliono 13. M² T
comm. sotius

(1) Per la biografia, in parte ancora dine cronologico delle epistole comin-
mal nota, dell'Albanzani, veggasi il cia verso questo punto a turbarsi non
mio scritto Donato degli Albanzani alla lievemente. Ma siccome essa porta
corte estense (Arch. stor . it. ser. V, la data stessa dell'epistola a Benve-
to. VI, p. 3 sgg.), dove ho dimo- nuto, e questa, secondo vedremo, ap-
strato ch'egli, lasciata Venezia dopo partiene al 1383, così ho stimato op-
il 1371 , non si recò direttamente a portuno attribuirla a quest'anno, tanto
Ferrara, come è generale credenza, più che, così facendo, possiamo con-
ma tenne per alcun tempo stanza a Ra- siderare come dovuta alla pestilenza,
venna (cf. lib. IIII, ep. vI), donde non che allora infieriva, la morte del fi-
prima del '78 passò, in qualità di can- gliuolo di Donato, donde all'epistola
celliere, se prestiamo fede all' indirizzo si porge occasione.
che ha la presente in L¹, d'uno dei (2) Costui entrato, forse qual notaio
marchesi e, probabilmente, d'Alberto. coadiutore, nella cancelleria estense,
Niun dato intrinseco ci concede di da questa era passato poi nella fio-
fissare il tempoin cui quest'epistola fu rentina, come si deduce da quanto
scritta, e gli argomenti esterni non scrive nell'epistola seguente Coluccio
sono troppo sicuri, perchè in L¹ l'or- a Benvenuto . Ma a Firenze non si
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 69

ferret et inter insignes viros nostri temporis et ex ipsis inter


amor
primos facile numeraret ; ex quo te non visum non mediocri della
sicchè virtù
per sente

affectione diligerem ; attestatione tamen Marci nostri te et pluris d'amarlo.


fecerim et ardentioris flamma caritatis amarim. quid enim vir-
5 tute clarius, quid amabilius probitate ? clara profecto virtus est,
cuius splendorem etiam virtutis hostes intra se mirantur et non
extollere laudibus erubescunt et, licet vitiis impliciti virtutibus
probentur esse contrarii, illius tamen credi volunt et reputari cu-
piunt amatores. ego tamen, et si virtuosus non sim, cunctos ta-
10 men in quibus nedum virtutem, sed virtutis opinionem aut ve-
stigium viderim semper cum veneratione dilexi ; inter quos patiare
te unum a me amari ; nec durus sis, quo nichil minus, ut Ci-
ceroni placet, hominis est, quam non respondere in amore illis
a quibus, ut aspicis, provoceris (1); imo amantem te ama. sed,
15 ut ad inceptum redeam, cogitabam tibi scribere et aliquam mecum farAttendeva per
ciò un'occa-

letam atque iocundam materiam scribendi quidem avidus medi- sione favorevole ;
tabar expectabamque quod aliquid nobis occurreret, quo possemus
concepte caritatis ardorem exprimere, teque ad aliquid rescriben-
dum, ut participem tue facundie me faceres, invitare. sed, me
20 miserum, quam verissimum est Persianum illud:
O curas hominum, quantum est in rebus inane ! (2)

futiles namque sunt cogitationes nostre, vana consilia, spes ina- dicomequaggiù
se nellefosse
cose
da riporre fiducia.
nes et quicquid facimus, mortale genus (3), quicquidve cor-
2. Ri muneraret 5. Tdopo probitate aggiunge quanta sit vis virtutis , glossa en-
trata nel testo per error di copista . 6. L¹ in virtutis 7. L¹ in laudib . 9. L
R R2 T autem LR R2 Ri sum 10. T atque vestimentum 11. T omette cum
12. T nichilominus 13. Ri e tutti i mss . omettono quam non e scrivon nobis per illis
14. T te amo 15. T incepta
L¹ tibi scrib. cogitab. 15-16. T et tecum letam al.
ioc. mat. 17. T quoque R¹ omette quo e Ri suppli con ut 19. T ut fac. tue partic.
20. M R R2 T Ri illud Pers . 21. To quantum 23. T omette et

fermò a lungo e dietro consiglio del S. dolo con quel Marco <<<familiaris tuus » ,
egli abbandonò il posto che vi teneva di cui Leonardo Bruni, richiestone
per altro più ragguardevole che gli si premurosamente dal S., gli inviava
offfriva. Non mi par fuori del vero che notizie : cf. L. BRUNI, Ep. lib. I, ep. vI,
Marco stesso abbia portate a Ferrara le I, 10.
due epistole all'Albanzani ed al Ram- (1) CIC. Ep. ad Brut. I, 1 .
baldi. Del 1405 viveva a Roma, sep- (2) PERS. Sat. I, 1 .
pure io non m'inganno identifican- (3) SENEC. Trag. Oedip . 1004-5.
70 EPISTOLARIO

poreis oculis videmus, quicquid in hoc mundo diligimus, quicquid


in hoc carnis contubernio possidemus et pena vanitatis et vanitas
est. nam que in mundo diligimus et habemus continui timoris
amaritudine conspersa sunt, dumque tenentur, manibus effluunt
et in aspicientium oculis evanescunt; eaque, cum peritura co- 5
gnoscimus, cura perpetui timoris excruciant et, si non cogitamus
esse caduca, inopinato sue fluxionis eventu incautas mentes com-
movent et perturbant. discurre parumper animo per cuncta que
mundus iste diligenda proponit ; discurre, precor, tecum et per
Tutto è labile e
mutevole e vano, singula meditare. invenies profecto cuncta nedum momentanea 10
atque fluxa, sed omnino vanissima et, ne per multa trahamur,
tuttosoggiacealla
concupiscenza del- sed ad apostolice divisionis compendium nos vertamus, quicquid
la carne, degli oc-
chi, alla superbia est in mundo aut concupiscentia carnis est, aut concupiscentia
della vita.
oculorum, aut superbia vite (1 ),
Quid autem, ne dicam fedius aut bestialius, sed quid inanius 15
L'inanitàde'pia-
ceri della gola, concupiscentia carnis ? hec enim aut circa gulam aut circa li-
bidinem, quam luxuriam dicimus, obversatur. de istis autem si
gule principium queris, inanitas est; si finem, vacuatio est; si du-
rationem, momentanea est; ut enim repleamus inane satiari que-
rimus. quod si nature necessitate metiamur, refectio est; si 20
autem voluptate mensuremus, in gule vitium commutatur. post-
quam vero corporis nostri pater ille familias ingesta digesserit,
nonne partim in secessum emittitur, partim in epar et exinde
per omnes corporis particulas dispensatur ? quam diu autem durat
illa voluptas ? certe omnis gustus nostri suavitas trium digito- 25
rum latitudine terminatur ; unde non immerito Philoxenus Eryxius
refertur orasse deos guttur suum longius gruis fieri (2) ; vere digna
1. M R R2 Ri T vid. oc. R¹ Ri omettono quicquid in hoc mundo diligimus
4. T consparsa M² Temanib . 5. R¹ Ri omettono in M¹ oculos Tomette peritura
6. L T perpetua e T in luogo di non scrive vere 8. R¹ dopo animo pone un que che
fu cassato. 9. T omette iste , cui sostituisce tibi ; poi discute L¹ omette diligenda
11. T aquarum fluxa vacuissima - traham 12. M¹ omette ad L¹ omette compendium
15-16. T vere fetidam et bestialem et quidem inanem concupiscentiam 17. R Ri
observatur T versatur 17-18. Ri invece di si gule scrive singulae 18. R vanitas
21. R¹ commutamur T commutamus postea 22. T nostri corp. pat. 23. L¹ secessu
Tet partim 25. trium] T teuui 26. T coesius M¹ eroxius

(1) Іон. ІІ, 16. seno ῾ο Ἐρύζιδος era celebre nell'an-


(2) Questo voto bizzarro di Filos- tichità; Aristotele lo ricorda due
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 71

professione petitio. nec dubitem illum, si aliquod noticie sue


maximum animal occurrisset, quod totius corporis liniamenta solo
gutture terminaret, se totum in illud transformari, si viveret, pe-
titurum.
5 Libido vero, que quanto communior nobis cum brutis ani- bidine, la vanità della li-
mantibus est, tanto minus est hominis, quam vana sit ex De-
mosthene datur intelligi, qui, cum Laidis concubitum, formosissime
meretricis, que tunc in Grecia mirabilis habebatur, avidus po-
stulasset et illa medium talentum petivisset in pretium, respon-
10 disse fertur se non emere tanto pretio penitere (1). finis ergo
libidinis est penitere. quid autem vanius quam id agere quod
fecisse tandem oporteat pertesum ire? concupiscentia vero ocu- la
degliconcupiscenza
occhi,
lorum, que circa fluxa solum atque caduca versatur, et que multis
annis congregat quod unum momentum evacuat, quid potest
15 inanius cogitari ?
Ipsa autem superbia vite quam vana sit, qui subitos elatorum superbia
la stoltezza della
casus inspiciat quique humane vite fragilitatem consideret, fa-
cile iudicabit. superbiunt mulieres forma et, quod turpissimum
est, superbiunt viri, si tamen viri dicendi sunt quos illa caduca
20 formositas, in quam coniurant mille morborum genera et demum
diu viventibus fatalis et inevitanda senectus, potuit delectare.
superbiunt viribus, que, sicut de multis antiquorum legitur, multis
morti, sed omnibus sunt labori. superbiunt splendore fame, que
cum vulgi nitatur alloquio, quo nichil mutabilius, aut in igno-
25 miniam vertitur aut in ipsorum predicantium oribus evanescit.
superbiunt tremularum culmine dignitatum, quas qui tenent, ut
2. Ri lineamenta 5. L¹ omette que 7. L¹ intell. dat. T Ri Thaidis L¹ R¹ for-
tissime 8. R R2 Ri omettono mirabilis Tomette avidus Ri avidius 10. T pe-
nitentiam quippe 11. T penitentia 12. T perpesum 13. M R R2 Ri T solum
circa fluxa R¹ qui 16. T quam sub. 17. L¹ aspiciat Tquicumque 19. Ttunc
viri 20. Tet in coniurant omesso quam 21. M potuerit 22. T sicuti multis
antiquorum] L1 R1 R2 cunctis T conflictibus 23. T mortibus , omettendo sed
24. R¹ vitatur , donde Ri vitiatur R2 nil 25. Ri ore

volte ( Problem. 28, 7 ; Eth. Eudem. III, 872, c. 8 A) che il S. ne ebbe con-
2 ; cf. Eth. Nicom. III, 10) ; ed è certo tezza, non già da ATENEO, Deipnosoph .
dalle sue opere (come ci apprende egli I, 5, ch'egli non conosceva ancora.
stesso nel De saec. et relig. cod. Riccard. (1 ) A. GELL. Noct. Att. I, VIII .
72 EPISTOLARIO

conservare possint, sepe pluribus et inhonestioribus quam impe-


rent famulantur. denique quicquid in mundo diligimus vel mi-
ramur, aut mors, que cunctis animantibus prescripta est, aut vita
ex oculis aufert nostris.
son senza esempli
palesi;
Nec iam tibi, viro studiosissimo, ut fides de predictis fiat, 5
oportet exempla proponere. plane quidem et ubertim tam di-
vine quam seculares littere, si quis eas aut legerit aut lectas
in memoriam revocarit, testimoniis exuberant et exemplis. forma
chi non
ricorda
Paride , superbo
quidem, cuius fiducia fecit Paridem de rapienda regina Grecie,
della sua beltà, illa formosissima Helena, cogitare, et illum vita et illam testi- ro
monio castitatis, que summa matronarum dos est, privavit, Asiam-
que et Europam infaustissimo bello permiscuit, in quo tot viri
Assalonne in essa fortes totque reges et principes cecidere.
pure fidente,
forma pulcerrimum
extulit Absalonem et in patris excidium sevientem capillicio, quo
Milone, che troppo
presunse delle sue
maxime pollebat, suspensum extinxit. Milonem Crotoniatem, 15
forze, dum bifidam quercum, excussis cuneis, quibus hiatum fecerat,
manibus conatur educere, digitis captum ipse vires lacerandum
feris bestiis tradiderunt (1). o quot et quantos gloriose fame cu-
Cesare e molti al pido decepit! quot potentissimis viris, ut in C. Cesare constat
tri principi vitti-
me della loro po- ac multis post ipsum imperatoribus, ipsa dignitas fuit ad cedem! 20
tenza?

E dolori arre. quid autem de filiis loquar, qui si mali sunt, parentes continuo
cano i figliuoli,
merore conficiunt; si boni, dum vivunt diutina mortis medita-
tione discruciant; si moriuntur, eternis in lacrimis flebili cum la-
la cui perdita
cagioneditormen-
è mentatione demergunt. scio in omnium coniunctorum morte,
to ineffabile, et precipue filiorum, maxime cum boni sint, etiam sapientum 25
come Nestore in- animos commoveri. sic Nestor ille, qui sapientie titulum inter
segna.
Achivos habebat, quique paulo ante ceteros de filiorum cedibus
solabatur, mox in Antiloci cede resolutus in lacrimas caniciem

1. T servare e quibus per quam Ri poi, che non capi il senso del contesto, sostitui
deceret ad imperent 2. T quid 8. Ri omette et 9. R¹ fiduciam ; ma l'm fu
espunto. T regia 10. L¹ in test. 14. T omette et 16. R2 omette dum 17. R
capta espunto. 18. L¹ feriis 18-19. T gloriosissime fame decepit auspicium 19.M
R¹ potentissimus R R2 G. Cesare Ri Iulio T Cayo 20. T multis principibus
ipsisque imp. R2 imperantibus R¹ sedem 21. Ri sint 22. T conficiuntur e in
C

luogo di diut. mortis scrive divini moris Ri cogitatione 25. Ri sunt 27. R¹ sedibus
Ri sedibus 28. T Ant. sui

(1) A. GELL. Noct. Att. XV, xvI.


DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 73

manibus vellens et unguibus ora disterminans, iam trium secu-


lorum vitam militie deorum munere patientem, quam adeo dili-
gimus, condemnabat (1).
Sed sicut humanum est in morte mortalium perturbari, sic stul-
5 tum non opponere fragilitati nature robur et fortitudinem rationis
Vero è che a
diutiusque quam oporteat lamentari, precipue cum illos fletus ni- nulla giovan le la-
chil omnino videris profuturos. licet enim diu fleas, ut Terentiano crime,
verbo utar,
Ille reviviscet iam nunquam (2).

10 quod si quis in morte non esse quicquam mali forte contenderit,


cum in ea nil turpe sit, non iam lugenti mortem cuiuspiam, ut calamità
nè son in cotali
le conso-
inquit Cicero (3), luctum, sed stulticiam detraxerit. ex quo non lazioni proficue.
sine contumelia et stulticie obiectione quemquam de filiorum aut
coniunctorum mortibus consolamur.
I1 sa Donato,
15 Quid igitur faciam, mi Donate, quem Deus in unici filii orbo dell'unico fi-

morte, sicut mestus audivi, non multis elapsis mensibus, visita- glio,
vit ? (4) scio te sapientem esse iamque tibimet te ipsum persua- che avrà chiamato
in proprio aiuto i
sisse mortem mortalium non esse deflendam. sed inquies: opti- na precetti dellabuo-
filosofia.

mum filium amisi. an quod bonus fuerit dolendum censes; an,


20 ex quo moriturus erat, maluisses illum contaminatum fuisse fla-
giciis ? noli, quod maxime consolationi tibi debet accedere, de-
pravata ratione in alimentum doloris et egritudinis usurpare. non

1. disterminans] T discriminans 4. T sicuti 5. nature] T nostre 6-7. Tfle-


profectos 9. L¹ ille iam nunq. reviv. 10. T mali non esse quicq. 12. Ri
tibus
et luct. 13. T quique - atque 16. T sicuti 20. T eum suppliciis 22. T
privata Riu alim. Ri vi

(1) Cf. Iuv. Sat. X, 253. priva di data, così ignoravasi sinora
(2) TERENT. Hecyra, III, v, 466. in qual anno fosse avvenuta la morte
(3) CIC. Tusc. III, 32, 77. d'Antonio, che noi possiamo adesso
(4) È costui quell'Antonio, che il fissare verso la fine del 1382. Da
Petrarca prediligeva, e di cui voleva un'Angela di Verona Antonio aveva
fare un altro se stesso ; cf. PETR. Sen. avuto un figlio, per nome Francesco,
XI, ep. 7 ; XIII, ep. 5; FRACASSETTI, che l'avo legittimo nel 1388 ed istitui
Lett. sen. volg. II, 159 e 286. Siccome erede delle proprie sostanze in uno alla
l'epistola con cui Donato annunziò la figlia Camilla, maritata ad Antonio da
sventura toccatagli a Tomeo da Mon- Fiesso, cittadino ferrarese, col testa-
tagna, antico suo alunno, è nel ms., mento pubblicato 1'8 marzo 1411 nella
onde la trasse l'HORTIS, Studi, p. 727, sagrestia di S. Francesco in Ferrara.
Coluccio Salutati, II. 5*
74 EPISTOLARIO

Inutile dunque expedit, opinor, illa retexere, que solemus ad consolationem do-
porgergli
suete consolazio- lentibus adhibere: puto quidem, dum ille infirmabatur, dum spi-
ni,

ritum emittebat, dum, elato funere, ferebatur humandus, licet


illa omnia mentis firmitudinem commoverent, te tamen ad studia
ch'egli stesso
sarà rivolte : si tua retulisse tibique tecum, excitatis doloribus, contulisse: cur 5
moveris, mortalis et infirma caro ? quid doles ? an aliquid inu-
sitatum experiris ? nonne sic intravit, ut tardius aut citius ad
defunctorum agmina properaret ? cur non addiscis te, licet post
illum remaneas, eandem tamen viam irremediabiliter intraturam ?
an doles quod de corruptione ad immortalitatem transferatur ; 10
an affligeris quod de fluxorum contubernio, quibus quotidie pol-
luebatur, aut certe coinquinari poterat, ad eternorum consortium
et immarcescibilem illam beatitudinis gloriam evocetur ? cur, o
miser et miserrimus carcer et fetida caro, que hanc animam li-
gatam tenes, illum e carcere suo affligeris evolare ? quo pergit 15
Antonius meus ? nonne vides quanta cordis amaritudine ipsum
penitet erratorum ; nonne vides eum, licet iuvenem, libenter ex
creaturis ad suum intendere creatorem ? an melius est expectare
quod subito forsan et improviso mortis adventu, ubi nulla
penitendi copia, nulla recognoscendi rationis sue calculum 20
dentur spacia, vite presentis false dulcedini subtrahatur ? an
forte doles orbitatem tuam ? nonne melius illum premiseris
ubi cum eo cunctis temporibus converseris ? quid mecum fa-
ciebat? certe terrena tractabat, labilia, fluxa et in quibus qui-
cunque versantur mille in eterne maiestatis offensam quotidie 25
errata committunt. an hic manens poterat non peccare ; an fortis
erat carni resistere, que David, de quo dicebat Deus : inveni ho-
minem iuxta cor meum (1), in adulterium, proditionem et homi-
1. L¹ ille 2. Tquod 4. L¹ omnia illa mentis] T intus 5. M R R2 Ri retul.
tua Texcitatum 8. R Ri addicis che T omette . 9. T irremeabilem M² Ri intra-
turum 10. M R R2 Ri T transf. ad imm. 12. Tomette aut Ri eternum 13. RI
Ri omettono o 14. L¹ qui 15. Ri a R2 affligere 16. M nunc Tcorporis
17. R¹ cum M¹ in per ex 18. T creatis summum 20. R2 recognoscende 21. T
omette false L dulcedine 22. R Ri nonne velis23. M¹ conversaris T conserveris
R¹ dà cum eo due volte e in luogo di mecum reca meum 26. R R creata Ri reata
R¹ anc manens maneus 27. R¹ carnis T dominus 28. R ut in ad. L¹ homidium

(1) Reg. II, 35 .


DI COLUCCIO SALUTATI . 75

cidium, Bersabee cognita perspectaque, perduxit ? an fortis erat


resistere diabolo, qui continuus nobis hostis appositus, mille ten-
tationum iaculis nos invadit ? an poterat resistere mundo, cuius
amenitas pene cunctos mortalium secum trahit ? doleamus no-
sbiscum miserias, in quibus vivi remansimus et illum optimo
fine tot evasisse pericula gaudeamus.
His et aliis, que tum prudentie tue habitus, tum tuorum mo-
nita studiorum, tum divina gratia suggerebat, non ambigo te tibi
Se però l'inten-
consolationi fuisse. quod si fecisti leteris et gaudeas ; si autem sità del lutto non

10 id forte doloris magnitudo prohibuit, ad ista, te precor, discussis ma,


gliel concesse pri.
errorum et ignorantie tenebris, te converte: tuque et ego in
hac migratione Antonii nostri, si quid dolor commoverit, salu-
briori consilio, vere rationis adminiculo consolemur illumque cum
benedictionis tue munere leta mente restitue creditori; imo patere divini
si pieghi
voleriora ai
15 potentissimum illum accomodatorem, sicut sibi placuit, accepisse.
nec minus te, veri Dei cognitorem et monitis fidei christiane mu-
nitum, fortem prebeas, quam fecerint Xenophon et Anaxagoras,
singulis amissis filiis, Pericles duobus, Q. Martius Rex ac Cato
Censorius, aliquando in consulatu college, Horatius Pulvillus et
20 ipse Emilius Paulus (1), multique preterea, quos enumerare longum
esset, ceca gentilium superstitione decepti. cumque videris e chiami lain suo soccorso ra-

omnia que in mundo et ipsum mundum esse mortalia, noli desi- gione.
deria tua contra naturam rerum frustra dirigere, sed intra forti-
tudinis et virtutum arcem te colligens, quicquid ingruerit patien-
25 ter ac forti pectore tolerato, tanto tutior quanto minus remanserit
quod fortune prebere valeas feriendum. vale: meque, si placet,
inter tuos amicos annumera; ego quidem te, licet non con-

1. LI R2 T Bersabe R¹ peduxit 2. T continuo - opponitur 3. L¹ an mundo


re. po. R¹ potera 4. Tomette mortalium 8. T suggerebant 9. L R R2 Ri
consolatum R¹ literis 10. T omette forte te d'altra mano cancellato in R2. 11. Ri
erroris 12. L¹ quis14. Ri sostituisce adminiculo a munere ed omette tue T lecta
16. M R R2 Ri T cogn. veri dei 17. R2 fuerunt 18. T omette Per. duob . Ri
Quintus T Marchus sex 19. M L R2 T Censorinus R¹ Censorimus 21. R Ri
omettono esset 23. nat. rer .] T rationem naturalem 27. T connumera L¹ numera

(1) Codesti esempi son tratti tutti 1, 2, 3. Cf. anche CIC. Tusc. III,
da VAL. MAX. V, 10, 1 , 2, 3 ; ext. 10, 14, 30; 24, 58 ; 28, 70 ; De am. II, 6 .
76 EPISTOLARIO

cesseris, semper amabo. iterum atque iterum vale. Florentie,


vigesimo octavo iunii (1).

XV.

A BENVENUTO DA IMOLA.

[L¹, c. 70A; M², c. 20 A; G², c. 19 A; C, C. IIB ; R¹, c. 36A, mutila.] S

Magistro Benvenuto de Imola Collucius.

Firenze, IR egregie, frater et amice karissime. principium commenti,


28 giugno 1383 .
Antonio da Cor- V sive lecture tue super prima cantica Dantis per manus lepidi
tona gli portò il
principio del com-
mento da lui fatto
iuvenis Antonii de Cortona (2) iocundus accepi, avidus legi et
alla prima cantica stupidus intellexi. altis, iudicio meo, undique sensibus nititur et 10
della Comedia .
profundissime expositionis indagine omnia auctoris verba rimatur.
summe itaque placet, nec cunctandum reor quin illud opus in
Assai gli piac- publicum possis emittere (3), si tamen ea que nimis pedestri ser-
1. L R Ri M² Tomettono iterum - vale. 2. Lx. mai Ri.xxvII. 6. Così
C ; gli altri mss. omettono Collucius 8. R¹ littere 10. R¹ omette altis 12. L R
quin qui 13. C que minus

(1) La discordanza di data fra M¹ venisse condotto a termine innanzi al


R¹ R2 da una parte ed L¹ dall'altra 1383 , nè fatto conoscere, in parte al-
può esser tolta di mezzo supponendo meno, agli studiosi se non qualche
e la supposizione è confortata da tempo dopo. Per maggiori raggua-
parecchi esempi analoghi che l'epi- gli su codesta controversia cf. la mia
stola sia stata bensi scritta il to mag- lettera al prof. V. Crescini Per la bio-
gio, ma che la spedizione non ne grafia di Benv. da Imola (Giorn. stor.
abbia avuto luogo innanzi il ventotto della letter. ital. XIV, 258 sgg.), dove
giugno. però io m'ero creduto in diritto d'as-
(2) Intorno a costui cf. lib. VII, segnare la presente al 1381 , poichè
ep. 1. in L'essa si trova unita ad epi-
(3) Risulta da queste parole aper- stole di quel tempo. Riuscito più
tissimo come il grande lavoro del- tardi ad ottenere un'esatta collazione
'Imolese, ben lungi dall'esser stato del ms. di Cambrai, dove l'epistola è
pubblicato nel 1373 , secondochè erasi datata, ho dovuto invece assegnarla
continuato a ripetere sin qui, malgrado al 1383 , sebbene il modo, col quale
le giuste osservazioni dell' HORTIS in C è riferita l'indizione (XII per vI),
(Studi, p. 4), sulla fede dell'apocrifa mi faccia nutrire qualche dubbio sul-
lettera di Benvenuto al Petrarca, non l'esattezza di tutt'intera la data.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 77

mone prosequeris ad aures, ut arbitror, communis domini nostri, que, ovetroppo


lo stile si tolga
pe-
destre.
quem illius libri dedicatione dignaris, accommodato (1), altiori pa-
rumper stilo curabis attollere. sicut enim est sublimi stili ca-
ractere vilia tractare vitiosum, sic attenuate figure genere altitu-
5 dinem materie deprimere, meo iudicio, turpe est. quis enim
saphirum aut carbunculum pretiosum plumbeo ligat in anulo ?
quis candidas margaritas in ordine specioso dispositas turpi cilicio
Devonsi ai con-
superponit ? aptanda sunt verba rebus et secundum diversitatem cetti dar vesti ac-
materie debemus sermones et dictamina variare. quis enim tot concie ;
10 divinarum et humanarum rerum dignitatem, tantam nobilium
hystoriarum seriem, tot subtilissimos sensus, tam inauditas tamque poema
talche aoccorrono
si nobile
digestas explanationes in illa stili tenuitate legendo sine indigna- mente
commenti nobil-
dettati,
tione percurret ? aliud profecto ab auctoritate et opinione tua
dicendi genus edecumatum atque expolitum, et ego et alii tam
15 in hoc quam in ceteris expectamus. habemus commenta Ma- quali li scrisseMa-
crobio al De re.
crobii, qui michi visus est cum Arpinate nostro de dicendi gloria publica,
concertare; habemus et Boetii commentarios in Topica Cice- di
Boezio ai Topica
Cicerone.
ronis, qui tractatis rebus orationis splendorem non evitavit ef-
fundere; an tu, studiosissime vir, cum tanta gloria super alios
20 in his que exponis emergas, in dicendo multis, pinguiori minerva
nitentibus, te postpones ? adde igitur maiestatem illam sermonis elevar Voglia dunque
lo stile al-
quam tuis sum epistolis admiratus ; ostende te nobis non solum siero, l'altezza del pen-
in his que mirabili prorsus ingenio beneficio stupende expositionis
enucleas, sed etiam in ipsa dignitate dicendi; nam, ut inquit
25 Cicero : fieri autem potest, ut recte quis sentiat, et id quod sentit
polite eloqui non possit. sed mandare quenquam litteris cogi-
tationes suas, qui eas nec disponere, nec illustrare possit, nec
delectatione aliqua lectorem allicere, hominis est intemperate abu-

3. L¹ omette stili M² G2 C sublimis 4. C pertractare M² G2 CR¹ attenuato


C grave in luogo di genere 5. R¹ turpe est et infra &c. Qui si arresta l'epistola.
6. G2 plumbo 7. G2 qui 8. L M G² supponit 11. L¹ omette que 17. C com-
mentato 18. C affundere 19. L¹ vir stud. 21. G¹ dicentibus 24. C diten-
ditur (?) 26. C quamquam 28. CM² G2 allic. lect. CL M² G2 abeuntis

(1) Il « communis dominus >> non libro ; Comm. I, 1-6, e cf. RoSSI-CASĖ,
può essere che Niccolò d' Este, al quale Di m. Benv. da Imola, p. 87 ; lib . IIII,
Benvenuto intitolò realmenteil proprio ep. XVII, 1, 313, nota 4.
78 EPISTOLARIO

e,senonaltro,tol.
ga all'orazione su
tentis et otio et litteris (1). quod si omnia forte contempseris,
Dante l'apparenza
di fratesco sermo- unum, precor, emenda ; et ubi auctoris vitam et laudem am-
ne.
plecteris, noli fratrum religiosorum morem sequi (2). an tibi de-
ficit adminiculum Ciceronis ? nonne potes exordiri, narrare,
dividere, confirmare, confutare et demum in magna venustate 5
È puerile ricer- concludere ? quid recurris ad illos, qui ad mensuram et, quod
car la consonanza

sillabica nellapro- apud Tullium nostrum puerile est (3), ex pari ferme numero sil-
sa.

labarum orationis membra distinguunt ? non exigo quod non


possis, imo quod te decet expostulo. noli hanc orationis maie-
statem, in qua qui excellunt supra homines sunt, queve tibi abunde 10
successit, tam inhoneste negligere. sed hec satis.
Passa poi a di-
scutere l'interpre-
Nunc autem ad illum Dantis versiculum, in quo videtur in-
tazione delInferno.
c. I dell' v. 70, nuere quod Virgilius sub Iulio natus sit, quod a multis indocte
damnatur, a te vero mira subtilitate defenditur (4), veniam. scio
in Maronis vita legi (s) et hoc idem per Eusebium in Libro IS
temporum affirmari (6) quod natus sit Pompeio et M. Crasso
consulibus, quod quidem et ego non nego . attamen quantum ad
Virgilii natale pertinet, sub Iulio Cesare natum fuisse non ambigo,
quod ut ostendam, pauca, precor, advertito. vigesimo octavo
etatis anno, ut vult Servius (7) utque tu ipse testaris (8), Bucolica 20
constat Virgilium incepisse, quem librum post devictum Anto-
nium et assignatos militibus Cremonensium agros et additos
Mantuanorum fines, ut patet, auctor aggressus est. supputemus

7. L¹ fere C omette questa parola . 10. L¹ omette supra C satis habunde 14. C
deffendit 15. C Nasonis - Embebium 16. Cet in Crasso 17. M² G2 omettono
quidem Cometteet 20. L¹ buccolicam C buccolia 22. C Creme nencium (sic).
23. patet] C pater

(1) CIC. Tusc. 1, 3, 6. (3) [CIC.] Ad Herenn. IV, 20, 27.


(2) Coluccio allude per fermo al (4) Comm. Inf. canto I, to. I, 45.
Sermo super materia (Comm. 1, 7-11 ) (5) Vita P. Verg. Mar. § 1.
nel quale il Rambaldi svolge le lodi (6) EUSEB . Chron . olymp. CLXXVII .
diDante, movendo da una citazione di (7) SERV. Comm. in Buc. Praef. II,
Averroë nel Commento alla Poetica 96 ; Comm. in Georg. IV, 565, vol. II ,
d'Aristotele, dalla quale ei ricava tre 304.
punti, che dimostra partitamente, se- (8) Veramente Benvenuto scrive
condo i precetti dell'oratoria sacra (op. cit. p. 46) : « Erat enim Virgi-
contemporanea, regolata ancora da tra- « lius.XXVII. annorum, quando primo
dizioni schiettamente medievali . <<coepit scribere Bucolicam » .
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 79

igitur a consulatu Cesaris usque ad devictum Antonium diligen-


tissime tempora, cui Cesari decreta est Gallia cisalpina ed ad-
ditum Illiricum ac etiam Gallia transalpina, in cuius ditionem
patet Mantuam deputari. decennio bellum gallicum confectum
sest. huic successit quadriennio sequenti civile, post quod triennio
Cesar regnat. deinde rempublicam invadit Augustus, qui, teste
Eutropio atque Orosio (1), duodecim annis cum Antonio domi-
natur; que quidem annorum summa ad vigesimum nonum at-
tingit; ut facile pateat Maronem in provincia Cesaris et sub eius
10 consulatu, non urbico, sed externo, de matris utero prodiisse.
potuit etiam illo decennio Pompeio et Crasso consulatus in Urbe
decerni, ut, iuxta Eusebium, illis in Urbe consulibus, hoc vero
provinciam suam ac Mantuam administrante, sicut auctor vult,
incomparabilem vatem Virgilium sub incomparabili principe natum
15 constet.
Miror etiam id quod in eodem versiculo subditur, hoc est :
quanvis tardum fuerit, satis resistente littera, cum precedenti
parte coniungi, cum, iudicio meo, longe planius legi debeat cum
sequenti. quis enim nescit, quod tu et ipse testaris (2), do-
20 luisse in Bucolicis Virgilium, quod Romam, ubi libertatem
accepit, tardius accessisset, ubi sub Augusto floruit atque vixit ?
puto igitur sic illos duos versiculos construendos: natus sum
sub Iulio; et quod huic subiungatur versiculus sequens : et
vixi Rome, quanvis fuerit tardum, sub optimo Augusto, tem-
25 pore falsorum et mendacium deorum; ut, licet illa oratio infi-
nitata: quanvis fuerit tardum, sequentem coniunctionem videatur
in textu precedere, debeamus tamen illam in ordinatione vere
sententie sine dubio postlocare (3).

2. C Galliaet Salpina 3. CGallia cum Salp. 5. L¹ quot 11. M² G2 omet-


tonoPompeio 12. C hec 13. C omette ac Mantuam 15. C constat 16. C sub
eodem 17. C fuer. tard. 19. C quidet turpem test. 24. L¹ tard. fuer. 25. CM
G2 mendac. et fals . deor. 27. L¹ ordinationem

(1) EUTROP. Hist. Rom. VII, 8 ; codest' interpretazione ne' margini del
OROS. Hist. adv. pag. lib. VI, cap. 18-19. suo Dante , poichè nel cod. Laur.
(2) Op. cit. p. 46. S. Croce Pl. XXVI sin. 1, C. 2 A si
(3) Coluccio segnò probabilmente legge: « Secondo messer colucc[i]o :
80 EPISTOLARIO

Lo esorta a ma-
nifestargli il suo
Hec habui circa tua, velociter per me transcursa, que dicerem,
parere sull' inter-
pretazione ch' ei
ut si hic noster levis sensus placeat, probes ; si vero minus, tuis
glipropone.
Marco gli darà
coneris litteris improbare (1). vale felix. statum meum Marcus
sue nuove .
noster, qui, maiora secutus, me volentem reliquit, ediseret (2).
Florentie, vigesima octava iunii, indictione sexta, anno ab incar- 5
natione Domini MCCCLXXXIII.

XVI .

A SER ANTONIO DI SER CHELLO ED A SER PIERO DI SER PIERO (3).

[L¹, с. 75 в; M², c. 25 A; G2, с. 24 B; R¹, с. 34A; R2, c. 135A ;


10
cod. 182 dell'Universitaria di Bologna, c. 106 A.]

Prudentibus viris ser Anthonio ser Chelli et ser Piero Pieri ci-
vibus florentinis.

Firenze,
7 agosto 1383 .
ESPONSUM petit generatio, non dicam perversa et adultera, sed
Risponde agli
amici desiderosi di
Rpusilanimis, formidolosaet, ut quod volo breviter attingam,
sue notizie
profuga et incerta. te nunc alloquor, meticulosissime Antoni, qui 15

2. C dopo si aggiunge et 3. C teneris 4. CM G² volente 5. L M²G2 omet-


tono indictione -
C non dà sexta ma, in numeri, la lezione errata .XII.
.MCCCLXXXII .

11. Così LI ; B Colutius Salutatus Antonio ser Nelli et sotio s. p. d. M² G2 Ser Antonio
ser Chelli et ser Piero ser Pieri S¹ Ser Antonio sechelli et ser Pero ser Peri R2 Ser An-
tonio ser Chelli 14. B M² G2 R1 R2 mettono et dinanzi a formid. Baggiunge dopo
formid. consternata poi quid L¹ libenter R¹ attinguam

<<Nacqui sub iulio cesar Et vissi ad (2)Cioè Marco da Castiglione Are-


<< roma sotto 'l buono augusto, ancor tino, per cui cf. l'ep. antecedente.
<<<<che fosse tardi. quasi dolendosi che (3) Da ser Chello di ser Iacopo da
<<<non venne prima ad augusto » . San Miniato nacquero due figli, Nic-
(1) Nulla sappiamo dell'accoglienza colò ed Antonio; il qual ultimo non
che Benvenuto fece alle censure del- vorrà esser confuso con ser Antonio
l'amico ed alle sue interpretazioni , es- di Chello di Niccolò, altro notaio fio-
sendo questa l'ultima epistola a lui rentino di quel tempo, di cui ci restano
diretta che rimanga nel carteggio Co- protocolli dal 1390 al 1393. Ser An-
lucciano. Ma se forse gradi le prime, tonio ha avuta una parte non dispre-
non tenne certo conto delle seconde; gevole negli affari pubblici. Così nel
poichè nel suo Commento niuna traccia 1380 ei fu incaricato insieme a Bruno
ne appare. di Paolo di portare a Carlo di Durazzo
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 81

concepto metu mortis, quam timere stultissimum est, putas Dei


manum eludere et eius inevitabilem sententiam fugiens evitare.
quanto melius esset cogente ratione fateri quod Deus ubique est, biasimando la loro
fuga da Firenze,
quod ipse statuit nobis terminum, quem preterire non licet, et
1. G2 ridiculum 3.M² dopo est pone &c. 4. L¹ nob. stat. L R R2 omet-
tono et

i « parva munuscula » che la repub- 1'8 novembre, che stanno nel carteg-
blica gli offriva, e che il principe ri- gio Acciaiuoli (cod. Laur. Ashb. 1830,
cusò (Diar. d'anon. fior. pp. 266 e Ins. A). Altre sue notizie del 1387 si
416). Partito il 10 agosto, serAntonio hanno nelle Delizie citate, XVII, 234.
era pochi giorni dopo di ritorno; il 18 Per gli anni seguenti poco sappiamo
infatti ci appare testimone alla pro- di lui; del 1399 fu rogato della carta
messa fatta da certi Pistoiesi anomedel di pace fra i Pitti ed i Corbizi (PITTI,
comune loro di pagare quattromila lire Cron. p. 58) ; del 1401 e 1402 andò
fiorentine al comune di Firenze come più volte a Lucca per trattare affari
lor parte delle spese per la società politici assai delicati col Guinigi (cf.
stretta tra le due città (Arch. di Stato GUASTI, Commiss. di Rinaldo degli Al-
in Firenze, Miss. reg. 18, cc. 161 ве bizzi, I, 10 sgg.; Arch. di Stato in Fi-
162 A) ; il 30 dello stesso mese lo ve- renze, Miss. reg. 24, с. 47 B ; e parec-
diamo poi indennizzato delle spese di chielettere della Signoria nel carteggio
viaggio, che salivano a fiorini settanta di Paolo Guinigi, bibl. Governativa di
d'oro (Diar. cit. p. 529), ed il 29ottobre Lucca, ms. 112, fasc. 36, lett. 49, 53 ;
estratto notaio de' Signori (Diar. cit. fasc. 37, lett. 64, 76). Del 1403 fu nuo-
p. 421 e Delizie d. erud. tosc. XVI, 44). vamente notaio de' priori (Delizie cit.
L'anno seguente egli era impiegato XVII, 234). Da qual famiglia venisse
nella cancelleria; giacchè Lorenzo la donna sua mi è ignoto. Certo ebbe
de' Ridolfi, allora studente a Bologna, parecchi figliuoli, fra cui un Piero, un
scrivendo il 24 dicembre al S., gli Iacopo, un Antonio ; cf. DALL'ANCISA ,
raccomanda di ricordarlo a ser Anto- op. cit. H, cc. 5 B, 97 A, 139 A; C,
nio << coaiutori vestro » (cod. Pal. Panc. c. 757 B ; D , c. 594 в.
II, 6, с. 18 в). La peste, che cominciò Ser Piero di ser Piero è personag-
a serpeggiare in Firenze sulla fine gio più oscuro. Nativo anch'esso, o
del 1382, lo indusse a fuggirsene a per lo meno oriundo di San Miniato,
S.Miniato insieme ad altri concittadini mend in moglie una Paola de' Man-
ecolleghi; ed è probabile che a Firenze giadori di quel luogo. Del 1385 fu
non ritornasse se non quando l'epide- rogato della sommissione di Marciano,
mia si fu spenta, sebbene nelle Delizie ci- terra aretina (cf. MANNI, Osserv . sopra
tate, XVII, 45, sia detto notaio de' priori i sigilli, III, 17). Sostenne ancor esso
dal 1° luglio 1383 a tutto agosto 1384. varie ambascerie, menzionate dal SAL-
Del 1384 andò a Napoli ed a Nocera ; VINI nelle note al PITTI, Cron. p. 60,
non so se in forma ufficiale o quale delle quali la più importante fu quella
semplice agente di Angelo e di Do- a Roberto imperatore, in cui ebbe ap-
nato Acciaiuoli presso il pontefice; punto a compagno il Pitti ; cf. Arch .
ch'ei si occupasse degli affari di co- di Stato in Firenze, Miss. reg. 24,
storo risulta infatti da due sue lettere, C. 27 A, 21 febbraio 1400.
l'una forse dell' ottobre, l' altra del- Nel cod. 331 della raccolta Mor-
6
Coluccio Salutati, II.
82 EPISTOLARIO

quod illa Dei providentia, cuncta disponens, ab eterno previdit


et ante seculum ordinavit fixe atque immobiliter ubi, quomodo
et quando cuique moriendum est, ut plane fatendum sit hanc
non frutto di pru-
denza, madifollia, fugam, qua nunc fervet patria nostra (1), non cautionem, sed in-
saniam esse; insaniam, inquam, vanorum hominum, qui malunt 5
fugiendo suam pusilanimitatem ostendere, quam divinam dispo-
sitionem cuncta regere confiteri ; quique cum timeant videre se-
pelire mortuos, auderent se iactare paratos armatis congredi, quos
edi paura. pre ignavia primo conspectu vix possent inter gladios intueri.
qui enim mortuos fugiunt, quomodo cum viventibus pugnam 10
committerent ? ite ergo, vilissime muliercule, patriam linquite,
fugientesque finitimis de vobis spectaculum exhibete ; docete cun-
ctos vestram ignaviam; profundite vestras pecunias, et hic ad
novitates et predam latrunculos invitate. quam iustum iudicium
foret, quod relicta patria vos non reciperet redeuntes et, cum 15
fugientes nolueritis proximorum exequias honorare, vos videat
turba ridens per solos pollinctores inglorio funere passim efferri !
hec hactenus.
Non stupiscano
dunque se non ri- Nunc ad scripta vestra respondens, per Deum, cui non cre-
spose prima, ben-
chè tanto solleci- ditis, obtestor; si enim crederetis in eum, nunquam induceretis 20
tato.
in animum mortem, quam vobis preparaverit, fugiendo posse
diffugere; quare, si non instaret pestis, miraremini moderatius, si
totiens requisitus non decreverim respondere ? antiquissimum
proverbium est et a M. Varrone in primo De agricultura

1. B ha: quodque ista - vidit 2. et] L¹ ac 3. L R¹ omettono quando L¹ cui


M G2 per cuique danno ubique 4-5. B vilaniam fore 6. B omette suam 7. B
omette cuncta , e per tim. vid. sep. scrive videant sepeliri 9. A vix intueri B sostitui-
sce sufferre non possunt 12. B fugite que qui de R¹ expectac. 14. R¹ predim
15. B pospone patria a redeuntes 16. B R¹ volueritis L¹ proximos exequiis B vi-
deret 17. B poli noctiores L¹ polluctores Bfun. ingl. 20. L R vos obt.
20-21 L¹ in eum cred. nunq. in anim. mort. induc. 24. B principio

bio, messa in vendita a Lipsia il quale sarà probabilmente da identifi-


24 giugno 1889, fra altre epistole del care colla presente.
S. una se ne leggeva così intitolata: (1) Sul terrore prodotto in Firenze
<<<Eiusdem responsoria ad ser Anto- dall'infierire del morbo veggasi SER
<< nium ser Nelli (sic) » (cf. Catal. d'une NADDO, Ricordi in Delizie cit. XVIII,
collection précieuse de mss. et de li- 65 sgg.; MARCHIONNE STEFANI, ibid.
vres &c., Leipzig, 1889, p. 37); la XVII, 41 , rubr. 955.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 83

memorie traditum: homo bulla est (1) ; bulla quidem non enea, sempre
La vita è pur
cosi in-
certa,
sed qualis
pluvio pellucida celo
Surgere bulla solet (2) ;

5 aut qualem de fenestris ex crasso liquore ludentes puelle cannulis


insufflant. quod cum ita sit, cur pestis ad scribendum debet im- gione
che nonalcuna
v'è ra-

di
pellere, cum certissimum sit mortem nobis cunctis temporibus temere per essa in
tempo di peste più
che in altri casi .
imminere ? sed si vos magis hoc tempore timetis, ego vere non
timeo; nam, licet frequentiora funera videam, non me magis scio
10 quam alias esse mortalem, nec de morte sum certior nec minus
de hora mortis incertus. vos, qui trepido pectore quod fugi ne-
quit effugitis, si clarioris intellectus lumen habetis, oppressisse
huius infectionem veneni quos non videtis quosve diligitis pre-
sagite ; ego vero quos efferri videor, mortuos sciam; quos expi-
15 rasse nunciatum erit, defunctos credam; quos vivos aspexero,
letus amplectar; quos vivere percepero, letabor aura frui ; de
quibus nil audiam, non minus vivos quam mortuos arbitrabor.
Egli ed i suoi
Nunc, quod avide petitis, scitote me cum tota familia valere. godono però buo-
quod et de vobis, licet, ut creditis, salubriore celo fruamini, crebro na salute.
20 audire desidero. valete. Florentie, septimo sextilis.

XVII .

A SER ANTONIO DI SER Chello .

[L¹, с. 76 в ; R2, с. 127 B ; М², c. 25 A; G2, с. 35 B.]

Prudenti viro ser Anthonio ser Chelli civi florentino.

Firenze,
25 RATER optime. nescio quid michi iocundius potuisset acci- 21 agosto 1383 .
F dere, quam videre te metu mortis consternatum et attonitum, saperlo
Si rallegra di
non solo
in iram aliqualiter exarsisse. iam enim michi signum dedisti non punto, ma offeso
3. B pluvia BRI R2 perlucida 7. B temporalibus 8. R¹ immunere L R R2
vero 9-10. B a non mortalem sostituisce nec vir magis mortalem esse scio 10. RI
omette de 14. B omette vero L' offerri R¹ scio 17. G2 nichil R¹ R2 omet-
tono non Bvivere 18. quod] B quidem ; dopo me aggiunge Dei gratia 20. B sexto

24. Così L¹; R2 Ser Anthonio ser Chelli civi flor. M² G2 Ser Anth. ser Chelli. 27. L¹ ira

(I) VARRO, De re rust. I, 1 . (2) OVID. Metam. X, 731 .


84 EPISTOLARIO

dalla sua epistola, adeo formidinem illam pectus congelasse tuum, quin adhuc pau-
lulum caloris remanserit, qui, si concitetur, forsitan in vitalis
flamme lumen, nisi te iterum ad pavorem converteris, adolebit ;
divinitusque factum arbitror, ut cum in te paulisper fuerim in-
vectus, tu non minus urentes sagittas emitteres. ex quo meum s
illum versiculum aliquando verissimum video :
Spicula speret apis, digitum qui porrigit alveo ( 1).

si enim nec te, nec alios, qui mortis horrore patriam fluctuantem
et dubiam reliquistis in evidenti periculo, sicut ex improviso pene
eind'aver
rispostaricevuto
ai suoi contigit, momordissem, non, velut agmine facto (2), tuarum rationum 10
rimproveri un si
vivace attacco, apicule, aculeis armate pungentibus, in me tam acriter irruissent.
et quoniam, ut ex epidemia mortis periculum evadatis, tu et ce-
teri, quos idem metus exagitat, patrie caritatis immemores, urbem
hanc, que illos in tantis divitiis genuit, in totque deliciis enutrivit,
tot et tantis honorum splendoribus exornavit et, ut te tangam, 15
tibi et reliquis tot emolumenta peperit, in sordidorum hominum
manibus, quorum qualis sit mens et quanta discretio horrendo
quadraginta dierum imperio, quibus pestis illa deseviit, notum est(3),
poichè questo gli turpiter dimisistis; per immortalis Dei maiestatem et numen, vi-
darà argomento a
disputare se sia deamus, ut breviter disputanda perstringam, an honestum fuerit 20
onesto abbando-
nare la patria e
cercar rimedio alla sic patriam fugere, et an pestis sit remedium ad loca salubria se
peste nella fuga e
quindi a dimostra- transferre. postea, ne tuarum rationum aciem, erectis signis,
re la vanità degli
argomenti opvo- quasi victricem in campo dimittam, cum illa facile michi certa-
stigli.
men erit, ut cognoscas quantis in erroris tenebris tu et illi, qui
sequuntur hanc sententiam, involvaris et aliquando discas contra 25
veritatem parcius delatrare. nec hanc materiam, sicut mens ca-
lebat, exuberanter, sed strictim attingam. forte quidem alias,
4. L¹ fuer. paul. 5. M¹ reca la finale di emitteres erasa. 12. M² G2 omet-
tono ex R2 omette tu 17. L¹ sint mentes 24. M² R2 errorum 25. L¹ hanc
sent. seq. 27. L¹ exuberantem strictius

(1) Questo verso appartiene ad un Ciompi; dal 21 luglio 1378, in cui


componimento perduto. esordi la signoria di Michele di Lando,
(2) Cf. VERG. Georg. IV, 167; Aen. al 31 agosto, che segnò la piena
I, 82, 434 ; VIII, 595 . disfatta del popolo minuto, corsero
(3) Allude alla sollevazione de' per l'appunto quaranta giorni.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 85

cum multis enim michi contentio est, plenius ista percurram, ut vel
ego, si fuerit vita comes, a sententia mea deiiciar, vel te et alios
tanto errore, tam turpi fuga tantaque possim formidine liberare.
Principio quidem civitatem et patriam, ut cum omnibus simul
5 loquar, vestram, patriam, inquam, in Tuscia principem, in Italia
maximam, in orbe clarissimam et, quod summum populorum
decus est, liberam et libertatis undique genitricem; patriam, in-
quam, quam finitimi venerantur, hostes metuunt, reges honorant
et nationes multis respectibus admirantur et, fas sit vera loqui,
10 patriam pacis artibus florentem et belli turbine formidandam ;
o viri fortes, o viri Romanorum de semine procreati aut Ro-
manorum heredes, incerte mortis periculo ducitis relinquendam ?
honestumne est, omittamus mortis dubie devitande causa, sed
Lasciar Firenze
etiam mortis certissime metu, patriam tantam et talem dimittere esposta a tanti pe-
15 paventem et languidam in manibus hominum perditorum ? ho- diricolinon fu opera;
buoni cittadini
minum, inquam ? imo non hominum, sed truculentissimarum be-
luarum, qui alias, urbe flammata, tot civibus expulsis, tot ditissi-
morum hominum domibus spoliatis, successu inflati, preda onusti
et licentia scelerum efferati, summam reipublice et moderamen
20 regiminis invaserunt ? (1) quod periculum, quis labor, que mors
alacriter subiri non debeat, ne liberam et ornatam patriam, quam
tantis cum honorum fulgoribus a vestris maioribus accepistis, tam
ignominiose tamque turpiter amittatis ? sed dicent hi transfuge :
multi remanserunt in patria; magna militum, equitum et peditum servi
chè sepronti
altri rima-
a di
25 conducta manus, ut certa sit et parata defensio contra conatus fenderla,
et molimina scelestorum; ut iam nos mordere non debeas quod
patriam indefensam et vacuam in periculo dimittamus. ad hec
ego : quid vobis honoris accedit et quid officii patrie necessita-
tibus exhibetis, si vestri concives patriam defendentes et mortem

3. tantaque] M² G2 L¹ tamque 5. L¹ etinIt. 11. L¹ omette viri la seconda volta.


13. M² G2 omettono mortis 15. R2 reca qui in margine la postilla seguente: Nota
quia hoc fuit tempore quo Ciompi civitatem Florentiam occuparunt

(1 ) Si avvertirà una notevole dif- di essi ha data nell'ep. XII del lib. IIII
ferenza fra la descrizione che il S. fa (cf. vol . I, 289) .
qui de' moti del 1378 e quella che
86 EPISTOLARIO

ció
torna a lor non renuunt et istis crassantibus se opponunt ? quantum isti me-
lode, non adiscol-
pa de' fuggiaschi; rentur laudationum et premii, tantum vos vituperationis et damni.
nec iam venalem manum et gentes vestris, imo vestris et aliorum
conductas stipendiis, opponatis ; ostentui sunt illi potius quam
i quali, se avessero
presenziati i moti
defensioni (1). quid ? si quanta animi magnitudine quantoque vi- 5
del 21 luglio,
gore .xxI. die mensis iulii proxime elapsi gens illa vilis et sordida,
vexillis erectis, prime noctis silentio tantam urbem invaserit et
totam peragrando civitatem pauperes ad predam invitaverit, vi-
dissetis, non iam solum virtute bonorum civium, qui in patria
sunt, aut militari potentia diceretis obsistendum satis esse, sed et 10
ben si sarebbero
accorti come fosse
tunc fuisse et semper fore, si similis furor ingruerit, omnium
ardua impresa fre- optimatum viribus et totius reipublice corpore dimicandum (2).
nar la plebaglia
nec unquam, credite michi, gens illa pauper et inops, infida, mo-
avida di novità e bilis et rerum novarum avida, cum spem conceperit iterum pre-
di preda.
tiosas vestras res et splendidam supellectilem posse diripere et 15
veterum spoliorum fuerit in memoriam revocata, nisi forsan eo-
rum protervia severius comprimatur, pacifice requiescet, ut iam
Gran differenza non credatis hac peste rempublicam liberatam. o quantum inter
fra i Romani an-
tichi e questi loro vos et veteres illos Romanos interest! illi se vivos in ardentem
nepoti ;

devotissimi quelli hiatum terre pro salute patrie demergebant, pro victoria publica 20
alla patria,
se morti certissime devovebant, pro libertate hostibus commorie-
bantur, obsidionem patiebantur, manus adurebant, transnabant
ogni cosa soffri- etiam muliercule fluvios et singuli se exercitibus opponebant, ac
rono per lei ;
acie stricta se tanquam murum, dum pugnam conserunt, exhibe-
1. M² G2 crassatoribus L¹ R2 omettono isti 5. L¹ defensun (sic) quod si 6. M
G2 R2 omettono die 7. L¹ ereptis 8. L M G2 invitaverint R² invitarint 17. M
G2 quiescet 18. L¹ quanta 21. R2 commor. hostibus 22. L¹ transnatabant

(1) La sfiducia del S. nelle truppe NADDO, op. cit. p. 61 sgg. L'AMMI-
assoldate dalla repubblica era piena. RATO, op. cit. XIV, 765, chiama questo
mente giustificata dagli avvenimenti il quarto ed ultimo sollevamento de'
stessi di que' giorni, e singolarmente Ciompi; gli storici recenti però con-
dal contegno di Hawkwood ne' moti cordano nell' affermare che questo,
del 15 febbraio 1382 ; cf. PERRENS, op. come i precedenti, furono trattati e
cit. VI, 8 sgg. rumori di niuna importanza, i quali
(2) Sul trattato ordito per « gente servirono più che altro a rinforzare la
<<minuta >> il 2 1 luglio, veggansi il Diar. nuova forma di reggimento; cf. GHE-
d'anon. fior. pp. 450, 451; MARCHIONNE RARDI, pref. al Diar. d'anon.fior. p. 274;
STEFANI, op. cit. rubr. 954, p. 40 ; SER PERRENS, op. cit. VI, 20.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 87

bant; pro hac reges expulerunt, et non solum cum hominibus,


sed cum beluis inusitatum genus certaminis inierunt (1) ; Alexan-
drum, Pyrrhum, Hannibalem et, ante omnes, Brennum et alios
Gallorum duces, intra Italiam et etiam ipsorum unum intra menia
5 pertulerunt. vos, o Romanum semen, o viri fortes et omnis
laudis avidi, non gladio, non in acie, sicut illi, sine dubio mo-
rituri ; sed in vestris delicatis domibus, sine sudore et sanguine, pria
costorosalute
della pro-
sol-
sub naturalis et incerte mortis eventu, sola vestra presentia pa- tanto desiderosı ,
triam defensuri, patriam deseritis et quasi rem mortiferam abhor-
10 retis ; nec dubitem quin reverti per omnes labores et quecunque
pericula, si vobis negaretur patria, curaretis, nec grave tunc foret
reditum pro luce pacisci (2), quoniam non nisi amissa patria sci-
mus quantum patrie debeamus. vos autem incerti nunquid sitis pericolodiperder-
lascianlapatriacol
manentes in patria morituri et an recedentes vivere debeatis, sic la per sempre.
15 patriam linquitis quod ipsam irremediabiliter ammittere valeatis.
que est ista vestra caritas, que maior quam erga patriam esse non Non è questaca-
rità, ne giustizia ;
debet in terris; que iusticia, vitam, quam aliquando dimissurus
sis, incerte salutis tue studio certe saluti patrie, cui cuncta debe-
mus, non letis animis exhibere ? que fortitudo, nedum non con- non fortezza,
20 temnere mortem, sed illam tam acriter formidare? que mode- nè temperanza,
ratio, cum te patria poscat, et non mors, sed incertum mortis
periculum deterreat, sub certo periculo patriam linquere vestram;
mortem vero cum certitudine non vitare ? que denique prudentia, non infine pru-
denza.

cum videas et speres post exactam pestem multos in patria de


25 remanentibus remansuros, nec ignores quocunque perrexeris mori
posse, fugiendo patriam fugere mortem, quam possis etiam extra
patriam invenire ? an ignoratis, o miseri, vos, etsi forsan possitis Niun momento
della nostra vita è
vobis mortem asciscere, tamen unicum vite momentum in vestre nelle mani nostre ;
potestatis arbitrio non habere ? scriptum est enim : longitudo die-
30 rum in dextera eius (3). et alibi : numerus mensium eius apud te

5. R2 Romanorum 11. R2 tum 16. Rª invece di quam pone que 18. R2


omette cui 22. R2 terreat 26. M² G2 non fugere

(1) Allude alla guerra coi Taren- « armis, addito insuper ferarum tor-
tini e con Pirro, il quale passò in « rore » ; FIOR. Epit. I, XVIII, 6 .
Italia, « incognitis ... in id tempus ele- (2) Cf. STAT. Theb . 1, 317.
« phantis , mari, terra, viris, equis, (3) Prov. III, 16.
88 EPISTOLARIO

est(1). nec desit, ut hoc idem pluribus astruam, Prophete auctori-


tas, qui inquit: quoniam ira in indignatione eius et vita in volun-
Iddio ne è l'arbi- tate eius (2). nam, ut Sapiens ait: tu es, Domine, qui vite et mortis
tro unico.
habes potestatem et deducis ad portas mortis et reducis (3). non
est enim, ut idem testatur, in hominis ditione prohibere spiritum 5
suum, nec habet potestatem in die mortis (4). in quibus videre
potestis in vestre libertatis arbitrio non esse quod vivatis, sed
Disonesta è a- solum qualiter vivatis in vestre voluntatis libertate manere. in-
dunque la fuga,
contrariaallevirtù honesta est igitur ista fuga quam facitis, que contraria quidem
tutte morali,

est cunctis virtutibus, que verum sunt honeste pulcritudinis fun- 10


damentum. nec putet aliquis virtutes divinas, quas fidei nostre
doctrina ab illis quatuor moralibus separavit, contra fugam istam
e non meno alle simili ratione non stare. que quidem fides in illo potest esse,
cardinali; alla fe-
de,
qui putat ad alium locum fugiens omnipotentis Dei iudicium
evitare, aut ab eo quicquid facimus mortale genus, quicquidve 15
alla speranza, patimur (5), credere non venire ? quam vana spes eius, qui, mu-
tata civitate, cogitat evadere mortem, quam sibi potest Deus, qui
solus, quando vult, eam mittit, non minus in loco refugii quam
alla carità stessa.
unde secesserit preparare? quam autem caritatem habere potest
qui dubiam de salute patriam, cum prodesse possit et debeat, de- 20
relinquit ? ut cum ista vobiscum volueritis reputare, omittamus
quam vile sit mortem timere quamque stultum, cum ad ipsam
natus sis et eam vitare non possis; iniusti, timidi et contra ra-
tionem sensibus obsequentes, summo debeatis rubore perfundi,
videntes vos ad honestatem natos tam ignaviter in obscuritatem 25
turpitudinis a claro virtutum omnium lumine decidisse.
Si oppone esser
però codesta fuga
Sed pestis, inquiunt, unicum remedium est de loco infecto
unico riparo alla ad salubriorem aerem se transferre. que dementia est ab aere
pestilenza;
non fugere venenoso ? leditur venenis, non alitur, humana na-
1. R2 omette est 1-2. L auctoritatibus 2. L¹ dignatione 6. M² G2 omettono
potestatem 7. R2 nostre corretto in vestre 13. L¹ esse potest 20. L¹ R2 omet-
tono possitet 21. M² G2 leggono causa in luogo di cum e staccano cum da vobis
22. R2 quamquam 25. L¹ obscuritate 29. R² aliter

(1) Іов, XIV, 5 . (4) Eccles. VIII , 8 .


(2) Psalm . XXIX, 6. (5) Cf. SENEC. Trag. Oedip .
(3) Lib. Sap . XVI, 13 . 1004-5.
DI COLUCCIO SALUTATI . 89

tura; hoc medici consulunt,philosophi tenent et certior omni ratione


experientia clare docet. paucos enim ex fugientibus secundum fuggiti pochi infatti de-,
morirono
de' rimasti moltisi
numerum mori, multos vero ex remanentibus videmus extingui, simi.

ut cum ex fugientibus vix de centum unus expiret, de stantibus


5 in patria pene quarta aut quinta pars, si recte computaveris, ab-
sumatur. hec sunt fere que dicitis ; hec in tanti erroris excusa-
tionem, imo iustificationem, si bene concipimus, allegatis.
Ma l'aere non è
Sed de aere paucis expediam. si venenosus est, cur non oc- velenoso;
cidit omnes ? sed dices: aptior est unius quam alterius natura
10 tales impressiones accipere. fateor ; venenum autem nullius ho-
minis complexioni dicitur convenire, ut saltem, licet non occidat,
sensibile tamen afferat nocumentum. multos tamen hic videmus
hoc tempore non solum non mori, sed nec quidem etiam leviter
infirmari. an forsan aliquis hominum nactus est turdorum na-
15 turam, quibus napellus suavissimus cibus est, qui ceteros ani-
mantes extinguit? sed esto, venenum sit; non est tamen, ut
sensus admonent, adeo violentum quin de multis plurimos non
relinquat. hanc autem fugam, dices, medici consulunt. medici, no imedici nulla
intorno allasan-
na-

tura de' morbi pe-


inquam, qui se plane confitentur de morbis pestilentibus nichil stilenziali;
20 scire; medici, qui cum miranda promittant, mortiferis tamen egri-
tudinibus fateantur nullum posse remedium adhiberi; medici,
quorum opera, sicut Cato testatur, Rome non fuerant ad sex-
centesimum annum usque recepta (1); medici, quos multe nationes
ignorant et sine quorum antidotis qui egrotant liberantur et
25 optima valitudine perfruuntur; medici, qui, fas si vera loqui, fa-
ciunt de nostris corporibus experimentum, quique nec morti re-
medium sciunt, utinam non adiutorium darent, nec morbis so-
lent aut possunt sine operante, imo curante natura, liberationis
beneficium invenire; medici, qui, si ipsorum unus, quem aliquando
30 visitatorem habui, hominem, iudicio meo, tum scientificum tum
1. G² physici 4.M² G² de fug . 7. Rª in luogo di iustific. ripete excusationem
8-9. L¹ omn. non occ. 12. multos tamen] M² G2 multos autem 14. L Rª aliquid
corretto in Raª dalla seconda mano in aliquis L¹ R2 natura 20. L R² omettono cum
23. G2 recepti 24. L. M² G omettono qui 25. L¹ med. si fas est vera loqui qui
MG fas sit 29. M omette qui e aggiunge in margine que, ma Ga qui

(1) Cf. C. PLINII Nat. hist. XX, 33 e XXIX, 5.


6
Coluccio Salutati, II.
90 EPISTOLARIO

iocundum, verum dixit, suis acquiescentes consiliis nunquam ad


sanitatem devenire permittant; medici, qui, quodtacere non possum,
pauciores liberent quam occidant; medici, quibus, ut sententiam
suam probent nunquam deficit ratio, si pereant de quibus sa-
lutem quanvis certissimam promiserunt; medici denique, qui, cum 5
impossibile sit omnem proportionem, pondus, mensuram et nu-
merum complexionis, nedum omnium, sed ne alicuius hominis
didicisse; et, si quid ars veritatis habet aut habere potest, medi-
cinas oporteat in relatione debita ministrare, differentiarum tam
complexionum quam medicinarum prorsus ignari, se curandis 10
morbis omnibus, quos etiam nesciunt, probatissimos artifices pro-
fitentur; hi demum, quibus quid et quantum credi debeat et de
se patet et experientia quotidiana demonstrat, ne parum multa
scire videantur, pestilentie, quam Dei iudicium constat esse, re-
medium fugam dicunt. nam quid de philosophis asseram, quo- 15
i filosofi affermano rum iudicium solet a physicis in his que medicinam respiciunt
senza provare.

communiter reprobari, et qui, etsi pungentibus rationibus aliquid


astruant, cogunt id quod affirmant credere potius quam ostendant ?
Lapestilenza ha vellem autem unus de medicorum aut philosophorum grege do-
capricci inesplica-
bili;
ceret cur in eadem vicinia, ex una domo tot educantur funera 20
qua infierisce, là quot sint ibi viventes, ex contigua vero nec unicus moriatur ;
non reca alcun no-
cumento;
cur in illa senes deficiant, in altera pueri ; hec masculos, illa mu-
lieres amittat ; hec, si quid de complexionibus scire possumus,
robustiores perdat, debilioribus reservatis ; et denique, quod ante
omnia interrogari debuit, quid aerem inficiat et corrumpat ? et 25
si venti, si paludes, si neglecta cadavera vel aliud quippiam, cur
in eadem regione pestiferis his pariter obnoxia, non omnes urbes
simul, sed nunc ista, nunc illa nulla de vicinitatis ratione vexetur?
come avviene ora
in Firenze ed in cur extra muros civitatis nostre, quod hoc tempore vidimus, usque
Pisa,
in ianuas pestis illa sevierit et intra menia nullus penitus egro- 30
taret ? cur Pisana civitas inceperit intra menia laborare, cum
extra portas ubique salubriter viveretur ? an muro separatur aer
salutifer ab infecto? an forsan potest obiectu murorum mors
2. M² sanctitatem 3. M² G2 scientiam 5. L¹ promiserint - quidem 6. M
G2 ac 10. M² G2 curationis 11. L¹ M² Gª probissimos 15. L G2 physicis
21. L¹ unus 29. L¹ dopo hoc da nostro che fu cancellato.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 91

imminens aut pestis veniens arceri ? sed vidi et ego, cum tem- ea siViterbo,
vide delove1369la
pore felicis recordationis Urbani quinti curia romana Viterbii te- peste fe' soltanto
strage della fami-
neretur, pestem maximam solum inter curiales et forenses terri- glia pontificia.
biliter debacchari; que quidem ad tria milia virorum absumpsit,
5 cum interea nullus civis cuiuscunque foret etatis et sexus penitus
egrotaret (1). quod si vellent dicere infectionem illam Rome, ubi
hiemaverant, fuisse conceptam, dicant cur in Urbe toto illo tem-
pore saluberrimus aer fuerit. sed, crede michi, supra naturam Tutto ciò di-
pende da cause so-
sunt hec, sicut et supranaturalem habent auctorem et qui ventis pranaturali;
10 non indigeat, non exhalantibus stagnis, non infectis corporibus,
ut pestem mittat: solo verbo, sicut cuncta fecit, ita potest et
cuncta destruere. adde quod, cum pestes ille deseviunt, et in sy- di
poichè
pestein tempo
nella e

nella
nagoga circuncisionis visus est angelus cedens populum (2), et in chiesa
sinagogadi eCristo
visti degli an-
electorum ecclesia visus est angelus malus cum venabulo percu- epercuterei
15 tiens ostia iussu boni angeli, de quibus mox, iuxta percussionum popolo;
numerum, funera videbantur efferri. et Gregorius, beatissimus
antistes, nonne conspexit angelum super castrum memorie Adriani
sive Crescentii, cruentatum gladium abstergentem, et intellexit
pestem que seviebat Dei misericordia cessavisse ? (3) quid dicam ?
20 referamne que hoc nostro tempore visa sunt ? fide carebit oratio,
quia nec David, nec Gregorium habemus in testem. dicam ta- e, se merita fede
la pubblica voce,
men, licet irrideas. iam in duobus urbis nostre locis viderunt altrettanto si è or
ripetuto in Firenze.
similes visiones alique puelle, quibus facilius propter innocentiam
vite et mundiciam cordis se divina revelant, et videndo nomen
25 matris cum fletibus implorarunt, dicentes virum magnum, ala-
tum atque terribilem, munitum gladio in aere se cum terrore
perspicere, qui peteret eas infesto mucrone ; quarum una se per-
cussam cum lacrimis asseverans, mox egrotavit et requievit in

1. L¹ omette et 6. L¹ dicere vell. 8. L¹ fuer. aer G2 super 9. Gª super-


nat. 9-10. M² G2 R2 non ventis 12. R2 iste M² G2 desevient 13. M² credens
15-16. L¹ percussionem numerorum 27. L M G³ Rª eam

(1) Cf. II Vita Urb . in MURATORI, «sunt quinque vel sex cardinales ».
Rer. It. Scr. III, 634 : « Similiter hoc (2) Cf. Reg. III, 10 sgg e partico-
tempore [mense augusti 1369] Vi- larmente 16-17.
<<
<<<terbii fuit mortalitas trans- (3) Cf. BARONIUS, Annales eccles.
« montanorum , in qua mortui a. 590, § XVIII, X, 494.
90 EPISTOLARIO

iocundum, verum dixit, suis acquiescentes consiliis nunquam


sanitatem devenire permittant; medici, qui, quodtacere non pos
pauciores liberent quam occidant; medici, quibus, ut sente
suam probent nunquam deficit ratio, si pereant de qui'
lutem quanvis certissimam promiserunt; medici denique,
impossibile șit omnem proportionem, pondus, mensura
merum complexionis, nedum omnium, sed ne alicuiu
didicisse; et, si quid ars veritatis habet aut habere po
cinas oporteat in relatione debita ministrare, differe
complexionum quam medicinarum prorsus ignar
morbis omnibus, quos etiam nesciunt, probatissim
fitentur; hi demum, quibus quid et quantum cre
se patet et experientia quotidiana demonstrat,
scire videantur, pestilentie, quam Dei iudiciun
medium fugam dicunt. nam quid de philoso
ifilosofi affermano rum iudicium solet a physicis in his que n
senza provare.

communiter reprobari, et qui, etsi pungenti


astruant, cogunt id quod affirmant credere
La pestilenzaha vellem autem unus de medicorum aut pl
capricci inesplica-
bili;
ceret cur in eadem vicinia, ex una don 20

qua infierisce, là quot sint ibi viventes, ex contigua v


non reca alcun no-
۱-

cumento;
cur in illa senes deficiant, in altera pu st
:

lieres amittat ; hec, si quid de com raliter


robustiores perdat, debilioribus reser ceamus,
omnia interrogari debuit, quid aer gere, nec a 25
si venti, si paludes, si neglecta ca pore ad loca
in eadem regione pestiferis his p salum esset di-
simul, sed nunc ista, nunc illa n ordinare, quasi
come avviene ora cur extra muros civitatis nostre :ia hoc tempore
in Firenze ed in
Pisa, in ianuas pestis illa sevierit S reti Miniatis Flo- 30
taret? cur Pisana civitas i
15. R2 ordinaret cor-
extra portas ubique salubri
25. G² hoc loco
salutifer ab infecto ? an
MG hoc temp. pest .

2. M¹ sanctitatem 3.M
G2 ac 10. M² G2 curationis
Tob , cap. II, 3932 in
21. L¹ unus 29. L¹ dopo
OLUCCIO SALUTATI . 93

non esset hoc iam futura dispo-


etingentie relaxare, adde
Plas vivere aut mortis
erdine fixo pro- le
se altrimenti fosso,
sorti umane sa
in Demo- redder datein ba'ia
de, caso ; opinione
zi mu- alla fede contraria,

‫ויי‬

De' rimasti in
patia dunquemuo-
.e. mono soltanto quel-
li che avean tocs
ma- cato limite estre-
mo dei esistenza
fateor, loro,
dies eo-
natas et gla-
a dies et hora,
de recedentibus
aus manere cum illis,
quam cum eis, quorum
...r tutius. quid enim tibi
.m pauculis morieris sique
quod si evaseris, firmiter tene
oris moriturus. nam si videre
‫סיי‬ itivos illos, qui supererunt, fuisse
tos, et in patria mortuos, si vobiscum
Vestre sententie consentirem et, ut dici
irem. sed cum in patria et extra patriam
atur et evasuri supersint, non video quale
L
pestem natalem fugere civitatem. dicam glisicchè è inutileper
altri il fuggire
un pericolo
teris, et non irrationabiliter forte dicam, istos esistente ,
non
unt et a suis, in quibus nutriti sunt, deliciis elon- anzi , fuggendo ,
esporsi ad incon-
*a substinentes incommoda, non properare sibi mor- trario,
dies ab eterno statutus est, sed ex hac migratione
i causam invenire. hec hactenus.

Ga certitudine 4. fiunt] M² Ga sunt 8. Gª consequentur 16. L'ac


1. giunge est a tutius 22. L' eo loco vel tempore 26. L' omette in 31. M
perate
1

94 EPISTOLARIO

Passa poi a di-


mostrare contro le Nunc ad tua refellenda convertar. principio quidem, ut tua
ragioniaddottedal-
1' amico esser la verba referam, dicis quod, cum te Deus patriam fugientem in-
foratadaDio,gia fectam mortemque possetenus devitantem ab eterno previderit
voluta ma
frutto del suo ar-
bitrio; fixeque statuerit, hanc fugam, quam insaniam dixi, divinam dispo-
sitionem debeamus potius appellare. hec tu, volens me meo, 5
ut ais, telo confodere. sed, o ridiculum caput, quanvis enim
cuncta que fiunt, licet impotentia, hoc est culpa nostra, defor-
mitate damnabili a bono deficiant, in eo quod fiunt et non de-
ficiunt, a Deo et a Dei dispositione sint, nonne debent tamen et
bona et mala et recta et stulta et iusta et iniqua, secundum in- 10
tentionem et qualitatem mentis agentium appellari ? si quis ergo
hominem occidat, quia Dei dispositio est talis occisio, non pec-
cabit, non dicetur male fecisse, non in legem Domini commis-
sisse ? nonne nosti aliud esse timere, aliud dignum reprehen-
sione timere ? stulta est igitur sine contentione ista fuga, que 15
vos gravat expensis, vexat incommodis, nec est mortis, quam
vultis effugere, medicina : pusilanimitas etiam est, cum ob metum
necis solummodo fugiatis, licet ad hoc, quod est fugere, Deus
concurrat. nec contendam hanc esse, ut tu ipse testaris, vite re-
e non
che dallaprovocata
vana sol- tinende curam, sed vanam ; fateorque vitam omni studio cun- 20
lecitudine di tute-
lare la propria esi- ctisque laboribus conservandam, dummodo scias solum illum, qui
stenza,
vitam dedit, eiusdem esse sine tua diligentia vel laboribus serva-
torem. sed ais : quid luce carius ? si de eterna intelligis, nil
profecto; si de hac vita mortali et transitoria, quam optimi phi-
losophorum mortem dixerunt, tecum sentis, nichil vilius nichilque 25
minori impensa curandum est. sed, ne videaris non philoso-
phari, subdis : vitam caram et omnibus sumptibus redimendam
et, ut tuis utar verbis, presertim cum ad boni finem, non ad
cumulandas opes, non ad estum avaricie focillandum, non ad
cervicem superbie erigendam, optetur, sed ut nobis natisque 30
nostris ceterisque necessitudinibus necessaria ministremus, sub-
veniamus amicis, indigentes sublevemus et huiusmodi faciamus.
hec tu ; quasi michi persuadere velis, dum fugis patriam, te aliud
1. L¹ convertam 3. G2 providerit 4. G2 insanam 9. Tutti i mss. omettono a
1
dinanzi a Deo 15. L¹ R2 ista fuga sine cont. 20-21 . M¹ Ga omettono cunctisque e
scrivono et labor. 21. M² G2 omettono scias 23. L R2 clarius
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 95

quam metum mortis et vite cupidinem cogitare. an putem si


non esset annexa cura vite cum illis, que tam pompose iactas, te
illorum causa vel relicturum patriam, aut tot labores et incom-
moda subiturum ? inest nobis vite cupiditas, quia corpus habe- pulso
da queldell
cieco im-
' istinto
5 mus commune cum belluis in eo quod sensibile, nec non com uomini che la rende agli
ed allebe-

mune cum plantis in eo quod vegetabile; sed ille, qui mentem cettastieugualmente
e preziosa,
ac-
separabat a sensibus, suum declarans affectum, dicebat: cupio
dissolvi et esse cum Christo (1); et Cesar dictator, cuius, sicut
aliorum Romanorum, finis erat amor patrie laudumque immensa
10 cupido (2), post victas Gallias, victum et occisum Pompeium su-
peratumque Senatum et post rempublicam patriamque subactam
dicere solitus fertur, quasi eum vivendi satietas teneret: vixi satis
nature, vixi satis et glorie (3) . nos autem, sicut bestie sensibus
dedite, solum de vita et, o stulticia, de qua vita ? certe de vita
15 transitoria, que continue labitur, cui quantum accedit, tantum
decedit, quamve fluentem retinere non possumus, cogitamus. nec
iam, si recte respicias, tuos istos sue conservatores salutis marti
se committentibus comparavi nec comparandos puto, nisi forte
corvum nivi possimus de nigredine comparare. nam, si de vita
20 contendimus, et pugnantibus et fugientibus, seu, ut verius dicam,
fugere putantibus pestem, dubia vita et hora mortis incerta est;
si animi magnitudinem querimus, nulla sit comparatio facienda.
quid autem metu confusus addideris, recognosce. dicis enim: in Rintuzza poi le
esagerazioni di An-
huius vero veneni tabe, aut nullos aut paucos ereptos agnovimus. tonio sul numero
de' Fiorentini mor-

25 si ereptos, hoc est mortuos, sentis, cur fugisti ? si ereptos, hoc ti di peste ;

est superstites, ut magis arbitror, intelligis, cur tam clare men-


dacium profers ? cum longe plures videamus etiam in locis pe-
stilentibus superesse, quam mori. deinde pro experientia rerum
magistra, miram salvationem de fugientibus et de manentibus in
30 patria stragem horribilem meministi, quasi experientia possit esse
de quoppiam; an hic moriturus fuerit intra certum temporis spa-
3. L¹ patr. rel. 7. M seperabat : il se aggiunto in interlinea. 14. L¹ stultia
19. R² de nigr. possumus 24. L' omette vero ereptos 30. R2 patriam L¹ omette
horribilem

(1) PAUL. Ad Phil. I, 23 . (3) CIC. Pro M. Marcello, 25 .


(2) VERG. Aen. VI, 823 .
96 EPISTOLARIO

cium, nisi hic steterit, vel an ibi fuerit evasurus, nisi ad illum
nega d'aver prese locum migrarit et manserit. nam quid de me dicam, quem refers
precauzioni per tu-
telarsè e la fami- septis inclusum, multorum evitare colloquia? quod quidem de
glia,
me te scripsisse miror, cum tu michi domesticus et socius, plene
scias me nunquam vel contubernium vel fabulationem alterius 5
sebbenmandata
bia
questa ab-
in
vitavisse. si familiam villicatum misi, novit Deus quod non mea
villa; voluntas, sed trepidantis et post sororem extinctam et patris mor-
tem (1) insanientis coniugis consilium fuit, cui nullum videbam
ed egli siasi ac-
conciato a talune
periculum consentire. quod autem regimina vite receperim et
igieniche misure. pilam aromaticam manu gestem, non credas me ad mortis evi- 10
tationem, sed, ut molliciem meam fatear, ad delicias admisisse.
nec tibi blandiaris, quod, ut scribis, patria satius ducat suis civibus
aliquando carere quam manentes in perpetuum amittere. imo
patria fugientibus indignata est et manentibus gratiam habet, qui
si fugientium sequerentur exemplum, nullam, crede michi, pa- 15
triam haberemus. ibitis ergo, ut dicis, non vilissime muliercule,
sed fortes viri; fortes profecto, si fugere fortitudinis est, et viri,
si virtutis est quod supra contra virtutes fieri verissime dispu-
tavi; et, ut subdis, abscessum vestrum salutis cure, non formidini,
ascribetis. plane quidem cure salutis, sed etiam formidini mortis. 20
quid enim est aliud cura salutis quam mortis metus ?
Combatte an- Et ut conclusioni respondendo tue aliquando concludam, que,
cora taluni sottili
ragionamenti di ser
Antonio, che in-
cum falsa premiseris, iuxta dialecticorum traditionem non potest
vano si dichiara esse non falsa ; vide quanto in errore verseris. scribis enim, ut
caldo amatore del-

la sua cittàda
bandonata , ab-
lui textum tuum in forma repetam : quoniam in hoc non patriam 25
fra i pericoli;
fugimus aut deserimus, sed ipsam querimus et amamus ; ut ne-
cessario fatendum sit recedentes, non remanentes, in patria stare,
quanvis aliquando videantur absentes. non patriam fugitis, qui
metu pestis in patria vigentis et corpore et animo in alienos fines
tam avide commigratis, quibus nichil magis sit cordi quam pa- 30
triam non videre, quibus carissimum sit transire montes, ut ventis
hinc spirantibus non possitis afflari ? non patriam deseritis, qui
7. post] L R2 nosti 15. R2 sequeretur 16. L¹ dicitis 21. M² G2 R2 metus
mort.
29. M G2 vigeatis R2 vigetis

(1) Intorno alla morte di Simone diamo altre notizie, perchè i libri de '
Riccomi e della figlia sua non posse- morti di questi anni più non esistono.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 97

eam fluctuantem etdubiam in paucorum presidio, tot in latruncu-


lorum manibus dimisistis? vosne patriam queritis, qui ad terras essa
quando fugge da
lontano,
exteras properatis ? an Florentia extra Florentiam invenienda est ?
an est altera vera Florentia, quam queritis, ut nobis fictam et
5 commenticiam dimittatis? ubi es, Antoni ? an adeo tui oblitus
es, quod que non facis neque cogitas, sed quorum oppositum de-
liberas et exequeris, tibimet te facere videaris ? an patriam amatis,
quam in tot periculis reliquistis? patriam quidem amatis, sed nel maggior bi.
sogno.

florentem, non anxiam, non funestam; patriam amatis, sed dum


to leta est. cum nubila veniunt, abhorretis; patriam amatis, sed
sine vestro periculo. o veri, sicut putas, amantes, imo vero
amentes ! verus quidem amor, ut quidam ait, omnia sustinet,
res altas aggreditur, timoris nescit angustias et inter dubia non
distinguit. que si impenditis patrie, vos ipsi, viri multe pru-
15 dentie, iudicate. an autem, ut dicis, necessario fatendum est re-
cedentes stare in patria et remanentes abesse, ubi es, unde venis,
Antoni ? dormisne, an, pavore attonitus, quasi baccho plenus et
ebrius, tibi videtur quod ego sim extra patriam, tu vero in patria
maneas ? quanta dementia est putare, ut tibi civilem possessio-
20 nem patrie sine contentione relinquam ? rem aliquam animo
solo plus quam animo simul et corpore possideri? an putem te,
qui extra patriam fugis et dubitare debeas te a patria vel morte vel
malorum hominum violentia posse prohiberi, patriam possidere ?
male iura civilia didicisti; nichil enim facilius possessione amittitur.
Conclude confi-
25 Sed iam finem faciam; longius enim me traxerunt vestre ine- dando che Antonio

ptie et tue nuge. satis enim arbitror tibi te tacitum consentire, vorrà riconoscere
il suo errore.

quod sint vera que dissero, teque iocandi potius animo quam spe
defendendi tam manifestum errorem ea que scripseris astruxisse.
non enim michi persuadere possum, quod tam graviter desi-
30 piendo desipias, licet mortem satis reprehensibiliter pertimescas (1).
6. L R2 eque facis M² G2 R2 nec 11. Rª vere 14. G2 impeditis L¹ scientie
16. L2 remeantes 21. R2 possidet 21. Tutti i mss. an putem quod

(1) Coluccio non s'ingannava nelle riconobbe il proprio errore, ma si fe'


sue predizioni; gli argomenti ch'egli sostenitore caldissimo dell' opinione
adduce parvero infatti cost persuasivi che avea fin allora oppugnata; talchè,
a ser Antonio, che questi non solo tornando del '99 ad infierire in Italia la
Coluccio Salutati, II . 7
86 EPISTOLARIO

ció torna a
lor non renuunt et istis crassantibus se opponunt? quantum isti me-
lode, non a discol-
pa de' fuggiaschi; rentur laudationum et premii, tantum vos vituperationis et damni.
nec iam venalem manum et gentes vestris, imo vestris et aliorum
conductas stipendiis, opponatis ; ostentui sunt illi potius quam
i quali, se avessero
presenziati i moti
defensioni (1). quid ? si quanta animi magnitudine quantoque vi- 5
del 21 luglio,
gore .xxI . die mensis iulii proxime elapsi gens illa vilis et sordida,
vexillis erectis, prime noctis silentio tantam urbem invaserit et
totam peragrando civitatem pauperes ad predam invitaverit, vi-
dissetis, non iam solum virtute bonorum civium, qui in patria
sunt, aut militari potentia diceretis obsistendum satis esse, sed et 10
ben si sarebbero tunc fuisse et semper fore, si similis furor ingruerit, omnium
accorti come fosse

ardua
nar la impresa
plebagliafre- optimatum viribus et totius reipublice corpore dimicandum (2).
nec unquam, credite michi, gens illa pauper et inops, infida, mo-
avida di novità e bilis et rerum novarum avida, cum spem conceperit iterum pre-
di preda.
tiosas vestras res et splendidam supellectilem posse diripere et 15
veterum spoliorum fuerit in memoriam revocata, nisi forsan eo-
rum protervia severius comprimatur, pacifice requiescet, ut iam
Gran differenza non credatis hac peste rempublicam liberatam.
fra i Romani an-
o quantum inter
tichi e questi loro vos et veteres illos Romanos interest! illi se vivos in ardentem
nepoti ;
devotissimi
alla patria,
quelli hiatum terre pro salute patrie demergebant, pro victoria publica 20
se morti certissime devovebant, pro libertate hostibus commorie-
bantur, obsidionem patiebantur, manus adurebant, transnabant
ogni per
rono cosalei soffri-
; etiam muliercule fluvios et singuli se exercitibus opponebant, ac
acie stricta se tanquam murum, dum pugnam conserunt, exhibe-
1. M¹ G2 crassatoribus L¹ R2 omettono isti 5. L¹ defensun (sic) quod si 6. M
G2 R2 omettono die 7. L¹ ereptis 8. L M G2 invitaverint R2 invitarint 17. M
G2 quiescet 18. L¹ quanta 21. R2 commor. hostibus 22. L¹ transnatabant

(1 ) La sfiducia del S. nelle truppe NADDO, op. cit. p. 61 sgg. L'AMMI-


assoldate dalla repubblica era piena. RATO, op. cit.XIV, 765, chiama questo
mente giustificata dagli avvenimenti il quarto ed ultimo sollevamento de'
stessi di que' giorni, e singolarmente Ciompi ; gli storici recenti però con-
dal contegno di Hawkwood ne' moti cordano nell' affermare che questo,
del 15 febbraio 1382 ; cf. PERRENS, op. come i precedenti, furono trattati e
cit. VI, 8 sgg . rumori di niuna importanza, i quali
(2) Sul trattato ordito per « gente servirono più che altro a rinforzare la
<<minuta>> il 21 luglio, veggansi il Diar. nuova forma di reggimento ; cf. GHE-
d'anon. fior. pp. 450, 451 ; MARCHIONNE RARDI, pref. al Diar. d'anon. fior. p. 274 ;
STEFANI, op. cit. rubr. 954, p. 40 ; SER PERRENS, op. cit. VI, 20.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 87

bant; pro hac reges expulerunt, et non solum cum hominibus,


sed cum beluis inusitatum genus certaminis inierunt (1) ; Alexan-
drum, Pyrrhum, Hannibalem et, ante omnes, Brennum et alios
Gallorum duces, intra Italiam et etiam ipsorum unum intra menia
5 pertulerunt. vos, o Romanum semen, o viri fortes et omnis
laudis avidi, non gladio, non in acie, sicut illi, sine dubio mo-
rituri ; sed in vestris delicatis domibus, sine sudore et sanguine, pria
costorosalute
della pro.
sol-
sub naturalis et incerte mortis eventu, sola vestra presentia pa- tanto desiderosi,

triam defensuri, patriam deseritis et quasi rem mortiferam abhor-


10 retis ; nec dubitem quin reverti per omnes labores et quecunque
pericula, si vobis negaretur patria, curaretis, nec grave tunc foret
reditum pro luce pacisci (2), quoniam non nisi amissa patria sci-
mus quantum patrie debeamus. vos autem incerti nunquid sitis lascianlapatriacol
pericolo di perder-
manentes in patria morituri et an recedentes vivere debeatis, sic la per sempre.
Is patriam linquitis quod ipsam irremediabiliter ammittere valeatis.
que est ista vestra caritas, que maior quam erga patriam esse non Non è questaca-
rità , nè giustizia ;
debet in terris; que iusticia, vitam, quam aliquando dimissurus
sis, incerte salutis tue studio certe saluti patrie, cui cuncta debe-
mus, non letis animis exhibere ? que fortitudo, nedum non con- non fortezza,
20 temnere mortem, sed illam tam acriter formidare ? que mode- nè temperanza,
ratio, cum te patria poscat, et non mors, sed incertum mortis
periculum deterreat, sub certo periculo patriam linquere vestram ;
mortem vero cum certitudine non vitare ? que denique prudentia, non infine pru-
denza.

cum videas et speres post exactam pestem multos in patria de


25 remanentibus remansuros, nec ignores quocunque perrexeris mori
posse, fugiendo patriam fugere mortem, quam possis etiam extra
patriam invenire ? an ignoratis, o miseri, vos, etsi forsan possitis Niun momento
della nostra vita è
vobis mortem asciscere, tamen unicum vite momentum in vestre nelle mani nostre;
potestatis arbitrio non habere ? scriptum est enim : longitudo die-
30 rum in dextera eius (3). et alibi : numerus mensium eius apud te

5. R2 Romanorum 11. R2 tum 16. R2 invece di quam pone que 18. R2


omette cui 22. R2 terreat 26. M² G2 non fugere

(1) Allude alla guerra coi Taren- <<armis, addito insuper ferarum ter-
tini e con Pirro, il quale passò in « rore >> ; FLOR. Epit. I, XVIII, 6 .
Italia, « incognitis ... in id tempus ele- (2) Cf. STAT. Theb . I, 317.
< phantis , mari, terra, viris, equis, (3) Prov. III, 16.
88 EPISTOLARIO

est(1).
nec desit, ut hoc idem pluribus astruam, Prophete auctori-
tas, qui inquit: quoniam ira in indignatione eius et vita in volun-
Iddio ne è l'arbi- tate eius (2), nam, ut Sapiens ait : tu es, Domine, qui vite et mortis
tro unico.
habes potestatem et deducis ad portas mortis et reducis (3). non
est enim, ut idem testatur, in hominis ditione prohibere spiritum 5
suum, nec habet potestatem in die mortis (4). in quibus videre
potestis in vestre libertatis arbitrio non esse quod vivatis, sed
Disonesta è a- solum qualiter vivatis in vestre voluntatis libertate manere. in-
dunque la fuga,
contrariaallevirtù honesta est igitur ista fuga quam facitis, que contraria quidem
tutte morali,
est cunctis virtutibus, que verum sunt honeste pulcritudinis fun- ro
damentum. nec putet aliquis virtutes divinas, quas fidei nostre
doctrina ab illis quatuor moralibus separavit, contra fugam istam
e non meno alle simili ratione non stare. que quidem fides in illo potest esse,
cardinali; alla fe-
de,
qui putat ad alium locum fugiens omnipotentis Dei iudicium
evitare, aut ab eo quicquid facimus mortale genus, quicquidve 15
alla speranza, patimur (s), credere non venire ? quam vana spes eius, qui, mu-
tata civitate, cogitat evadere mortem, quam sibi potest Deus, qui
solus, quando vult, eam mittit, non minus in loco refugii quam
alla carità stessa.
unde secesserit preparare? quam autem caritatem habere potest
qui dubiam de salute patriam, cum prodesse possit et debeat, de- 20
relinquit? ut cum ista vobiscum volueritis reputare, omittamus
quam vile sit mortem timere quamque stultum, cum ad ipsam
natus sis et eam vitare non possis; iniusti, timidi et contra ra-
tionem sensibus obsequentes, summo debeatis rubore perfundi,
videntes vos ad honestatem natos tam ignaviter in obscuritatem 25
turpitudinis a claro virtutum omnium lumine decidisse.
Si oppone esser
però codesta fuga
Sed pestis, inquiunt, unicum remedium est de loco infecto
unico riparo alla ad salubriorem aerem se transferre. que dementia est ab aere
pestilenza;
non fugere venenoso ? leditur venenis, non alitur, humana na-
1. R2 omette est 1-2. L auctoritatibus 2. L¹ dignatione 6. M² G2 omettono
potestatem 7. R2 nostre corretto in vestre 13. L¹ esse potest 20. L R2 omet-
tono possit et 21. M² G2 leggono causa in luogo di cum e staccano cum da vobis
22. R2 quamquam 25. L¹ obscuritate 29. R2 aliter

(1) Іов, XIV, 5 . (4) Eccles. VIII, 8 .


(2) Psalm. XXIX, 6. (5) Cf. SENEC. Trag. Oedip .
(3) Lib . Sap. XVI, 13 . 1004-5.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 89

tura ; hoc medici consulunt, philosophi tenent et certior omni ratione


experientia clare docet. paucos enim ex fugientibus secundum fuggiti pochi infatti de-
morirono,
de' rimasti moltisi
numerum mori, multos vero ex remanentibus videmus extingui, simi.
ut cum ex fugientibus vix de centum unus expiret, de stantibus
5 in patria pene quarta aut quinta pars, si recte computaveris, ab-
sumatur. hec sunt fere que dicitis; hec in tanti erroris excusa-
tionem, imo iustificationem, si bene concipimus, allegatis.
Ma l'aere non è
Sed de aere paucis expediam. si venenosus est, cur non oc- velenoso;
cidit omnes ? sed dices: aptior est unius quam alterius natura
10 tales impressiones accipere. fateor ; venenum autem nullius ho-
minis complexioni dicitur convenire, ut saltem, licet non occidat,
sensibile tamen afferat nocumentum. multos tamen hic videmus
hoc tempore non solum non mori, sed nec quidem etiam leviter
infirmari. an forsan aliquis hominum nactus est turdorum na-
15 turam, quibus napellus suavissimus cibus est, qui ceteros ani-
mantes extinguit ? sed esto, venenum sit; non est tamen, ut
sensus admonent, adeo violentum quin de multis plurimos non
relinquat. hanc autem fugam, dices, medici consulunt. medici, imedici nullasan-
no intorno alla na-

tura de' morbi pe-


inquam, qui se plane confitentur de morbis pestilentibus nichil stilenziali;
20 scire ; medici, qui cum miranda promittant, mortiferis tamen egri-
tudinibus fateantur nullum posse remedium adhiberi; medici,
quorum opera, sicut Cato testatur, Rome non fuerant ad sex-
centesimum annum usque recepta (1) ; medici, quos multe nationes
ignorant et sine quorum antidotis qui egrotant liberantur et
25 optima valitudine perfruuntur; medici, qui, fas si vera loqui, fa-
ciunt de nostris corporibus experimentum, quique nec morti re-
medium sciunt, utinam non adiutorium darent, nec morbis so-
lent aut possunt sine operante, imo curante natura, liberationis
beneficium invenire; medici, qui, si ipsorum unus, quem aliquando
30 visitatorem habui, hominem, iudicio meo, tum scientificum tum
1. G2 physici 4. M² G² de fug. 7. R2 in luogo di iustific. ripete excusationem
8-9. L¹ omn. non occ. 12. multos tamen] M² G2 multos autem 14. L¹ R2 aliquid
corretto in R2 dalla seconda mano in aliquis L¹ R2 natura 20. L R2 omettono cum
23. G2 recepti 24. L M G2 omettono qui 25. L med. si fas est vera loqui qui
M G2 fas sit 29. M omette qui e aggiunge in margine que, ma Ga qui

(1) Cf. C. PLINII Nat. hist. XX, 33 e XXIX, ς .


6*
Coluccio Salutati, II.
90 EPISTOLARIO

iocundum, verum dixit, suis acquiescentes consiliis nunquam ad


sanitatem devenire permittant; medici, qui, quod tacere non possum,
pauciores liberent quam occidant; medici, quibus, ut sententiam
suam probent nunquam deficit ratio, si pereant de quibus sa-
lutem quanvis certissimam promiserunt ; medici denique, qui, cum 5
impossibile sit omnem proportionem, pondus, mensuram et nu-
merum complexionis, nedum omnium, sed ne alicuius hominis
didicisse ; et, si quid ars veritatis habet aut habere potest, medi-
cinas oporteat in relatione debita ministrare, differentiarum tam
complexionum quam medicinarum prorsus ignari, se curandis Io
morbis omnibus, quos etiam nesciunt, probatissimos artifices pro-
fitentur; hi demum, quibus quid et quantum credi debeat et de
se patet et experientia quotidiana demonstrat, ne parum multa
scire videantur, pestilentie, quam Dei iudicium constat esse, re-
medium fugam dicunt. nam quid de philosophis asseram, quo- 15
ifilosofi affermano rum iudicium solet a physicis in his que medicinam respiciunt
senza provare.

communiter reprobari, et qui, etsi pungentibus rationibus aliquid


astruant, cogunt id quod affirmant credere potius quam ostendant ?
La pestilenza ha
capricci inesplica-
vellem autem unus de medicorum aut philosophorum grege do-
bili;
ceret cur in eadem vicinia, ex una domo tot educantur funera 20
qua infierisce, là
non reca alcun no- quot sint ibi viventes, ex contigua vero nec unicus moriatur;
cumento;
cur in illa senes deficiant, in altera pueri; hec masculos, illa mu-
lieres amittat ; hec, si quid de complexionibus scire possumus,
robustiores perdat, debilioribus reservatis ; et denique, quod ante
omnia interrogari debuit, quid aerem inficiat et corrumpat ? et 25
si venti, si paludes, si neglecta cadavera vel aliud quippiam, cur
in eadem regione pestiferis his pariter obnoxia, non omnes urbes
simul, sed nunc ista, nunc illa nulla de vicinitatis ratione vexetur ?
come avviene ora
in Firenze ed in cur extra muros civitatis nostre, quod hoc tempore vidimus, usque
Pisa,
in ianuas pestis illa sevierit et intra menia nullus penitus egro- 30
taret ? cur Pisana civitas inceperit intra menia laborare, cum
extra portas ubique salubriter viveretur ? an muro separatur aer
salutifer ab infecto ? an forsan potest obiectu murorum mors
2. M¹ sanctitatem 3. M¹ G2 scientiam 5. L¹ promiserint - quidem 6. M
G2 ac 10. M¹ G2 curationis 15. L G2 physicis
11. L M G2 probissimos
21. L¹ unus 29. L¹ dopo hoc dà nostro che fu cancellato.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 91

imminens aut pestis veniens arceri? sed vidi et ego, cum tem- aesiViterbo,
vide delove1369la
pore felicis recordationis Urbani quinti curia romana Viterbii te- peste fe' soltanto
strage della fami-
neretur, pestem maximam solum inter curiales et forenses terri- glia pontificia.
biliter debacchari ; que quidem ad tria milia virorum absumpsit,
5 cum interea nullus civis cuiuscunque foret etatis et sexus penitus
egrotaret (1). quod si vellent dicere infectionem illam Rome, ubi
hiemaverant, fuisse conceptam, dicant cur in Urbe toto illo tem-
pore saluberrimus aer fuerit. sed, crede michi, supra naturam Tutto ciò di-
pende da cause so-
sunt hec, sicut et supranaturalem habent auctorem et qui ventis pranaturali;
10 non indigeat, non exhalantibus stagnis, non infectis corporibus,
ut pestem mittat: solo verbo, sicut cuncta fecit, ita potest et
cuncta destruere. adde quod, cum pestes ille deseviunt, et in sy- poichè in tempo
di peste e nella
nagoga circuncisionis visus est angelus cedens populum (2), et in sinagogadi e Cristo
nella
visti degli an-
electorum ecclesia visus est angelus malus cum venabulo percu- vide
15 tiens ostia iussu boni angeli, de quibus mox, iuxta percussionum popolo ;
numerum, funera videbantur efferri. et Gregorius, beatissimus
antistes, nonne conspexit angelum super castrum memorie Adriani
sive Crescentii, cruentatum gladium abstergentem, et intellexit
pestem que seviebat Dei misericordia cessavisse ? (3) quid dicam ?
20 referamne que hoc nostro tempore visa sunt ? fide carebit oratio,
quia nec David, nec Gregorium habemus in testem . dicam ta- e, se merita fede
la pubblica voce,
men, licet irrideas. iam in duobus urbis nostre locis viderunt ripetuto
altrettanto si è or
in Firenze.
similes visiones alique puelle, quibus facilius propter innocentiam
vite et mundiciam cordis se divina revelant, et videndo nomen
25 matris cum fletibus implorarunt, dicentes virum magnum, ala-
tum atque terribilem, munitum gladio in aere se cum terrore
perspicere, qui peteret eas infesto mucrone ; quarum una se per-
cussam cum lacrimis asseverans, mox egrotavit et requievit in
1. L¹ omelteet 6. L¹ dicere vell. 8. L¹ fuer. aer G2 super 9. G2 super-
nat. 9-10. M² G2 R2 non ventis 12. R2 iste M² G2 desevient 13. M¹ credens
15-16. L¹ percussionem numerorum 27. L¹ M² G2 R2 eam

(1) Cf. II Vita Urb . in MURATORI, <<sunt quinque vel sex cardinales ».
Rer. It. Scr. III, 634 : « Similiter hoc (2) Cf. Reg. III, to sgg. e partico-
<< tempore [mense augusti 1369] Vi- larmente 16-17.
<<terbii fuit mortalitas trans- (3) Cf. BARONIUS, Annales eccles.
« montanorum , in qua mortui a. 590, § XVIII, X, 494.
92 EPISTOLARIO

Domino. si non vultis hoc credere, non vos cogo. sufficit enim
steÈun
dunque la fla-
divino pe- aliquando fuisse pestes Dei iudicio potius immissas, quam aliqua,
gello,
sicut volunt nostri medici, vel elementorum vel aeris corruptela.
quo manifestius scire possitis inania iudicia medicorum esse, qui
pestem referunt ad corruptum aerem vel ad aliud quippiam ele- 5
mentorum, cum eius causam dicere debeant solam Dei, punientis
multos et probantis aliquos, voluntatem, contra quam nec me-

-
dicine valent nec fuga prodest nec aliud quod possit humanum
che solo la peni-
tenza e l'umiltà
ingenium reperire, nisi solum converti ad Dominum et eius iu-
possono
stornare stissimam, ut ita loquar, iram orationibus et ieiuniis mitigare. 10
dal nostro capo.
cum enim, sicut ait vir sanctus, quem Deus tot flagellis et plagis
per Satan permisit affligi, constituerit homini Deus terminos, qui
preteriri non poterunt (¹) ; cumque, sicut sancta dogmatizat Ecclesia
necnon vera disputat philosophia, cuncta Deus ab eterno previ-
Lamorte ci co-
glie al momento derit et, ut eveniunt, ordinarit; et tunc, crede michi, morimur 15
stabilito da Dio,
et ibi morimur, ubi et quando fuerat a rerum omnium principe
constitutum. nam, sicut super dictum textum vult divus Gre-
gorius : nulla que in hoc mundo hominibus fiunt, absque Dei
occulto consilio veniunt. nam cuncta Deus per secula presciens,
ante secula decrevit qualiter per secula disponantur. et subdit : 20
statutum quippe iam homini est vel quantum hunc mundi pro-
speritas sequatur, vel quantum adversitas feriat. et paulo post :
statutum quoque est quantum in ipsa vita mortali temporaliter
vivat (2). si ergo statutum est quantum hic vivere debeamus,
sicchè inutile pre- crede michi, nec vitam adimit in loco pestilentie degere, nec a 25
cauzione è la fuga
dai luoghi infetti ; morte defendit, quod maxime creditis, pestis tempore ad loca
salubria commigrare ; nisi forte Deum, quod ridiculum esset di-
cere, credatis futura non fixe sed conditionaliter ordinare, quasi
Deus sic enuntiet: si manebit Antonius in patria hoc tempore
pestifero morietur; sin autem in oppidum se Sancti Miniatis Flo- 30
1. L¹ vos non 6. L¹ causa 9. L ad dom. conv. 15. R2 ordinaret cor-
retto in ordinarit 21. M² G2 omettono iam 24. R2 enim 25. G2 hoc loco
26. L M Gª temp. pestis 28. futura] L¹ fortuna 29-30. M² G2 hoc temp. pest.
Ant. in patr. 30. L¹ omette se M² G2 Miniati

(1) Іов, XIV, 5 . cap . XIV Iob , cap. II, 3932 in


(2) S. GREG . Lib . XII Moralium in Opera, I, 986.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 93

rentini reduxerit, non morietur. non esset hoc iam futura dispo-
nere, sed potius sub incertitudine contingentie relaxare. adde
quod qui se putat, hoc aere derelicto, aut plus vivere aut mortis
viciniam evitare, infert ea que a Deo fiunt non ordine fixo pro- sele altrimenti fosse,
sorti umane sa-

5 cedere, sed fortuita quadam inconstantia fluctuare ; ut in Demo- rebberdatein balia


del caso; opinione
criti et Epicureorum detestabilem et explosam opinionem, qui mu- alla fede contraria.
tare fati vestri diem fugiendo creditis, incidatis, quasi cuncta non
ordine divine providentie, sed casu potius consequantur.
Irrefragabiliter, ut arbitror, probatum est, quantum ad fugien- De' rimasti
patriadunquemuo-
in

10 dam mortem attinet, hoc vestrum fugere nichil omnimode pertinere. ionosoltanto quel-
li che avean toc-
sed quomodo ? inquies, nonne sensibili ratione videmus de rema- mocato dell'
il limite estre-
esistenza

nentibus plures mori ? plures de remanentibus moriuntur, fateor, loro,


sed morituri fuerant; et postquam, ut videmus, venerat dies eo-
rum, si pluribus annis ante fugissent, si ultra Sauromatas et gla-
15 ciale oceanum latuissent, crede michi, eadem illa dies et hora,
qua mortui sunt, eos sine dubio rapuisset. at de recedentibus
pauci, sicut cernimus, moriuntur. nonne tutius manere cum illis,
dices, quorum sint paucissimi morituri, quam cum eis, quorum
ingens multitudo prostratur ? non fatear tutius. quid enim tibi
20 proderit superviventium turba, si cum pauculis morieris sique
fueris inter superstites periturus ? quod si evaseris, firmiter tene
te non fuisse eo loci vel temporis moriturus. nam si videre
possemus, quod vos putatis, fugitivos illos, qui supererunt, fuisse
remanentes in patria morituros, et in patria mortuos, si vobiscum
25 discessissent, evasuros, vestre sententie consentirem et, ut dici
solebat, pedibus in eam irem. sed cum in patria et extra patriam
solum morituri moriantur et evasuri supersint, non video quale
sit remedium contra pestem natalem fugere civitatem. dicam sicchè è inutile per
gli altri il fuggire
quod magis admireris, et non irrationabiliter forte dicam, istos esistente,
un pericolo non

30 qui patriam fugiunt et a suis, in quibus nutriti sunt, deliciis elon- esporsi
anzi , fuggendo ,
ad incon-
gantur, insolita substinentes incommoda, non properare sibi mor- trarlo.
tem, cuius dies ab eterno statutus est, sed ex hac migratione
mortis sibi causam invenire. hec hactenus.

2. M² G2 certitudine 4. fiunt] M² G2 sunt 8. G2 consequentur 16. L¹ ac


17. G2 aggiunge est a tutius 22. L¹ eo loco vel tempore 26. L¹ omette in 31. M
G2 properate
94 EPISTOLARIO

Passa poi a di-


mostrare contro le Nunc ad tua refellenda convertar. principio quidem, ut tua
ragioniaddottedal-
l' amico esser la verba referam, dicis quod, cum te Deus patriam fugientem in-
oata daDio, gia fectam mortemque possetenus devitantem ab eterno previderit
voluta
frutto del suo ar-
ma

bitrio; fixeque statuerit, hanc fugam, quam insaniam dixi, divinam dispo-
sitionem debeamus potius appellare. hec tu, volens me meo, 5
ut ais, telo confodere. sed, o ridiculum caput, quanvis enim
cuncta que fiunt, licet impotentia, hoc est culpa nostra, defor-
mitate damnabili a bono deficiant, in eo quod fiunt et non de-
ficiunt, a Deo et a Dei dispositione sint, nonne debent tamen et
bona et mala et recta et stulta et iusta et iniqua, secundum in- 10
tentionem et qualitatem mentis agentium appellari ? si quis ergo
hominem occidat, quia Dei dispositio est talis occisio, non pec-
cabit, non dicetur male fecisse, non in legem Domini commis-
sisse ? nonne nosti aliud esse timere, aliud dignum reprehen-
sione timere ? stulta est igitur sine contentione ista fuga, que 15
vos gravat expensis, vexat incommodis, nec est mortis, quam
vultis effugere, medicina : pusilanimitas etiam est, cum ob metum
necis solummodo fugiatis, licet ad hoc, quod est fugere, Deus
concurrat .
nec contendam hanc esse, ut tu ipse testaris, vite re-
e non
provocata tinende curam, sed vanam ; fateorque vitam omni studio cun- 20
che dalla vana sol-
lecitudine di tute-
lare la propria esi- ctisque laboribus conservandam, dummodo scias solum illum, qui
stenza,
vitam dedit, eiusdem esse sine tua diligentia vel laboribus serva-
torem. sed ais : quid luce carius ? si de eterna intelligis, nil
profecto; si de hac vita mortali et transitoria, quam optimi phi- 1

losophorum mortem dixerunt, tecum sentis, nichil vilius nichilque 25


minori impensa curandum est. sed, ne videaris non philoso-
phari, subdis : vitam caram et omnibus sumptibus redimendam
et, ut tuis utar verbis, presertim cum ad boni finem, non ad
cumulandas opes, non ad estum avaricie focillandum, non ad
cervicem superbie erigendam, optetur, sed ut nobis natisque 30
nostris ceterisque necessitudinibus necessaria ministremus, sub-
veniamus amicis, indigentes sublevemus et huiusmodi faciamus.
hec tu ; quasi michi persuadere velis, dum fugis patriam, te aliud
1. L¹ convertam 3. G2 providerit 4. G2 insanam 9. Tutti i mss. omettono a
dinanzi a Deo 15. L¹ R2 ista fuga sine cont. 20-21 . M G2 omettono cunctisque e
scrivonoet labor. 21. M² G2 omettono scias 23. L R2 clarius
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 95

quam metum mortis et vite cupidinem cogitare. an putem si


non esset annexa cura vite cum illis, que tam pompose iactas, te
illorum causa vel relicturum patriam, aut tot labores et incom-
moda subiturum ? inest nobis vite cupiditas, quia corpus habe- pulso
da queldell'
cieco im-
istinto
smus commune cum belluis in eo quod sensibile, nec non com- uomini che la ed
rende
alle agli
be-
mune cum plantis in eo quod vegetabile; sed ille, qui mentem stieugualmenteac-
cetta e preziosa.
separabat a sensibus, suum declarans affectum, dicebat: cupio
dissolvi et esse cum Christo (1) ; et Cesar dictator, cuius, sicut
aliorum Romanorum, finis erat amor patrie laudumque immensa
10 cupido (2), post victas Gallias, victum et occisum Pompeium su-
peratumque Senatum et post rempublicam patriamque subactam
dicere solitus fertur, quasi eum vivendi satietas teneret : vixi satis
nature, vixi satis et glorie (3) . nos autem, sicut bestie sensibus
dedite, solum de vita et, o stulticia, de qua vita ? certe de vita
15 transitoria, que continue labitur, cui quantum accedit, tantum
decedit, quamve fluentem retinere non possumus, cogitamus. nec
iam, si recte respicias, tuos istos sue conservatores salutis marti
se committentibus comparavi nec comparandos puto, nisi forte
corvum nivi possimus de nigredine comparare. nam, si de vita
20 contendimus, et pugnantibus et fugientibus, seu, ut verius dicam,
fugere putantibus pestem, dubia vita et hora mortis incerta est ;
si animi magnitudinem querimus, nulla sit comparatio facienda.
quid autem metu confusus addideris, recognosce. dicis enim : in Rintuzza poi le
esagerazionidiAn-
huius vero veneni tabe, aut nullos aut paucos ereptos agnovimus. tonio sul numero
de' Fiorentini mor-

25 si ereptos, hoc est mortuos, sentis, cur fugisti ? si ereptos, hoc ti di peste ;
est superstites, ut magis arbitror, intelligis, cur tam clare men-
dacium profers ? cum longe plures videamus etiam in locis pe-
stilentibus superesse, quam mori. deinde pro experientia rerum
magistra, miram salvationem de fugientibus et de manentibus in
30 patria stragem horribilem meministi, quasi experientia possit esse
de quoppiam; an hic moriturus fuerit intra certum temporis spa-
3. L¹ patr. rel. 7. M seperabat : il se aggiunto in interlinea. 14. L¹ stultia
19. R2 de nigr. possumus 24. L¹ omette vero ereptos 30. R2 patriam L¹ omette
horribilem

(1) PAUL. Ad Phil. I, 23 . (3) CIC. Pro M. Marcello, 25.


(2) VERG. Aen. VI, 823 .
96 EPISTOLARIO

cium, nisi hic steterit, vel an ibi fuerit evasurus, nisi ad illum
nega d'aver prese locum migrarit et manserit. nam quid de me dicam, quem refers
precauzioni per tu-
telarsè e la fami- septis inclusum, multorum evitare colloquia? quod quidem de
glia,
me te scripsisse miror, cum tu michi domesticus et socius, plene
scias me nunquam vel contubernium vel fabulationem alterius 5
sebben questa ab-
bia mandata in
vitavisse. si familiam villicatum misi, novit Deus quod non mea
villa; voluntas, sed trepidantis et post sororem extinctam et patris mor-
tem (1) insanientis coniugis consilium fuit, cui nullum videbam
ed egli siasi ac-
conciato a talune
periculum consentire. quod autem regimina vite receperim et
igieniche misure. pilam aromaticam manu gestem, non credas me ad mortis evi- 10
tationem, sed, ut molliciem meam fatear, ad delicias admisisse.
nec tibi blandiaris, quod, ut scribis, patria satius ducat suis civibus
aliquando carere quam manentes in perpetuum amittere. imo
patria fugientibus indignata est et manentibus gratiam habet, qui
si fugientium sequerentur exemplum, nullam, crede michi, pa- 15
triam haberemus. ibitis ergo, ut dicis, non vilissime muliercule,
sed fortes viri ; fortes profecto, si fugere fortitudinis est, et viri,
si virtutis est quod supra contra virtutes fieri verissime dispu-
tavi; et, ut subdis, abscessum vestrum salutis cure, non formidini,
ascribetis. plane quidem cure salutis, sed etiam formidini mortis. 20
quid enim est aliud cura salutis quam mortis metus ?
Combatte an-

cora taluni sottili


Et ut conclusioni respondendo tue aliquando concludam, que,
ragionamentidiser cum falsa premiseris, iuxta dialecticorum traditionem non potest
Antonio, che in-
vano si dichiara esse non falsa ; vide quanto in errore verseris. scribis enim, ut
caldo amatore del-

la sua cittàda, ab-


bandonata lui textum tuum in forma repetam : quoniam in hoc non patriam 25
fra i pericoli ;
fugimus aut deserimus, sed ipsam querimus et amamus ; ut ne-
cessario fatendum sit recedentes, non remanentes, in patria stare,
quanvis aliquando videantur absentes. non patriam fugitis, qui
metu pestis in patria vigentis et corpore et animo in alienos fines
tam avide commigratis, quibus nichil magis sit cordi quam pa- 30
triam non videre, quibus carissimum sit transire montes, ut ventis
hinc spirantibus non possitis afflari ? non patriam deseritis, qui
7. post] L R2 nosti 15. R2 sequeretur 16. L¹ dicitis 21. M² G2 R2 metus
mort. 29. MI G2 vigeatis R2 vigetis

(1) Intorno alla morte di Simone diamo altre notizie, perchè i libri de'
Riccomi e della figlia sua non posse- morti di questi anni più non esistono.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 97

eam fluctuantem et dubiam in paucorum presidio, tot in latruncu-


lorum manibus dimisistis ? vosne patriam queritis, qui ad terras quando fugge da
essa lontano,
exteras properatis ? an Florentia extra Florentiam invenienda est ?
an est altera vera Florentia, quam queritis, ut nobis fictam et
5 commenticiam dimittatis ? ubi es, Antoni ? an adeo tui oblitus
es, quod que non facis neque cogitas, sed quorum oppositum de-
liberas et exequeris, tibimet te facere videaris ? an patriam amatis,
quam in tot periculis reliquistis? patriam quidem amatis, sed nel maggior bi-
sogno.
florentem, non anxiam, non funestam; patriam amatis, sed dum
to leta est. cum nubila veniunt, abhorretis ; patriam amatis, sed
sine vestro periculo. o veri, sicut putas, amantes, imo vero
amentes ! verus quidem amor, ut quidam ait, omnia sustinet,
res altas aggreditur, timoris nescit angustias et inter dubia non
distinguit. que si impenditis patrie, vos ipsi, viri multe pru-
15 dentie, iudicate. an autem, ut dicis, necessario fatendum est re-
cedentes stare in patria et remanentes abesse, ubi es, unde venis,
Antoni ? dormisne, an, pavore attonitus, quasi baccho plenus et
ebrius, tibi videtur quod ego sim extra patriam, tu vero in patria
maneas ? quanta dementia est putare, ut tibi civilem possessio-
20 nem patrie sine contentione relinquam ? rem aliquam animo
solo plus quam animo simul et corpore possideri? an putem te,
qui extra patriam fugis et dubitare debeas te a patria vel morte vel
malorum hominum violentia posse prohiberi, patriam possidere ?
male iura civilia didicisti; nichil enim facilius possessione amittitur.
Conclude confi-
25 Sed iam finem faciam; longius enim me traxerunt vestre ine- dando che Antonio

ptie et tue nuge. satis enim arbitror tibi te tacitum consentire, vorrà riconoscere
il suo errore.
quod sint vera que dissero, teque iocandi potius animo quam spe
defendendi tam manifestum errorem ea que scripseris astruxisse.
non enim michi persuadere possum, quod tam graviter desi-
30 piendo desipias, licet mortem satis reprehensibiliter pertimescas (1).
6. L¹ R2 eque facis M² G2 R2 nec 11. R2 vere 14. G2 impeditis L¹ scientie
16. L2 remeantes 21. R2 possidet 21. Tutti i mss . an putem quod

(1) Coluccio non s'ingannava nelle riconobbe il proprio errore, ma si fe'


sue predizioni; gli argomenti ch'egli sostenitore caldissimo dell' opinione
adduce parvero infatti cosi persuasivi che avea fin allora oppugnata; talchè,
a ser Antonio, che questi non solo tornando del '99 ad infierire in Italia la
Coluccio Salutati, II. 7
98 EPISTOLARIO

vale felix. Florentie, die vigesimo primo augusti, sexta in-


dictione, .MCCCLXXXIII.
Iterum atque iterum vale.

XVIIII.

A FRANCESCO BARTOLINI (1). 5

[L¹, c. 84 A; M², с. 32 B; G2, с. 32 B; R¹, c. 33 B (mutila) ; R2, c. 118 Α.]

Insigni viro Francisco Bartolini optimo civi florentino.


Firenze,
2 settembre 1383 . RATER karissime. letor te bene valere, licet inter illas palu-
È lieto di saper-
lo sano a Venezia .
F stres insulas, in quibus inclita Venetorum urbs sita est et solo
manufacto mediis in undis mirabiliter ampliata, sicut scribis, dum 10
1. R2 omette vale felix M² G2 omettono felix R² omette die 3.M¹ Ga omettono
iterum vale, a cui tien dietro in R² il millesimo. 7. Così L ; M² G2 R1 R2 Francisco
Bartholini de Florentia

peste ed essendosi lo Zabarella, che <<<sententie dicitque propalam, nec id


insegnava in quegli anni a Padova, ri- <<<sermone tantum, ac stilo id idem
tirato per fuggirla cogli altri colleghi a <<certat, inanem esse fugam virique
Monselice, il nostro notaio gli scrisse « levis et nimium delicati , non con-
per biasimarne la risoluzione. La let- <<stantis, non fortis, non severi, non
tera del Chelli non ci è pervenuta; <<<gravis. hanc autem sententiam ut
ma possediamo invece la risposta dello << convelleres, quotiens cum eodem
Zabarella, conservata da due codici <<<concertasti, viro utique gravissimo
Marciani ( Lat. XIV, 127, cc. 183-194 ; <<<et huius etatis plane facundissimo ?
XIV, 129, C. 153 A- 157 B). In questa, « quot epistolis enim (leg. eum ?) e Flo-
intitolata << ad insignem virum ser An- <<<rentia deducere, tunc enim lues eam
<< thonium ser Chelli florentinum » , il <<<<depascebatur, et ad Sanctum Minia-
professor padovano constata il muta- <<tum, quo ea causa tu abieras, vocare,
mento d' avviso avvenuto nell'amico <<<licet incassum, laborasti ? tu igitur,
suo per maniera siffatta : <<<Nemo est <<<vir prudens, tu integer et constans,
<< itaque tam perspecte fidei, nec apud <<qua ratione nescio, propositum abieci-
« me quisquam tantum auctoritate va- <<sti tam fixum et totiens iactatum tum
<<let, ut eo de te referente potuissem <<<in communi sermone, cum in om-
<< in animum demittere, nunc te dicere <<<nibus [scriptis], tum in disputacione
<<idque litteris affirmare quod contra- « cum viro gravissimo Colucio ,
<<<dicentem te audissem et tua manu <<<tum quod etiam tua, quam nunc
<<perlegissem et tuis litteris. neque diximus, secessione comprobaveras ».
<<<<
<<<enim exciderunt littere ille tue, qui- Cf. anche A. KEINER, Kardinal Za-
<<bus obstas insigni viro Colucio ; barella, Münster, 1891, p. 29.
<<is quippe principem se fecit alterius (1) Del Bartolini sappiamo che fu
DI COLUCCIO SALUTATI 99

dominum tuum sequeris, nunc habeas incolatum (1), sed hic se-
datur pestis, aer pulcerrimus et saluber effectus est; iam pauci La peste ormai
è quasi scomparsa
anche a Firenze,
infirmantur, et ex egrotantibus longe plures liberantur quam pe-
reant (2) ; speramusque Deum optimum, in quo solo ponenda spes
5 est, nobiscum amodo benignius consulturum, ut iam exhalantes
paludes et illud permixtum cocleis, ne dicam stercoribus, lutum,
quo, recedentibus undis quibuslibet duodecim horis, tota civitas
illa graviter olet, dimittere liceat, et in patriam istam splendi- sicchè spera rive-
derlo presto di ri-
dam, suavem, amenam et, ut omnia simul amplectar, deliciosam, torno.
10 sublata pestis formidine, remeare; patriam, inquam, quam turpiter,
vana spe decepti fugiende mortis, que fixum ab omnipotenti Deo,
licet incertum nobis, diem habet, citra quem sistere vel ultra
quem pergere fas non est, et nimis timide reliquistis. hec hac-
tenus.
Risponde al dub-
15 Nunc ad tua dubia veniam. petis enim certus esse quis Se- bio mossogli sul
vero autore delle
neca Tragedias composuerit. hoc quidem compertum non Tragedie attribuite
a Seneca;
habeo : monitorem tamen Neronis Senecam, qui ab eodem disci-
pulo suo compulsus est mori, satis scio contra vulgi desipientis
errorem et multorum etiam magne auctoritatis opinionem, librum
20 illum non edidisse ; utpote qui contra tragicorum morem cum Ne- non è certo ilfilo-
sofo che le scrisse ,
rone magnifica loquentem non est verisimile se induxisse, quique
etiam in Octavia , ubi Agrippina Neronis mater execrans filium
1. L¹ omette nunc L R R habeat 5. L¹ benignus 6. R¹ dopo lutum di nuovo
ne dicam , ma canc. 7. R¹ nudis 10. R¹ omette quam agg. poi dal copista in inter-
linea. 13. R2 sed hec 15. R¹ veniamet infra &c. e qui si arresta in esso l'epistola.
18. L R2 disputantis 20. L¹ Ga quod M quam 21. L¹ verosim. 22. M² G2
R2 omettono etiam R2 octava

ascritto nel 1401 al capitolodi S.Maria lizie cit. XVIII, 65 , « nel tempo della
del Fiore per rinunzia di Zanobi Ar- <<<detta mortalità molta e molta gente
nolfi : egli era in quel tempo scrittore << si parti di Firenze ... ed andaronne
ed abbreviatore delle lettere apostoli- <<molti a Vinegia, e più in Romagna,
che. Il SALVINI, Catal. cron. dei canon. <<perchè la mortalità v'era stata ».
della chiesa metr. p. 29, n. 271 , da (2) « E poi in su l'entrata di set-
cui togliamo queste notizie, aggiunge << tembre mancò la detta mortalità e
che mori nel 1414, ma non sa dirci <<< morivanone per di infino a mezzo
nulla degli anni antecedenti, nè io <<settembre quaranta e più ;poi mancò,
sono stato più fortunato nelle mie ri- « e morianone otto, dieci o dodici per
cerche. <<infino a mezzo ottobre » ; SERNADDO,
(1) Come attesta SER NADDO, De- loc. cit. p. 66.

:
100 EPISTOLARIO

ab inferis accersitur, ponit Neronis fugam, Senatus sententiam et


defectionem exercituum, que constat illum Senecam non vidisse.
come prova fra Preterea adest Sidonius, antiquus testis et cui multum defe-
altro un passo di
Sidonio
nare .
Apolli- rendum est, qui hoc expresse testatur. in quibusdam enim ver-
sibus suis dactylicis phaleucis endecasyllabis, qui hoc ordine confecti 5
sunt, ut primus pes spondeus, secundus dactylus, tertius et quartus
trochei sint, quintus vero tum trocheus, tum spondeus ; alium
fuisse testatur tragicum quam Neronis magistrum. in illo quidem
capitulo, quod incipit :
10
Dic, dic, quod peto, Magne, dic, amabo,
Felix nomine &c. ( 1) ;

dum multa poetarum et aliorum auctorum suis in operibus legenda


negaret, post multa sic inquit :
Non quod Corduba prepotens alumnis
Facundum ciet, hic putes legendum ; IS

et sequitur de Cordubensibus referens ac distinguens :


Quorum unus colit hispidum Platona
Incassumque suum monet Neronem;

et subinferens de Tragico, sic sequitur :


Orchestram quatit alter Euripidis 20

Pictum fecibus Eschylon secutus,


Aut plaustris solitum sonare Thespin,
Qui post pulpita trita sub cothurno
Ducebant olide marem capelle ;
Pugnam tertius ille gallicani 25
Dixit Cesaris, ut gener socerque
Cognata impulerint in arma Romam ;

ut iam, tanto testimonio et tam claro nobis assistente, proculdubio


fateri oporteat alium fuisse Tragediarum auctorem quam illum, de
1. fugam ] L¹ figuram 3. cui] R2 cum cancell. 4. L¹ omette enim 5. L R2
dyaleticis phalentiis 6. G2 quarto 8. M² G2 R2 omettono tragicum 9. M² G2 R2
sic incip. 17. R2 unum ma cancell. 22. L R2 palustris resonare Thespim
24. M² G2 omettono olide L¹ R2 recano patrem 25. L R2 gallicam 26. R2 socer
generque 29. L M G² actorem

(1) SID. APOLL. Carm. IX, 694 sgg .


DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . ΙΟΙ

quo creditur, Neronis Augusti famosissimum monitorem. quis A chi però debba
ascriversene il me-
autem auctor iste fuerit, viderint studiosi; nichil enim audeo in re rito riesce oscuro.
tam obscura, ignorantie mee michi conscius, affirmare ( 1).
Ceterum in contentionem venisse te scribis cum aliquo studioso, Tocca poi del-
1' interpretazione
5 ut arbitror, de illo versiculo Dantis, ubi videtur innuere Semy- ferno
d'unverso
,
dell'In-
ramidem terre, quam soldanus obtinet, imperasse (2). credo qui-
in cui vuolsi
dem quod ille putaverit Dantem de Babylonia egyptia cogitasse; Dante accennichea
quam calumniam, aliquando factam, sepius memini me risisse (3). Babiloniacittàdel-
l'Egitto,
cum enim appellatione terre, non solum civitatem Babylonie,
10 quam multis post Ninum seculis in Egypto constat edificasse Cam-
bysem, sed etiam totam Egypti provinciam, cui profecto et Beli
filius, a quo seculares inchoantur hystorie, Ninus et ipsa Semyra-
mis imperaverunt, intelligere valeamus (4); quis audet dicere Dan-
tem, omnium rerum divinarum humanarumque doctissimum, de mentr'egli
all' Egitto
allude tutto

15 civitate, que post illam inceperit, et non de regione potius tunc un


quanto, posseduto
tempo da Se-
sensisse ? non enim inquit : miramide,

Fece la terra che 'l soldan correggie ;


sed dixit:
Tenne la terra che 'l soldan correggie.

20 nichil enim sub soldani dicione nunc est, vel in anno domini ed ai suoi di dal
soldano,
nostri Iesu Christi millesimo trecentesimo, ab Urbe vero condita
annis duobus millibus quinquaginta et uno, iuxta supputationem
Orosii (5), olympiade vero, si Solino credimus, quingentesima de-
cimanona (6), in quo anno Dantes noster suum illud poeticum som-
2. G2 fuerint 4. L¹ contentione 7. R2 omette ille 11. M² G2 omettono et
17. M² G2 soldam R2 soldano 19. M² G2 soldam R2 soldano 20. L R2 ditione
sold. 21. L¹ omette vero 22. M² G2 duo 22-23 . L R2 Or. supp.

(1) Per maggiori ragguagli v. lib . III, anche SUNDBY-RENIER, Della vita e
ep. VIII, 1, 150 sgg. delle op. di B. Latini, Firenze, 1884,
(2) Inf. V, 60. p. 103 sg.
(3) Che Dante avesse inteso allu- (4) Così l'intende anche IoH. DE
dere alla città d'Egitto giudicò il SERRAVALLE, Coment., Prato, 1891 ,
BOCCACCIO, Comm. lez. XVIII, Fi- P. 79 .
renze, 1863 , I, 451, e lo credettero (5) Cf. P. OROS. Lib . adv. pag. II,
anche molt'altri < magni sapientes », cap. п.
come afferma Benvenuto, Comm. Inf. (6) Cf. SOLIN. Collectan. rer. me-
canto V, I, 198, a' que' tempi. Cf. mor. lib. I, capp. xxvII -xxx.
102 EPISTOLARIO

nium extaticum asserit contigisse, sub soldani dominio tenebatur,


come per la prima
testifica sant'Ago-
quod non fuerit ipsi Semyramidi subiugatum. legimus enim, ut
stino.
refert divus Aurelius Augustinus libro decimoctavo De Civitate
Dei , in hec verba videlicet : nam quantum adtinet ad imperium,
nullum maius primis temporibus quam Assyriorum fuit, nec tam s
longe lateque diffusum, quippe ubi Ninus rex, Beli filius, univer-
sam Asiam, que totius orbis ad numerum partium tertia dicitur, ad
magnitudinem vero dimidia reperitur, subiecisse traditur. solis
quippe Indis in partibus orientis non dominabatur ; quos tamen,
eo defuncto, Semyramis, uxor eius, est aggressa bellando. ita fa- 10
ctum est, ut quicunque in illis terris populi sive reges erant, Assy-
riorum regno dicionique parerent et quicquid imperarent, efficerent.
hec ille (1) .

Que cum ita sint, quis potest in nostrum exclamare poetam,


cum omnia, que soldanus obtinet in Asia, computentur ? (2) vana IS
Si può del resto est igitur illa reprehensio ; licet etiam si de prima Babylonia, quam,
difendere anche la

interpretazione
chi di Solino, Isidoro, Orosio atque Pomponio Mela testibus, constat in
crede da Dante
ricordata la Babi-
lonia assira; Assyria fuisse conditam a Semyramide (3), sed vero propius est,
et Augustino placet, a Nembroth gigante, quam postea Semyramis,
hystoriis cognita gentium, ampliavit (4), intelligere velimus, posset, 20
perchè il soldano consideratis temporibus, non incongrue sustineri. constat enim
nel 1300 possedeva
l'Assiria e la Cal- soldanum Egyptium anno visionis et somnii prelibati totam Assy-
dea, poi toltegli
dai
me a Bagdad,insie- riam possedisse atque Chaldeam; unde mox anno primo nostri
Tartari
centesimi fuit per christianos atque Casanum Tartarorum regem
bello pulsus et capta de soldani manibus civitas Baldacensis, quam 25

7. M G² omettono Asiam 8. L¹ R2 subegisse 10. est manca in tutti i mss .


15. G2 vane 16. R2 qua 18. R2 assura L¹ proprius 24. M² G2 R2 reg. Tartar .
25. M G² de sold. man. bello puls. et capta

(1 ) S. AUG. De Civ. Dei, lib . XVIII, Mommsen de' Collectanea, Berolini ,


cap. II, 4-14. Nel testo però, dopo 1864, p. 237, 28); P. OROS. op. cit.
<< reperitur >>> si legge << usque ad lib. II, cap. III, I (cf. però II, II, I ,
<<<Lybiae fines subegisse », che il S. 5 e II, VI, 7-8) ; POMP. MELA, Cho-
omette.
rogr. I, 11, 63. Ma ISID. Orig. XV,
(2) È questo l'argomento di cui si 1, 4, checchè dica qui il S., segue
giova pure BENVENUTO, loc. cit. sant' Agostino
(3) Presso SOLINO, op. cit., la no- (4) S. AUG. De Civ. Dei, lib. XVI,
tizia è interpolazione tarda (cf. l'ed. cap. IV e cf. lib. XVIII, cap. 11.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 103

Aythonus, Armenie regis consanguineus, qui sub illis, ut asserit, tava,


che untempo por-
secondo Ai-
militavit, in suis refert Hystoriis fuisse quondam Babyloniam Babilonia,
tone, il nome di
appellatam (1). alii tamen, ut frater Guillelmus Tripolitanus, glielmo
dato invece daGu-
da Tripoli
aSusa
Aconensis conventus ordinis predicatorum, in opusculo suo dixit
5 civitatem Baldach illam esse, que Susa Assueri tempore voca-
batur, quam tamen constat metropolim fuisse Persarum (2).
sed scriptor Hystorie Godefredi de Bullion , qui Goffredo e dal biografoBu-
di
captioni, sicut refert, interfuit Damiate, vult, quod tamen ve- glione aCartagine.
rum esse non credo, Baldach fuisse Carthaginem (3); ut, si aucto-
10 ritatem prefati Aythoni sequi velimus, etiam de prima Babylonia
Altra spiegazio-
posset intelligi. adde quod in partibus Orientis, ubi dominium ne può darsi del
corregge>> dan-
fuit Semyramidis, sicut ab expertis didici, dominatur presbiter tesco;

Iohannes Babylonie, qui potentia sua atque situ et opportunitate


locorum taliter Egypto imminet, quod flumen Nilum, in quo
15 tota spes Egyptiorum est, aut potest auferre aut in Egyptum,
aggeribus ruptis, immittere ; ob que ipsum soldanum habet, licet
christianus, ut dicitur, censuarium et quasi subiectum. ut si hec,
que audivi, vera sunt, possit esse sensus :
Tenne la terra che 'l soldan correggie;

20 idest que soldano dominatur et imperat. hoc tamen, nisi istic, ubi
sunt homines talium rerum experti,verum esse reperias, non affirmo.
1. M² G2 R2 reg. Arm. 3. R¹ Guilielmus Tripolanus 5. L¹ Baldaac Tutti i mss.
Susis 7. Tutti i mss . Guillielmi 9. L¹ Baldaac 10. L M G2 R2 Aythonis
11. R2 possit 19. R2 soldano 21. M² G2 reperiaris

(1) Forse il S. desunse ciò da un opera di Casano è assegnata al 1310


suo codice della Storia de' Tartari di (cap. XLI e XLII).
AITONE, perchè ne' vari testi da me (2) Nella parte del trattato di Gu-
veduti (AYTHONI ARMENII Historia glielmo, messa a stampa dal DUCHESNE,
Orientalis , Helmaestadii , MDLXXXV ; Hist. Franc. script. V, 432-35, non v'è
AITHONE ARMENO, Passaggio di Terra cenno di questo; però con Bagdad
Santa in La historia de gli imper. greci identifica Susa M. Polo, il quale fu
di Niceta &c . , Venetia , Sansovino , compagno di viaggio del frate.
MDLXII ; HAITON, Histoire Orientale ou (3) Se questo scrittore è Iacopo da
des Tartares in BERGERON, Voyages, Vitry, come suppongo, il S. è caduto in
La Haye, 1735), non è punto detto errore : l'autore dell'Hist. Hierosolymi-
che Bagdad fosse Babilonia e nem- tana chiama « Maroch >> la città « quae
meno che Casano la prendesse nel <<quondam Carthago dicebatur »; BON-
1301 ; anzi la rotta del califfo per GARS, Gesta Dei per Francos, I, 1061 .
1
104 EPISTOLARIO

e distrugger così
le imputazioni fat-
Habes igitur que pro nunc occurrunt ad refellendam calum-
teal divino poeta. niam, qua nonnisi tamen ab ignorantibus noster poeta mordetur.
si quid contra hoc forte dicetur, rescribe et vale. Florentie, die
secundo septembris .

XX.
5

A SER GUCCIO DI FRANCESCO GUCCI ( 1).

[L¹, c. 86A ; M², с. 35 B; G2 , с. 34 B.]

Eloquenti viro ser Guccio Francisci civi florentino.


Firenze,
25 settembre 1383 . ARISSIME frater. habui de manibus ser Laurentii tui germani
Ebbe da ser Lo-
renzo la sciocca
Kcopiam originalem, ut arbitror, ad me sub nomine fratris 10
epistoladimaestro
Feltro, mei magistri Feltri stilo reprehensorio destinatam, quam pro-
fecto non credam de sue fraternitatis et solite discretionis pectore
che ha rimandata processisse. super qua re sibi scribo, remittens illam epistolam
al suo autore,
inepte scriptam, scabre compositam et insulse dictatam, ut, si
quis ausus fuerit eam suo nomini dedicare, commissa luat et in 15
2. L¹ quam corretto in qua 3. R2 hec M² G² dicentur R² omette et 8. Così
L¹ ; M² G2 Ser Guccio Francisci 13. L¹ omette remittens 14. L¹ insulso

(1) Guccio e Lorenzo di Francesco a lasciare Firenze ; e sebbene non


d'Andrea Gucci da Empoli, già ricor- risulti da questa epistola dov' egli si
dati in documenti del 1353 , veduti da recasse, io suppongo si rifugiasse in
F. DALL'ANCISA, op. cit. H, c. 228 A, Romagna. Del 1386 accompagnò a
abbracciarono entrambi la professione Pescia il S., ed ivi scrisse il 18 giugno
notarile, e perciò ci appaiono più e l'atto ufficiale del lodo pronunciato dal
più volte rammentati negli atti del S.; cf. vol. I, 127, nota 1. Nell'estate
tempo. Del 1375 così, per non parlar del 1388 andò ambasciatore a Genova
che di lui, ser Guccio è notaio della per trattare di certe rappresaglie do- ...

Camera del comune (Arch. di Stato mandate a danno de' Fiorentini (Arch.
in Firenze, Camarlinghi della Cam. di Stato in Firenze, Miss. reg. 21, c. 33B,
n. 218, 1 genn.-28 febbr. 1374, s. f.); « Duci Ianuens. », 3 luglio) ; ma non
del 1378 de' priori per S. Giovanni potè compiere la sua missione, e fu
(Diar. d'anon. p. 369-70) ; l'anno ap- costretto a ritornarvi pochi mesi dopo
presso poi apparisce come testimone (Miss. cit. reg. 21, c. 57 A, 15 ottobre).
alla promessa, già rammentata, de' Un'altra ambasceria, ma questa volta
Pistoiesi insieme ad Antonio di ser ai Senesi, sostenne del 1392 (Miss.
Chello (cf. p. 81). Il timor della cit. reg. 22, с. 82 B, 7 febbraio) ; d'al-
peste consigliò tre anni dopo lui pure lora in poi io perdo le sue tracce.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 105

pacem dimittere viros invicem benivolos assuescat (¹). habui et eteracondaessa la let-
lui diretta
copiam littere, quam tu ipse videris ad meum ser Dionysium a ser Dionigi,

direxisse, in qua quod stilo emergas letatus sum (2). vellem ta- ma
di cuicombatte
loda lo stile,le
men quod similiter tue sententie convenirent : principio quidem opinioni,
5 dicis quod infectum aerem evitantes manum Dei non eludunt,
quin imo potius reverentur et timent, nam Dei iudicium me-
tuunt, quod est initium sapientie. an ego dixi fugientes istos
Dei manum eludere ? an non dixi, ad ser Antonium meum ser- mostrando la fiac-
chezza de' suoi ar-
monem dirigens (3), quod metu mortis, quam timere stultissimum gomenti.
10 est, putaret Dei manum eludere et eius inevitabilem sententiam
evitare? an idem est eludere et eludere se putare ? non sum ita
demens, quod id quod omnino fieri non potest arguam quem
fecisse. sed, dic michi : si Deus, occulto suo iudicio, quod nul- Chi fugge, per
tema di morire, i
lus negare debet catholicus, aerem inficit, et ad punitionem ho- luoghi infetti,
15 minum pestem immittit, quid agunt animo, quid intendunt ad
loca salubria fugientes, nisi quod faciunt in urbe damnati, dum
fugiunt, ut executionem late sententie per eorum absentiam fru-
strentur et eludant ? nec iam dicas hunc timorem sapientie non è nè saggio
nè religioso,
principium esse, aut sic timendo mortales immortali Deo reve-
1. L¹ pace 8. L¹ mei 11. L¹ omette ita 17. M² G2 frustr. per eor. abs.
19. L¹ ut

(1) Cf. l'epistola seguente. Dionigi di ser Giovanni di Tuccio di


(2) Ser Guccio la pretendeva infatti San Donato in Poggio, notaio fioren-
a letterato, e che fra i suoi concitta- tino, il qualedel 1384, essendo « scriba
dini godesse anche per questo rispetto <<offitii dominorum priorum », chiese
d'una certa considerazione ne dà prova ed ottenne un coadiutore nella per-
una letterina, scrittagli il 24 dicem- sona di ser Tommaso di ser Francesco
bre 1381 da Lorenzo Ridolfi, allora Marchi, tenuto calcolo ch'egli era « ad
studente a Bologna (cod. Pal. Panc. <<<senium iam declinans et in certis
II, 6, c. 19 A ; cf. p. 81). Ma un'epi- <<<partibus aliquibus senium defectivis
stola di Guccio ad Andreolo di Cri- << qualitatibus iam preventus » (Arch.
stoforo, nella quale si è proposto d' il- di Stato in Firenze, Riformag. n. 74,
lustrare que' versi dell' VIII dell' In- c. 231 B, 3 febbraio 1383 s. f.) . Di
ferno, dove si tocca della fortuna, delle lui nello stesso Archivio si hanno
influenze celesti e del libero arbitrio, due protocolli (n. 75, a. 1366-1403)
data da poco alla luce (Propugnatore, e molti documenti nel Diplomatico.
n. s. , I, par. II, p. 325), non ci parla (3) Anche la lettera del Gucci,
troppo in favore nè della sua dottrina, come quella di maestro Feltro, era
nè dell'eloquenza sua. Ser Dionigi, stata provocata dalla risposta del S. a
qui ricordato, dovrebbe esser quel ser ser Antonio .

Coluccio Salutati, II. 7*


106 EPISTOLARIO

siffatto terrore è rentiam exhibere. hoc quidem timore credunt demones, quo-
proprio de' demo-
ni,
niam unus est Deus, et contremiscunt; hoc timore, post trans-
gressionem divini precepti primi parentes, cum audissent vocem
Domini in paradiso deambulantis ad auram post meridiem,
abscondit se Adam et uxor eius a facie domini Dei in medio 5
ligni paradisi (1) ; et quicquid timore divini iudicii ubicunque le-
gimus esse factum ; ut iam non sit iste timor principium sapien-
efrutto del pec- tie, sed insipientie peccati ; nec consiliorum spiritualium, sed
cato.

Poichè Dio non carnalium. nec putes, cum dixit Deus : nolo mortem peccatoris,
risparmia la vita
de' peccatori, pur sed ut convertatur et vivat (2) ; de hac morte resolutionis, per 10
volendone la con-
versione,
quam anima a corpore separatur, intelligendum esse, sed de
morte illa secunda, qua damnati perpetuo cruciantur. an noluit
Deus Petrum mori, quem ab Urbe martyrium effugientem incre-
puit respondendo : vado Romam iterum crucifigi ? (3) an noluit
Deus, ut ad peccatores veniam, Dathan, Abiron et Core ; quos, 15
sicut sacre littere testantur, disrupta terra sub pedibus eorum et
aperuit os suum, devorans cum tabernaculis suis et universa
substantia eorum descenderuntque vivi in inferno operti humo,
perire ? (4) si Deus, ut tu ipse fateris, ubique est ; sed, ut tuis
utar verbis, alibi pestem, alibi excidia, alibi intestina certamina, 20
alibi incolumitatem, alibi prosperos successus, alibi tranquillita-
tem et requiem secundum exigentiam meritorum iusto iudicio
nondeesi confidare distribuit et compensat; tu quis es, cui fugienti putes Deum vi-
in una immeritata
indulgenza. tam istam pro meritis indulgere ? si hoc sentis, mendax es, et
veritas non est in te. nam, ut inquit Apostolus: si dixerimus 25
quoniam peccatum non habemus, ipsi nos seducimus et ve-
ritas non est in nobis (s), quin imo istud putare vel credere,
maxima superbia est et mendacem Deum facimus et verbum
2. L¹ omette Deus 3. M¹ G2 audivissent 4. M² G2 deamb. in par . 10. L¹ viv.
et conv. 12. M² G2 voluit 13. M² martirum corretto in martirium L¹ effugiendo
corretto in effugientem 14. L¹ in tem 15. LI Thore 16. M¹ reca due volte testantur
17. M² G2 aperiens - devoravit 17-18 . L¹ universam substantiam 18. M¹ viri 24. G2 est

(1) Genes. III, 18. scriptum in R. A. LIPSIUS, Acta


(2) Cf. IOANN. XII, 40 ; MATTH. Apost. apocrypha, Lipsiae, 1891, p. 7,
XIII, 15 ; Acta Ap . XXVIII, 27 . cap. VI .
(3) Cf. Martirium b . Petri (4) Num. XVI, 27 .
apostoli a Lino episcopo con- (5) IOANN. I, 1, 8.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 107

eius non est in nobis (1). famosissima sententia apud philosophos


gentiles fuit et precipue stoicos, omnes homines stultos esse,
cum nullum viderent tam exacte virtutis, quin in aliquo non er-
raret. stultos enim volebant, qui virtutibus derelictis post erran-
5 tium viam sensuum deviabant. quod cum ita sit, cumque non moTutti infatti sia-
macchiati di

sit qui faciat bonum, non sit qui faciat usque ad unum (2), ab colpe,
omnibus et ubique expectandum est Dei iudicium et timendum.
quindidella
nec credas divine dispositionis fatum, quod ab eterno vite spa- colpi esposti ai
divina
cium cuilibet ordinavit, posse fugiendo medicinis aut humanis vendetta.
To inventionibus commutari. et si aliquando iactent se medici fu-
gasse mortem aut vite terminum prorogasse, secundum suas in-
La morte SO-
ventiones loquuntur. fixe quidem Deus quemlibet mori permittit praggiunge al mo-
solum quando moriturum ante seculum ordinavit. nec sum adeo mento prestabili-
to,

demens, quod ex Dei providentia aut ordinatione credam neces-


15 sitatem futuris contingentibus adici, vel liberum nostre volun-
tatis arbitrium in aliqua necessitate versari. sed ea que nobis benchè ciò che può
parer a noi con-
tingente sia pere
et ad nos relata contingentia sunt, si ad immobilem cuncta re- Dio immutabile
gentis Dei ordinem referas et immutabilia et certa sunt. quid enim fisso,
ante secula providit Deus, nisi quod futurum esse decrevit ? de-
20 crevit tamen omnia futura secundum qualitates suas ; voluntaria,
scilicet, futura voluntarie, contingentia contingenter, necessaria
necessarie. quid autem ad id, quod de Ezechia rege, cui quin-
decim ad vitam annos Deum legimus addidisse, videris obicere,
dicam, nisi quod beatus Gregorius, in principio .XII. libri Mora- comeprova s. Gre-
gorio nei Morali.
25 lium super Iob, spiritu divino ministrante, respondit? cum
enim dixisset: statutum quoque est homini (scilicet quantum in
ipsa vita mortali temporaliter vivat), sic inquit: nam etsi an-
nos .xv. Ezechie regi ad vitam addidit omnipotens Deus, tum
eum mori permisit, cum eum prescivit esse moriturum (3). et
30 subdit paulo post: sed per prophetam Dominus dixit quo tem-
pore mori ipse merebatur : per largitudinem vero misericordie illo
1. M² G2 in nobis non est 9. M² vel med. aut G2 vel med. vel 12. L¹ permittat
14. G2 prudentia corretto in providentia 22. M necessario 31. M² G2 largitatem

(I) IOANN. I, 10. cap . XIV Iob , cap. II, § 3932, in


(2) Psalm . XIII, 1 , 3 ; LII, 4. Opera, I, 986. Il testo nella stampa
(3) S. GREG. Libri XII moral. in è qua e là diverso.
108 EPISTOLARIO

eum tempore ad mortem distulit, quo ante secula ipse presci-


Èinumano
rifiutar poii vit (1). deinde, ut que subnectis attingam, estne humanissimum
ai morti

pietosi
dovuti; uffici lor mortuos fugere et timere quod videas mortuos sepeliri ? quanto
humanius est extinctos ad sepulturam querere et huic operi pie-
tatis intrepidis mentibus operam indulgere, cum precipue de 5
Tobia legamus: quando cum lacrimis orabas et sepeliebas mor-
tuos et derelinquebas prandium et mortuos abscondebas in domo
tua et nocte sepeliebas, ego obtuli orationem tuam Domino, quia
acceptus eras Deo (2). videsne in angelico verbo quantum sit
apud Deum quod tu et alii fugitis, mortuos sepelire ? ut non sic 10
facile pronunciare debeas humanissimum esse fugiendo mortuos
evitare. nam et mortuos flere tibi non veto, dummodo semper
moderationem adhibeas, ut extorqueat lacrimas miseratio pia et
misericors pietas, non languor, non pusilanimitas, non mentis
mollicies et egritudo. denique quasi verborum sonantium stre- 15
e se è vero che pitus veritatem possit astruere, conaris asserere quod mortem
proprio sia degli
uomini temere la non timere stultissimum sit, tragicum illud adducens :
morte,

Etmortis dominus timuit mori (3).

quod si de Plutone, ut intellexit poeta, forsitan sentias, cum


ipse, sicut ceteri, de diis gentium non aliter quam de homini- 20
bus sint locuti, et non solum ut de hominibus, sed ut de vitiosis
hominibus, iam tecum non contendam. scio quidem et te et
pene cunctos homines mortem, ut asseris, formidare. sed si de
non
è possibile Christo velis, quia videatur orasse patrem, ut ab ipso calix re-
ammetter ciò della
divinità,
moveretur, mortem timuisse, sentire, accipe quid de hac re te- 25
neam .
Christus quidem mortem non timuit, qui venientibus ad
eum capiendum volens occurrerit ; qui cum unico verbo prostras-
set eos, potuit mortem leviter evitare ; qui proditoris sui sciens,
in quo tradendus erat acceperit osculum, quique insanienti Petro
preceperit quod gladium in vaginam converteret, dixeritque : ca- 30

6. M G2 orab . cum lacr. 12. L¹ super 16. L¹ poss. ver . 22. M¹ omette et dopo
te G2 et tecum pene 24. L¹ patr. or. 27-28. L¹ eos prostr. 29. L¹ obsc. ассер.

(1) S. GREG. op. e loc. cit. c. 987. (3) SEN. Trag. Herc . Fur.569 :
(2) ТОВ. ХІІ, 12-13 . il testo << pertimuit » .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 109

licem, quem dedit michi pater, non vis ut bibam ? (1) an pu-
tas quia non possum rogare patrem et exhibebit michi modo
plus quam duodecim legiones angelorum ? (2) ut quicquid Christo poichè Cristo non
ebbe paura di mo-
tribuant ignorantes, videamus ipsum mortem non timuisse, quam rire,
5 sponte subiit, et quam etiam multi seculares homines et pagani
proceres et pene cuncti christiani martyres non timuerunt. unde
et notanter orans dixit: pater mi, si possibile est, transeat a me
calix iste (3), ad discretionem adiciens iste; ut a se vellet non
calicem, sed illum calicem removeri, diligens scilicet carnaliter
10 populum, qui ipsum crucifigere satagebat; quasi diceret : mortem,
quam isti parant, dolens super eorum peccato, cupio removeri ;
non volo mortem, ad quam recipiendam pro salute cunctorum
veneram, evitare. sicut de Scipione legimus, qui cum audisset tal nè senti del resto
timore Scipio-
in somnio sibi a propinquorum manibus mortis periculum immi- ne,
15 nere, dictante Cicerone, subiunxit : hic ego, etsi eram perterritus,
non tam mortis metu, quam insidiarum a meis (4); ut simili modo
loquendi videatur Christus peccatum Iudeorum, non mortem,
quam suscipere venerat, abhorrere. sed quid in hoc moror, cum anziadinsegnarelo
sprezzo della mor-
tota philosophia solum de contemnenda morte disputet, et ille tefilosofia
mirò sempre
. la
20 demum, ut Seneca vult, bene vivat, qui mortem didicit non ti-
mere? (s) non dicas igitur frivolas rationes, quas videas incon-
vellende veritatis radicibus esse subnixas, sed potius tu et alii,
qui Dei potentiam ad urbem unam contrahitis, vosmet, veritate
cognita, deridete, et que ad eundem ser Antonium secundo loco
25 descripsi, quorum copiam te scio habuisse, curiose discutite, sicque a Lo esorta infine
meditare i suoi

facile videbitis in quanta mentis cecitate tu et ceteri, qui metu scritti anteriori
mortis fugitis patriam, maneatis. vale felix et mei memor. Flo- sull'argomento.
rentie, vigesimo quinto septembris, septima indictione.

1. M² G2 aggiungono illum dopo bibam 2. M² G2 aggiungono meum dopo patrem


6. non] M² G2 ne utiquam 7. M² G2 omettono et 25. M² G2 hab. scio 26. M
G2 cec. ment . 28. L¹ omette l'indizione.

(1) IOANN. XVIII, 11 . (4) CIC. De republ. VI, 14.


(2) MATTH. XXVI, 53 . (5) Cf. Ep. ad Luc. IV, 4 ; CXI,
(3) MATTH. XXVI, 39. 4 &c.
IIO EPISTOLARIO

ΧΧΙ .

A MAESTRO FELTRO DA SANT' ARCANGELO (1) .

[Cod. della Capitolare di Zeitz, n. 51, c. 72 Β.]

Colucius ad Feltrum de Sancto Archangelo.


Firenze, 25 (? ) set-
tembre 1383 . RATER optime, litteram interclusam, ut vides, tuo sub nomine 5
Rimanda a Fel-
tro l'epistola che
F inscriptam mirabundus accepi, nec michi persuaderi potest il-
costui gli aveva lam tuum fuisse dictamen. nam, ut a coniunctione positioneque
diretta

6. Cod. persuadere

(1 ) È questa la risposta che nel- il Turchi del 1400 erasi recato quale
l'epistola precedente il S. afferma aver cancelliere di Carlo Malatesta. Ecco
fatta all'impertinente cantafavola ar- il viglietto, che mi par utile produrre
recatagli da ser Lorenzo Gucci ; la in parte a complemento di questi
quale, non registrata da Coluccio in scarsi cenni sul maestro romagnolo:
veruno de' suoi copialettere, forse per- <<< Gloriose facundie celeberrimo
chè gli parve troppo vivace, ci venne « vati magistro Feltro de Sancto Ar-
fortunatamente serbata da un prezioso << changelo, patri et domino meo a-
ms. della biblioteca Capitolare di <<mantissimoet optimo. mutavit, e-
Zeitz, sul quale cf. FEDOR BECH, Ver- << depol, inclite vates et eloquencie
zeichniss der alt. Hss. u. Drucke in der <<<<magister insignis, tui suavissimi le-
Domherren-Bibliothek zu Zeitz, Berlin , <<poris ingenium fons uberius, qui a
1881 , p. 24. Chi maestro Feltro si <<<sede tui sacratissimi pectoris inde-
fosse non posso con certezza affer- <<<sinenter emanat. nam , ut verum fa-
mare ; ma stimo non allontanarmi dal « tear, decreveram me sevi Cupidinis
vero congetturando che egli, chiamato << ardoribus non torqueri ; expertus ete-
qui « regio cancelliere » , cioè a dir << nim quot languores molles flamme
principesco, e dottor di leggi, fungesse <<<ceci furoris iniciant, que mentem
da segretario di qualche signorotto di « effeminant, virtutem floccifaciunt et
Romagna e, più precisamente, de' Ma- <<<attrahentibus pestiferisque blandi-
latesta. M' induce in codest'avviso un <<<mentis omne virile robur enervant.
viglietto, che alla presente epistola va « at nunc, mutato iudicio, quod prius
innanzi nel citato cod., diretto a Feltro «dissuadebat ratio scaturientes orna-
stesso da P. Turchi, e datato sempli- <<<<tus tue gloriose facundie suaserunt.
cemente « in atrio » ; il che dimostra <<nempe epistola tuaTulliano rore quod
come entrambi, parecchi anni dopo <<<ferme sopitum est et inane ab imis
però, vivessero, se non sotto lo stesso << (cod. unis) radicibus sacrum et grave
tetto, nella città medesima, la quale <<<revocavit incendium et illud mihi de-
non può essere altra da Rimini, dove <<duxit in placitum quod prius summe
DI COLUCCIO SALUTATI . III

litterarum, in quibus orthographie ratio desideratur, incipiam, non non sapendosi in-
durre a ritenerla

possum credere de fonte illo tue eloquentie, qui cunctarum scien- sua
tiarum et precipue grammatice atque rethorice tum regulis tum
doctrina tum habitu facundissimus es, tot in scribendo prorsus
5 intolerandos errores et scribendi ignorantiam processisse. et ut rori
peridigravissimi er-
grammatica
e d'ortografia di
aliqua graviora, infinita quidem sunt, adnotem, quis patiatur a tuo cui ribocca, e che
examine dimitti epistollam , geminato 1, morbicholoxam enumerando
in parte ei vien. qui
per cho et x, connessam per geminum ss, elludo per 11
duplex; et, quod summe visum et aures offendit, iacullat 11
10 in sue scripture serie combinare ? quis non indignetur puxsil-
lanimitati per x et 11 duplex, subpeditare per b, chona-
tur per ch scribi, stimulloque 1 alterum assumpsisse ? quis
non irrideat conpunctus sine c, eluditur , ut iam incipiam
singulis suam reddere regulam, per 1 duplicatum, prefixi per s,
15 vi per y, malunt, in quo scriptor multus est, per 1 geminum,
nullatenus per 1simplum, maculari per ch et duo 11, Her-
culis sine het 11 duplici, appositum per unum p, lacus
per ch et in genere masculino, exteros per x et s, lauda-
bile per binum 11 , carbasa perch, centesimo per x, con-
20 fuse per x, terre motibus per solum r; dextre per s,
muliercula per unum et alterum 1, accusabor unico solo c,
latrunculum per ch , proficisci per duplex ss , dessidi-
bus , sic enim scriptum est, quod quid importet neminem scire
arbitror, per duo ss , historiographo sine h, efficacius per
1. Cod. ne 4. Cod. est 7. Cod. epistolam 11. Cod. suppeditare 13. Cod. con-
puntus - elluditur 15. Cod. vy - mallunt 16. Cod, nulatenus per f- machulari - ercullis
17. Cod. apositum - lachus 18. Cod, exsteros laudabille 19. Cod. carbasa e l'h
X S

in interlinea - centensimo 20. Cod. terrae , il primo respunto - dextre 21. Cod. mul-
liercula acusabor 22. Cod. latrunchulum - proficissi 24. Cod. istoriograpo - effichacius

<<<displicuit. et quem non delectet, « te virtuosum arripuit in Flori-


«quis non sequatur quod veneranda nam , aput illos appetitus illecebris
«sublimitas tue senectutis elegit ? <<cogitetur nepharie voluptatis. om-
....... prospice tamen quam male « nium turpissimum est in sapiente, a
« conveniant etati et professioni tue «quo debent omnia moderate consti-
«iacula Veneris. incertum etenim « tui, dissolutum aliquod et virtuose
« vulgus, aura veloci mobilius semper, «racionis immoto decreto contrarium
«obloquitur, conferens iniqua iudicia. <<cogitari. vale. in atrio, octavo ydus
« cave itaque, pater optime, ne quod <<<aprilis. Turchus » . Cod. cit. c . 594.
112 EPISTOLARIO

ch , deduxisset per xs et in ultimis per unums, provinciis


per t, adnotatis sine d, eandem per m, intra per d, quo-
tidie per co , et alia infinita que sequuntur ? tedet enim per
cuncta discurrere, que contra grammatice precepta ille describit.
denique stilus ille redoletne aut regium cancellarium aut iuris do- 5
scorretta non ctum aut magistrum Feltrum ?
Dacchèscrittura
tanto non certe ; stilus quidem obscu-
può appartenergli, rissime sententie, manans eloquentia, que potius infantia dici
debeat, et de qua quod Seneca de Mecenate retulit, dici merito
possit: vide eloquentiam ebrii hominis, involutam et errantem et
licentie plenam (1) ; et quod paulo superius dixerat: abrupte sen- 10
tentie et suspitiose, in quibus plus intelligendum sit, quam au-
diendum (2). invitus et tristis hec scribo; nollem enim alicui
nocere, sed grave michi est tibi nugas, a quibus alienus esse de-
beas, ascribere, et me stilo temerario invectionis accersitum. sed
sia sua cura sco-
vrirne l'autore e quia illum, quicumque sit, insani capitis hominem et tibi et michi 15
trar vendetta di si invidere puto, vide litteram illam, ut in ipsum, si quid meruerit,
presuntuoso ardi-
mento.
auctoritate domini tui debite seviatur. respondissem libenter, si
mereretur, si non insaniret, sique se, non dicam michi, sed tibi
intelligendum prebuisset. tu vale, mi Feltre, et nebulonem illum
elude. 20

ΧΧΙΙ.

AD UBALDINO BUONAMICI (3) .

[L¹, C. 151A ; M², с. 39 B ; G2, c. 39 B; R¹, c. 27 B, mutila. ]

Domino Ubaldino priori Sancti Stephani.


Firenze,
30 ottobre 1383 . UM vidissem, frater optime, epistolam tuam multis eloquentie 25
Giunta nelle sue
mani l'epistoladi-
C floribus sententiarumque luminibus exornatam, quam sub
rètta da
al Bruni Ubaldino trium articulorum divisione compositam ad eloquentissimum pa-
1. Cod. deduxsiset - provintiis ; il t per correzione da c 2. Cod. anotatis eamdem
int'a et d cotidie 4. Cod. omette que ille e dà describi 7. Cod. manas 8. Cod.
Macenate 19. Cod. non preb. 24. Così L¹; M G R Ad dominum Ubaldinum
priorem S. Stephani 25. M² G2 tuam ep.

(1) SEN. Ep. lib. XIX, ep. 5, 4-5. (3) Intorno ad Ubaldino di Cambio
(2) Ibid. 1. di Buonamico Buonamici, dopo il
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 113

trem meum dominum Franciscum Bruni, gloriosum summi pon-


rimase sedapprima
tificis secretarium, destinasti ; aliquandiu mecum dubius reputavi incerto rispon-
deberemne ad illam litteram respondere. et ne scriberem dua- dergli ;
bus maxime rationibus persuadebar. videbatur enim incongruum
5 quod ad ea que ad alterum scripta sunt responsionis onus assu- non essendo la let-
tera a lui indiriz-

merem et irrequisitus contra per te scripta dictarem. addebatur do zataglie conferman-


argomenti
insuper quod, licet contra me scribere videreris, plura tamen pro imellessantearea
lo pre-
veritate, cui nitor, astruxeris, ut ea altioris indaginis studio pon- tenderventistr
deranti pro mea sententia videantur, licet innuas contrarium, gere.
8. M¹ Gastraxeris

SALVINI (Catal. cron. de' canon. p. 25, << talis quod ei suarum virtutum me-
n. 246) ed il MEHUS (Ep. ossia ragion. <<<ritis omnium bonorum incrementa
di m. Lapo da Castigl. p. xxxv) ha <<<<debentur » ; Arch. di Stato in Fi-
messe fuori molte notizie il GHERARDI renze, Miss. reg. 16, c. 15 A, 30 agosto.
nella prefazione al Diar. d'anon. fior. Sia vero o no quanto racconta nel
p. 229 sgg. , alla quale rimando i let- suo Diario l'anonimo sulle trattative
tori, pago di aggiungere qui talune in- di pace intavolate dai Fiorentini con
dicazioni che compiono e correggono Gregorio XI nel giugno 1377 (p. 333)
in parte quelle dell'erudito fiorentino. e sfumate in seguito alle arbitrarie
Ricorderò così che il primo documento promesse del Buonamici, certo si è
in cui apparisce attore il Buonamici, che i Fiorentini non tolsero a costui
è quell'atto del 2 aprile 1364, con cui la loro benevolenza ; come ne danno
gli scolari in diritto canonico dello prova le lettere premurosissime, che
Studio fiorentino eleggono in lor pro- del 1380 scrissero per raccomandarlo
fessore d. Giovanni abbate di S. Sal- a certi cardinali; arch. cit. Miss. reg.
vatore, ove Filippo Gianfigliazzi non 19, C. 13 A ; « DD. Francie, Pa-
venisse a coprire la cattedra offertagli ; <<<due » &c., 16 giugno. E siccome
Ubaldino si sottoscrive già priore di di lui, che recavasi di nuovo presso
S. Stefano a Ponte ; Statuti della Univ. il pontefice, si servirono anche nel
e Studio fior., App. par. II, p. 298. 1385 per caldeggiare gl'interessi di
Del 1375 egli apparteneva alla curia due chierici, loro concittadini (Miss.
romana in qualità di uditore del car- reg. 20, с. 99 в : « Раре », 31 agosto),
dinal Morinense (Roberto di Ginevra?), e la domanda fatta da frate Lodovico
e quando ritornò presso il suo signore Nerli per essere conventato in teo-
dopo un lungo soggiorno in patria, logia (Miss. reg. 20, c. 131 в: « Раре »,
provocato da certi incarichi affidatigli 21 novembre), così non mi pare punto
dalla Signoria, questa fe' scriver in da mettere in dubbio, come sembra
di lui favore, così al suo padrone come invece al Gherardi, l'affermazione del-
al cardinale d'Albano, caldissime let- l'UGHELLI (Italia sacra, I, 627) che la
tere, dove, fra altro, è chiamato <<<vir Signoria si maneggiasse presso il pon-
<<quidem eloquio floridus et opere tefice nel '91, perchè Ubaldino fosse
« circunspectus, morum venustate cla- eletto vescovo di Cortona. Sugli ul-
< rus ac fide sincerus, sermone verax teriori suoi casi veggasi del resto
<<factisque efficax et fidelis, et denique lib. VI, ep. xx.
Coluccio Salutati, II. 8
114 EPISTOLARIO

militare. sed cum humanum sit amicorum erroribus compati et


Pure ildesiderio
di toglierlo dal-
ut in veritatis lumen de tenebris eruantur adniti, ut super his
l'errore trionfo di
ogni scrupolo. que scribis aperiam, licet forsan presumptuose, quod sentio teque
paulisper devium reducam in viam et ad veritatem aditum cunctis
pandam, calamum continere non potui, quin ad asserendam ve- 5
ritatem, quam frustra conaris evellere, non flectatur. parce tamen
si alicubi forsan mordacior esse videbor. non enim possum sine
stomaco loqui, cum videam tot contra veritatem, licet inanes,
Eidifenderà dun- calumnias reperiri. principio tamen unum admonuisse velim, quod
que le proprie opi-
nioni, che,
come sonofondate
sulla ea que quasi prima facie reprehensurus inconvincibilibus argumen- 10

verità,nontemono
confutazioni; tis vestita tibi visa sunt, postquam plene discusseris, medullis
intrinsecus patefactis, secunda facie videbuntur invicta. habet
enim hoc veritas, quod quanto magis excutitur, magis appareat et
in sue vivacitatis splendorem clarius elucescat. nec puto, ut tibi
et opinioni tue blandiendo preludis, illa mea, que dicis eloquenter 15
prolata, cum ad iuris examen venerint erubuisse, que se sciant in
inconvulse veritatis solidum radicasse. nec malleum fugiunt, quo
se non sentiunt concuti, cum sciant minime posse cum fundamento
veritatis errari, nec promentium iura patrum aut aciem theolo-
gorum exhorrent, dicta quorum reverenter adorent. utinam, vir 20
egregie, si aliquid contra cuncta regentis Dei ordinem appetendum
est, per te dicta constarent ! validius quidem esset genus humanum,
quod sibi posset vitam fugiendo locum divini iudicii prorogare.
e prima dimostre- Et ut aliquando tres tuos articulos planiore ratione dearti-
resser folliafug culem, primum, contra quod niteris, mee sententie fundamen- 25
gire i luoghi in-
fetti, poichè Dio
ab eterno ha sta-
bilito dove, come
tum est quod Dei providentia cuncta disponens ab eterno pre-
e quando ognun vidit et ante seculum ordinavit fixe atque immobiliter ubi,
debba morire.
quomodo et quando cuique moriendum sit. et ut plenius quod
intellexi depromam quam tu attingas, et dixi et dico fugere
locum pestis, ut mortem evites, non cautionem, sed insaniam 30
esse. ex quibus corollarie videris inferre, quod necessario con-

1. M² G2 L¹ minitare R¹ comparati 2. R¹ in luogo di de pone et , poi adiuti et super


3. M² G2 R quid 7. M² G2 omettono sine 10. L¹ omette que M² G2 R repr.
prima facie M inconiunicibilibus 14. R elucescat. et infra &c. e qui si arresta in
esso l'epistola. M² G2 putes 15. L¹ blandienda 16. L¹ probata M² G2 ex. iur.
17. L¹ infugiunt 19. L¹ errare 27. L¹ secundum 31. L¹ videbis ni forte
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 115

Il che non equi-


tingentia veniant me sentire. in hac igitur re si queram unde vale però a dire
che si debba rite-
tibi veniat ista suspitio, nescio si ex his que posui tantam nere necessario ciò
che è contingente,
amentiam quantam michi videris imponere, possis quomodolibet
demonstrare. an quia Deus cuncta ab eterno fixe previderit neces-
5 sitatem arguis futurorum ? hic tuis rationibus utar et ad te fe-
riendum tuum telum accipiam. dicis enim quod, licet divina pre-
paratio vel prescientia falli non possit, non tamen sequitur quod
ea que sunt predestinata vel prescita de necessitate proveniant,
quia necessitas non refertur ad eventum rerum, sed ad prescientie
10 divine maiestatis intuitum. hec pene verba tua sunt: sententia
tamen integerrime tua. quod cum ita sit, licet immobilitatem
illam referam ad divini numinis providentiam, cur eam coniungis
eventui libero futurorum ? si nichil aliud dicere vellem, iam satis
de hoc primo articulo, sicut promisi, dearticulatum esset, ut, stante
15 mea sententia, te ipso teste, nichil michi tecum controversie re-
linquatur. verum, quia multa dicis que hanc tuam et meam sen-
tentiam convellere videantur, incipiam quedam tua disceptando
discutere, ne male intelligendo possit tuorum scriptorum lector
errare. pervertis enim in subsequentibus, contradicendi studio,
20 totum hoc quod vere et catholice premisisti. videns enim que
dixeras pro dictorum meorum veritate pugnare, immediate sub-
iungis quod, sicut in speculo materiali apparet res que ei oppo-
nitur, et non apparet si non opponatur, sic in speculo visionis
eterne. deinde planius te declarans dicis, quod, sicut necesse est
25 aliquem ambulare cum ambulat, sic, quantum est de parte ipsius
speculi, necessario eveniunt ea que, quantum ad suum progressum
ultimum, apparent tanquam presentia. hec inter alia de tuis di-
ctis excerpsi. sed o pessimam comparationem, sive, ut verius
loquar, o similitudinem pessime comparatam, o verba veneni plena !
30 credisne, Ubaldine carissime, quod existentia futurorum necessita- e neppure che dal-
l' esistenza delle

tem ponat in Deo aut quod divine prescientie causa dici possit? neri
cose future s'inge-
alcuna neces-

absit a viro docto, absit a viro catholico tantus error. Deus enim sità in Dio o derivi
la prescienza di-
est necessarium quoddam a nullo necessitatem accipiens. non vina.
enim esset Deus principium illud quod credimus sine principio,

5. hic] L¹ nic 24. L¹ omette est 29. M² G2 plena ven. 32. M dicto
116 EPISTOLARIO

Le creature tut- si necessitatem aliunde, sicut sentire videris, haberet. nec cre-
te furono, perchè
Dio neseppel'esi-
stenza, non egli le das ideo Deum futura scire, quia futura sunt; sed potius, ut dicit
conobbe perchè divus Aurelius Augustinus libro ultimo De Trinitate, dicen-
fossero.

dum est quod universe creature et spirituales et corporales, non


quia sunt ideo novit Deus, sed ideo sunt, quia novit. non enim 5
nescivit que fuerat creaturus. quia ergo scivit, creavit; non
quia creavit, scivit, nec aliter scivit creata quam creanda (1). licet
ergo sit aliqua similitudo prescientie divine cum speculo, quod
in ea cuncta futura reluceant, in hoc tamen maxima dissimilitudo
est, quod in speculo materiali species ille, quas videmus, ex cor- 10
poralium rerum oppositione gignuntur, in speculo vero eterne
et incommutabilis scientie Dei cuncta sunt et eo futura sunt,
quia iam ibi futura sibi prelucent. nam, cum in Deo nil aliud
sit scire quam esse et essentia quam scientia, nam ipsa scientia
est actus et perfectio ipsius divine substantie, quam ab alio esse 15
ridiculum est dicere; sicut essentie, ita et scientie Dei ; nec ipsa
Ma da codesto scita nec aliquid aliud causa est. nec putes me credere quod hec
immutabile ordina-
mento di tuttonon
che è creato ciò immutabilis ordinatio et prescientia futurorum aliquam volunta-
viene ad essere
tolto in noi il li- tibus nostris necessitatem imponat, quas liberas et incogibiles esse
bero arbitrio ;
non nescio. sed, stante libertate arbitrii et contingentia futuro- 20
rum, possum velle id quod Deus me voliturum esse prescivit ;
potest et non esse quod contingens Deus futurum esse previdit ;
sed libera mea voluntate volam, licet nolle possim, quicquid Deus
me voliturum esse cognovit. et illud contingens, licet posset
omnino non esse, omnino tamen erit, postquam sic futurum esse 25
Deus omnipotens ordinavit: ut quantum ad evitandam mortem
attinet, quod querunt et cogitant hi, contra quos invehor, fugi-
tivi, nichil omnino fuga ista pertineat, postquam, licet oppositum
esse possit, tamen non aliter morituri simus quam ab eterno cer-
tissime previsum sit. quid autem tua libertas arbitrii cum hac 30
6. M nesciunt 7. L¹ dopo quia recava quod in ea cuncta fut. reluceant , che fu
cancellato. 8. G² sic 13. L¹ omette ibi e scrive iam tibi fut. M¹ G2 omettono
sibi e invece di nam dánno non 21. M² G2 possim nolle 22. M G2 nunc esse
30. M² G² sit prev.

(1) S. AUG. De Trinit. lib. XV, cap. XIII, 22 in Opera, VIII, 1076.
DI COLUCCIO SALUTATI . 117

questione, quam habemus, importet, non possum advertere. an il quale nella pre-
sente controversia

non deve nè può


in libertate nostra est et ipsum vivere et vite nostre terminum essere posto in
breviare ? licet enim asciscendo mortem libera nostra voluntate questione,
possimus vitam abrumpere, ex eadem tamen libertate nequimus
5 nos in vite subsistentia conservare. ex quo patenti ratione datur
intelligi quantum ad vitam nostram spectat, nichil prorsus libe-
rum arbitrium pertinere, quod in altera tamen contradictionis parte
videatur aliquid posse. nec immerito : sicut enim nostre vite prin-
cipium a nostre voluntatis arbitrio non dependet, sic etiam ipsa
10 duratio, que apud illum solum est, qui vitam nostram potuit ac
voluit inchoare. possumus, sicut alias dixi, bonam et malam
eligere vitam: bonam scilicet iuvamine gratie, malam vero tum
malicia tum corruptione nature. sed, ut ad tua revertar, illas
comparationes liberi arbitrii, quarum, cum tres spondeas, solum
15 duas exequendo pertractas, ut verum libere fatear, adhuc nulla- sebben Ubaldino
abbia voluto farlo
tenus intellexi. aut enim prorsus nichil sunt aut ex tanta, sicut niera.
in poco felicema-
arbitror, altitudine sumpte, quod ad illas nequeam obtusa torpen-
tis intellectus acie pervenire. quas, quia cum libero arbitrio non
contendo, tibi soli relinquam, sicut sentis et intelligis, explanandas ;
20 nec subtiliter advertendum puto tres illas differentias terminorum
vite presentis, quarum utinam in se subtilitas non frangatur ! nam,
etsi naturales et primordiales terminos forte possim agnoscere, quid
sibi carnales termini velint, imo quid prorsus sint, nescio cogi-
tare. denique quid refert de carnali vel naturali termino dicere,
25 si primordiales, quos in Dei dispositione vis esse, neque antici-
pare valemus neque, sicut asseris, pertransire? ne tamen in illa Spiega poi il
passo già addotto
Iob auctoritate, quam posui, forte possis errare: constituisti di Giobbe,
terminos eius qui preteriri non poterunt (1); non credas quod
preteriri solum pro transeundo velit intelligi; latius enim pa-
30 tet preterire quam putes. nam qui aut citra sistendo aut
ultra progrediendo aut in dexteram sinistramve declinans, ter-
minum non attingit aut apprehensum quomodolibet derelin-
7. M² G2 tantum 29. L¹ pro trans, sol. 31. M G2 progrediens L¹ dextram
M L¹ declinas

(1) Іов, XIV, 5. ↑


118 EPISTOLARIO

quit, vere dicitur terminum preterire. in quo, frater carissime,


sapientiam tuam requiro, qui cum, auctoritate patris Augustini,
tuis legas in legibus neminem ultra terminum sibi a Deo pre-
mostrando come fixum esse victurum; tuorum canonum tamen oblitus videris as-
non possa l'uomo
abbreviar il ter serere hominem posse vite terminum prevenire. nam si usque 5
mine della propria
esistenza;
ad illam atomum (¹), que sibi prefixa fuerat, non venerit, suus ter-
minus omnino non erit; et licet possim, ut scribis, destinatum a
Deo mortis mee locum liberi arbitrii vibratione deserere et or-
dinatum mortis genus me aliter perimendo mutare, nec tamen
locum deseram nec aliter me occidam. ut quantum ad vite pro- 10
rogationem attinet vel contingentiam futurorum, illa in partem
alteram contradictionis libertas atque facultas nichil plus importet,
quam id quod omnino futurum esse non debet. nam, ut ea que
subdis, non sine maximo errore, quem in te miror et doleo, paucis
e dichiara
come la vitaaltresi
con- attingam, credisne Deum immobiliter ab eterno non previdisse 15

servata ad Acabbo Achab regem, qui per coniugis sue nefas, iniuste lapidato Naboth,
vineam scelere possedit, quam pecunia habere non potuit, nun-
tiata sibi morte, quam tanto flagitio merebatur, penitentiam, ut
fecit, acturum et eum illius sententie mucrone nullatenus ferien-
dum ? (2) vidit profecto : nec ipsum totius illius rei series vel la- 20
tuit vel fefellit ; sed per prophetam nuntiavit illi Deus quod me-
ruit ; dispensatione vero misericordie illud in Achab rege perfecit,
quod ipse cuncta disponens ante seculum cum assensu benepla-
ed il perdono con-
cesso ai Niniviti
citi certissima ratione providit. de Ninive vero quid dicam, nisi
fossero
avveni- quod Deus per Ionam, non quod facturus erat, sed quod fieri 25
menti già ab eter-
no preveduti da
Dio ; corrupte civitatis merebantur vitia, nuntiavit ? sed etiam dicere pos-
semus de Ninive id quod propheta, Domino iubente, predixit ve-
rissime consummatum. per penitentiam enim subversa civitas vi-
tiorum in urbem est reformata virtutum. Ionam enim, in quo
salvator noster figuratus est, non subversionem predicare decuit, 30
3. L¹ adeo 6. G2 athimum 7. M possit 11. L¹ illam 13. G2 quod
id M² G² eis 19. eum] L¹ cum G2 sostituisce non a nullatenus 21. M² G2 Deus
illi 26. L¹ omette sed

(1) Coluccio usa « atomus », fem- <<atomum » neutro.


minile, dove sarebbe da adoperare (2) Reg. III, 15 sgg.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 119

sed salutem . non ergo commutabiliter, sed omnino fixe, ut ab dere


sicchècheè forza cre-
Dio pre-
veda ogni
initio tu ipse testatus es, credendum est Deum omnia previdere, immutabilmente. cosa
ut si qua reperiantur aut in scripturis sacris aut in sanctorum
patrum oraculis, que mutationem aliquam in Deo videantur ar-
5 guere, ad melioris intellectus expositionem debeas revocare. nam

et illud Ambrosii : novit Deus mutare sententiam, si tu noveris


emendare delictum (¹) ; non de iam late sententie mutatione in-
telligendum est, sed potius de sententia, que foret, si delictum
emendare non noveris, proferenda; quam tamen si latam Deus
10 forte mutaret, ab eterno statuisset atque previdisset eam non fixe,
sed revocabiliter proferendam. sed, ut de tuis manipulis aliquid
colligam, quo possim fugam nostrorum civium increpare : fare,
precor, cum audisset Achab: in loco hoc quo linxerunt canes boDel resto Acab-
placò Dio colla
sanguinem Naboth, lambent quoque tuum sanguinem (2) ; an penitenza
15 illum locum ad Dei iudicium fugiendum rex perterritus evitavit?
non certe. sed, cum hoc audisset, scidit vestimenta sua et car-
nem suam cilicio operuit, ieiunavitque et dormivit in sacco et
ambulavit capite demisso. et cum clamasset Ionas : adhuc qua-
e cosi fecero i
draginta dies et Ninive subvertetur, crediderunt viri Ninivite in Niniviti ;
20 Dominum et non fugerunt civitatem in divine vocis oraculo rui-
turam. sciebant enim non parietes et muros iram Dei, sed ipsos
homines promereri. sed predicaverunt viri Ninivite ieiunium et
vestiti sunt saccis a maiore usque ad minorem. et cum per-
venisset verbum ad regem Ninive, surrexit de solio suo, et abiecit
25 vestimentum suum a se, et indutus est sacco, et sedit in cinere,
et clamavit et dixit in Ninive : ex ore regis et principum eius,
dicens : homines et iumenta et boves et pecora non gustent quic-
quam nec pascantur, et aquam non bibant, et operiantur saccis
homines et iumenta, et clament ad Deum in fortitudine, et con-
30 vertatur vir a via sua mala et ab iniquitate, que est in manibus
3. G2 ripete ut si qua 10. L¹ mutare 11. L¹ preferendam 12. L¹ impetrare
canc. e corr. in increpare 16-17 . M² G2 op. cil. carn. suam 18. M G2 dem. cap.
19. L¹ Ninivita corr. in Ninivite 26. L¹ principium 28. L¹ pascant

(1) Neppur colla scorta del DE CA- nelle opere del santo questa sentenza,
RUSIIS, D. Ambrosii Milleloquium, Lug- tolta forse da qualche scritto apocrifo .
duni, MDLVI, non mi fu possibile trovare (2) Reg. VII, 19.
i

120 EPISTOLARIO

tali sono iveri ri- eorum (1). hec sunt vera vitande pestis et divini iudicii sine du-
medii contro la

peste,
bitatione remedia; hec velim civibus persuadeas tuis ; hec velim
verbo predices, scripto moneas et exemplo confirmes ; non quod
e non la fuga. tu et alii, quibus Deus dedit super alios intellectum, fugam lau-
detis, que remedium non est pestis ; non quod vos ipsi fugientes 5
in errorem turpissimum ignaros et simplices inducatis. dic, precor,
Ubaldine carissime, dic precor, an, cum sevissima pestis depasceret
Fuggi forseGre- Urbem, divus Gregorius Romam fugit aut civibus suis fugere per-
gorio da Roma,
suasit? non certe. sed solemnes letanias instituens, ad miseri-
cordiam orationibus et ieiuniis Deum flectere procuravit; nec territus 10
fuit nec ab incepto discessit, licet, dum populum secum duceret,
de sequaci turba octoginta, sicut legimus, expirassent (2). ex quo
et angelum meruit videre gladium recondentem et a misericordie
o Davide da Ge- Deo misericorditer exaudiri (3). et ipse propheta rexque David an
rusalemme, allor-
chè il morbo vi fugit locum triduane pestis sibi per Gad prophetam, iubente Do- 15
infuriava?

mino, nuntiatam et demum immissam ? an non potius ad ora-


tiones et sacrificia se convertens, aream, ubi postea templum a
filio constructum est, emit et olocausta atque pacifica Deo immo-
lavit? et videns angelum cum gladio Ierusalem invadere prope-
rantem, se humiliavit in pulvere et in cilicio et se culpabilem atte- 20
status in se et suos converti iudicium exoravit, sicque exauditus
audivit iussionem ad angelum quod gladium cohiberet (4). VOS
ColorocheUbal- autem non in Deo, sed in falsis atque fallacibus medicorum con-
dino difende non

fanno penitenza, siliis atque vulgi desipientis erroribus spem ponentes, Dei iudi-
ma cercano fug-
gendo
più di larendersi
lieta vita, cium fugitis et fugiendo vitam vobis producere cogitatis. est 25
aliquid tamen secundum carnem viventibus fugere: letiores quidem
vivunt, frequentia funera non vident, muliebres eiulatus non au-
diunt nec quotidie in amicorum exequiis occupantur. est hoc
aliquid profecto, sed malum. quid enim aliud est illud lete vi-
vere, nisi, sicut olim corvus ab arca dimissus, retentos in via non 30
2. L¹ tuis pers. 4. M² G2 dedit Deus 7. M² G2 omettono dic precor 11. M² G2
aut per nec 20. M¹ G2 omettono in dinanzi a cilicio 24. L¹ decipientis 30. L¹ retentus

(1) ION. III, 5-8 . XLI-XLIV in op. cit. col. 78, 80 sgg.
(2) Cf. PAUL. DIAC. Vita Gregorii (3) Cf. l'ep. XVII di questo libro,
papae in S. GREG. Opera, I, 47, 59 ; p. 91 .
e IOANN. DIAC. Vita Greg. cap . xxxvII, (4) Reg. II, XXIV, 14-17.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 121

cogitare de patria ? quid est frequentia funerum non videre, nisi e mettono in non
cale la salute del-
cum maximo salutis eterne damno in oblivionem nostre morta- l'anima per custo-
dir quella del cor-
litatis adduci ? quid est muliebres eiulatus non audire, nisi com- po.
miserationem in civium nostrorum decessibus non prebere? quid
5 est in amicorum exequiis non occupari, nisi vivificantes operas
misericordie Dei, de quibus in illo districto iudicio repetetur ratio,
devitare ? o felices fuge fructus, o bellum mortis evitande re-
medium, o res commendabilis et honesta, cum certus esse de-
beas tunc te moriturum, cum Deus te finiturum vitam ab eterno
10 previdit ! et licet etiam vitare possis, tamen illam aut Deus non
previdit aut penitus non vitabis. declinande mortis studio, et
cuius mortis ? certe tibi de omnipotentis Dei iudicio imminentis ;
patriam fugis, quasi melius sit, si moriturus non es, extra patriam
vivere, sique moriturus es, extra patriam expirare. sed quid
15 ulterius contendo ? plura quidem de hoc et, ut tu testaris, multis
rationibus mirabiliter pulcris astruere sum conatus ; ad quarum
unicam in secundo tuo articulo vellem aliqualiter respondisses .
non agam taliter tecum, sed pro nunc illa, quam non reprehendis,
disputatione contentus, ad ea que in contrarium adducere studuisti,
20 ne tibi tantum errorem probasse videaris, breviter respondebo .
Dicis enim exemplo Christi, qui a facie Herodis fugit in Viene poi alle
obbiezioni mosse-
in secondo
Egyptum et a Iudeis ipsum lapidare volentibus se abscondit et luogo;
gli e mostra
come non si deb-
templo exivit ; ac etiam exemplo Pauli, quem fratres per murum ban addurre a di-

demiserunt in sporta, et utilem et commendabilem esse fugam. scolpaladefuga fuggia.in


Egitto oppur quel-
25 ad hec ego : monuit angelus Ioseph in somniis, ut accepto puero ladis Paolo
fugeret in Egyptum, et Christo lapidationem fugienti non defuit
vere sue divinitatis consilium, et Paulus apostolus, ad predican-
dum gentibus reservatus, ut lucrifaceret eas, de sui hospitis con-
scientia, Spiritus Sancti videlicet, ducebatur. vos autem quis an-
30 gelus, quod Dei consilium, que Spiritus Sancti conscientia monet ubbidivano a divini
consigli, sottraen-
ad fugam ? denique fugiebant illi hominum persecutiones, non persecuzioni,
dosi ad
Giu
umane

divine maiestatis iudicium : Christi quidem consilium est: cum seppe e l'apostolo,

1. M² G2 funera 2. damno] G2 anno 5. M² G2 vivicantes 6. M² G2


omettono Dei 10. G2 possim corretto in possis 12. L¹ omette certe 14. G2
respirare corretto in expirare M² G² aggiungono ego dopo quid 23. M² G2 templum
30. L¹ movet 31. M² G2 persecutores hom.
Coluccio Salutati, II. 8*
122 EPISTOLARIO

costoro tentanoin- persequentur vos in civitate ista, fugite in aliam (1). quis autem,
vece evitare l' ira
divina, inquit precursor Domini, demonstrabit vobis fugere a ventura
ira? et subdit unicum illud remedium: facite ergo dignum fru-
ctum penitentie (2). hic libet, me miserum ! tecum paulisper
conqueri quod cum, ut in tertio tue narrationis articulo plenissime 5
deplorasti, Deus ipse misericors, miserator et iustus ad plectenda
che si è già altri- peccata mortalium tot nos flagellis attriverit et sine respiratione
menti manifestata
tremenda,
continue persequatur, nulli tamen ad Dominum redierunt; nulli
conversi sunt a via sua mala et ab iniquitate, que est in manibus
eorum(3). vidimus enim, quod maxime glorie ducebamus, nos con- ro
ponendo a fronte tra malos Ecclesie officiales, defendende libertatis nostre studio,
laChiesa ed i Fio-
rentini
quam proculdubio dominandi ambitione subicere satagebant, bel-
lum gerere et nos ad destruendum temporalem statum Ecclesie
divinitatis eterne numen terribiliter suscitasse. quo bello quan-
tum potentie temporalis Ecclesia amiserit, ad quantamque nos 15
impotentiam ducti simus, prudentia tua, sicut arbitror, videt et
perchè si distrug- horret; ut in peccatorum ultionem visus sit Deus iratus hec duo
gessero reciproca-
mente.
vasa concutere et ambo confracta in abominationem et vilipen-
dium deiecisse. et ne bellum hoc hinc et inde non constaret
esse peccatum, et ipsi et nos in penam adiecimus peccando pес- 20
E la Chiesa si cata. illi quidem militibus suis Faventiam atque Cesenam, duas
macchio delle stra-

gi di Faenza e di florentissimas civitates, diripiendas tradiderunt in predam : et nos,


Cesena,
quod tu iuste conquereris, religiosissimorum progenitorum nostro-
rum donaria revocantes, sacrilegas manus ad res non nostras
la repubblica colla extendimus et de ecclesiarum dotibus fultam iniquissimis legibus 25
vendita dei beni
ecclesiastici ;
fecimus auctionem, compellendo cives per violentiam emere que
non possent sine manifesto damno suarum animarum et con-
scientie retinere (4); cumque nec illos nec nos in tantam peccati
7. M¹ respira Ga respire (sic) omettendo tione 9-10. M² G2 omettono mala eorum
10. M² gloriose 11. M G offic. Eccl . 12. M² G2 amb. dom. L¹ omette subicere
14-15 . G2 quant. Ecclesiae corretto in Ecclesia 15. M² G2 pot. temp. am. ed omet-
tono nos 17. M² G² irat. Deus 21. G2 siquidem corretto in quidem

(1) MATTH. X, 23 . siastici, per la quale si eran istituiti


(2) MATTH. III, 7-8. nel 1376 de' nuovi ufficiali detti « dei
(3) Cf. ION. III, 8 . << livelli », v. GHERARDI, La guerra de
(4) Sulla rovina di Faenza e di Ce- Fior. p. 99; Diar. d'anon. fior. p. 232;
sena e sulla vendita dei beni eccle- PERRENS, op. cit. V, 142 sgg.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 123

cecitatem demersos et lapsos penitentia revocaret, penam iterum


simul nobis addidimus et peccata. illi quidem pulcerrimum Ec- in lo quella
scisma, scoppiò
clesie corpus, tunicam inconsutilem lacerantes, in monstrum bi-
ceps et horribile transformarunt, et erigentes in successione Cephe
5 ac Christi vicariatu geminum cornu, abominationem scismatis in-
duxerunt. nos autem quam crudeli certamine, non solum in fabis, in questa corsero
lesanguinose lotte
ut hactenus (1), sed in ferro etiam et in igne civilia bella motibus intestine.
seditiosis egerimus, nosti et nimium meminisse necessarium est.
et utinam starent hactenus mala, ut in unitatis soliditate hec ci-
Soltanto una sin-
10 vica pestis evanesceret! sed staret, fateor, si peccare puderet, si cera espiazione
varrebbe a placare
rediremus ad Deum, si, ut homines, erratorum peniteret: si non il furor celestiale,

obstinatis mentibus, ut diabolici spiritus, in Dei contumacia persta-


remus. nam, licet tu, cupiditate dicendi raptus, ornate magis
quam vere scripseris, quod Dei cooperante gratia fugientes cives
15 antiqua suarum animarum peccata vomuerint; quod utinam, ut
asseris, factum esset! rei tamen huius signum aliquod non vide- ma niuno mostra
fin qui segni di rav-
mus. quis enim, nisi forte moriturus, vel parvissimo signo nos vedimento,
docuit estum ferventis avaricie minuisse ? illi, illi effusissimi
sumptus, quos tu eis, licet falso, glorie ducis et ad magnanimita-
20 tem ascribis, omnibus ante oculos die noctuque versantur et, l'avarizia, signoreggiano e

quasi folles ad ignem appositi, fornacem cordis scintillis vivificatis


accendunt et, ut amissa recuperent, cogunt iugiter cogitare. quis
venenum dimisit invidie ? quis honorum tanta copia satiatus, ab ria l'invidia,
,
la lussu-
ambitione discessit ? quis se a suis voluptatibus separavit? quis
25 de Deo, fugiens, Dei iudicium fugisse putans, in illis letis, quibus
l'odio contro
indulgebant, commessationibus, cogitabat ? quis se ita proximo prossimo, gli animiil
reconciliavit, quod securus dicere possit in oratione dominica : di tutti;
dimitte michi debita mea, sicut ego dimitto debitoribus meis ?
non te decipias, Ubaldine: stant peccatorum macule; stant obdu-
4. G2 transformaverunt corretto in transformarunt 8. L¹ sediotis M² G2 necesse
11. M² G² penit. ut hom. errat. 12. L¹ omette ut 26. G2 conmenlationibus
26-27 . M² G2 reconc. prox.

(1) Allude senza dubbio alle no- fare l'oligarchia de' popolani grassi;
vità che erano occorse in Firenze cf. GHERARDI, Pref. al Diar. d'anon.
durante il gennaio 1382 ed ai provve- fior. p. 272; PERRENS, op. cit. V,
dimenti, che fecero di bel nuovo trion- 378 sgg.
124 EPISTOLARIO

Dio è quindi sordo rati in peccandi obstinatione peccantes. stat inter Deum et nos,
a preci ed a sa-
crifizi che vengon
da bocche e da qui, ut dixisti, sedens tranquillus supra nubes ab alto diligentium
mani impure;
se precipuam curam habet, nubes, quam opposuit sibi ne tran-
seat oratio. et timeo ne nobis per Prophetam dictum sit: ne of-
feratis ultra sacrificium frustra: iniqui sunt cetus vestri. kalendas 5
vestras et solemnitates vestras odivit anima mea ; facta sunt michi
molesta et laboravi sustinens. et cum extenderitis manus vestras,
avertam oculos meos a vobis et cum multiplicaveritis, orationem
non exaudiam : manus enim vestre sanguine plene sunt (1). ut
nisi Deus emittat lucem suam et veritatem suam, que nos de- 10
ducat, nunquam adducemur in montem sanctum suum et in ta-
sicchè, ov'egli non
ammollisca i cuori,
bernacula sua (2). quod si tu solus, scriptis delectatus tuis, persua-
non v'è speranza dere velis cives nostros mundificatos extra patriam, non dicam
di avvenire mi-
gliore.
pecuniis, quas effuderunt, sed peccatis, quibus abominabiles facti
sunt, nescio si etiam ipsorum iudicio, de quibus michi et tibi nunc 15
sermo est, valeas obtinere quod scribis. utinam expurgatum esset
in nobis vetus fermentum et essemus nova conspersio, ut epu-
laremur, non in veteri fermento neque in fermento malicie et
nequicie, sed in azimis sinceritatis et veritatis ! (3) nescio quo-
modo filum mee orationis abrupi. revertar igitur unde discesse- 20
ram, ad tua videlicet refellenda.
Non debbonsi Dicebas igitur : an forte quis diceret, ut tua verba, licet inculcata,
poi temere i peri-
coli che minaccia- repetam, minus timendam pestis formidinem quam severitatem He-
no la vita terrena,
anche quando si rodis et Iudeorum impetum ? hoc quod dubitas, ego plane non sen-
possono evitare ;
tio. scriptum est enim : nolite timere eos qui corpus occidunt; ani- 25
mam autem occidere non possunt ; sed potius eum timete qui potest
animam et corpus perdere in gehennam (4). similiter igitur nec pe-
stis timeri debet nec Herodis debuit ac Iudeorum impetus formidari.
non possunt enim ista perdere nisi corpus. et si quodlibet horum
Dei iudicio veniat, timendum nobis est ne iam hic Deus nos pre- 30

3. L¹ nec 20. M² G2 filium 25. M² G2 occid. corp. 26. M² G2 non poss.


occ. L¹ timere 27. nec] M² G2 et G2 pesti 28. nec] L¹ M² G2 et L¹ Herodes
29. L¹ omette enim

(1) ISA. 1, 13-15 . (3) Cf. PAUL. I Ad Cor. V, 6-7 .


(2) Cf. Psalm. XLII, 3 . (4) MATTH. Χ, 28.
DI COLUCCIO SALUTATI .. 125

scitos incipiat cruciare. sed quia immediate pestis a Deo est, quam lachequale
dirdellaè peste,
inevi-
nullus homo immittere potest, manifestius apparet in ista Dei iu- tabile?
dicium, quod scire debemus nos non posse, etiam si ad antipodas
fugerimus, devitare. qualiter autem secundum humanitatem pos-
5 sibile fuerit ab Herodis furore Iesum abscondere, satis historia
vera declarat, qua legitur sceleratum illud edictum non etiam
ipsius regis filio pepercisse; ut merito crudelitatem regis risisse
tradatur Augustus, et inter alia dixisse, tutius fore porcum Hero-
dis esse quam filium (1) ; cum id animalium genus apud Iudeos
IO servetur illesum. verum si iuxta Dei prescientiam moriturus es, Inutile dunque
il correr qua e là
cum nescias locum, diem et horam, in qua Dominus venturus per sfuggir la
morte che daper-
tutto ci può inco-
sit, et si scias, voluntati sue nequeas resistere, quid prodest hinc gliere.
inde discurrere ? sique, ut dicis, mors effrenis, invisibilis et se-
vera, secabili falce, cum quis putat illius imminentis ictus effugere
15 cumque tutius se stare credit, improviso percutit et illa flores vite
mortalium, sicut in pratorum fenicicia, demetitur; quod remedium
est contra mortem patriam fugere aut mundum undique pera-
grare ? quod si, ut dicis, qui mortem metuit, nichil sperat, cumque
spem habere religione catholica iubeamur, timenda mors non est ;
20 cum quo timore per te patet nichil nos debere sperare. nec hanc La paura di essa
non è poi , come
omnis insignis animus refugit aut universa caro, sicut asseris, vuole l'amico, in-
nata in noi ; non
contremiscit. an mortem Horatius Cocles extimuit, qui ante rum- latemettero infatti
nè Coclite nè Mu-

pendum post se pontem solus contra validissimum exercitum se zio,


obiecit ? (2) an mortis periculo territus est Mutius, qui, purpurato
25 quodam pro tusco rege transfixo, priusquam ad supplicium rape-
retur, manum errantem in ignem constanter imposuit et tandiu
perseverando in ignem tenuit, quod stupefactus rex iuvenem im-
punitate donavit ac, ferocitate deposita, non parva munera paci
tradite Romanis adiecit ? (3) sed quid per singula trahor ? pleni
i
2. M² G2 pot. immitt. 9. L¹ quam fil. esse 10. M¹ pnciam (sic) G² provi-
dentiam 12. M² G2 res. neq. 13. M G2 aggiungono tu dopo ut 15. M² G2
improvise ed omettono illa 16. M¹ feniscitia G2 imperatorum fenistitia 17. L
utique 18. M² G2 sper. nichil 25. L¹ trusco

( 1) MACROB. Saturn. lib . II, cap. IV, (2) VAL. MAX. op. cit. III, II, I.
II .
(3) VAL. MAX. op. cit. III, III, 1 .
126 EPISTOLARIO

sunt libri et abundant historie fortissimis replete viris, qui mor-


tem intrepidis mentibus contempserunt. quis enim ignorat Sci-
pionem, Pompeii socerum, Catonem, unicum romane virtutis exem-
ed oltrechè tanti plum, Decios duos, Regulum et, ut ad feminas veniam, Lucretiam,
eroi , la sfidarono
nell' antichità an- Portiam ? et ut ad extraneos me convertam, Codrum, Themi- 5
che le donne. stoclem, Darium, Socratem et infinitos alios, qui quantum mors
Chè se vengasi timenda sit, suis sponte mortibus ostenderunt ? quod si forte
ad età più recenti,
la
incontrarono gentiles istos christianus abhorres, licet in omni creatura Dei ve-
lieti imartiri tutti,
ritatis secreta sine dubio revelentur, considera martyres nostros,
qui non solum crudelissimas mortes patienter tulerunt, sed sui 10
salvatoris memores qui dixerat : nolite timere eos qui corpus occi-
dunt (1) ; quique pro nobis, cum venit hora, sponte supplicio mortis
occurrit, illas cum gaudio susceperunt. et ut de aliis omittam,
e s. Andrea l'im- nonne de beatissimo Andrea legitur, qui primus in adventu Do-
plorò come singo-
larissimagrazia
Dio. da mini nobis occurrit, cum cogeret populus Egeam proconsulem 15
ut ipsum innocentem de cruce deponeret, oravisse: Domine Iesu
Christe, magister bone, iube me de cruce ista non deponi, nisi
ante spiritum meum susceperis ? (2) an tibi videtur hunc mor-
tem timuisse, a qua ne subtraheretur oravit ? an et Doctor gen-
tium, qui se deponi per sportam, ducente Spiritu, passus est, mor- 20
tem timuit quam optabat ? an credimus veritatis predicatorem et
pugilem non ex vero fonte conscientie protulisse : cupio dissolvi et
esse cum Christo ? (3) ubi es, mi Ubaldine ? quo te contradi-
cendi studium in vanitate perduxit, ut meticulosam fugam, non
amissis veris vocabulis, sed omnino perversis, magnanimitatem 25
Assurdo è dun- dicas ? ut insignis animi putes timere mortem, quam vitare non
quegiudicar degno
di scusa il terror
della morte ;
possis : quique credas summe laudandum eum, qui quovis modo
novit periculum incognitum et cervicibus imminens evitare ? quod
si verum est et eius hec fuga sit remedium, nulli prorsus habendi
lares, nulla familia, sed cunctis temporibus fugiendum. nec iam 30
tibi vel fugitivis istis blandiendo suadeas, non minus patriam di-
10-11. M mem. salv. sui G2 mem. sui salv . 11-12. M G² occid. corpus
12. M² G2 qui 15. L M G2 quod dinanzi a cum , che ho soppresso. 18. M¹ hic
21. L¹ omette timuit 24. G2 produxit L¹ metulosam 25. L¹ ripete sed

(1) MATTH. X, 28. aurea, Lugduni, MDXXI, C. 30 в, col. 1 .


(2) Cf. IACOBI A VORAGINE Legenda (3) PAUL. Ad Phil. I, 23 .
DI COLUCCIÓ SALUTATI . 127

ligere qui, ut ais, se illi etiam remotum servatur incolumen et ridicolo l'afferma-
re che, fuggendo ,
periculis plenam patriam procul fugit? fugere quidem non est mare
si dialaprova
patria,d'a-
amare patriam, sed horrere; quod si cives omnes bonos et timor
ille vexasset et eadem fuga tenuisset, crede michi, quo reverti
5 possent cum hoc a te laudato consilio non haberent. non sic
quondam insignis ille Camillus, qui tractantem post incensam Ur- Resto in Roma
distrutta Camillo ,
bem de mutandis sedibus multa cum inclinatione Senatum ora-
tione luculenta corripuit et de reformandis urbis Rome ruinis
omnibus persuasit (1) ; non sic et Scipio maior, qui tribunus mili- vi ritenne Scipio-
ne, dopo Canne, la
gioventù decisa ad
10 tum, post Cannarum excidium iuventute de Italia relinquenda tra- uscirne;
ctante, ut per mare ad regum aliquem fugerent, gladio educto,
compulit ad illud consilium dimittendum (2). quis autem tibi vi-
detur magis et salubrius Urbem amasse, Camillus an ille fugi-
turus ex Urbe Senatus ? aut utilius reipublice consuluisse, an
15 Scipio vel iuventus illa que Italiam deserere cogitabat ? nec mi-
chi mercatores obicias, quorum quemlibet rei private, non publice
studium cogit, ut
Impiger extremos currat mercator ad Indos
Per mare pauperiem fugiendo, per saxa, per ignes,

20 ut ille ait (3). qui si post longa tempora redeuntes videntur alacri
vultu, multoque cum amicorum et vicinorum gaudio, non ob pa-
triam dilectam, sed ob rem familiarem auctam, divitiarum opinione
communi populorum errore laudibus celebrantur. qualis autem e22testè i moti del
luglio mostra-
conservatio patrie sit ista fuga quam laudas, docuit vigesimus alla
ronopatria
comela giovi
fuga
25 ille secundus dies mensis iulii, quo pudenda sceleratorum manus dei suoi figli !
ad invadendam urbem, non vino somnoque sepultam (4), sed ab
optimatibus derelictam, signo dato vexillisque circuncurrentibus
insanivit (s) ; ut vere dici possit, prout et tu ipse commemoras, ci-
1. M² G2 incol. serv. 3. M² G² omettono et 13. M G² et mag. sal .
14. M¹ cons. rei pu. G2 omette rei pu. 20. M G2 omettono ait 25. M² G2 omet-
tono mensis M¹ manu 28. L¹ insanuit

(1) TIT. LIv. lib. V, cap. VI, 7. (4) Cf. VERG. Aen. II, 265 .
(2) TIT. LIv. lib. V, cap. XLIX. (5) Cf. l'ep. xvII di questo libro,
(3) HORAT. Ep. I, 1, 45-46; ma il p. 84.
testo « curris>> nel primo verso.
128 EPISTOLARIO

vitatem solum Deum, dissipando tam horrenda consilia custodisse,


frustraque fugitivos illos cives tuos longe positos ad eiusdem cu-
Chè seDiosalva stodiam vigilasse. quod si, ut hoc loco vere et catholice dicis,
e custodisce i suoi

fedeli, perchè fug- Deus diligentium se sic precipuam curam habet, ut non offen-
gon

dant ad lapidem pedes suos (1), et ipse solus et urbis et civium est 5
vera custodia ; cur isti tui patriam fugiunt ? an non credunt Deum,
qui salvavit tres pueros in camino ignis ardentis, ipsos in urbe,
ubi tot remanserunt omnis sexus, etatis et generis cives, etiam
furente peste potuisse salvare ? an cum, ut tu vis, qui mortem
metuit, nichil speret, ita metu mortis perculsi sunt, ut salutem 10
Nè le spesea
fuggendo , vanno
cui, de manu Dei posse recipere desperarent? an et pecuniarum illa
incontro, sono in
dizio di grandezza profusio, que metu mortis expenduntur, magnanimitas est, ut tu
d'animo,
asseris, iudicanda ? forte, postquam hoc scribis, tibi non aliter
esse videtur ? ego autem qua ratione vel auctoritate dicendum
hoc censeas, omnino non video. nam si magnanimitas animi 15
magnitudo, ut sonat vocabulum, debet intelligi, sique maxime
circa magnos honores et cunctarum magnitudinem virtutum, sicut
ethici volunt, attenditur, que, precor, magnanimitas, timere mor-
poichè la vita è tem et, ut illam evites, pecuniam non curare ? si hoc est, nullus
Preziosadrogui
soro,
te- omnino non magnanimus, nulla virtus universalior. nullus enim 20

est, qui non vitam quacumque, licet maxima, quantitate redimeret.


sed cum inter alias virtutes sit ista rarissima, utpote cuius pro-
prium sit inter cetera nullius provocantis ad pugnam formidare
congressum, quid cum hac productione congregatarum pecunia-
rum in lucem magnanimitatis sit, nescio si sciveris demonstrare. 25
nè son magnanimi
coloro che per vil-
noli igitur ita faciliter pronuntiare magnanimos, quos timidos debes
tà profondono le et pusilanimes appellare. nec inter lucra computes, quod ille-
ricchezze.
cebrosas isti patrie relicte delicias, externa sustinentes incommoda,
fore didicerint gratiores et perditum ex nimia bonorum copia
2. L¹ fugativos 6. M¹ aggiunge suam dopo patriam G² aggiunge invece tuam
7. M¹ G² omettono ardentis 8. ubi omnis ] M¹ Ga tibi omnes L¹ et iam 10. M
G2 sper. nich. 12. M G magnanimitatis 13. M² G2 iudicandi Ga invece di non
aliter pone vel al . 16. M G sic 17. L¹ homines corretto dalla stessa mano in honores
18. G2 ethnici 20. Nei mss. manca non dinanzi a magnanimus 26. L¹ ripete quos
timidos 27. L¹ pusilanimos

(1) Cf. Psalm . XC, 12 ; MATTH. IV, 6 &c.


DI COLUCCIO SALUTATI . 129

recuperaverint appetitum. o felicem fugam ! habebimus amodo I disagi soste-


nuti poi renderan-
no più avidi di
cives, qui hactenus fuerant incommodorum expertes et rudes, godimenti i fug-
nunc oculatiores effectos ad illecebras promptiores ! quo flagitio, giaschi,
a fattoquand'ab-
bian ritorno;
quod maxime laudi ducis, quid potest flagitiosius cogitari? iam
5 enim et istud cur non addis ? potius volent in patria super sa-
pidis ollis carnium in lateribus et luto servire, quam in cibo ce-
lesti promissam a Deo querere libertatem. o felix igitur patria,
non tantorum modo, sed talium civium copia dives! felix pro-
fecto, si que laudanda sumpsisti virtuosa forent; et nisi, sicut
10 terno proponis articulo, multis non essent sceleribus involuti.
miror tamen quod in hac tibi, sicut scribis, persuasa veritate, tui- questa dunque
fuga non
ad
met immemor, reprehendendos a te in inferioribus cives, tibimet virtuosi
ispirar pensieri.
loro più
manifeste contrarius, dicas operante Dei gratia antiqua suarum
animarum peccata vomuisse ; et mundos, solutos et splendidos
15 ac vite melioris effectos atque interius expiatos, leta fronte su-
scipiendos a patria quos in tertio articulo de vitiorum obstina-
tione tam acriter insecteris. vellem autem laudes ipsorum et illam
peccatorum mundiciam veras esse vel saltem reprehensiones illas
non minus falsas esse quam laudes; tibique posse de tertio ar-
20 ticulo, sicut de ceteris, respondere. sed ne quorundam proter- Costoro però ,
contro i quali lo
stessoUbaldino in-
vorum more contra vera contendam, relinquam te tuis illis, quos veisce, non son

eloquentia tua mordaci perstringis, vel refellendum vel, quod clesiastici,


peggiori degli ec-
verius fieri potest, in clericorum vitiis conturbandum. quod qui-
dem fecissem, nisi quia male libenter alios ledo et quia, crede
25 michi, ad denudandas clericorum turpitudines non satis esset epi-
stola, sed opus esset infinitorum voluminum nunquam michi
cum his occupationibus consumandum. quid enim copiosius tutti i quali
nellesuperano
scelle-
quam in clericos dicere, qui cum virtutibus omnibus non solum raggini e ne' pec- cati;

pollere, sed excellere debeant, non occulte, tolerabilius quidem


30 esset, sed in oculis omnium plus quam seculariter vivunt neque
pudet esse secularibus turpiores ? de vobis enim singulariter Spi-
ritus Sanctus per Prophetam dixit, ut cetera sileam: a minore
quippe usque ad maiorem omnes avaricie student et a propheta
2. L' expertos et uides G² ac per et 5. M² Gª cur et istud L volens 7. Ga
veritatem cancellato e sostituito libertatem 10. MG tertio 20. L certis cancellato
e corretto. 22. G² praestringis 24. L ledi 26. L¹ nunquid 30. M² G2 nec
Coluccio Salutati, II. 9
130 EPISTOLARIO

usque ad sacerdotem cuncti dolum faciunt (1), sed iam forte ni-
sicchè Dionon ha mis offendi. scito tamen quod Deus non miseretur nostri propter
compassione de'
popoli per la bon-
tà de' pastori, ma bonitatem clericorum, sed solum in misericordia sua salvos nos
unicamenteperchè facit, qui dignetur pastores corrigere et gregem suum, directum
in vitam eternam, a cunctis erroribus custodire; sed ab hoc pre- 5
sertim, quod in huius opinionis vanissime stulticia conceperunt.
Edegli solo po- putant enim, cum sevit pestis, mortem eo quod fugiant evadere ;
trà far accorti gli
illusi dellaopinioni.
delle loro vanità quod non est nisi putare Deum vel res hominum non curare et
regere, vel fixe nichil cognoscere mortemque nostram nonnisi
condicionaliter previdere, quasi Deus videat si steteris Florentie 10
morieris, sin autem effugias, vives. que quam magnis sacrilegis-
que sint erroribus involuta, cunctis prebeo iudicandum. vale.
Florentie, tertio kalendas novembris.

XXIII .

A BERNARDO DA MOGLIO (2) . 15

[ 2, с. 133 в.]

Firenze, 1383-84 .
Gli rimandaper
CCIPE nunc tertio, fili karissime, versiculos quos petisti, tem-
la terza volta dei
versi da incidere
A poris paterne mortis indices ac testes, quos illis quos eli-
sulla tomba di Pie-
tro da Moglio. gendos duxeris, id enim tibi relinquo, si placuerint, subscribi
1. M G² fac. dol. 5. M¹ viam 11. L¹ sacrilegiis 12. G omette vale
13. M G² aggiungono datum 17-18. Cod. tempore iudices

(1) IEREM. VI, 13 . Spoleto capitano del popolo bolo-


(2) Bernardo da Moglio, il nome gnese; Arch. di Stato in Bologna,
del quale ricorrerà d'ora in poi so- Matricole e sentenze di notai, dal 1300
venti volte nel carteggio del S., figlio al 1385, C. 297 A. Egli aveva però
del celebre Pietro e della sua seconda qualche tempo innanzi conseguito il
moglie Tommasa, donna adorna di grado di maestro in arti, poichè nel-
molte virtù, a giudicarne dalle lodi l'atto citato è detto « magister ».
ripetutamente tributatele dal S. (v. Fra le molte epistole direttegli dal
lib. VI, ep. III &c.), era a questo tempo S. questa parmi fuor di dubbio la più
poco più che ventenne. La sua crea- antica. E poichè in essa si deplora
zione in notaio non ebbe luogo in- la morte di Pietro rapito dalla moria
fatti se non il 30 giugno 1384 per il 13 ottobre del 1383, così m' induco a
mano di Iacopo da Sicilia giurispe- ritenerla scritta pochi mesi dopo, cioè
rito, giudice e vicario di Simone da a dire nell'inverno del 1384. Da
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 131

facies, sicut libet. responde si forsan habueris, ne ulterius


scribere defatiger ; et, nulla facta mutatione vel additamento, cum
diligentia insculpantur.
Versus .

S Hunc terdena dies octobris mille trecentis


Cum tribus et decies octonis eripit annis.

XXIIII.

AL MEDESIMO .

[R3, c. 44 A; N2, c. 133 B; RIGACCI, par. II, ep. xxix, p. 103 , da R3 .]

10 Colutius cancellarius florentinus Bernardo de Muglo.

CILI karissime. vidi letus litteras tuas paterni stili gravitatem Firenze,

F non mediocriter redolentes, que michi spem non modicam


1383-84?(1)
Lo ringrazia del-
le sue lettere e lo
prebuerunt, si perseveraveris, si te ignavie et secordie non tra- esorta a seguir le
orme paterne .
dideris, paterne fame gloriam in te facile translaturum. quod ut
15 facias hortor et rogo. tali quidem superstite filio, si virtutibus
studeas, non erit magna ex parte tantus doctor extinctus. me
autem volo, veluti patrem, ad cuncta requiras. vale &c.

1. Cod. f'cies Cod. vel corretto in ne 2. Cod. addimento 10. Così R3 ; in N2


l'epistola è anepigrafa, ma in margine leggesi la seguente rubrica: Hortatur quidam ut
sequatur virtutes sui patris. 11. Ri primi 12. Ri reddentes Ri omette poi michi
16. N2 doct. tant. ext. 17. Ri praesentem

essa noi apprendiamo poi che il S., fre indizio veruno atto a precisarne
certo per aderire ad un desiderio di la data; ma poichè Bernardo vi è
Bernardo, avea dettato un epitafio sempre trattato come un giovinetto,
metrico per la tomba del suo antico che promette di far onore a sè ed
maestro, chiuso dai due versi qui ri- ai suoi, non credo d'ingannarmi, as-
feriti, ne' quali è registrata la data segnandolo ai mesi che tennero im-
della di lui morte. mediatamente dietro alla morte di
(1) Il presente viglietto non of- Pietro.
132 EPISTOLARIO

XXV .

A LANDOLFO CAIAZZA (1 ).

[С, с. 10 B. ]

Eiusdem Colucii ad Caiaciam.

Firenze,
4 febbraio 1384? ULCISSIME mi Caiacia. recepi iocundissimas litteras, quarum 5
Lo ringraziadel-
le sue lettere
D in auspicio profiteris te molestissime tolerare absentiam meam,
(1 ) Solo per via di congetture ci ancora vivo e vegeto verso il 1380,
riesce possibile spargere un po' di poichè a lui, chiamato « circumspecto
luce cosi sul personaggio al quale co- <<<viro et honorabili tanquam patri
<< magistro Radulpho de Caiacia » ,
test'epistola è diretta, come sul tempo
in cui venne dettata. E per comin- Giovanni Moccia dirigeva in quel tor-
ciare dal primo punto ricorderò che no un carme per descrivergli gli in-
fra i suoi più intimi amici e famigliari comodi sofferti in una forzata sosta a
Zanobi da Strada contava un notaio Gaeta; cod. Par. Lat. 8410, C. 9A.
napoletano, per nome Landolfo, al Ma vi ha di più. Notevole fra le
quale, morto Zanobi del 1361, Nicola poesie di Domenico Silvestri , conser-
Acciaiuoli scrisse una lunga ed affet- vate nel ms. Laur. Pl. XC inf. 13 ,
tuosissima lettera di condoglianza ; c. 41 B, è un'epistola in cui si descrive
L. TANFANI, Niccola Acciaiuoli, studi il lugubre aspetto di Firenze desolata
storici, Firenze, 1863 , doc. XVIII, p. 201 dalla peste. Quest'epistola, come ho
sgg. Landolfo però, come ci insegna dimostrato altrove, è stata scritta nel-
la rubrica premessa alla lettera del l'estate, o al più tardi nell' autunno
gran siniscalco così nel cod. Magliab. del 1383 ad un amico, che aveva poco
VIII, 33 , di cui si giovò il Tanfani, prima lasciata la Toscana ; e questo
come nel ms. già 39 Morbio, or pas- amico è chiamato nell'indirizzo « Lan-
sato alla Braidense di Milano (Morbio << dolfo Partenopeano ». Se noi riu-
7, sec. xv, cc. 37 B-42 B), di cui mi niamo adesso tutti codesti dati, potrem
valgo, « era altrimenti chiamato, cioè forse con buon fondamento, se non
« Cayazza , ch'è tanto a dire in m'inganno, concludere, che il notaio
<<<Napoli chome in Firenze ghazza, napoletano, famigliare di Zanobi e
<< per ciò che quello Landolfo era dell'Acciaiuoli, è quello stesso Caiazza
<< natio d'uno luogho nel regno che al quale son dirette le epistole del
<< si chiama Caiazza » . Possiam Moccia e del Silvestri, e che del 1383
noi adesso identificare costui, che l'Ac- si trovava in Toscana. In tal caso
ciaiuoli chiamava : « non Caiazza, ma nulla impedirà di credere che la pre-
<< turtura viduata » , col Caiazza amico sente epistola sia stata scritta dal S.
del S. ? Io penso che si ed eccone nel febbraio del 1384, come risposta
le ragioni. Innanzi tutto egli era a quella che Landolfo, ricondottosi a
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 133

quasi verus amor dilecte rei absentiam patiatur et non verissimum echedel rammarico
esprime per la
sua lontananza.
sit quod apud poetam legimus,
Illum absens absentem auditque videtque (1) .

michi vero periocundi sunt amici quantacunque terrarum interca- Gli amici però
sono sempre vicini
5 pedine separati, quippe cum non in eis faciem et que oculis su- coll'animo,
biecta sunt, colorem, formam, vestes et totius corporis liniamenta,
diligo, sed mores, virtutem et honestatem. quo fit ut amicum
corporaliter seiunctum patiar facile ; obvolitant siquidem ante mentis
oculos que in illis admiror et diligo. sed quid iam in hoc moror ?
10 bene quidem et utiliter institutum est litterale commertium, ut epistolare
ed il commercio
ripara
inter benivolos et amicos per illud quicquid absentia subtrahit all'assenza
rale. corpo-
restauretur. ex quo, postquam de me scire certa cupis, noveris
me valetudine prospera frui, et quanvis dominorum et amicorum Egli sta bene
meorum, quos istic habeo, desiderium me teneat, attamen illos
15 mentis sensibus semper amplectens, consolor et letor. si enim
iocundum est amicum de medio subtractum, quem nunquam vivi
conspecturi sumus, memori mente repetere, ut sapientes volunt,
certe letius esse debet absentem amicum, quem aliquando te vi-
surum speres, mente respicere. pro patria autem, ut scribis, cui della
e si affatica
patria.
in pro
20 non solum plus quam vitam debemus, sed etiam ipsam vitam, quan-
tum possum consiliis et mente laboro eamque appeto feliciter
dirigi; et in hoc, si quid possem, libenter impenderem et impendo.
quod autem te et carissimum meum Blasium solito more vivere S' allegra che
Biagio e lui vivano
al solito,
scribis (2), letor et gaudeo. namque, ut Flaccus ait,
25 Nil ego contulerim iocundo sanus amico (3) ;
sebbene carichi di
sed quod te fatali et necessario, illum vero voluntario labore premioccupazioni

3. Cod. omette absens 7. Cod. paciar dopo honestatem 8. Cod. dopo согро-
raliter dà paciar espunto. 10. Cod. quid - litterali 14. Cod. istis 17. Cod. memorie
20. Cod. vite 21. Cod. omette possum

Napoli, gli aveva inviata per dargli (1) VERG. Aen. IV, 83 .
contezza del suo arrivo ed esprimer- (2) Di codesto Biagio non vien mai
gli il rammarico che la sua assenza fatta altrove menzione.
gli cagionava. (3) HORAT. Sat. I, v, 44.
134 EPISTOLARIO

più che non con- dicis, scio vos ultra vires et ultra quam equum sit urgeri. sed
venga.
postquam labor est in spe future quietis, ut novi,
Durate, et vosmet rebus servate secundis,

Ma nelle diffi- utMaro noster ait(1), non cognoscitur militis virtus, qui fugientium
coltà si appalesa
il valore degli uo-
tergo imminet ; facie ad faciem congrediatur necesse est. qui vir- 5
mini,
tutis nomen appetit, promereri facile non potest. sine periculo
equum leniter incedentem, vel qui currens nec ante precipitet
nec retro defecerit, insidemus ; tunc quales simus equitatores agno-
scitur, cum sternitur in terra equus, vel cum arduus, pene supi-
nandus, erigitur aut cum equite pugnat ut excutiat. labor iste 10
nos declarat quantum passi sitis quantaque virtute, que sine labore
marcesceret.

dabit Deus his quoque finem .....


Per varios casus, per tot discrimina rerum
Tenditis in Latium, sedes ubi fata quietas 15
Ostendunt,

ut ait vates idem (2). denique inter mortalia grave aliquid potest
edalorotoccherà
poi il meritato ri- forte et aliquando contingere, sed non diuturnum, ipsaque na-
poso.
tura rerum harum fluxibilium vos hortetur citius quam speretis
20
ad gratam quietem et ocium iocundissimum comparandum.
Ceterum lupos insidiari ovili non est novum nec miror ;
Aggiunge alcune
riflessioni sopra la naturalis quidem est inter hec inferiora contentio, utpote que cuncta
continua
si combattelotta che
nel sint ex contrariis et natura repugnantibus fabricata. possem longo
creato,
orationis discursu enumerare inter animantia queque quantum di-
scordie quantumque pugne natura constituit. scorpiones muscis 25
imminent, scorpionibus mures, muribus cati, catibus canes, ca-
nibus lupi, lupis leones et leones victrix mustela aggreditur. quid
autem nota commemorem ? homo etiam ipse homini maxima

1. Cod. ingeri 3. Cod. dicentem (?) sed vos et rebus 11. Cod. patere sitis 12. Cod.
marcescerent
18. Nel cod. manca aliquando 20. Cod. omette ad 25. Cod.
miscis

(1) VERG. Aen. I, 207. nel terzo verso il testo ha « tendi-


(2) VERG. Aen. I, 199, 204-206; « mus ».
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 135

pestis est. doleo tamen neminem dirigere gregem et ab hian-


tium luporum faucibus custodire.
ed augura agli
Tu autem vale felix et forti animo quicquid ingruit sup- amici ogni bene.
portato et Blasium meum salutato affectuosissime vice mea, quem
5 et te diu valere opto. Florentie, quarta februarii.

3. Cod. ingenit
LIBRO SESTO .

I.

A NICCOLETTO DIVERSI ( 1) .

[L¹, c . 89A ; М², с. 37 в; G², с. 37 B; R¹, с. 33 A] .

Spectabili viro Nicolao de Diversis. 5

Firenze,
'RATER optime. miror quod de Liguria, que a legendis le-
II marzo 1385 .
Simeraviglia che
egli, essendo in
Fuminibus dicta est Tuscis legumina petas. hinc olim
Lombardia, do- sacra, cerimonie et gentilium sapientia, stulta licet, auguriorum
5. Così L ; M² G2 R Nicholao de Diversis 8. G2 sacre R¹ serimonie

(1) Niccolò, ma detto sempre Nic- « hannis de Diversis de Lucaet Nic-


coletto, di Nello di Lippo Diversi da <<<colaus olim Viviani de Luca et
Lucca fu , bench'oggi quasi ignoto, <<quilibet ipsorum cum una posta
uno de' più zelanti strumenti della po- < equestri conducantur... ad stipendia
litica tortuosa di Giovan Galeazzo Vi- <<<equestria communis predicti pro
sconti. Le notizie più antiche che « uno anno venturo incipiendo in ka-
noi possediamo sopra di lui risalgono <<<lendas novembris venturi » ; Arch . di
al 1364, nel quale anno il nome suo Stato in Firenze , Provv. n. 54, с. 58 в.
appare registrato nell'elenco di coloro Il 5 agosto 1366 egli chiedeva poi per
che, sbanditi dai Fiorentini durante la sè ed i suoi compagni licenza di ab-
guerra con Pisa, furono assoluti in bandonare il comando delle quattro
virtù del trattato di pace stipulato il poste vive e due morte, che ciascun
29 agosto (cf. Arch. stor. ital. ser. V, di loro teneva, per assumere invece
t. II, p. 145 sgg. ep. 154). Egli avea quello d' « una banderia duodecim
forse preso parte alla guerra in qua- <<<equitum, sua persona in ipso nu-
lità di capitano di milizie, giacchè << mero computata », il che gli era
l'anno appresso, e precisamente il concesso (Provv. n. 55, c. 25 A) ; e « la
21 ottobre, si approvava ne' Consigli <<<banderia » era accresciuta di quattro
fiorentini la proposta « quod Nicco-
<<<lectus olim Nelli, Andreas olim Io- (2) V. nota 2 a p. 137 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 137

supersticio et fulminum signorumque procuratio petebatur. vellem Toscana,


mandi de' ceci di
quod et nunc veri Dei cultu taliter emineret, quod hinc vere
fidei doctrina verumque Deo sacrificium promeretur !

cavalli il 22 giugno del '67, quando si cembre 1387; Miss. 21, C. 29 A, 12


approvava la sua conferma (Provv. giugno 1388 ; ibid. c. 50 A, 13 settem-
n. 56, c. 5 B), che il 13 giugno 1368 bre 1388). Esse però dovettero ces-
era di nuovo prolungata d'un anno sare quando il Visconti ruppe guerra
(Provv. n. 57, c. 5 A). Ed in favore alla repubblica; ed infatti dal 1388 in
di lui << stipendiarii nostri dilecti >>> poi il nome suo non apparisce più nel
scriveano i signori il 16 aprile 1367 pubblico carteggio. Tenendo conto
ai Pistoiesi che l'avean incolpato di di questo fatto come del luogo che
non aver pagato un suo creditore,Gu- la presente epistola occupa in L¹, io
glielmo de' Benettoni lucchese (Arch. inclino adunque a ritenerla scritta sui
di Stato in Firenze, Miss. n. 14, c. 42 B) ; primi del 1385.
e di nuovo l'II agosto al vicario di (2) Cf. HUGUCIO, Verbor. derivat.
Valdinievole per certa casa ch'ei vo- cod. Laur. S. Croce, Plut. XXVII
leva prendere a pigione in Pescia, dap- Sin. I, c. 239 B, s. v. Lego . Era
poichè non poteva comprarla (ibid. del resto ai tempi del S. comunissima
c. 68 A e cf. 64 B). Stancatosi del usanza quella di chiamar « Liguria >>>
mestier dell'armi, ei si rivolse, sembra, la Lombardia, quantunque taluni sti-
a tutt'altri uffici ; fatt'è che del 1381 , massero ciò un errore ; Benvenuto
trovandosi a Milano ai servigi di Gian Rambaldi fra questi, che così ne scri-
Galeazzo Visconti e impiegato nel- veva: « Nota primo, cum dicit in
l'amministrazione dello Stato, ei vi << Liguria , quod multi falluntur in
aiutava la conclusione d'una lega fra <<isto vocabulo et precipue Ugucio,
i nuovi e gli antichi signori suoi (ibid. <<qui dicit quod est provincia in Lom-
n. 19, c. 105 B, 14 febbraio « Pinotto <<<bardia plana, ubi est Mediolanum
<<<de Pinottis » , c. 106 A, « Nicholao << et Papia, ita quod communiter di-
<< de Diversis »). D'allora in poi la << citur Liguria Lombardia plana. sed
sua importanza va crescendo ; del 1386 <<<<falsum dicunt: imo Liguria est pro-
addì 15 febbraio ottiene la cittadi- <<vincia montana Lombardie, ubi est
nanza milanese dal tribunale di Provvi- « Ianua, Gavium et tota illa Riveria
gione (Arch. comun. di S. Carpoforo << usque Pisas, tota per illos montes
in Milano, Reg. delle provvig. 1385-88, <<<altissimos ». Comm. sup. Valer.
c. 28); del 1389 figura fra i < magistri Max. I, v, 9 in cod. Ambr. I 242 inf.
<<<intratarum >> del conte di Virtù c. 15 B, I col. L'Imolese aveva a
(cf. MURATORI, Antich. Estensi, par. II, rigore di termini ragione ; ma la con-
cap. VI, p . 157) . Fino a questo tempo suetudine da lui riprovata e che si
le sue relazioni con Firenze erano mantenne fino al secolo seguente,
state amichevolissime, come attestano traeva la sua cagion d'essere da un
le parecchie epistole a lui dirette che fatto storico. Nel secolo quarto, dopo
troviamo nelle Missive del comune la riforma di Diocleziano, oltrechè
dal 1385 al 1388 (cod. Magliab. II, l'antica regione cosi denominata, in-
III, 342, c. 265 A, 17 giugno 1385 ; dicavasi col nome di Liguria tutta la
c. 267A, 5 luglio 1385 ; Miss. 20, c. 274B, pianura transpadana, di cui Milano,
25 ottobre 1387; ibid. c. 286 A, 30 di- sede del « vicarius Italiae », era la
Coluccio Salutati, II. 9*
138 EPISTOLARIO

Sed, ut ad temporalia de quibus agimus veniamus, petis a


foris ligna in nemus ridicule devehenda; petit, ut patrio proverbio
tecum utar, a Minione limphas Arnus (1) et opulentus a paupere
munus petit. ulciscar tamen hanc Ligustice telluris iniuriam, cuius
opes, olera videlicet, cicera, fabas et pinguissimos pisces, michi vi- 5
deris, nauseante stomaco, fastidire. ecce enim dominus Iohannes
ezando,
rifiutasi, scher- sine ciceribus venit, ne, si aliquando te detur Tusciam petere, pi-
d'appagare
la sua brama .
scibus sterilem, fructibus indigam et rebus aliis, sicut nosti, mi-
nime redundantem, nichil hic non invenias penitus non acceptum.
Vale felix et virum nostrum nuper armatum, Iohannem vide- 10
licet, natura tuum, amore vero communem filium, quem gaudeo
in virum virtuosum evadere, fac salutes (2). Florentie, die un-
decimo martii (3) .

2. Tutti i codd. focis e petis 9. Tutti i codd. omettono non dinanzi ad invenias
12. M G2 omettono die

metropoli. Cf. anche per una de- sario del Visconti ed invadeva con
scrizione esatta della Liguria, com'eglicerte brigate agli stipendi di questo
l'intendeva, l' Invectiva L. C. Salutatiprincipe il territorio lucchese, come
in A. Luschum Vicentinum, Florentiae, risulta dal processo a cui venne sotto-
MDCCCXXVI, p. 159 sg . posto in contumacia nel febbraio 1400
(1) Cf. I. u. O. VON DURINGSFELD, dal podestà di Lucca, che lo condannò,
op. cit. II, n. 470-471 . ove venisse in sue mani, ad essere
(2) Di Giovanni ci è noto che, im- strascinato, decapitato, sequestro di
plicato nel tentativo di torre Pisa al beni &c. (Arch. di Stato in Lucca, Po-
d'Appiano, fu da questi nel '98 asse- testà, n. 5 III, c. 8 sg.; Sentenze e bandi,
gnato a Giovanni Grassulini banchiere n. 539, c. 48). Tre anni dopo poi
per la somma di fiorini ventimila. insieme al Pallavicini ed al Savelli
Sui primi del 1400 ei potè poi ritor- egli prendeva parte al tentativo d'im-
nare in Lucca, grazie ai buoni uffici padronirsi di Pisa in nome del duca
di Guido Manfredi, cancelliere di Paolo di Milano; tentativo che fallito, fu
Guinigi, al quale Francesco Barbaro a lui, come ai suoi compagni, ca-
l'avea raccomandato. Tanto risulta gione di gravissimi danni nella per-
da una lettera del Barbaro stesso, che sona e negli averi : cf. SERCAMBI, Cron.
si conserva fra quelle a Guido Man- di Lucca, II, 72 ; SARDO, Cron. pisana,
fredi nell'Archivio di Stato in Lucca, capp. CCXIII , CCXXIII sgg. in Arch. stor.
Governo di P. Guinigi, 28, filza A- L. ital. vol. VI, par. II, pp. 222, 234.
(3) Poichè non ci verrà più fatto Rilasciato ai 6 di giugno, per inter-
d'incontrare il Diversi fra i corri- cessione d'alcuni amici , dal d'Ap-
spondenti del S., giudico opportuno piano, che gli commutò nella taglia
riassumer qui brevemente le sue po- di cinquantamila fiorini d'oro la pena
steriori vicende. Nel'95 ei si trovava capitale cui era stato condannato, ei
in Toscana come agente o commis- tornossene in Lombardia; ma pochi
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 139

II .

AD ANDREOLO ARESE ( 1).

[L¹, с. 88 в; М², c. 37 A; G2, c. 37 A; R¹, c. 33 в.]

Andriolo de Arisiis cancellario Comitis Virtutum.

Firenze,
5
VIRIRcicie
insignis et frater optime. sepius expertus sum nichil ami-
caritate suavius nichilque in hac mortalium conversa-
11 marzo 1385?
Come stupirsi
che sian rari gli
tione amicicia propensius expetendum, consuevique mecum quan- amici,
4. Così M² G²; L' Insigni viro Andreuolo de Arisiis cancellario 6. R¹ suavitus

mesi appresso, venuto non si sa come <<<


Mediolano natus domini Antonii >>
in sospetto al Visconti, fu preso e si dice egli stesso, segnando come
gettato prigione nel castello di Pavia. notaio e cancellier comitale il man-
Più fortunato d'altri ministri di Gian dato fatto il 6 aprile 1379 in nome
Galeazzo, egli potè il 23 giugno 1399, del suo signore a Giovanni Garzoni
come ci apprende CASTELLO CASTELLI, e Bartolomeo da Sorana che si re-
Liber mirabilium in MURATORI, Rer. It. cavano in Boemia a Venceslao (Puc-
Scr. XVI, 916, rompere i suoi ceppi CINELLI, Memorie di Pescia, p. 385);
e fuggire. Più tardi, riconosciuta la e lo ripete più e più volte « Bay-
sua innocenza, il Visconti lo richiamò <<<lardinus de Leniaco licentiatus in
presso di sè, restituendolo ne' beni <<<iure civili » in una lettera scritta da
confiscatigli e nell'ufficio di consi- Peschiera il to maggio 1397, che si
glier ducale e di maestro delle en- legge nel cod. Parig. Fonds Lat. Nouv.
trate. Questo scriveva Niccoletto Acq. 1152, с. 47 B. Messo questo in
stesso nel 1404 a Paolo Guinigi, e sodo, rimane a stabilire da qual stirpe
tale sua lettera è l'ultimo documento provenisse; se dai Risi o Arisi, come
che intorno a lui possediamo. parrebbe opinare il CORIO, L'historia
(1) F. Arisi, il quale ha per il primo di Milano, Vinegia, MDLXV, par. III,
richiamata l'attenzione sopra questo p. 623, seguito dal GIULINI, Mem .
personaggio, tratto in inganno dalla stor. della città di Milano V2, 612,
forma latina del di lui cognome, e 741, 796, o non piuttosto, secondo-
fors'anche dall' innocente ambizione chè pensò il TIRABOSCHI, Storia della
di riconoscere in esso un proprio an- lett. ital. V, 77, dagli Aresi ; ma di
tenato, gli diè onorevole luogo nella ciò altrove.
Cremona literata, I, 229 (e cf. an- In qual tempo Andreolo entrasse
che p. 182) insieme al congiunto nella cancelleria viscontea ci è ignoto ;
Antoniolo. A torto però ; poichè ma se, come Pasquino Capelli, ei non
Andreolo fu milanese e non cremo- aveva prestato già i suoi servigi a Ga-
nese. <<Ego Andreolus de Arisiis de leazzo, certo fu accolto tra ifamigliari
140 EPISTOLARIO

doque mirari tantam quantam videmus se mutuo diligentium


quando si rifletta raritatem. sed cum ad me reversus, ut maiora dimittam, solum
al gravissimo one-
re, di cui un'ami- tacita mente considero quam onerosam oporteat amiciciam fore,
cizia perfetta è ca-
gioneachi la col- cui non sufficit amici desideria quantum licet implere, nisi gra-
ventur amici pro votis et necessitatibus aliorum, desino, quod 5
tam vehementer obstupui, amicorum infrequentiam admirari.
scio tamen nichil in hominum societate fertilius amicicia, nichil
uberius et redundantius caritate, nam si dilectionis affectum solum
intra coamantium se ambitum contineret, cum plerumque non
Convienl'affetto
estendere infatti indigeant, nullus esset fructus amoris ; qui latissime patet, cum ad 10
agli amici
pri amici chi
de' pro
ami amicorum amicos extenditur et, quod in amico non licet, in eius
davvero quest'ul- dilectos prestatione exundantis officii demonstratur. adde quod
timi.

in hoc manifestius sine dubitatione percipitur quantum amici


Gli raccomanda
quindi quanto sa propriis necessitatibus et beneplacitis preberetur. utar igitur ami-
épuòGiovanniDi- cicia tua et dominum Iohannem, latorem presentium, tuarum 15
versi.

virtutum et preconem, tue caritati quanto possum affectuosius


recommendo; lege tamen preposita, ne meo respectu sibi quicquam
preter favores et verba pro verbis impendere labores. vale, mei
memor, nec michi saltem quid modicum abnuas respondere. Flo-
rentie, undecimo martii. 20

2. L¹ caritatem corretto, sembra, in raritatem 3. tacita] R¹ tanta 5. L R¹ de-


sine 6. R¹ frequentiam 11. amicorum] R¹ eorum 12. L exundatis 15. LI
pres. lat. 17. G2 proposita R¹ respectui 18. Tutti i codd. prepongono a labores
un non

del figliuolo, non appena questi gli citato già dall'Arisi, e che si legge in
succedette. Mandato del 1389 in Fran- vari codd. Ambrosiani (cf. B 123 sup.
cia coll'incarico di pagare la dote di c. 104 B), esso vien raffigurato vecchio
Valentina Visconti, egli vi ritornò in si ed afflitto da fisici mali, ma pieno an-
seguito più e più volte, facendo anzi a cora di vivacità e di prudenza, onorato
Parigi prolungati soggiorni, ne' quali e stimato da Filippo Maria Visconti ,
ebbe opportunità di legarsi d'amicizia che l'avea nominato consigliere ducale.
coi dotti di maggior grido ; cf. THO- La presente epistola si collega stret-
MAS, De Ioannis de Monsterolio vita et tamente alla precedente, giacchè essa
operibus, Parisiis, MDCCCLXXXIш, р. 89 е è stata scritta lo stesso giorno ; sicchè
la biografia di Pasquino ne' Corrispon- nel Giovanni che il S. raccomanda
denti del S., V. A lui però la fortuna ad Andreolo sarà da riconoscere il
si mantenne sempre benigna, poichè figliuolo del Diversi. L'ascriviamo
in un dialogo di Uberto Decembrio, quindi al 1385 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 141

III .

A BERNARDO DA MOGLIO ( 1).

[Cod. Parigino Fonds Lat. 1152, c. 10A ; cod. Pallavicino 913 nell'arch. Co-
munale di Genova, c. 15B ; 2, с. 133 B ; R3, с. 42A ; RIGACCI, par. II ,
5 ep. xxvIII, pp. 102-103 , da R3. ]

Bernardo de Muglo filio magistri Petri .


Firenze,
ILI karissime. iam pluribus tuis pulsatus epistolis hucusque 10 agosto 1385 ?
F circunventus necessitate conticui ; non enim libenter tibi non Le molte occu-
pazioni gli vieta-
scribo, in cuius recordatione subit clarissimi parentis tui celebris ma per eccitarlo a ronodi scriver pri-

10 et inextinguenda memoria, cuius inclytum nomen et gloriosa paterne; seguire le vestigia


fama tibi maximum onus imponit inexcusabilemque bene faciendi
necessitatem. in tanta quidem paterne lucis extimatione versaris,
quod nisi aliquem ex te decocte virtutis florem emittas, omnis
illa gloria tibi in ignominiam convertetur; quotiensque de san-
15 ctissimi genitoris tui virtutibus colloquium erit, totiens de poste-
alla qual cosa lo
ritatis ignavia sermo fiet. hec hactenus: spero quidem te post spera inclinato
paterna vestigia gradientem, cum etas suppetat, indoles adsit, pa-
triaque tua, studiis inclyta, te undique ad virtutem invitet, cumque
maternas monitiones sis iugiter habiturus, que virtute sua tibi perleammonizioni
6. Così G ; P Eidem Bernardo Muglensi parte predicti ser Colutij ; R3 Ri Colutius Ber-
nardo de Muglo ; N² anepigrafo. 7. In Na l'epistola è preceduta da questa propo-
sizione: Mitto tibi quasdam litteras ex publicis ut sint tue caritati solacium; ma essa spetta
invece all'ep. x di questo libro; cf. p. 173. N2 omette pluribus e scrive : tuis iam
propuls. ep. 8. N2 R3 Ri omettono necessitate P tibi lib . 9. N2 recommendatione
P subiit omesso in R3 , sicché Ri mutò in est l'et dopo celebris N2 patris 11. onus]
Ri honoris Gomette que 12. P extimationis paterna luce Ri in luogo di paterne
dà pristinae 13. quod nisi] R3 Ri quia ubi P sostituisce poi splendorem civitatis
ostenderis alla frase dec. virt. flor. em. 14. R3 Ri ometton tibi Pomette in R3 com-
mutetur Ri commutatur P quotienscunque G de ger (sic) sanctiss. gen. 16. P igno-
minia 17. paterna ] Ri prima 19. P novitiones

(1) Neppur della presente epistola in essa impartiti al da Moglio, ci con-


ci è lecito fissar con certezza la data. vincono ch'essa dev'essere stata scritta
Ma il tono paterno che il S. vi as- a breve distanza di tempo dalle pre-
sume e l'indole degli ammonimenti cedenti.
142 EPISTOLARIO

insensibilius facit patris damnum, cunctis virtutibus adhesurum, ne


tibi dispendio, paterno vero nomini pudori fias. nam licet aboleri
onde divenga più tanti viri gloria nequeat, celebrior tamen apud etatem nostram ma-
vivace la fama del
suo genitore.
nebit vehementiorque transibit in posteros, si et lumen tuum de
sui fonte luminis oriatur. 5
Ebbe il catalogo
de' libri di Pietro Nunc autem habui repertorium bibliothece paterne. id quod
Envuole Sidonio, ante omnia volo Sidonius , Ennodius et Symmachus sunt ;
Ennodio,
co; per altri si ri-

mette alla scelta cetera presentium exhibitor referet viva voce, cui precor libros
d'un amico,
ostendas , pretia declares et omnia , tanquam si presens essem,
10
exponas (1).
Vale felix et mei memor, cumque te amem, fac me diligas.
Florentie, decimo augusti.
poichè que' tre soli
non gli bastano. Licet tres solos notaverim, plures tamen volo, nec ex illis
putes meum desiderium implevisse.

IIII . 15

A TOMMASO ORSINI CARDINALE DI MANUPELLO (2).

[L¹, c. 90A; М², с. 38 в; G², c. 38 A; R¹, C. 32 A.]

Reverendissimo in Christo patri et domino Thome


Dei gratia dignissimo cardinali Manupelli.
Firenze,
21 settembre 1385. EVERENDISSIME in Christo pater et domine. singularis pater 20
Il vescovo di
Fiesole gli ha dato
R meus dominus episcopus Fesulanus multa michi de te tuisque
1. P insensib. tibi N2 omette patris R3 nec 2. Le parole paterno vero sono in
R3 coperte da una macchia d'inchiostro; non essendo riuscito a leggerle Ri rifece di
suo capo il passo così : ne tibi dispendio pristinum rerum nomen et pudori fiat G pudor
3. G vestram 4. Pvehementerque G tamen subit in posteres si alumen P per si dà
sic; Ri pone punto fermo dopo posteros e muta si et in sed et; R3 fra et e lumen pone
sui, poi cancellato. 6-10. N2 GR3 Ri omettono Nunc exponas 11. P me fac
12-14. N2 G R3 Ri omettono la data e la poscritta. 18-19. Così L ; M² G2 Domino
Thomasio cardinali Mannupelli ; e così R¹, che però scrive Manapelli

(1) Pè il solo ms. in cui l'epi- le missive del S. son presentate come
stola si conservi integra, offrendoci semplici modelli di stile epistolare,
codeste notizie, che non sono prive esse furon certo soppresse come su-
di valore per la storia della biblioteca perflue da qualche copista.
di Coluccio. Negli altri codici, dove (2) Figlio secondogenito di quel
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 143

studiis ornatu gravitateque scribendi retulit (1), adiciens , in quo notizia ch'egli bra-mava entrar secо-
lui in amichevoli
miratus sum , te meam, ut suis verbis utar, amiciciam appetere lappin
quodque ad te scribam summis desideriis exoptare. ego autem
quam possim, imo, ut verius loquar, quam non possim in utroque
2. M² G2 admiratus 4. quam quam] G2 quod quod

Napoleone, la cui morte fu deplorata e le private del S. per non tener anche
dal S. nell'ep. xvIII del lib. II (I, questa in altissimo conto. In secondo
103), Tommaso si volse alla car- luogo il S. accenna ad un'ambasciata
riera ecclesiastica, nella quale avanzò fattagli a nome dell'Orsini dal ve-
così rapidamente da ottenere il 6 di- scovo di Fiesole. Ma questi è il frate
cembre 1381 da Urbano VI il titolo predicatore Antonio Cipolloni, fioren-
cardinalizio di S. Maria in Domnica. tino, che, già vescovo di Giovenazzo,
Conciliatasi sempre più la benevolenza ottenne la sede fiesolana nell'estate
del pontefice, dopo avergli svelata la del 1384 e che nel mese di settembre
congiura ordita contro di lui nel 1385 1385 era appena tornato dalla corte
a Nocera, fu mandato l'anno ap- pontificia, come si rileva da una mis-
presso legato nel Patrimonio di S. Pie- siva, scritta il 6 ottobre dalla Signoria
tro, donde le sue armi vittoriose fuga- ad Urbano VI (cod. cit. c. 271 в) .
rono così il congiunto Rinaldo Orsini Tutto ci fa dunque ritenere certa la
conte di Tagliacozzo come il prefetto data da noi stabilita.
di Vico. Egli coronò colla presa di (1) In favore del Cipolloni, eletto
Viterbo (10 maggio 1388) la sua im- allora appunto vescovo di Giovenazzo,
presa; ma, caduto in sospetto del i signori avean scritto al papa il 20 ot-
pontefice e rimosso dal vicariato, in- tobre 1384, perchè, invece di quella
sorse; di qui un'iliade di sventure che sede, collocata <<< in extremo Italie
si chiuse soltanto colla morte di Ur- <<<angulo>>, gliene assegnasse una alla
bano. La elezione di Bonifacio IX patria più prossima (Arch. di Stato in
(2 novembre 1389) segnò un rivol- Firenze, Miss. 20, с. 32 в « Раре »).
gimento nelle sue fortune ; ma la Accondiscese Urbano, e lo sostitui
morte colse lui pure pochi mesi dopo. pochi giorni dopo, se diam retta al-
V. CIACCONIUS, op. cit. II, 653 ; CAR- l'UGHELLI, Italia sacra, III, 256, a Nic-
DELLA, op. cit. II, 292 sg.; LITTA, Fam. colò di Vanni fiorentino, che dal 1377
celebri d' Italia, to. V, Orsini di copriva la sede di Fiesole e che sem-
Roma , tav. vI. bra avesse molti nemici (cf. una mis-
Ascrivo la presente epistola al 1385 siva della Signoria per lui del dicem-
per due motivi. Il primo si è che fra bre 1385 in cod. Magliab. cit. c. 276A).
le missive de' signori una se ne legge Per le posteriori vicende del Cipol-
a lui diretta per raccomandargli Ubal- loni, che passò del 'go al vescovado
dino Bonamici, che avea risoluto di di Volterra, quindi sei anni dopo a
star in corte di Roma, la quale reca la quello d'Egina, e finalmente nel '98
data del 21 settembre 1385 (cod. Ma- all'arcivescovado di Torres in Sar-
gliab. II, III, 342, с. 272 в « Cardinali- degna, dove morì, a quanto sembra,
<<bus Manupelli, S. Ciriaci, et Pisano>>); nel 1403, cf. UGHELLI, op. cit. III,
ora noi sappiamo per troppe prove 256 &c.; CAPPELLETTI, op. cit. XVII,
qual valore debba darsi alla coinci- 55 &c.; GAMS, Series episcop. Eccl.
denza di date fra le epistole pubbliche Cath. 883 &c .
144 EPISTOLARIO

Dubbioso dap voto tue magnitudini respondere considerans, taciturnitatem tan-


prima se assecon-
dar convenisse tal
desiderio, quam tutius eligebam. sed frustra cum amore amantes conten-
dimus, nec immerito celeberrimus noster Mantuanus ait :
omnia vincit amor (1) .

nam, ut Chalcidius inquit, cum Socratis auctoritate dixisset vir- 5


tutem solam esse que res impossibiles redigeret ad possibilem
facultatem; est, opinor, vis amicicie parque impossibilium pene
rerum extricatio, cum alter ex amicis iubendi religione, alter pa-
rendi voto complaciti operis adminiculentur effectui(2). quid igitur
a

cosi disuguale faciam ? huicne tam inequalis amicicie perficiendo contractui, in Io


amicizia

quo tua sublimitas tantum et talem dominum exhibet tanta cum


humanitatis virtutumque supellectili, licet nichil possim preter de-
votionem et fidem exponere, non prebebo consensum ? absit a
me tantus et tam supinus error ; nam, ut scribit ad Brutum Ci-
cero, nichil michi minus hominis videtur, quam non respondere 15
ha poi deliberato
di acconsentire , in amore his a quibus provocere (3). me itaque totum, licet parvus,
licet prorsus nichil sim, tue magnitudini dedo; ego te, quod michi
gloriosissimum est, in dominum singularem accipio : tu me di-
gneris , quod tibi scio futurum est oneri non honori , tuum in
servulum acceptare, ut inter nos perpetua sit tue excellentie libere 20
iussionis auctoritas ; michi vero iussa capessere fas sit (4). si tibi,
sicut idem pater meus testatus est, placuerit, ex huius societatis
lieto di tanta for- commertio dives evadam, ut nullus mercator unquam lucrosiorem
tuna.

fecerit auctionem.
Non può non
stupirsi poi ch'egli
Quod autem mea scripta desideres , dum mores hominum, 25
brami i suoi scritti dum puram sinceritatem dominorum, dum fame mentientis ex-
cessum mecum tacita mente revolvo, paulisper oportet ut desinam
admirari. scio enim, tanta libido vane locutionis incessit, cunctos

1. R¹ magnitudinis 5. I codd. Hisocratis 7. vis] G2 ius 8. I codd. ami-


cicie 10. G2 conatui 12. M² G2 supellectilibus , avendo il copista creduto che il
licet seguente a supellectili fosse la sigla del bus 15. M² michi nus

(1 ) VERG. Buc. X, 69. però si legge non « facultatem », ma


(2) CHALCIDII In Timaeum Pla- <<<facilitatem » .
tonis Prologus in MULLACH, Fragm . (3) CIC. Ep. ad Brut. I, I.
philosoph. graecor. II, 147. Nel testo (4) Cf. VERG. Aen . I, 77.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 145

homines, dum detrahunt, dum collaudant, nunquam intra ter-


minos consistere veritatis : utrobique, ni fallor, excedunt, cum sa-
tius sit et istud et illud parcius predicare. scio dominos ferme come tutti coloro
che seggono in
cunctos, dum alios ex sue puritatis habitu reputant, aures nimis alto,
5 credulas exhibere; scio famam, que de locutionibus hominum, de
quibus scriptum est: omnis homo mendax (1), exoritur, vera falsis
inconsiderantissime permiscere, ut inter tot et tantas undique va-
nitates prorsus sit impossibile non errare. non igitur mirum si
tua sinceritas, famam sequens et relationibus credens, que falsi- dalla
trattofama
in inganno
10 tatum capacissime sunt, quasi magnum aliquod mea scripta de- pressochè sempre
e menzognera.

siderat. sed cave, ne vilissimum auricalcum ob coloris simili-


tudinem aurum putes; cave, ne dum gemmas et margaritas te
reperturum cogitas, fimum tangas. si scripta desideras, cur nova Se ama gustare
intellettuali piace-
requiris, cur non scrutaris ornatissimam vetustatem ? si metra ri,perchènonsiri-
volge agli scrittori
15 placent, habes Mantuani dulcedinem, claritatem Nasonis, severi- classici, ai poeti,
tatem Horatii, iocunditatem Aquinatis, imitationem Statii, facetas
evagationes Lucani et Tragediarum, alterius a monitore Neronis
opus, quicunque fuerit ille, Senece gravitatem. si prosaicis de-
lectaris, habes Ciceronis exundantiam, Marci Fabii curiosum acu- aitori;filosofi, ai re-
20 men, Annei Senece, cuius tanta reperiuntur opuscula, severitatem.
habes, ut ad nostros veniam, Christi Sedulium apostolorumque oppurePadri alle opere
preconium Aratorem; habes facundissimum Firmianum, delicatum Chiesa ?
Hieronymum, exquisite locutionis Gregorium, declamatorem Am-
brosium et omnium perfectissimum Augustinum. quid igitur,
25 quasi nauseante stomaco, novas queris epulas qui possis tam
I moderni nulla
splendidarum mensarum convivio saturari ? crede michi, nichil creano di nuovo,
ma

novum fingimus, sed quasi sarcinatores de ditissime vetustatis deglicolle spoglie


antichi si a-
dornano.
fragmentis vestes, quas ut novas edimus, resarcimus. diu di-
ctum est :

30 Nil intentatum nostri liquere poete (2) ;

et si forte quid relictum fuerat, sequentia tunc secula rapuerunt.

2. ni] R¹ in 7. R¹ consider. 11. L verissimum 14. Dopo requiris R¹ ri-


pete cave ne vilissimum 17. M² evagitiones 31. M R omettono si

(1) Psalm. CXV, 11 . (2) HORAT. Epist. II, III, 285.


10
Coluccio Salutati, II .
146 EPISTOLARIO

Nunc ad studia tue dignationis accedo. narrat idem episcopus


te poetis teque moralibus delectari. placet id quidem, si tamen, ut
Gli raccomanda lege vetitum est, hanc doctrinam velut captivam teneas, non sibi
infine di usar di
qualchecautelanel
gli autori velut coniugi copuleris, nisi forte radat cesariem , ungues circun-
gentili.
cidat ponatque vestem in qua capta fuit. tunc, si placuerit, illam 5
tibi iungas uxorem (1). vale. non enim sinunt occupationes con-
ceptum exprimere. alias forte prosequar quod incepi. Florentie,
die vigesimo primo septembris.

V.

AD ANDREOLO ARESE (2) . ΙΟ

[N¹, c. 96 A.]

Eloquenti viro Andreolo de Arisiis cancellario.


Firenze,
25 ottobre 1385 .
UNQUAM alias, vir insignis, frater et amice karissime, aut ve-
Non sa che fare:
se parlare o tacere.
N rius aut plenius me experiri contigit priscum illud, cuius-
cunque fuerit, documentum : loqui prohibeor et tacere non pos- 15
2. L¹ omette ut 4. R¹ radiat 5. fuit] L R est 8. M R omettono die

(1) Allude all' interpretazione alle- simpatie. Il volgo commosso fanta-


gorica data al precetto del Deuteronom. sticò che la natura stessa aveva in
XXI, 11-13 da S. HIERON. Ep . XXI terrifiche guise annunziata la gran ca-
ad Damasum in Opera, I, 75 . duta ; i cantori girovaghi piansero nei
(2) La cattura di Bernabò Visconti, lor Lamenti la miseranda sorte del si-
conosciuta in un istante da tutt' Italia, gnore di Milano, crudele sì, ma giusto
eccitò si profondo senso di stupore, e generoso ; il tradimento del Conte di
quale niun altro forse tra gli avveni- Virtù fu a costui rinfacciato colle più
menti di quell'età fortunosa avea sa- atroci ingiurie da cronisti, quali il SER-
puto provocare : « maximum mirum CAMBI, Cron . di Lucca, I, 244, da letterati
<<<et creditur maius factum quam un- come il MARZAGAIA, De modernis gestis,
<< quam fuerit in aliqua parte mundi »; p. 81 : cf. pp. 42, 61. Fra costoro ap-
Ann. Mediolan. in MURATORI, Rer. It. punto noi ci aspetteremmo di trovar
Scr. XVI, 785. A seconda delle pas- schierato il S. , che nella presente
sioni ond'erano agitati, gli animi si epistola invece si atteggia a difensore
divisero naturalmente in favor del di Giovan Galeazzo, ad accusatore
vincitore o del vinto ; ma fu senza acerbo del caduto Bernabò. Ma più
dubbio quest' ultimo che in Lombardia che la schietta manifestazione de' suoi
e fuori di essa raccolse le maggiori sentimenti essa deve forse considerarsi
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 147

sum; nec minus quam ille facundus matrimonii dissuasor, loqui


Dal parlar lo di-
prohibeor, si velim quod mente concipio reserare (1). deterrent stoglie la gran-
enim materie altitudo et communis domini celsitudo sueque inac- dezza del soggetto;
cessibiles et predicande virtutes ; de quibus, ut Hystoricus aliquando
5 de Carthagine protulit, silere melius puto quam parum dicere (2) ;
et ideo loqui prohibeor. sed cum rem per ipsum clarum Italie grandezza e questa a stessa
parla-
principem, imo verum et singularissimum nedum Ligurie, sed re lo sprona;
totius latini nominis liberatorem, nuper gestam iocunda mecum
memoratione revolvo ; cum felicitatem, quam ipse sibi cunctisque
10 innocue vivere cupientibus peperit, tacita mente considero, tacere
non possum. inter hec tamen quantum illa me retrahunt, tantum
ista manum ad scribendum impellit, ut, quanvis hec transeant
omnem humane condicionis terminum et mensuram, irrecusabi-
tanto più che ta-
liter tamen exigant ut stili memoria celebrentur : et eo maxime, luno osa biasimare
lode
15 quoniam audivi plurimos mentibus depravatis obloquendo repre- unattod'og
hendere que deberent cunctis commendationum laudibus exor-
nare. sed non est novum malos invidere bonis et res, quanvis
utiliter consultas, preclare gestas et feliciter consumatas per in-

come un atto politico suggerito al cui comincia la celeberrima Epistola


cancelliere fiorentino dai suoi signori, Valerii ad Rufinum ne ducat uxorem,
i quali, sebbene avessero con fredda che fin dal tempo in cui Gualtiero
cautela risposto alle giustificazioni lor Mapes la diede in pubblico, e mal-
dirette dal Conte di Virtù (cf. la sua let- grado le sue proteste (cf. WRIGHT,
tera in Ann. Mediolan. cit. coll. 786-87, Biographia Britann. litter., London,
8 maggio 1385 ; la « Florentinorum 1846, p. 299), taluni ritennero scrit-
<<<responsio>> del 14, ibid. col. 787 e tura dell'età classica ed attribuirono
RIGACCI, par. I, ep. VII, p. 15 sg.), ora a Valerio Massimo, ora a s. Ge-
pure erano in fondo ben lieti di sa- rolamo, fra le opere del quale si con-
persi sbarazzati da chi avevano espe- tinuò per lungo tempo a stampare :
rimentato non men pericoloso come cf. S. HIERON. Opera, XI, 242 sgg. Il S. ,
alleato che come avversario. che altrove (cf. lib. III, ep. xv, I, 187)
Poichè nel corso dell'epistola il S., aveva un po' leggermente accettata
pur accennando allo stratagemma di l'attribuzione al santo di Stridona, se
cui Bernabò era rimasto vittima il ne mostra qui con più savio consiglio
6 maggio 1385, non tocca della sua dubitoso . Dell' Epistola egli posse-
morte, seguita circa otto mesi dopo, deva una copia , inserita fra altre
così può credersi ch'egli la dettasse scritture nel cod. Laur. Conv. soppr.
mentre Bernabò era sempre in vita: S. Marco 268, ed ora mancante per
quindi nel novembre dell'anno mede- la perdita d' una diecina di fogli, dopo
simo. quello che è adesso l'ottavo .
(1) Allude qui il S. alla frase con (2) SALLUST. De bello Iugurth. XIX, 2 .
148 EPISTOLARIO

Parlerà dunque vidie livorem depravare. loquar igitur et contra detractores istos
contro idetrattori,
hoc reptanti calamo perorabo, ut discant improbi ferreas linguas
honesto potius cohibere silentio, quam narratione falsidica dela-
trare; nec sic sibi placeant, quod alios in suam sententiam tra-
che ildivinvolere
non riconoscono here glorientur; precipue cum negare non valeant capturam illam 5

nella caduta
Bernabò di
Visconti, domini Bernabovis, non humanis consiliis , sed solo Dei digito
factam, iustam, utilem et necessariam extitisse. quid enim iustius,
tiranno a tutti in-
festissimo, quam sevissimum tyrannum, amicis, si quos amicos tamen habere
potuit terribilis illa crudelitas, formidabilem, subditis gravem, vi-
cinis exitiosum, coniunctis et pestilentem ac trucem omnibus, IO
oppugnare ; tyrannum, inquam, blandum ut deciperet, humilem
ut conculcaret, propicium ut perderet et tractabilem ut seviret ?
agli amici, an forsan vera non loquor ? nonne qualis in amicos fuerit, ut
infinitos omittam, in domino Pandulpho, quem falsa corrumpende
pellicis criminatione truci ferro petiit intra seve domus penetralia, 15
ai sudditi, demonstravit ? (1) an qualis in subditos foret, populorum miserie
ai vicini, non ostendunt ? an qualis in vicinos esset, non patuit infinitis
ai suoi congiunti bellis, quibus semper finitimos extitit insecutus ? de coniunctis
stessi.

autem quid referam ? cum non fama, sed rumor fuerit eundem
fraterne mortis fuisse auctorem, et non solum nocturna suffo- 20
catione dominum Mapheum peremisse , sed etiam alterius fratris
et demum nepotis exitio modis omnibus institisse ? (2) nonne

6. Cod. Bernabonis

(1) Anche P. AZARIO, Chron. c. 398, che per opera di costui troppo mon-
narra come si attribuissero a gelosia i tasse il fratel suo Galeazzo « nella
violenti trasporti di Bernabò contro << consorte signoria ».
Pandolfo Malatesta , della cui inno- (2) D'aver col veleno procurata la
cenza sorsero garanti Ludovico re immatura morte di Maffeo, spentosi
d' Ungheria e Stefano Colonna, il ve- il 26 settembre 1355 , dieder colpa a
nerando patrizio romano, con due let- Galeazzo ed a Bernabò i contempo-
tere al Visconti da noi rinvenute l'una ranei; alcuni de' quali non dubitano
nel cod. Laur. Gadd. Rel. 101 , C. 12 B, di asserire che quest'ultimo tentasse
l'altra nel cod. Parig. Fonds Lat. Nouv. poi di sbarazzarsi in ugual maniera
Acq. n. 1152, c. 56A. M. VILLANI,però del suo complice ; cf. MINERBETTI,
(Ist. fior. lib . VII, cap. XLVIII), dopo Cron. in TARTINI, Rer. It. Scr. II, 93 .
aver narrato distesamente il fatto, con- Che Galeazzo diffidasse infatti del fra-
clude, come fa qui il S., che la gelosia tello e che questa fosse la principal
fu un pretesto, e che Bernabò infieri cagione del suo trasportarsi a Pavia
contro Pandolfo sol perchè gli pareva dicono gli storici: cf. GIULINI, Storia
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 149

quanta crudelitate fuerit in omnes quotidianis cedium iussionibus


indicavit ? o quot et quantos dominos suis illectos blandiciis Adanno de' prin-
cipi per distrug-
in exitialia bella coniecit et promisso frustratos auxilio precipi- continue
gerne la furono
potenzale
tavit suis assentationibus in ruinam ! o quotiens humilitatem sue insidie ;
5 simulavit ad tempus, ut validiore superbie spiritu quos voluit op-
pugnaret; quotiens ostendit se ferre subsidia illis quos opprimere
moliebatur ; quotiens iras continuit ut crassaretur ! unicum suffi-
ciat ad hec omnia probanda malignitatis exemplum. nonne quon- ne da esempio co-
dam Portuensem cardinalem Lucanam civitatem et Sancti Miniatis Portuense.
dotta col cardinal
10 oppidum auctoritate cesarea gubernantem, qui spem omnem in
ipso posuerat, insidiosis blandiciis pellexit, ut cum meis dominis
florentinis bellum inciperet, seque illi domino nobili et gallice
nationis, de sue puritatis simplicitate illius duplicitatem metienti,
prebebat humillimum, ut iuxta superbie spiritum suum concul-
IS caret ? nonne sibi copiosa destinavit auxilia, que non tantum
Florentinis obsisterent, sed ipsum nequissime proditum morti
traderent et delegata sibi dominatione privarent ? nonne, de-
prehensa tanta turbationis proditione, et ab eodem, sicut decuit,
digna reprehensione correptus, se mitem et tractabilem exhibebat,
20 ut tandem posset effere mentis propositum adimplere ? (1) et
quoniam, permittentibus legibus humanis atque divinis, in veros consentono
Epoichè le leggi
che i
tyrannos licet insurgere, et cum, ut inquit fons eloquentie Cicero, tiranni periscano,
vite tyranni ea condicio sit, ut qui illam eripuerit in maxima gratia
futurus sit et gloria (2) ; in quem unquam iustius licuit manus ini- giusto fu cheagit-
tarlo di seggio (si
25 cere, quemve nedum capere, sed etiam trucidare ? parce, precor, accingesse Virtù,ilCon-
et parcat communis tui et mei domini mansuetudo, si quid contra
tyrannos invexero : mundissimus equidem est in oculis omnium
Comes noster iste Virtutum a tyrannice nominationis infamia,
qui solus exhibuit inter alios Lombardie dominos verum regalis solo tra i signori
lombardi che abbia

30 clementie dominatum, qui non solum tolerabiliter subditis, sed lode


cipe, di buon prin-
12. Cod. nobilis 13. Cod. metiendi 24. Cod. nunquam

della campagna e città di Milano &c. (1) Sulle insidie tese al cardinal
V2,496. D'aver infine voluto avvele- Guido daMonforte vicario imperiale in
nare il nipote e la madre di lui, Bianca Lucca nel 1369 da Bernabò, che aspi-
di Savoia, muove esplicita accusa a rava, acquistata Sarzana, al dominio di
Bernabò il processo del 1385; Ann. quella città, cf. GIULINI, Op. cit. V, 531.
Mediolan. cit. coll. 797 e 798 . (2) CIC. De off. III, 85 .
150 EPISTOLARIO

cunctis optabiliter dominatur; qui solus didicisse videtur quid su-


biectis deceat imperare ; qui solus non verbo, sed opere verum
se tutorem et parentem reipublice profitetur. nec dubitem, quod
et ipse suis litteris detestatur, tantum super salutis sue pericli-
e che si commosse
quindi alle soffe-
tatione commotum, quantum super deflenda miseria populorum, 5
renze
de'
oppressi.
popoli quos videbat truculentis et impiis faucibus laceratos sevioris fla-
gelli condicionibus in filiorum manibus reservari(1). nam, ut pauca
Descrive la
rannide di Ber-
ti- discurram, quid ille subditis relinquebat nisi sediciones et scandala,
nabò,
que quidem in ipsorum desolationem calliditate perniciosissima
confovebat ? que, licet honesta fuerint, sub illo civium permissa Io
collegia ? que discipline, que liberalium artium scole vel in me-
tropoli vel in ceteris quas opprimebat urbibus viguerunt? quibus
nobilibus quibusque coniunctis effera crudelitate pepercit, nisi quos
exploratissima ratione percepit sibi vel nescire vel non posse no-
cere ? quis sub ipso potuit, ne dicam verbum facere, sed vel 15
secum etiam somniare quod ad eius aures exploratorum diligentia
non referret ? quid autem utilitati statuit subditorum ? quot cives
habuit sui custodes nisi crudeles scelerum ministros vel detestandos
artifices voluptatum ? que denique salus miseris restabat populis
nisi depatruiferitate sub nepotis benignitate, divina manu perficiente, 20
transferri ? non credas, carissime Andreole, hoc tantum et tam
desiderabile bonum languenti , imo morienti Ligurie provenisse,
nisi misericordissima celestis Numinis dispositione, que passa non
est salutem tot populorum tam infeliciter deperire. secum enim
ab eterno dixit ab initio cuncta prospiciens et tempora nostra 25
benignus disponens Deus, secum, inquam, ab eterno dixit Virgilia-
num illud :

Deterior qui visus, eum, ne pestifer obsit,


Dede neci; melior vacua sine regnet in aula (2).

19. Cod. omette salus 21. Cod. Andreuole

(1) Allude verisimilmente qui il S. << ad pacificum statum totius Italie re-
<< dundabit, ad cuius destructionem
all'epistola già rammentata del Conte
<<<<semper nitebatur » ; Ann. Mediolan.
di Virtù, in cui della cattura di Ber-
nabò è detto : « quod non solum ad cit. col. 787.
<<<liberationem nostram et suorum et (2) VERG. Georg. IV, 89-90. Il testo
<<<<vestrorum subditorum, sed potius però nel primo verso ha « prodigus » .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . ISI

sic enim profecto factum est. nam occiso, quantum ad imperium


attinet, qui iustissimum imperialis indulgentie titulum dominandi
tyrannice crudelitatis impietate fedabat, surrexit vir Deo dilectus
et hominibus carus, qui benignitate sua dolorosa subditorum vul-
5 nera mitiget et periclitantis Ligurie damna sue humanitatis cle-
mentia recompenset. desinant igitur detractores ambitioni ne-
potis ascribere fatalem, hoc est divine dispositionis ordinatum, esuaconclude che la
caduta fu di-

domini Bernabovis occasum : nam, ut testatur gloriosissimus ille sposizione divina.


pontifex, divus Gregorius: nulla que in hoc mundo hominibus fiunt,
10 absque omnipotentis Dei occulto consilio veniunt (¹) ; que, quantum
arbitror, tanto maiori luce clarescunt, quantum manifestiori prove-
nisse iusticia dignoscuntur. quid autem, si cuncta Regentis iusti-
ciam contemplemur, occurrere potest iustius, quam crudelium de-
positio dominorum, quam concedit, cum audit Deus compeditorum
15 gemitus, ut solvat filios interemptorum ? (2) hoc opus semper
Pari a quella
ordinatio divina permisit maxime virtutis viris. hinc Hercules d'Ercole e di Te-
seo, domatori di
Busiridem Egyptium, Thracem Diomedem, Anteum Libycum, mostri,

Erycem Siculum, Hiberum Geryona, Cacum Italum, Narbonenses


Albiona et Bergionem et innumeras alias feras, que, cum homines
20 fuerint, a proprietatibus vitiorum fabulose bestiarum nominibus
recensentur, tum occidisse creditur, tum domuisse. sic Theseus
Minotaurum Cretensem, Cephysium Procustem et latronem Si-
syphum interemit ; sic aureum vellus cepit Iason; sic Cadmus
virigenis serpentem dentibus Hyanteis oppressit in campis. inter
25 quos quis dubitet, cum eternitate memorie numerandum glorio- perpetuo
durerà dunque in
la fama
sissimum Virtutum Comitem, qui tam feliciter tantam patrui ty- di Gian Galeazzo ,
rannidem deposuit et perfregit ? poteritne unquam ulla obli-
vione deleri tante rei memoria aut tam clarum facinus subticeri ?
manebit, inquam, in eternum, ut arbitror, inclyta fama celeber-
30 rimumque nomen domini nostri ; nec Galeaz, (3) Virtutum Comes,
8. Cod. Bernabonis 14. Nel cod, manca concedit 17. Cod. burisidem dionisium

(1) S. GREG. Moral. lib. XII, in (3) Al nome di Galeazzo, il Conte


cap . XIV Iob , cap. II, § 393 in di Virtù non aggiunse se non dopo la
Opera, I, 986. morte paterna quello di Giovanni ;
(2) Psalm. CI, 21. Il testo « au- giovine il dicean anzi « Galeazzo No-
<< diret - solveret ». <<vello », se crediamo alla Cron.di Pisa,
152 EPISTOLARIO

che
fierotrionfo
tiranno.di sì tantique tyranni iustissimus atque gloriosissimus triumphator apud

posteros sub silentii tenebris obducetur. clamabunt populi, testa-


buntur urbes, admirabuntur extranei, totaque nostra letabitur etas
eternisque scriptores litteris committent laudes et gloriam tanti
Nè si accusi d'in viri. nec audebunt etiam, quoscunque transversos livor duxerit, 5
giustizia la sua

condotta.
de tantis rebus iniusticiam allegare. iniustumne fuit invisum su-
peris inferisque caput et hunc non hominem, non aliquam certam
beluam, sed simul tot beluina capita preferentem quot vitiorum
furoribus estuabat, nedum noceret capere, sed etiam quasi sacri-
Dicono i poeti ficium aliquod immolare ? non profecto. nam, ut Tragicus ait (1), 10
che contro i ti-
ranni è lecito strin-
gere il ferro; victima haut amplior ulla
Potest magisque opima mactari lovi
Quam rex iniquus.

eleggi,
lo ripetono le cum enim, ut validiora perstringam, rescribentes Provincialibus
che contro
ipredoni
masnadieri
, ed i et Hadriano Arcadius et Theodosius augusti statuendo decre- 15
verunt pro quiete communi desertores militie nocturnosque pro-
palatores agrorum aut itinera frequentata insidiosis aggressionibus
obsidentes, ut mortem, quam minabantur, excipiant et id quod
intendebant incurrant, quilibet etiam auctoritate privata possit
occidere (2) ; quis dubitet de mente legum fore, quod legum om- 20
nium non desertores solum, sed publici violatores, quique non
agros tantum, sed urbes ipsas intra menia propalantur et non solum
vias, sed domos obsident innocentium, impune posse pro utilitate
contro i grassa- publica trucidari ? si licet vim vi repellere et pro sui corporis
tori,
defensione crassatores armis occidere, quis sane mentis non ma- 25
nifeste consentiat rerumpublicarum violentissimos invasores, per-
secutores bonorum, libertatis oppressores et nedum privatorum,
sed populorum truculentissimos homicidas licitum fore per arma
15. Hadriano] Cod. hadyono

ad a. 1382, in TARTINI, Rer. It. Scr. I, nel Cod. lib. III, tit. xxVII : Quando
789 e 798; cf. GIULINI, op. cit. V, liceat unicuique sine iudice
580 sg. se vindicare vel publicam
(1) SEN. Trag. Herc . Fur. devotionem ; di cui la prima è
926-28. intitolata : << Impp. Valent. Theod. et
(2) Il S. riassume in parte, in parte <<Arcad. A.A.A. ad Provinciales » e la
riproduce letteralmente qui le due seconda « Impp. Arcad. Honor. et
costituzioni imperiali che si leggono << Theod. A.A.A. Hadriano PP. » .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 153

repellere ipsosque pro salute cunctorum vita tot capitibus quot


contro i violatori
viris presidet exitiosa privare ? sique licet pro momentanee ed i turbatori del

possessionis conservando iure violentum expulsorem, collectis et privato possesso,


amicis et agnatis, potentiore manu repellere ; sique, dum sit illa
5 de possessione luctatio, ferro cadat invasor, legibus est impune (1),
quid de populorum afflictoribus statuendum est, cum quibus non
de agrorum possessione, sed de vite salute et totius substantie
conservatione certatur? quod si iura permittunt etiam privatos anche se ufficiali
pubblici,
cesariani fisci quidem officialibus, in fiscalium rerum occupatione
10 contra legem agentibus, propria auctoritate resistere, quoniam rite
non agunt (2) ; si thori violatorem possumus cedendo conficere (3), contro gli adulteri ,
concedono agli of-

quid in illos censendum est cunctis esse permissum, qui civitatis uccidere.
fesi il diritto di
Se lecito è dun-
cuiuspiam rempublicam non ad utilitatem imperialis erarii, sed que uccidere un
nemico privato,
ad suum commodum occupant, quique simul matrimonio copu-
15 latos, coniuges natosque natorum et qui nascentur ab illis (4) non
solum in libidinis sue satietatem redigunt, sed publica servitute pes-
sundant ? male quidem, crede michi, rebus humanis iura consu-
lerent, si contra tyrannorum oppressores aliquo supplicio dese-
virent. quis enim, ut cetera pretermittam, credat leges, sanctas
20 et iustas et ad communem utilitatem omnium ordinatas, sevitatem
tyrannicam aliquibus sue tutele suffragiis adiuvare? licet hostem
occidere; licet quemcunque principem civitatem non sui iuris im-
petentem, etiam si de imperii gloria solummodo certet, nedum im-
pune perimere, sed cum gloria trucidare. quis sibi ipsi consentiat non
cidaresi un
potrà tru-
tiranno,
di tutti nemicis-
25 in tyranno, quo nullus dici potest omnium inimicicior, et cum eo simo ?
qui non invadit, sed iam invasit et opprimit civitatem, illud idem
26. invadit] Cod. invasit

(1) Cf. Cod. lib. VIII, tit. IV, const. 1 , del Cod. lib . XII, tit. XLI, De me-
Unde vi , con cui si accordano le tatis et epidemeticis ; la const.
leggi del Digesto, legge 1ª, § 27 e ultima del Cod. lib. X, tit. xxx, De
legge 17 del tit. De vi et de vi discussoribus e la const. unica
armata ; lib. XLIII, tit. XVI. del Cod. lib. X, tit. XVIII, De super
(2) Cf. Cod. lib. X, tit. 1 , De indicto .
iure fisci , const. 5 « Imp. Diocl. et (3) Cf. Cod. lib. IX, tit. IX, Ad
« Maxim. A.A. ad Flaccum » e lib. XII, legem Iuliam de adulteriis
tit. LXI, De executoribus et et stupro e Novella CXVII, cap. xv,
exactoribus , const. 5. Ripe- principio.
tono la stessa regola la const. 5 (4) Cf. VERG. Aen. III, 98.
Coluccio Salutati, II. 10*
154 EPISTOLARIO

non esse licitum, quod in idem tentantibus videmus esse permis-


laSequesto
legge noldiritto
con- sum ? denique, si taliter iura pro sevissimis istis dominatoribus
cedesse, ognispen-li se opponant, quod ipsis decretis non liceat subditis, non permit-
bertà sarebbe
ta nel mondo,
tatur equalibus et non cogantur superiores in ipsos insurgere,
quis unquam publice servitutis finis, quis unquam locus vel aditus 5
libertatis ? sed quid prodest subditis, si liceat excutere iugum,
quod efficere nequeant ? aut si maiores debent, quod omnino
niuna speranzari- negligunt et non curant, ad quem poterunt nedum misere, sed
marrebbe ai popoli
oppressi :
miserande suis etiam hostibus civitates pro liberatione recurrere, vel
ad quem de suis afflictionibus appellare ? cesares enim hac etate o
nostra procul ; pontifices suis negociis, et utinam non scismatibus !
occupati sunt ; ut nichil aliud possent afflicti populi facere, nisi
summum orare Iovem :
morimur, pie Iupiter, audi :
Iupiter, exaudi, Iupiter, affer opem (1) ; 15

benfece dunque il ut iustissimum fateri necesse sit in superiorum negligentia et im-


Conte ispegnendo
sicopericolosonemi-
d'ogni buono.
potentia subditorum, hunc certissimum Virtutum Comitem et
cunctis virtutibus comitatum, dominationis socium, sed tyrannidis
inimicum, pro tot liberatione populorum instinctu divino ad tantum
extinguendum facinus surrexisse. quantum autem utilitatis sit 20
ex hoc liberatis populis, quantum vicinis quantumve toti simul
Italie secuturum quis valeat explicare ? gaudebunt enim populi
de tyranni crudelitate in veri et iustissimi domini clementiam be-
nignitatemque translati ; letabuntur undique mira cum iocunditate
finitimi, quos amodo non oportebit continuas illas insidias for- 25
Or si allegrera midare ; tota vero simul exultabit Italia, sublato scandalorum
tutta Italia,
principe, qui se propicium cunctis Italie vastatoribus exhibebat.
s' allieteranno i amodo quidem erunt populi de coniugibus filiarumque pudicicia,
sudditi,
de personis suisque rebus sine trepidatione securi. depositus
quidem est qui licitum de libito faciebat (2) et per urbes gradiens 30
auctoritate cesarea sibi commissas, imo, ut verius loquar, sub tituli
3. Cod. ipso 8. Cod. poterant

(1) GUALTERI ANGLICI Rom. fa- (2) Forse abbiamo qui una remini-
bulae, fab . xxI, De ranis regem scenza del verso dantesco :
petentibus , in HERVIEUX, Les fa- Che libito fe' licito in sua legge ;
bulistes latins &c. I, 395. Inf. V, 56.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 155

iustificatione relictas, quamcunque libidinoso respexit intuitu, sive do


liberati dal nefan-
giogo d' un
virginem sive nuptam seu viduam, ad sui thalami pulvinaria lussurioso
trahebat; qui de subditorum filiabus pellicum gregem exemplo
turpissimo faciebat (1) ; qui , non contentus angariis sordidisque ed insaziabile so- vrano .

5 subiectorum muneribus, etiam perangaria seviter exigebat (2). 0

felices populi, qui nunc benignas tolerabilesque non exactiones,


sed collationes in publicum, non violenter extorquendas, sed vo-
luntate libera conferendas, sub benignitate nostri Comitis exhibe-
bunt ! quibus non oportebit sub huius pudicissimi principis casti-
10 monia pro sororum formositate et filiarum aut coniugum sive
reliquarum vicissitudinum suspicari; quibus non erit de substantia
timor nec ulla de capitis incolumitate formido ! sed, o felicis-
simi dominatus, qui de tanti potentatis ambitu vel iam experti
fuerant iniurias vel ipsarum expectatione de suo statu solliciti
15 trepidabant ! non metuet amodo suis Mutinensium finibus in- Saràtranquillo il
marchese d' Este,
clytus marchio nec intra mediamnem Ferrariam, quam generosa
progenies domus Estensis tandiu legitimis pontificum concessio-
nibus habuit et iustis imperandi condicionibus gubernavit iustis-
simisque gubernat, vel intolerabile suis populis timebit iugum vel
20 sui status ex insidiis formidabit occasum (3). amodo tutus erit il signor di Ve-
rona,

a bellis et ab insidiis securus inclytus dominus Veronensis nec


9. Cod. quis 11. Nelcod. innanzia suspicari un non che ho soppresso. 20. Cod. an modo

(1) Sulla smodata lussuria di Ber- dimostrasse zelante fautore delle leghe
nabò cf. AZARIO, Chron . col. 398 ; Ann. formate da vari Stati italiani all'intento
Mediolan. cit. col. 799; MINERBETTI, di tener in freno il Visconti, a co-
Cron. cit. col. 93 . minciar da quella stretta in Ferrara
(2) Sul significato di questi due il 16 aprile 1362, passando all'altra
vocaboli poche ed inesatte sono le che il marchese in persona si recò
notizie raccolte dal DU CANGE S. v. a contrarre in Avignone con Urbano V
angaria . Più soddisfacente la nota (1366); alla terza dichiarata pur in
di L. Fortis alla versione del VOET, Ferrara il 2 aprile 1370; foriera questa
Comment. alle Pandette, lib. XLIX, ultima delle più gravi discordie insorte
tit. xiv, n. 3, Venezia, 1853. Delle pochi mesi dopo fra i due signori per
angherie con cui il Visconti oppri- l'acquisto di Reggio, che degenera-
meva i sudditi, recan gli storici infiniti rono in guerra aperta, durante la quale
esempi. l' Estense corse gravissimo rischio di
(3) È noto come non appena Nic- perder Modena. Cf. FRIZZI, Memorie
colò d'Este successe del 1362 nella per la storia di Ferrara, ed. Laderchi ,
signoria al fratello Aldobrandino, s'ad- Ferrara, 1850, III, 334 sgg.
156 EPISTOLARIO

maxima pendebit pro redempta pace tributa nec sub future suc-
ed altresi quello di cessionis federe prematura matrimonia despondebit (1). non erit
Padova;
duci consumatissimo Patavino, vel bella gerenti, que tam iuste
tamque necessaria indixit et tam feliciter terminavit, aut pacem
agenti, pro qua tot labores substinuit, tot pecunias largissima manu 5
profudit, totiens se bellis implicuit tantasque sibi populorum socie-
tates et principum amicicias conciliavit, ulla de domino Berna-
bove suspitio, qui quasi de quadam sublimi specula semper quos
godranno pace la
Liguria e l'Emi- posset opprimere cogitabat (2), non metuent inclyte Ligurie atque
lia, Genova, Bo- Emilie civitates; inde Ianua, hinc, colonia Romanorum, studiosa to
logna, Firenze ;
Bononia , crudelis iugi fata recidivatione mortifera subire (3).
nec inclyta nostra Florentia, totiens bellis tentata ac iniuriis pro-
vocata, totiens decepta pacibus, federibusque seducta, foris hostiles
respirera Venezia, insultus aut intra menia perniciosas insidias formidabit (4). quid
dicam de principe Venetiarum, quem mari terraque bellis op- 15
pressum et demum, amissa Clugia, pene devictum hiantibus ille

(1) Allegando i diritti che sua mo- aveano rivolte le loro armi contro
glie, come figlia legittima di Cansi- de' Genovesi, i quali, per evitare mali
gnorio della Scala, vantava sul do- peggiori, si piegarono a pagar loro
minio di Verona, Bernabò nell'aprile un tributo annuale di quattromila fio-
del 1378 dichiarava guerra ai suoi co- rini d'oro ed a mantenere a proprie
gnati Antonio e Bartolomeo, i quali spese quattrocento balestrieri che li
stornarono a gran fatica dal loro capo servissero: cf. GIULINI, op. cit. V, 504.
la procella, sottomettendosi a gravi Troppo noti, perchè occorra ricordarli,
condizioni. Conclusa nel 1379 la pace, son poi gli sforzi di Bernabò per conse-
cinque anni dopo, e precisamente nel guire il possesso di Bologna, che, as-
febbraio di quell'anno, Bernabò sti- sediata da lui nel 1360, fu venduta
pulava le nozze dell'ultimo suo figlio dal D'Oleggio alla Chiesa. Cf. GIU-
Mastino in età di cinque anni con una LINI, op. cit. V, 437, 446, 454 &c .
figliuoletta di Antonio della Scala ; (4) La ribellione di Sanminiato al
cf. GIULINI, op. cit. V, 607 e 651. giogo fiorentino aveva pôrto nel 1369 il
(2) Anche Francesco da Carrara destro a Bernabò di tentar d'imposses-
era entrato nella lega promossa nel sarsene sotto pretesto che l' imperatore
1362 contro Bernabò dal cardinal Al- l'aveva ivi eletto a suo vicario. Di
bornoz e dall' Estense : cf. GIULINI, op. qui una guerra fra lui e la repubblica,
cit. V, 467 ; CITTADELLA, Storia della che fini col ritorno di Sanminiato nelle
domin. Carrar. in Padova, Padova , mani della seconda. Cf. GIULINI,
1842, I, 260. Egli fu sempre av- op. cit. V, 533 ; PERRENS, op. cit. V,
verso al Visconti, dopochè costui ri- 72 sg. e la lunga narrazione, che della
fiutossi a contrar seco il parentado già rivolta e del riacquisto di quel castello
conchiuso ; cf. GIULINI, op. cit. V, 453 . fa il S. stesso nell' Invectiva in A. Lu-
(3) Nel 1366 entrambi i Visconti schum già cit. p. 62 sgg.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 157

faucibus expectabat? (1) sed quid per singula trahor ? nonne et bel
in breve tutto il
paese esulterà
rassicurato.
universa Italia, que Pado alluitur, Alpibus incipit, Appennino
monte consurgit, in cornua Regium usque protenditur et ab
Adriatico Tyrrenoque mari tortuosis hinc inde circunsepta lito-
5 ribus, insultatur, letari potest et debet se tanta peste continuisque
periculis, quanta per illum parabantur quotidie, liberatam ? su-
Spari il fautore
blatus enim est qui latronum principes sibi generos coniungebat (2), delle straniere ma-

qui perditorum hominum manus sub Societatum titulo, coniuratas snade,


in armis, dominis infestas, populis perniciosas, bellorum avidas et
10 pacis inimicas, aut fovebat in aliorum excidium aut ab initio con-
gregabat; qui barbaras aut exteras gentes Italiam, cuiuscunque of- di assoldate ai danni
chicchessia.

fendendi gratia petituras, favoribus iuvabat et consiliis dirigebat (3).


2. Cod. qua 12. Cod. petiturus

(1) Accenna il S. alle vicende di MARCOTTI, Giovanni Acuto, Firenze,


quella terribile guerra fra Genova e 1889, p. 100.
Venezia, che durò sei anni e quattro (3) Le alleanze stipulate fra la
mesi. Apertasi colla vittoria conse- Chiesa, il marchese d'Este ed altri
guita dalla flotta veneziana presso ad signori del 1366 e del '69 ebbero a
Anzio il 30 maggio 1378, essa si volse scopo dichiarato quello di liberare
poi interamente a favore de' Genovesi, l'Italia dalle compagnie, che l'infe-
i quali, disfatto a Pola il 7 maggio del stavano e che, Bernabò « ordinatore,
seguente anno il naviglio nemico, co- « accrescitore e mantenitore >> di esse,
mandato dal Pisani, penetrarono nelle come lo dice il MINERBETTI (Cron.
lagune e parvero con l'espugnazione e cit. col. 94), favoreggiava a danno de'
la presa di Chioggia (16 agosto) mi- vicini; cf. FRIZZI, op. cit. III, 341, 345 .
nacciar l'odiata rivale dell'estrema ro- Anche Firenze, che aveva fin allora
vina; cf. ROManin, Storia documentata fatti inutili tentativi a tal intento, non
di Venezia, Venezia, 1855, III, lib. 1x, appena Bernabò fu ridotto nell'impo-
capp. iv e v. È però da avvertire che tenza di nuocere , diè mano alla for-
in que' frangenti Bernabò parteggiava mazione d'una lega a cotal fine. «Vi-
pe' Veneziani, in vantaggio de' quali « detis una nobiscum », scriveano i si-
ei provocó anzi l'entrata della com- gnori il 28 settembre 1385 « Multis »,
pagnia della Stella nel territorio de' << videt et tota, sicut certi sumus, Italia,
Genovesi; cf. FRIZZI, op. cit. III, 363 . « quales mores hominum qui se ar-
(2) Delle figlie naturali di Bernabò « morum exercitio tradiderunt. videtis
cinque andarono spose a capitani di «quot et quante sceleratorum homi-
ventura: Donnina all'Aguto, Elisabetta « num officine, quot coniuratorum ad
al conte Lucio di Lando, Riccarda « latrocinia patranda conventus, post-
a Bertrando de la Salle brettone, En- «quam a quadraginta quatuor annis
rica al comasco Franchino Rusca, « citra pestifere rei sceleratus inventor
Isotta a Carlo da Fogliano ; cf. Giu- « dux Guarnerius gentes armo-
LINI, Op. cit. V, 663 ; TEMPLE-LEADER- « rum congregavit in unum, ad pacem
158 EPISTOLARIO

Que cum ita sint, non enim hec tanquam probanda legen-
Niun'impresafu
dunque più salu- tibus, clara quidem sunt, sed potius aspicienda proponimus, quid
tare di questa,
utilius universe reipublice fieri potuit, quid populis atque prin-
cipibus conducibilius valuit ordinari, quam tot malorum auctorem
et initium tali ratione compescere, quod non possit in aliorum de- 5
a cui il Contedel
Virtů venne di trimentum ulterius desevire ? sed an forte quisquam ad hoc
resto forzato. faciendum inclytum hunc Virtutum Comitem negaverit esse com-
pulsum ? an nota non sunt quot et quanta dictus dominus Ber-
nabos cogitavit in fratrem, et quot demum in hunc nepotem in-
fanda et exitialia preparavit ? quis contumelias , quas in illum 10
proferebat, ignorat ? nonne, usque adeo displicent bona malis,
si quid benigne remiserat, si quid clementius statuebat humanis-
Deridevalolozio
come fanciullo ine- simus iste noster dominus, ille crudelis et ferox ipsum puerum,
sperto,
ipsum lac faucibus redolentem et ignarum dominii predicabat ? (1)
cum ipsum audiebat severiusculas patris exactiones largiflua manu Is
pazzo dissipatore
di denari, refundere, nonne ipsum tanquam insanum et pecunie prodigum
effusorem et quasi ridiculum caput arguebat ? (2) cum ipsum
religioni, cum divino cultui percipiebat intentum, nonne libri-
superstizioso ecre- ciolilegum, nam canonicarum horarum beate Virginis libellum,
dulone,
quem vulgo libriciolum dicunt, assidue perlegebat, coram cunctis 20
20. Le parole assidue perlegebat furono aggiunte da me per supplire al difetto
del cod.

<<<ubilibet in cunctorum exicium per- snade, non esitava a servirsene contro


<< turbandam quotidie pullularunt. et i suoi nemici, quando se ne presen-
<< ob id una cum excelso fratre nostro tasse l'opportunità.
<<domino Galeaz Comite Virtutum et (1) Non è esclusa dalle imputazioni
<<<magnificis fratribus nostris Bononien- fatte a Bernabò nel famoso processo
<< sibus ligam contraximus salutarem questa: << Item pluribus et multis vicibus
<< ad inhibenda Societatum istarum <<multas contumelias et opprobria dixit
<< inicia et conceptus earum pro viribus << de praefato domino comite, dicendo
<<contundendos » . Arch . di Stato in <<quod unus fatuus erat, et quod ne-
Firenze, Miss. 19, C. 107 Α. Ma nè <<<sciebat regere » ; Ann. Mediolan. cit.
questo, nè verun altro degli sforzi dei col. 799; cf. GIULINI, op. cit. V, 641 .
Fiorentini ebbero esito favorevole ; chè (2) Sullo studio posto da Giovan
anzi niuna accusa fu loro più frequen- Galeazzo a mitigare le soverchie gra-
temente scagliata che quella di fomen- vezze imposte ai sudditi, cf. GIULINI,
tatori ed aiutatori delle compagnie ! op. cit. V, 625. Dell'asprezza usata
Accusa in fondonon immeritata,perchè invece dal padre nell'esazione di que-
Firenze, come tutti gli altri Stati della ste è testimone l'AZARIO ; cf. Chron .
penisola, pur esecrando codeste ma- pp. 404-405.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 159

appellans, multis cum cachinnationibus deridebat ? ( 1) cum vero, finchè, tessendogli


insidie per ucci-
structis a patruo in suam necem insidiis, suum undique peti caput meritata
derlo, rinvenne la
punizio-
ne de' tanti mi-
ab illo scelerum cunctorum artifice non solum perpenderet, sed sfatti perpetrati.
videret, quid debuit innocens contra nocuum, regalis animi vir
5 contra tyrannice perfidie senem, et denique simplex agnus contra
ferocissimum lupum et humanissimus homo contra crudelissimam
beluam opponere, nisi se in securitatis presidium, non dicam cap-
tivitate, sed etiam cede persecutoris manifestissime vindicare ?
Vale et communi domino me recommenda. Florentie, octavo
10 kalendas novembris.

VI.

A MAESTRO IACOPO TEDERISI (2).

[ 2, c. 43 A, n. 431 ; cod. Vatic. 5223, c. I A.]

Magistro Iacobo sacre theologie dignissimo professori.


15 ENERABILIS pater, magister egregie. retulit michi conspicuus Firenze, 1385 ?

Vlegumdoctor dominus Guaspar de Civitate Castelli quanta Lo ringrazia di


De cultu di
cum liberalitate sibi libellum, cuius titulus erat Augustinuss. Agostino,
14. Cosi N². 17. N² bellum ; ma il copista stesso aggiunse poi in interlinea la
sillaba iniziale li

(1) Della divozione del Conte di Vatic. 5223. Il poco scrupoloso uma-
Virtů adducono molte prove i cronisti nista, facendosi bello di penne non sue,
contemporanei (cf. Ann. Mediolan. cit. ha infatti inserito nella sua scrittura
col. 779); i più de' quali, al pari de' re- pressochè intiera l'invettiva del S.
centi storici (cf. GIULINI, op. cit. V, contro i detentori di mss. Lo sfac-
742), inclinano però a crederla in gran ciato plagio fu però scoperto assai
parte simulata. presto; poichè chi fe' trascrivere il
(2) Insperato sussidio per restituire cod. Vatic. all'epistola del Cesi pre-
a più corretta lezione quest'epistola mise questa nota: « Plena furtis hec
assai malconcia in N² ci offerse certa « per totum Collucii ac Petrarce » ; cf.
lettera, che Nicolò de' Cesi, fisico Arch. stor. it. ser. V, to. VI, p. 381 sgg.
trivigiano vissuto sul cader del tre- Sebbene il cognome del personag-
cento, scrisse fra il 1399 ed il 1409 gio, a cui il S. scrive, sia taciuto in N²,
a Pietro Donato, allora vescovo di non credo di sbagliare riconoscendo
Ceneda, la quale sta a c. I A del cod. in lui quel frate Iacopo de' Tederisi,
160 EPISTOLARIO

da lui lungamente de vero cultu (1), quem diu quesiveram, ad me deferendum,


cercato.

nullis nedum precedentibus meritis, sed nulla prorsus mei noticia,


concessisti. ingens profecto bene composite et ignota caritate
Questa larghez- extense mentis indicium. solent enim etatis nostre litterati, cum
za del Tederisi gli
porge occasione
inveire contro adi aliquid singulare requiritur, quod precipue credunt esse peregri- s

letterati
, che,rifiu-
posseggono,
losi libri ge num et rarum, illud inquirentibus non concedere, quasi libris oc-
tanodi farne parte cultatis possint aliis prevalere ; nescientes quod, ut Sancte testantur
altrui.
Littere, omnis sapientia a domino Deo est et cum illo semper fuit
et est ante evum (2). sed, ut in multis sepissime vidi, quantum oc-
cultando libros aliis videntur doctrine subtrahere, tanto reperiuntur, 10
quando cum ceteris conferunt, minus scire. illam autem tenaci-
tatem semper odi. detestabile quidem est litteratos maiorum la-
bores, qui prodesse posteris voluerunt, abscondere, nec ipsis fame
fructum, qui debetur, nec discere cupientibus legendi commodum
exhibere. hi sunt scriptoribus iniuriosi, studiosis invidi, omnique 15
cum acrimonia reprehendendi; hi, quantum in ipsis est, antiqui-
tatem obscurant, maiorum gloriam extinguunt, suis temporibus
nocent, et quasi doctrine cibum subtrahunt discere famescenti.
o iniquum hominum genus, si hominibus sunt affecti tali vitio

3. Na concessistis; ma l's fu espunto. 4. Dopo enim Vaggiunge pater optime


6. N2 id -
liberis 8. V fuit semper 9. V eum to . Na doctrinam 11. N2
quanto - offerunt 12. V omette est 13. V voluerint N² ne 14. V quu (sic)
deberentur 17. temporibus] N2 paribus

nato d'antica e nobile famiglia bolo- da Moglio fra il 1383 ed il 1390, e lo


gnese, eletto più e più volte degli SBARAGLIA, op. cit. p. 328, ci insegna
anziani fra il 1359 ed il 1369 (cf. GHI- che il Tederisi fu nel giugno 1383
SELLI, Memorie antiche mss. di Bologna, fra que' dottori che resero colla pre-
vol. III, presso la bibl. Universitaria senza loro più solenne la laurea del
di Bologna), che, fondato nel 1368 da fiorentino Francesco de' Bardi ; d'altra
Urbano V il collegio di sacra teologia parte rileviamo da un'altra epistola del
nello Studio bolognese, fu de' primi presente libro che il Tederisi sullo
ad ottenervi le insegne magistrali; stremo della sua vita, la quale si chiuse
cf. GHIRARDACCI, op. cit. II, 279 ; circa il 1390, erasi ritirato nelle soli-
FANTUZZI, Not. degli scritt. bol. VIII, tudini della Vernia, così potremo senza
106; SBARAGLIA, Supplem. p. 378. scrupolo dir nata la relazione sua col
Nè da questa nè dalla seguente epi- S. fra il 1383 ed il 1386.
stola a lui pure diretta ricavasi alcun (1) S. AUG. De vera religione liber ,

lume per fissarne la data. Ma poichè unus in Opera, to. III, par. I, col. 121
entrambe appaiono in N2 mescolate sgg.
al manipolo di lettere scritte dal S. al (2) Eccles. I, 1 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 161

numerandi ! quid prodest thesaurus absconditus occultanti (1) ;


quid tibi conferunt libri, quos capsulis inclusisti ? reconditum
aurum tibi solus inventor eripiet; libros vero, ultra latrones et
fures, rodunt tinee, carpunt mures, etas conficit, humor destruit,
5 ignis exurit. denique qui suum defodit aurum, ut libet rebus abu-
titur suis, aliena vero non contrectat, nemini facit iniuriam. qui Chi occulta gli
scritti altrui è un

autem libros occulit, omnibus iniuriosus est; nec sua recondit, ladro;
sed aliena subtrahit et furatur. nam, si recte volueris attendere,
libri quos habemus nostri non sunt. nostre sunt, fateor, cartule
10 nostreque formule litterarum; sed que libris tradita sunt sub com-
mertio nostro non cadunt. scriptum est enim de sapientia : quo-
niam omne aurum in comparatione illius arena est exigua et
tanquam lutum extimatur argentum in conspectu illius (2). si ergo
inextimabilis est sapientia, et omnes libri qui docent aliquid pro-
15 culdubio ad sapientiam pertinent, ergo a nobis emi non possunt
nec aliquo iure nostri fieri. que cum ita sint, accedunt potius esserechè nostri
nellaposson
parte
cartule cum litteris his que continentur librorum codicibus quam materiale i libri ;
non già nel resto .
e contra; ut, quanvis illa duo nostra possint esse nostraque fuerint,
fiant tamen, si recte voluerimus intueri, accessione communia.
20 sed omnem veritatem malignitas humana pervertit; et illa quidem
appellat quis propria, que natura rerum convincit aut prorsus
omnium aut non sua. quid ergo publicarum rerum expilatores
abditis aliena, cur ea non dimittitis, ut est rei ipsius natura, com-
Augura a chi
munia ? quid vobis, cum hac invidiosa subcelatione iure turbatus, commette tal de-

25 imprecer et exoptem, nisi quod vel fures vobis libros vel mors litto ogni male ;
propera vos libris eripiat, ita quod prodeat in publicum quod
voluistis esse secretum, et quod omnino, dum vivitis, mentes
vestras involutas ignorantie tenebris habeatis ? hec vobis con-

5. V demum suis abut. 6. N2 V contractat 7. In N2 ad occulit è apposta la


glossa occultat V iniurius 9. nostri] V nostre 11. enim] N² omi (sic)
13. V respectu illius 16. V replica accedunt 17. V continetur 20. V omnem
malignitatem veritatemque malignitas 22. V igitur exp. publ. rer. 23. N2 cum ips .
rei 25. N2 interpreter 26. V properata N2 itaque

(1) Cf. Eccles. XX, 32 .


(2) Sap. 7-9 ; ma il testo « extimabitur ».
II
Coluccio Salutati, II.
162 EPISTOLARIO

ogni bene invece tingant; tibi vero, gloriose magister, non sic; sed obveniant ad
al Tederisi;
votum libelli, suppetant necessaria victui, detur tibi in omni vir-
tute mens conspicua, vita discreta, lingua facunda; ita ut nichil
ad magnitudinem scientie possit adici nec ad facultatem eloquentie
cumulari. hec hactenus. S
echiedendogli scu-
sa d'aver ceduto Indignatio quidem me longius traxit et gratum admodum
ad un giusto sde-
gno, michi fuit apud tantum virum, quantum te esse percepi, adversus
corruptos multorum mores aliqualiter declamare. unum restat,
si professa tutto
suo .
ut me, qualiscunque sim, perpetuo tanquam filio velis uti nec
saltem inter ultimos amicorum tuorum commemorare dedigneris, 10
qui me ex affectionis ardore inter primiores, si quid iusseris, exhi-
bebo. vale felix et ora pro me : scis enim imperfectum hominem
orationis suffragiis indigere. ego tuus sum filius ; tu michi patris
nomen non invideas. datum &c.

VII.
15

AL MEDESIMO ( 1) .

[ 2, с. 43 в.]

Eidem.

Firenze, 1385 ? NTEQUAM ad iocundissimas michi litteras tuas veniam, vene-


Censura l'uso
del « voi » fatto,
scrivendogli , dal-
A rande magister, habeo tecum paulisper conqueri quod, cum 20
l'amico, ego de meo more non aliter quam cuicunque scriberem, si unus
est, ita fuerim te singulariter allocutus, tu mecum quasi cum po-
pulo multitudineque loquaris. in qua re iam hinc exclamare libet,
ut audias (2) : unus sum, Iacobe mi, unus sum, non plures, et utinam

1. A glor. mag. V sostituisce prestantissime pater e aggiunge : cui, ut fueram pollicitus,


non possum vitio amici hostis non possum (sic) de Burleo complacere, non sic, sed adve-
niant ad vot. libri 2. V supp. grandia et magnifica virtute] V veritate 3. Vlingua
fac., vita discr. N2et ut 4. V aggiunge ad status apicem 7. V fuit michi
8. declamare] Qui si arresta il plagiario in V. 11. N2 ex affectione ardoris e ag-
giunge alias ex affectionis ardore 22. Cod. omette te 23. Cod. in quo rem

(1) Il contenuto prova che quest'epistola seguì immediatamente la sesta.


(2) Cf. vol. I, p. 35, nota 1 .
DI COLUCCIO SALUTATI . 163

bene unus! ut si latine et absque solecismo loqui velis, ad me


plurali non possis uti sermone. nec enim lepos, grammatico-
rum figura, omnino sine causa faciendus est (1). oportet qui- quando
tollerabilesoltanto
sidiriga il
discorso ad altis-
dem aliquam subesse dignitatem, ut unum aliquem pluraliter com- simi personaggi ;
sebbene all' anti-
5 pellamus, ut, videlicet, non se, sed personam publicam representet chitafosse ignoto.
et dominabili polleat dignitate; quanvis purior vetustas etiam
summe dignitatis principes, veritatis studiosior quam moderni,
singulari numero nuncuparet. michi nulla ratione debetur ut,
cum unus sim et utinam unus! sentio me quidem plurimum ab
10 unius integritate deesse ; me tanquam plures ridicule debeas ap-
pellare. precor igitur ut ad me de cetero, si quid simul loqui
dabitur vel scriptitare dignabere, singularis numeri sermonem in-
stituas. nam religioni tue congruit non blandiri, sed vera loqui;
et michi, cum mendacia summe displiceant, suspecte solent esse
15 blandicie. ego quidem, ut vides, licet pluralitate mecum utens
eandem allocutionis assentationem quodammodo videaris exigere,
tecum, quem scio michi et professione et cunctis reverentie cul-
tibus antecellere, meum non muto morem, et veritatem ac ratio-
nem sequens volo potius tuas aures offendere quam vanis appel-
20 lationibus delinire. hec hactenus .
Biasima pure le
Nunc ad humanissimas tue paternitatis litteras veniam. prin- forme troppo ceri-
cipio quidem me dominum appellas, qui charactere professionis et moniose
colui.
usatese-
dignitatis preecellentia servus debeo tibi dici. quo autem sensu
protuleris illudtu videris; ego id scio michi non convenire. unus
25 etenim solus est Dominus, cui tu et ego conservi sumus ; unus
et idem est Pater, in cuius sacramento et adoptione regenerati
ambo fratres sumus in Christo. sed cum ipsum Patrem et Domi-
num, participata potentia clavium, representes, cur me, quod vere
potes, servum vel filium dedignaris asserere et mavis per ironiam
30 dominum appellare ? si liceat os in celum apponere (2) ; si servum
deceat suum dominum accusare, tecum paulisper libere loqui libet.
1. Cod. soleocismo 7. Cod. princeps 10. Cod. debeat 15. Cod. uteris
21. Cod. humilissimas 22. Cod. carectere 24. Cod. unum 26. Cod. regnanti
29. Cod. magis . 31. Cod. omette libere

(1) Cf. THUROT in Notic. des mss. XXII, 11, 264. PRISC. Inst. XVII, 155 .
(2) Cf. Psalm. LXXII, 9.
164 EPISTOLARIO

cur me derides ? cur ex humilitate a veritate discedis ? scio, quod


in quodam opusculo memini me scripsisse, quod illa demum hu-
militas in summam consumationem evadit, que propter Deum
didicit minoribus subiacere (1), sed hoc ita censuerim, quod, licet
inferiorem te geras, contra veritatem tamen, quod absque Dei s
offensa fieri non potest, te non asseras esse minorem. memento
te veritatis doctorem esse, ut tibi turpius sit et gravius quam
alteri per mendacium aliquid profiteri. relinque, precor, cardi-
nalibus istos cultus, has fucationes istasque blandicias et recor-
dare quod, cum Christus veritas sit, idem est christianum et to
veracem esse, ut expurges mundanum hoc fallaxque fermentum
et a petra, que Christus est, hoc est ab ipsius virtutis existentia,
Rifiuta, come ec- non discedas. nam que sequuntur non minori punctura digna
cessive, le lodi tri-
butategli, sunt, cum me et epistolam meam tanti facias, ut affirmes quod
eidem non vales respondere. sic esto, gloriose vir, humilis quod 15
contra conscientiam nil loquaris. an tibi non omnino facillimum
reprehendere nugas meas ? an tu me vis in errorem inducere, ut
talem et tantum me opiner, qualem et quantum tue littere forma-
verunt ? laus Deo, quod hec in tali materia protulisti, quod plane
sentio, nec aliter sentire fas est, me non esse talem qualem tue 20
adoree profitentur. facile enim potuisses forsan in aliis persua-
dere. gaudemus enim plerunque de laudibus nostris ; et dum
tales apparere cupimus quales nos extollere sentimus, nos ipsos
decipimus nec minus mendaciis illis extollimur, quam si veris-
sime laudaremur; ut non incongrue Propertius ipse protulerit : 25

O tutum nullis credere blandiciis ! (2)

egli chiede non reprehende ergo me potius si prodesse desideras. sanctius est
elogi, ma consigli
erimproveri.
enim ut prosis et pungas quam si nocueris et ungas. rarissimum
est ad nocumentum sumere que non placent, illa vero que de-
2. Ad opusculo segue nel cod. scilicet de seculo et religione; parole espunte da me,
perchè paionmi una glossa introdotta nel testo dal copista . 3. Cod. consolationem
4. Cod. conserim 9. Dopo cardinalibus il cod. dà qui ex che ho soppresso. 15. Cod.
idem 17. an tu] Cod. ante 21. Cod. adorie ; dopo enim aggiunge alias quidem

(1) C. SALUTATI, De seculo et reli- litate, cod. Riccard. 872, с. 37 в.


gione, lib . II, cap. xIIII, De humi- (2) PROPERT. El. I, 1, 6 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 165

lectant vix hauriri possunt tanto cum moderamine quin non obsint.
tunc putabo quod me diligas, cum te sensero reprehendentem.
sed hec satis.
Da in ultimo
Nunc ad illum Lactantii, imo Persii, textum accedam, de cuius spiegazione di un
5 constructione te asseris dubitare (1). dicam de ipso plane quid luogo diPersiori-
da Lattan-

sentiam. veritas autem apud te et alios poetarum expertos erit. zio.


nec enim fas esse crediderim, sive tentes, quod non opinor, sive
solum quod postulas nosse velis, quantulum scivero non referre.
dicam igitur non tanquam Lactantium exponendo, sed Persium ;
10 et tibi sine nube patebit, ut arbitror, quicquid uterque voluit.
Tuscus itaque vates ille, cum in secunda satyra, que incipit :
Hunc, Macrine, diem numera meliore lapillo,

more suo reprehenderet inhonesta vota, idest desideria, conci-


pientes ad Deum, et cum ad illa concludens dixisset quod ex eo
15 quod Iuppiter eum non fulminet qui sceleratum desiderium sue
mentis explicet, putetur forsitan ignovisse ; post pauca subiungit :
aut quidnam est ? et interrogative sequitur :
qua cum mercede deorum
Emeris auriculas ?

20 idest: quo pretio emeris, idest emisti, auriculas deorum, idest


ipsorum audientiam? et subdit etiam interrogative, quasi dicat:
emistine, pulmone et lactibus unctis ?(2) per ironiam,
cum ex hoc in turpibus desideriis non sit verum quod favorem
superni numinis mereamur. quod autem dixerit emeris pro
25 emisti, non est novum verbum subiunctivi modi pro indicativo
poni. Virgilius in Bucolicis :
De grege non ausim quicquid deponere tecum (3),

idest non audebo; et pleni sunt poetarum libri, in quibus sub-


iunctivus pro indicativo ponitur et tempus pro tempore. emere
4. Cod. Passii 9. Cod. Passium 12. Cod. materne meliora 17. Cod. in-
terrogatum 19. Cod. auricalcas 20. Cod. auricalcas

(1) LACTANT. FIRM. Instit. divin. II, (2) PERS. Sat. II, 29-30.
2. Vi è citato il passo di Persio che (3) VERG. Buc. III, 32 ; il testo:
il S. spiega più sotto. <<< quicquam » .
166 EPISTOLARIO

autem auriculas dicebantur illi, qui premio conducebant audi-


tores, ut assisterent sibi dum recitarent. et ubi dixit pulmone
et lactibus unctis , non est condeclinium huius nominis lac ,
sed ab hec lactis , et pluraliter he lactes , quod significat
pinguia intestina, in quibus lac coagulatum apparet, ut notat 5
Ugucio in suis Derivationibus, in capite Leucos (1); incli-
natum est. vides ergo, ni fallor, poetam nichil aliud voluisse
quam irrisionem sacrificiorum, quibus gentiles putabant etiam in
sceleribus et cupiditatibus suis placare sibi deos; quod quidem et
Lactantius intendebat. vale et si satis est quod scripsi, rescribe ; 10
si minus, paratus sum supplere, si scivero, et plane rescribam quid
ulterius sentiam. & c.

VIII .

A PASQUINO DE' CAPELLI (2).

[ [PETRUS LAZERI] Miscellaneorum ex mss. bibliothecae Collegii Romani Societatis IS


Iesu, Romae, MDCCLIV, I, 154-156, n. vII, da un cod. del Collegio Ro-
mano ora scomparso.]

Insigni viro Pasquino cancellario illustris principis domini Comitis


Virtutum, fratri meo carissimo et amico honorando.
Firenze,
25novembre 138 .. ? IR conspicue, amice karissime. cum virtuosis, quorum pro- 20
È dover nostro
favorire i buoni ;
V fecto ingens etate nostra caritas est, favores omnes quos
possumus debeamus, a quibus convenit illos petere, nisi quos vi-
1. Cod. auricalcas 2. Cod. pulmonem ; I'm però fu espunto dal copista stesso.
4. he] Cod. hee 6. Cod. Huguicio 9. Cod. placere 18. Così nel cod, colla nota :
a tergo litterarum ; in fronte all'epistola l'ed, ha posto questa rubrica, tolta essa pure, io
penso, dal cod.: Epistola una D. Collucii Pierii Cancellarii Comunis Florentini missa Pa-
squino Cancellario Illustr. Dom. Comit. etc. 20. Misc. carissime

(1) UGUCIO, Verbor. derivat. cod. <<<dicunt, illum intestinum est quedam
Laur. S. Croce pl. XXVII sin., 1 , << pellicula, qua lac in quibusdam locis
C. 228 A, S. v.: « Leucos Greci dicunt <<
coagolatur (sic). undePersius : " Pul-
<<<album. unde hoc lac , lactis , <<<mone et lactibus unctis " » .
« quia album est,et hec lactis , tis , (2) Delle epistole dirette da Co-
<<quedam pars intestinorum. et lactis luccio a Pasquino de' Capelli, il cele-
<<est id quo lac coagolatur (sic) et, ut bre e sventurato segretario di Gian-

1
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 167

demus multorum cumulo prepollere? norunt etenim sapientes


hominem ad hominis auxilium esse creatum, cui inter cunctos
animantes non est inventus adiutor similis eius (1) ; memini et
illum rerum omnium opificem Deum nichil homini salubrius ni-
5 chilque etiam abundantius iniunxisse quam caritatem, qua cum
proximi dilectione Deum coleret et amaret. novit et quilibet, cui
lumen sapientie datum est, difficillime posse virtuosos emergere,
nisi quos voluerit maiorum benignitas sublevare. quorsum hec ?
tanto maggiore
ut recorderis quod, cum te virtus tua extulerit, tum omnibus tum quanto la condi-

10 maxime virtuosis obligatus es, non quia te possint convenire iu- zione nostra
elevata. è più
dicio (2), sed ut ipsorum preces tum rationabilius tum efficacius
tuis auribus ingerantur.
Raccomandaper-
Proinde, vir optime, quanvis te circunstent supplicantium gre- tanto a Pasquino
ges et aures obtundant tuas usque ad importunitatem, prebe roga-
15 tionibus, que de longinquo porriguntur, auditum et exaudi, precor,
amicum pro amico, non tam ob amorem, quam ob eius merita
deprecantem. et fac, obsecro, si me diligis, si me carum habes
aut si unquam meis precibus moveri debes, quod pro egregio
legum doctore domino Rolandino de Campia de Regio, com- l'amico dino dasuoRolan-
Campia,
20 patre et amico meo (3), taliter intercedas, quod aliquod officium,
7. Misc. flumen 9. Misc. quia 11. efficacius] Misc . sperantius che è certo un
errore di lettura o di copia.

galeazzo Visconti, intorno al quale mi figliuolo Melchiorre. Sopra quest'in-


sono trattenuto ne' Corrispondenti del dizio, di cui io stesso riconosco la
Salutati, V, è questa la sola di cui non tenuità, mi fondo adunque per col-
conosciamo con esattezza la data, sia locar qui la presente missiva, unica
perchè manca in essa ogni più lieve rimasta delle tante che i due can-
indizio cronologico, sia perchè appare cellieri di certo scambiarono ne' tre
in un codice, ove niun'altra del S. se lustri che precedettero la guerra tra
ne legge. A ritenerla però di questi Firenze ed il Visconti.
anni sono indotto dalla riflessione (1) Genes. II, 20.
ch'essa nel ms. fa parte di un gruppo (2) Cf. I Cor. XI, 34.
di documenti, de' quali ci è dato de- (3) Da un documento dell'archivio
terminare con sufficiente precisione Capitolare di S. Prospero in Reggio
l'età; voglio dire delle epistole scritte risulta che addi 26 settembre 1391
da Giovanni Manzini della Motta a « dominus Rolandinus quondam lo-
vari fra i suoi amici in quel periodo <<<hannis de Campia notarius » era
della sua vita (1383-1390 ?), in cui chiamato in Novara a stendere il te-
dimorò in Lombardia a fianco di Pa- stamento di Luca da Catania suo con-
squino, quale precettore del costui cittadino. La presenza del notaio
168 EPISTOLARIO

incipiendum de mense iulii vel postea, quam citius fieri potest


impetres et procures. non enim pigebit, ut arbitror, in eius pro-
del quale fa un motione operam impendisse. vir equidem est bonus, non illa
bell'elogio.
vulgata bonitate, qua carentes malicia bonos appellamus, sed illa
bonitate, que, ut inquit Cicero, innumerabilibus meritis et laudibus 5
continetur non sum animi dubius quod post experientiam et
amiciciam tuam merebitur et sibi maioris gradus eminentiam,
Vuol esser ri- quanvis tacitus, impetrabit. vale felix et illustri domino meo,
cordato al Viscon-
ti.
domino Comiti Virtutum, quem mente tota veneror et adoro, si
dignum putas humilitatem meam in conspectu sue celsitudinis to
nominari, me devotissime recommenda. et de hoc rescribe quid
sentias et quid speres. Florentie, vigesimoquinto novembris.
Tuus, quicquid est, Coluccius Pierius cancellarius Florenti-
norum .

VIIII .
15

A BERNARDO DA MOGLIO (2).

[N2, c. 49 A.]

Firenze, 1386 ? TTULERUNT michi, fili karissime, littere tue permixtum tri-
Le sue lettere gli
recaron insieme
gioia e rammari-
A sticie gaudium, qualia solent inter mortalia mortalibus eve-
co; nire. quid enim sincerum in hac lacrimarum valle et totaliter 20
11. Misc. hac 13-14. Misc. riferisce la sottoscrizione come esistente sub litta (sic)
17. Il cod. non reca intitolazione veruna.

reggiano in una città soggetta al Vi- (2) Ad espugnare il castello di Bar-


sconti ci fornirà motivo di presumere biano, che i fratelli Giovanni e Ri-
che ilCapelliin omaggio alla commen- naldo da Barbiano avean loro ritolto
datizia del S. avesse trovato maniera in virtù di segreti accordi col signor
di impiegarlo. Di Rolandino, detto di Ferrara e con quel di Faenza, i
non più notaio, ma « legum doctor » , Bolognesi mandarono nella primavera
torna a farsi ricordo in uno strumento del 1385 il conte Lucio di Lando a
del 2 dicembre 1431, rogato in Reg- capo di censessanta lance tedesche,
gio dal notaio P. de' Pittori, e conser- cento inglesi e fanti duemila. Ma, cor-
vato nell' archivio surricordato. rotto dagli assediati, che si vedevano
(1) Non mi è avvenuto di ritrovar a mal partito e che comprarono la
presso Cicerone una sentenza così sua inerzia, il venturiero tedesco tenne
concepita. oziose le sue truppe, inceppando così
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 169

gaudio plenum potest accidere ? omnis quidem mundi prospe-


ritas, quanvis sensibus nostris leta, vel, ut inquit Severinus,
multis amaritudinibus respersa est (1); vel, ut rerum exitus probant,
post delectationem excruciat et mutato vultu nos admonet quanta
5 decipientis ignorantie caligine tenebamur. tue itaque littere, sicut
dixi, leticiam attulerunt pariter et merorem. letatus sum aliquid gioia, perchè
venienti da lui,pro-
del
a te post anni pene curriculum habuisse. iandiu quidem est quod quale mancava
un anno da;
di notizie

litteram tuam non vidi verebarque quod te pigeret amare. nam


cum, ut inquit Veritas, hore duodecim sint diei (2), videmus cuncta-
10 rum etatum viros nedum amicicias relinquere, sed etiam lacerare.
proprium tamen adolescentis est, ut testatur Flaccus, quod sit
Sublimis, cupidusque, et amata relinquere pernix (3).

nunc autem video et letor durare dilectionem; et quod tuas lit-


teras non habuerim, non tuam, sed gerulorum censeo culpam
poi ,
15 fore. doleo tamen te cruris morbo correptum complusculos, ut perchè
rammarico
lo seppe in-
dicis, dies, relicto studio, lectulum coluisse. spem tamen optimam fermo, asebben gia
guarigio-
ne .

liberationis dedit tuus ille coniunctus, de cuius manu litteram


tuam accepi, cui me tui contemplatione letum obtuli et libenter
Non ebbe mai la
assistam in omnibus que requiret. Rethoricam Martiani Rettorica di Mar-

20 a te missam, sicut per litteras, quas te scripsisse dicis, testaris, ziano.

1. Dopo plenum il cod. ripete totaliter 2. Cod. velut ut 5. Cod. tenebrarum


9. Cod. veritus 11. Cod. Flactus 14. Cod. culpa 15. Dopo doleo cod. alias
dolui correctum 19. Cod. requireret Martialis 20. Le parole a te missam e te-
staris mancano nel cod.

le operazioni degli altri capitani, sin- vettiva la slealtà del nordico predone.
chè la repubblica lo cassò dai pro- La presente sarà adunque da ascri-
pri stipendi e si vendicò di lui, dipin- vere al 1386 ; e che in tal anno sia
gendolo appiccato per i piedi, solita stata infatti scritta da conferma, ove
pena de' traditori, nel palagio degli an- di conferma si avesse bisogno , l'al-
ziani ; cf. GHIRARDACCI, op. cit. lib. xxv lusione che il S. vi ha introdotta alla
e XXVI, II, 401 sgg.; MINERBETTI, circolare ch'egli aveva recentemente
Cron. cit. Questi avvenimenti do- diretta a vari Stati italiani contro il
veano essere recentissimi ed appas- conte di Montefeltro, su cui cf. la
sionare quindi vivamente ancora gli nota sa p. 170.
animi de' Bolognesi, perchè al da (1) BOET. Cons. phil. II, IV, 61 .
Moglio nascesse il pensiero di chie- (2) IOHANN. XI, 9 .
dere al S. che facesse argomento d'in- (3) HORAT. Epist. II, III, 165.
Coluccio Salutati, II. 11*
170 EPISTOLARIO

omnino non habui (1), si nostras est qui debuit detulisse, rescribe
nomenque declara : afficietur etenim honore quem meretur. hec
satis; nunc ad id quod exigis veniam.
Non ha a grado
di sapersi da lui Scribis equidem, cum meum nomen et famam colas, te ali-
preposto, come
dettatore, allo Zo- quando me pretulisse Iuliano nostro, communis vestri cancel- 5
narini,
lario ; quod ego nec opto nec mereor. nimis enim, imo super
nimis, postquam inter dictatorum professores ex officii necessi-
tate connumeror, michi collatum arbitror, si nedum secundas ab
illo qui summam tenet, sed postremas ab omnibus partes pre-
dicer obtinere. nam, ut inquit Cordubensis, magna et varia res 10
est eloquentia, nec adhuc ulli se sic indulsit, ut tota contingeret.
satis ille felix est qui in aliquam partem eius receptus est. hec
poichètroppobene ille (2); unde, licet felicitatem in eloquentia prorsus et omnino
conosce non

meritar tale prefe-


renza. non ponam, satis tamen, si et hec optanda michi fuerit, si inter
ultimos non tam reputari quam esse contingat. letor tamen quod 15
mei nominis tibi cura sit, nam, ut testatur Aurelius (3), crudelis
est qui negligit famam suam. verum, fili carissime, hoc unum
adLoastenersi
esortaquindi
da te monuisse velim, ut his odiosis comparationibus abstineas .
me-

confronti, odiosi lius cum Marone protuleris,


sempre,

Et vitula tu dignus et hic et quisquis amores 20

Haut metuit dulces, haut experietur amaros (4).

erifiuta di dettare
la lettera contro ne igitur cum optimo fratre et amico meo, de qua, neutro credo,

Lucio di Lando
che Bernardo ri- sed michi scio non contigisse, facundia videar decertare, episto-
chiedeva da lui. lam quam petis de infamia comitis Lucii, quem asseritis fidem
communi Bononie violasse, non dictare et honestius et sanctius 25
duxi. satis enim est quod quotidie pro nostra republica cogor
Gid scrisse
disdoro in similia pertractare. nec longum effluxit tempus ex quo contra
del conte
di Montefeltro
comitem Antonium de Urbino rupte fidei litteras, que ad tuos
dominos pervenerunt, utcunque tulit ingenium, ordinavi(s). ex
4. Dopo equidem il cod. quod 12. Cod. aliqua parte 21. Cod. aut meruit aut
26. Cod. omette quod 27. Nel cod. era stato prima scritto tractare

(1) Deve trattarsi di quel volume di (3) S. AUR. AUG. Sermo CCCLV,
cui è cenno nell'ep. XVI di questo libro. cap. 1, in Opera, to.V, par. II, col. 1569.
(2) Cf. ANN. SENECAE Controv. (4) VERG. Buc. III, 109-110.
!
III, 11 . (5) Antonio da Montefeltro, conte
DI COLUCCIO SALUTATI 171

illis maxima eiusdem rei fundamenta, quibus iudicari possit in- una letterachepuò
dar saggiodi quan-
to egli valga.
genii mei tum parvitas tum tarditas, sumi valent. illas, si potes,
habeto: sin autem habere nequiveris, copiam mittam (1), si tibi
fuerit cura ; hac tamen condicione, ut comparationes effugias, quas
5 inter vivos facere et iniuriosum et temerarium est. denique si cheEspone poi quel
farebbe, se ac-
vellem, ut petis, super illa materia forte dictare, non contentus consentisse
postogli alpro-
esperi-
vidisse solum communis Bononie litteras, oporteret me totum guire
mento,laper conse-
palma.
percepisse negocium, ut re, sicut expedit, cognita, nedum que
noster Iulianus arguit possem assumere, sed etiam si quid aliud
10 ipsa causa ministraret valeam pertractare, et non tantum videre
quod obicitur, sed quod opposita ratio contradictionis artificio re-
velatur. tunc enim ad persuadendum apposite dictum est, cum
adversa diluimus et nostra nedum vere, sed verisimiliter compro-
bamus. tunc forte scirem docenda preponere, prepositis rationem
15 adnectere, rationem rationibus confirmare, confirmata tum exem-
plorum copia tum amplificationis circuitibus exornare, exornataque
demum breviloquioperorare; tunc possem argutam preponere minus
validarum rationum aciem, simul post iam dicta congerere et de-

1. Cod. iudicarii ; ma il secondo i venne espunto dal copista stesso. 2. Cod. tunc
innanzi a parv. corretto dal copista. 11. Nel cod. manca quod dinanzi a opposita e
leggiamo condonis 17. Cod. arguta

d'Urbino, divenuto da poco tempo di mettere in dubbio) irritò fieramente


signore di Gubbio, dond'erano stati i Fiorentini, i quali, deliberati di muo-
cacciati i Gabrielli, nel novembre del vergli guerra, ne diedero avviso il
1385 invito a tornarvi, spronato dagli 28 novembre 1385 a tutti i loro amici
ambasciatori fiorentini, Francesco Ga- ed alleati con una violentissima let-
brielli per trattare secolui della pace. tera (Arch. di Stato in Firenze, Miss.
Avuto nelle mani il suo nemico, ad reg. 20, c. 132 B), la quale sollevo
onta del salvacondotto rilasciatogli e certo rumore; poichè, oltrechè in pa-
delle proteste degli ambasciatori, lo recchi mss. del sec. xv (quali sareb-
gettò in carcere, nè consenti a resti- bero il cod. Pallavicini 913 del co-
tuirgli la libertà, prima che il Ga- mune di Genova, c. 14 B ; il n. K, 17,
brielli gli avesse ceduta una delle II, 40 dell' Universitaria di Bologna,
rocche di Cantiano, grossa terra, di n. 19 &c.), si ritrova pur impressa fra
cui egli agognava l'acquisto. Lo le Epistolae principum, rerumpublicarum
slealeprocederedel conte (che F. UGO- ac sapientium virorum, stampate a Ve-
LINI, Storia dei conti e duchi d'Urbino, nezia dallo Ziletti nel 1574, p. 5 .
Firenze, 1859, I, 179 sgg., per un ma- (1) Cf. la nota 2 dell'epistola se-
linteso ardor d'apologista, ha tentato guente, p. 173 .
172 EPISTOLARIO

mum vehementissimum aliquid, quasi post acies in subsidiis re-


lictum, ex acervo et medio rationum omni evocare. tunc quas
adversarius in contrarium posset adducere rationes valerem, ut
oporteret, aut elidere aut saltem diminuta vehementia ad sensum
audientium enervare ; tunc ex personis, locis, temporibus, modis 5
et reliquis circunstantiis cum exasperatione possem aggravare de-
lictum ; tunc non solum contra proditionem, qua tollitur omnis
mortalium societas, sed etiam contra proditionem illam facillimum
esset invehere et contra proditionis inseparabilem communitatem,
ingratitudinem scilicet, ore plenissimo declamare, deterrere adver- 10
sarium et auditores illis interrogationum puncticulis et exhor-
tationum acrimonia permovere. que quidem omnia, ignorato
negocio, unde nasci constat quicquid intendimus illudque quod
prosequi conamur intentum, necesse sit penitus ignorare. oporteret
igitur plene nosse materiam si vellem aliquid idonee persuadere. 15
nam, ut verissime dixit Cicero, certum est ullum in eo disertum
esse quod nesciat (1). hec satis.
S'allegra di sa-
perlo intento allo
Nunc autem, quod summe gavisus sum, audio te sacrarum
studio delle leggi, legum perceptioni desideranter incumbere. fac, fili carissime,
quod hoc honorabile ceptum summa ope et alacri studio prose- 20
che mirabilmente
aiutano a formar i quaris et memento iuris civilis scientiam principaliter ad rempu-
buoni cittadini .
blicam pertinere, ut semper sit tibi ante oculos te talem patrie
civem crescere, qualem te poteris huius professionis studiis exhi-
bere. vale, fili carissime, &c.

7. Cod. omette contra 11. Cod. exornationum 13. Cod. omette que 14. Cod.
oportet 16. Cod. desertum

(1) CIC. De orat. I, XIV, 63. L'in- di quest'opera, si appalesa in modo


flusso de' precetti tulliani, e singolar- evidente da tutto quello che pre-
cede.
mente di quelli esposti ne' capi xxix sg.
DI COLUCCIO SALUTATI . 173

Χ.

AL MEDESIMO ( 1) .

[Cod. Parig. Lat. Nouv. Acq. 1152, с. 7B; №2, с. 60 в. ]

Bernardo Muglensi parte ser Colucii Pieri


5 cancellarii Florentinorum.

ILI karissime. mitto tibi quasdam litteras ex publicis, ut sint Firenze, 1386 ?
F caritati tue solatio. inter quas sunt due, una videlicet ad do- tra
Gli invia alcune
le epistole da
lui scritte a nome
minos de Malatestis pro morte domini Galeotti et altera ad Co- de' Fiorentini.
mitem Virtutum pro captura domini Bernabovis, quas nolo cum
10 publicis vestris conferas, sed ipsas solum in sui stili parvitate sine
comparatione placeat contemplare. relique sic nostre sunt, quod
non habent in vestra republica quibus possint, ut arbitror, super
eadem materia comparari (2) .
4. Così P; in N² l'epistola è anepigrafa. 7. N2 sint Punam 8. N2 Galeatti
9. N2 Barnabonis P volo 10. P nostris - sua 11. N2 contemplari P vestre

(1) L'epistola, che a nome della saggio del proprio stile cancelleresco,
Signoria di Firenze diresse il S. a abbia scelto fra le molte che veniva
Carlo ed ai fratelli suoi per condo- man mano dettando, non solo le più
lersi della morte di Galeotto Mala- importanti, ma ben anco le più re-
testa, lor comune genitore, essendo centi. E siccome l'ammonimento
stata scritta il 26 gennaio 1385 (Arch. ch'ei dà all'amico d'astenersi dal pa-
di Stato in Firenze, Miss. reg. 20, ragonare le sue colle missive del can-
C. 47 A ; e cf. RIGACCI, par. I, ep. LIX, cellier bolognese ha senza dubbio la
p. 145); e quella al Conte di Virtù, sua ragion d'essere nel contegno te-
relativa alla cattura di Bernabò Vi- nuto da Bernardo prima d'allora, così
sconti, spettando essa pure al 14 mag- riesce manifesto che quest'epistola è
gio dell'anno medesimo (cf. Ann. Me- di data posteriore alla precedente, e
diolan. cit. col. 787; RIGACCI, par. I, probabilmente scritta sul cadere del
ep. vii, pp. 15-16 ; essa manca in reg. 20, 1386.
perchè ne andaron perdute le cс. 63 в- (2) Fra quest'altre si annoverava,
76A, che contenevano le missive spe- io penso, la circolare diretta agli amici
ditedal 12 aprile al 17 giugno; cf. però ed alleati de' Fiorentini in vitupero
cod. Magliab. II, III, 342, c. 263 B); del conte di Montefeltro, della quale
ne consegue che la presente debba è questione nell'epistola precedente.
considerarsi di poco posteriore a que- M'induce a crederlo il fatto ch'essa
ste date. È logico infatti supporre tiene immediatamente dietro, così in
che il S. , volendo inviare al da Mo- N² come in P, alle due qui ricordate
glio talune delle sue epistole, quasi al Visconti ed ai Malatesta.
174 EPISTOLARIO

ΧΙ .

A ROBERTO Rossi (1) .

[L¹, с. 89 в; М², с. 37 в; G², c. 38A; R¹, c. 33 A.]

Nobili ac generoso viro Roberto de Rossis civi florentino.


Firenze,
15 marzo 1386 ? OBILISSIME iuvenis. gavisus sum in his que per tuas litteras 5
Loringraziadel-
l'offertagli amici-
N letus accepi ; gavisus sum, inquam, cum te videam amici-
zia, che accetta di ciam meam virtutis opinatione, quanvis parva res sit , appetere
buon grado

4. Così L ; M² G2 Roberto de Rossis R¹ Roberto de rosis 7. L¹ omette res

(1) Scrisse L. BRUNI nelle sue storie schiera di egregi adolescenti che si pro-
(Rerum suo temp. in Italia gestar.com- ponevano amodello frate Luigide' Mar-
mentarius, Lugduni, MDXXXIX, p. 13) sigli e ne frequentavano assiduamente
la cella nel convento di S. Spirito (POG-
che fra coloro coi quali studio di greco
alla scuola del Crisolora « Robertus GII Oratio in funere N. Niccoli in MAR-
« et Vergerius et lacobus Angeli me TENE-DURAND, Veter. scr. et mon. ampl.
<<longe anteibant aetate » . Or poichè collectio, III, 729) ; egli ascoltò pure le
Leonardo era nato nel 1369, non an- lezioni di Giovanni Malpaghini, come
dremo errati, ammettendo che il Rossi attesta F. BIONDO, Italia illustr., Basi-
sia venuto al mondo per lo meno una leae, MDXXXI, c. 546 ; ma se riuscì a
dozzina d'anni innanzi; e di fatti il farsi un nome fra i cultori degli studi, il
DELL'ANCISA ci apprende che nel 1381 dovette, come dice il Poggio in quella
egli aveva già menato in donna Anto- sua notevolissima lettera ad Andrea
nia della Rena ( Selva sfrond. B, c. 327A). Alamanni intorno alle condizioni delle
Se teniam poi calcolo del dirlo che il lettere in Firenze sugli inizi del sec. xv,
S. fa qui « giovine >> e dell'accenno alla unicamente a se stesso (POGGII Epi-
sua prossima uscita dall' adolescenza stolae, ed. Tonelli, lib. XIII, ep. I,
(questa si prolungava, come è noto, III, 185). Nel '95, appresa la venuta
secondo i criteri del tempo, sin dopo del Crisolora a Venezia, ei vi si recò
l'anno venticinquesimo d'età), po- per dar opera allo studio del greco
tremo concludere che la presente do- e fu poi un de' più attivi fautori della
vette essere indirizzata dal S. al Rossi chiamata di Emmanuele a Firenze,
nel 1386 all'incirca. E per l'appunto come vedremo a suo luogo. Dedito
il 1º giugno 1385, lo noto senza insi- quindi interamente ai suoi lavori di
ster troppo sulla coincidenza, il Rossi traduzione, ei nulla scrisse di origi-
era stato estratto podestà del Chianti nale; e delle sue doti d'ingegno e di
(Arch. di Stato in Firenze, Reg. extrin- erudizione a noi restan solo garanti i
secor. 1385-1408, с. 48 A). contemporanei. Cf. WESSELOFSKY,
Roberto di Francesco di Dolcino op. cit. vol. I, par. II, p. 56 ; VOIGT,
Rossi fe' parte in gioventù di quella Die Wiederbeleb. I, 291 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 175

teque dulcissimum illud caritatis vinculum mecum propensis af-


fectibus inchoare. quis enim non gaudeat in hac rerum corru-
ptibilium societate, inter quas quotidie subventionibus et consiliis
e
indigemus, thesaurum amicicie reperire ? thesaurum amicicie qui- tesse le lodi di
5 dem, qua, si vera contracta fuerit, nichil in hominum conversa- quisto che è. l'ami-
sincero

tione pretiosius, nichil amenius, nichil denique ad omnes huma-


narum necessitatum partes accommodatius. etenim pene cuncta
que extra nos sunt pecunia paramus; amicum vero, quem per-
fectum quero, nulla re minus quam muneribus comparamus, ut
10 quanvis beneficiis et largitionibus tum assentatores tum precones
laudum tum benivolos acquiramus , fateri tamen oporteat veros
amicos ex muneribus non pendere et quos dona exeniaque de-
lectant, cum illa non speraverint, desituros. quid autem amico
vero iocundius ? nam, cum cetera singula singulis ad leticiam
15 nobis adsint , solus amicus delectat in prosperis , consolatur in
adversis, solos associat, in periculis tuetur, speculantes exercet,
egentes adiuvat, errantes opitulatur, adolescentiam frenat, iuven-
tutem monet, senectutem fulcit; nec tempore vite contentus, po-
Lo esorta a sce-
steritatem amplectitur generis et honoris. que, cum ita sint, te glier sempre i suoi
20 exhortor et moneo, ut non inter munera, non inter felices for- non
amicifrafrai fortunati
i buoni,;
tune cursus, sed inter virtutes amicum queras ; amicum, qui tali
tecum glutino copuletur, quod nedum sit idem velle vestrum et
nolle, nedum dimidium anime tue, sed sitis penitus simul unum.
ego autem, si sensero te taliter affici, quod veram amiciciam queras ;
25 si non fueris, quod iuvenum commune vitium est, ut Flaccus ait:
amata relinquere pernix (1) ;
si de tua virilitate sive adolescentie tue termino, ad cuius fe- le
amantener, uomo,
promesse che
stinas exitum, dicere potero illud eiusdem poete dictum : en Ro- diè adolescente;
berti mei
30 Conversis studiis etas animusque virilis
Querit opes et amicicias, inservit honori,
Commisisse cavet que mox vitare laboret (2) ;

5. M² G2 R que, che L¹ omette. 11. L R laudium 12. L¹ cxeniaque M


G2 exeneaque 13. M² G2 superaverint 16. R¹ expeculantes 17. L M G² errantibus
30. R¹ conversus 31. L¹ amicicias et opes

(1) HORAT. Ep. II, III, 165 . (2) HORAT. Ep. II, III, 166-168.
176 EPISTOLARIO

aluinorma dellaegli
condotta di si te, inquam, talem sensero, si de te poterit illud dici, me tibi
saprà comportarsi
in avvenire. perfectum amicum offero. sin autem id minus quam exigo fe-
ceris, quia scio te virtutem amare, me tibi reperies ad honesta
benivolum et perfectiorem quam amicum vulgus diffiniat me tibi,
si volueris, exhibebo. vale felix. Florentie, die decimoquinto 5
martii.

XII .

AL MARCHESE Alberto D'ESTE (1).

[L¹, C. 49A ; M², C. 2A ; G2, c. 2 A; R¹, с. 41 в.]

Illustri principi et domino domino Alberto 10

marchioni Estensi Ferrarie.

Firenze, 6 dicem- LLUSTRIS et inclite princeps, singularissime domine mi. non de-
bre 1388-89 ?
Dell'umanità, che
è innata nella sua
Idignetur illa clarissima domus Estensis humanitas, que tum
casa,
communiter in tuis progenitoribus semper emicuit, tum in te
1. R¹ tale 2. L¹ omette id 3. R¹ dopo ad ripete tibi perf. am. off. 5-6. M
G2 R¹ omettono l'indicazione del giorno e del mese. 10-11 . Così L¹ ; R Marchioni
Estensi Ferrarie etc.; M² G2 Marchioni Estensi

(1) In seno alla cittadinanza fer- scampo nella fuga; fra questi Pietro
rarese, oppressa dai vecchi e nuovi Montanari,vecchio servodi casa d'Este,
balzelli, erasi nell' inverno del 1385 mezzo segretario e mezzo buffone.
ordita una vasta congiura per atter- Adontatisi per la sua partenza, i mar-
rare il dominio estense e ritornare la chesi si rifiutarono di raccoglierlo a
città a governo di popolo, la quale rac- rivolta domata, sicchè il Montanari,
colse aderenti in ogni ceto (cf. FRIZZI, per commuoverli, ricorse al patrocinio
op. cit. III, 368 sgg.). La rivolta degli amici ; di qui l'epistola di Co-
scoppio furibonda il 3 maggio, e colse luccio. Ma neppur l'intercessione del
i principi così all' improvviso, ch'essi, S., assai benveduto da Alberto, giovò
temendo per la propria vita, si videro al Montanari ; giacchè da una lettera
costretti ad abbandonare alla plebe che gli diresse da Firenze Filippo de'
inferocita, che ne fece miserrimo scem- Guazzalotti da Prato, noto capitan di
pio, un de' loro più fidi ministri, Tom- ventura del tempo, che l'aveva co-
masino da Tortona, giudice de' savi, nosciuto negli anni da lui trascorsi
la cui inesorabile durezza era partico- ai servigi degli Estensi (cf. Arch. stor.
larmente esecrata dai Ferraresi. Nel- ital. ser. V, to. IX, 1892, p. 347 sgg.
l'imperversare del tumulto altri cor- e la mia varietà sullo stesso soggetto
tigiani, invisi ai ribelli, cercarono di prossima pubblicazione nello stesso
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 177

specialiter in oculis nostris effulget, patienter audire servulum spera indulgenza,


fidelissimum excellentie tue tibi confidenter domesticeque scriben-
tem; non dedignetur, inquam, vel ista legere vel me, postquam
legeris, exaudire, precipue cum verba facturus sim pro conservo or che propugna la
causa di un con-

5 meo, tuis laribus enutrito, quemve nefas est, cum iuvenis tibi fratello,
dele degliservo fe-
Estensi,
iocunde serviverit et nunc possit iocundius deservire, a tue glo-
riose curie famulatu annis grandiusculum prohiberi; qui nedum
eiici non debeat cognitus, sed etiam sit sola fame celebritate spe-
cialiter evocandus . nam si quondam senatus populusque romanus
10 tybicinum collegium, indignatum quod ab accubitu in Iovis ede
prohibitum esset, per legatos Tibure repetivit, et opportunitate
vinolentie plaustris impositos, non solum benigne recepit, sed epulis
de more vetusto restituit (1); quid facere debet tua sublimitas de
uomo giocondis-
iocundissimo viro, de unico illo tuo equorum et hominum co- simo ed accorto,
15 gnitore, de illo perspicacissimo virtutum tam teste quam iudice et
Pietro Montana-
vitiorum effusissimo detractore, Petro Montanario, cuius nomen ri,
tuam curiam miris laudibus apud exteros preferebat ?(2) ille po-
1. M GR¹ servum 5. R¹ laboribus 8. M¹ dà specialiter aggiunto da altra
mano nel margine. 10. M G2 RI ede Iov. 11. L¹ esse; M² l'omette R¹ opor-
tunitatem 12. M² G2 R violencie L R¹ palustris 13. L¹ recava recepit cancel-
lato e sostituito da restituit 15. L¹ virtutem e quam in luogo di tam 17. L¹ preserebat

periodico) risulta che del 1389 ei (2) Due personaggi di questo nome,
viveva, malcontento del suo stato, usciti dalla medesima nota ed antica
a Pesaro, dove il Malatesta gli aveva famiglia de' Montanari, vissero allora
dato ricetto ; « Epistola missa per in Ferrara. L'un d'essi, Pietro del fu
<< dominum Philippum de Guazalotis Paolo della contrada di S. Gregorio,
<< Petro Montanario >>> in cod. Laur. era investito nel 1389 da Alberto
Gadd. reliq. 101 , c . 11 B. Sulle ul- d'Este di talune terre in nome proprio
teriori vicende del Montanari restiamo e del fratello Cristoforo (Arch. di
al buio per ora ; ma, trattandosi di Stato in Modena, Camera ducale, rog.
uomo assai avanzato in età, è cre- Cam . Giliolo Coadi, 1389-1393, XVI,
dibile che non sia a lungo sopra- c. 23 : cf. rog. Bonazzoli, 1387-1393,
vissuto.
XVI, c. 23) e di nuovo il 13 agosto
Sulla data di quest'epistola riesce 1404 a titolo d'uso d'una casa in Fer-
difficile pronunciare un giudizio. Il rara nella contrada di S. Martino (Ca-
modo con cui il S. vi parla della ri- mera duc. rog. Nascimbene Delaiti,
bellione ferrarese lascia comprendere 1403-1416, XXII, с. 26), alla quale ri-
che questa era un fatto non molto re- nunziava però l'anno dopo (Investiture,
cente. Essa le sarà forse posteriore K, c. 238, 10 giugno 1405). L'altro,
di tre o quattr'anni all'incirca. Pietro di Matteo, caduto verso il 1393
(1 ) Cf. VAL. MAX. II, V, 4. in disgrazia del marchese Niccolò III
12
Coluccio Salutati, II .
166 EPISTOLARIO

autem auriculas dicebantur illi, qui premio conducebant audi-


tores, ut assisterent sibi dum recitarent. et ubi dixit pulmone
et lactibus unctis , non est condeclinium huius nominis lac,
sed ab hec lactis , et pluraliter he lactes , quod significat
pinguia intestina, in quibus lac coagulatum apparet, ut notat 5
Ugucio in suis Derivationibus , in capite Leucos (1) ; incli-
natum est. vides ergo, ni fallor, poetam nichil aliud voluisse
quam irrisionem sacrificiorum, quibus gentiles putabant etiam in
sceleribus et cupiditatibus suis placare sibi deos; quod quidem et
Lactantius intendebat. vale et si satis est quod scripsi, rescribe ; 10
si minus, paratus sum supplere, si scivero, et plane rescribam quid
ulterius sentiam. &c.

VIII .

A PASQUINO DE' CAPELLI (2).

[ [PETRUS LAZERI] Miscellaneorum ex mss. bibliothecae Collegii Romani Societatis Is


Iesu, Romae, MDCCLIV, I, 154-156, n. vII, da un cod. del Collegio Ro-
mano ora scomparso.]

Insigni viro Pasquino cancellario illustris principis domini Comitis


Virtutum, fratri meo carissimo et amico honorando.
Firenze,
25 novembre 138.. ?
IR conspicue, amice karissime. cum virtuosis, quorum pro- 20
È dover nostro
favorire i buoni ;
Vfecto ingens etate nostra caritas est, favores omnes quos
possumus debeamus, a quibus convenit illos petere, nisi quos vi-
1. Cod. auricalcas 2. Cod. pulmonem; I'm però fu espunto dal copista stesso.
4. he ] Cod. hee 6. Cod. Huguicio 9. Cod. placere 18. Così nel cod, colla nota :
a tergo litterarum ; in fronte all'epistola l'ed, ha posto questa rubrica, tolta essa pure, io
penso, dal cod.: Epistola una D. Collucii Pierii Cancellarii Comunis Florentini missa Pa-
squino Cancellario Illustr. Dom. Comit. etc. 20. Misc. carissime

(1) UGUCIO, Verbor. derivat. cod. <<<dicunt, illum intestinum est quedam
Laur. S. Croce pk. XXVII sin., 1 , <<pellicula, qua lac in quibusdam locis
C. 228 A, S. v.: « Leucos Greci dicunt <<coagolatur(sic). undePersius: " Pul-
<< album. unde hoc lac , lactis , <<<mone et lactibus unctis " ».
« quia album est, et hec lactis , tis , (2) Delle epistole dirette da Co-
<<quedam pars intestinorum. et lactis luccio a Pasquino de' Capelli, il cele-
<<<
est id quo lac coagolatur (sic) et, ut bre e sventurato segretario di Gian-
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 167

demus multorum cumulo prepollere? norunt etenim sapientes


hominem ad hominis auxilium esse creatum, cui inter cunctos
animantes non est inventus adiutor similis eius (1) ; memini et
illum rerum omnium opificem Deum nichil homini salubrius ni-
5 chilque etiam abundantius iniunxisse quam caritatem, qua cum
proximi dilectione Deum coleret et amaret. novit et quilibet, cui
lumen sapientie datum est, difficillime posse virtuosos emergere,
nisi quos voluerit maiorum benignitas sublevare. quorsum hec ?
ut recorderis quod, cum te virtus tua extulerit, tum omnibus tum tanto maggiore
quanto la condi-
zione nostra è più
10 maxime virtuosis obligatus es, non quia te possint convenire iu- elevata.
dicio (2), sed ut ipsorum preces tum rationabilius tum efficacius
tuis auribus ingerantur.
Raccomanda per-
Proinde, vir optime, quanvis te circunstent supplicantium gre- tanto a Pasquino
ges et aures obtundant tuas usque ad importunitatem, prebe roga-
15 tionibus, que de longinquo porriguntur, auditum et exaudi, precor,
amicum pro amico, non tam ob amorem, quam ob eius merita
deprecantem. et fac, obsecro, si me diligis, si me carum habes
aut si unquam meis precibus moveri debes, quod pro egregio
legum doctore domino Rolandino de Campia de Regio, com- dino l'amicosuoRolan-
da Campia,
20 patre et amico meo (3), taliter intercedas, quod aliquod officium,
7. Misc. flumen 9. Misc. quia 11. efficacius] Misc. sperantius che è certo un
errore di lettura o di copia.

galeazzo Visconti, intorno al quale mi figliuolo Melchiorre. Sopra quest'in-


sono trattenuto ne' Corrispondenti del dizio, di cui io stesso riconosco la
Salutati, V, è questa la sola di cui non tenuità, mi fondo adunque per col-
conosciamo con esattezza la data, sia locar qui la presente missiva, unica
perchè manca in essa ogni più lieve rimasta delle tante che i due can-
indizio cronologico, sia perchè appare cellieri di certo scambiarono ne' tre
in un codice, ove niun'altra del S. se lustri che precedettero la guerra tra
ne legge. A ritenerla però di questi Firenze ed il Visconti.
anni sono indotto dalla riflessione (1) Genes. II, 20.
ch'essa nel ms. fa parte di un gruppo (2) Cf. I Cor. XI, 34.
di documenti, de' quali ci è dato de- (3) Da un documento dell'archivio
terminare con sufficiente precisione Capitolare di S. Prospero in Reggio
l'età; voglio dire delle epistole scritte risulta che addi 26 settembre 1391
da Giovanni Manzini della Motta a « dominus Rolandinus quondam Io-
vari fra i suoi amici in quel periodo <<<
hannis de Campia notarius » era
della sua vita (1383-1390?), in cui chiamato in Novara a stendere il te-
dimorò in Lombardia a fianco di Pa- stamento di Luca da Catania suo con-
squino, quale precettore del costui cittadino. La presenza del notaio
168 EPISTOLARIO

incipiendum de mense iulii vel postea, quam citius fieri potest


impetres et procures. non enim pigebit, ut arbitror, in eius pro-
del quale fa un motione operam impendisse. vir equidem est bonus, non illa
bell'elogio.
vulgata bonitate, qua carentes malicia bonos appellamus, sed illa
bonitate, que, ut inquit Cicero, innumerabilibus meritis et laudibus 5
continetur (1). non sum animi dubius quod post experientiam et
amiciciam tuam merebitur et sibi maioris gradus eminentiam ,
Vuol esser ri- quanvis tacitus, impetrabit. vale felix et illustri domino meo,
cordato al Viscon-
ti.
domino Comiti Virtutum, quem mente tota veneror et adoro, si
dignum putas humilitatem meam in conspectu sue celsitudinis to
nominari, me devotissime recommenda. et de hoc rescribe quid
sentias et quid speres. Florentie, vigesimoquinto novembris.
Tuus, quicquid est, Coluccius Pierius cancellarius Florenti-
norum.

VIIII . 15

A BERNARDO DA MOGLIO (2).

[N2, C. 49 A.]

Firenze, 1386 ? TTULERUNT michi, fili karissime, littere tue permixtum tri-
Le sue lettere gli
recaron insieme
gioia e rammari-
A sticie gaudium, qualia solent inter mortalia mortalibus eve-
co; nire. quid enim sincerum in hac lacrimarum valle et totaliter 20
11. Misc. hac 13-14. Misc. riferisce la sottoscrizione come esistente sub litta (sic)
17. Il cod. non reca intitolazione veruna.

reggiano in una città soggetta al Vi- (2) Ad espugnare il castello di Bar-


sconti ci fornirà motivo di presumere biano, che i fratelli Giovanni e Ri-
che ilCapelli in omaggio alla commen- naldo da Barbiano avean loro ritolto
datizia del S. avesse trovato maniera in virtù di segreti accordi col signor
di impiegarlo. Di Rolandino, detto di Ferrara e con quel di Faenza, i
non più notaio, ma « legum doctor » , Bolognesi mandarono nella primavera
torna a farsi ricordo in uno strumento del 1385 il conte Lucio di Lando a
del 2 dicembre 1431 , rogato in Reg- capo di censessanta lance tedesche,
gio dal notaio P. de' Pittori, e conser- cento inglesi e fanti duemila. Ma, cor-
vato nell' archivio surricordato. rotto dagli assediati, che si vedevano
(1) Non mi è avvenuto di ritrovar a mal partito e che comprarono la
presso Cicerone una sentenza così sua inerzia, il venturiero tedesco tenne
concepita. oziose le sue truppe, inceppando così
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 169

gaudio plenum potest accidere ? omnis quidem mundi prospe-


ritas, quanvis sensibus nostris leta, vel, ut inquit Severinus,
multis amaritudinibus respersa est (1); vel, ut rerum exitus probant,
post delectationem excruciat et mutato vultu nos admonet quanta
5 decipientis ignorantie caligine tenebamur. tue itaque littere, sicut
dixi, leticiam attulerunt pariter et merorem. letatus sum aliquid venienti
gioia, perchè
da lui,pro-
del
a te post anni pene curriculum habuisse. iandiu quidem est quod quale mancava da
un annodinotizie;

litteram tuam non vidi verebarque quod te pigeret amare. nam

cum, ut inquit Veritas, hore duodecim sint diei (2), videmus cuncta-
10 rum etatum viros nedum amicicias relinquere, sed etiam lacerare.
proprium tamen adolescentis est, ut testatur Flaccus, quod sit
Sublimis, cupidusque, et amata relinquere pernix (3).

nunc autem video et letor durare dilectionem; et quod tuas lit-


teras non habuerim, non tuam, sed gerulorum censeo culpam
poi ,
15 fore. doleo tamen te cruris morbo correptum complusculos, ut perchèrammarico
loseppe in-
dicis, dies, relicto studio, lectulum coluisse. spem tamen optimam vicino
fermo, asebben gia
guarigio-
ne.

liberationis dedit tuus ille coniunctus, de cuius manu litteram


tuam accepi, cui me tui contemplatione letum obtuli et libenter
Non ebbe mai la
assistam in omnibus que requiret. Rethoricam Martiani Rettorica di Mar-
20 a te missam, sicut per litteras, quas te scripsisse dicis, testaris, ziano.

1. Dopo plenum il cod. ripete totaliter 2. Cod. velut ut 5. Cod. tenebrarum


9. Cod. veritus 11. Cod. Flactus 14. Cod. culpa 15. Dopo doleo cod. alias
dolui - correctum 19. Cod. requireret Martialis 20. Le parole a te missam e te-
staris mancano nel cod.

le operazioni degli altri capitani, sin- vettiva la slealtà del nordico predone.
chè la repubblica lo cassò dai pro- La presente sarà adunque da ascri-
pri stipendi e si vendicò di lui, dipin- vere al 1386 ; e che in tal anno sia
gendolo appiccato per i piedi, solita stata infatti scritta da conferma, ove
pena de' traditori, nel palagio degli an- di conferma si avesse bisogno, l'al-
ziani; cf. GHIRARDACCI, op. cit. lib. xxv lusione che il S. vi ha introdotta alla
e XXVI, II, 401 sgg.; MINERBETTI, circolare ch'egli aveva recentemente
Cron. cit. Questi avvenimenti do- diretta a vari Stati italiani contro il
veano essere recentissimi ed appas- conte di Montefeltro, su cui cf. la
sionare quindi vivamente ancora gli nota sa p . 170.
animi de' Bolognesi, perchè al da (1) BOET. Cons. phil. II, IV, 61 .
Moglio nascesse il pensiero di chie- (2) IOHANN. XI, 9.
dere al S. che facesse argomento d'in- (3) HORAT. Epist. II, 111, 165.
Coluccio Salutati, II. 11
170 EPISTOLARIO

omnino non habui (1). si nostras est qui debuit detulisse, rescribe
nomenque declara : afficietur etenim honore quem meretur. hec
satis; nunc ad id quod exigis veniam.
Non ha a grado
di sapersi da lui Scribis equidem, cum meum nomen et famam colas, te ali-
preposto, come
dettatore, allo Zo- quando me pretulisse Iuliano nostro, communis vestri cancel- 5
narini,
lario; quod ego nec opto nec mereor. nimis enim, imo super
nimis, postquam inter dictatorum professores ex officii necessi-
tate connumeror, michi collatum arbitror, si nedum secundas ab
illo qui summam tenet, sed postremas ab omnibus partes pre-
dicer obtinere. nam, ut inquit Cordubensis, magna et varia res 10
est eloquentia, nec adhuc ulli se sic indulsit, ut tota contingeret.
satis ille felix est qui in aliquam partem eius receptus est. hec
poichètroppobene ille (2); unde, licet felicitatem in eloquentia prorsus et omnino
conosce non

meritar tale prefe- non ponam, satis tamen, si et hec optanda michi fuerit, si inter
ultimos non tam reputari quam esse contingat. letor tamen quod 15
mei nominis tibi cura sit, nam, ut testatur Aurelius (3), crudelis
est qui negligit famam suam. verum, fili carissime, hoc unum
Lo esorta quindi
ad astenersi da te monuisse velim, ut his odiosis comparationibus abstineas.
me-

confronti, odiosi lius cum Marone protuleris,


sempre,

Et vitula tu dignus et hic et quisquis amores 20

Haut metuit dulces, haut experietur amaros (4).

e rifiuta
la di dettare
lettera contro ne igitur cum optimo fratre et amico meo, de qua, neutro credo,

Lucio di Lando
che Bernardo ri- sed michi scio non contigisse, facundia videar decertare, episto-
chiedeva da lui. lam quam petis de infamia comitis Lucii, quem asseritis fidem
communi Bononie violasse, non dictare et honestius et sanctius 25
duxi. satis enim est quod quotidie pro nostra republica cogor
Gid scrisse in
disdoro del conte
similia pertractare. nec longum effluxit tempus ex quo contra
diMontefeltro comitem Antonium de Urbino rupte fidei litteras, que ad tuos
ex
dominos pervenerunt, utcunque tulit ingenium, ordinavi(s).
4. Dopo equidem il cod. quod 12. Cod. aliqua parte 21. Cod. aut meruit - aut
26. Cod. omette quod 27. Nel cod. era stato prima scritto tractare

(1) Deve trattarsi di quel volume di (3) S. AUR. AUG. Sermo CCCLV,
cui ècenno nell'ep. XVI di questo libro. cap. 1, in Opera, to.V, par. II, col. 1569.
(2) Cf. ANN. SENECAE Controv. (4) VERG. Buc. III, 109-110.
III, 11 . (5) Antonio da Montefeltro, conte
DI COLUCCIO SALUTATI 171

illis maxima eiusdem rei fundamenta, quibus iudicari possit in- darsaggiodi
unaletterachepuò
quan-
genii mei tum parvitas tum tarditas, sumi valent. illas, si potes, to egli valga,
habeto: sin autem habere nequiveris, copiam mittam (1), si tibi
fuerit cura ; hac tamen condicione, ut comparationes effugias, quas
5 inter vivos facere et iniuriosum et temerarium est. denique si Esponepoi quel
che farebbe, se ac-
consentisse esperi-
vellem, ut petis, super illa materia forte dictare, non contentus postogli al pro-
mento,laper
vidisse solum communis Bononie litteras, oporteret me totum guire conse-
palma.
percepisse negocium, ut re, sicut expedit, cognita, nedum que
noster Iulianus arguit possem assumere, sed etiam si quid aliud
10 ipsa causa ministraret valeam pertractare, et non tantum videre
quod obicitur, sed quod opposita ratio contradictionis artificio re-
velatur. tunc enim ad persuadendum apposite dictum est, cum
adversa diluimus et nostra nedum vere, sed verisimiliter compro-
bamus. tunc forte scirem docenda preponere, prepositis rationem
15 adnectere, rationem rationibus confirmare, confirmata tum exem-
plorum copia tum amplificationis circuitibus exornare, exornataque
demum breviloquio perorare; tunc possem argutampreponere minus
validarum rationum aciem, simul post iam dicta congerere et de-

1. Cod. iudicarii ; ma il secondo i venne espunto dal copista stesso. 2. Cod, tunc
innanzi a parv. corretto dal copista. 11. Nel cod. manca quod dinanzi a opposita e
leggiamo condonis 17. Cod. arguta

d'Urbino, divenuto da poco tempo di mettere in dubbio) irritò fieramente


signore di Gubbio, dond'erano stati iFiorentini, i quali, deliberati di muo-
cacciati i Gabrielli, nel novembre del vergli guerra, ne diedero avviso il
1385 invito a tornarvi, spronato dagli 28 novembre 1385 a tutti i loro amici
ambasciatori fiorentini, Francesco Ga- ed alleati con una violentissima let-
brielli per trattare secolui della pace. tera (Arch. di Stato in Firenze, Miss.
Avuto nelle mani il suo nemico, ad reg. 20, c. 132B), la quale sollevò
onta del salvacondotto rilasciatogli e certo rumore; poichè, oltrechè in pa-
delle proteste degli ambasciatori, lo recchi mss. del sec. xv (quali sareb-
getto in carcere, nè consenti a resti- bero il cod. Pallavicini 913 del co-
tuirgli la libertà, prima che il Ga- mune di Genova, c. 14 B ; il n. K, 17,
brielli gli avesse ceduta una delle II, 40 dell' Universitaria di Bologna,
rocche di Cantiano, grossa terra, di n. 19 &c.), si ritrova pur impressa fra
cui egli agognava l'acquisto. Lo le Epistolae principum, rerumpublicarum
sleale procederedel conte (che F. UGO- ac sapientium virorum, stampate a Ve-
LINI, Storia dei conti e duchi d'Urbino, nezia dallo Ziletti nel 1574, p. 5.
Firenze, 1859, 1, 179 sgg., per un ma- (1) Cf. la nota 2 dell'epistola se-
linteso ardor d'apologista, ha tentato guente, p . 173 .
172 EPISTOLARIO

mum vehementissimum aliquid, quasi post acies in subsidiis re-


lictum, ex acervo et medio rationum omni evocare. tunc quas
adversarius in contrarium posset adducere rationes valerem, ut
oporteret, aut elidere aut saltem diminuta vehementia ad sensum
audientium enervare; tunc ex personis, locis, temporibus, modis 5
et reliquis circunstantiis cum exasperatione possem aggravare de-
lictum ; tunc non solum contra proditionem, qua tollitur omnis
mortalium societas, sed etiam contra proditionem illam facillimum
esset invehere et contra proditionis inseparabilem communitatem,
ingratitudinem scilicet, ore plenissimo declamare, deterrere adver- 10
sarium et auditores illis interrogationum puncticulis et exhor-
tationum acrimonia permovere. que quidem omnia, ignorato
negocio, unde nasci constat quicquid intendimus illudque quod
prosequi conamur intentum, necesse sit penitus ignorare. oporteret
igitur plene nosse materiam si vellem aliquid idonee persuadere. 15
nam, ut verissime dixit Cicero, certum est ullum in eo disertum
esse quod nesciat (1). hec satis.
S'allegra di sa-
perlo intento allo
Nunc autem, quod summe gavisus sum, audio te sacrarum
studio delle leggi, legum perceptioni desideranter incumbere. fac, fili carissime,
quod hoc honorabile ceptum summa ope et alacri studio prose- 20
che mirabilmente
aiutano a formar i
quaris et memento iuris civilis scientiam principaliter ad rempu-
buoni cittadini .
blicam pertinere, ut semper sit tibi ante oculos te talem patrie
civem crescere, qualem te poteris huius professionis studiis exhi-
bere. vale, fili carissime, &c.

7. Cod. omette contra 11. Cod. exornationum 13. Cod. omette que 14. Cod.
oportet 16. Cod. desertum

(1) CIC. De orat. I, XIV, 63. L'in- di quest'opera, si appalesa in modo


flusso de' precetti tulliani, e singolar- evidente da tutto quello che pre-
mente di quelli esposti ne' capi xxix sg. cede.
DI COLUCCIO SALUTATI . 173

Χ.

AL MEDESIMO (1).

[Cod. Parig. Lat. Nouv. Acq. 1152, с. 7 в; 2, с. 60 в. ]

Bernardo Muglensi parte ser Colucii Pieri


5 cancellarii Florentinorum.

ILI karissime. mitto tibi quasdam litteras ex publicis, ut sint Firenze, 1386?
F caritati tue solatio.inter quas sunt due, una videlicet ad do- tra
Gli invia alcune
le epistole da
lui scritte a nome
minos de Malatestis pro morte domini Galeotti et altera ad Co- de' Fiorentini.
mitem Virtutum pro captura domini Bernabovis, quas nolo cum
10 publicis vestris conferas, sed ipsas solum in sui stili parvitate sine
comparatione placeat contemplare. relique sic nostre sunt, quod
non habent in vestra republica quibus possint, ut arbitror, super
eadem materia comparari (2).
4. Così P; in N² l'epistola è anepigrafa. 7. N2 sint Punam 8. N2 Galeatti
9. N2 Barnabonis P volo 10. P nostris - sua 11. N2 contemplari P vestre

(1) L'epistola, che a nome della saggio del proprio stile cancelleresco,
Signoria di Firenze diresse il S. a abbia scelto fra le molte che veniva
Carlo ed ai fratelli suoi per condo- man mano dettando, non solo le più
lersi della morte di Galeotto Mala- importanti, ma ben anco le più re-
testa, lor comune genitore, essendo centi. E siccome l'ammonimento
stata scritta il 26 gennaio 1385 (Arch.ch'ei dà all'amico d'astenersi dal pa-
di Stato in Firenze, Miss. reg. 20, ragonare le sue colle missive del can-
cellier bolognese ha senza dubbio la
C. 47 A; e cf. RIGACCI, par. I, ep . LIX,
p. 145); e quella al Conte di Virtù, sua ragion d'essere nel contegno te-
relativa alla cattura di Bernabò Vi- nuto da Bernardo prima d'allora, cosi
sconti, spettando essa pure al 14 mag- riesce manifesto che quest'epistola è
gio dell'anno medesimo (cf. Ann. Me- di data posteriore alla precedente, e
diolan. cit. col. 787 ; RIGACCI, par. I, probabilmente scritta sul cadere del
ep. vii, pp. 15-16; essa manca in reg. 20, 1386.
perchè ne andaron perdute le cc. 63 в- (2) Fra quest'altre si annoverava,
76A, che contenevano le missive spe- iopenso, la circolare diretta agli amici
dite dal 12 aprile al 17 giugno; cf. però ed alleati de' Fiorentini in vitupero
cod. Magliab. II, III, 342, с. 263 B); del conte di Montefeltro, della quale
ne consegue che la presente debba è questione nell'epistola precedente.
considerarsi di poco posteriore a que- M'induce a crederlo il fatto ch'essa
ste date. È logico infatti supporre tiene immediatamente dietro, così in
che il S. , volendo inviare al da Mo- N² come in P, alle due qui ricordate
glio talune delle sue epistole, quasi al Visconti ed ai Malatesta.
174 EPISTOLARIO

ΧΙ.

A ROBERTO ROSSI (1).

[L¹, с. 89 в; М², с. 37 в; G², c. 38A; R¹, c. 33 A.]

Nobili ac generoso viro Roberto de Rossis civi florentino.


Firenze,
15 marzo 1386 ? OBILISSIME iuvenis. gavisus sum in his que per tuas litteras 5
Loringraziadel- N letus accepi ; gavisus sum, inquam, cum te videam amici-
l'offertagli amici-
zia, che accetta di ciam meam virtutis opinatione, quanvis parva res sit , appetere
buon grado

4. Così L ; M² G2 Roberto de Rossis R Roberto de rosis 7. L¹ omette res

(1) Scrisse L. BRUNI nelle sue storie schiera di egregi adolescenti che si pro-
(Rerum suo temp. in Italia gestar. com- ponevano amodello frate Luigi de'Mar-
mentarius, Lugduni, MDXXXIX, p. 13) sigli e ne frequentavano assiduamente
che fra coloro coi quali studio di greco la cella nel convento di S. Spirito (POG-
alla scuola del Crisolora « Robertus GII Oratio in funere N. Niccoli in MAR-
<<<et Vergerius et lacobus Angeli me TENE-DURAND, Veter. scr. et mon. ampl.
<<<longe anteibant aetate ». Orpoichè collectio, III, 729) ; egli ascoltò pure le
Leonardo era nato nel 1369, non an- lezioni di Giovanni Malpaghini, come
dremo errati, ammettendo che il Rossi attesta F. BIONDO, Italia illustr., Basi-
sia venuto al mondo per lo meno una leae, MDXXXI, c. 546; ma se riuscì a
dozzina d'anni innanzi; e di fatti il farsi un nome fra i cultori degli studi, il
DELL'ANCISA ci apprende che nel 1381 dovette, come dice il Poggio in quella
egli aveva già menato in donna Anto- sua notevolissima lettera ad Andrea
nia della Rena ( Selva sfrond. B, c. 327A). Alamanni intorno alle condizioni delle
Se teniam poi calcolo del dirlo che il lettere in Firenze sugli inizi del sec. xv,
S. fa qui « giovine » e dell'accenno alla unicamente a se stesso (POGGII Ері-
sua prossima uscita dall' adolescenza stolae, ed. Tonelli, lib. XIII, ep. I,
(questa si prolungava, come è noto, III, 185). Nel '95, appresa la venuta
secondo i criteri del tempo, sin dopo del Crisolora a Venezia, ei vi si recò
l'anno venticinquesimo d'età), po- per dar opera allo studio del greco
tremo concludere che la presente do- e fu poi un de' più attivi fautori della
vette essere indirizzata dal S. al Rossi chiamata di Emmanuele a Firenze,
nel 1386 all'incirca. E per l'appunto come vedremo a suo luogo. Dedito
il 1° giugno 1385, lo noto senza insi- quindi interamente ai suoi lavori di
ster troppo sulla coincidenza, il Rossi traduzione, ei nulla scrisse di origi-
era stato estratto podestà del Chianti nale; e delle sue doti d'ingegno e di
(Arch. di Stato in Firenze, Reg. extrin- erudizione a noi restan solo garanti i
secor. 1385-1408, с. 48 A). contemporanei. Cf. WESSELOFSKY,
Roberto di Francesco di Dolcino op. cit. vol. I, par. II, p. 56 ; VOIGT,
Rossi fe' parte in gioventù di quella Die Wiederbeleb. I, 291.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 175

teque dulcissimum illud caritatis vinculum mecum propensis af-


fectibus inchoare. quis enim non gaudeat in hac rerum corru-
ptibilium societate, inter quas quotidie subventionibus et consiliis
indigemus, thesaurum amicicie reperire ? thesaurum amicicie qui- equeltesseprezioso
le lodi di
ac-
5 dem, qua, si vera contracta fuerit, nichil in hominum conversa- quisto che è. l'ami-
co sincero

tione pretiosius, nichil amenius, nichil denique ad omnes huma-


narum necessitatum partes accommodatius. etenim pene cuncta
que extra nos sunt pecunia paramus; amicum vero, quem per-
fectum quero, nulla re minus quam muneribus comparamus, ut
10 quanvis beneficiis et largitionibus tum assentatores tum precones
laudum tum benivolos acquiramus, fateri tamen oporteat veros
amicos ex muneribus non pendere et quos dona exeniaque de-
lectant, cum illa non speraverint, desituros. quid autem amico
vero iocundius ? nam, cum cetera singula singulis ad leticiam
15 nobis adsint , solus amicus delectat in prosperis , consolatur in
adversis, solos associat, in periculis tuetur, speculantes exercet,
egentes adiuvat, errantes opitulatur, adolescentiam frenat, iuven-
tutem monet, senectutem fulcit; nec tempore vite contentus, po-
Lo esorta a sce.
steritatem amplectitur generis et honoris. que, cum ita sint, te glier sempre i suoi
20 exhortor et moneo, ut non inter munera, non inter felices for- non
amicifrafrai fortunati
i buoni,;
tune cursus, sed inter virtutes amicum queras; amicum, qui tali
tecum glutino copuletur, quod nedum sit idem velle vestrum et
nolle, nedum dimidium anime tue, sed sitis penitus simul unum.
ego autem, si sensero te taliter affici, quod veram amiciciam queras;
25 si non fueris, quod iuvenum commune vitium est, ut Flaccus ait :
amata relinquere pernix (1);
si de tua virilitate sive adolescentie tue termino, ad cuius fe- amantener, uomo,
le promesse che
stinas exitum, dicere potero illud eiusdem poete dictum : en Ro- die adolescente;
berti mei
30 Conversis studiis etas animusque virilis
Querit opes et amicicias, inservit honori,
Commisisse cavet que mox vitare laboret (2) ;

5. M² G2 R que, che L¹ omette. 11. L R laudium 12. L¹ cxeniaque M


G2 exeneaque 13. M² G2 superaverint 16. R¹ expeculantes 17. L M G² errantibus
30. R¹ conversus 31. L¹ amicicias et opes

(1) HORAT. Ep. II, III, 165. (2) HORAT. Ep. ΙΙ, πι, 166-168.
176 EPISTOLARIO

anorma dellaegli
lui condotta di si te, inquam, talem sensero, si de te poterit illud dici, me tibi
saprà comportarsi perfectum amicum offero. sin autem id minus quam exigo fe-
ceris, quia scio te virtutem amare, me tibi reperies ad honesta
benivolum et perfectiorem quam amicum vulgus diffiniat me tibi,
si volueris, exhibebo. vale felix. Florentie, die decimoquinto 5
martii.

XII .

AL MARCHESE ALBERTO D'ESTE (1).

[L¹, c. 49A ; M², c. 2A ; G2, c. 2 A; R1, с. 41 B.]

Illustri principi et domino domino Alberto 10

marchioni Estensi Ferrarie.


Firenze, 6 dicem-
LLUSTRIS et inclite princeps, singularissime domine mi. non de-
bre 1388-89 ?
Dell'umanità, che
è innata nella sua
Idignetur illa clarissima domus Estensis humanitas,que tum
casa,
communiter in tuis progenitoribus semper emicuit, tum in te
1. R¹ tale 2. L¹ omette id 3. R¹ dopo ad ripete tibi perf. am. off. 5-6. M
G2 R¹ omettono l'indicazione del giorno e del mese. 10-11 . Così L¹; R Marchioni
Estensi Ferrarie etc.; M² G2 Marchioni Estensi

(1) In seno alla cittadinanza fer- scampo nella fuga; fra questi Pietro
rarese, oppressa dai vecchi e nuovi Montanari,vecchio servo di casa d'Este,
balzelli, erasi nell' inverno del 1385 mezzo segretario e mezzo buffone.
ordita una vasta congiura per atter- Adontatisi per la sua partenza, i mar-
rare il dominio estense e ritornare la chesi si rifiutarono di raccoglierlo a
città a governo di popolo, la quale rac- rivolta domata, sicchè il Montanari ,
colse aderenti in ogni ceto (cf. FRIZZI, per commuoverli, ricorse al patrocinio
op. cit. III, 368 sgg.) . La rivolta degli amici; di qui l'epistola di Co-
scoppio furibonda il 3 maggio, e colse luccio. Ma neppur l'intercessione del
i principi così all' improvviso, ch'essi, S., assai benveduto da Alberto, giovò
temendo per la propria vita, si videro al Montanari; giacchè da una lettera
costretti ad abbandonare alla plebe che gli diresse da Firenze Filippo de'
inferocita, che ne fece miserrimo scem- Guazzalotti da Prato, noto capitan di
pio, un de' loro più fidi ministri , Tom- ventura del tempo, che l'aveva co-
masino da Tortona, giudice de' savi, nosciuto negli anni da lui trascorsi
la cui inesorabile durezza era partico- ai servigi degli Estensi (cf. Arch. stor.
larmente esecrata dai Ferraresi. Nel- ital. ser. V, to. IX, 1892, p. 347 sgg.
l'imperversare del tumulto altri cor- e la mia varietà sullo stesso soggetto
tigiani, invisi ai ribelli, cercarono di prossima pubblicazione nello stesso
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 177

specialiter in oculis nostris effulget, patienter audire servulum spera indulgenza,


fidelissimum excellentie tue tibi confidenter domesticeque scriben-
tem ; non dedignetur, inquam, vel ista legere vel me, postquam
or che propugna la
legeris, exaudire, precipue cum verba facturus sim pro conservo causa di un con-
5 meo, tuis laribus enutrito, quemve nefas est, cum iuvenis tibi dele
fratello,
degliservo fe-,
Estensi
iocunde serviverit et nunc possit iocundius deservire, a tue glo-
riose curie famulatu annis grandiusculum prohiberi ; qui nedum
eiici non debeat cognitus, sed etiam sit sola fame celebritate spe-
cialiter evocandus. nam si quondam senatus populusque romanus
10 tybicinum collegium, indignatum quod ab accubitu in Iovis ede
prohibitum esset, per legatos Tibure repetivit, et opportunitate
vinolentie plaustris impositos, non solum benigne recepit, sed epulis
de more vetusto restituit (1); quid facere debet tua sublimitas de
uomo giocondis-
iocundissimo viro, de unico illo tuo equorum et hominum co- simo ed accorto,
15 gnitore, de illo perspicacissimo virtutum tam teste quam iudice et
Pietro Montana-
vitiorum effusissimo detractore, Petro Montanario, cuius nomen ri,
tuam curiam miris laudibus apud exteros preferebat ?(2) ille po-
1. M GR servum 5. R¹ laboribus 8. M¹ dà specialiter aggiunto da altra
mano nel margine. 10. M² G2 R¹ ede Iov. 11. L¹ esse; M¹ l'omette R¹ opor-
tunitatem 12. M² Gª R¹ violencie L¹ R¹ palustris 13. L¹ recava recepit cancel-
lato e sostituito da restituit 15. L¹ virtutem e quam in luogo di tam 17. L¹ preserebat

periodico) risulta che del 1389 ei (2) Due personaggi di questo nome,
viveva, malcontento del suo stato, usciti dalla medesima nota ed antica
a Pesaro, dove il Malatesta gli aveva famiglia de' Montanari, vissero allora
dato ricetto ; « Epistola missa per in Ferrara. L'un d'essi, Pietro del fu
<<<dominum Philippum de Guazalotis Paolo della contrada di S. Gregorio,
<< Petro Montanario » in cod. Laur. era investito nel 1389 da Alberto
Gadd. reliq. 101 , C. II B. Sulle ul- d'Este di talune terre in nome proprio
teriori vicende del Montanari restiamo e del fratello Cristoforo (Arch . di
al buio per ora; ma, trattandosi di Stato in Modena, Camera ducale, rog.
uomo assai avanzato in età, è cre- Cam. Giliolo Coadi, 1389-1393 , XVI,
dibile che non sia a lungo sopra- c. 23 : cf. rog. Bonazzoli , 1387-1393 ,
vissuto. XVI, c. 23) e di nuovo il 13 agosto
Sulla data di quest'epistola riesce 1404 a titolo d'uso d'una casa in Fer-
difficile pronunciare un giudizio. Il rara nella contrada di S. Martino (Ca-
modo con cui il S. vi parla della ri- mera duc. rog. Nascimbene Delaiti,
bellione ferrarese lascia comprendere 1403-1416, XXII, с. 26), alla quale ri-
che questa era un fatto non molto re- nunziava però l'anno dopo (Investiture,
cente. Essa le sarà forse posteriore K, c. 238, to giugno 1405). L'altro,
di tre o quattr'anni all'incirca. Pietro di Matteo, caduto verso il 1393
(1) Cf. VAL. MAX. II, V, 4. in disgrazia del marchese Niccolò III
12
Coluccio Salutati , II .
178 EPISTOLARIO

pulus, orbis princeps, illeque mundi prudentissimus senatus vo-


races illos et ventri deditos, tanquam sacrorum et imperii iocun-
dissimum ornamentum rehabere tanta cum diligentia curaverunt ;
tu, princeps humanissime, hunc virum honestissimum, cui pre-
cipuum veritatis studium est, cuiusque presentia terrorem affert 5
inhonestatibus, ne per ipsum, sicut assolet, publicentur, non di-
Rifletta il mar- gnaberis in tuam gratiam et statum pristinum revocare ? con-
chese alla cagione
che locorte,
dalla quella sidera parum quid illum a te, gloriose princeps, extorserit ; redeat
allontand
terribilrivolta
polare, po- in mentem ille tue plebis insanientis furor et impetus, quando,
quod cum stupore memorandum est, tuo sacrosancto palatio, 10
tuisque in id temporis laribus formidatis, vim illam terribilem
intulerunt et, quasi rabidi canes, imo tanquam immanissime fere,
petierunt innocentissimo sanguine saturari. redeat in mentem,
precor, non ut ulterius indigneris, sed ut de sua salute formido-
da cui ,quegli, im. loso benignius indulgeas; nec velis servitorem tuum, illo tunc 15
paurito
scampo colla fuga. furore perterritum, a quo non arma, sed verba, non pugnam, sed
facetias atque dicteria, non vires corporis, sed acumen et prom-
ptitudinem intellectus cunctis temporibus exegisti (1), tuam gratiam,
2. ventri ] M² neutri 3. L¹ retrahere 10. R¹ omette sancto 11. R¹ omette
que dopo tuis L¹ laudibus corretto, e parmi da altra mano, in laribus 14. R¹ for-
mido doloso 15. L M G² benignus

e bandito da Ferrara (Cancell. duc. come testimonio ad una donazione di


reg. Decret. 1392-1396, с. 64) , era Niccolò d'Este in favor d'Egano Lam-
restituito in patria dieci anni dopo bertini ; Camera duc. rog. Franc. Unzola,
all' incirca (Cancell. duc . Nicol. III, 1371-1377, XLVII, c. 75 .
Decr. 1401-1409, c. 44), ed il 9 ot- (1) Delle facezie di Pietro reca un
tobre 1410 conduceva in affitto dal esempio GIOVANNI Conversano da
comune per un quadriennio l'ufficio Ravenna nel seguente passo della sua
del malefizio (Camera duc. rog. Pe- inedita Historia Ragusii (cod. Parig.
tronio da Bologna, 1399-1417, IX, Fonds Lat. 6494, c. 95 B) : « Non unius
c. 101). Ma niuno de' due sarà da <<<ea sentencia, sed passim proverbium
identificare coll'amico del S., perchè <<frequens est liberorum parentibus :
hanno vissuto tropp'innanzi nel sec. xv,✔ « clerica quem cupias de-
ed i casi loro non rispondono punto « pravare . Guidonis nostri Bolga-
a quelli di lui che ci son noti. Egli « relli, cui perfamiliaris fui, idoneo (?),
invece dovrà riconoscersi forse in quel <<
ut opinor, casu sese offert hystoria.
Pietro<< filius quondam Raynerii Mon- « ei, dudum sub Ferrarie principe
<<<tanarii de Ravenna, nunc habitator << militanti, equus erat statura compa-
<< civitatis Ferrarie in contrata Go- <<<geque cetera corporis pulcer, sed
<<<smarie », che del 1375 assisteva <<piger et hebes, ut Ferrarie paludibus
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 179

quam hactenus habuit, perdidisse. nescio alios; ego de me ipso


Certole campali
fatebor. licet studiosus litterarum semper extiterim, vidi tamen battaglie,gli assedi
son paurosi spet-
et parvos atque magnos hostiles hinc inde congressus, nocturnas tacoli,

atque diurnas insidias, subitos insultus, castrorum expugnationes,


5 cuniculorum subterranea bella, terrarum irruptiones atque capturas,
etpene quicquid solet Martis sevicia bellaciter evenire ; et quanvis
ma tutti vince in
fuerim maximo quandoque periculo inter illa versatus, nichil atrocità quello of-
ferto da un popo-
tamen unquam horribilius, nichil eque formidandum occurrit, larttumulto
quam, quod nimis vidi, popularis impetus et tumultus. an autem
10 ad ipsum illa plebis de ferro licentia non spectabat ? an, cum
videret ad supplicium innocentes trahi, non ipse debuit formi-
Or Pietro deri-
dare? an forte Petrus noster unquam illius plebis ignavie veniam deva appunto la
e

tribuit aut pepercit? nonne quotidie ipsos deridebat in astris, dum plebe stupida
stellam aliquam, quasi pestiferum sidus, de summo celi cardine
15 demonstrabat ? nonne illos tum plumbum , tum ancoras inmolteplici guise;

de ponderis magnitudine propter gravitatem ingenii vocitabat ? (1)


an non quotidie nunc istum, nunc illum quasi ridiculum spectacu-
lum astantibus exhibebat ? an ignoras sordidos viros illis maxime
edavrebbe potuto
derisionibus commoveri ? quis eum, si forsitan aliquis sur- pagare colla vita
il fio delle sue
20 rexisset, exclamans: hunc detractorem nostrum, Petrum Monta- beffe.

narium, impetamus; in illius furoris articulo liberasset ? parce,


3. atque] L¹et 4. R¹ omette atque diurnas 5. M² G2 cumulorum LR ir-
reptiones 10. R¹ expectabat 15-16. R¹ omette nonne - vocitabat 18. R¹ adhi-
bebat 20. R¹ acclamans - derisorem 21. M furentis

« natum educatumve credas. evenit « sodes, agam ad barbicidam qui cle-


<<ut inter loquendum cum P. Mon- <<<ricam faciat. crede michi, deterior,
« tanario equus esset in fabula. <<«imo et deterrimus fiet ! » . Un'altra
«sinistram, inquit, sortem, Guido. arguta risposta del Montanari riferisce
« emi pullum, domui, alui. vegetis il VERgerio, Epistole, ep . xcv1, p. 143 .
<est membris, validis thoris, vasto (1) A questi scherzi del Montanari,
« corpore, sed ignaviam bovis refert. che par fossero molto gustati a corte ,
«mallem calcitronem, mordicum, re- allude anche il Guazzalotti nell'epi-
« pugnacem ac malum, quam mollem stola citata : « habes etiam quem tuum
«adeo et imbellem. tum Petrus cui <<<
rideas populum, ancoram tuo vo-
<<<
fandi acumen et dexteritas inest : « catum agnomine, quemque sepenu-
<<tute desipere videris . caballum igno- «mero ultro trahas et in coronam ad
« ras vitiare; imo illum pessimum « sigippulum tuum et sidera contem-
<<redderem. prece cumque instaret << platurum ». Pietro fu anche poeta :
«Guido, modum doceri audivit. i, cf. ZAMBRINI, op. cit. 4ª ed. col. 671 .
180 EPISTOLARIO

Perdoni dunque precor, iustissime formidanti, parce servo tuo; et cuius iuvenis
al vecchio servo,
non a torto pau- gloriam habuisti, non patiaris apud alios cum tue curie viduitate
roso ;

senescere. providisti contra temeritatem illam ingrate plebis


quantum oportuit, quantum decet (¹) ; utinam posses quem illi
crudeliter occiderunt ab inferis evocare! quod potes nunc age ; 5
lo richiami, quasi reduc ante oculos insanissimorum hominum hunc, quem torvis
sfida a quel volgo
che il cacció,
aspiciant oculis de more suis temeritatibus insultaturum; non glo-
rientur intra se et hunc letificatorem curie tue suis clamoribus
expulisse ; nunquam se victos esse cognoscent, nisi te viderint
cuncta que depulerint reduxisse. revoca, si quid in hoc inter- 10
ad
te,
allietare lacor- cessio potest mea, singularem aule palatiique tui iocundatorem ;
sit qui letos efficiat aulicos proceres, deterreat a vitiis pravos et
a morirvi, quando bonos incitet ad virtutes ; et sicut hactenus tuus familiaris et
giunga il suo gior-
no estremo, tra i
servi più fedeli . servus fuit, sic, cum nature concesserit, moriatur. vale felix,
inclyte domine mi, et audacie servuli tui veniam prebe. Florentie, 15
die sexto decembris.

XIII .

A BERNARDO DA MOGLIO (2).

[R3, с. 43 в; Ѕ, C. 104A; N2, c. 48 A, n. 447; Ambrosiano H 211 inf. c. 2 A;


Parig. Fonds Lat. Nouv. Acq. 1152, c. 9B; RIGACCI, par. II, ep. xxvII, 20
pp. 99-100, da R3 .]

Domino Bernardo Muglensi parte ser Colutii Pieri


cancellarii Florentinorum.
Firenze,
6 febbraio 1387 ? NDIGNARIS tecum, dilectissime fili, nullam tibi diem sinceram
È dasaggio av-
vertir la instabi-
I et iocundam effluxisse, cum gaudia matutina vespertinus tibi 25
5. R¹ omette nunc age 7. M² G2 R¹ glorietur 9. R¹ expulsisse 14. L¹ na-
tura 15. L¹ mi dom. 22. Così AP; A però omette Pieri ; R3 Ri Colutius poeta
florentinus Bernardo de Muglo S Idem Coluccius poeta clarissimus Bernardo de Muglo
N2 anepigrafo . 24. A P dulcissime N2 nulla 25. A iocundum A N2 P affluxisse

(1) Sulle misure presedai marchesi ranei ch'essi facessero ammazzare più
dopo i moti del 1385 per provvedere di cinquecento popolani colpevoli di
alla propria sicurezza, cf FRIZZI, op. aver preso parte alla rivolta ! Cf. Ann.
cit. III, 373. Questo storico tace però Mediolan. cit. XVI, 789.
quanto affermano cronisti contempo- (2) «Del mese di gennaio nel 1386
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 181

meror obnubilet. gaudeo te ista perpendere, dummodo post ex- lità d'ognimaterre-
na letizia, non
perientiam plurimam et indignari desinas et mirari. quid enim l'indignarsene.
solidum aut verum aut, si hoc modo melius exprimi sensus ро- Nulla può esser
quaggiù stabile nè
duraturo;
test, quid longiusculum gaudium in hac caducarum rerum so-
5 cietate caducis et corruptibilibus esse potest ? nulla sunt in hac
vite nostre conversatione stabilia : aut nos illa deserimus aut nos
ipsa deserunt; hinc et inde, si bene respicias, incessabilis fluxus
ac refluxus est. quid prodest fortune benignitatem arridere per-
petuo, postquam, licet ipsa non desinat, tu tamen es illi, dum ine-
10 vitabile fatum mortis evenerit, defuturus ? sed rariora comme-
moro; frequentius enim est mutari fortunam, quam a felicibus
derelinqui. quid igitur mirum, fili dulcissime, si diem integram
tibi serenam effluxisse non vides ? docent hec nos non huic monimentodi
di qui a noi l'am-
con-

mundo, sed ad aliud natos esse. nullos, crede michi, vere dicere suli
siderarci
, a cuicome e.
la fe-
licità non è con-
15 potes in presenti vita felices. quod si nulla alia ratione pateat, cessa,

satis est sine dubitatione cognoscere felicitatis bona taliter redun-


dare, quod nichilo prorsus indigeat quem contigerit esse felicem.
atqui reges et principes et, quos fortunatissimos dicimus, divites

1. A mereor ; l'e espunto. P gaudes 2. A plurimumet dignari; in aggiunto sopra


d'altra mano. Pmutari quod 3. A sensu ; l's finale aggiunto d'altra mano.
6. A P ometton nostre e scrivon conservatione A N2 P ipsa nos 7. R3 prospicias
S inspicias Ri si terram respicias 7-8. R3 fluxus fluxus est 8. Ri et refluxus A
N2 P omettono ac refluxus 9-10. A non dà che tabile ; le sillabe precedenti furon ag-
giunte da altra mano. 10. A status A N2 advenerit 11. R3 Ri S mutare Pomette
mutari fortun. e sostituisce dereliqui 12. R3 Ri o fili 13. R3 Ri omettono tibi AP af-
fluxisse ser. N2 videas Phoc A henc ; l'n espunto. In luogo di nos poi dà due volte
non pure espunto. 14-15. S omette nullos felices 15. N2 R3 Ri S ometton alia
N2 narracione 16. taliter] S R3 Ri aliter 17. N2 nichil P contingerit 18. N2 atque
N2 R3 Ri S ometton et dopo principes N2 ducimus

« (s. f.) infreddo in Firenze quasi ogni <<vati sunt >


». Cf. CORRADI, Ann. delle
<<gente ; e non fu per grande freddo epidemie &c. I, 238 sg. Or essendo
<<<che fosse; ma fu da calendi di no- quest'epistola posteriore fuor di dubbio
<<<vembre insino a gennaio sempre al 1383 e lamentandovi il S. i danni
« l'aere calda e umida, e dissesi che recati alla sua salute dalla pessima
<<
quella generò questo infreddare » . invernata, danni gravi così che corse,
<<<
Cosi PIER MINERBETTI, Cronica cit. per quanto sembra, voce ch'egli avesse
col. 106, col quale, come al solito, con- dovuto soccombere, io m' induco a ri-
sente SOZOMENO DA PISTOIA, op. cit. tenerla scritta nel 1387, anno per tanti
col. 1130: « in partibus Tusciae quasi nefasto, come attestano i cronisti sur-
<<omnes homines frigore et febri gra- ricordati.
182 EPISTOLARIO

ipsi, aut fama clari vel conspicui dignitatibus seu nimia potentia
formidandi, tanto pluribus indigere videmus, quanto maiore statu
cernimus prepollere. ad felicitatem itaque nati, donec illam adipi-
scamur, quiescere non valemus. noli itaque mirari vel etiam
indignari si diem integram cum dulcedine non transisti, si quo- 5
tidie asperitate quadam urgetur suavitas, si continuas experiris
vicissitudines inter tristia atque leta. nulla quidem vie tanta
reperitur amenitas, que non afferat viatoribus lassitudinem. si
come
pellegrini,
che camminano al . nescis, Bernarde mi, peregrinus es, non natus ad viam, sed ad pa-

lavolta
tria, della pa- triam, ad quam nisi perveneris, semper tecum de vie incommodi- 10
tate rixabere. corruptibile corpus in corruptibilium societate vix
uno momento manere potest illesum; aut enim extrinsecus aliqua
incommoditate feritur aut in se languescit. properandum igitur
ovegodrannodife-
licità perpetua.
in patriam, ubi non una dies, sed infinita sunt secula felicitatis
transigenda. 15
Nè debbonsi in-
vidiare i defunti, Nec invidendum est vita defunctis, quod ad illam beatitudi-
ma stimar avven.
turata la loro mi- nem nos precesserint, sed gaudendum. premisimus perpetuum
grazione.
Bononie decus, unicuique virtutis specimen, patrem tuum et do-
ctorem meum, cuius laudes nulla unquam abolebit oblivio ; sed
Se mori
suo padre,
Pietro donec studiorum erit Bononia mater, Petri nomen super cuncto- 20
rum rethorum memoriam celebrabitur. ego autem spero vi-
rum innocuum virumque catholicum, nedum diuturnam famam
habiturum in terris, sed feliciter fore receptum in celis.
se tanti altri co-
spicui concittadini Quid autem de ceteris dicam, quos tanta cum affectione con-
suoi scomparvero, quereris patrie fuisse subtractos, nisi quod, cum vivi fuerint nomen 25
Domini venerati, debitam portionem meruerunt recipere extincti ?
non sen dolga.
consolare, fili carissime, nec sic dolori relinquas habenas, quod

2. R3 S plurimum R3 debemus e in margine videmus Ri racconcia videntur tanto


plurimum indigere N2 R3 Ri S maiori 3. Ri adipiscimur 4. A omette vel 5.Ri
indignare A omette quotidie 6. A expiris Pexperieris 7. P tristicia 9. N2 Ber-
nalde Pinatum 10. A Pad vie incomoditatem R3 Ri S de incom. vie N² in luogo
di vie dà ine 11. N2 R3 RiS incorruptibilium 12. P remanere Ri extrinsecum
14. A ad patr. 16. Nec] Ri non AP omettono est N2 omette defunctis 18. P
bonum decus R3 Ri uniuscuiusque N2 uniuscunque e omette specimen S unicunque
20. N2 Bon. erit AS supra 21. A P rectorum memoria 25. A omette subtractos
N2 detractos ed omette quod A omette cum APviri A nomine 26. venerati] S ue.
nerty (sic) cancellato e corretto. A P recip. mer. N² omette recipere e dà meruit extincti
27. Ri ut ultra quod
DI COLUCCIÓ SALUTATI . 183

ultra quam deceat conturberis. perdidit patria tales cives, sed roLasi mantienglo-
memoria lo-

habuit; perdidit Studium et scolarium illa frequentia tantos prin- riosa ;


cipes et doctores, sed nunc gloriosiore cum fama quotidie cele-
brantur. et denique si quid quotidie in oculis nostris videtur esse
5 deflendum, consideremus quali rectore cuncta tam supera quam nè è lecito del re-
sto deplorar ciò
infera gubernentur, et pudeat aliquando deformia dicere que sci- cheDio ha voluto.
mus tantum illum opificem ad universi pulcritudinem ordinare.
desine conqueri pestes et presentis frigoris intemperiem lamen-
tari. nam, cum Deo rectore cuncta sine dubio gubernentur, sic
10 nobiscum agitur, ut oportet.
Di sè, che tre
De me autem, quem iam, licet in mortali sarcina degam, quasi volte cadde am-

mortuum deflevisti, scito quod valeam, licet frigoris huius mole- notizie.
malato, dà buone
stia iam ter afflictus non leviter egrotarim. vale. Florentie, sexto
februarii.
15 Tuus Coluccius Pieri cancellarius Florentinorum .

XIIII .

AD ANGELO DA BEVAGNA VESCOVO DI RECANATI E MACERATA (1) .

[N¹, C. 94A. ]

Reverendo in Christo patri et domino domino Angelo


20
episcopo Recanatensi et Maceratensi.
Firenze,
EVERENDE in Christo pater et singularissime domine mi. 4 agosto 1383-89 .
Rmagnis testibus multa de te audio, quibus veneratione di Di lui molti elo-
gi son giunti al
gnus es ; nec putes me nunc ista prefari, quo benivolentiam tuam suo orecchio;
1. A P perturberis 1-2. Ri omette perdidit - habuit 3. A glorio poi uno spazio
bianco; il vuoto fu colmato da altra mano. Omette poi quotidie 4. PN2 R3 Ri omettono
quotidie AP sostituiscono est a vid. esse Pdopo nostris aggiunge noster 5. A omette
cuncta 6. S omette gubernentur R3 puideat per pudeat, mutato da Ri in provideamus,
come aliquando in aliter AP ducere A per scimus legge sanius 7. N2 S illum
tantum 8. R3 Ri S presentem 11. S qui Plicetque PS immortali 13. Piam niter
13-15 . N2 R3 Ri S omettono la data e la sottoscrizione. 15. A P Colutius - canzellarius

(1) Angelo di messer Gellio da Be- l'UGHELLI, op. cit. I, 1221 ; nè Cini,
vagna (non recanatese, come affer- come lo dicon anche il LEOPARDI, Se-
maron il CIACONIO, op. cit. II, 767 e rie dei vesc. di Recanati, Recanati, 1828,
184 EPISTOLARIO

egli
vinospera chegio adipiscar, sed ut te potius horter ut ad meliora nitaris. nam,
a spronarlo
a far sempre me-
glio. cum Dei instrumenta simus, nichil in his que facimus, imo que
Semplici stru-
menti del volere
videmur facere, nostrum est : Ille quidem per nos facit quicquid
divino, niun me- facere dicimur aut putamur.
rito noi possiamo
si quid per voluntatem et se-
avere delle nostre
operazioni. quaces voluntatis potentias cooperando negligimus, nostrum est, 5
qui non fecimus quod debuimus. quid enim agere potest se-
cunda causa quod non agatur in prima, imo, quo rectius dicatur,
omnino post primam ? ut vanum, imo superbum sit aliquid nobis
quod agamus ascribere, cum totum Eius sit qui principaliter per
nos agit. nunquid, ut ait Propheta, gloriabitur securis contra 10
eum qui secat in ea, aut exaltabitur serra contra eum a quo
Se Angelo dun-
que è perfettomo.
trahitur ? (1) non expectes igitur ut te laudem quod non sis su-
dellodi evangelico perbus, non iracundus, non violentus, non percussor, non turpis
pastore,

lucri cupidus, sed hospitalis, benignus, sobrius, iustus, sanctus,


continens, et denique talis, qualem determinat Apostolus episco- 15
palem esse debere pastorem (2) ; sed expectes velim ut in bonis,
que in te refulxerint, laudem Dominum: quid enim habes quod
lalode ne va
tutta aDio, data non accepisti ? (3) laus igitur et gloria Deo sit, qui in te multa
bona formavit, qui in te virtutes operatur et ostendit : virtutes,
inquam, que licet sint habitus electivus consistens in medio, non 20
ex operibus acquiruntur, sicut philosophi tradunt, sed sunt bona
mentis qualitas, qua recte vivimus, qua nemo male utitur, et quam
fonte d'ognivirtù. solus Deus in nobis operatur (4), si virtutes enim solus Deus
11. Cod. dopo contra reca nos 12. Cod. ut a cui ho sostituito quod

p. 131 ed il CAPPELLETTI, op. cit. III, di vescovo di Recanati e Macerata, la


681 sgg. e VII, 221), dottore in dritto sua epistola sarà posteriore al 1383 .
canonico, ottenne il 31 marzo 1381 E poichè d'altra parte in essa si fa
da Urbano VI la sede di Recanati, alla cenno della fabbrica di S. Flaviano,
quale due anni dopo congiunse quella che, come ora diremo, ebbe fine circa
di Macerata, sottratta da lui ai Varano il 1389, non potremo oltrepassar questa
ed all'antipapa. Eletto il 18 settem- data. Sicchè non ci inganneremo di-
bre 1408 da Gregorio XII cardinale, cendola scritta fra il 1383 ed il 1389 .
rinunziò, pare, al vescovado; ma su (1) ISAI. X, 15 .
questo punto discordano assai le te- (2) S. PAUL. Ad Tit. I, 8 .
stimonianze sincrone. Morì il 21 giu- (3) S. PAUL. I Cor. IV, 7 .
gno 1412 ed ebbe onorevole sepol- (4) Cf. S. AUG. De lib. arbitr.
tura nella nuova cattedrale. lib . II, cap. xIX, SS 50 e 51 in Opera,
Poichè il S. gli attribuisce il titolo I, 1268.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 185

operatur in nobis, quid tibi tribuam ex virtutum actibus, quos


vident omnes per te fieri ? nichil certe, sed illi solum, qui solus,
ut diffinit Aurelius, qualitatem illam mentis, unde bona illa pro-
cedunt, per infinitam bonitatem suam operatur in nobis. (1) sit
La sua scienza,
s igitur in te scientia, sit religionis pietas et integritas, quibus te la sua pietà,
mirabiliter extollit multe venerationis optimus pater meus, ma-
gister Iohannes, sacre theologie professor, de ordine minorum,
tuus secundum carnem * * tue dioecesis Recanati (2) ; sit in te,
velut testatur dilectus filius tuus Bartholomeus de Riccomis, co-
10 gnatus, ut vulgo dicimus, meus, idest uxoris mee frater et octo
filiorum meorum avunculus (3) ; tanto commendabilior quanto ra-
la sua generosità
rior in prelatis est, erga pauperes liberalitas ; sit, quod omnes pre- verso i poveri e
verso la sua chie-
dicant, laudabilis ad tue fabricam ecclesie sumptuosa largitas et sa,

diligentia curiosa (4) ; nichil in his quod tuum dici debeat com-
1. quid] cod. qui 8. Nel cod. è qui lasciato uno spazio bianco.

(1) Cf. S. AUG. De morib. Eccl. cathol. ( 1378), Bonifazio ( 1379), Antonio
I, VI, § 9 in Opera, I, 1314-15 . (1381), Filippo (?) , Simone (1385),
(2) La lacuna del ms. c'impedisce Lionardo (?). Coluccio e Salutato,
di sapere in qual grado di parentela gemelli, non vennero al mondo se non
stesse con Angelo questo frate, di cui circa il '92 .
negli scrittori francescani non rin- (4) Gli storici municipali (cf. LEO-
vengo menzione. Il sig. Pietro Morici PARDI, op. cit. p. 28) non sanno fornirci
da Recanati, cultore di studi storici, veruna precisa notizia sul tempo in
cui debbo altre notizie date in queste cui Angelo diè mano all'erezione della
note, mi comunica però che un D. Gio- nuova chiesa di S. Flaviano destinata
vanni di casa da Bevagna fu a lungo a prendere il luogo dell'antica ruinosa
rettore della chiesa di S. Maria in Mon- cattedrale, che stava nel borgo di Ca-
temorello, e, quel che più importa, vi- stelnuovo. Ma da un istrumento a
cario del vescovo Angelo dal 1402 rogito ser Antonio Ianni, comunica-
al 1408 e nel 1412 del suo successore. tomi dal signor Morici, risulta che il
(3) Intorno a Bartolomeo cf. le 13 gennaio 1384 il vescovo faceva
note all'ep. x del lib. IIII, I, 278. acquisto di centomila mattoni e di
Benchè possa parer poco probabile a mille some di calce al prezzo di
primo aspetto che nel numero de ' 1180 lire ravennati per la prosecu-
suoi figliuoli che riconoscevano il loro zione della fabbrica, certo da qualche
zio materno nel Riccomi, il S. abbia tempo intrapresa. Aiutato da lasciti
compreso anche Pietro, natogli dalla e doni di pie persone, di cui è me-
prima moglie (cf. lib. III, ep. v, moria in documenti del 1383 e '85,
I, 144); pure è forza credere il fa- Angelo potè mandare innanzi l'im-
cesse, giacchè nel tempo in cui scri- presa con tanta alacrità, che la nuova
veva egli non aveva vivi che otto figli: cattedrale, se non terminata, condotta
Pietro (1371), Andrea (1375), Arrigo però a buon punto, fu solennemente
12
*
Coluccio Salutati, II.
186 EPISTOLARIO

tutto ciò è merito prehendo : omnia siquidem eius sunt, cuius benignitate et gratia
divino.

Ciò che difetta sumus quicquid sumus. si minus in aliquid quam debes facis,
invece in lui, da lui
solo proviene. totum id quod deficit tuum est ; ut, cum forte laudantes audis
vel hec tecum ipse retractas, nichil ex his que facta sunt co-
gitare debeas, quoniam tua non sunt, sed quid deficiat potius 5
ponderare: memor quod etiam si cuncta que debeas feceris, te ser-
vum oportet, si te non decipias, inutilem reputare: fecisti siqui-
dem quod debebas. laus ergo sit tua ad Deum, qui per te lau-
Ma se si glo-
rierà di operar se- dabiliter facere dignatus est; et si libenter, quod arbitrii tui est,
condo inprecetti Deo cooperatus fueris, dirigens actus tuos in Deum vel in proxi-
divini,non
senza ragione. 10
mum propter Deum in dilectione vera et caritate perfecta, si
gloriaberis, non eris stultus. absit tamen quod in alio glorieris
quam in Christo. et ego quidem in operis, que recte homines
facere creduntur, queve lucent in hominum oculis, cupio quod
perfecte sint et Deo grate, illique soli gratias ago et eius apud 15
Continui adun- me omnis est gloria. nunc autem te hortor et oro, ut Deo coo-
que nella via intra-
presa;
perari non desinas, gaudeasque quod in opus suum det te libenter
agere et exultabiliter operare, semper illum cogitans et in ipso
solo gloriam tibi ponens vel potius gratias sibi agens, quod in
e poichè Iddio lo operarium te recepit. et quia tales viri et in quibus talis Dei
ha eletto a suo mi- 20
nistro, gradisca
devozione la gratia splendeat rari sunt et dignissimi ut diligantur et amentur,
da cui
si sente animato .
motus testibus pretaxatis, continere non potui meos affectus, quin
erga te dilectionis ad actum ac amoris ad habitum moverentur.
parvum quidem, si me consideres ; tantum tamen, quod redama-
tionis vicissitudinem consequi mereatur. testor igitur me te di- 25
ligere, nec in hiis que iusseris et amicum deceant, aliquo tem-
pore defuturum. inter tuos igitur me numera, manda, precipe,
iube: nichil enim, quoad eius facultas aderit, negligam, sed avide
atque religiose capessam.
Gli è stato poi
riferito che un co- Finis aderat, nec aliquid adicere restabat nisi vale . sed redit 30
tal grammatico
in mentem magistrum Iohannem, patrem meum, alias retulisse
nescio quem litteratorum; sic enim apud auctores optimos gra-
consacrata coll' intervento dei vescovi recanatese l'anniversario di tale avve-
di Pesaro e Fano nel 1390, e proba- nimento fino al 1638. Il campanile
bilmente il 24 di maggio, giorno in cui invece non fu innalzato che molt'anni
continuossi a celebrare dalla Chiesa dopo, fra il 1410 e il 1411 .
DI COLUCCIO SALUTATI . 187

maticam docentes appellantur (1) ; tibi nescio quibus rationibus vescovo


abbia persuaso al
che « e-
dee
persuasisse quod evangelium scribi debeat per duo u, quo- vangelium
scriversi condue u.

rum primum vocalis sit littera faciens eu dipthongum; secundum


vero sit consonans incipiens secundam syllabam, ut dicamus
5 euvangelium . quod quidem minus non reputo quam gra- cheErrore grave
vem errorem, cui quidem obviandum censui, quoniam audio te di confutare,
tando la veraaddi-
eti-

ologia delvoca-
persuasum instituisse, ut ab omnibus non evangelium , sed bolo,
euvangelium per totam ecclesiam tuam proferatur. in qua
quidem re velim hic novus scribendi corrector apud antiquos in-
10 veniat ubi compererit hoc nomen evangelium scriptum per
geminum u. forte fuit in hac re me curiosior ; ego quidem cum
a multis sentirem in scolis hoc asseri, diligenter querens, hanc u
geminationem nunquam inveni. scio quod apud Ebrardum in
Grecismo legitur :
15 Euque bonum signat et ab hoc evangelium dic ;
Perversum sit evan; hinc fit evangelium (2) ;

scio quod in quibusdam illius libri codicibus in primo versu re-


peritur evangelium per duo u; scio et inveni pariter et in multis
unicam u descriptam; ut in hac scriptura nolim ipsum, quisquis
20 auctor sit hic, opinionis sue facere fundamentum. nec ego si-
militer velim illis codicibus niti, quibus solum ascribitur unum u.
veniamus igitur ad rationem.
Eu quidem, ut ille vult et omnes dicunt, grecum est et bo-
num latine significat. aggelos autem nuncius est, qui apud
25 nos, mutata penes Latinos prima g in n, angelus facit : inde
evangelium, hoc est bonum annuncium. nam interponi
illam u nescio rationem videre vel necessitatem; nec id fieri de-
bere potest auctoritate Prisciani vel Donati aut alterius demon-
strari. quid plura? cum u consonans, ut vult Priscianus, et
16. fit] cod. sit

(1) Cf. MART. CAPELLA, De nupt. sfavorevole.


Merc. et Philol. III, 229 ; APULEIUS (2) EBERHARDI BETHUNIENSIS Grae-
Florid. 20 &c. Però A. GELLIUS, cismus, ed. I. Wrobel, Breslau, 1888,
Noct. Attic .XVIII, 9 e SUETON. Gramm. in Corpus grammaticor. medii aevi, I,
12, danno a « litterator >> un senso 35, cap. VIII, 119-20.
188 EPISTOLARIO

verissimum est, sonum accipiat digammatis Eolici (1) , Greci nul-


lam diptongum in u vocalem terminant vel proferunt, sed solum
in u consonantem; nec dicunt Theseus , sed Thesevs, v
videlicet, non vocalis sono, sed consonantis. quo fit, ut qui ra-
tionabiliter enunciare velit hoc nomen evangelium, proferre 5
debeat primam syllabam per e vocalem et v consonantem, sicut
Greci faciunt ; quoniam hoc vocabulum grecum est et per unum u,
eproducendo le te-
stimonianze di ot-
non per duo, scribatur et proferatur. restat igitur ut recte scri-
timi autori.
batur evangelium per unicam u consonantem et per unicam u
non vocalem similiter proferatur. quod sic debere fieri vult auctor 10
libri Catholicon (2) ; vult et Brito in libello De difficilibus
vocabulis Biblie (3) ; vult omnium etatum consuetudo et ho-
minum eruditorum usus,
Quem penes arbitrium est et ius et norma loquendi (4).

Aufer igitur hunc errorem, precor, ne eius auctor dicaris neve 15


cum tuis a recte sentientibus rideare (s). vale, mi domine, cun-
ctis reverentie cultibus honorande.

(1) PRISC. Inst. I, 20. << qui dicunt quod u manet vocalis,
(2) BALBI, Summa quae vocatur Ca- <<quod esset contra euphoniam ».
tholicon &c., De E ante U : « Indedi- (4) HORAT. Ep. II, III, 72.
<<<citur hoc euangelium id est (5) Questo piccolo problema si agi-
« annunciatio, quod componitur cum tava però sempre fra i grammatici nel
<<<eu , quod est bonum, u vocali con- secolo seguente, sicchè Giovan Vin-
« versa in consonantem: et fit euan- cenzoMetulino, commentator ben noto
<<
gelium, id est bonum annuncium ... del Graecismus e professore dell' uni-
<<unde patet quod euangelium scri- versità di Poitiers, così scriveva sopra
<<bitur per simplex u » &c. questo luogo: « Quorundam satis admi-
(3) BRITO, De vocabulis Bibliae in <<rari nequeo imperitorum inscitiam
cod. Laur. S. Croce Pl. XXIX sin. 4, << qui huius occasione littere non ve-
c. 32 B, I col .: « Euangelium di- <<<riti sunt actori nostro tante littera-
« citur bona annuntiatio . angelus « ture viro rabiem imponere, ut dicant
<<
<<<enim dicitur nuntius : unde angelium. « eundem euangelium pro bona nun-
<<<et componitur cum eu, quod est bo- << ciatione per geminum u sanxisse scri-
<< num, et dicitur euangelium . << bi debere, quasi priscos grammatice
« et, sicut dicit Huguitio (sic), u <<artis magistros per simplex u sem-
<< vocalis, que est in hac dictione eu , << per idipsum nomen scribi preci-
« in compositione vertitur ad conso- <<pientes aut sacre legis veteres non
<< nantem. illi qui duplicant ibi w <<< vidisset codices, in quibus idipsum
<< [non] noverunt rationem suam et <<vocabulum nusquam per geminum u
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 189

Et si tuus ille gramaticus in errore perstiterit, fac, obsecro,


scribat et suas afferat in medium rationes. et inter alia velim Chiede poi spie-
gazioni intorno ad
dicat an hunc terminum evangelium, qui bonum significat cismus, unluogo del Grae-
annuncium, ethymologica proprietate, vel libros gestorum Christi
5 appropriationis restrictione, reppererit unquam in alio significato,
et exponat quid recte velit Ebrardus in secundo illo versiculo :
Perversum sit evan; hinc fit evangelium .

ego quidem, ut ignorantiam meam fatear, nunquam illum locum


secundum aliquam rectam sententiam intellexi. scio quod evan
10 Bacchus est; scio quod evantes idem est quod bacchantes
etinsanientes , sicut evari, bacchari vel insanire (¹); sed
qualiter ad hoc deducatur evangelium multifacerem edoceri (2).
iterum vale, mi domine, et meum Bartholomeum, si amore di-
gnum iudicas, ama. Florentie, pridie nonas augusti.
7. fit] cod. sit

<<inspector diligens vidit notatum » . mente almanacca il METULINO (op .


Graecismus cum Commento, Lugduni, e loc. cit.) : « Evan vero, et fidelis
per Ioh. de Prato, a. D. MCCCCLXXXX <<<sacrilegos ritus detestans pagano-
die ii augusti, cap. VIII, De nomi- « rum, dicit esse vocem leticie quan-
nib. graecis , de voc. etha . •dam perversam, que (sic) in Tria-
(1) Cf. UGUCC. Verbor. derivat. cod. <<tericis (sic) seu baccanalibus festis
Laur. S. Croce, Pl. XXVII sin. 1, <<in honore Liberi sacrificantes pro-
C. 143 A, S. v. Evan . « rumpebant. si autem angelium
(2) Il verso d'Ebrardo è rimasto <<<corruptum seu detruncatum et pro
oscuro a tutti i suoi commentatori, « eo sumentes gelium , cumevan ,
i quali, pur di spiegarlo, non esita- « proprio nomine Bacchi, compona-
rono ad asserire le più strampalate « mus, idem quantum ad vocem re-
cose del mondo : « Evan grece », <<dibit cum priore, nomen ipsa ve-
dice un d'essi nel cod. Ambros. E <<rumtamen significatione diversum.
65 inf. , s. XV, c. 32 B, « est per- « nam illud ex duobus integris, eu vi-
« versum latine et componitur cum <<delicetet angelium , compositum,
angelus , quod est nuncius ,et « bonum significat nuncium;
< dicitur evangelium , scilicet per- << istud vero ex integro et corrupto, ex
« versa nunciatio . et sic patet « evan videlicet et gelium , ne-
« quod debet dici: lectio sancti evan- <phandam significat vocem et perver-
« gelii &c. ». Non meno ridicolosa- « sam in festis Liberi baccantium ».
190 EPISTOLARIO

XV.

AD ANONIMO (1).

[Cod. Laur. Strozziano 92, c. 14 B ; cf. BANDINI, Biblioth. Leopold. Laurent. &c.
t. II, c. 427 sgg.]

Firenze. 1385-90?
IR egregie, amice karissime. iandiu tuum pastorale carmen 5
Ricevette da mol-
to tempo la sua
ecloga pastorale,
Vexcepi, sub cuius cortice latetsensus, quem diu frustrar
chegli riusci oscu perire conatus sum; et ob id ad rescripta non valui respondere.
rissima.

multa quidem pro voluntate, nec tamen irrationabiliter arbitror,


nomina tibi fingis, pro quibus quid intelligas omnino sum ne-
Volea dapprima
pagarlo, rispon-
scius. stetit animo tibi similiter per alieni eloquii vicem reddere ; 10
dendogli, della
stessa moneta, ma
sed tandem etati mee indignum fore duxi problemati problemate
ne
poi seiguaritrasse respondere maioris Menalce ritu, qui cum Damete deberet referre
l'età propria
quibus in terris
Tris pateat celi spacium non amplius ulnas ,
subintulit : 15
Dic, quibus in terris inscripti nomina regum
Nascuntur flores, et Phyllida solus habeto (2) .
e perchè tal con-
tegno gli parve po-
hoc quidem responsionis genus nec incipientis nec progredientis
co amichevole.
amicicie officium est, sed potius proterva simul emulatione insa-
12. Cod. maiori me lance 16. Cod. inscripta

(1) Il copista, che accolse questa gegno ? Io non oso quindi esprimere
epistola in mezzo a parecchie altre veruna congettura su di lui, nè minor
« quorundam valentium virorum>>>del riserbo manterrò sulla data dell'epi-
tempo suo nel ms . Laurenziano (e fu stola. Chi avverta però che il S. vi
per fermo persona assai poco pratica si dipinge vecchio e parla delle sue
del suo mestiere), oltrechè sproposi- bucoliche in termini che rispondono
tata, ce la diè anche anepigrafa; sic- perfettamente a quelli di cui si gio-
chè se da quanto ei dice di se stesso vava nel 1390 per discorrerne col
possiam riconoscere il mittente, dob- da Moglio (cf. l'ep. III del libro VII);
biam invece rinunziare ad aver noti- ed infine terrà presente il ricordo che
zie sul destinatario. Il S. ci apprende, si fa in essa del Riccomi, non ci bia-
è vero, che fu un poeta, e per di più simerà d'aver collocata qui l'epistola
autore d'ecloghe allegoriche; ma qual nella supposizione che spetti agli anni
letterato del trecento non fece in que- stessi cui si riferiscono le seguenti.
st'arringo esperimento del proprio in- (2) VERG. Buc. III, 105-107 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 191

nientium, ut illi, quos de iurgiis vult Poeta sub arbitri Palemonis


Se vuol dunjae
auditorio contendisse (1), si vis igitur me ad scripta rescribere, ricever rispostada
ostende te michi, planoque, sicut inter amicos decet, mecum utare ngmi.
lui, parli senza e-
sermone ; libenter enim inter occupationes meas aliquid tempu-
5 sculi furabor, ut tibi pro facultate mee ruditatis, ne dicam igno-
rantie, valeam respondere.
Bucolicum autem carmen multo et insano raptus amore iu- unAnch'egli amo
tempo la poesia
venis amavi; nunc autem senex quid dicam aliud quam id quod bacolica;
tunc cecini :
10 postquam tetigit divina Cariste
Pectora nostra suo, sic, dii, voluistis, amore,
Excussi veteres flammas et .....
Sensibus a nostris decidit venerandus Malandux.
ma ormai ad altra
Nos tenet alter amor ac alia pascua cure meta ha rivolto i
15 Sunt nobis, nullo que perdant frigore gramen , suoi pensieri.

Queque estu medio pubescant dulcibus herbis (2) .


Assicura della
Duo breviter subnectam. primum equidem non oportet quod sua benevolenza
tu, tantus vir, mee parvitati te devoveas aut quod ad ligationem l'amico,
adipiscendam meam longis orsibus adnitaris. semper enim ne-
20 dum iniquum, sed inhumanum duxi non illum amare qui diligat.
satis est igitur si te iudices amicum esse vel appetere te amicum
fore. occurram equidem desiderio tuo et me tibi per effectum
invenies in omni officio dilectionis respondere. ceterum, ut mei zioni
e gli da spiega-
sopra la for-
amoris iam indicium capias, scito me aliquando paterni nominis almapropionome
data un tempo
25 possessivum loco pronominis assumpsisse, ut me Colucium
Pierium et subscriberem et vocarem. nunc autem diu iam,
quia nimis ambitiosum michi visum est, quanvis a veritate non e su quella più
modesta di cui al
discederem, contentus fui simplici prime positionis genitivo, meque presente si serve.
non Pierium, sed Pieri , quod enim patris mei nomen fuit,
30 in omnibus et scribo et utor. et ob id si tibi Penei vocabulum
1. Cod. omette ut 3. sicut] Cod. simul 4. Cod. reca due volte occupationes
9. Cod. nunc 12. Cod. et candia clipe parole vuote di senso. 14. Cod. altera
15. Cod. frigora carmen 24. Cod. cupias 29. Cod. quia cancellato e corretto in mar-
gine, ma in maniera inintelligibile. 30. utor] cod uco peney sull'e primo di peney
un punto.

(1) Allude alle ingiurie che si scam- colicon Colucciano e forse, più preci-
biano Menalca e Dameta protagonisti samente, di quella prima ecloga di cui
dell'ecloga Virgiliana or citata. parla distesamente nell'ep. vIII del
(2) È questo un frammento del Bu- lib. III; I, 157.
192 EPISTOLARIO

Loesorta adimi- non adieci non mireris (1),


tarlo
alias autem, nisi meum secutus fueris
exemplum, et illud et aliud quodcunque pro meritis assumes aut
retinebis, adiciam et ascribam. vale felix et persuadeas tibi me
te fraternis affectibus diligere.
e gli raccomanda
ilproprio cognato. Venit nuper istuc uxoris mee germanus, nomine Bartholomeus, 5
de cuius manu recipies hanc litteram (2), ipsum tue amicicie re-
commendo. Florentie, decimoquinto kalendas octobris.

XVI.

A BERNARDO DA MOGLIO (3) .

[№2, с. 48 в.] 10

Firenze, 1387-88 . INUMERARE vix possem, karissime fili, quot litteras de tua
Si scusa d'aver
lasciate senza ri-
sposta molte let-
D manu receperim, quotiensque conquestus sis nunc delatorum
tere sue, infidelitatem nunc meam in respondendo duriciem. nec satis
hoc visum, nisi continue recentes questiones induceres, ut saltem
novitate quesiti responsum aliquod extorqueres. dulcissima michi 15
quidem visitatio, dulce commertium, si vacaret, ut desidero, re-
adducendo a mo- spondere; si non hinc res publica, indeque res privata, et unde-
tivo le proprie oc-
cupazioni,
quaque scribentium multitudo sic res rebus incuteret, quod ad
exsolvendum responsionis debitum prohiberet. cogita parumper,
dilectissime fili, tante civitatis magnitudinem, que quasi totum 20
la
ch' corrispondenza diffusa per orbem, cogitur nos Italicos fines non solum implere
con

tutta la cristianità, litteris, sed ad universos mundi principes, ubicunque Latinorum


lingue et littere sunt, tum ob necessitates reipublice, tum ob pri-
3. Cod. adiinaciam Le lettere na però cancellate. 5. Cod. nomē noie (sic) .
6. Cod. recipiens 9. Nel cod. l'epistola è anepigrafa . 21. Cod. omette non

(1) L'ignoto corrispondente aggiun- nersi il medesimo che Coluccio scri-


geva dunque al proprio nome l'attri- veva nell'ep. VIIII di questo libro
buto << peneius >> ? non aver ancora ricevuto, potremmo
(2) Cf. l'ep . xIIII di questo libro. trarre da ciò argomento a ritenerla a
(3) Neppure questa epistola offre quella posteriore. Che sia poi an-
modo di stabilirne con precisione la teriore al 1390 risulta da quanto è
data. Però, se il cod. di cui in essa è detto nell'ep. III del lib. VII.
questione, deve, come io credo, rite-
DI COLUCCIO SALUTATI . 193

vatorum negocia cogitur litteras litteris inculcare : poneque me Deve poi occu-
parsi degli affari
tibi ante oculos cunctis satisfacturum, sine intermissione circun- malabili
privati di spesso
cittadinia
render conto delle
datum civibus, plerumque male scientibus, a quibus ingeniose cose loro;

oportet me excutere negociorum suorum seriem, ut ex facti qua-


5 litate eliciam quid debeam quidve deceat litteris explicare ; nec
hoc ipsum, sicut expediret, tranquille concedi, sed vocatione cre-
berrima, cum accersor ad dominos, interrumpi. o si vellem
tibi diem unam, quales michi communiter effluunt, adnotare,
affaticarsi
fieres, ut arbitror, rarior litterarum exactor, et ad aliquam amici cosi da insomma
meritare

10 tui commiserationem, ni fallor, mirabundus et attonitus move- compassione.


reris! verum in hoc meam obstringere fidem velim, ut non plus que
s'accontenti dun-
di ricevere sue
lettere una volta
quam semel in anno sim tecum ad responsionis officium obli- l'anno.
gatus, ut quicquid exinde contigerit addere, debeas ad scriptionis
redundantiam imputare. nunc autem, his tantisper pro tuarum
15 querelarum satisfactione premissis, ad querelam tuam veniam.
Moleste quidem fers sic multarum rerum que victui suppe- dimostrare
Cerca poi di ad-
infon-
tunt tibi naturam usum interdixisse, quod non videaris aut ut mossegli
date le dall'ami-
lagnanze
co intorno alla de.
homo posse vivere aut inter homines civiliter apparere. abhorres bolezza della pro-
etenim pisces et carnes, maxima quidem indomite et, ut Ceci- zione
Priafisica
; costitu-
20 liano utar vocabulo, vallate gule irritamenta (1). nec scio an do-
lendum tibi sit illa non posse comedere, que solent, ruptis tem-
perantie frenis, avide gule cupidinem excitare, nisi forte minus
evuol ch'ei si sti-
felicem aliquem esse putemus, qui sic fuerit a natura perfectus, mi felice, dacchè

quod nullas sentiat passiones, nullos per vitiorum ducatur an- grazie aleidoma
25 fractus, facileque virtutum rectum iter nature bonitate immotus
erga vitia prosequatur. o te plus ter quaterque felicem, si reli-
quorum vitiorum pari ratione deficerent instrumenta! in hac
etenim conversatione mortali electorum immortalium vitam vi-
veres et illam eternam beatitudinem, quam speramus in patria,
30 iam obtineres. invia fortior est civitas, que sui situs beneficio
inexpugnabilis est, illa que opus est sola civium virtute defendi.
securius est etiam sine pugna vincere quam certando cum im-
3. Cod, omette a quibus 21. Cod. sit tibi , ma con segno di trasposizione. 30. Cod .
in via

(1) Cf. MACROB. Saturn. III, xv, 9.


Coluccio Salutati, II. 13
194 EPISTOLARIO

pensa sanguinis superare. nonne tu et gloriosius putes hostes,


cum quibus plures imperatores sic pugnaverint, quod adhuc in
acie stent, quod adhuc signis immobilibus bellantes congressum
spectent, si famosi imperatoris adventu sine sudore et sanguine
cedant et novo duci gloriam derelinquant ? et quoniam in hac 5
vita mortali nunquam in vitiorum certatione vincimur, nisi no-
stris telis, nonne est melius talem a natura fore compositum quod
in nobis adversarius nichil inveniat quo nos possit aggredi vel
Ringrazi quindi
ditalfavore ferire? agas igitur Deo gratias, quod tibi subtraxerit quo, cum in
pugnam venisses, potuisses facile superari; sic te componas ad to
reliqua, quod, huius vitii acie fusa, ex aliis congressibus victor
evadas, tanto magis de victoria certus, quanto cum exarmatioris
hostis debilitata virtute certabis .
Accetta il libro
che gli offre Accepto illum librum quem offers, et rogo quod per aliquem
fidum mittas, rescribens precium ; quod iusseris confestim faciam 15
esirestituirne
a
dichiara pronto
un
tibi numerari. Henricus de * * (1) repetit quoddam scriptum
altro, prestatogli super Martiano Capella (2) : non graveris sibi dicere quod
più tempo

tro, suM. Capella. illum feci inchoari per quendam scriptorem, quod genus homi-
num baratrhantium est. sed me decepit et vix exemplum potui
rehabere. nichilominus si librum desiderat, mox remittam . 20

8. Cod. quos; ma l's espunto di prima mano.


a
9. Cod. subtraxit 10. Cod. com-
pones 16. Spazio bianco nel cod. 17. Cod. Marcialis

(1) Una lacuna nel cod. ci impe- Cf. GHIRARDACCI, op. cit. II, 398 ;
disce di saper chi quest' Enrico si fosse. DALLARI, I rotuli dei lettori legisti e
Noterò, senza insistervi, che nel 1384 artisti dello Studio bolognese dal 1384
insegnava filosofia naturale nello Stu- al 1799, Bologna, 1888, I, 4.
dio di Bologna coll'annuo stipendio (2) Cf., come si è detto, l'ep. vIIII
di lire cinquanta un Enrico da Milano. di questo libro.
DI COLUCCIO SALUTATI 195

XVII.

A SER ANTONIO DI VANNUCCIO DA SAN GIORGIO (1) ,

[N', C. 110A ; R¹, c. 19 B.]

Egregio viro Antonio de Sancto Georgio.


Firenze,
5 CRATER optime, crede michi quod infortunio tuo totis affecti- 3 agosto 1389.
F bus compassus sum. sed videns per tuas litteras hanc di- Il rammarico ar-
recatogli dalle di-
vine dispositionis visitationem te in meliorem mentis statum, ni sgraziedell'amico,
4. Così N ; R Antonio de Sancto Georgio

(1) Da un Vannuccio, oriundo di contratto fra Alberto stesso e Giovanna


San Giorgio di Piano, piccola terra del fu Roberto di Marzano, conte di
della diocesi bolognese (cf. GHIRAR- Squillace ed ammiraglio del reame
DACCI, op. cit. II, libb. XXVI e XXVII, di Sicilia (Cam. duc. Rog. cam. Rod.
425, 574), ma stanziatosi in Ferrara, na- da Codigoro, 1382-1393 , XVII, B ,
cquero nella prima metà del secolo XIV cc. 1-2). Morto Niccolò II e succedu-
Antonio, Giovanni, Aldobrandino. Dei togli nel vicariato Alberto, Antonio ri-
tre Antonio dovett'essere il primoge- mase per qualche mese nella sua ca-
nito, se già del 1375 ci appare fun- rica; giacchè il 13 giugno 1388 egli
gere da testimonio in qualità di can- figura ancora, come notaro del mar-
celliere di Niccolò II ad un' investi- chese, qual testimonio all'atto con cui
tura concessa il 9 dicembre a Selvatico i banchieri degli Avvenanti promet-
de' Boiardi (Arch. di Stato in Modena, tono di pagare, ad ogni richiesta di
Cam. duc. Roz. camer. Franc. Unzola, Alberto, le somme di cui Lodovico
1371-1377 , XLVII, c. 34 A). Da que- Avvenanti, tesoriere del defunto Nic-
sto tempo in poi non passa quasi anno colò, apparisse debitore a cagione del
senza che il suo nome figuri negli suo ufficio (Cam. duc. Rog. Cam. Rod.
atti pubblici degli Estensi. Così, per da Codigoro, 1382-1393 , XVII, B,
tacer d'altri documenti di minore ri- c. 48 A). Ma d'un tratto, venuto in so-
lievo, il 15 luglio 1379 lo vediamo spetto al suo signore, accusato d'aver
ratificare, quale procuratore di Nic- portoorecchio « aliquorum suggestioni
colò Manfredi, la pace conchiusa fra « pravorum » (cosi scriveva parecchi
il marchese ed Astorgio signore di anni dopo Francesco Novello da Car-
Faenza ( Cam. duc. Rog. cam. Rod. rara a Niccolò III (Canc. duc. arch.
daCodigoro, 1379-1381, XVII, A, c.6) proprio: Nic. III epist. et decret. 1393-
ed il 28 dicembre 1382 assumere la 1.400, с. 210, 8 marzo 1398), egli era
procura di Alberto d'Este per compa- cassato dall'ufficio (in cui gli succe-
rire alla presenza di Urbano VI ed deva non so qual Giovanni da Bo-
ottenerne l'assenso alla dissoluzione logna : cod. Laur. Ashburn. 1830,
del matrimonio, già « per verba >>> Ins. 3 del carteggio Acciaiuoli), esi-
196 EPISTOLARIO

svani quando ap- me, quod non credo, decipias, erexisse, totus ille meror effugit.
prese con qual
fortezza d'animo
le avesse soppor- nam, etsi letarer tibi prospero flatu aspirare fortunam, longe magis
tate.

Lo esorta quindi tamen ac incomparabiliter gratum est, quod tibi cum temporalibus
a perseverare in si
salubre proposito, male conveniat, dummodo spiritualia edificeris. fac igitur, ut
scribis utque cepisti, quod te ad meliora componas et externarum 5
rerum afflictionem ad intimi hominis salutem dirigas et conver-
tas. ingens siquidem lucrum est sic terrena perdere, quod ce-
lestia acquiras ; sic affligi corpore, quod anima convalescat. hec
satis.
e gli promette di Ero autem de tuo honore sollicitus quantum potero ; et uti- 10
adoperarsi in suo
vantaggio, nam ita detur occasio, sicut te cupio promovere! nam et mereris
come ad amico si et indiges. amici autem officium est amicum, sicut virtus eius
conviene.

requirit, extollere et ipsius indigentiam modis omnibus suble-


vare (1). vale. Florentie, tertio nonas sextilis .

2. R¹ statu 7. quod] N ut 8. quod] N ut

liato da Ferrara e privato di tutti i portuno accennar qui rapidamente alle


suoi beni . sue posteriori vicende. Chiamato,
Questa, come meglio si comprende come or ora dicemmo, a coprire l'ufficio
per l'epistola seguente, la disgrazia di cancelliere de' Dieci di balia del co-
cui allude il S. L'epistola del quale mune di Bologna, egli passò nel 1390,
sarà dunque posteriore all'estate del nel momento cioè in cui scoppiava la
1388 ; ma non di molto, perchè, men- guerra fra le due comunità ed il si-
tr'essa ci apprende come Antonio ver- gnor di Milano, parecchi mesi a Fi-
sasse, nel momento in cui la ricevette, renze ; accompagnato al suo ritorno
in tristi condizioni, noi sappiamo d'al- da una lettera della Signoria, in cui
tronde che, pochi mesi dopo, i Dieci era detto di lui che « iamdiu vice
della balia del comune di Bologna lo <<<vestri communis nobiscum institit
eleggevano in loro cancelliere, Pos- << tanta prudentia et circunspectione,
siam dunque ritenere per certo che la << quod nobis et cunctis nostris ma-
epistola del S. spetti all'agosto del 1389, <<<<
gistratibus gratus fuit>>>(Arch. di Stato
nel qual tempo ser Antonio, che inFirenze, Signori, cart. Miss. reg. 21 bis ,
l'anno innanzi s'era fatto ammettere с. 90 в, 30 agosto e cf. ib. c. 72 в l'e-
nel collegio dei notai di Bologna pistola del 5 luglio « Decem balie
(Arch. di Stato in Bologna, Matricola « com. Bon. »). In tale ufficio per-
dell'Arte dei notai, sec. XIV, lett. A, durava ancora due anni dopo, quando
c. 3 B), aveva probabilmente lasciata in Bologna si promulgò l'11 aprile la
questa città per allogarsi in qualità di lega contratta tra Firenze, Bologna,
notaio presso qualche podestà o vi- il marchese d'Este, gli Alidosi ed al-
cario del contado. tri principi italiani (Arch. di Stato in
(1) Poichè non ci avverrà più d'ab- Modena, Cam. duc. Rog. cam. Nic.
batterci in ser Antonio, crediamo op- Bonazzoli, 1390-1394, VIII, A, c. 91,
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 197

XVIII .

A SER IACOPO GEMINIANI DA TOSSIGNANO (1).

[N', C. 109 A; 2, с. 47 B; R¹, c. 20 A, mutila. ]

Prudenti viro ser Iacobo Geminiani de Tausignano.


5 RATULOR, frater optime, quod nunc habeas studiorum tuo- Firenze,
CRATULOR, 3 agosto 1389.
rum comitem virum egregium Antonium de Sancto Georgio, egliSiabbia
rallegra che
a com-
fratrem meum carissimum; est enim ultra morum gravitatem pagno di lavoro
4. Così N ; R¹ ser Jacobo Geminiani de Tausignano : N2 Colucius ser Iacobo de
Trausingiano (sic) . 5. A frater optime Na sostituisce fili carissime

94); e del 1393 ritornava ambascia- III, 400 sg.) ci apprende, al tentativo
tore a Firenze (Arch. di Stato in Fi. d'assassinio d'Azzo d'Este ; e F. SAC-
renze, Miss. reg. 22, с. 108 B, 12 mag- CHETTI il ricorda (nov. CCXXIII), ma gli
gio; c. 117 B, 7 giugno). Intanto cangia il nome d'Antonio in Giovanni.
però, morto Alberto d'Este, al da Sebben sano di corpo non men che di
San Giorgio riusciva di ottenere dal mente, il 23 novembre del 1397 egli
suo successore un decreto con cui, il faceva il suo testamento, in cui lasciava
20 marzo 1394, gli venivano restituiti eredi i propri figli Romeo e Giovanni ,
i beni che già possedeva in Ferrara pure disponendo di particolari legati
(Canc. duc. arch proprio,Nic. III epist. in favore di Tommasa sua moglie, di
et decret. 1393-1400, c. 87); e, scorsi Gabriele da Bologna suo cognato e
pochi mesi, rientrava in Ferrara e tor- de' fratelli Giovanni ed Aldobrandino,
nava ai servigi della corte Estense. notaio pur questi ed impiegato a corte
Cosi nell'agosto dello stesso anno lo (Cam. duc. Rog. cam. Ant. de Cavalle-
vediamo praticar certi accordi a nome ria, 1382-1410, XV, c. 111). Qual pro-
di Niccolò III con Azzone d'Este, ed in curatore del marchese egli assistette
qualità d'oratore del marchese recarsi ancora in Venezia il 21 marzo 1398, in
a Bologna ed a Firenze (Nic. III epist. compagnia d'Antonio da Montecatini,
et decret. cit. 9 agosto, c. 111 ; 12 ago alla conclusione della lega fra i Ve-
sto, c. 112 ; 28 agosto, c. 116). L'anno neziani, i Fiorentini, i Bolognesi e i
appresso eccolo nel numero de' «prov- Mantovani (Cam. duc. Rog. cam. Nic.
<<
visionati » del marchese (Cam. duc. Bonazzoli, 1397-1426, VIII, В, с. 23);
Rog. cam. Ant. de Cavalleria, 1382- ed il 30 dello stesso mese patteggio
1410, XV, c. 97), e nel maggio am- coi Bolognesi la cessione di Nonan-
basciatore a Firenze, e quindi al Vi- tola e di Bazzano ( Cam . duc. Rog. cam.
sconti (Arch. di Stato in Firenze, Miss. Paolo Sordi, 1395-1400, LVI, A, c. 45).
reg. 23, c. 136 A; Arch. di Stato diMo- Un atto dell'8 maggio, con cui Nic-
dena, Nic. III epist. et decret. cit. 3 ago. colò III investe « honorabilem virum
sto, c. 162). Del 1395 prese parte, e fu
mal per lui, come il FRIZZI (op. cit. (1) V. nota za p. 198.
198 EPISTOLARIO

Antonio da San iocundissime conversationis. rarum equidem genus hominum ;


Giorgio, uomo ec-
cellente, che alla
più lodevole gra- nam illam gravitatem ethicam et, ut vulgo dicitur, moralem con-
vità di costumi
tinentiam comitari solet quedam austeritas frontisque tristicia ; ut
quanto magis virtuosis habitibus videantur excellere, tanto minus
gratos se soleant sociis et familiaribus exhibere. at Antonius 5
accoppia una rara
giocondità edun'a-
meus, cum in moribus ex nulla parte deficiat, adeo gratum red-
mabilitàsingolare. dit conversantibus contubernium, ut nichil ferme suavius valeas
reperire. aspectu quidem letus, affatu dulcis et omni sua con-
Ciòrende anche versatione placidus et benignus (2). ex quo molestius fero tan-
più deplorevole la
sorte toccatagli tum de eo exoculate licuisse fortune, quod dominum, cui tandiu Io
tanta cum fidei integritate servierat, nedum extulerit, sed ex pro-
d'aver nemico co-
lui che avea si fe- picio in inimicabilem transmutarit. o tempora, o mores (3),
delmente servito.

O curas hominum, quantum est in rebus inane ! (4)

1. N2 omette rarum hominum R¹ quidem 2. Na eth . grav. 5. N² gratis


6-7. R¹ dedit 7. Na conversationibus 8. N afflatu 8-9. N² conv. sua 10. R
exculate N² exoculata 12. I codd. omettono in

<<<<Antonium de Sancto Georgio, fi- rivelano le lettere che il 3 ed il 17 no-


<< lium quond. Vanutii de Bononia, ci- vembre di questo medesimo anno gli
<<<vem Ferrarie de contrata Sancta scriveva Pellegrino Zambeccari , co!
<<<Agnetis, provisionatum ipsius d. mar- quale egli erasi congratulato della sua
<< chionis » di diverse terre e case nel nomina a cancelliere bolognese (cod.
Ferrarese (Cam.duc. Rog.cam.P. Sordi, Magliab. II, 1, 64, cc. 79A, 80A). Rife-
vol. cit. c. 48) chiude la serie de' do- rirò qui la più breve :<< Ser Anthonio de
cumenti che lo concernono ; ed è le- << Sancto Georgio. Si ex meis, ex tuis
cito supporre che poco più siasi pro- <<<<honoribus letus es; quoniam in te,
lungata la sua laboriosa esistenza. << dum potero premeditarique valebo ,
(1) Intorno a costui mi fa difetto « convertentur, nec minus tibi quam
ogni notizia. Tossignano, sua patria, <<michi applicabuntur, si quid potero
è un piccol luogo dell'Emilia, situato << procurare. ulterius in hoc non me
sopra amena collina, ai cui piedi <<< extendo ; animus, cor, mens et anima
scorre il Santerno. Spetta oggi al <<<hinc inde sciunt quam arcto, annexo
circondario di Faenza ; e, sebben sog- <<<<et indissolubili funis ligamine iuncti
getto alla diocesi d'Imola, era nel << [simus]. ser Simoni tuo et votis
secolo XIV posseduto dai Bolognesi : <<<eius assistam quantum mea se pre-
cf. GHIRARDACCI, op. cit. II, lib . xx, 52. <<<camina relaxare poterunt. sum ita-
Come la data ed il contenuto di << que tuorum amicorum, sicuti meus .
essa manifestano, l'epistola al Gemi- <<<vale. tercio nonas novembris. tuus
gnani è stata scritta insieme alla pre- <<<Peregrinus ».
cedente, di cui offre in parte un ot- (3) CIC. Cat. I, 2 ; Deiot. 31 ; Verr .
timo commentario. IV, 56 &c .
(2) Non minor affetto per Antonio (4) PERS. Sat. I, 1.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 199

Antonius meus domino suo, cum privatus erat, addictus, ex eius


sublimatione sperabat rationabiliter nec immerito sublimari ( 1),
solitum enim est servitores exaltari cum dominis et in fortune Sogliono i ser-
vi avvantaggiarsi
partem, quecunque contigerit, superioris admitti. hinc legimus della fortuna dei
lor signori, sicchè
S privatorum servos sub eisdem cesaribus dominis amplissimo di- sirieleggenellesto-
liberti dive-
nuti arbitri del go-
gnitatis gradu ferme totam rempublicam administrasse. Narcis- verno, quali, sotto
Claudio, Narciso e
sum et Pallantem, servos suos, Claudius non solum ingentibus Pallante,
premiis a senatu donari, sed pretoriis ac questoriis ornamentis in-
signiri passus est (2). Galba Icelum libertum, nedum annulis au- sotto Galba, Icelo.
10 reis uti permisit et Marciani cognomen indidit, sed etiam impe-
rium eius et aliorum duorum arbitrio gessit (3), et si libet cesarum
et externorum regum hystorias recensere, paucos invenies sine
Cosi doveva ad
suorum servorum incrementis ad altiora venisse; ut his exem- Antonio succede-

plis non inconvenienter deberet Antonius in sui domini, cui pri- re;
15 vato famulatus summa cum integritate fuerat, principatu feliciora
sperare. sed nichil est inter ista mortalia stabile, nichil firmum, altrimenti.
ma i fati vollero
nichilque quod sic futurum tibi possis in crastinum polliceri et
illa presertim que ad hominis arbitrium immutantur, quorum est
non aliter quam ipsius voluntatis electionem et imperium variari.
20 veruntamen hoc illi pro consolatione persuasum velim, ut post-
quam hoc, nonnisi disponente cunctarum rerum censore Deo,
factum est, ut credi debet, id ad aliquid nobis pro nunc inper-
ceptibile bonum infallibiliter ordinatum. hec satis.
Quod autem postulas et erat et est cordi. et si non fiat aut Egli però farà
di tutto per aiu-
tarlo.
25 aliquantisper differatur, credas velim occasionem et potentiam,
non voluntatem aut sollicitudinem defuturam (4).

1. N² additus 3. R¹ omette enim e da servitorem 4. N2 superiores 6. Qui


si arresta l'epistola in R¹. 7. servos ] N² libertos N² cladius 9. N
' itelum 2 ytel-
lum 13. N² servor. suor. 17. N N2 sit 19. Na variare 20. N2 pers . vel.
pro cons. quod 26. N solitudinem

(1) Sembra da ciò doversi dedurre « privato ».


che il da San Giorgio era stato più (2) SUETON. Vita Claudii Caes .
particolarmente addetto ai servigi di XXVIIL.
Alberto d'Este, il quale, vivente Nic- (3) Id. Vita Servii Sulp . Gal-
colò lo Zoppo, che solo godeva del bae Caes . xiv.
titolo di vicario apostolico in Ferrara, (4) Probabilmente allude a pre-
poteva essere considerato come un ghiere fattegli in pro di ser Antonio.
200 EPISTOLARIO

Passa poi a spie-


gare un passo dub- De dubio autem quod per ser Iohannis litteras a me tibi re-
bioso di Valerio serari postulas, licet inter varia sentientes non sit consilium de
rebus obscuris ferre sententiam, edisseram tamen quid tenendum
arbitror. pro cuius quidem declaratione, quia ex uno vocabulo
totam hanc dubitationem exoriri credo, primo dicam quid in illo 5
esignificato
spiega prima il
ivi dato Valerii loco significetur hoc nomine persona ; deinde ad illum
a «persona »;
textum, de quo queris, accedam. cum igitur persona polyse-
mum sit, ibidem sumitur pro larva, quam histriones represen-
tantes in scena fabulas faciebus superponebant, ut illos qui introdu-
cebantur in fabula representarent, ut Simonem, Sosiam, Cheream, 10
Glycerium et huiusmodi, sicut in comediis legitur. dicte autem
sunt persone , mutato tamen accentu penultime syllabe de gravi
in circunflexum, a personando, quia in theatris, quando extra
circunfusa aulea mimi fabulam agentes prodibant, ingens ex le-
ticia sonitus movebatur (1), licet ergo persona communiori ac- 15
ceptione significet naturam individue rationalis substantie (2), quam
Greci hypostasin spetiali vocabulo dicunt, ibi tamen denotat
illum habitum, quo alius ab illo, qui vere subest, representatur ;
quod Greci eo quod ante faciem precipue ponitur, in qua indi-
vidualis differentia maxime colligitur et notatur, prosopa (3) di- 20
cunt; unde et in principio illius scribit capituli Valerius : tibicinum
quoque collegium solet in foro vulgi oculos in se convertere, cum

5. N2 per hanc da h'eat Na et primo dicam &c. Segue quindi: hic debet scribi dubii
declaracio &c. Ma tutto quanto segue è omesso fino alla conclusione dell'epistola.
7. N¹ polixenum 21. Veramente in luogo di scribit N¹ dà fb'

(1) II S. nel dar questa definizione tare che cotest'etimologia, più degna
di « persona » ha avuto certamente di un grammatico medievale che di
sott'occhi il Liber de persona et duabus un umanista come il S., sia farina
naturis di Boezio (BOET. Opera, II, del suo sacco.
cc. 1343-44, cap. III, Differentia (2) Boezio veramente definisce
naturae et personae). Però la <<<persona » come « naturae rationalis
spiegazione ch'egli dà del motivo <<<individua substantia » .
per cui le maschere furon dette « per- (3) Così il cod.; e forse il S. ha
<<<sonae >> è attinto ad altro fonte, scambiato col singolare « τὸ πρόσωπον »
ch'or non saprei additare, perchè i il plurale « τὰ πρόσωπα », che rinve-
lessicografi non la recano; cf. BALBI niva nel luogo sopra allegato di Boe-
s. vv . Persona e Prosopos . Si zio : « Graeci quoque has personas
può quindi ragionevolmente sospet- « πρόσωπα vocant ».
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 201

inter publicas privatasque ferias actiones, idest fabularum repre-


sentationes, personis, hoc est larvis, tecto capite variaque veste
velatis, concentus edidit (1), idest incepit. erat enim mos, ut pri-
mum canerent tibicines, quasi future actionis initium; postea vero
5 fabularum actores ex auleorum circunfusorum conclavibus per-
sonati diversis habitibus mittebantur. et quia dubitari poterat quindi ilsignificato
delluogo.
quare tibicines, qui neminem, nisi se ipsos, representabant, per-
sonarentur, subintulit hystoriam de ipsorum secessu ad urbem
Tiburis et revectione eorum super curribus facta, cum vino fo-
10 rent somnoque sepulti (2). et ad solutionem huius dubitationis
concludens, ait: personarum, hoc est larvarum, usus pudorem
circunvente temulentie causam habet. nam verecundia confusos
tibicines, quod relati fuissent in urbe tanto perfusi mero, quod
se plaustris devehi non sentirent, puduit facie detecta concinere.
15 et ob id larvas, quibus tegerentur, capitibus imposuere; quod, ut
vides, etiam aposteris observatum est.(3) hec, et forte plura quam
oporteret, ad tue dubitationis enucleationem dicta sint. tu vale
felix et ser Antonio meo fruere, ipsumque hortator atque salutes.
Florentie, tertio nonas sextilis.

2. N¹ recto 3. N¹ contentus 4. N tibicinos 7. N tibicinos 14. N


continere 16. hec, et forte] Qui riprende N² . 17. N² oporteat 18. N2 hortare
19. N² omette la data.

(1) VAL. MAX. II, V, 4. Ma il (3) Dai posteri, cioè a dire dai suc-
testo dà « edit ». cessoridi quegli antichi sonatori di tibia
(2) Cf. VERG. Aen. IX, 189. de' quali V. Massimo narra le avventure .

Coluccio Salutati, II. 13


202 EPISTOLARIO

XVIIII .

A LORENZO GAMBACORTI ( 1).

[L¹, c. 94 A; R¹, с. 30B, mutila.]

Spectabili ac generoso viro Laurentio Gambacurte.


Firenze,
16 agosto 1389 ?
ETUS accepi nobilitatis tue litteras, iuvenis optime indolis, 5
Accolse lieta-
mente la sua epi-
L inchoate virtutis, videns te honestissimis litterarum studiis
stola, aliquid, quantulumcunque sit, operis indulgere. quid enim michi
4. Così L ; R Laur. de Camba curtis 5. L¹ iuenis 6. R¹ studii 7. RI
omette michi

(1) Scrive il LITTA, Fam. celebri, I, tempo, ed i suoi rapporti frequentis-


ser. III, Gambacorta di Pisa, tav. I, simi colla Signoria fiorentina, che a
che de' cinque figli di Pietro Gamba- lui spesso ricorreva e più d'una volta
corti, signore di Pisa, Lorenzo era il gli profferse il suo aiuto (cf. Arch. di
maggiore, e che a lui, quando il padre Stato in Firenze, Miss. 20, c. 208 в,
colpito da grave infermità nel 1374 4-18 ottobre 1386 ; 21 , c. 133 A, 14 ot-
corse pericolo di vita, fu dato l'ufficio tobre 1389; 21 bis, c. 55 B, 25 aprile 1392;
di capitano della masnada. Aggiunge 22, c. 36 B, to agosto 1392 &c.). In
egli poi che il giovane si condusse quanto a Lorenzo egli doveva esser
con tanto onore nell'impresa contro fanciulletto ancora, quando il fratel suo
Piombino, ribellatosi al comune di assunse le redini dello Stato, se « pue-
Pisa, che al suo ritorno, il 14 aprile <<<<rile >> lo chiama, lamentandone la
1375 , gli fu confermato il titolo di ca- morte, MANETTO CIACCHERI in quel
pitano in sostituzione del padre, ove suo Trionfo de' traditori, inedito tuttora ,
questi morisse, e due giorni dopo con- scritto in esecrazione del d'Appiano
ferita la cavalleria. Tutto ciò è esatto (cod. Magliab . VIII, 11, 34, terz . 58-59) .
sol quando alla persona di Lorenzo La storia nulla adunque può narrarci
si sostituisca quella di BenedettoGam- di lui, se non i particolari del suo
bacorti. Questi infatti, e non Lorenzo, tristissimo fine. Il giorno 21 d'ot-
era il primogenito di Pietro ; questi, tobre 1392 egli era stato dal padre
e non Lorenzo, domò i ribelli figliuoli posto con parte delle masnade a guar-
di Ranuccio e Saragone da Piombino ; dia del Ponte vecchio, e quivi, acce-
questi, e non Lorenzo, come attestano sasi la mischia fra i suoi ed i partigiani
le Croniche pisane, donde il Litta stesso del d'Appiano, cadeva <<<gravemente
derivò le sue notizie (TARTINI, Rer. << ferito d'una lancia nella coscia » ;
It. Scr. I, 768 sgg.), fu associato ed anche nelle reni, come vogliono
al padre nel governo; donde il ti- il MINERBETTI, Cron. cit. II, 108 , е
tolo di « messere », che danno a lui, SARDO, Cron pisane,. cap. CCVII ,
non mai ai fratelli suoi, i cronisti del p. 218. Corse fama a Firenze ch'ei
DI COLUCCIO SALUTATI . 203

de te gratius occurrere vel intimari potest quam, alea, venatio- indizio in lui di
preoccupazioni,
nibus, aucupio dimissis, que nobilium nostrorum occupatio, imo sono
che ai solitamente
suoi pari
vitia sunt, te liberalibus studiis delectari ? (1) nec peniteat hoc straniere.
exercitii genus te ingressum esse quod animam excolit et corpus
5 adiuvat, non, ut plerique calumniantur, offendit. cetera, quibus
2. R¹ dimissisque 4-5. R¹ adiuv. corp. 5. L¹ calupiantur

fosse morto, come il giorno appresso desse di sentir parlare spesso e con lode
scriveva la Signoria ai Bolognesi ( « re- del cancelliere fiorentino; donde in lui
<<lationibus certis accepimus ... Lau- ildesiderio di conoscerlo e consultarlo.
« rentium ... ut plurimi referunt, mor Più tardi nel turbinoso succedersi di
tuum vel, ut aliqui mitius asseren- avvenimenti che fini colla ruina de'
<<<
tes, letaliter vulneratuın », Miss. 22, Gambacorti nè al S. nè al giovine Lo-
c. 54B, 22 ottobre 1392); ma egli renzo poteva presentarsi agevolmente
non aveva finito di soffrire. Trovato l'opportunità di letterarie divagazioni.
dal d'Appiano in una chiesa, ove i (1) Parecchie testimonianze con-
suoi l'avevano ricoverato, il traditore fermano che l'amore agli studi era
lo fe' trasportare in sua casa e metter patrimonio comune ai figli di Pietro
in prigione. E colà il giovane sven- Gambacorti. A Lorenzo in attestato
turato, fra gli spasimi delle ferite e d'affettuoso ossequio inviava nel feb-
quelli del veleno propinatogli, ago- braio del 1388 da Pavia alquanti suoi
nizzò cinque giorni. Il 27 o il 28 ot- versi Giovanni Manzini della Motta, il
tobre il suo corpo, gonfio pel veleno, quale nel tempo stesso facea tenere
« fu portato a seppellire la notte, celata al di lui fratello Benedetto, come a
« mente, sanza alcun lume » . Così il buon giudice, un saggio della tragedia
MINERBETTI, Cron. cit. c. 108, e cf. che stava scrivendo sopra la caduta
SARDO, op. cit. cap. ccvIIII, p . 219. d'Antonio della Scala (Io. MANZINI,
Che quest'epistola a lui diretta ap- Epist. select. in LAZZERI, Miscell. ex mss.
partenga al 1389 è ipotesi che io fondo libr. bibl. Coll. Rom. S. I., Romae,
così sul luogo datole in L¹, unico MDCCLIV, I, 224 sgg.). Ed a Bene-
codice che l'abbia conservata integra, detto alcun tempo prima aveva dedi-
come su riflessi d'altra natura, ch'ora cato con espressioni sincere di stima
vengoad esporre. In niun tempo, i car- il proprio libro De civitate Christi Gio-
teggi della Signoria informino, furon vanni Genesio Quaglia da Parma
cosi amichevoli e frequenti le relazioni (cod. Ambros. A, 117 inf., cod. Laur .
tra Firenze ed i Gambacorti come in Pl. XX, 30 &c.; cf. AFFÒ, Mem. de
quell'anno. Pietro, amante qual'era letterati parmig. II, LXVI, p. 97 sgg.
della pace, avrebbe voluto impedire e cf. VI, par. II, p. 117 sgg .) ; quello
che le discordie fra il comune toscano stesso Quaglia, che per Andrea, altro
ed il principe lombardo prorompes- figlio di Pietro Gambacorti, già morto
sero in aperta guerra, ed aquesto in- sul cadere del 1383, quantunque il
tento proponevasi di stringerli in lega. LITTA, op. cit., lo faccia ancor vivo,
Vi riusci; ma gli accordi furon prima confondendolo col nipote, nel 1413 ,
rotti che suggellati, ed il fuoco che aveva composto certi distici senten-
covava da un pezzo divampò furioso. ziosi italo- latini, che piacquero assai
Parmi probabile adunque che in questo ai contemporanei. Cf. Miscell. France-
tempo per l'appunto a Lorenzo acca- scana, a. III, fasc. 5, 1888, p. 129 sgg.
190 EPISTOLARIO

xv.

AD ANONIMO (1).

[Cod. Laur. Strozziano 92, c. 14 B; cf. BANDINI, Biblioth. Leopold. Laurent. &c.
t. II, c. 427 sgg.]

Firenze, 1385-90?
Ricevette da mol-
IR egregie, amice karissime. iandiu tuum pastorale carmen 5
to tempo la sua
ecloga pastorale,
Vexcepi, sub cuius cortice latet sensus, quem diu frustrare
chegli riusci oscu- perire conatus sum; et ob id ad rescripta non valui respondere.
rissima.

multa quidem pro voluntate, nec tamen irrationabiliter arbitror,


nomina tibi fingis, pro quibus quid intelligas omnino sum ne-
Volea dapprima scius. stetit animo tibi similiter per alieni eloquii vicem reddere; ro
pagarlo, rispon-
dendogli, della sed tandem etati mee indignum fore duxi problemati problemate
stessa moneta, ma
poi se ne ritrasse
per riguardo al- respondere maioris Menalce ritu, qui cum Damete deberet referre
l'età propria
quibus in terris
Tris pateat celi spacium non amplius ulnas,
subintulit : 15
Dic, quibus in terris inscripti nomina regum
Nascuntur flores, et Phyllida solus habeto (2).
e perchè tal con-
tegno gli parve po-
hoc quidem responsionis genus nec incipientis nec progredientis
co amichevole.
amicicie officium est, sed potius proterva simul emulatione insa-
12. Cod. maiori me lance 16. Cod. inscripta

(1) Il copista, che accolse questa gegno ? Io non oso quindi esprimere
epistola in mezzo a parecchie altre veruna congettura su di lui, nè minor
<< quorundam valentium virorum >>>del riserbo manterrò sulla data dell'epi-
tempo suo nel ms. Laurenziano (e fu stola. Chi avverta però che il S. vi
per fermo persona assai poco pratica si dipinge vecchio e parla delle sue
del suo mestiere), oltrechè sproposi- bucoliche in termini che rispondono
tata, ce la diè anche anepigrafa; sic- perfettamente a quelli di cui si gio-
chè se da quanto ei dice di se stesso vava nel 1390 per discorrerne col
possiam riconoscere il mittente, dob- da Moglio (cf. l'ep. III del libro VII);
biam invece rinunziare ad aver noti- ed infine terrà presente il ricordo che
zie sul destinatario. Il S. ci apprende, si fa in essa del Riccomi, non ci bia-
è vero, che fu un poeta, e per di più simerà d'aver collocata qui l'epistola
autore d'ecloghe allegoriche ; ma qual nella supposizione che spetti agli anni
letterato del trecento non fece in que- stessi cui si riferiscono le seguenti.
st'arringo esperimento del proprio in- (2) VERG. Buc. III, 105-107 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 191

nientium, ut illi, quos de iurgiis vult Poeta sub arbitri Palemonis


auditorio contendisse (1). si vis igitur me ad scripta rescribere, ricever
Se vuol dunqae
risposta da
ostende te michi, planoque, sicut inter amicos decet, mecum utare nigmi.
lui, parli senza e-
sermone ; libenter enim inter occupationes meas aliquid tempu-
5 sculi furabor, ut tibi pro facultate mee ruditatis, ne dicam igno-
rantie, valeam respondere.
Anch'egli amo
Bucolicum autem carmen multo et insano raptus amore iu- untempo la poesia
venis amavi; nunc autem senex quid dicam aliud quam id quod bucolica;
tunc cecini :
10 postquam tetigit divina Cariste
Pectora nostra suo, sic, dii, voluistis, amore,
Excussi veteres flammas et .....
Sensibus a nostris decidit venerandus Malandux.
Nos tenet alter amor ac alia pascua cure ma ormai ad altra
meta ha rivolto i
IS Sunt nobis, nullo que perdant frigore gramen , suoi pensieri.
Queque estu medio pubescant dulcibus herbis (2) .

Duo breviter subnectam. primum equidem non oportet quod suaAssicura della
benevolenza
tu, tantus vir, mee parvitati te devoveas aut quod ad ligationem l'amico,
adipiscendam meam longis orsibus adnitaris. semper enim ne-
20 dum iniquum, sed inhumanum duxi non illum amare qui diligat.
satis est igitur si te iudices amicum esse vel appetere te amicum
fore. occurram equidem desiderio tuo et me tibi per effectum
invenies in omni officio dilectionis respondere. ceterum, ut mei zioni
e gli da spiega-
sopra la for-
amoris iam indicium capias, scito me aliquando paterni nominis almapropio
data unnome
tempo
25 possessivum loco pronominis assumpsisse, ut me Colucium
Pierium et subscriberem et vocarem. nunc autem diu iam,
quia nimis ambitiosum michi visum est, quanvis a veritate non e su quella più
modesta di cui al
discederem, contentus fui simplici prime positionis genitivo, meque presente si serve.
non Pierium, sed Pieri , quod enim patris mei nomen fuit,
30 in omnibus et scribo et utor. et ob id si tibi Penei vocabulum
1. Cod. omette ut 3. sicut] Cod. simul 4. Cod. reca due volte occupationes
9. Cod. nunc 12. Cod.et candia clipe parole vuote di senso. 14. Cod. altera
15. Cod. frigora carmen 24. Cod. cupias 29. Cod. quia cancellato e corretto in mar-
gine, ma in maniera inintelligibile. 30. utor] cod. uco peney sull' e primo di peney
un punto.

(1) Allude alle ingiurie che si scam- colicon Colucciano e forse, più preci-
biano Menalca e Dameta protagonisti samente, di quella prima ecloga di cui
dell'ecloga Virgiliana or citata. parla distesamente nell'ep. VIIII del
(2) È questo un frammento del Bu- lib. III; I, 157.
192 EPISTOLARIO

Loesorta adimi- non adieci non mireris (1), alias autem, nisi meum secutus fueris
tarlo

exemplum, et illud et aliud quodcunque pro meritis assumes aut


retinebis, adiciam et ascribam. vale felix et persuadeas tibi me
te fraternis affectibus diligere.
e gli raccomanda
il proprio cognato. Venit nuper istuc uxoris mee germanus, nomine Bartholomeus, 5
de cuius manu recipies hanc litteram (2). ipsum tue amicicie re-
commendo. Florentie, decimoquinto kalendas octobris.

XVI.

A BERNARDO DA MOGLIO (3) .

[№2, с. 48 в.] 10

Firenze, 1387-88 . INUMERARE vix possem, karissime fili, quot litteras de tua
Si scusa d'aver
lasciate senza ri- D manu receperim, quotiensque conquestus sis nunc delatorum
sposta molte let-
tere sue, infidelitatem nunc meam in respondendo duriciem. nec satis
hoc visum, nisi continue recentes questiones induceres, ut saltem
novitate quesiti responsum aliquod extorqueres. dulcissima michi 15
quidem visitatio, dulce commertium, si vacaret, ut desidero, re-
adducendo a mo- spondere; si non hinc res publica, indeque res privata, et unde-
tivo le proprie oc-
cupazioni,
quaque scribentium multitudo sic res rebus incuteret, quod ad
exsolvendum responsionis debitum prohiberet. cogita parumper,
dilectissime fili, tante civitatis magnitudinem, que quasi totum 20
la corrispondenza diffusa per orbem, cogitur nos Italicos fines non solum implere
ch'ei con

tutta la cristianità, litteris, sed ad universos mundi principes, ubicunque Latinorum


lingue et littere sunt, tum ob necessitates reipublice, tum ob pri-
3. Cod. adiinaciam Le lettere na però cancellate . 5. Cod. nomē noie (sic) .
6. Cod. recipiens 9. Nel cod. l'epistola è anepigrafa . 21. Cod. omette non

(1) L'ignoto corrispondente aggiun- nersi il medesimo che Coluccio scri-


geva dunque al proprio nome l'attri- veva nell'ep. VIIII di questo libro
buto « peneius >> ? non aver ancora ricevuto, potremmo
(2) Cf. l'ep. xIII di questo libro. trarre da ciò argomento a ritenerla a
(3) Neppure questa epistola offre quella posteriore. Che sia poi an-
modo di stabilirne con precisione la teriore al 1390 risulta da quanto è
data. Però, se il cod. di cui in essa è detto nell'ep. III del lib. VII.
questione, deve, come io credo, rite-
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 193

vatorum negocia cogitur litteras litteris inculcare : poneque me Deve poi occu-
parsi degli affari
tibi ante oculos cunctis satisfacturum, sine intermissione circun- malabili
privatidispesso
cittadinia
render conto delle
datum civibus, plerumque male scientibus, a quibus ingeniose cose loro;

oportet me excutere negociorum suorum seriem, ut ex facti qua-


5 litate eliciam quid debeam quidve deceat litteris explicare ; nec
hoc ipsum, sicut expediret, tranquille concedi, sed vocatione cre-
berrima, cum accersor ad dominos, interrumpi. o si vellem
tibi diem unam, quales michi communiter effluunt, adnotare,
fieres, ut arbitror, rarior litterarum exactor, et ad aliquam amici affaticarsiinsomma
cosi da meritare

10 tui commiserationem, ni fallor, mirabundus et attonitus move- compassione.


reris ! verum in hoc meam obstringere fidem velim, ut non plus S'accontenti dun-
que di ricevere sue
quam semel in anno sim tecum ad responsionis officium obli- lettere l'anno. una volta

gatus, ut quicquid exinde contigerit addere, debeas ad scriptionis


redundantiam imputare. nunc autem, his tantisper pro tuarum
15 querelarum satisfactione premissis, ad querelam tuam veniam.
Moleste quidem fers sic multarum rerum que victui suppe- Cerca poi di ad-
dimostrare infon-
date le lagnanze
tunt tibi naturam usum interdixisse, quod non videaris aut ut mossegli dall'ami-
co intorno alla de-
homo posse vivere aut inter homines civiliter apparere. abhorres bolezza della pro-
etenim pisces et carnes, maxima quidem indomite et, ut Ceci Pironfisicacostitu-
zione;

20 liano utar vocabulo, vallate gule irritamenta (1). nec scio an do-
lendum tibi sit illa non posse comedere, que solent, ruptis tem-
perantie frenis, avide gule cupidinem excitare, nisi forte minus
e vuol ch'ei si sti-
felicem aliquem esse putemus, qui sic fuerit a natura perfectus, mi felice, dacchè
quod nullas sentiat passiones, nullos per vitiorum ducatur an- grazie alei doma
25 fractus, facileque virtutum rectum iter nature bonitate immotus
erga vitia prosequatur. o te plus ter quaterque felicem, si reli-
quorum vitiorum pari ratione deficerent instrumenta! in hac
etenim conversatione mortali electorum immortalium vitam vi-
veres et illam eternam beatitudinem, quam speramus in patria,
30 iam obtineres. invia fortior est civitas, que sui situs beneficio
inexpugnabilis est, illa que opus est sola civium virtute defendi.
securius est etiam sine pugna vincere quam certando cum im-
3. Cod. omette a quibus 21. Cod. sit tibi , ma con segno di trasposizione. 30. Cod.
in via

(1) Cf. MACROB. Saturn. III, xv, 9 .


Coluccio Salutati, II. 13
194 EPISTOLARIO

pensa sanguinis superare. nonne tu et gloriosius putes hostes,


cum quibus plures imperatores sic pugnaverint, quod adhuc in
acie stent, quod adhuc signis immobilibus bellantes congressum
spectent, si famosi imperatoris adventu sine sudore et sanguine
cedant et novo duci gloriam derelinquant ? et quoniam in hac 5
vita mortali nunquam in vitiorum certatione vincimur, nisi no-
stris telis, nonne est melius talem a natura fore compositum quod
in nobis adversarius nichil inveniat quo nos possit aggredi vel
Ringrazi quindi
di favore Iddio. ferire? agas igitur Deo gratias, quod tibi subtraxerit quo, cum in
pugnam venisses, potuisses facile superari ; sic te componas ad 10
reliqua, quod, huius vitii acie fusa, ex aliis congressibus victor
evadas, tanto magis de victoria certus, quanto cum exarmatioris
hostis debilitata virtute certabis.
Accetta il libro
chegli offre Accepto illum librum quem offers, et rogo quod per aliquem
fidum mittas, rescribens precium; quod iusseris confestim faciam 15
esirestituirne
a
dichiara pronto
un
tibi numerari. Henricus de * * (1) repetit quoddam scriptum
altrotempo
più , prestatogli super Martiano Capella (2) : non graveris sibi dicere quod
tro, su M. Capella. illum feci inchoari per quendam scriptorem, quod genus homi-
num baratrhantium est. sed me decepit et vix exemplum potui
rehabere. nichilominus si librum desiderat, mox remittam. 20

8. Cod. quos; ma l's espunto di prima mano.


a
9. Cod. subtraxit 10. Cod. com-
pones 16. Spazio bianco nel cod. 17. Cod. Marcialis

(1) Una lacuna nel cod. ci impe- Cf. GHIRARDACCI, op. cit. II, 398;
disce di saper chi quest' Enrico si fosse. DALLARI, I rotuli dei lettori legisti e
Noterò, senza insistervi, che nel 1384 artisti dello Studio bolognese dal 1384
insegnava filosofia naturale nello Stu- al 1799, Bologna, 1888, I, 4.
dio di Bologna coll'annuo stipendio (2) Cf. , come si è detto, l'ep. vIIII
di lire cinquanta un Enrico da Milano. di questo libro.
DI COLUCCIO SALUTATI 195

XVII.

A SER ANTONIO DI VANNUCCIO DA SAN GIORGIO (1) .

[N', C. 110A; R¹, c. 19 B.]

Egregio viro Antonio de Sancto Georgio.


5 RATER optime, crede michi quod infortunio tuo totis affecti- Firenze,

Fbus compassus sum. sed videns per tuas litteras hanc di-
3 agosto 1389.
Il rammarico ar-
recatogli dalle di-
vine dispositionis visitationem te in meliorem mentis statum, ni sgraziedell'amico,
4. Così N ; R¹ Antonio de Sancto Georgio

(1) Da un Vannuccio, oriundo di contratto fra Alberto stesso e Giovanna


San Giorgio di Piano, piccola terra del fu Roberto di Marzano, conte di
della diocesi bolognese (cf. GHIRAR- Squillace ed ammiraglio del reame
DACCI, op. cit. II, libb. xxvI e XXVII, di Sicilia (Cam. duc. Rog. cam. Rod.
425, 574), ma stanziatosi in Ferrara, na- da Codigoro, 1382-1393, XVII, B,
cquero nella prima metà del secolo XIV cc. 1-2). Morto Niccolò II e succedu-
Antonio,Giovanni, Aldobrandino. Dei togli nel vicariato Alberto, Antonio ri-
tre Antonio dovett'essere il primoge- mase per qualche mese nella sua ca-
nito, se già del 1375 ci appare fun- rica; giacchè il 13 giugno 1388 egli
gere da testimonio in qualità di can- figura ancora, come notaro del mar-
celliere di Niccolò II ad un' investi- chese, qual testimonio all'atto con cui
tura concessa il 9 dicembre a Selvatico i banchieri degli Avvenanti promet-
de' Boiardi (Arch. di Stato in Modena, tono di pagare, ad ogni richiesta di
Cam. duc. Rog. camer. Franc. Unzola, Alberto, le somme di cui Lodovico
1371-1377, XLVII, c. 34 A). Da que- Avvenanti, tesoriere del defunto Nic-
sto tempo in poi non passa quasi anno colò, apparisse debitore a cagione del
senza che il suo nome figuri negli suo ufficio (Cam. duc. Rog. Cam. Rod.
atti pubblici degli Estensi. Così, per da Codigoro, 1382-1393 , XVII, B,
tacer d'altri documenti di minore ri- C. 48 A). Ma d'un tratto, venuto in so-
lievo, il 15 luglio 1379 lo vediamo spetto al suo signore, accusato d'aver
ratificare, quale procuratore di Nic- pôrto orecchio « aliquorum suggestioni
colò Manfredi, la pace conchiusa fra << pravorum » (così scriveva parecchi
il marchese ed Astorgio signore di anni dopo Francesco Novello da Car-
Faenza ( Cam. duc. Rog. cam. Rod. rara a Niccolò III (Canc. duc. arch.
da Codigoro, 1379-1381, XVII, A, c. 6) proprio: Nic. III epist. et decret. 1393-
ed il 28 dicembre 1382 assumere la 1400, с. 210, 8 marzo 1398), egli era
procura di Alberto d'Este per compa- cassato dall'ufficio (in cui gli succe-
rire alla presenza di Urbano VI ed deva non so qual Giovanni da Bo-
ottenerne l'assenso alla dissoluzione logna : cod. Laur. Ashburn. 1830,
del matrimonio, già « per verba >> Ins. 3 del carteggio Acciaiuoli), esi-
196 EPISTOLARIO

svani quando ap- me, quod non credo, decipias, erexisse, totus ille meror effugit.
prese con qual
fortezza d'animo
le avesse soppor- nam, etsi letarer tibi prospero flatu aspirare fortunam, longe magis
tate.
Lo esorta quindi tamen ac incomparabiliter gratum est, quod tibi cum temporalibus
a perseverare in si
salubre proposito, male conveniat, dummodo spiritualia edificeris. fac igitur, ut
scribis utque cepisti, quod te ad meliora componas et externarum 5
rerum afflictionem ad intimi hominis salutem dirigas et conver-
tas. ingens siquidem lucrum est sic terrena perdere, quod cе-
lestia acquiras ; sic affligi corpore, quod anima convalescat. hec
satis.
egli promette di Ero autem de tuo honore sollicitus quantum potero ; et uti- 10
adoperarsi in suo
vantaggio,
nam ita detur occasio, sicut te cupio promovere! nam et mereris
come ad amico si et indiges. amici autem officium est amicum, sicut virtus eius
conviene.

requirit, extollere et ipsius indigentiam modis omnibus suble-


vare (1). vale. Florentie, tertio nonas sextilis .

2. R¹ statu 7. quod] M ut 8. quod] N ut

liato da Ferrara e privato di tutti i portuno accennar qui rapidamente alle


suoi beni . sue posteriori vicende. Chiamato,
Questa, come meglio si comprende comeor oradicemmo, a coprire l'ufficio
per l'epistola seguente, la disgrazia di cancelliere de' Dieci di balia del co-
cui allude il S. L'epistola del quale mune di Bologna, egli passò nel 1390,
sarà dunque posteriore all'estate del nel momento cioè in cui scoppiava la
1388 ; ma non di molto, perchè, men- guerra fra le due comunità ed il si-
tr'essa ci apprende come Antonio ver- gnor di Milano, parecchi mesi a Fi-
sasse, nel momento in cui la ricevette, renze ; accompagnato al suo ritorno
in tristi condizioni, noi sappiamo d'al- da una lettera della Signoria, in cui
tronde che, pochi mesi dopo, i Dieci era detto di lui che « iamdiu vice
della balia del comune di Bologna lo <<<vestri communis nobiscum institit
eleggevano in loro cancelliere, Pos- << tanta prudentia et circunspectione,
siam dunque ritenere per certo che la << quod nobis et cunctis nostris ma-
epistola del S. spetti all'agosto del 1389, <<<gistratibus gratus fuit>>>(Arch. di Stato
nel qual tempo ser Antonio, che inFirenze, Signori, cart. Miss. reg. 21 bis ,
l'anno innanzi s'era fatto ammettere c. 90 B, 30 agosto e cf. ib. c. 72 в l'e-
nel collegio dei notai di Bologna pistola del 5 luglio « Decem balie
(Arch. di Stato in Bologna, Matricola « com. Bon. ») . In tale ufficio per-
dell'Arte dei notai, sec. XIV, lett. A, durava ancora due anni dopo, quando
c. 3 B) , aveva probabilmente lasciata in Bologna si promulgò l'11 aprile la
questa città per allogarsi in qualità di lega contratta tra Firenze, Bologna,
notaio presso qualche podestà o vi- il marchese d'Este, gli Alidosi ed al-
cario del contado. tri principi italiani (Arch. di Stato in
(1) Poichè non ci avverrà più d'ab- Modena, Cam. duc. Rog. cam. Nic.
batterci in ser Antonio, crediamo op- Bonazzoli, 1390-1394, VIII, A, c. 91,
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 197

XVIII.

A SER IACOPO GEMINIANI DA TOSSIGNANO ( 1) .

[N¹ , c. 109 A; №2, с. 47 B ; R¹, c. 20 A, mutila. ]

Prudenti viro ser Iacobo Geminiani de Tausignano.


5 RATULOR, frater optime, quod nunc habeas studiorum tuo- Firenze,

G rum comitem virum egregium Antonium de Sancto Georgio, 3 agosto 1389 .


Si rallegra che
egli abbia a com-
fratrem meum carissimum; est enim ultra morum gravitatem pagno di lavoro
4. Così N ; R ser Jacobo Geminiani de Tausignano ; N2 Colucius ser Iacobo de
Trausingiano (sic) . 5. A frater optime N2 sostituisce fili carissime

94) ; e del 1393 ritornava ambascia- III, 400 sg.) ci apprende, al tentativo
tore a Firenze (Arch. di Stato in Fi. d'assassinio d'Azzo d'Este ; e F. SAC-
renze, Miss. reg. 22, с. 108 B, 12 mag- CHETTI il ricorda (nov. CCXXIII), ma gli
gio; c. 117 B, 7 giugno). Intanto cangia il nome d'Antonio in Giovanni.
però, morto Alberto d'Este, al da Sebben sano di corpo non men che di
San Giorgio riusciva di ottenere dal mente, il 23 novembre del 1397 egli
suo successore un decreto con cui, il faceva il suo testamento, in cui lasciava
20 marzo 1394, gli venivano restituiti eredi i propri figli Romeo e Giovanni ,
i beni che già possedeva in Ferrara pure disponendo di particolari legati
(Canc. duc. arch. proprio, Nic. III epist. in favore di Tommasa sua moglie, di
et decret. 1393-1400, c. 87) ; e, scorsi Gabriele da Bologna suo cognato e
pochi mesi, rientrava in Ferrara e tor- de' fratelli Giovanni ed Aldobrandino,
nava ai servigi della corte Estense. notaio pur questi ed impiegato a corte
Così nell'agosto dello stesso anno lo (Cam. duc. Rog. cam. Ant. de Cavalle-
vediamo praticar certi accordi a nome ria, 1382-1410, XV, c. 111 ). Qual pro-
di Niccolò III con Azzone d'Este, ed in curatore del marchese egli assistette
qualità d'oratore del marchese recarsi ancora in Venezia il 21 marzo 1398, in
a Bologna ed a Firenze (Nic. III epist. compagnia d'Antonio da Montecatini,
et decret. cit. 9 agosto, c. 111 ; 12 ago- alla conclusione della lega fra i Ve-
sto, c. 112 ; 28 agosto, c. 116) . L'anno neziani, i Fiorentini, i Bolognesi e i
appresso eccolo nel numero de' < prov- Mantovani (Cam. duc. Rog. cam. Nic.
<<<visionati >> del marchese (Cam . duc. Bonazzoli, 1397-1426, VIII, B, с. 23);
Rog. cam. Ant. de Cavalleria, 1382- ed il 30 dello stesso mese patteggiò
1410, XV, c. 97), e nel maggio am- coi Bolognesi la cessione di Nonan-
basciatore a Firenze, e quindi al Vi- tola e di Bazzano (Cam. duc. Rog. cam .
sconti (Arch. di Stato in Firenze, Miss. Paolo Sordi, 1395-1400, LVI, A, c. 45).
reg. 23, c. 136 A; Arch. di Stato di Mo- Un atto dell'8 maggio, con cui Nic-
dena, Nic. III epist. et decret. cit. 3 ago. colò III investe « honorabilem virum
sto, c. 162) . Del 1395 prese parte, e fu
mal per lui, come il FRIZZI (op. cit. (1) V. nota i a p. 198.
198 EPISTOLARIO

Antonio da San iocundissime conversationis. rarum equidem genus hominum ;


Giorgio, uomo ec.
cellente, che alla
più lodevole gra- nam illam gravitatem ethicam et, ut vulgo dicitur, moralem con-
vità di costumi
tinentiam comitari solet quedam austeritas frontisque tristicia ; ut
quanto magis virtuosis habitibus videantur excellere, tanto minus
gratos se soleant sociis et familiaribus exhibere. at Antonius 5
accoppia una rara meus, cum in moribus ex nulla parte deficiat, adeo gratum red-
giocondità edun'a-
mabilità singolare. dit conversantibus contubernium, ut nichil ferme suavius valeas
reperire. aspectu quidem letus, affatu dulcis et omni sua con-
Ciòrende anche versatione placidus et benignus (2). ex quo molestius fero tan-
più deplorevole la
sorte toccatagli
tum de eo exoculate licuisse fortune, quod dominum, cui tandiu ro
tanta cum fidei integritate servierat, nedum extulerit, sed ex pro-
d'aver nemico co-
lui che avea si fe- picio in inimicabilem transmutarit. o tempora, o mores (3),
delmente servito .

O curas hominum, quantum est in rebus inane ! (4)

1. N2 omette rarum hominum R¹ quidem 2. N2 eth. grav. 5. N2 gratis


6-7. R¹ dedit 7. N2 conversationibus 8. N afflatu 8-9. N2 conv. sua 10. RI
exculate N2 exoculata 12. I codd. omettono in

<<<<Antonium de Sancto Georgio, fi- rivelano le lettere che il 3 ed il 17 no-


<<lium quond. Vanutii de Bononia, ci- vembre di questo medesimo anno gli
« vem Ferrarie de contrata Sancta scriveva Pellegrino Zambeccari, col
<<<Agnetis, provisionatum ipsius d. mar- quale egli erasi congratulato della sua
<< chionis >> di diverse terre e case nel nomina a cancelliere bolognese (cod.
Ferrarese (Cam.duc. Rog.cam.P. Sordi, Magliab. II, 1, 64, cc. 79A, 80A). Rife-
vol. cit. c. 48) chiude la serie de' do- rirò qui la più breve : <<< Ser Anthonio de
cumenti che lo concernono ; ed è le- « Sancto Georgio. Si ex meis, ex tuis
cito supporre che poco più siasi pro- <<<honoribus letus es; quoniam in te,
lungata la sua laboriosa esistenza. << dum potero premeditarique valebo,
(1) Intorno a costui mi fa difetto << convertentur, nec minus tibi quam
ogni notizia. Tossignano, sua patria, <<michi applicabuntur, si quid potero
è un piccol luogo dell'Emilia, situato << procurare. ulterius in hoc non me
sopra amena collina, ai cui piedi <<<extendo ; animus, cor, mens et anima
scorre il Santerno. Spetta oggi al <<<hinc inde sciunt quam arcto, annexo
circondario di Faenza ; e, sebben sog- <<<et indissolubili funis ligamine iuncti
getto alla diocesi d'Imola, era nel <<< [simus]. ser Simoni tuo et votis
secolo XIV posseduto dai Bolognesi : <<eius assistam quantum mea se pre-
cf. GHIRARDACCI, op. cit. II, lib . xx, 52. <<<camina relaxare poterunt. sum ita-
Come la data ed il contenuto di <<que tuorum amicorum, sicuti meus.
essa manifestano, l'epistola al Gemi- <<<vale. tercio nonas novembris. tuus
gnani è stata scritta insieme alla pre- <<<Peregrinus ».
cedente, di cui offre in parte un ot- (3) CIC. Cat. I, 2 ; Deiot. 31 ; Verr.
timo commentario. IV, 56 &c .
(2) Non minor affetto per Antonio (4) PERS. Sat. I, 1 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 199

Antonius meus domino suo, cum privatus erat, addictus, ex eius


sublimatione sperabat rationabiliter nec immerito sublimari ( 1).
solitum enim est servitores exaltari cum dominis et in fortune Sogliono i ser-
vi avvantaggiarsi
della fortuna dei
partem, quecunque contigerit, superioris admitti. hinc legimus lor signori , sicchè
5 privatorum servos sub eisdem cesaribus dominis amplissimo di sirieleggenelle sto-
liberti dive-
nuti arbitri del go-
gnitatis gradu ferme totam rempublicam administrasse. Narcis- verno, quali, sotto
Claudio, Narciso e
sum et Pallantem, servos suos, Claudius non solum ingentibus Pallante,
premiis a senatu donari, sed pretoriis ac questoriis ornamentis in-
signiri passus est (2). Galba Icelum libertum, nedum annulis au- sotto Galba, Icelo.
10 reis uti permisit et Marciani cognomen indidit, sed etiam impe-
rium eius et aliorum duorum arbitrio gessit (3). et si libet cesarum
et externorum regum hystorias recensere, paucos invenies sine
Cosi doveva ad
suorum servorum incrementis ad altiora venisse; ut his exem- Antonio succede-

plis non inconvenienter deberet Antonius in sui domini, cui pri- re;
15 vato famulatus summa cum integritate fuerat, principatu feliciora
sperare. sed nichil est inter ista mortalia stabile, nichil firmum, altrimenti.
ma i fati vollero
nichilque quod sic futurum tibi possis in crastinum polliceri et
illa presertim que ad hominis arbitrium immutantur, quorum est
non aliter quam ipsius voluntatis electionem et imperium variari.
20 veruntamen hoc illi pro consolatione persuasum velim, ut post-
quam hoc, nonnisi disponente cunctarum rerum censore Deo,
factum est, ut credi debet, id ad aliquid nobis pro nunc inper-
ceptibile bonum infallibiliter ordinatum. hec satis.
Quod autem postulas et erat et est cordi. et si non fiat aut Egli però farà
di tutto per aiu-
tarlo.
25 aliquantisper differatur, credas velim occasionem et potentiam,
non voluntatem aut sollicitudinem defuturam (4).

1. N2 additus 3. R¹ omette enim e dà servitorem 4. N2 superiores 6. Qui


si arresta l'epistola in R¹ . 7. servos] N² libertos N2 cladius 9. N¹ itelum N2 ytel-
lum 13. N² servor. suor. 17. N N2 sit 19. N² variare 20. N2 pers . vel.
pro cons. quod 26. N solitudinem

(1) Sembra da ciò doversi dedurre <<privato » .


che il da San Giorgio era stato più (2) SUETON. Vita Claudii Caes .
particolarmente addetto ai servigi di XXVIII .

Alberto d'Este, il quale, vivente Nic- (3) Id. Vita Servii Sulp . Gal-
colò lo Zoppo, che solo godeva del bae Caes . xiv.
titolo di vicario apostolico in Ferrara, (4) Probabilmente allude a pre-
poteva essere considerato come un ghiere fattegli in pro di ser Antonio .
200 EPISTOLARIO

Passa poi a spie-


gare unpasso dub- De dubio autem quod per ser Iohannis litteras a me tibi re-
bioso di Valerio serari postulas, licet inter varia sentientes non sit consilium de
Massimo.

rebus obscuris ferre sententiam, edisseram tamen quid tenendum


arbitror. pro cuius quidem declaratione, quia ex uno vocabulo
totam hanc dubitationem exoriri credo, primo dicam quid in illo 5
esignificato
spiega prima il Valerii loco significetur hoc nomine persona ; deinde ad illum
ivi dato
a persona »;
textum, de quo queris, accedam . cum igitur persona polyse-
mum sit, ibidem sumitur pro larva, quam histriones represen-
tantes in scena fabulas faciebus superponebant, ut illos qui introdu-
cebantur in fabula representarent, ut Simonem, Sosiam, Cheream, 10
Glycerium et huiusmodi, sicut in comediis legitur. dicte autem
sunt persone , mutato tamen accentu penultime syllabe de gravi
in circunflexum, a personando, quia in theatris, quando extra
circunfusa aulea mimi fabulam agentes prodibant, ingens ex le-
ticia sonitus movebatur (1), licet ergo persona communiori ac- 15
ceptione significet naturam individue rationalis substantie (2), quam
Greci hypostasin spetiali vocabulo dicunt, ibi tamen denotat
illum habitum, quo alius ab illo, qui vere subest, representatur ;
quod Greci eo quod ante faciem precipue ponitur, in qua indi-
vidualis differentia maxime colligitur et notatur, prosopa (3) di- 20
cunt; unde et in principio illius scribit capituli Valerius : tibicinum
quoque collegium solet in foro vulgi oculos in se convertere, cum

5. Na per hanc dà h'eat N² et primo dicam &c. Segue quindi: hic debet scribi dubii
declaracio &c. Ma tutto quanto segue è omesso fino alla conclusione dell' epistola.
7. N polixenum 21. Veramente in luogo di scribit N¹ dà fb'

(1) II S. nel dar questa definizione tare che cotest'etimologia, più degna
di « persona » ha avuto certamente di un grammatico medievale che di
sott'occhi il Liber de persona et duabus un umanista come il S., sia farina
naturis di Boezio (BOET. Opera, II, del suo sacco.
cc. 1343-44, cap. III, Differentia (2) Boezio veramente definisce
naturae et personae). Però la <<<persona » come « naturae rationalis
spiegazione ch'egli dà del motivo <<<individua substantia » .
per cui le maschere furon dette<< per- (3) Così il cod.; e forse il S. ha
<< sonae >> è attinto ad altro fonte, scambiato col singolare « τὸ πρόσωπον »
ch'or non saprei additare, perchè i il plurale « τὰ πρόσωπα », che rinve-
lessicografi non la recano; cf. BALBI niva nel luogo sopra allegato di Boe-
s. vv. Persona e Prosopos . Si zio : « Graeci quoque has personas
può quindi ragionevolmente sospet- « πρόσωπα vocant ».
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 201

inter publicas privatasque ferias actiones, idest fabularum repre-


sentationes, personis, hoc est larvis, tecto capite variaque veste
velatis, concentus edidit (1), idest incepit. erat enim mos, ut pri-
mum canerent tibicines, quasi future actionis initium; postea vero
5 fabularum actores ex auleorum circunfusorum conclavibus per-
sonati diversis habitibus mittebantur. et quia dubitari poterat quindi ilsignificato
del luogo.
quare tibicines, qui neminem, nisi se ipsos, representabant, per-
sonarentur, subintulit hystoriam de ipsorum secessu ad urbem
Tiburis et revectione eorum super curribus facta, cum vino fo-
10 rent somnoque sepulti (2). et ad solutionem huius dubitationis
concludens, ait: personarum, hoc est larvarum, usus pudorem
circunvente temulentie causam habet. nam verecundia confusos
tibicines, quod relati fuissent in urbe tanto perfusi mero, quod
se plaustris devehi non sentirent, puduit facie detecta concinere.
15 et ob id larvas, quibus tegerentur, capitibus imposuere ; quod, ut
vides, etiam a posteris observatum est.(3) hec, et forte plura quam
oporteret, ad tue dubitationis enucleationem dicta sint. tu vale
felix et ser Antonio meo fruere, ipsumque hortator atque salutes.
Florentie, tertio nonas sextilis.

2. N¹ recto 3. N¹ contentus 4. N¹ tibicinos 7. N¹ tibicinos 14. NI


continere 16. hec, et forte] Qui riprende N2 . 17. N² oporteat 18. N2 hortare
19. N² omette la data.

(1) VAL. MAX. II, V, 4. Ma il (3) Dai posteri, cioè a dire dai suc-
testo dà « edit » . cessori di quegli antichi sonatoridi tibia
(2) Cf. VERG. Aen. IX, 189. de' quali V. Massimo narra le avventure.

Coluccio Salutati, II. 13*


202 EPISTOLARIO

XVIIII .

A LORENZO GAMBACORTI (1).

[L', c. 94 A; R¹, c. 30B, mutila.]

Spectabili ac generoso viro Laurentio Gambacurte.


Firenze,
16 agosto 1389 ? ETUS accepi nobilitatis tue litteras, iuvenis optime indolis, 5
Accolse lieta-
mente la sua epi-
L inchoate virtutis, videns te honestissimis litterarum studiis
stola, aliquid, quantulumcunque sit, operis indulgere. quid enim michi
4. Così L ; R¹ Laur. de Camba curtis 5. L¹ iuenis 6. R¹ studii 7.RI
omette michi

(1) Scrive il LITTA, Fam. celebri, I, tempo, ed i suoi rapporti frequentis-


ser. III, Gambacorta di Pisa, tav. I, simi colla Signoria fiorentina, che a
che de' cinque figli di Pietro Gamba- lui spesso ricorreva e più d'una volta
corti, signore di Pisa, Lorenzo era il gli profferse il suo aiuto (cf. Arch. di
maggiore, e che a lui, quando il padre Stato in Firenze, Miss. 20, c. 208 в,
colpito da grave infermità nel 1374 4-18 ottobre 1386 ; 21, c. 133 A, 14 ot-
corse pericolo di vita, fu dato l'ufficio tobre 1389; 21bis, C. 55B, 25 aprile 1392;
di capitano della masnada. Aggiunge 22, c. 36 B, 10 agosto 1392 &c.). In
egli poi che il giovane si condusse quanto a Lorenzo egli doveva esser
con tanto onore nell'impresa contro fanciulletto ancora, quando il fratel suo
Piombino, ribellatosi al comune di assunse le redini dello Stato, se « pue-
Pisa, che al suo ritorno, il 14 aprile <<<rile>> lo chiama, lamentandone la
1375 , gli fu confermato il titolo di ca- morte, MANETTO CIACCHERI in quel
pitano in sostituzione del padre, ove suo Trionfo de' traditori, inedito tuttora,
questi morisse, e due giorni dopo con- scritto in esecrazione del d'Appiano
ferita la cavalleria. Tutto ciò è esatto (cod. Magliab . VIII, 11, 34, terz . 58-59) .
sol quando alla persona di Lorenzo La storia nulla adunque può narrarci
si sostituisca quella di Benedetto Gam- di lui, se non i particolari del suo
bacorti. Questi infatti, e non Lorenzo, tristissimo fine. Il giorno 21 d'ot-
era il primogenito di Pietro ; questi, tobre 1392 egli era stato dal padre
e non Lorenzo, domò i ribelli figliuoli posto con parte delle masnade a guar-
di Ranuccio e Saragone da Piombino ; dia del Ponte vecchio, e quivi, accсе-
questi, e non Lorenzo, come attestano sasi la mischia fra i suoi ed i partigiani
le Croniche pisane, donde il Litta stesso del d'Appiano, cadeva « gravemente
derivò le sue notizie (TARTINI, Rer. << ferito d'una lancia nella coscia » ;
It. Scr. I, 768 sgg.), fu associato ed anche nelle reni, come vogliono
al padre nel governo; donde il ti- il MINERBETTI, Cron. cit. II, 108 , е
tolo di « messere » , che dànno a lui, SARDO, Cron pisane,. cap. CCVII,
non mai ai fratelli suoi, i cronisti del p. 218. Corse fama a Firenze ch'ei
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 203

de te gratius occurrere vel intimari potest quam, alea, venatio- indizio in lui di
preoccupazioni,
nibus, aucupio dimissis, que nobilium nostrorum occupatio, imo che ai suoi pari
sono solitamente

vitia sunt, te liberalibus studiis delectari ? (1) nec peniteat hoc straniere.
exercitii genus te ingressum esse quod animam excolit et corpus
5 adiuvat, non, ut plerique calumniantur, offendit. cetera, quibus
2. R¹ dimissisque 4-5. R¹ adiuv. corp. 5. L¹ calupiantur

fosse morto, come il giorno appresso desse di sentir parlare spesso e con lode
scriveva la Signoria ai Bolognesi ( « re- del cancelliere fiorentino ; donde in lui
<<<lationibus certis accepimus ... Lau- ildesiderio di conoscerlo e consultarlo.
<< rentium ... ut plurimi referunt, mor- Più tardi nel turbinoso succedersi di
<<tuum vel, ut aliqui mitius asseren- avvenimenti che finì colla ruina de'
<<tes, letaliter vulneratum », Miss. 22, Gambacorti nè al S. nè al giovine Lo-
c. 54 B, 22 ottobre 1392) ; ma egli renzo poteva presentarsi agevolmente
non aveva finito di soffrire. Trovato l'opportunità di letterarie divagazioni .
dal d'Appiano in una chiesa, ove i (1) Parecchie testimonianze con-
suoi l'avevano ricoverato, il traditore fermano che l'amore agli studi era
lo fe' trasportare in sua casa e metter patrimonio comune ai figli di Pietro
in prigione. E colà il giovane sven- Gambacorti. A Lorenzo in attestato
turato, fra gli spasimi delle ferite e d'affettuoso ossequio inviava nel feb-
quelli del veleno propinatogli, ago- braio del 1388 da Pavia alquanti suoi
nizzò cinque giorni. Il 27 o il 28 ot- versi Giovanni Manzini della Motta, il
tobre il suo corpo, gonfio pel veleno, quale nel tempo stesso facea tenere
<<fu portato a seppellire la notte, celata al di lui fratello Benedetto, come a
« mente, sanza alcun lume » . Così il buon giudice, un saggio della tragedia
MINERBETTI, Cron. cit. c. 108, e cf. che stava scrivendo sopra la caduta
SARDO, op. cit. cap. CCVIIII, р. 219. d'Antonio della Scala (Io. MANZINI,
Che quest'epistola a lui diretta ap- Epist. select. in LAZZERI, Miscell. ex mss.
partenga al 1389 è ipotesi che io fondo libr. bibl. Coll. Rom. S. I., Romae,
cosi sul luogo datole in L¹, unico MDCCLIV, I, 224 sgg.). Ed a Bene-
codice che l'abbia conservata integra, detto alcun tempo prima aveva dedi-
come su riflessi d'altra natura, ch'ora cato con espressioni sincere di stima
vengo ad esporre. In niun tempo, i car- il proprio libro De civitate Christi Gio-
teggi della Signoria informino, furon vanni Genesio Quaglia da Parma
cosi amichevoli e frequenti le relazioni (cod. Ambros. A, 117 inf., cod. Laur.
tra Firenze ed i Gambacorti come in Pl. XX, 30 &c.; cf. AFFÒ, Mem. de'
quell'anno. Pietro, amante qual'era letterati parmig. II, LXVI, p. 97 sgg.
della pace, avrebbe voluto impedire e cf. VI, par. II, p. 117 sgg.) ; quello
che le discordie fra il comune toscano stesso Quaglia, che per Andrea, altro
ed il principe lombardo prorompes- figlio di Pietro Gambacorti, già morto
sero in aperta guerra, ed a questo in- sul cadere del 1383 , quantunque il
tento proponevasi di stringerli in lega. LITTA, op . cit., lo faccia ancor vivo,
Vi riusci ; ma gli accordi furon prima confondendolo col nipote, nel 1413 ,
rotti che suggellati, ed il fuoco che aveva composto certi distici senten-
covava da un pezzo divampò furioso. ziosi italo- latini, che piacquero assai
Parmi probabile adunque che in questo ai contemporanei. Cf. Miscell. France-
tempo per l'appunto a Lorenzo acca- scana, a. III, fasc. 5, 1888, p. 129 sgg.
204 EPISTOLARIO

Lo esorta quindi nobilitas operam dat, ut omittamus delicias, luxuriam atque fla-
a lasciare i piaceri
dannosi in un can- nam
to, gitia, cum occidant animam, corpori plerumque sunt exitio.
et si id minus iuventa sentiat, detegit tamen aliquando senectus,
et tunc doctrinam vivendi percipiunt, cum esset potius ab huius
vite curriculo desinendum. omnis etenim corporis strenuitas, s
forma, potentia, nullo modo, et quicquid carneum in nobis est
vix tecum procedet in senium; multa nimius labor, multa cale-
factionis et affectati frigoris vicissitudo, sed omnia temporis cursus
edacoltivare,
chè ha incomin- poi- absumit. doctrinam autem scito, dummodo fideliter excolatur,
sapere, in dies crescere et te nec virum nec senem, non etiam decrepitum 10
ciato,loil solleverà
che
sopra se stesso,
relicturam. hec te non solum supra te efferet, sed super alios
collocabit. propria et maxima hominis a ceteris animantibus diffe-
rentia est intellectus ; verum hoc genus ipsum hominum non
tantum brutis prestat, quantum homo homini, si recte respicias,
antecellit. nam cum species humana, in quantum species est, 15
non sublimi lumine, sed infimo prorsus intellectus gradu et quasi
contiguo supra bestias sita sit, intelligentie vero celsitudine spiri-
tualibus creaturis, secundum illarum, ut ita loquar, horizonta, fini-
tima dici debeat; quis dubitat hominem, qui ad confinium intel-
lectus angelici propinquaverit, longe plus ab homine, qui brutalis 20
hebetudinis aptitudini conterminus sit, differre secundum hanc vim
intellectus, quam hominis speciem ab ipsa specie irrationabilis
creature ; cum hic homo ab homine gradibus distet infinitis, spe-
cies autem speciei, de quibus dictum est, sicut gradus gradui
proximus appropinquet ? quare, cum te Deus ordine nature supra 25
C

sopratutti,
uomini gli altri
me-
bestias posuerit, extolle te super homines, non superbie fastu, sed
vino. l'aiuto di- virtutibus, industria, studio et doctrina.
diante quod si desideraveris,
si via recta et fine debito conaberis adipisci, nec deseret te Dei
dextera, a qua sumus quicquid et quales sumus ; non quales de-
sumus, nam tales solum a nobis sumus; imo te, si id in votis 30
tuis rectis extiterit, in illa, quam cogitare non potes, altitudine
situabit. hec satis. nunc ad quesitum tue nobilitatis accedam.

9. L R assumit 20. R¹ brutalis in rasura . 21. L¹ par leggere actitudini


R¹ altitudini L R uuri o uiri per vim 23. R¹ infin. dist. 27. R¹ omette et
28. nec] R¹ non 29. R¹ ripete et quales e per desumus dà sumus 32. R¹ accedam
et infra &c. E qui si arresta in esso l'epistola.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 205

Passa poi a com-


Queris igitur quod tibi debeam explicare nunquid de uno mentar parola per
parolauna contro-
verbo, a quo dubitatio videtur exorta, sed de tota penultima versia di Fulvio
Sparso conservata
declamatione primi libri Senece sentiam (1) ; quasi non nec
satis fuerit amodo etati mee, que ad quietem declinat, et occupa-
stionibus meis, si de unici illius verbi dubitatione respondero. ve-
runtamen geram morem voluntati tue, et plane quod opinor enar-
rabo ; hoc tamen prelibato, quod me ulterius ad ista non redigas.
sunt enim supra vires meas et a studiorum meorum devotione, si
quid temporis studio tamen impendere possum, abhorrentia. et
10 ut me quanto brevius fieri potest expediam, testum auctoris una
cum expositione, si tamen ignorantie mee tenebre expositio sunt,
non potius obscuratio, omissis divisionibus, adnotabo (2).
Inquit igitur Seneca : liberi parentes alant aut vin- relativa alla legge
che impone ai figli
ciantur . hec sunt verba legis, in qua tota auctoris fundatur genitori.
di nudrire i loro
15 intentio; que clara sunt. modo sequitur casus. dicit ergo, stante
tali lege : quidam alterum fratrem tyrannum , alte-
rum in adulterio deprehensum ; in adulterio, quod, ut
supplendum arbitror, cum occidentis uxore ; deprecante patre ,
hoc est ne occideretur intercedente, interfecit. a piratis
20 captus , iste, scilicet fratricida, scripsit patri de redem-
ptione ; scilicet sua. pater piratis epistolam misit : si
precidissent illi , scilicet capto, manus , duplicem pecu-
niam se daturum; duplicem videlicet eius, que petebatur.
pirate illum dimiserunt . pater in egestatem inci-
25 dit. petit alimenta , iuxta tenorem scilicet legis supra posite :
liberi parentes alant. negantem , filium, vult in vincula
deducere ; iuxta illa ultima verba legis : aut vinciantur. hic
est casus. que quidem controversia est, ut arbitror, in constitu-
tione generali ac vindiciali assumptiva, que secundum speciem
30 specialissimam dicitur relatio criminis . non enim inficiatur

6. Cod. quid 9. Cod. dovo studio un non che ho mutato in tamen 13. L¹ in
luogo d'inquit, in quibus cancellato.

(1) A. SENECAE Sententiae, Colores, scosta non lievemente in parecchi


Excerpta controvers. lib. I, contr. VII, punti da quello che offrono i codici
<<A piratis tyrannicida dimissus » . di Seneca . Indicheremo in nota le
(2) Il testo riprodotto qui dal S. si varianti più salienti.
206 EPISTOLARIO

filius se alimenta patri denegare; sed dicit se hoc facere non teneri
ob eius in se crudelitatem. est ergo intentio patris. nam licet
primo ponantur verba filii, tamen pater est actor: vinciri debes,
quia patri denegas alimenta. depulsio est: non debeo, quia iuste
denego. questio est duplex : an filius, iuste patri denegans ali- 5
menta, vinciri debeat, et an iuste deneget. ratio est : ipse enim
tyranno et filio adultero favens, et me de republica benemeritum
et iure communi in violatorem thori usum, captum a piratis no-
luit redimere ; sed duplum se indicte redemptionis soluturum, si
manus michi preciderent, scripsit. infirmatio rationis est: atta- 10
men secundum legem aut alere debes aut vinciri. ex quibus
oritur iudicatio : cum pater, nedum noluerit redimere filium a pi-
ratis, sed ut preciderentur sibi manus duplum obtulerit, an
liceat filio, qui fratrem tyrannum occiderit et alterum fratrem sui
thori improbum corruptorem, denegare patri egenti alimenta, 15
et denegans vinciri debeat an ne ? status autem controversie
partim in scripto posset esse, sed tota ferme est in ratione, ut
patet per ipsarum partium argumenta. si precideritis . nunc
autem sequitur argumentatio filii . pro cuius noticia sciendum est
quod filius in paternis litteris scriptis ad piratas, de quibus supra 20
in casu facta est mentio, totum suum fundamentum facit. incipit
ergo : si precideritis ; scilicet, o vos pirate, manus filii ; si
irasceris , scilicet, o pater, potius scribe : si occideritis;
verba enim sunt filii respondentis huic tam crudeli scriptioni,
i
ostendens maioris sevicie fuisse et magis fugiendum manus am- 25
putari quam occidi. tyrannicida , scilicet ego, exitum ty-
ranni rogo ; idest occidi cupio. sic enim respondens optabat
occidi, sicut occisus fuerat tyrannus. et est sensus : in ultionem
tyranni scio me volebas precidi manus, sed iustius erat quod
occiderer sicut ille, et hoc potius opto. non timeo. hec oratio 30
potest ex precedenti vel ex subsequenti pendere. si precedenti con-
iungatur, est sensus : ego rogo exitum tyranni, scilicet occidi,
et non timeo. si sequentibus uniatur, dici potest : non timeo
ne , idest ut, quas manus pirate solverunt , iudices

9. L¹ se per sed 27. L¹ si


1

DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 207 :

alligent . et si illa verba non time o finiant intentionem pre-


cedentem, tunc verba que sequuntur sunt redditio cause : quare
scilicet velit occidi ne, idest ut non, alligent iudices manus, quas pi-
rate solverunt. hoc enim totum de vinciendo iudicium, si mortuus
5 tunc esset, omnino non foret. omnia autem hec quodammodo
fundamenta sunt exordii. captat enim benivolentiam inducendo
adversarium in odium, narrando crudelia que fecit. captat a per-
sona sua, referens tyranni interfectionem et fortitudinem osten-
dens suam in contemnenda morte ; et secundum primum intel-
10 lectum illorum verborum : non timeo &c., captat ab auditorum
persona, commendans eos et sperans de ipsorum humanitate.
tunc sequitur criminatio contra patrem : pro adultero filio
rogas ; quasi dicat : volebas me, cum rogares ne adulterum oc-
ciderem et ne legis beneficio uterer, ut cum iniuria violati thori
15 remanerem, quod fuit prima mala tractatio eius. querite nunc
unde (1) tyranni fiant ; quasi dicat: ex quo servare volebat
adulterum, proculdubio adulterium fecit. nunc autem querite de
tyranno, sed ostendam vobis : duplam dabo . apparet ; sci-
licet unde tyranni fiant; ut sit sensus: tyranni fiunt propter opes et
20 opum effusionem, quibus conflatur factio et acquiritur potentia,
que postea in tyrannidem evadit. cum igitur iste potius obtulerit
duplam in mearum manuum precisionem quam simplum pro mei
redemptione, apparet unde tyranni fiant : hoc est unde frater factus
sit tyrannus, scilicet ex mala pecunie profusione, qua hic filium
25 adiuvit, ut tyrannus fieret et arcem invaderet. et subdit: pro
unico filio rogat; hoc est pro me solo, qui sibi remanseram;
sed qualiter roget subdit; repetit enim rogationis formulam :
duplam dabo . et mox, quasi oblationem exponens, inquit: re-
demptionem scilicet, alteram pro filio , alteram pro ty-
30 rannicida ; si manus precideritis , quasi dicat, solvam
unam redemptionem, ut alteram manum pro filio adultero, alteram
pro tyrannicida precidatis. et sic hec oratio : si manus pre-
7. L¹ capta 15. L¹ malo 17. adulterum) L¹ adulterium 29-30. L¹ tirannida
31. pro è in L' aggiunto in margine. 32. pro par cancellato in L¹ .

(1) Il testo « quomodo ».


208 EPISTOLARIO

cideritis , complementum est precedentis orationis ; vel si vo-


lueris hec verba cum sequentibus legere, sit iteratio condicionis
oblate piratis et improperatio in patrem, cui mox subiungit: hec
nec adultero fecimus nec tyranno , ut manus videlicet
eius preciderem. etenim de se loquitur, dicens: ut quanvis 5
secundum legem potuerit occidere thori violatorem atque tyrannum,
tamen non sum usus, inquit, tanta crudelitate contra sceleratos,
quanta tu, pater, in me. et in eo quod dicit pluraliter : fecimus,
aut modus est loquentium in prima persona apud antiquos et alios ,
qui eleganter scripserunt, aut notat se habuisse ad utramque cedem 10
socios, ut aggravetur patris sevicia, quasi velit dicere : non solum
ego, qui frater eram, sumere tale supplicium, qualem tu, solutis
pecuniis duplicatis, a latronibus de me requirebas, nolui ; sed etiam
alii, qui mecum erant, non fratres, sed extranei, tam deformi
supplicio non seviere, sed cede pura contenti fuerunt. et nunc (1) 15
manus meas petis ? redit ad patris petitionem, dicens: vo-
luisti tanta data pecunia precidere manus meas, et nunc ipsas
petis, ut scilicet de ipsarum labore vivas, vel ut vinciantur; osten-
dens inconveniens esse quod in illas ius habeat, quas quantum
in se fuerit preciderit. nega tuam esse epistolam ; sci- 20
licet ut te crimine tante crudelitatis expurges. habes argu-
mentum ; ad hoc videlicet negandum; et quid sit istud subdit :
dic : ego etiam rogare pro adultero soleo . nam cum
tante benignitatis in filios sim, quod etiam pro criminosis rogem,
ut pro adultero, non est verisimile me illas litteras scripsisse. 25
remiserunt , scilicet pirate, me reipublice cum mani-
bus , quibus occidendo tyrannum ipsam liberaveram ; patri
cum epistola (2), quam scripsisti scilicet, me remiserunt. hoc
nostro seculo ; adhuc in aggravando crudelitatem patris ex
his que post factum sequuntur immoratur. dicit enim: hoc no- 30
stro seculo, idest nostra etate, ad fabulas deerat; idest col-
locutiones, nam fabula a for faris inflexum est, ut proprie si-
gnificet quicquid famur, appropriate autem significet narrationem
20. L¹ tua 21. L¹ habeo 22. L¹ quod

(1) Il testo << etiamnunc ». (2) Il testo « epistolis ».


DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 209

nec veras res nec verisimiles continentem (1) . et quid deerat ?


ut narraretur aliquis solutus a piratis , alligatus a
patre , qualis sum ego filius ; aliquis vero narraretur : eius
crudelitatis emptor , cuius nec pirata venditor ,
5 qualis scilicet tu pater es. duplam dabo . redit ad epistole
verba, ut adhuc de ipsis disputet. quid necesse est ? scilicet
dare duplam ? et possunt esse hec verba piratarum dicentium :
cur duplum offers ? potui vilius solvi ; hoc est liberari vilius,
idest viliori precio, videlicet simplo. verba filii subdentis quare
10 sic fuerint locuti pirate. vel, si habetur potuit , sint etiam pira-
tarum verba. narrata humanitate piratarum, redit ad crudelitatem
patris, qui plus offerebat pro filii mutilatione, quam pro liberatione
peteretur. et verbis dicentium: quid necesse est; scilicet tantum
dare, subdit patris responsionem : ut precidatis manus , eius.
15 ad hoc responsum obstipuere predones , idest pirate. nam
quanvis proprie pirata sit marinus predo, predo tamen est et con-
grue simplici predonis vocabulo nuncupatur. et inquiunt ;
scilicet me solventes. et quid inquiunt ? indica patri ; idest
dic, significa, refer, non omnia piratas vendere . quasi
20 dicant : licet avari et iniusti simus, non tamen usque adeo, quod
captivorum nostrorum sanguinem et supplicia venundemus. nunc
concludens per amplificationem contra patrem concludat: qua-
lem , scilicet patrem, optem , nescio; scilicet ego filius: quasi
autem dicat non de qualitate intrinseca, sed de illa que pertinet ad
25 bona fortune; ut sit sensus : qualem, hoc est divitem aut paupe-
rem. et quare hoc eligere nesciat, rationem reddit dicens : dives ,
scilicet ipse pater, debilitat , volendo tanta profusa pecunia
me mancum facere ; pauper (2) alligat , petendo me vinciri ;
neutrum, scilicet vinciri vel cedi, manibus meis expedit;
30 idest utile est. ubi est patrimonium , tuum, quo tyran-
nos instruis , quo adulteros facis ? plerique libri matri-
monium habent, non patrimonium . si habes patrimo-
3. L¹ narretur 13. L¹ omette verbis 24. L¹ omette de innanzi a illa
28. mancum] L¹ munera 31. L¹ liberi

(1) È l'etimologia adottata da PAPIA For e ripetuta dal BALBI &c.


s. v. Fabula , da UGUCCIONE S. V. (2) Il testo « egens ».
Coluccio Salutati, II. 14
210 EPISTOLARIO

nium , planum est quod querit paupertatis sue rationem dicens :


quia male patrimonium effudisti et in paupertatem tua culpa re-
dactus es, ali non debes. si habes matrimonium , tunc intelligi
potest quod bonis uxoriis dives fuerit, unde petit ubi sit matri-
monium, ex quo dos sibi magna provenerat, quam in instruendo, 5
hoc est fulciendo, tyrannum et faciendo adulterum, nam hec duo
pecunia parantur, eum arguit consumpsisse. non est igitur, ut
vides, hoc ex scripto questio, sed solum in ratione, ut superius
dictum est.

Tunc sequitur pars altera, accusatio scilicet, quam pater in- 10


tendit in filium. suscepi tria prodigia; hoc est tres pro-
digiosos filios, aliud quasi porro , scilicet procul , idest ante, di-
centes , hoc est significantes. dicitur enim prodigium , quasi
quod porro dicat, idest futura de longe predicat (1). omnis
enim res aut simpliciter res est aut res et signum ; unde quando 15
aliquid portendit aliud in futurum ultra id quod est, non res solum
est, sed quia quodammodo futuri signum, prodigium dicitur. su-
scepi , ergo, inquit, tria prodigia inter se et me fu-
rentia . quis sit autem iste furor declarat dicens : unum qui
patriam posset opprimere ; hoc pro tyranno dictum est; 20
aliud (2) qui fratrem violare , idest fratris thorum, propter
adulterum. et sic patet quod in casu supplendum esse dicebam,
illud, scilicet adulterium, fuisse commissum in fraternam uxorem.
nemini quidem legibus licitum fuit impune adulterum occidere,
nisi viro et aliis quibusdam proximis, qui legibus enumerantur. 25
aliud qui patrem posset opprimere. sequitur post conquestio-
nem prohemialem primum argumentum, quod evacuat quicquid
de crudelitate sua filius dixit. lex (3) scripta est pro malis
patribus ; et reddit rationem quare lex hec pro malis est pa-
tribus intelligenda. dicit enim : nam boni etiam sine lege 30
aluntur . quia ergo leges super emergentibus feruntur, et quod
6. L¹ omette tyrannum 7. L¹ cum 12. quasi porro] L¹ quam prolem 19. qui]
L¹ quia 21. L¹ quia 26. L¹ quia patriam

(1) È questa l'etimologia addotta (2) Qui e sotto nel testo invece
da PAPIA S. v. Prodigia ed accolta leggesi « alium » .
dal BALBI S. V. (3) Il testo aggiunge « haec ».
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 211

boni patres non alantur nunquam contigit, restat ut pro malis,


quibus denegari solet alimonia, lex sit lata. sciebam piratas .
hic expurgat se a litterarum, quas scripserat piratis, criminatione;
illud quod filius ascribit crudelitati in cautionem et calliditatem re-
5 torquendo. dicit ergo : sciebam piratas non facturos nisi
pecuniam accepissent (¹); non ira illa patris , sed cal-
liditas fuit . et quare ad hanc scribendi formam compulsus sit,
immediate subiungit : unde redimerem non habebam . et
ne obiciatur aliunde querere potuisse, subiungit: rogare, scilicet
10 cum effectu obtinendi rogata, in tam avara civitate nemi-
nem poteram . et quod sit avara presenti quod agebatur iu-
dicio probat dicens: in qua nec filii (2
) patres alunt . usus
consilio sum . et bene consilio sum usus, nam, ut supra
dixit, sciebat piratas non facturos nisi pecuniam accepissent. et
15 sciens piratas non crudeles , sed avaros : feci ut
desperarent posse redimi. modo commendat consilium
suum, tum a prudentia tum a felicitatis eventu. et de pru-
dentia verecunde loquens dicit: an prudenter cogitave-
rim nescio ; interim , hoc est certe vel inter ista vel illo
20 tamen tempore, feliciter cogitavi ; quia, scilicet, liberatus es.
denique concludens in miserationem vult auditores adducere,
narrans se amentem factum in sceleribus filiorum. dicit ergo :
exclusa (3) mens est; scilicet michi, hoc est extra me po-
sita et clausa mens, idest intellectus; hoc est mentem perdidi, ex
25 quo , scilicet tempore, vidi unum in arce filium , scilicet
tyrannum, qui, occupata arce, sibi contra populi voluntatem asci-
verat dominatum ; alterum in adulterio, scilicet cum fratris
uxore.
nam etsi flagitium foret cum alterius uxore concumbere,
non tamen tale, quod patrem in amentiam redigere debuisset.
30 tertium in parricidio, hoc est in sui patris occisione. nam,
16. L¹ quod posset red. Ho sostituito la lezione del testo. 25. L¹ aere 27. L
adulterium

(1) Nel cod. di cui si serviva il S. (2) Iltestodopo « filii » dà « quidem » .


mancava dopo « accepissent » la pro- (3) I più fra i codd. danno « ex-
posizione: « et si sperassent, utique << cussa » ; ma l'ottimo ms. di Montpel-
<<<praecidissent » . lier (s. X) reca anch'esso « exclusa ».
212 EPISTOLARIO

ut Paulus, maximus iurisconsultus, ait, necare velle videtur qui


denegat alimenta (1), licet enim parricidium a par et cedo ,
interposita alia littera r, euphonie causa, componi possit, et sic
potius referri deberet ad istum filium fratrum occisorem ; quia
tamen inhonestum foret de tyranni vel adulteri cede filium accusare 5
vel conqueri, et nusquam de hoc facta est mentio, referri debet
ad patrem . teste quidem Prisciano in Orthographia sua, pa-
tricida, si componatur a patre, mutaturtin ret fit parri-
cida (2). unde convenientius ad patrem quam ad alios, ut dictum
est, referri debet (3). quod etiam magis concordat cum principio, to
ubi tria se dixit prodigia suscepisse, quia aliud patriam opprimere,
aliud violare fratrem, aliud patrem posset.
Deinde sequitur, extra declamatoris verba, id quod auctor tam
de declamatione quam de declamatore sentiret. declamationi qui-
dem dicit defuisse, ex parte videlicet patris accusantis, que ex sua Is
persona potuit et debuit dicere : derelictus (4), solus , orbus,
senex . nam hec verba multum movere habent. et commendat
hunc dicendi modum dicens : qui color approbandus est
in impetu , idest in vehementia dicendi. nam cum auditorem
docere et commovere oporteat, illis est utendum, que utrunque 20
possint aut alterutrum efficere. hic enim color, qui articulus
dicitur, ad vehementiam accomodatus est. quare autem permo-
vere auditorem oporteat subdit, dicens : magna enim vi opus
est, ut aliquis accusando se miserabilem faciat . ca-
ptare quidem misericordiam, accusati non accusatoris proprium 25
est. et si id assumatur ab accusatore, necesse fit ut maxima cum
vehementia fiat; unde videtur in hoc ipsa declamatio defecisse.
hic etiam patet quod superius dixi, patrem esse accusatorem, licet
declamatio filii preponatur. et ut verba ista tria repetam et
1. L¹ necanro (sic) corretto in necare 14. L¹ omette de dinanzi a declamatione
15. L¹ quam

(1) Cf. Dig. XXV, III, 4. « BALBI S. v.) en ett mutatur in r


(2) PRISC. Inst. I, 32. <<<<et dicetur parricida . Vel com-
(3) Secondo i vecchi lessicografi <<<ponitur a patre vel a pare vel
il vocabolo « parricida >> veniva da < a patria » .
<<<parenticida » : « Abiciuntur (cosi il (4) Il testo « relictus solus ».
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 213

exponam, dicit derelictus quantum ad alios : aliqui libri tamen


non habent derelictus , sed simpliciter solus . solus autem
ipsius habitum, non alterius factum notat. orbus : plus enim
orbum esse quam solum; est enim verbum privationis. nam ille
5 proprie dicitur orbus , qui filiis, quasi orbibus, hoc est oculis,
privatus est. senex : hoc ad eius, qui accusat, spectat etatem.
nam extrema, sicut et prima etas, propter impotentiam miserabilis
est. deinde sequitur : sparsum &c. (1) ex qua duplex sensus
elici potest. unus generalis, ut sit sensus quod sparsum in lo-
10 quendo inter scolasticos, hoc est eruditos, insanum sit et inter
insanos eruditum. vel hoc, eodem sensu, de ipsius declamatoris
facultate dictum sit, ut isto modo sit sensus : non mireris si ista de-
clamatio sparsa sit et concathenata non sit. nam sparsum me-
mini hominem; hoc est declamatorem istum, inter scolasticos,
15 idest doctos et harum rerum gnaros, insanum, hoc est ad erudi-
torum comparationem in eloquentia non doctum; quanvis inter
insanos, hoc est indoctos, scolasticum, idest eruditum; quasi velit
dicere quod medius erat inter eruditos et indoctos; et ideo apud
doctos indoctus, apud ineruditos autem eruditus videbatur, ut de
20 imperfectione declamationis non debeas admirari.
Habes igitur quod petisti, quid videlicet sentiam de illa decla-
matione quam queris. quid autem sentiendum sit, non me, sed
doctos roga et ab illis quod petis expecta. nec oportet princi-
pale dubium aliter declarare, quia verbum illud in casu positum,
25 videlicet deprecante patre , superius pro captu mei intellectus
exposui. miror tamen unde possint elicere deprecante patre ,
hoc est rogante quod interficeretur. nam si fuisset id mandato
patris factum, nunquam filius hoc ei, cum fuisset facinoris socius,
obiecisset. nec video quomodo, sine lesione manifestissima lit-
30 tere, possint huic sensu verba que dicit filius coaptari : pro
adultero filio rogas et alia omnia que sunt ad idem dicta.

26. L¹ possim

(1) « Sparsum memini hominem, in- ma il ms. di Montpellier dà la lezione


ter scolasticos sanum, inter sanos sco- qui accolta dal S., che non ha ricono-
<lasticum » . Cosi quasi tutti i codd.; sciuto esser « Sparsus>>>unnomeproprio.
214 EPISTOLARIO

que si velint ad ironiam trahere, tunc filius, qui occidit, videbitur


se et suum facinus accusare.
Lo prega di te-
ner a mente quan-
Vale et id quod tibi per Iacobum meum scripsi (1), et de quo
to gli richieseper
mezzo di lacopo tua michi nobilitas spem dedit, taliter memorie tradas, quod nec
d'Appiano.
ipse nec ego spe, quam concepimus, defraudemur. Florentie, die 5
decimosexto augusti.

XX.

A PELLEGRINO ZAMBECCARI (2).

[Mgl. с. 79 в.]

Eloquenti viro ser Peregrino de Zambecariis 10

communis Bononie cancellario, fratri et amico carissimo et optimo.


Firenze, ONORABILIS amice karissime. debetur in tanta malicia tem-
9 novembre 1389 .
Gli raccomanda
ser Francesco Gri-
Hporum virtutibus favor tanto propensior quanto magis vide-
foni, mus probos et bonos in hac societate mortalium rariores. hinc
est quod cum multe virtutis et experientie vir ser Franciscus ser 15
Ugolini de Sancto Miniate, michi meritis suis fraterna dilectione

(1) Non ci inganneremo identifi- (Sei sonetti di P. Z. canc. del com. di


cando costui col tristo Iacopo d'Ap- Bologna &c., Bologna, 1887). Ma so-
piano. E con queste parole il S. allude pra di lui molt'altri documenti noi
forse al suo vivo desiderio di posse- abbiamo riuniti; ed il luogo ch'ei tenne
dere quel codice del De civitate Dei di ai suoi giorni nella società letteraria
sant'Agostino,del quale è questionenel- non solo di Bologna ma di Romagna,
l'epistola scritta appunto al d'Appiano. ci consiglia a discorrerne più larga-
(2) Fra le epistole dirette dal S. a mente ne' Corrispond. del Salutati, VI.
Pellegrino di Giovanni Zambeccari, cit- Sulla data della presente epistola
non può correr dubbio veruno. Già
tadino bolognese, è questa la più anti-
ca; ma dobbiam ritenere che parecchie dicemmo infatti,lib. IV, ер. XIII, I, 294,
altre, a noi non pervenute, l'avesseronota 2, come da documenti autentici
preceduta. Dello Zambeccari, ele- risulti che lo Zambeccari fu nel 1389
gante ed erudito scrittor latino ed eletto a coadiutore di ser Giuliano
insieme poeta volgare non disprege- Zonarini, cancelliere del comune bo-
vole, già tratto il FANTUZZI, Notizie lognese. Egli copriva del resto da
degli scrittori bolognesi, VIII, 230 sgg.; qualche tempo in patria una carica
e più recentemente L. Frati, il quale assai importante, quella di notaio delle
ne pubblicò per nozze alquanti sonetti riformagioni.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 215

coniunctus, desideret in conspectu vestre civitatis suam virtutem


ostendere, honorabilem amiciciam vestram affectuose deprecor et
exoro, quatenus amore mei placeat efficaciter operari quod idem
ser Franciscus ad officium capitaneatus vestre Montanee nomi- chebramaottenere
l'ufficio di capita-
no della Montagna
5 netur cum tali proportione salarii, quod ipse possit suum hono- bolognese.
rem saltem sine damno, ex quo cum laboribus mortalis crescit
inopia, conservare (1). michi vero rem adeo gratam adeoque ac-
ceptabilem facietis, quod exinde reddar vobis cunctis temporibus
obligatus. Florentie, die nono novembris.
10
Audio te consocium additum ser Iuliano (2). gratulor utrique, Si rallegra poi
secolui della sua
quod ille laborum assecutus sit talem sublevatorem et quod tibi recente elezione a
cancelliere,
tam felix societas contigerit. te autem monitum velim quod estrarsi
lo esorta a mo-
semper ser Iuliano deferas, presens et absens, bonis et honora- verso loossequente
Zonarini,
suo collega anzia-
bilibus verbis eum collaudes et memento ad ardua verissimum no.
15 iter fore per humilitatis gradus ascendere. vale (3).
Colutius Pieri cancellarius florentinus.

ΧΧΙ.

AL MEDESIMO .

[Mgl. c. 82 A.]

20 Insignis eloquentie viro ser Peregrino de Zambecariis


cancellario communis Bononie, fratri meo carissimo et optimo.
Firenze,
RATER optime. egregius et magnificus miles dominus Vannes 24 novembre 1389.
FRAT
de Castellanis (4) desiderat in officio potestarie civitatis Bononie Vanni Castella-
ni , bramando esser
se exercere . vir quidem alti animi et magne prudentie est, et, eletto podestà di
Bologna,

(1) Di ser Francesco di ser Ugolino, (3) Il cod. Magliabechiano ci ha


amico del S., diam notizie nelle note conservata la risposta dello Zambec-
dell'epistola a lui diretta. Le ricerche cari in data del 14 novembre. La
da noi tentate nell'Archivio di Stato pubblichiamo in App. n. VI.
di Bologna per verificare se gli fosse (4) Così dai documenti conservati
poi toccato l'ufficio che sollecitava, nel R. Archivio di Stato in Bologna
riuscirono infruttuose. (arch. del Comune, Giurisdiz. del po-
(2) La nomina dello Zambeccari era destà, libri d'atti giudiziali del podestà;
adunque allor allora avvenuta. dieci volumi, di cui otto segnati coi
216 EPISTOLARIO

edessendodegnodi
quest' onore, me quod inter nostri temporis homines conspicuum est et rarum,
ritaditrovarnello
Zambeccari ogni adeo pecunie dominans, quod illa noverit uti, non ipsam congre-
aiuto.
gare (1). eapropter te rogatum velim quatenus pro honore tanti viri
quanta potes cum efficacia totisque viribus opereris. et presertim
id sit tibi cure, quod primus inter nominandos, cum vota discu- 5
tientur eligentium, proponatur. vale felix et mei memor. Flo-
rentie, die decimoseptimo novembris.
Colutius Pyerii cancellarius florentinus.

nn . 279, 334-335 , 337-342 e due senza bre 1387: cf. Arch. di Stato in Fi-
segnatura), come dalle attestazioni renze, Miss. 20, C. 199 A, 1o agosto,
degli storici cittadini, che però ne ci- <<<Regine Hungarie >> e SER NADDO,
tano assai scorrettamente il nome e Ricordi in Delizie cit. XVIII, 87) .
la patria (cf. Ghirardacci, op. cit. Del 1388 estratto de' priori (Delizie
lib. XXVI, II, 434), risulta che il ma- cit. XVIII, 102) e mandato ambascia-
gnifico e nobile cavaliere messer Vanni tore a Bologna, a Venezia ed a Pa-
diMichele Castellani dell'Ancisa entrò dova (Dieci di Balia, Legaz. e Commiss.
in ufficio come podestà il 18 marzo 1390 I, c. 87); del 1389 è vicario d'An-
per il tempo di sei mesi. L'epistola ghiari (Reg. extrins. 1385-1408, с. 21 B,
presente apparterrà dunque, il che vien I febbraio); del '93 con Donato Ac-
confermato da altre prove, allo scorcio ciaiuoli porta al conte di Montefeltro
del 1389. Anche di essa ci ha conser- l'intimazione di non molestare più
vato la risposta il cod. Magliabechiano; oltre Giovanni Gabrielli (Miss. 22,
noi la rechiamo in App. n. VII. c. 106 B, 5 maggio) ; e poscia viene
(1) Vanni de' Castellani sembra incaricato di prender il luogo di Bi-
fosse davvero meritevole di si fatte liotto Biliotti nel maneggio degli affari
lodi. Certo ei fu un de' più cospicui di Lucca (Miss. 22, с. 106 B, 20 giu-
cittadini che Firenze abbia vantati sul gno); quindi è eletto capitano di Vol-
cadere del Trecento. FigliodiMichele terra (Reg. extrins. 1385-1408, с. 16 A,
di Vanni di ser Lotto, mercante sti- 20 agosto). Sulla metà del 1394 va
mato, nipote di Lotto, uomo molto ver- vicario di Valdinievole (Reg. extrins.
sato nelle politiche faccende, egli entrò 1385-1408, C. 19 A ; Miss. 23, c. 88 A,
prestissimo nella via degli onori e 12 novembre). Di nuovo priore, anzi
delle pubbliche cariche. Ammesso a gonfaloniere di giustizia nel 1398
godere gli uffici collo squittinio del (Delizie cit. XVIII, 179), l'anno dopo
2 febbraio 1381 (Delizie d. erud. tosc. va podestà di Pistoia (Reg. extrins.
XVI, 145), lo vediamo tre anni dopo 1385-1408, c. 17 A, 13 settembre) ; nel
mandato come capitano di guerra 1406 è di nuovo gonfaloniere (Delizie
contro Marco da Pietramala (STE- cit. XVIII, 266 ; cf. XX, 131). So-
FANI, Cron. lib. XII, rubr. 92 in Delizie stiene nel 1408 un'importante amba-
cit. XVII, 59) . Due anni appresso la sceria a re Ladislao (SALVIATI, Ist. in
Signoria lo spedisce ambasciatore con Delizie cit. XVIII, 302). Del 1414 è
Gherardo Buondelmonti e Filippo estratto nuovamente in gonfaloniere
Corsini al re di Francia (26 settem- (Delizie cit. XIX, 32).
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 217

ΧΧΙΙ.

AD UBALDINO BUONAMICI (1).

[L¹, c. 93 A; L3, c. 49 A; R1, c. 30A; cod. Viennese 3121, c. 150A; cod. Bolo-
gnese 182, c. 81 A; Mehus, par. I, ep. xxvIII, pp. 141-144, da R' ; MEHUS,
S Epistola o sia ragionamento di m. Lapo da Castiglionchio, App. doc. XVI,
p. 203, da L3 e R'.]

Venerabili viro domino Ubaldino priori Sancti Stephani.


IR venerabilis, doctor egregie ac dulcissime pater mi. non Firenze,

VIRpossem exprimere quanta me iocunditate perfuderint ami- 24 novembre 1389 .


Gli fu gratissima
la sua lettera,
10 cabiles littere tue; iocundum equidem michi fuit in domini Lapi
7. Così L ; L R Domino Ubaldino priori sancti Stephani V Litera dirrecta (sic) per
ser Colutium cancellarium Florentinorum suo nomine domino Ubaldino priori sancti Stephani
8. L¹ mi pater 9. L3 l'e di possem in rasura. LR amicabiliter 10. L M
omettono in

(1) Parecchi argomenti concorrono dalla elezione del nuovo pontefice,


a farci riputar scritta nel 1389 que- sulla cui benevolenza sapeva per più
st'epistola. Lapo, creato dal pontefice e varie ragioni di poter contare, erasi
avvocato concistoriale e senatore di recato a Roma; donde a mezzo di-
Roma, sottrattosi per caso alle insidie cembre partiva per recarsi insieme a
d'un servo infedele, fattosi instrumento Bosone da Gubbio in Germania am-
de' suoi implacabili nemici, moriva basciatore di Bonifazio IX al re dei
poco dopo (27 giugno 1381), prostrato Romani (Arch. di Stato in Firenze,
dagli anni e dai travagli, ed in omaggio Miss. reg. 21 bis, c. 12 A, « Pape », 28 di-
ai suoi ultimi desideri era sepolto cembre). Ancora: Coluccio fa qui
nella chiesa di S. Francesco (cf. Diario cenno dell'andata a Roma d'un'am-
d'anon. fior. p. 426; MEHUS, Rag. cit. basceria fiorentina, ed i documenti ci
P. LVI ; F. A. VITALE, Storia diplom. attestano che precisamente il 4 dicem-
de'senatori di Roma, Roma, 1791, par. II, bre 1389 partirono alla volta della
p. 339 sgg.; PERRENS, op. cit. V, 361). Città eterna m . Giovanni de Ricci,
Ora se la necessità di dare nuovo e m. Donato Acciaiuoli e con loro altri
più onorevole asilo alle sue ossa fa- due egregi cittadini, onde presentare
cevasi già sentire imperiosa « post al nuovo papa i rallegramenti del
«pauculos annos », come il S. asse- comune (cf. SoZOMEN. PIST. Spec. hist.
risce, non si andrà errati congettu- in MURATORI, Rer. It. Scr. XVI, 1141;
rando che a tanto s'inducesse il Buo- SER NADDO, Ricordi in Delizie cit.
namici non più di sette od otto anni XVIII, 113 &c.; Miss. 21 bis, c. 7 в).
dopo la morte di Lapo. Ma noi È ben lecito dunque concludere che
sappiamo che il priore di S. Stefano l'epistola al Buonamici, dettata dal S.
a Ponte nel 1389 appunto, attiratovi il 24 novembre 1389, sia stata da lui

Coluccio Salutati, II. 14


218 EPISTOLARIO

che risveglid in lui nostri redire memoriam. quem enim tulit nostra civitas studio-
lamemoriadi Lapo
daCastiglionchio, rum nostrorum et eorum que ad eloquentiam pertinent indaga-
non men
comeletterato, co-
noscitore dell'an- tiorem ? quis sibi poeta non notus, imo non tritus ? quis Cicero-
tichità,
nicarum rerum peritior (1), quis hystoriarum collectione fecundior,
quis moralium preceptorum imbutior ? Deus bone, quanta dul- 5
scrittore
simo,
forbitis- cedine quantaque soliditate sermonis,quanta demum promptitudine,
cum dictaret et officio scriptionis incumberet, affluebat; quam
splendida vocabula, seu propria seu novata sibi, dum scriberet,
suppetebant; quantus exundabat ornatus, quales quanteque sen-
tentie; denique quis totius orationis splendor, qualis varietas quan- 10
taque maiestas ! non pugnabant, sed conveniebant illic
humentia siccis,
Mollia cum duris, sine pondere habentia pondus (2).

particolarmente di o si videres aliquam ex multis, quas aliquando dictavit, epistolis,


epistole,
crede michi, nulli tibi videretur in stilo posterior, ut aut quicunque 15
che famoso quale compararentur equaret, aut vinceret (3). quis autem, postquam,
decretalista,

omissis nostris studiis, ad Decreta se contulit, quantum iam natu


professore ed av-
vocato. grandis profecerit, explicabit ? (4) tu michi testis qualia perdocebat
in scolis quantaque apud tribunalia ventilabat ! (s) scio quod nullus
4. L3 omette quis fecundior, ma la frase fu aggiunta in margine. 7. V dicti-
taret 9. V circumdabat 14. V dictabat LIL3 R epistolas 15-16, M aut cuicumque
compararetur 16. V compararetur 18. M profecerat

affidata agli ambasciatori, che si po- gli studi letterari per i giuridici, « in
sero nove giorni dopo in cammino << quattro anni ad alto grado di dot-
alla volta di Roma. <<<torato». Ed in patria, come attesta
(1) Sono note le scoperte fatte da il figliuolo, ei lesse sacri canoni per
m. Lapo d'orazioni ciceroniane che un ventennio e più, « salariato ... e
nel 1350 regalo al Petrarca: cf. DE « alcuna volta senza salario » ; MEHUS,
NOLHAC , Pétrarque et l'humanisme, Rag. cit. p. 140; PREZZINER, Storia del
Paris, 1892, chap. V, p. 184 sgg. pubbl. Studio di Firenze I, 12 sg.
(2) OVID. Metam. I, 19-20. (5) Del 1368, mentre Ubaldino fre-
(3) « Grande dittatore >> è chiamato quentava lo Studio fiorentino (cf. GHE-
Lapo anche dal figliuolo Bernardo RARDI, op. cit. p. 333), Lapo spiegava
(MEHUS, Rag. cit. p. 140); ma delle dalla cattedra il Sesto e le Clementine.
epistole sue nessuna ci è pervenuta. Dovette nascer allora fra i due quel
(4) « Buono gramatico, miglior re- reciproco affetto, di cui Lapo stesso
<<
« torico ... oratore, autorista e morale piacquesi dare indizio, citando spesso
<<famoso, acuto loico », Lapo non trovò nelle « Allegazioni » sue (cf. MEHUS,
difficoltà ad ascendere, abbandonati op.cit.p. xxxv)l'autorità del Buonamici.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 219

in legendo profundior, in patrocinando nullus acutior, nullus in


Che se di ciò
consulendo subtilior. utinam litteratoria contentus militia, nun- fosse stato pago,
quam ad ambitionis tumidos spiritus animum applicasset ! vixisset non avrebbe cal-
cata la via dell'esi-

in patria pacificus et immotus, nec ipsum vidissemus extorrem lio,


5 plus quam etas eius ferret in agibilibus laborare. non esset nunc to,
noncome
sarebbe igno-
è adesso ,
ignotus sue sepulture locus, sed in patria cum suorum maiorum ilsorgerebbe
suosepolcro,in ma
ce-
ossibus quievisset, aut novo monumento celebrem sibi locum et città
lebre natale.
luogo, nella
suis posteris in aliqua civitatis nostre basilica possideret. (1) nunc
autem, proh dolor! cum tantus vir in urbe Roma diem clau-
10 sisset extremum, non dicam etate altera, sed post pauculos annos,
vix etiam cum diligentia suum potuit reperiri sepulcrum. minima Non è però que-
sto gran danno,
quidem, si ad ipsum spectemus, imo nulla prorsus iniuria ; in-
stitutione siquidem naturali nichil ferme defensionis nostri corporis
in nostris manibus situm est ; post fata vero nullam prorsus, quid
15 de nobis, sive corpore nostro fiat, nobis potentiam reservamus.
totum corpus, quod terra est, dedit Deus filiis hominum, ut quan-
tum ex hoc pertinet, toti ex alterius arbitrio pendeamus.
Et ut ad id quod tangebas paulisper accedam, non fabricemus poichè a procac
mora e non un ter-
nobis terrestrem sepulturam corporis, sed celestem patriam in restre sepolcro
dobbiamo mirare.
20 excelsis. nam si, ut veraciter atque pie dictum est, opera nostra
sequuntur nos (2), conemur, non confidentes in homine, quod ma-
ledictionis est (3), sic operari cum vivimus, quod morientes eternam 1

patriam habeamus ethodiernum, non crastinum, cogitemus. omnia


siquidem transitoria crastina sunt, eterna vero semper hodierna dici
25 debent, quibus equidem non fluit tempus, sed in illa eternitatis
immutabilitate posite nichil expectant in se crastinum, cum asse-
cute fuerint eternum . hec hactenus.

3. R¹ timidos V ad ambitionem status tumidos animos 5. M agilibus Vlabo-


raret ed omette nunc 7. V omette novo 9. autem] M vero L¹ pro hoc 13 M
S

V romana 10. L¹ R¹ omettono post 12. R¹ expectemus 14. L3 M omettono in


V facta e in margine : alias fata 15. V sine e in margine : alias sive 21. L¹ dopo
non dà pro 24. R¹ V quidem L L R invece di semper recano quidem

(1) Toccando nel Rag. par. III, p. 58, fatti, ma non certo del 1345, come
dell'arma di casa sua scolpita nella affermerebbe l'iscrizione che in essa
facciata di S. Croce, Lapo scriveva: si legge, quale è riferita dal MEHUS
<< nel qual luogo, se Iddio il concede, (op. cit. p. LVII).
<<<intendo di fare una cappella, e ivi (2) IOHANN. Apoc. XIV, 13 .
« la mia sepoltura » . E la eresse di- (3) Cf. IERON. XVII, 5 .
220 EPISTOLARIO

Affida agli am- Et cum istuc oratores nostri communis veniant, nichil ulterius
basciatori fioren-
tini l'epitafio che
ha composto per addam, nisi epitaphium illius clarissimi viri, quod, te iubente,
Lapo,
dictavi. quod si denario comprehensum est numero, qui quidem
maxime et inter compositos numeros prime perfectionis est, cum
perfectissimi viri perstringat laudes, aptissime factum est. tibi 5
eloda inUbaldino
a pietà verso il autem quas commendationes dixerim profecto non habeo, qui
Idefunto maestro.
solus hoc nostro tempore, quo, sicut previdit Apostolus, homines
amantes sui sunt (1), cunctos exemplariter monuisti non debere
dilectiones finiri cum vita, qui tam ardenter diligas et memoriam
et cineres defunctorum. vale felix et me domino nostro suppli- 10
citer recommenda. Florentie, die vigesimoquarto novembris.
EpitafiodiLapo. Castilionchiades hoc sera et postuma Lapi
Progenies, Lapus, marmore subtegitur (2) :
Optimus eloquio, sacri Helyconis alumnus,
Et calamo scribens vix Cicerone minor. IS
Canonici iuris doctor sagaxque patronus,
Maximus et cathedra maximus atque foro.
Quem studio partis guelphe Florentia pulsum
Vidit et ingemuit, nunc pia Roma tenet.
20
Doctori propria celebri pietate notandus,
Hunc Ubaldinus constituit tumulum (3) .

1. L¹ oratoris corretto in oratores R¹ comuniis Vomette communis e scrive venient


2. R¹ illis carissimi 5. R¹ perfectissimum ed omette est 7. Vprovidit 9. RV
dilectionem M delectiones 11. M vigesimaquarta V omette la data ed all'epitafio
prepone questa rubrica : Epitaphium sepulture domini Lapi sepulti in urbe 12. L R
omettono l'epitafio . V Castilionciades 13. Vprogenie 14. V elichonio 15. V
minus corretto d'altra mano in minor 20. L3 VM proprie

(1) S. PAUL. II Ad Tim. III, 2. dre era già morto.


(2) Di qui il MEHUS (op. cit. p. xxxiv (3) Quest'epitafio prima che dal
sg.) trasse argomento a congettu- Mehus fu pubblicato dal LAMBECIUS,
rare che Lapo sia venuto alla luce, Comment. de bibl. Caes. Vindobon. lib. II,
allorchè Lapo d'Albertuccio suo pa- cap. VIII, p. 940.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 221

XXIII .

A PELLEGRINO ZAMBECCARI ( 1).

[Mgl. c. 104 A; N', C. III A ;


R2, c. 120 A; cod. della bibl. Imp. di Vienna 3121, c. 72 A.]

5 Insignis eloquentie viro Peregrino de Zambechariis cancellario


communis Bononie fratri meo dulcissimo et optimo.
MICABILES et vere caritatis affectibus exardescentes litteras Firenze,
2agosto 1390.
A tuas, vir insignis, frater et amice karissime, dum excelsos Lesse avidamen-
telesue lettere,
dominos meos ad natalicia sancti Felicis martyris, ut est ingens
10 huius civitatis religio (2), veneranda prosequerer, media in via, primo
5. Così Mgl.e V in calce all'epistola, ma infronte Magl. Lictera responsiva ser Colucii
V anepigrafo. N Eloquenti viro Peregrino Zanbechario cancellario Bononiensi R2 Pere-
grino Zambecchario cancellario Bononiensi 7. R2 mirabiles e così Ni dove però si leg-
geva prima amicabiles

(1) « Infino del mese di luglio co- di ciò loZambeccari, che l'anno prima,
<<minciò in Firenze nell'anno 1390 mentre la peste tormentava Bologna,
« infermità di pondi e i medici diceano erasi rifugiato a Faenza, scrisse al S.
<< ch'era ramo di pestilenza ... Era un affettuoso viglietto, già edito dal R1-
«questo male a colui che l'avea con GACCI, par. I, ep. LXVI, p. 155 , e da
« gran doglie di corpo, donde seguiva noi riprodotto in App. n. VIII, per
<<grandi e dolorosi rammarichi e molti pregarlo ad affidare a lui, poichè egli
« uomini e donne e fanciulli uccise e persisteva nel proposito di restare in
«durò infino passato mezzo settem- Firenze, i più teneri fra i suoi figliuoli.
« bre » . Così PIER MINERBETTI, Cron. A questa preghiera risponde il S. col-
in op. cit. c. 231, con parole forse l'epistola presente.
misurate troppo per esprimere la fe- (2) Niun documento a noi noto at-
rocia del morbo, che, invasi la città ed
testa che il di di san Felice, 29 luglio,
il contado, mieteva tante vittime da fosse così solennemente festeggiato
indurre il 9 settembre la Signoria a dai Fiorentini, come il S. asserisce ;
chiedere al pontefice certe indulgenze SANDRO BENCINI, che sui primi del
pei moribondi, « cum ... manus Do- sec. xv metteva in rima « le Feste
<mini tangat nos et horrenda pestis « comandate>> (cod. Marucell. C. 242,
«urbem nostram et omnes pene ter- c. 122 B), neppur lo ricorda. Vero è
« ritorii nostri fines invaserit et depa- cheil giorno avanti ricorreva la « festa
« scat »; Arch. di Stato in Firenze, Miss. « fronzuta » di s . Vittorio, celebrata con
21 bis, c. 92 в, « Раре ». Udita notizia pompa in memoria della vittoria ri-
222 EPISTOLARIO

letus, quia tue fuerant, accepi; deinde sic pergens avidissima le-
che di trecosetrat- ctione percurri. in quibus quidem tria precipue, nunc discutienda,
tavano :

della poca cura con suscepi. primum est, quod te non bonum custodem lubricarum
cui egli aveva cu-
stodito isuoi beni ; divitiarum fuisse testaris; secundum, quod tres ex filiis meis, vi-
deldesiderio d'aver
pressodisètrefigli tande pestis gratia, Bononiam ad te mittam et affectuose postulas 5
di Coluccio;
et amplissima liberalitate deposcis, de quibus paucula respondebo ;
del proposito di tertium, in quo paulisper immorabor, est, ut tuis utar verbis, te
quest' ultimo di

nonfuggir Firenze
infestata dalla pe- mestum audisse Florentie multos ex peste cadere meque vario et
stilenza.
non forte rationabili innixum esse proposito ad evitandam pestem
aeris mutationem non conferre ; monens quod si illud pro me muta- 10
turus non sum, pro salute tamen liberorum meorum mobilis fiam.
Se ha dato fondo
al suo patrimonio Et ut per ordinem ista pertractem, si divitiarum malus custos
in lodevole guisa, fueris illas in usus honestos effundendo, non te peniteat, non velis
aliter te gessisse. non enim quantum, sed qualiter expensum sit
in sapientis vel optimi viri rationibus inserendum est; turpe di- 15
spendium est male denarium expendisse; bene vero totam con-
sumpsisse substantiam nunquam esse poterit non honestum. melius
est totum quod et parentes hereditarium dimiserunt et coniuncto-
rum vel amicorum liberalitas attulit aut dispositione legum accessit
seu fortuna dedit vel comparavit industria, honesta ratione consu- 20
non

sene; deve doler- mere quam thesauros inextimabiles congregare. parum interest
fimum accumules an thesaurum, si finis utriusque fuerit solum-
modo conservare. habeas itaque tecum rationem; et si divitias
in res honestas vel expendisti collectas vel colligendas neglexisti,
anzi andarne lieto
e superbo. gaude et letare et hinc habitum liberalitatis et virtutis acquisivisse 25
maximi precii facias. sin autem, quod de tali viro credendum
non est, vel iuventutis fervor vel alia humane fragilitatis inscitia
te sinistrorsum egerit, dole tecum: non hoc videlicet effudisse
pecunias, sed male potius vel turpiter egessisse. te tamen ita
1. pergens] R2 legens 3. V omette est 8. R2 omette mestum Mgl. V audivisse
9. Mgl. R2 V innexum 10. R2 illum corretto in illud 11. V sim Mgl. liberoru
corretto in liberorum 15. Mgl. omette in e viri 22. V cumules - sit 25. Mgl.
R2 V omettono et dopo gaude V adquisisse 26. Vomette precii Mgl. cred. de tali viro

portata nel 1364 a Cascina sui Pisani gassero e che san Felice venisse così
(cf. lib. I, ep. vI, I, 16) . Egli è pro- a condividere con san Vittorio onori
babile che i festeggiamenti si prolun- che a lui non spettavano.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 223

coneris erigere, ita mentem a sensibus elevare, quod turpitudinem


excutias, pecuniam vero parvipendere non dediscas. magni qui- animo È degno d'un
generoso il
dem et preclari animi est non desiderare divitias, sed maximi disprezzarchezza, la ric-
contempsisse. quamobrem gaudeo quod tibi videam illam animi
5 magnitudinem non deesse circa divitiarum usum, que debet et
potest a sapientibus expeti vel in amicis et benivolis exoptari.
ecce enim tres filios meos postulas, uxoris tue cura et diligentia (1), segno
Pellegrino ne da
coll'offerta
annis, non mensibus, non extorte, sed gratissime, non turbata, sua,
sed leta fronte, sicut scribis, sed longe magis sicut teneo, nu-
10 triendos. pro quo quidem habeo tibi gratias, et hec tante huma- quanto
che eglimerita;
apprezza
nitatis et dilectionis oblatio michi non recepti solum, sed maximi
muneris perpetuum instar erit; et tanto magis quanto clarius mecum
ipse cognosco non ex aliqua beneficiorum vicissitudine prodere,
sed solum ex liberalitate propria manavisse. moneo tamen quod, ma i benefici non
sono ben collocati,
se superflui ;
15 ubi ratio gratitudinis et debiti non astringit, in beneficiis collo-
candis non dilectionis magnitudini, sed potius indigentie consulas.
non enim solum

Inique comparatum est, hi qui minus habent


Ut semper aliquid addant divitioribus ;

20 ut inquit Comicus (2), sed etiam divites divitibus elargiri non li-
beralitatis officium, sed utilitatis potius commertium est. quod
pleno superinfunditur, effluit; quod autem transfertur in vacuum,
diutius manet. est michi per Dei gratiam ingens et onerosa fa- ile tale è appunto
suo caso.
milia, est et unde domi possim et foris, donec presens fortuna
Ei gradisce dun-
25 manserit, educare. ego, sicut in civilibus stipulationibus conceptum que, ma non acco-

est, quicquid obtulisti habeo acceptumque tuli ; ego tibi perpetuo glie l'invito.

2. R2 parumpendere 10. Mgl. omette quo 11. Mgl. dilectionum Vaggiunge


non in marg. dopo recepti 13. V hoc non 15. Mgl. N¹ R2 dopo astringit di
nuovo quod 18. R¹ hii 19. R2 V omettono semper e scrivono add. aliq. 21. R2
cõmer (sic) 22. N¹ superfunditur N¹ R2 vacuo

(1) Era costei Orsina di Giovanni Mem. histor. in MURATORI, Rer. It.
Codecà, che Pellegrino avea sposata Scr. XVIII, 194. L'Orsina allietò il
nel 1384, il di stesso in cui Matteo marito di parecchi figliuoli e morì
Grifoni menava in donna Elena di lei nel 1405 .
cugina : v. MATTHEI DE GRIFFONIBUS (2) TERENT. Phormio, I, 1, 41-42 .
224 EPISTOLARIO

remanebo ad vicissitudinis officium obligatus; tu acceptilatione,


si per epistolam potest legitime interponi, liberatus esto (1). hec
hactenus.
Torna poi a di-
sputare della uti-
Nunc ad illud ultimum veniam, in quo te virum cordatissimum
lità di fuggir i luo-
ghi appestati. et ferme totum mortalium genus, quod contra me sentire videtur, 5
admiror. ais enim me non rationabiliter opinari, quod ad eva-
dendum pestem aeris mutatio non sit bona. hoc ego si negavero
Che l'aere cor-
rotto cagioni il sique contendere voluerim has egritudines, quas pestilentes dicunt,
morbo non è di-
mostrato; non extrinseco aeris vitio inferri vel conversatione per contagium
serpere, sed potius ab intrinseco principio vel celestis influentie 10
violentia proficisci, quis rationabiliter poterit contrarium demon-
poichè leinfezioni
non hanno cause strare ? nam, cum nulla sit visibilis causa putredinum vel aliorum
visibili,
accidentium, cur aerem dicere valeamus infectum, celum, solem
et innocua sidera criminari? quod si verum est, cum quodlibet
elementorum infinite quodammodo fortius sit superne impressioni 15
esipossono ascri-
vere agli astri, co- resistere quam corpora nostra mortalia, cur aeri dementes ascri-
me all'aere.
bimus et non ad certam positionem siderum, etsi non sensibilius,
longe tamen rationabilius, revocamus, ut iam non oporteat aerem
fugere, sed celi siderumque potius malignitatem et iniuriam devi-
tare ? et si iuxta mathematicorum vanitatem cuilibet connascitur 20
fatum suum, quid prodest hac vel illac discurrere, cum semel
impressum non possimus quin semper inhereat removere ? sed
Maeglinonnega
che la fuga possa
hec dimittamus. nunquam enim pertinacius ista contendi. nec
giovare.
inutile, Lastima dixi aerem pestilentem effugere bonum omnino non esse; sed
ita tamen fatear bonum, quod hoc effugium certissime teneam ad 25
evitandam mortem penitus non conferre. in qua re tuam et alio-
rum cum prudentiam, tum fidem, tum christiane religionis aucto-

1. V omette tu 2. Mgl. R2 V leg. pot. 6. ais] V vis 6-7. R2 V eva-


dendam 7. R2 hec e negabo corretto in negavero 12. V visib. sit 13. R2 V
solent 17. V sensibus 20. V cum nasc.; ma in margine connasc. 22. N¹ pos-
sumus 24. V omette esse 26. N evitandum 27. cum] R2 V tum Mgl. com-
prudentiam

(1) L' « acceptilatio » è uno de' modi, la ragione, per la quale il S. sog-
con cui, secondo il diritto romano, giunge un « se ». Cf. Instit. lib. III,
vengono sciolte le obbligazioni ; ma tit. xxx, « Quibus modis tollitur obli-
solamente quelle verbali però ; ecco <<<gatio ».
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 225

ritatem doctrinamque requiro. audite parumper ex divinarum poichè,


stificano come te-
le sante

Scripturarum oraculis depromptam, ni fallor, non meam, sed san- Scritture,


ctissimorum doctorum veram et claram sine dubitatione senten-
tiam : cuncta Deus secutura presciens ante secula decrevit qualiter
5 per secula disponantur. Gregorii verbum est hoc ex Moralium
librorum duodecimo . glosa, si potes; dic, ut tuo blandiaris
errori, hoc ad hominis mortalis vitam nullatenus pertinere. sed
audi quid subdat: statutum quippe iam homini est vel quantum
hunc mundi prosperitas sequatur vel quantum adversitas feriat.
10 et apertius paulo post subinfert: statutum quoque est quantum in
ipsa vita mortali temporaliter vivat (1). quod si, ut catholice et
verissime tenendum est, fixe et immutabiliter statuit ab eterno Dio ha stabilito
ab eterno il ter-

Deus, quando quelibet anima de sue carnis corruptibilis sarcina ciascun


mine della vita di
uomo.

liberari debeat, nec ipsam in hac corporis et anime coniunctione,


15 quam vitam dicimus, ultra prefixum terminum omnino tenere
possimus; nec, dato quod prius possimus excutere, continget un-
quam vitam ante finem dati temporis terminare, quid prodest
fuga quam dicitis, cum, quoquo te verteris, non possis illum di-
vine dispositionis et prescientie Dei terminum commutare ? sed
Si obbietterà
20 insurgent hi pavidi discursores, qui sibi non in Deo, sicut decet, forse dai sosteni-

sed in suis vanis erroribus salutem ponunt, et hec mecum con- tori dell' opposta sentenza

festim reducentes ad calculum dicent me contra sensum et expe-


rientiam disputare. nonne videmus, inquiunt illi, quod ex eis qui de'
che rimasti
più muoiono
che de'

in loco pestis remanent longe plures sine comparatione cadunt fuggitivi ;


25 quam ex illis qui ad salubrem aerem confugerunt ? ego autem
audacter affirmem, quod si cuncti qui remanserunt aufugissent, tot ma si risponde che
soli perdon la vita
prorsus ex ipsorum numero et solos illos qui in peste decesserunt quelli che dove-
fuisse penitus morituros et illos ipsos, qui fugientes se gloriantur

1. ex] V et 6. V libro N¹ reca glosa si potes dopo pertinere 8. N quod


subdit 10. est] V esse 13. Mgl. N¹ corrupt. carn. 14. N deb. lib. R2 co-
niunctionem 16. Mgl. N¹ V possumus N¹ unq. cont. 17. N¹ dopo terminare dava
sed insurgent discursores, che fu cassato. 18. Mgl. N¹ R2 fugam Vdicis quo
Mgl. ullum 23. nonne] N R2 nunc 25. N omette ad 26. Mgl. R2 V reman-
serant 27. Mgl. dopo peste interpola remanserunt 28. Dopo qui Mgl. scrive fue-
runt ed omette poi fugientes - quia

(1) S. GREG. Moral. lib. XII in Iob cap. XIV, cap. II, 393 in Opera, I, 986 .
Coluccio Salutati, II. 15
226 EPISTOLARIO

et gaudent evasisse, eodem modo vivere, si mansissent. pauciores


ex illis pereunt, quia plurium dies adhuc ad id temporis non
venerunt.

La fuga dunque
è senza vantaggio. Prodest igitur hoc tuum laudatum effugium, non ut mors
evitetur, si immineat, sed si tunc temporis futura non est; non 5
ut vivant qui fugiunt, quorum adhuc hora non venerit, sed ut
aliter vivant. quanti autem hoc bonum sit, illi viderint qui fugam
istam tam avide sequuntur et laudant. michi autem adeo parvi
Eglividegià cin-
que pestilenze ge- precii semper fuit, quod cum iam quinque pestes generales eva-
nerali eduna
ticolare; par- serim et unam particularem (1), nunquam tamen fugiendum duxe- 10
nè cercò
mai di evitarle .
rim, nunquam locum pestis adire recusaverim vel amicos ex morbis
etiam pestiferis laborantes destiterim visitare; semper hac fide plenus
hacque sententia confisus, quod constituerit michi terminum Deus,
qui preteriri non poterit (2), et quod me nec prius nec aliter evo-
Meglio sarebbe
riconoscer nellepe-
cabit, quam ab ipso fuerit ante secula destinatum. o quanto melius 15
stilenzelavendetta
divina e cercar di esset cogitare quod ignis, grando, fames et mors, hec omnia ad
placarla;
vindictam super iniquos creata sunt et recordari quod iustitia li-
berabit a morte (3), converti ad Dominum et flere super peccatis
suis! nam et morti, non quam ab eterno providerat Deus, sed
Cosicome
chia, fece Eze-
atte- quam Ezechias rex merebatur, sicut vult Gregorius (4), additi sunt 20
stano s. Gregorio quindecim anni. audivit enim Deus orationem eius et vidit la-
e s. Agostino. crimas suas et sanavit eum (s). vel, ut Aurelii sententiam referam,

1. R2 V dopo pauciores aggiungono igitur 2. V qui 4. N¹ R2 omettono hoc


Mgl. V omettono tuum 5. si ] N Ra sed 6.Mgl. omette ut dopo sed 8-9. N¹ parvi
prec. ad. 10. N dux. fug. Vfugiendam 11-12 . N¹ et. ex morb. 13. N¹ deus
term. 17. quod] V quia 19. R2 V previderat 21. N omette anni

(1)Pubblicando l'epistola dello Zam- occorse in Italia, I, 188 sgg., 218,


beccari, a cui la presente risponde, 226, 233, 240. L'epidemia particolare,
il RIGACCI l'assegna al 1383 ; er- cui il S. allude, è fuor di dubbio
rore ch'egli avrebbe evitato se questo quella che imperversò a Viterbo nel-
passo gli fosse venuto sotto gli occhi. l'anno 1369, già da lui ricordata nel-
Se infatti la prima apparizione della l'ep. XVIII del lib. V (p. 91 di que-
peste nera in Italia data dall'anno 1348, sto volume).
l' invasione del 1383 non può es- (2) Іов, XIV, 5 .
sere che la quarta, essendo essa stata (3) Cf. Prov. Χ, 2 .
preceduta da altre due « generali », (4) S. GREG. loc. cit. e cf. Reg. IV,
quelle degli anni 1360-63 e 1373-74. XX, I.
Cf. CORRADI, Annali delle epidemie (5) Cf. Reg. IV, xx, 5 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 227

secundum quasdam futurorum causas moriturus erat Ezechias, cui


Deus addidit quindecim annos ad vitam; id utique faciens quod
ante constitutionem mundi se facturum esse presciebat et in sua
voluntate reservabat. non ergo id fecit quod futurum non erat;
5 hoc enim magis erat futurumquod se facturum esse presciebat. nec
tamen illi anni additi recte dicerentur, nisi ad aliquid adderentur
quod se aliter in aliis causis habuerat. secundum aliquas igitur
causas inferiores iam vitam finierat; secundum illas autem, que
sunt in voluntate et prescientia Dei, qui ex eternitate noverat
10 quid illo tempore facturus erat, et hoc vere futurum erat, quia
tunc erat finiturus vitam quando finivit vitam. quia etsi oranti
concessum est, etiam sic eum oraturum, ut tali orationi concedi
oporteret, ille utique presciebat, cuius prescientia falli non poterat;
et ideo quod presciebat necessario futurum erat.
Il suo proposito
15 Hec Augustini verba ex sexto super Genesim ad è dunque fondato
su solidi appoggi.
litteram , capitulo tertio , transtuli (1) ; ut putes meum
hoc, quod non rationabile propositum dicis, et veritati et testibus
opulentissimis subnixum esse. tu autem vale felix et mei memor.
ego tui et vivus et hac resoluta copulatione mortalis et immor-
20 talis substantie, quahomo sum, michi crede, meminero. Florentie,
quarto nonas sextilis.
Tuus Collutius Pieri cancellarius florentinus.

4. N R2 facturum 5. V er. mag. 7. causis] V annis - ig. al. 9. V omette


noverat R2 non erat 11. N¹ vit. finit, 12. eum] N cum V omette. 13.Mgl.
N¹ illi 21. Mgl. sextitilis (sic) 22. Mgl. N¹ R2 omettono la sottoscrizione.

(1) S. AUG. De Genesi ad litter. VI, cap. XVII, 28 in Opera, III, 351. Nel cod. di
cui si serviva il S.la suddivisione de' capitoli era diversa da quella delle stampe .
228 EPISTOLARIO

XXIIII .

AL MEDESIMO ( 1).

[Mgl. c. 107 A; N', C. 113A ; R1, с. 16 B; R2, c. 122 B.]

Eidem Peregrino.
Firenze,
6 settembre 1390. EPIDISSIMAS mellifluoque sermone redundantes epistolas tuas 5
Ebbe la sua ri-
a
L accepi, per quas adhuc in proposito perseverans, vir insignis,
sposta, rivolta
riconfermarla sen- frater et amice karissime, quod fugiendum sit ex aere quem cor-
tenza che convenga
fuggirei luoghi in- ruptio invaserit, quo nos conservemus in vita, pertinaciter asseris
fetti.

et, vocatis in medium rationibus, profiteris. de quo quidem pa-


diCercherdequindi rumper loquar, ut hunc errorem, si tamen fas est credere te in 10
argomenti in essa
di nuovo arrecati, splendore tam perspicue ac solide veritatis errare, tibi, si possum,
excutiam, teque in veri luminis claritatem mea oratione perdu-
cam. nam de ceteris, in quibus tibi mecum nulla contentio
Maprimagiusti-
ficherà rifiuto con est, superfluum esset, imo ridiculum, disputare, si tamen ad unum

cuiaccolsel'invito
dell'amico . quod minus quam benigniter obicis, ante quam ad ista veniam, 15
replicarim. inquis etenim, ut tua verba repetam : habes michi
grates ex eo quod non suscepisti nec sumere vis, ne, cum casus
exegerit, in tuam paternam edem cum fide subintrem : alia ratio su-
besse non potest. hec verba tua sunt. que quam inepte posita fue-
rint, mecum paulisper adverte. dicis equidem quod gratias egerim 20
ex eo quod non susceperim. ego autem non de susceptis, sed
de oblatis retuli gratiam, sicut tue dilectioni tueque humanitati
debite gratitudinis officio debebatur. sed unde subiunxeris quod
illa nolim accipere ut, cum casus persuaserit, in meum domici-
4. Così R2 ; N R Eidem , ma in quest'ultimo precede alla presente un'epistola al
Capelli ; Mgl. Triplicatio ser Colucii ad ser Peregrinum super eadem materia 22. N
grat. ret.

(1) All'epistola testè letta lo Zam- seminario di Foligno, c. IA, e la pub-


beccari rispose il 13 agosto con un'altra blichiamo integralmente nell' App.
non breve, nella quale si sforzava di n. VIIII . Questa indusse il S. nella
combattere i ragionamenti del S. Noi necessità di difender con nuovi argo-
ne abbiamo rinvenuta una copia nel menti la sua tesi ; al quale scopo è de-
ms. già ricordato della biblioteca del dicata l'epistola presente.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 229

L'amicizia non si
lium non declines, ego non video. an amicicie, que virtutum fonda infatti nello
scambio di doni ;
tum opinione tum admiratione contrahitur, modus est, quod qui
donum recipere noluerit, amico nichil impendere teneatur vel
quod ille nichil petat nichilque recipiat ab amico, cuius fuerit
5 oblatio recusata ? o perfecta ratio, non recipis ut non reddas !
quid istuc, etiam inter avarissimos, periculi foret in presenti re-
cipere quod, si requiraris, restituas in futurum ? facilius autem
te forsan arguerim id te obtulisse quod receptum iri non cre-
deres, quam tu me recusasse quo tibi precludatur aditus postu-
10 landi. an ea que amicus dat vel offert amico eo sunt quod ad
similia recipiens obligetur ? absit quod hoc credas : absit inter
nos, si te profitearis amicum, hec, licet inciderint, ad obligationis
vinculum allegari. una est obligatio et obligationis causa: solus
scilicet dilectionis affectus. hic, si verus est, qualem erga te per vera,essa,
tuttoquand'è
ciò che
uno possiede è pur
15 concepi qualemque spero te comitate tue benignitatis erga me, and
licet id non merear, concepisse, sic ambos composuit, sic nostra
comunicavit, quod tu sis ego necnon et ego sim tu; et que
tua fuerant, non tua, sicut erant, esse desierint, sed ex mea per-
sona iam etiam inceperint esse tua; ut ego in his que mea fue-
20 rant, hoc plus iuris acquisiverim, quod etiam ideo mea sunt, quo-
niam inceperint esse tua. non offeras igitur que mea sunt, et non gli offra dun-
que ciò ch'è già
si illis non utor, noli conqueri ; sed, ut mea, si placet, taliter con- suo,
servato, quod, cum elegerim cumque necessitas aderit, te non
arguam minus diligentie quam oporteat habuisse. quod tunc
25 solum futurum est, cum illa non collocaveris sicut decet. ego
tua hec, que in manibus meis sunt, conabor taliter conservare,
quod nec iure poteris mordere collectas nec honeste reprehendere
e non faccia sini-
dispensatas. et desinas de amico tuo, ne dicam tam turpiter, tam stri giudizi.
inhumane sentire : ut amodo me quesisse vel quesiturum in po-
30 sterum occasionem aut causam, qua tuis, que apud me fuerint,
non utaris, nec cogites nec scribas. hec satis.

2. N R cum opin. R¹ invece di qui dà ni 3. R2 debeatur , ma in margine te-


neatur 13. Rª obligari 17. R¹ communicant 19-21. Mgl, omette ut tua
20. R2 acquisierim 21. R¹ ripete qui dopo sunt per error del copista, che accorto-
sene, avverti i lettori con un vacat, le parole ut ego - fuerant 25. Mgl. ut 27. R
reprehende 29. N¹ in post. quesit. 30. R¹ tuas R2 tua
230 EPISTOLARIO

Ritorna ora alla


controversia in- Nunc autem ad id quod in controversia nostra versatur ac-
sorta fra loro ;
cedam. in qua materia primum ad illa que nobis obicis queve
in argumentum assumis, quantum visum fuerit esse necessarium
respondebo. ais enim quod ex gratia tres ex meis liberis tibi
tradam, ut in experimentum veniam, si submoti ab aere infecto 5
melius quam degentes in sospitate solida servarentur; nam tunc
quod sermonibus colluctamur, experientia veram sententiam pro-
e prima
che non sidimostra
può fare tulisset. quibus verbis tuis pauca subiciam. offers etenim ex-
intorno all'utilità
della fuga dai luo- perientiam que fieri non potest. nam quomodo scire possu-
ghi infetti sicura
esperienza. mus quod illi qui fugiunt, si remanerent, ut arguis, morituri 10
fuissent, cum simul nullo modo recedere valeant et remanere ?
quod si fortunam, ut ita loquar, aliorum adducas, cum cuilibet
sit sua periodus suaque natura, non potest hec experientia iu-
dicare; que, ut vere experientia sit, aut in eodem sumenda est
aut in similibus taliter ostendenda, quod infallibile sit aliter eve- 15
nire. unde, si cuncti qui remanent morerentur nullusque de fu-
gientibus deperiret, tunc posset experientia quam exigis allegari.
sed, quia nec omnes ex his decedunt nec ex illis cuncti salvantur,
aliunde velim experientiam sumas, ut possis hanc tuam sive opi-
nionem sive sententiam confirmare. coniectura quidem non est 20
experientia ; quanquam, ne me credas omnino quos allegas me-
dicos non legisse, summus medicorum, de quo Macrobius testatus
est, quod tam fallere quam falli nescierit (1), non dubitaverit scri-
bere : vita brevis, ars vero longa, tempus acutum, experimentum
fallax (2) ; ut etiam experientie, si qua tanti viri tibi videtur au- 25
Del resto ei non
nega che utilità ci
ctoritas, non adeo pertinaciter innitaris. hoc tamen, ut alias
sia, scripsi, tibi et omnibus declaratum velim me nunquam conten-
ma sostiene chela disse quod aerem infectum fugere non sit bonum; sed id solum
fuga non vale ad
evitare la morte.
constanter asserere, quod cum stet sua cuique dies (3), hoc ad
evitandam mortem, quam cuilibet ab eterno Deus certo instanti 30
1. Mgl. omette autem 4. R2 omette liberis 5. N ab aere inf. subm. 6. R

sosipitate 7. N¹ sent. veram 8. N offer R² enim 10. R¹ omette quod


11. Mgl. valeat 12. R1 R2 quilibet 13. Mgl. pariodus 20. R R2 est non 23.Mgl.
N R nesciverit 26. Mgl. et per ut 27. N tibi scripsi

(1) MACROB. Comm. in Somn. Scip. I, (2) HIPPOCRATES, Aphorismi, I.


VI, 64. (3) Cf. VERG. Aen. X, 467.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 231

temporis infallibiliter ordinavit, cuiusque voluntas, ut inquit Aure-


lius, rerum est necessitas (1), non prodesse. ex quo videre potes
quam verum sit quod immediate subiungis: possumus enim, L'uomononpuò
infatti a sua posta
inquis, mala custodia et adverso regimine diem nobis prefixum stabiliti
mutariterminipre-
al proprio
5 breviare, si liberi arbitrii, ut tenendum est, nobis a primordio est vivere.
evi concessa potestas. hec verba tua fuisse certus sum sine dubio
recognoscis. quam autem vera sint, vide; et quantum ad hanc
materiam valeat hoc vestrum liberum arbitrium, si placet, adver-
tere. principio quidem dic, obsecro, diem a creatore nostro pre-
10 fixum quibus potest creatura viribus breviare ? an aliquid ita
variare potest malicia vel fragilitas creature mortalis, quod illum
eternum divini numinis lateat vel frustret intuitum ? non cre-
dam adeo te huius opinionis errore vel ebrium vel deceptum,
quod hoc audeas affirmare. sed dices: quid igitur? non possum
15 michi, sicut Cato sicutque Lucretia, manum inicere et future
mortis tempora prevenire ? potes, inquam, naturalis spacii ter-
minum violenta morte refugere et ad diem, in quam te natura
ducere poterat, non venire. sed eterne et infallibilis providentie
diem nec prevenire vales nec etiam pertransire. iam video te,
20 ni fallor, de sententia eiectum ; iam video te, velut attonitum,
quantum erraveris intueri; nam, stante positione tua, certum erit
creaturam posse previdentiam sui creatoris fallere ; quod quam
absurdum sit, tu ipse considera. restat ut de vestri liberi arbitrii Nè ciò contrad-
dice alla credenza
potentia disseram. prepara te, si placet, lumini veritatis, et men- nel libero arbitrio,
25 tem fac parumper a sensibus eleves, et que dicturus sum, non
cursim, sed mature considerationis indagine ponderato. liberum cioènellaliberafa-
coltà della volontà
arbitrium credo intelligas id quod diffiniunt voluntatis nostre li- umana.
beram facultatem. in quo fare, precor, est ista libertas arbitrii ?
certe in solo motu libere voluntatis. possumus etenim aliquid

3. Mgl. sit verum 4-5. N brev. pref. 6. evi] R¹ cui Mgl. fore 7. Mgl. re-
cognosces 8. Mgl. R2 adverte 9. R¹ dopo dien aggiunge et 11. R¹ dopo quod
aggiunge per 12. Mgl. R vel lateat 16. Mgl. tempore 17. N qua 19-20.R¹
omette iam - eiectum 20. N deiectum 22. N¹ R¹ creatorem N R R2 scrivon pruden-
tiam ed omettono fallere 23. N R¹ per absurdum sit non danno che dum (sic) sit
24. N omette potentia 29. R¹ posuimus

(1) S. AUG. De Genes. ad litter. VI, xv in Opera, III, 350.


232 EPISTOLARIO

Poichèquestafa- velle vel nolle; potest et ipsa voluntas ad actum volendi vel no-
coltà s'esplica nel-
l'atto volitivo ;
lendi se libere terminare: facere autem quod volueris vel fugere
quod non velis, alterius potentie est. non enim in tue volun-
tatis arbitrio est quod ambules, quod persuadeas, quod loquaris :
est eius potentia quod ista velit, non quod ista perficiat. nam, 5
licet velis et ardentissime velis, verbi gratia, persuadere, non suf-
ficit nisi loquaris, nisi necessarias ad hunc finem invenias, ordines
mentre l'effettua-
zion dell'atto di- et pronunties rationes. que quidem alterius esse potentie nullus
pende da altra su-
periore potenza ; potest, nisi desipiat, denegare. nam et ut ambules, spacium
oportet habeas et pedes non taliter impeditos vel debiles, quod 10
in actum ambulandi non possis exire. potes igitur, ut ad pro-
positum redeam, velle mori; sed quod moriaris ab alia necesse
fit pendeat potestate. elicit itaque libere voluntas actum suum,
qui est velle vel nolle. imperat et illos, quorum ipsa voluntas
principium est quique per potentias voluntati subditas explicantur ; 15
elicere perfecte totaliter et per se potest, potest etiam imperare ;
sed quod imperata fiant, licet absque voluntate movente fieri
non possint, alterius est potentie, non libere voluntatis. unus
solus, Dei scilicet et hominum mediator, Christus Iesus dicere
potuit: potestatem habeo ponendi animam meam et potesta- 20
non è tolta quindi tem habeo iterum sumendi eam (1); ut, stante necessitate rerum,
dall'immutabile
sposizion divina la
liberta dell' arbi quas immutabilis Dei voluntas ante secula decrevit esse futuras,
trio, che consiste
nelvolereo disvo- non tollatur omnino libertas arbitrii; cuius est sola potentia velle
lere ciò che deve
essere.
vel nolle quicquid contingentia rerum exhibet vel necessitas eterna
producit. nullus enim rerum exitus, licet omnium mortalium 25
voluntati contrarius sit, impedit hanc, de qua fundamentum facis,
arbitrii libertatem. sed inquis : que dementia est fulgura non
vitare ? ego autem, ut de me loquar, vix formidare soleo has
celi minas et mirandam hiulci fulminis potestatem. sed posito
quod formidem, doce me qua possim illud ratione vitare. debeo 30
ne stare vel fugere ? quod si fugiendum censes, dic in quam
2. Mgl. effugere 9. N decipiat Mgl. omette et 13. Mgl. N sit 14. Dopo
illos Mgl. quos cancellato. 23. R¹ per non dà uo 24. Mgl. per exhibet dava exiget
poi cancellato. 26. R2 contrarium 27. N¹ dava voluntatem corretto in libertatem
30. N¹ possem 31. R¹ omette dic

(1) IOHANN. X, 18 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 233

partem. dexteram sinistramne declinem ? an passum retraham ?


an procedam ? an subterraneum fornicem adeam, sicut de Octavio
legitur ( 1), et ipsum ad quinque pedum profunditatem immergi
telluri faciam, quod referant aliqui, si Plinio credimus (2), hanc
5 aeris violentiam non posse terram altius penetrare ? o Peregrine
mi, quot vidimus occurrere fulminibus, cum fugerunt ; quot illis
non affici si steterint, et e contra ! que ergo dementia est fulgura
non vitare? et ut subdis: ab ira Dei, quando nocentem popu-
lum pestifera cede persequitur, se haud festinis gressibus elon-
Inutiledunque il
10 gare ? nulla prorsus; imo potius stultissimum est timere quod temer quanto non

non possis effugere. sed video quod cum Deo ludas, qui putas è possibile evitare;
eius iram evadere si recedas. an loco credis, non hominibus,
Deum iratum ? an credis ipsum illum solum intercipere, quem
in illo pestis loco reppererit, et alibi non pertingere sue maiestatis
15 suique numinis potestatem ? o quanto prudentius et verius est
dicere cum Psalmista : quo ibo a spiritu tuo et quo a facie tua vunque,
poichè Dio è do-
fugiam ? si ascendero in celum, tu illic es; si descendero ad infer-
num, ades. si sumpsero pennas meas diluculo et habitavero in ex-
tremis maris ? etenim illuc manus tua deducet me et tenebit me
20 dextera tua (3). quanto melius erit non hec solum dicere, sed sen-
tire! sed addis : in igne stabo, ut non ardeam? non stabo profecto.
cuncta quidem combustibilia corrumpit ignis: sed pestis omnes,
ut cernimus, non extinguit; quanquamet Deus in camino ignis,
succendiariis exustis, tres pueros sine lesione salvarit (4); ut videre
25 possis has secundas causas penitus nichil posse, nisi quantum ed ognidipende
causa seconda
da
causa prima permiserit, sine cuius concursu suspenditur omnis lui, causa prima.
actio quarumcunque causarum. sed ulterius adicis : in igne stabo
ut non ardeam et in putredine ut totum corpus infectione non
vastem? stare profecto videmus multos in aere, quem infectum

1. Mgl. dextram R¹ sinistrē 6. R¹ dopo fugerunt per quot dà quod 7. N ste-


terit 10. N nullum 11. N R R2 laudas 13. R¹ omette ipsum 16. R2 ibi
17. R¹ in inf. 18. R¹ diliculo N¹ habitabo 22. N¹ fa preceder cuncta da et
24. Mgl. N R salvaverit 25. nichil] R nisi 26. R¹ cursu 28. R et non
29. N¹ mult. vid.

(1) SUETON. Octav. Aug. XC. (3) Psalm. CXXXVIII, 7-10.


(2) PLIN. Nat. hist. II, LVI. (4) Cf. DANIEL, III, 19 sgg.
Coluccio Salutati, II. 15*
234 EPISTOLARIO

dicitis, incorruptos, incolumes, illesos. stetit et Iob in sterqui-


linio, percussus ulcere pessimo a planta pedis usque ad verticem
eius, radens testa saniem; et tamen vixit et cum illa permit-
tenti Deo placuit terminare, sanavit illum. sed inquies: est
tentare Deum in luctibus, si in iocunditate possumus, commo- 5
rari. imo iocunda mundi querere Deum est relinquere. huic
autem tentationi, quam ponis, divinus tibi respondeat Concio-
nator ; audi quid similiter sentientibus suggerat Sapiens : me-
lius est, inquit, ire ad domum luctus quam ad domum convivii.
et subdit: in illa enim finis cunctorum admonetur hominum et 10
vivens cogitat quid futurus sit (1). quid autem in domo convivii,
quid in aliis nostrarum iocunditatum conventibus cogitetur, tibi re-
rum harum expertissimo iudicandum linquo.
Vien quindi a
confutare altri ar- Sed ad alia pergam, que refellendi studio subiunxisti. allegas
gomentidallo
messiZam-
in- enim doctissimum medicorum Avicennam, ubi videtur originem 15
beccari sull' auto-
rità d'Avicenna e pestilentie vestigare et qualiter concipiantur febres, quas asserunt
di Galeno,
pestilentes (2). de quibus quidem tam sibi quam admirabili Ga-
lieno, ubi de differentiis febrium agit libro primo sub speciali
capitulo: de febribus pestilentialibus (3), credendum
de morbis et ipsorum tam origine quam radice necnon de re- 20
mediis pro bona valitudine reducenda preparandis censeo. ita
affermando che an-
che le medicine tamen et ipsis et aliis credendum putem, quod nichil plus vel
non giovano, se
non in quanto sia aliter valere debeant medicine, quam ab eterno fuerit per rerum
lecito vivere a chi
ne usa, omnium opificem ordinatum, nec diem nostre mortis, quem ille
previderit, esse possibile vel ante capere vel transire. verum- 25
tamen, cum satis probabilius sit ordine nature et operatione
naturali longe citius mixta corpora quam simplicia debere cor-
rumpi, sicut et in alia littera memini me scripsisse (4), nescio
quid prosit iam infectos homines fugere , cum secum trahant
1. N omette et 1-2. R¹ sterquilino 7. Mgl. concinator corretto. 8. R¹ scientibus
14. Mgl. subiunxi 16. R¹ assesserunt 25. esse] Mgl. fore 26. Mgl. ordinem

(1) Eccle. VII, 3 . MDLXXVI, CC. 93 A-94A.


(2) AVICENNAE De febribus tracta- (3) CL. GALENI De differentiis fe-
tus IV, De febrib . pestilen brium, I, cap. vi in Opus cit. c. 8 в.
tialib . tract. IV, cap. 1-5 in De fe- (4) Cf. l'ep. xxIII di questo libro,
bribus opus sane aureum &c., Venetiis, p. 224.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 235

corruptionem et morbi causam. sed esto quod prosit; non putes


Che val dunque
tamen illis aliquid allaturum, qui egrotaturi vel morituri sunt, sfuggir gli appe-
stati se a chi
quominus in id incidant quod ante tempora Deus previdit, quos fugge
est impossibile previsionis eterne seriem vel effugere vel vitare. giudizio la morte ?
somnia quidem que futura sunt ideo sic futura sunt, quia Deus
illa previdit. et licet in secundis causis ipsa per se conside-
rata contingentia sint, coniuncta tamen providentie Dei, quod de
necessitate futura sint , supposita Dei providentia, nullus po-
test qui recte quique catholice sentiat denegare (1), sed quia
10 subinfers medicinam, divinis legibus approbatam, quod tamen
nusquam memini me legisse, precipere quod locum pestis fu- medici Nega poi che i
consiglino
gere debeamus ; velim libenter audire quis talis fuge sit auctor. medio
la fugaefficace
comecon-
ri-
nam Avicenna vel Galienus hoc inter remedia morbi vel inter tro la pestilenza;
preservationis consilia, prelibatis maxime capitulis vel alibi, non
15 scripserunt. nec credam aliquem autenticum medicorum hoc re-
medium vel suis prebuisse temporibus vel etiam posteris reli-
quisse ; sive noluerint scribere quasi remedium quod non foret,
sive pluris senserint esse momenti in aere, quo nutritus sis, ut
vivas, quam in eodem aere nocumenti, qui infectionem conceperit,
20 ut decedas; sive forsan optimi illi viri, qui salutem posteris pol-
liciti sunt, noluerint illa scribere que viderent lucrum medicis non
afferre. dicis autem ad predestinatum fatum me recurrere; quod nè seegli
dato haricor-
il fato ha vo-

tamen me fecisse non recolo. si tamen appellatione fati summi luto intenderaltro
all'infuori della di-
vina provvidenza,
Dei dispositionem intelligas, licet cum Augustino corrigendum
25 censeam esse vocabulum (2), teneo tamen, ingenua confessione,
sententiam. quoniam hanc dispositionem cuncta regere cun-
ctaque ab ipsius eternitatis infinitate nusquamque reperiendo prin-
cipio, si catholice senserimus, ordinasse, sine dubitatione tenen-
dum est. quod autem mirari videris et cornuto, sicut aiunt,
2. Mgl. dà la finale di allaturum in rasura. N ablaturum 4. N¹ possibile
7. R¹ omette sint e Dei 8. N de per dei R R N¹ providentis 14. N omette
non 18-19. R¹ omette quo - eodem 19. Mgl. omette eodem 20. R2 decebas
21. R¹ noluerunt Mgl. viderunt 23. N appellationem 24. cum] R¹ eum 27. Ra
nunquamque 28. R censerimus

(1) Cf. le epist. xx e XXI del lib. V, pp. 107 e 115 sg. di questo volume.
(2) S. AUG. De civit. Dei, V, 1.
236 EPISTOLARIO

paralogismo te credis arguendo concludere, si ad illa que de libero


arbitrio supra dixi recurras, facile poteris et perspicua ratione
e spiega di nuovo
come possa coesi- dissolvere. nam, ut paulo ante retuli, stant simul infallibilis re-
stere il libero arbi-
sere lainfallibile rum necessitas, secundum ordinem prime cause et contingentia
necessità delle co-
se,che
diDio.
è lavolontà futurorum, si causas istas immediatas et proximas volueris intueri. 5
et posito quod cuncta de necessitate proveniant et licet Deus in
nobis et nobiscum operetur non solum posse, sed velle, nostrasque
sine dubio moveat voluntates; stat tamen libertas arbitrii, quo
possumus quecunque, sive necessaria sive voluntaria sint, tam velle
quam nolle. poterit itaque tuus ille tyrannus, si coniurationis in 10
se conscium ceperit, interficere velle vel nolle; sicut et Herodes
Christum interficere voluit, iubens occidi tantam multitudinem
puerorum; licet interficere non potuerit, matre cum puero atque
Ioseph in Egyptum, sicut legitur (¹), fugiente. nam et etiam
gentilium principes fassi sunt imperium fatali necessitate con- 15
tingere nec ipsum posse morte preripi, cum que de necessitate
futura sunt nostris nequeant viribus impediri. poterit itaque ty-
rannus coniurationis conscium vel auctorem, etiam si de neces-
sitate legis eterne ab ipso perimendus sit, iuxta sue voluntatis
arbitrium occidere velle vel nolle. occidere vero, sicut sepe di- 20
ctum est, non arbitrii et voluntatis est, sed alterius potentie, que
parere possit imperio voluntatis.
Riassume tutta
la dimostrazione. Habes, ni fallor, dubitationum tuarum claram, si protervire
non velis, perspicua solutione sententiam. videre potes igitur
quod, cum omnia, sive voluntaria dicas sive contingentia sive ne- 25
cessaria sint, infallibilis ordinis eterne legis, hoc est divine pro-
videntie serie, deducantur; ita quod, prout provisa sunt, omnino
futura sint nec possint aliter provenire quam in prima et immu-
tabili causa ab eterno sunt; vanum penitus esse quod sperant isti
qui fugiunt, se unicum et probatissimum, ut aiunt, remedium in- 30
venisse, quo possint imminentem ex peste mortem per mutatio-
2. R2 diximus 7. N vestras 9. R¹ quocuque (sic) 11. R1 R2 omettono et
12-13 . N puer. mult. 16. R R2 illum N R R2 precipi R¹ omette cum 17.Mgl.
sint 19. R2 puniendus 20. vero] N velle

(1) Cf. MATTH. III, 13-15.


DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 237

nem aeris evitare. sed dices: cur non idem de medicinis affir-
mas ? hoc idem autem etiam super his iudicandum censeo; nichil
plus valere, scilicet, medicinas, quam ordine prime cause permit-
tantur : parique ratione iubeo etiam, omni medicorum turba re-
5 clamante, cunctos sine dubitatione tenere non posse medicinam
prefixum a Dei providentia terminum prorogare ; nec, etiamsi
medicine penitus recusentur, properata morte posse statutos vite
limites prevenire. hoc credo, hoc catholice et cum catholicis
teneo; et in hac non opinione, sed clarissime veritatis indubitata
10 sententia et salubritatis et epidemie tempore me consolor, sperans
in illo, a quo quidem taliter omnis creatura dependet, quod nisi
subtrahat illam influentiam, qua cuncta constant nec possunt
omnino non esse, quod de me et meis ubicunque permanserim
ordinabit sicut est bonum in oculis suis; et quod ipsum cura
15 non detinebit taliter universi, quod dici fas sit individuorum in
ratione sui regiminis oblivisci. vale felix et ser Iulianum no-
strum vice mea salutes et quantum in te est venereris et colas.
iterum vale. Florentie, sexto septembris.
Ebbe la lettera
Post ordinatam litteram, quam tibi mitto, recepi quandam di Giovanni Inna-
20 epistolam sub nomine domini Iohannis Namorati de Esculo. et risponderà
morati, allafraquale
bre-
video quod, quasi tu non sufficias, pugiles submittis. verum ve.

quia puto quod venerabilis vir sit, ne se putet superasse, cum victus
sit per ista que replico, propediem ad submovenda que scribit
paululum laborabo. (1) interim autem eum vice mea volo salutes.

1. R¹ evit. aer. ma sopra son segni di trasposizione. 2. Mgl. dà etiam in inter-


linea. 11. R2 in quo 12. R¹ possint 14. R¹ ordinavit 15. N R R2 omet-
tono in 16. N¹ Giulianum corretto. 18. R¹ omette iterum vale 19-24. Questa po-
scritta manca in N R¹ R2 .

(1) Cf. l'epistola seguente.


238 EPISTOLARIO

xxv.

A GIOVANNI INNAMORATI DA ASCOLI ( 1).

[Mgl. с. 110 в .]

Littera responsiva ser Colucii ad dominum Iohannem Namo-


ratum de Esculo . 5

Firenze,
settembre 1390. T tu quidem, vir insignis, doctor egregie, miraris me scribere
Si meraviglia
ch'egli pure, ben-
Evel tenere fugisse locum in quo pestis efferveat ad hoc non
chèriconosca che conferre quod vivas. nec puto tamen, cum et Psalmistam alleges
Dio dispone ogni
cosa, fugal'u-
ammetta
tilità della dai et Genesim
, te non taliter de fidei nostre preceptis imbutum,
peste,ove infurii quod ignores omnino Deum cuncta disponere et in aula sue to
luoghi,
maiestatis, que totus mundus est, nichil fortuitum nichilque inor-

(1) Da famiglia cospicua fra le rotuli de' lettori legisti del 1384 e del
ascolane per antichità di sangue e 1388, unici che rimangano del se-
per opere egregie nacque Giovanni colo XIV: cf. DALLARI, op. cit. I,
Innamorati che, datosi allo studio del 3 sgg. Del 1398, se prestiamo fede
diritto canonico, vi consegui tale ri- al MARIOTTI, autore delle Lettere pitto-
putazione da essere chiamato a pro- riche perugine (Perugia, 1788, p. 272,
fessarlo pubblicamente nello Studio nota alla lett. 1x), egli insegnava in-
bolognese. Ciò avvenne prima del vece nel ginnasio di Perugia. S. AN-
1360, poichè in quell'anno a lui, del DREANTONELLI (Histor. Ascul., Pata-
pari che ai suoi colleghi, era dall'Al- vii, MDCLXXIII, lib. IV, p. 130) afferma
bornoz, venuto in possesso della città aver veduto de' suoi scritti giuridici ;
per la Chiesa, aumentato lo stipendio; ed infatti alcuni suoi<< Consilia>>>si leg-
v. GHIRARDACCI, op. cit. II, 250. Nè gono nel cod. Magliab. cl. XXIX, 172,
da Bologna si allontanò più, sebbene C. 128. G. CANTALAMESSA (Memorie
in sua vece altri fossero eletti ad in- intorno i letter . e gli artisti della città di
segnare, poichè il 26 settembre 1381 Ascoli nel Piceno, Ascoli, MDCCCXXX,
egli presenziava insieme ad alquanti p. 76) nulla aggiunge a questi magri
valentuomini la « pubblica licenza >>> ragguagli sul proprio concittadino.
ossia la laurea in gius canonico di Come l' Innamorati entrasse in car-
Lorenzo Ridolfi (cf. cod. Panciatich. teggio col S. risulta dal poscritto al-
60-II, 6, ora 147, c. I B, dove il Ri- l'epistola precedente. Esso ci ap-
dolfi stesso serbò memoria del fatto); prende che, amico dello Zambeccari e
e la sua dimora in Bologna nove anni da costui informato della polemica che
dopo ci è attestata dall'epistola pre- sosteneva col cancelliere fiorentino,
sente. Forse egli si era dato ad altre volle entrar ei pure in lizza con un'e-
occupazioni in quegli anni; certo è pistola, conservataci dal cod. Magliab .
che il suo nome non apparisce nei e da noi pubblicata nell'App. n. VIIII.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 239

dinatum temere fluctuare. nam, cum ita cuncta Deus ab eterno


previderit, sicut evenerunt et sicut eveniunt et omnino sicut
futura sunt, quis audeat affirmare quod contra talem ordinatio- tura
quasichè
possala crea-
pensare
oppurfarealcunchè
nem possit aliquid efficere creatura ? an forte putas cogitatio- non prestabilitodal
suo creatore .
5 nibus seu operationibus posse perfungi quicquam, quod non fuerit
in senatu supreme cause, que quidem est infallibilis, ordinatum ?
an putas eventus rerum sub condicione et non determinate fore
previsos, ut, verbi gratia, previderit Deus Peregrinum nostrum,
si manserit in tali anno Bononie, ubi sit pestis, moriturum,
10 si autem se Faventiam contulerit, evasurum ? (1) an non potius
dicendum est Deum eternaliter vidisse et statuisse Peregrinum
eo anno, de quo sermo sit, iturum Faventiam, et nec ibi nec
Ma, se realmente
alibi moriturum ? sed recipiatur ista cui faves opinio: solum fosseutile per cam-
sit remedium ex aere pestilenti, sicut dicis, effugere et, quoniam pareluoghi
lavitainfetti,
fuggir
15 naturaliter insitum est cuique non solum prolis, ut tu ipse testaris,
e tutti si allonta-
sed etiam sui ipsius conservandi dilectio et cura, fac omnes hoc nassero dalla pa-
tria loro,
consilium sequi, relinquere patriam et alibi salutem petere quam
in patria non sperent vi pestilentie conservare. fac, inquam, hoc
metu cunctos relinquere patriam: quorsum est hec vestra cautio, verrebbe
di quale utilità di-
il fug-
20 quam tot afficitis laudibus, evasura ? nescio si fas sit commen- gire?
dare singulos id facientes quod, si universi facere vellent, nec
consuleres nec laudares. forte rectius concluderetur minus licere
singulos quod non foret licitum universis, quam e contra licitum
omnibus quod in singulis commendaris.
25 Sed scribis novum hoc in me quem omnes predicant appa-
rere. et subdis: allegas auctoritates sanctorum, que forenses
sunt, nec inferunt id quod voles. te autem admiror, vir scien- cheSimeravigliapoi
l' Innamorati

tifice, quod cum michi tantum tribuas quantum scio michi penitus proposito
giudichi fuor di
i passi
de' Ss . Padri da lui
non deberi, immediate redarguas auctoritates quas allegaverim id allegati,
30 quod voluerim quodque teneam non inferre. adhuc alium non
repperi qui talia nobis obiceret litteris vel sermone. vellem autem
illa que dicis a te non negatione simplici, sed probationibus et
5. Cod. omette non 8. Cod. dà quod dopo gratia 15. Cod. per tu ipse da turpe
25. Cod. quēs , ma l's cancellato.

(1) Cf. l'ep. xXIII di questo libro, p. 221 .


240 EPISTOLARIO

veris expositionibus edoceri. ostende te parumper; crede michi,


non invenies me, sicut arbitrari videris, impertinenter aut adeo
hec pueriliter allegasse, quod non concludant et non inferant quod
intendo. sed rationem requiris. an non vides, quod et ego pre-
supposui, non stare cum opinione quam defenditis prescientiam 5
futurorum ? an forte de numero illorum es, qui dicunt in corde
suo : non est Deus ? ( 1) an Deum cecum et nichil extra se co-
gnoscentem, qualem impietas Aristotelica prebuit, arbitraris ? si
talis es, iam tecum nolim ulterius disputare; nam, ut inquit Au-
relius Augustinus, et confiteri esse Deum et negare prescium futu- 10
rorum apertissima insania est (2). sed responde, precor: cur illas
auctoritates asseris esse forenses ? an forenses, quia extranee ?
forte tibi extranee sunt; sed rerum talium studiosis nedum dome-
dimostral'oppor- stice, sed firmissimum ipsius veritatis oraculum sunt. vis videre
tunità delle sue ci-

tazioni,
un adducendo
luogodi s.Tom- si prefati doctores hoc quod astruo sentiunt et concludunt ? lege, 15
maso, che le illu- si placet, Expositionem sancti Thome de Aquino, quam lu-
stra e conferma.

culentissimam edidit super Iob . invenies super illud verbum :


constituisti terminos eius qui preteriri non poterunt (3); in quo
fundata est Gregorii auctoritas, in ista forma, videlicet: divina,
inquit ille, dispositio non fallitur; unde hominem vel diutius vel 20
minus vivere quam divina dispositio habet est impossibile, licet
hominem nunc vel primo mori sit contingens, si in se conside-
retur. sunt autem et termini humane vite prestituti ex aliquibus
corporalibus causis : puta ex complexione vel aliquo huiusmodi,
ultra quos vita hominis protendi non potest, quanvis deficere 25
possit ex aliqua accidentali causa. sed terminos prestitutos se-
cundum divinam providentiam sub qua omnia cadunt nec in plus
nec in minus potest vita hominis excedere. hec ille (4). nunc
et tibi, sicut et Peregrino scripsi, permitto glosare. si potes vel
si potestis tantum mentem e sensibus elevare, fateamini libere 30
vos ista non posse refellere.
23. Cod. prestiti 24. Cod. omette modi 26. Cod. prestitos

(1) Cf. Psalm. LXIII, 1 . (4) D. THOMAE AQUINATIS In li-


(2) Cf. S. AUR. AUG. De civit. Dei, brum B. Iob expositio &c. , Romae,
V, Ix. MDLXII, ap. P. Manutium Aldi F.,
(3) Іов, XIV, 5 . cap. XIII, lectio x1, p. 180.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 241

Mostra d' altra


Sed inquis: sicut conversatio mores, sic et corpora inficit. parte come il suo
quid, si tibi negavero primam partem ? at subdis, non rationi, sed mal
avversario abbia
citato unluogo

auctoritati subnixus : audi regem psalmigraphum sic aientem : del Salterio,


cum viro innocente innocens eris et cum perverso perverteris .
5 scio Prophetam psalmo decimoseptimo , imo Spiritum
Sanctum per David, inter alia in Dei laudem intonuisse: cum
sancto sanctus eris et cum viro innocente innocens eris et cum
electo electus eris et cum perverso perverteris (1), sed noli michi e ne tragga dedu-
zioni false ed inop-
Scripturas sanctas, ut tibi placeas, ad sensus retrahere repugnantes. portune,
10 illa quidem non de humane conversationis effectu dicta sunt, sed
in Dei laudem, sicut et totus psalmus, specialiter dedicata; nam
in commendationem divine gratie, que in nobis omnia bona sine
dubio cooperatur, inquit David: cum sancto sanctus eris; hoc est :
alios sanctificas gratia, quia tu sanctus es natura ; et eodem modo
15 cetera que sequuntur, notans nunquam affectibus nostre bone
voluntatis deesse gratiam creatoris. quod autem dixit: et cum
perverso perverteris, habet alia translatio : et perversum per-
vertes(2) : unde, sicut Deus cum bonis operatur bona, quia bonus
est, sic cum malis quodam quasi modo pervertitur, permittendo
20 propter ipsorum culpam quod ad deteriora labantur. vel perversos
pervertit, quia, sicut inquit Apostolus, cuius vult miseretur et quem
vult indurat (3 ) ; miseretur enim bonitate misericordie, sed indurat
equitate iusticie; ut ille gratis electus sit, iste pro meritis repro-
batus. quare autem Deus huius misereatur et illum induret, non
25 est humane fragilitatis inquirere, que non potest ad altitudinem
coniunctionis misericordie et iusticie Dei, cuius voluntati quis
resistet, cuique quis est homo qui respondeat ? pervenire. non
temere igitur alleges michi divinarum Scripturarum oracula, nisi

(1) Psalm. H, XVII, 26-27. dotta da san Gerolamo sul testo e-


(2) Non so di quale versione si sia braico ha: « et cum perverso perver-
giovato qui il S., perchè il versetto, <<<tes>» ; cf. E. NESTLE, Psalterium te-
com'egli lo riferisce, non risponde a traglottum &c. , Tubingae, MDCCCLXXIX,
verun testo conosciuto. La vetus p. 16 ; e neppur nelle citazioni che i
italica reca infatti « et cum perverso Santi Padri han fatto del versetto, rac-
<<<subverteris >> : cf. SABATIER, Biblior. colte dal SABATIER, loc. cit., trovo a
sacror. latinae versiones antiquae & c., questa del S. un riscontro.
Remis, MDCCXLII , II, 35 ; quella con- (3) PAUL. Ad Rom . IX, 18.
Coluccio Salutati, II. 16
242 EPISTOLARIO

prius plene discusseris qualiter sint secundum rectam intelligen-


tiam his que cogitaveris applicanda. non quod negem conver-
sationem corrumpere mores, qui legerim apud Apostolum: cor-
rumpunt mores bonos colloquia prava (1); quique ex Sapientie
libro didicerim quod deprimat terrena inhabitatio sensum multa 5
cogitantem (2). certus etenim sum quod si unum cogitaremus et
non multa, cum Propheta diceremus: cum his qui oderunt pacem
eram pacificus ; cum loquebar illis impugnabant me gratis (3); et
in altum suspiraremus: heu michi, quia incolatus meus prolon-
gatus est ! habitavi cum habitantibus Cedar (4), hoc est merorem 10
et tenebras (s); et exilii atque peregrinationis longitudinem abhor-
rentes diceremus : multum incola fuit anima mea (6). nec esset
nobis tanta de anime custodia in hoc mundo cupiditas, remini-
scentibus quod, teste Veritate, qui odit animam suam in hoc
mundo in vitam eternam custodit eam (7). sed ego verba iacto. 15
tu autem post sensum ambulans nescio etiam si dum legis ista, non
credis. ego autem scribens et ad cor reversus credo, sed in con-
suetudinem versus vix me retineo quin relabar. hanc autem sen-
tentiam sic amplexus sum, quod nemo me ab illa hucusque divellit.
combatte altri
e

argomenti dedotti
Sed ad illud Castrum pulcerrimum, quod secus Idrontum in 20
dall'esperienza
me il pericolo; co-di Adriatico littore situm est, in quo asseris perpetuam pestilentiam
fermarsi a Civita
sul Tronto. esse, recursum habens, duo depromis exempla (8). unum ex te,
quod, cum illuc appulisses, vix sumpto prandio, tantam ex aspectu
fedissimo accepisti tristiciam, recessisti. refers et illum opti-
mum civem Esculanum, dum nescio de qua legatione rediret, 25
ibidem unica diversione mortis causam concepisse (9). de quo
quidem quid aliud referam quam logicum esse de singularibus

27. Cod. longinquum

(1) PAUL. I Ad Cor. XV, 33 ; ma (6) Psalm. CXIX, 6.


il testo « mala » . (7) IOHANN. XII, 25.
(2) Cf. Lib. Sap. IX, 15 . (8) Allude a Civita Tomacchiara,
(3) Psalm . CXIX, 7 . di cui nell'epistola sua l'Innamorati
(4) Psalm. CXIX, 5 . descrive la triste e malsana situa-
(5) Cf. BALBI, Catholicon, De Czione.
ante H: « Item Cedar fuit filius Ismael (9) Nello Guiderocchi, per cui cf. le
« et interpretatur tenebras vel meror » . note alla epistola sopracitata.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 243

ad universalia non procedere rationem ? nam, licet Alexander


devicerit Orontem(1), non potest inferri cunctos homines id fecisse.
quod si talibus moveris exemplis, cur non potius ad te et tuos et
ad eiusdem viri socios, qui recessistis incolumes, te convertis ?
5 cur et Esculum tuum, antiquissimam civitatem, quia quotquot
genuerit aut iam amiserit aut mox sit sine dubio perditurum,
non refugis, non evitas ? cur ad ipsum mare, quod tam crebris
naufragiis et tam irremediabili periculo et adeo tristi genere mortis
navigantes perdit, tu ipse, si tantus tibi interitus timor aderat,
10 intravisti ? cur et ferme totum mortalium genus illud navigare
non refugit ? adducis exemplum unius, ut periculi cunctos ad-
moneas, et longe plurium, quorum successus securitatem polli-
centur, nec aspicis nec allegas. et demum me divine Scripture
tonitruo edoces et deterres, asserens quod Loth iustus Pentapolim
Negaposcia che
15 Sodomitarum refugit, ut salvus fieret. ego autem ipsum fugien- Loth abbia volon-

tem nunquam legi, quanvis admonitum ab angelis quod se sal- tariamente fuggito
varet in montem, quibus pro nocturne defensionis miraculo, cum
omnes improbos illos cives acrisia , hoc est avidentia, percus-
sissent, sine dubitationis scrupulo credere debuisset; sed plane,
20 fateor, dissimulante Loth exire, apprehensum eum ab angelis et
eductum fuisse cum uxore et filiabus extra civitatem (2), sed quis
Deus, qui angeli, qui etiam auctores medicine vos iubent urbem
relinquere, in qua sit pestis ? imperat vobis hoc vester timor,
non Deus, non Dei nuncius, non aliqua ratio, qua concludere
25 possitis vos hac fuga mortis eventum seu periculum vel effugere
vel fugisse.
e
Sed dic, obsecro, quoniam Ierusalem pestis invasit tempore concludeelser
namorati contraria
David regis, dic, obsecro, legisne ipsum, sicut vos consulitis, au- alla fede.

fugisse; an pro salute populi victimas obtulit atque pacifica, quibus


30 sedari pestilentiam impetravit ? (3) o mi Iohannes, crede michi :
vobis et omnibus, qui credunt idem, hoc non revelasse Deum
nec aliquam concludere rationem ; sed aliquem immundorum
2. Cod. Oriontem 5. Cod. cum

(1) Il prefetto di Dario Istaspe; (2) Cf. Gen. XIX, ed i vv. 12-17.
cf. VAL. MAX. VI, IX, ext. 5. (3) Cf. II Reg. XXIV, 14-17.
244 EPISTOLARIO

spirituum id suasisse, quo, relicto Deo, spem in aliud apponatis,


et ut dediscant omnes Deum cuncta regere et impossibile fore,
sicut est, sue ordinationis seriem declinare. vale felix et per-
suade tibi me te diligere, licet invisum. et utinam me diligas,
licet indignum! datum &c. 5
LIBRO SETTIMO .

I.

A SER ANTONIO DA CORTONA (1).

[L¹, C. 102 A.]

5 Eloquenti viro ser Anthonio de Cortona cancellario lucano.


Firenze,

VIRtuas,
insignis, frater optime et amice karissime. recepi litteras
que me contrariis passionibus affecerunt. illarum etenim
9 ottobre 1390.
La sua lettera
gli arrecò letizia
etristezza.
prima particula leticiam attulit videndo, testimonio tuo, viros vir-

(1) È questi fuor di dubbio il « le- <<<amistà; e parme non avendo maio
« pido giovine », che nell'estate del « avuto coloquio con voi, ch'ello vi
1383 ebbe da Benvenuto da Imola l' in- <<<
porti singulare amore » ; cod. Laur.
carico di presentare al S. il saggio Ashburn. 1830, Ins. IV. La sua so-
del suoCommento dantesco (cf. lib. V, lerzia doveva trovar presto un degno
ep. xv, p. 76 di questo volume). Giu- compenso : nell'adunanza del Consi-
dice enotaio, il Cortonese tornava forse glio generale del comune di Lucca,
in Toscana dopo aver seguito nel- tenuta 1'8 dicembre 1385, ser Antonio
l'Emilia ovvero in Lombardia qualche Cristofori da Cortona era infatti eletto
podestà; che tale fosse infatti la sua e nominato cancelliere degli anziani
professione si rileva da certa lettera, per il tempo d'un anno a cominciar
senza data d'anno, ma anteriore, credo, dal 15 del venturo gennaio; nel qual
al 1385, che Francesco di Ceccarello giorno « iuravit officium » nelle mani
da Gubbio scrivea da Pistoia a Do- del gonfaloniere, come rilevasi da una
nato Acciaiuoli : « Vene costà a Fio- postilla scritta a margine del delibe-
« renza uno che se chiama messer rato suddetto ; Arch . di Stato in Lucca,
•Antonio da Cortona, lo quale è stato Cons. gen. 1384-85, n. 15. Ed in sif-
«qui inufficio con messer lo podestà fatto ufficio durò poi lunghi anni,
«per suo iudice ale civili et à auto come attestano le riformagioni pub-
«assai ho[no]re. à molto pregato bliche, dove son consegnate le sue
<<ch' io ve scriva, però ch' egli à conferme; l'ultima delle quali fu de-
<<<grande animo da avere la vostra liberata nell'adunanza del Consiglio
246 EPISTOLARIO

Letizia, perchè tutibus egregios istic crescere, teque parvitatem mei favoris in
ricevette preghiera
da lui di aiutare ipsorum promotionibus implorare. minimam quidem satisfactio-
personameritevole
d'onore;
nem maximi debiti. nam, licet quicquid opere vel sermone
possim accumulem, ut alicuius honoris fructus virtuosis, quorum
utinam tanta non esset raritas! impendatur; adhuc tamen me 5
non arbitrer huius obligationis nexibus absolutum. nam cum tali-
ter proximo obligemur, quod nosmet non magis diligere ad eterne
beatitudinis gloriam debeamus, quanto magis obligati reddimur
il che si affretta a virtuosis ? faciam igitur quod iubes, et ingentis instar michi mu-
fare,
neris erit amico tuo posse prodesse posseque in suis honoribus IO
scrivendoalloZam- favoris aliquid exhibere. et ob id tibi mitto litterulam unam ad
beccari,
Peregrinum meum, quem ab experto cognovi vota mea multifa-
cere ; et certus sum ipsum hoc negocium totis viribus promo-
perchè s' adoperi turum (¹). ipse etiam cognoscit amicos et dominos meos, quibus
con altri amici,

in servigio del iuxta scripta per me opportunius loquetur et utilius quam ego 15
raccomandato;

scribere possem. nollem enim, cum favorem adipisci quererem,


occasionem dare impedimenti ; solent namque qui procurationem
aliam habent in votis, cum aliunde rogantur, ne intentioni sue

generale il 29 dicembre 1399 e fatta, Dell'ingegno di Antonio fa il S. ,


come di consueto, per un anno . Tro- e qui ed altrove, molte lodi. A noi
vasi pure Antonio notato fra i can- mancano adesso i modi di accertarci
cellieri del comune nelle mandatorie se fossero meritate, perchè non pos-
del camarlingo maggiore ; e nella filza sediamo del Cortonese se non un'e-
delle lettere originali 1370-1400, An- pistola latina di poco conto diretta
ziani al tempo della libertà, nn. 439, ad un Angelo da Camerino che l'avea
440, 441, n'esistono alcune sue, indi- richiesto d'amicizia (cod. Laur.-Strozz.
rizzate al gonfaloniere di Lucca « do- 92, c. 22 A; cf. BANDINI, Catal. bibl.
<<<mino suo », e datate da Firenze, ad Leop. Laur. II, col. 427) e quindici
eccezion d'una scritta da Pescia, degli versi, pur latini, che servivanodi chiusa
anni 1394, 95 , 97 e 98. Concernon ad altra sua lettera andata perduta ;
desse una missione affidatagli dalla cod. Corsiniano 33, E, 23, C. 75 A :
repubblica. Del 1400 si perde ogni << Quidam Antonius Cortonigena ad
traccia di lui ; e quindi è lecito dubi- << Ioh. de Camporotundo in fine epi-
tare ch'egli morisse della peste, la <<stole ».
quale meno allora strage in Lucca, Intorno alla data ed all'occasione
ovvero s'allontanasse da questa città in cui la presente fu scritta veggansi
e da' pubblici uffici in causa del mu- le note alla seguente che di essa è
tamento del governo avvenuto nel complemento.
novembre dello stesso anno e del- (1) Cioè la elezione dell'Anguilli,
l'assunzione di Paolo Guinigi al su- della quale si tratta nell'epistola allo
premo potere. Zambeccari che tien dietro a questa.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 247

difficultas aut impedimentum generetur, alterius procurationis


ordinem, quesitis coloribus, perturbare. quod quidem de Pere-
grino nostro non vereor.
Secunda vero portio littere tue in indignationem taliter me tristezza poi, per-
chè Antonio stima

5 commovit, quod difficillimum tibi sit credere, michi vero prorsus gravedisgrazial'in-
fermità da lui in-

impossibile verbo vel litteris explicare. quid enim est videre sieme alla moglie
sofferta,

quod tanti vir intellectus tantique studii ad adversitatem sibi


ascribat egrotasse cum coniuge, cum liberatus sit, cum Dei, sicut
inquis, munere te gaudeas evasisse ? vide quantum sententia a
10 sententia distet. ego feliciores egrotantes arbitror esse quam dovrebbe
quando giudicar
più fe-
sanos. miraris fortasse quod dico. et iterum audacter affirmem malati
lici invece gli am-
che i sani ,
quod quanto gravius egrotamus, dummodo restet bona cum mente
discretio, tanto feliciores sumus; tunc etenim nostre fragilitatis
admoniti, nos ipsos excutimus deque nostro iudicio cogitamus ;
15 tunc ad Deum revertimur ; tunc super nostris flagiciis et impie- see siritornino
pentanoa Dio
de'
tatibus afflictamur ; quod qualiter faciamus sani qualiterque cogi- propri errori.
temus, cum simus incolumes, tu ipse testis esto. i nunc, et
infirmitatem illam inter adversa repone, cum Deo per compun-
ctionem, per spem atque per fidem propinquus eras . ego autem id
20 temporis et serenissimum et felicissimum fuisse iudico; quantoque
magis portis Inferi tibimet videbaris appropinquasse, tanto felicior
eras. unum autem cum stomaco legi, ubi, videlicet, ais : mo- Nè doveva an-
gosciarlo il pen-
siero de' figli;
riebar non libenter, fateor, duorum filiolorum solo respectu, qui
supererant ; quorum unus, quanto te tempore cariturus erat, iam
25 admonitus es, quamque cito potuerit alter carere, si non desipis,
vides. o mens ceca mortalium ! ergo, te Deo evocante, recedebas
invitus, quia parvuli filii tibi supererant, quasi foret, te sublato
de medio, illis etiam Dei subsidium defuturum ? crede michi, loro
chè provveduto.
Dio avrebbe
si te et tuos non reponis in Deo, si non iudicas vanum esse pre-
30 sidium mortalibus apud mortales, nec tibi bene cum mundo con-
venit nec cum Deo. sed puerum miri intellectus tanteque ma- dita Cosipurelaper-
del suo fan-
gnitudinis, ut decem et octo menses preterisse videretur, cum tanto
ciullino,si duole,
di cui
nondum novem complevisset, adeo te doles post paululum ami-

7. Cod. omette ad innanzi a adv. 20. Cod. serenissimi et felicissimi 25. Cod. ca-
dere-decipis
248 EPISTOLARIO

da non
rinvenir sisse, quod, ut testaris, in te parum vel nichil possit ratio, nichil
conforto veruno,
amicorum hortationes, nichil studium, nichil lectio; sed feceris
arma tua gemitum et dolorem. o male tecum compositam men-
tem, o fragilem animi tui statum ! ergo inter tot consolationis
presidia, scilicet amicos, lectionem et studia, te casus unus, quan- 5
tecunque fuerit acerbitatis, prostravit et vicit! exegissem a te ma-
iorem animi constantiam; et tu ipse tibi, studiis tuis et ipsi Deo,
qui te tanti fecit intellectus, longe maiorem mentis fortitudinem
mostra ch'egli è debuisti. nimis deditus es sensibus. nunquamne eum, cum
troppo dedito ai
sensi .
tam sepe domum ipsius solo videndi desiderio veniebas, tecum to
cogitasti mortalem ? o stulte, cur in ipso tantum spei posueras ?
nonne, sicut decet tantum virum, divinum illud oraculum pro-
L'uomo non

deve porre affetto


ponebas : maledictus homo qui confidit in homine ? (1) una debet
che in Dio, nè
sperare in altri esse spes nostra, que nunquam deserit, nisi deseratur, que nun-
che in lui solo;
quam decipit, nunquam perit. hec est creator noster, redemptor 15
noster, gubernator et rector noster Deus, in quo nunquam frustra
reposite sunt spes et preces. si hoc unum, de quo Christus inquit :
porro unum est necessarium (2), cogitares et non, sicut Martha, tur-
bareris erga plurima (3), non deprimeret, crede michi, terrena inha-
bitatio sensum multa cogitantem (4). cogitas autem filium, cogitas 20
domum, cogitas familiam, et denique multa cogitas. non ergo
mirum si deprimitur sensus tuus; si fragilis, de fragilibus cogi-
tans, fragiliter sterneris; si a consolatore Deo discedes et de ipso
non cogitans minime consolaris. erige te parumper; eleva, si
ritorni dunque col
cuore a lui, ne potes, oculos a terrenis; redi tota mente in creatorem tuum; co- 25
mediti
tenza, l'onnipo- gita maiestatem eius; cogita omnipotentiam, sapientiam, bonita-

tem ; cogita tecum quod cuncta faciens est, cuncta regens et cuncta
disponens ; et aude, si potes, in conspectu glorie sue et illius
infinite sapientie atque bonitatis presentia aliquid de sue dispo-
sitionis serie reprehendere vel mutare. credo si sic te compo- 30
e
si sue
delle vergognerà
ingiuste sueris, si sic tuam mentem elevaveris, quod te pudebit vel de tua
querele,
infirmitate, vel coniugis egrotatione, vel filii morte quomodolibet
22-23 . Cod. cogitas

(1) IEREM. XVII, 5 . (3) IOHANN. XXX, 41 .


(2) Luc. X, 42. (4) Lib. Sap. IX, 15 .
DI COLUCCIO SALUTATI . 249

iens incomparabili illi sapientie et bonitati te ebuon


ne grado
accetteràide-di
Lire 3. et nedum non bonum, sed malum, qui creti.
s 7 atia sapere; qui etiam tibi malum fore
4 bonitas ordinavit; videbisque te de filio tuo
aligne sentire, qui desideres eum, cum a patre
ad spiritualem fueritque de corruptibilibus ad
5.

tem illum tibi Deus, sicut omnipotens est, vivum


n

Securos latices et longa oblivia potum (1),


se sue memorem et humane fragilitatis miseriam cogno-
n. nonne tecum, qui sue vocationis fuisses auctor, irasce- sarebbe
Il figliuol suo
ben do-
1
atque doleret, qui statum eius tue sensualitatis affectibus de lente di ciòritornar
vivo, se fosse

quiete desiderabili ad fugiendam hanc inquietudinem redegisses ? Possibile;


15 nonne, si carnaliter sentiret et se non faceret, ut debemus, con-
formem imagini Dei, que voluntas eius est, tecum maiores ini-
micicias strueret, quam rex unus, quem de regni solio deiecisses ?
ego quosdam premisi filios, quos gaudeo mecum apud Deum in
fidei nostre caractere recondisse ; (2) illos michi videor habere quos
20 reddidi; istos vix habere quos habeo. transitoria quidem possessio
est, qua mortales mortalia detinemus; mansura vero, qua perpetua
possidentur ab eterno. responde, precor: si detur electio, quid nè Antoniovederlo
vorrebbe stesso
potius sumas, an filio illo tuo dilecto carere dum vivas; ita tamen eterna
rivivere,felicità
se la sua
ne
fosse posta a re-
ut certus sis, ut esse debes, quod vivat beatus eterne cum Christo; pentaglio.
25 an ipsum possidere moriturum illo tempore, quo sis incertus, ob
humane vite contagia, an comprehensor debeat ad illam gloriam
pervenire ? credo sine dubio te primum illud, nisi desipias, opta-
turum . ecce datum est et doles; contigit et non consolaris ? in
Il tempo gli re-
qua re quantum decipiaris, vide. iam enim effluet iste dolor tuus cherà in breve
30 post pauculum temporis, et tunc velim respondeas amicis con- conforto.
solantibus et ipsi Deo, quibus nolueris id concedere quod debes,
27. Cod. decipias

(1) VERG. Aen. VI, 716 ; ma il testo tenera età, perchè Coluccio altrove
<<potant » . non ne parla; cf. però lib. III, ep . x ;
(2) Questi figli dovettero morire in I, 159.
Coluccio Salutati, II. 16*
248 EPISTOLARIO

da non
rinvenir sisse, quod, ut testaris, in te parum vel nichil possit ratio, nichil
conforto veruno,
amicorum hortationes, nichil studium, nichil lectio; sed feceris
arma tua gemitum et dolorem. o male tecum compositam men-
tem, o fragilem animi tui statum! ergo inter tot consolationis
presidia, scilicet amicos, lectionem et studia, te casus unus, quan- 5
tecunque fuerit acerbitatis, prostravit et vicit! exegissem a te ma-
iorem animi constantiam; et tu ipse tibi, studiis tuis et ipsi Deo,
qui te tanti fecit intellectus, longe maiorem mentis fortitudinem
mostra ch'egli è debuisti. nimis deditus es sensibus. nunquamne eum, cum
troppo dedito ai
sensi.
tam sepe domum ipsius solo videndi desiderio veniebas, tecum to
cogitasti mortalem ? o stulte, cur in ipso tantum spei posueras ?
nonne, sicut decet tantum virum, divinum illud oraculum pro-
L'uomo non ponebas: maledictus homo qui confidit in homine ? (1) una debet
deve porre affetto
che in Dio, nè
sperare in altri esse spes nostra, que nunquam deserit, nisi deseratur, que nun-
che in lui solo;
quam decipit, nunquam perit. hec est creator noster, redemptor 15
noster, gubernator et rector noster Deus, in quo nunquam frustra
reposite sunt spes et preces. si hoc unum, de quo Christus inquit :
porro unum est necessarium (2), cogitares et non, sicut Martha, tur-
bareris erga plurima (3), non deprimeret, crede michi, terrena inha-
bitatio sensum multa cogitantem (4). cogitas autem filium, cogitas 20
domum, cogitas familiam, et denique multa cogitas. non ergo
mirum si deprimitur sensus tuus; si fragilis, de fragilibus cogi-
tans, fragiliter sterneris ; si a consolatore Deo discedes et de ipso
non cogitans minime consolaris. erige te parumper; eleva, si
ritorni dunque col
cuore a lui, ne potes, oculos a terrenis ; redi tota mente in creatorem tuum; co- 25

mediti l'onnipo- gita maiestatem eius; cogita omnipotentiam, sapientiam, bonita-


tenza,

tem ; cogita tecum quod cuncta faciens est, cuncta regens et cuncta
disponens ; et aude, si potes, in conspectu glorie sue et illius
infinite sapientie atque bonitatis presentia aliquid de sue dispo-
sitionis serie reprehendere vel mutare. credo si sic te compo- 30
e si sue
delle vergognerà
ingiuste sueris, si sic tuam mentem elevaveris, quod te pudebit vel de tua
querele,
infirmitate, vel coniugis egrotatione, vel filii morte quomodolibet
22-23 . Cod. cogitas

(1) IEREM. XVII, 5 . (3) IOHANN. XXX, 41 .


(2) Luc. X, 42. (4) Lib . Sap . IX, 15 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 249

doluisse; et consentiens incomparabili illi sapientie et bonitati te ebuon


ne grado
accetterài de-di
iudicabis insipientem et nedum non bonum, sed malum, qui creti.
plus volueris illa sapientia sapere; qui etiam tibi malum fore
duxeris id quod infinita bonitas ordinavit ; videbisque te de filio tuo
5 tam stulte quam maligne sentire, qui desideres eum, cum a patre
carnali discesserit ad spiritualem fueritque de corruptibilibus ad
eterna translatus.
Vellem autem illum tibi Deus, sicut omnipotens est, vivum
redderet, non
10
Securos latices et longa oblivia potum (1),
sed glorie sue memorem et humane fragilitatis miseriam cogno-
scentem. nonne tecum, qui sue vocationis fuisses auctor, irasce- sarebbe
Il figliuol suo
ben do-

retur atque doleret, qui statum eius tue sensualitatis affectibus de lente di ritornar
vivo, se ciò
quiete desiderabili ad fugiendam hanc inquietudinem redegisses ? possibile;
15 nonne, si carnaliter sentiret et se non faceret, ut debemus, con-
formem imagini Dei, que voluntas eius est, tecum maiores ini-
micicias strueret, quam rex unus, quem de regni solio deiecisses ?
ego quosdam premisi filios, quos gaudeo mecum apud Deum in
fidei nostre caractere recondisse ; (2) illos michi videor habere quos
20 reddidi ; istos vix habere quos habeo. transitoria quidem possessio
est, qua mortales mortalia detinemus; mansura vero, qua perpetua
possidentur ab eterno. responde, precor: si detur electio, quid nè Antoniostesso
vorrebbe vederlo
potius sumas, an filio illo tuo dilecto carere dum vivas; ita tamen rivivere, se la sua
eterna felicità ne

ut certus sis, ut esse debes, quod vivat beatus eterne cum Christo; fosse posta a re-
pentaglio.
25 an ipsum possidere moriturum illo tempore, quo sis incertus, ob
humane vite contagia, an comprehensor debeat ad illam gloriam
pervenire ? credo sine dubio te primum illud, nisi desipias, opta-
turum. ecce datum est et doles; contigit et non consolaris ? in
qua re quantum decipiaris, vide. iam enim effluet iste dolor tuus cherà
Il tempo gli re-
in breve
30 post pauculum temporis, et tunc velim respondeas amicis con- conforto.
solantibus et ipsi Deo, quibus nolueris id concedere quod debes,

27. Cod. decipias

(1) VERG. Aen. VI, 716; ma il testo tenera età, perchè Coluccio altrove
<<potant » . non ne parla ; cf. però lib. III, ep . x ;
(2) Questi figli dovettero morire in I, 159.
Coluccio Salutati, II. 16*
250 EPISTOLARIO

quodque mox es tempori traditurus. hactenus autem, recens enim


vulnus erat, et fletus et istam tantam et tam vehementem tur-
bationem fragilitati et carni indulxeris. nunc modo vero da lo-
Asciughidunque cum, sicut debes, rationi; collige itaque te, iamque terge lacrimas.
le lagrime e si al-
lieti pensando che leteris glorie filii tui, si eum diligebas, ut scribis, et spera te non s
suo figlio l'attende
in cielo.
cariturum illo summo bono, quod iam fuerit fructus tuus in evo-
cantis Dei misericordia consecutus. nuncium etenim vocationis
tue est illuc filium tuum evolasse; diligitur arbor, cuius fructus
colliguntur, non illa, cuius negliguntur. vale. Florentie, septimo
idus octobris. 10

II.

A PELLEGRINO DE' ZAMBECCARI ( 1).

[L¹, с. 104 в ; R¹, с. 29 в.]

Insigni viro Peregrino Zambeccario cancellario bononiensi.

VIRquentissimus
insignis, amice karissime atque frater optime. vir elo- 15
Firenze,
9 ottobre 1390.
Antonio da Cor- magneque virtutis Antonius de Cortona, can-
tona gli ha racco-
mandato
cellarius lucanus, cuius eruditionem atque scientiam semper excolui,
14. Così L¹, dove però, per errore del copista, quest' indirizzo è posto in fronte al-
l'epistola a Benivieni che in esso tien dietro alla presente ; R¹ Peregrino de Çanbechariis
de Bononia

(1) È questa l'epistola allo Zam- Lucchese, che aspirava a conseguir


beccari annunziata dalla precedente. in Bologna l'ufficio di capitano della
Che entrambe spettino alla data me- Montagna. Ser Andrea di Giovanni
desima non occorre provare; che d'Andreuccio Anguilla, discendente da
questa data poi sia il 9 ottobre del 1390 famiglia antichissima di Lucca, di
riesce agevole dimostrare, vuoi con- quelle poste al bando come « potenti>>>
siderando il luogo da esse occupato nello statuto popolare del 1308, era
in L¹ (vi precedono infatti l'epistola stato infatti estratto la prima volta
quarta di questo libro, scritta senza de' signori per il terziere di S. Salva-
dubbio nel dicembre di quell'anno), tore pe' mesi di gennaio- febbraio 1391 ;
vuoi la menzione che vi si fa dell' in- ma nell'atto stesso dell'estrazione, che
fierire della peste e della disputa a fu il 23 dicembre 1390, aveva già la-
cagion d'essa insorta fra il S. e Pel- sciato la vita e fu dovuto supplire
legrino ; vuoi infine le scarsissime no- con altro cittadino, ser Niccolò Sartoi ;
tizie che noi possediamo intorno al Arch. di Stato in Lucca, Cons. gen.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 251

sed bonitatem eximiasque virtutes summe dilexi et diligo, michi


scribit quod vir multe probitatis ser Andreas Iohannis de An- serAndrea diGio-
vanni Anguilla che
guillis, civis honorabilis Lucanus, capitaneatum Montanee Bono- inBologna.
aspira ad un ufficio
niensis exoptat magis virtutis sue ostendende gratia quam lucri
5 percipiendi, quo, cum sit dives, non eget; ac etiam, quia de
tuorum est numero, ut patriam, in qua pestis incepit, honeste
valeat declinare. de cuius virtutibus cum audierim ab aliis, ser Sapendolo va-

lente uomo

Antonio nostro credo, quem magis horrere mendacia quam nautas


scopulos, novi. et quia et roganti pro amico suo nichil possum
10 ob vere dilectionis vinculum denegare, et virtutibus procuranti
obligor ne deficiam in his que possum in suis honoribus ope-
rari, te deprecor et exoro per amiciciam nostram, per quicquid prega l'amicoperafar
ogni sforzo ap-
in te possum atque per omnia que virtuti debentur, quatenus pagarlo,
hanc procurationem adiuves, ut, quantum ab aliis, promovetur,
15 et a temetipso promoveas quantum potes; potes autem quantum
licet. nam ultra id quod licet te cogere non esset amici, sed ne' limiti, s'inten-
de, dell'onesto.

invidi ; et ego non soleo ab amicis exigere quod non essem, si


ad similia requirerer, impensurus.
Scrive a lui di
Scribo tibi , quem scio tanti facturum preces meas quod, licet ciò, perchè lo sa
20 ab alio, quicunque sit, rogere, meas tamen preces ceteris ante- pieno di zelo;
altri no, per nonad
pones. scriberem et aliis ; sed multi humanarum mentium recessus guastar
con passila pratica
et latebre sunt; et amice scribens, nollem incidere, sicut moris denti.
est, in aliquem, qui quod intendimus, sue procurationis studio,
sicut accidit, admonitus impediret. satius enim est, si qui alii ad
25 hoc idem insistant, ipsorum ignoratione uti quam scientia premi.
veruntamen si alicui scribendum censes, rebus exploratis, ne re-
scribendo nobis instruamus insidias, indicato. nec onus enim nec

3. R¹ capitaneum 4. R ostende R L ometton quam 5. RI eges 7. R¹ au-


diverim 10. R¹ procurantis 10-11 . L¹ obl. proc. 12. R amiciam 14. R¹ dopo
adiuves reca quant. ab aliis promoveas quant. potes Lomette ut
e
20. L¹ rogare R¹ ante-
ponas 22. L¹ inc. noll. 24. R¹ quis 25. R¹ ignorancie

ad a. Ei dovette dunque cader vit- fecero le tasche, e il 23 dicembre del-


tima dell'epidemia, che, quasi presago l'anno medesimo, poco più d'un mese
del suo destino, aveva cercata fug- dopo che il S. aveva scritto in favor
gire, fra il 5 luglio 1390, quando si suo allo Zambeccari.
252 EPISTOLARIO

laborem effugiam, ut possim Antonio meo morem gerere et hunc


virum benemeritum promovere. vale. Florentie, septimo idus
octobris.

III .

A FRANCESCO NOVELLO DA CARRARA (1). S

[N', C. 4A ; CH, C. 32A ; R1, c. 27 A, mutila dopo due righe ; R2, с. 136в ;
cod. della Comunale di Bologna 17, K, II, 40, c. 25 A; cod. della Imperiale
di Vienna 3121 , C. 139 A.]

Magnifico domino Francisco de Carraria patavino domino.


Firenze,
29 novembre 1390. EPE, licet, et multum hactenus animadverterim, magnificentis- 10

S sime et gloriosissime domine,quam verum sit Nasonicum illud :


Res est solliciti plena timoris amor (2) ;

9. Così N ; CH R2 Domino Francisco de Carraria R¹ Francisco Carrarie B Epistola


ser Colucii cancelarii comunis Florentie missa domino Francisco de Carraria Padue domino
postquam acquisivit patriam suam VEpistola composita per s. Colutium cancellarium
comunis Florentie per eum transmissa domino Francisco Novello de Cararia domino Padue
magnificando eum et sibi consulendo 11. N illus 12. B siliciti

(1) Come Francesco Novello da zioso di due cronisti padovani del


Carrara, oppresso dalle difficoltà per tempo, Galeazzo ed Andrea Gattari ;
le quali il padre gli aveva rassegnato cf. MURATORI, Rer. It. Scr. XVII,
le redini dello Stato, sedotto da pro- 657 sgg. Sebbene questa epistola
messe bugiarde e da insidiosi sugge- non arrechi quindi, nè potrebbe arre-
rimenti di corrotti consiglieri, rinun- carne, nuovi ragguagli sugli avveni-
ziasse il 23 novembre 1388 la signoria menti ai quali si riferisce, essa è però
di Padova al Conte di Virtu ; e come, di molta importanza, perchè, scritta
dopo aver traversate nel giro di pochi senza dubbio pochi mesi dopo il ri-
mesi le più bizzarre e romanzesche acquisto di Padova da parte del Car-
avventure, riuscisse il 19 giugno 1390 rarese, ci mostra quale ammirazione
a strappare al formidabile avversario avessero destato, non solo in Firenze,
la sua preda ed a rientrare in patria, ma in tutt' Italia il valore e l'ardire
narrano largamente gli storici tutti, del principe padovano, le cui gesta
ma in particolare G. B. VERCI (Storia offrirono anche argomento ad un cu-
della Marca Trivig. e Veron. , Venezia, rioso poemetto, edito dal LAMI, Deliciae
MDCCXC, to. XVII, lib. xx) e G. CIT- eruditorum &c ., Florentiae, MDCCLIV,
TADELLA (Storia della dominaz. carra- to. XVI, sul quale è da vedere lo
rese in Padova, Padova, 1842, vol. II, scritto recente di A. MEDIN, Il probab .
cap. LVI sg.) ; i quali però non fanno autore del poem. falsam . attrib. a Franc.
nella più parte dei casi che para- da Carrara, Venezia, 1891 .
frasare il racconto fedele e minu- (2) OVID. Heroid. I, 12.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 253

nunc autem, experientia se ingerente, cognosco id non solum


verum esse, sed eterne atque germane veritatis oraculum fore.
amo quidem et timeo. et ob id tacere non possum, quin ad te more L'amore e il ti-
l' inducono

de te loquar: impellit enim amor et cogit metus; quorum talis a parlare;


e come Ati , per
5 et tanta vis est quod, ut in hystoriis legimus, Cresi filius, Atys scampar Creso da
nomine, etiam a nativitate mutus, cum Cyrus victor oppidum morte, parola, trovò la
Sardis, in quo latebat pater, irrupisset, patri, in quem ab uno mi-
litum hominis ignaro stringebatur gladius, filiali zelo metuens,
exclamavit : indulge patri, Cyre, et vel ex cladibus nostris cape
10 tue fragilitatis argumentum ! qua pietate articulatam vocem et
lingue commertium in posterum nactus est et patri sine dubio
morituro saluti fuit (1). nec aliter ego diligens et formidans, tue cosi fa egli adesso
per metter Fran-
saluti, si me audiveris, consulturus, hinc loquor et clamo. fuit cesco contro ini guardia
pericoli
illud Atys primum verbum et hec mea quam ad te scripserim che lo circondano.
15 prima erit epistola; ut, sicut ille patri sue locutionis auspicio, sic
ego tibi domestice scriptionis exordio salutem pariam. sed in-
quies : quid tibi mecum est rei ? quid in me diligis? quid de
me times ? his tribus questionibus absolutis finem faciam.
Et principio quidem Terentiani tibi Chremetis respondebo Come uomo in-
fatti,
20 verbis :
si me roges quid michi tecum rei est,
Homo sum, humani nichil a me alienum puto (2).

nam, cum ex ipso rerum initio, sicut propheta duxque Iudeorum ,


imo Spiritus Sanctus docet, cuncta sensibilia non propter se,
25 sed propter hominem creata sint, solus homo propter hominem
factus est (3) ; adeo quod in hac universitate mortalium natura sta-
3. B V equidem 4. R2 omette de te 5. CH omette ut 6. N Cresus 8. V

gelo 9. B ripete due volte patri 11. CH natus est 16-17. B omette dome-
stice - quid tibi 19. B V terencianis tibi respond. verbis 21. R2 omette michi BV rei
tecum 23. B omette ex

(1) Che il figliuolo di Creso, al ciso a caccia da Adrasto. Del se-


quale il paterno pericolo donò o riap- condo figlio di Creso, il muto, Ero-
prese la favella, si chiamasse Ati, doto non fa il nome, e lo imitano
dice anche il PETRARCA, Fam. XVIII, nel silenzio tanto VAL. MASSIMO (op.
6; ma pur egli al pari del S. cadde cit. V, IV, ext. 6), che è il fonte del S. ,
in errore. Ati, secondochè narra quanto A. GELLIO, Noct. Att. V, ix.
ERODOTO, Hist. I, xxxIv sgg., era il (2) TERENT. Heautontim. I, 1, 25 .
primogenito del re de' Lidi, e fu uc- (3) Gen. II, 18, 20.
254 EPISTOLARIO

tuerit quandam affectus mutui compaginem quoddamque ligamen ;


ut non solum nefas sit homini hominem ledere, sed inhumanis-
simum censeatur, cum valeat, non prodesse. et ut ab hac ge-
come cristiano, neralitate communionis recedamus, religione tecum christianus
sum, in qua, Divinitate iubente, didicimus non aliter diligere proxi- 5
come italiano, fio- mum quam nos ipsos. sum denique gente italicus, patria flo-
rentino e guelfo,
rentinus, natura et affectione guelphus ; ut inter tot nexus tantaque
egli non può re-
star indifferente
vincula prorsus non possim te non diligere nec tui status columen
a quanto lo con- non amare . desinas igitur admirari cur extraneus et vix bene
cerne .

notus (1) de te curam habeam. impellit natura, exigit religio, efficit 10


natio, extorquet patria, persuadet affectio; ut quoquo me verte-
rim, in hac conversatione mortali michi debitum sit de te curam
gerere, nec solum esse debere de tua salute sollicitum, sed totis
Ma oltre tutto
egli l'ama e l'am-
affectibus curiosum. quod si tanta hec satis non iudicas, nonne
mira
plusquam satis est quod te diligo ? non credam, licet et tuis 15
virtutibus et felicitate tuis laboribus parta magnus sis, te non pati
quod etiam a minusculis diligaris, qui fortune volubilitate didi-
cisti non contemnere etiam parvulos, quando ipsos expertus sis,
cum faveant, inanis omnino non esse momenti, sed maximarum
e ne indica le ca- rerum procurationibus suffragari. quid autem in te diligam, si 20
gioni.
patiaris ista legere, facile tibi poterit apparere.
La grandezza
d'animo del Car- Amo quidem illam animi tui magnitudinem, qua tanto deie-
rareseadcheassumere
dusse l' in- ctus dominio, quantum tibi, tum hostis tui perfidia tum conster-
impresa
natione et levitate tuorum, quorumdamque forte malicia, per in-
iuriam ablatum fuit, temet non deseruisti ; sed id sperans quod 25
tibi invicti tui animi virtus spondebat, non quod fortuna, que adeo
lacrimabilis aderat, minabatur vel promittebat, tam clarum facinus
da niun altro mo- adortus es, quantum nullus princeps nostrorum temporum cogitavit.
derno principe ten-
tata

et quis unquam, fas sit vera loqui, tam audacter de recuperando


3. CH valeas Bet ob hac 9. B vir 10. exigit] N cogit 11. natio] B R2 ratio
14. B CH V aggiungono esse dopo satis 17-18 . CH didisti 18. N¹ et. parv. non
contemn. quando ips. sis exp. BV fueris 19. sed] R2 se 20. B procuratoribus
22. V equidem 26. B incliti N¹ R2 omettono non quod fortuna 27. V permittebat
cancellato : nel margine : alias promittebat 29. B V sit fas

(1) Il S. dovette aver più volte di vedere il Carrarese ed intrattenersi


occasione nella primavera del 1389 seco.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 255

statum suum et altitudinem unde decidisset consuluit ; quis ipsam ed a condurla


mirabil ardirecon a

tam celeriter reassumpsit ; quis tam feliciter pondus tanti negocii compimento.
consumavit ? superant ista modum et ultra verisimilem et altissi-
mam licet coniecturam mentium humanarum evadunt (1). ecce
5 enim tuorum consiliis, ne dicam traditus, in hostis manibus desti-
Costretto a ri-
tutus (2), spe, sicut narrabatur, exhibita quod cuncta Virtutum Co- nunziar i suoi Stati

mes, cuius alias tamen fidem expertus fueras (3), vel tibi redderet al Visconti,
vel assignatione non minoris dominii compensaret, urbem Pata-
vinam, tot arces totque castra libere tradidisti (4). et quid tibi, quo
10 consolari posses, ille tanti doni suique voti compos exhibuit ? che donatolo
cambio d'un igno- in
certe castrum Curtesonis, in quo nec tute manere poteras, vel bile castelluccio,
status tui vertiginem defleturus, nec honorabiliter et honeste vivere
vel virtuose tuis fortunis exitum invenire (s). quin etiam, quod
inextincti penitus odii signum fuit, nunquam ad colloquium es l'avea tenuto lon-
tano dalla presen-
za sua,
15 admissus (6), nec datum, quod pars tibi pacis erat,
dextram tetigisse tyranni (7).

1. R2 decessisset 4. N omette humanarum 5-6. Vdestinatus corretto in desti-


tutus 14. ad] N id 16. I codd. dexteram

(1) Cf. anche MARZAGAIA, De mod. non fu fatta dal Carrarese che 1'11 feb-
gest. , ed. Cipolla, lib. IV, VIII, 2, braiodell'anno seguente, in Milano, per
p. 316. pubblico strumento; cf. G. GATTARO,
(2) Del mal « conseglio che hebbe loc. cit. col. 703 ; VERCI, op. cit. p. 54.
<<il signore da' suoi iniqui cittadini e (5) « Il castello di Corteson, il
<<<<conseglieri a sua defazione (sic) » <<<quale è suso il terreno d'Aste ... era
parla lungamente G. GATTARO, loc. cit. <<<tutto rotto e dirupato ... e di certo
col. 661 sgg.; al « suo corrotto Consi- <<<messer Francesco non era mandato
<<<glio >> accennano altresì l'autor dei << li per altro che lui fosse da quelli
Capitoli (Deliciae eruditor. p. Ix) ed il <<<huomini del paese al tutto morto,
MINERBETTI, op. cit. c. 179 ; cf. CIT- <<perchè erano tutti huomini homici-
TADELLA, op. cit. II, 122. <<<diali e che mai non aveano voluto
(3) Allude alla promessa fatta e <<<custodia dal Conte di Virtù »; G. GAT-
non mantenuta dal Visconti ai Carra- TARO, loc. cit. col. 713. Su Cortazzone,
resi di ceder loro Vicenza, tolta che comune del Piemonte, prov. d'Ales-
fosse ad Antonio della Scala ; cf. sandria, circond. d'Asti, cf. AMATI,
G.GATTARO, loc. cit. coll. 615 , 617 sgg. Diz. corogr. dell' Italia, III, 222.
(4) Le truppe viscontee avevano (6) Cf. G. GATTARO, loc. cit. col.711 ;
bensi occupato il castello di Padova ai Capitoli cit. in Del. erud. p. xIII ;
23 novembre 1388; ma la cessione della CITTADELLA, op. cit. II, 143 sgg.
città e del distretto a Gian Galeazzo (7) VERG. Aen. VII, 266.
256 EPISTOLARIO

come il timoregli forte tamen, quanvis humanitatem simularet, tecum congredi for-
suggeriva,
midabat, altitudinem animi tui metuens ; que solet cum lucis vi-
teque contemptu etiam imbelles feminas sic animare, sic in robur
virilitatis erigere, quod legatur Hecube, solis unguibus impio Po-
linestori coniectis, Polidori filii sui morte comperta, oculos, tantum 5
dolor addidit vis, eruisse (1). legimus et Numidam quendam Can-
nensi bello, dum moriturus in romanum militem incubuisset ac
manibus ob vulnera telum non posset inpingere, compressum
hostem lacerasse, in eius nasum auresque mordicus conversum et
in illius feritatis monstruosam rabiem accensum atque furentem 10
expirasse (2). timuit itaque vir imbellis, culpe simul et pusilani-
mitatis sue conscius, te videre, tecum loqui tecumque coire, ne vel
etiam moriturus penas exigeres, quas sciebat suam perfidiam pro-
Francesco, medi- mereri (3). tu autem, ut ad rem veniam, restaurationem honoris
tando la riscossa,
insieme
consorte,alla degna
prima ad et recuperationem amissi status tecum meditans, cum uxore, que 15
Asti si reca, quindi non equalis, sed invicta mente longe maior omni fortune turbine
a Firenze,
fuit (4), primum in regiam civitatem Astensem, et post aliquid tem-
poris Florentiam aufugisti (s). ubi, quanvis benigne receptus fueris,

3. B CH V armare 4. B exigere legitur 6. CH omette vis 0-7 . B cananensi


8. B comprensum 8-9. R2 CH V lac. compr. host. 11. timuit itaque] R2 timuitque
16. B omette invicta 18. Baffugisti

(1) OVID. Metam. XIII, 549-64. autor de' Capitoli (Del. erud. p. xvI):
(2) VAL. MAX. op. cit. III, II, II . Molti dicon di Marzia o di Corniglia
Il S., che probabilmente citava a me- D'Ysilia (sic), di Vittoria e di Lucrezia
moria, si è qui ingannato; chi sbrand Et a costei non ferman pur le ciglia;
Ma s'ella fosse natain Persia o ' n Grezia
coi denti il proprio nemico, secondo
Sarienne pieni i libri e le scritture,
Valerio, non fu il Numida, ma il Ro- Che men degna di lei il mondo aprezia !
mano .

(3) In realtà Francesco Novello Essa era, come è noto, figliuola di


aveva meditato di vendicarsi del Vi- Niccolò II marchese di Ferrara e di
sconti, tendendogli un agguato ed uc- Verde della Scala; le sue nozze fu-
cidendolo; il suo disegno, che andò rono celebrate il 31 di maggio 1377 ;
fallito per l'altrui imprudenza, è espo- cf. VERCI, op. cit. XV, 46 : CITTA-
sto lungamente dal GATTARO, loc. cit. DELLA, op. cit. I, 356 ; G. GATTARO,
col. 707 sgg., 710 sgg. loc. cit. col. 219 sgg. Mori il 23 no-
(4) Gli storici concordi esaltano la vembre 1404 ; e le fu così risparmiato
virile fermezza, di cui fra tanti cimenti lo strazio d'assistere alla distruzione
diè prova Taddea moglie di Francesco della sua famiglia.
Novello. Odasi fra tutti l'anonimo (5) In Asti, avutane licenza dal Vi-
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 257

et non fortune, sed veros amicos reppereris, cives quosdam flo- luni
incuorato da ta-
sinceri amici,
rentinos, quorum fidem nosti, cum fores dominus, firmissimam
et sinceram et post depositum dominatum nullo fortune ludibrio
stretto un patto
commutatam (1) ; propositum tamen urgens, compositis cum re pu- con Firenze, passò
5 blica nostra federibus, adivisti Dalmatiam et, superatis asperrimis diin Dalmazia, quin-
in Germania,
terrarum tractibus, in Germaniam pervenisti (2). unde, contracta
paucorum manu, pauper et extorris potentissimum dominum avitis
tuis terris et civitatibus perfruentem, Comitem Virtutum, intra fines
intrepidis animis invasisti, non castris aut rebus parvis infestus; dondetornato, sfi-
dò a guerra il Vi-
10 sed urbis Padue, non occulte, sed palam premissisque iustis in- sconti.
dicti belli magnanimisque monitionibus, fuisti molitus ingressum (3).
et quantum et quale fuit spectaculum illud, cum tu, mille forsan
1. B reperieris R2 reperiris 8. CH intra patavinos fines 11. B omette que
dopo magnan. R2 mentionibus 12. B fuerit N² forsan mille

sconti, il Novello si recò « verso la Dieci di balia ed ottenne di far venire


<<<fine del carnevale » (Capitoli cit. a Firenze la famiglia. Cf. per tutto
p. XV; VERCI , op. cit. p. 56); ma vi ciò G. GATTARO, loc. cit. col. 743 sgg.
si trattenne pochi giorni, perchè nel Concludendo, il contegno dei Fioren-
marzo era già in viaggio alla volta tini, che non avrebbero voluto irri-
di S. Antonio di Vienna (Delfinato), tare troppo il Visconti, nè perdere
donde si recò poi ad Avignone. Sul l'occasione di giovarsi del Carrarese
viaggio disastrosissimo dalla Provenza ai danni del comune nemico, fu, e
in Toscana v. i Capitoli cit. p. XVIII allora e poi, ambiguo e duplice, come
sgg.;G. GATTARO, loc. cit. col. 727 sgg. sempre; e ciò spiega i giudizi severi
In Firenze entrò sul finir d'aprile; pronunziati contro di loro da Fran-
G. GATTARO, loc. cit. col. 739 ; MINER- cesco il Vecchio e dal duca di Baviera ;
BETTI, op. cit. col. 179. cf. A. GATTARO, loc. cit. coll. 754, 764.
(1) È questa la campana fiorentina (2) Qui il S. accenna di volo alle
(cf. infatti Capitoli cit. p. xXXII) ; la lunghe e faticose peregrinazioni del
padovana suona invece ben diversa- Novello al di là dell' Alpi, durate
mente. G. Gattaro dice « stomacoso parecchi mesi, nel corso de' quali i
<<<ricetto >> quello fatto dai Fiorentini negoziati, intrapresi dal principe a
al principe fuggiasco ; vessato all' in- nome proprio e de'Fiorentini, col conte
gresso dai gabellieri, trascurato dai Stefano di Croazia e col duca di Ba-
signori, i quali nè mandarono a visi- viera soffrirono tutte le oscillazioni
tarlo nè vollero ch'ei da loro si re- che la politica tentennante di Firenze
casse, il Novello non trovò aiuto che non poteva a meno di provocare ;
in Francesco Allegri ed in Pazzino cf. A. GATTARO, loc. cit. col. 755 sgg.;
Donati, i quali aveano colla casa Car- Capitoli cit. p. xxxII sgg.
rarese antiche e cordiali relazioni. (3) Venuto di Baviera nel Friuli,
Soltanto più tardi le cose migliora- quando le ostilità cominciarono fra i
rono ; Francesco entrò in rapporti coi Fiorentini, i Bolognesi ed il Visconti
Coluccio Salutati, II. 17
258 EPISTOLARIO

Spettacolo am- equitum societate stipatus, tantam urbem, plenam civibus, triplici
mirando quello
della città ricon-
quistata su tantomuro circundatam, fortissimo presidio munitam et turritis arcis
avversario!
stupende propugnaculis insuperabilem, audax, noctis extreme di-
luculo feliciter, superatis fossarum atque meniorum obstaculis,
intravisti ! ) obstupuerunt tyranni copie; et ipsam fortunam, ut 5
arbitror ; si quid ea tamen est preter eterni numinis dispositionem
et providentiam cuncta regentem; puduit animi tam magni tamque
impavidi virum ab sui dominatus apice deiecisse. puduit equi-
dem, et quanvis alias 10
viris invida fortibus (2),

La fortuna ar-
rise placata al va-
tibi tamen ausisque tuis se propiciam exhibuit et secundam.
lore;
quid autem tunc gloriosus tuus ille populus, qui sub pondere mi-
serrime servitutis infelicitatem tuam longe magis quam impositum
sibi iugum flebat, fecit ? deseruitne verum dominum et in tante
il popolo pado- rei mole suis immunem auxiliis dereliquit ? non certe ; sed sub- 15
vano ritornò fe.
stoso al suo si stantias atque vitas suas manifestis obiciendo periculis, malens
gnore legittimo ;

1. N civib. plen. 4. meniorum] B nemorum 5. B intravistis 6. CH eam


8. BV dominationis 9. R2 alia 12. R2 gloriosius V ille tuus

(31 aprile 1390), Francesco Novello Presi con sè dodici uomini <<<potenti
vi trovò ducento lance raccolte da <<<ed accorti>> e seguito da altri qua-
Michele da Rabatta; a questo primo ranta « con mantelletti », più alquanti
nucleo s'aggiunsero poscia per gli << con ronconi, spiedi e lancie », recossi
accordi fatti con Can Francesco della sulla fossa a S. Iacopo presso Coda-
Scala altre milizie; sicchè il Carra- lunga; si getto nel fiume e, toccata
rese si mosse alla volta di Padova l'altra riva, atterrò la palafitta che
con trecento cavalli e duecento fanti, difendeva la città. Accorsero i Vi-
secondo A. Gattaro ; con ottocento scontei, ma sgominati dall'ardire del
uomini a cavallo secondo il MINER- Carrarese si ripiegarono verso la for-
BETTI, op . cit. col. 219. Giunto a Set- tezza. Francesco era cosi padrone dei
timo, se crediamo ai Capitoli cit. borghi di Padova. Cf. A. GATTARO,
P. LVII, egli mandò « per Sozzo trom- loc. cit. col. 782 sgg.; MARZAGAIA,
<<betta>> la sfida ai rettori di Padova De mod. gest. p. 317 ; VERCI, op. cit.
che diedero superba risposta; cf. A. XVII, 113. La data « 19 giugno » si
GATTARO, loc. cit. col. 777 sgg.; CIT- legge anche sulla medaglia comme-
TADELLA, op. cit. II, 197. morativa del riacquisto di Padova, che
(1) Respinto la notte del 18 giugno Francesco fece coniare; cf. J. GUIF-
dai Viscontei, usciti dalla porta di FREY, Les médailles des Carrare seign.
Codalunga, il Carrara, che sapeva es- de Padoue exéc. vers 1390 in Revue Nu-
sergli favorevole la cittadinanza, fece mismat. 1891, IX, 17-25 .
verso l'alba un audace tentativo . (2) SENEC. Trag. Herc.fur . II, 528.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 259

cuncta perdere et pro vero domino mori quam sub tyranno vi-
vere et quicquid fortuna tradiderat conservare ; unanimiter arma
sumpsit et tecum tyranni potentiam conculcavit, non contenti quod
dicto se obedientes redderent, nisi et tue salutis etiam se pugiles
5 exhiberent (1). in qua re manifestissime patuit quantum a domesti-
cis extranea differant, a consuetis nova, ab immani crudelitate
clementia et a naturalibus violenta. patuit dilectio; et expertus es nè men
fulse bella de'
la fedeltà ri-
taliter populi tui fidem, quod amodo non est cur te oporteat du- sudditi
bitare. patuit enim amor populi tui; sed clarissima virtus tua, dilassequello che bril-
la virtù del

10 que in adversis evidentius apparere solet, emicuit et inextimabilem principe.


reddidit ex hac tua concussione splendorem. parce michi, si vera E questa, a dir
vero, s'abbelli d'i-
natteso splendore .
loquar; nec indigneris de te audiens quod aliquando de viris glo-
riosissimis dictum est et litterarum traditum monumentis. nun-
quam de te tante virtutis signa dederas ; nullus te tanti consilii,
15 tam alti animi aut tam magni cordis tanteque fortitudinis repu-
tavit, ut Dei providentia sine dubio factum sit, quod tam arduus
casus accideret, quo latentem illam virtutem tuam posses osten-
dere. nec enim aliter poteras quante fores magnitudinis edocere.
maxima quidem virtus in minimis apparere non potest. Hecto- Solo i grandi
eventi infatti pos-
son mettere in mo-
20 rem etenim et Achillem Troiani belli celebritas claros fecit; innu- stra le belle doti
di animi grandi.
merabilis Xerxis exercitus et Marathonia pugna Milthiadem ; Ca-
millum Galli ; Manlium capitolina defensio ; Scipiones Carthago ;
Cymbri Marium ; Pompeium Mithridates atque pyrate; Syllam
felicitas superatique Cinna cum Mario ; Thessalia Cesarem ; et
25 cuncti, quos claros esse videmus, non parvis, sed rebus arduis ac
maximis splenduerunt. te autem tua Padua, quam dominus, que-

2. V immaniter 4. N redd. obed. 5. N¹ manifeste Bomette a 7. es] Bet


10. Vevid . in adv. 11. B nisi vera 12. Vloquor BNI R2 ne Vveris 13. NI
traditis B CH monimentis 15. B omette animi 16. B est N¹ ardus . 18. B fore
CH foret 20. B V enim B facit 22. CH N¹ R2 Mallium Vmalium 23. CH
Mitriades 24. N Cinnatum (sic) 25. sed] CH se 25-26. ac maximis] V et magnis

(1) Sul favore prestato dai Pado- della presa di Padova, quasi tutte le
vani al Carrarese cf. i Capitoli cit. terre del Padovano si sollevassero con-
p. LX ; A. GATTARO, loc. cit. col . 783 ; tro il Visconti e si dichiarassero per
MINERBETTI, op. cit. col. 220. È noto il loro antico principe ; cf. CITTA-
poi come, non appena sparsasi la voce DELLA, op. cit. II, 202.
260 EPISTOLARIO

cunque fuerit illa necessitas, amisisti quamque de potentissimi ra-


ptoris manu privatus eripiens nunc possides, celebrabit.
Ma in chi ama
Francesco per i Hec igitur in te diligo, in te admiror: nunc accipe quid for-
suoi eccelsi fatti
eccita timore la di midem. audio te nimis manu promptum; audio quod in re
lui eccessiva au- militari, cum consilio polleas, viribus prestas et cunctis tam ducibus 5
dacia.

quam militibus in utriuslibet officiis antecellis: rarissimum quidem


Al pari di Giu- decus. nam quod inquit Crispus de Iugurtha de te consensu
gurta egli è capi-
tano sagace e sol- omnium dici potest.
dato valoroso. ac sane dixit ille: quod difficillimum in pri-
mis est, et in prelio strenuus erat et bonus consilio, quorum al-
terum ex providentia timorem, alterum ex audacia temeritatem 10
afferre plerumque solet (1). gloriosum itaque nomen tuum non tam
fortuna quam virtutis tum opinione tum testimonio circunfertur.
Ma convien di- sed cave, precor; et inter imperatoris et militis officia distinguas,
stinguer bene ciò
che all'uno ed al- oro . tu longe melius nosti que sint ducis partes : delectum mi-
l'altro si conven-
ga;
litum facere, iuramentis cunctos astringere, locum castris, obsi- 15
dioni pugneque deligere, acies instruere, signum congressus dare
signumque receptui; dum pugnatur colligere sparsos, corripere
fugientes, hortari cunctos, insidias struere, hostes circunvenire.
nè alduce è lecito nimis de maiestatis sue gloria minuit imperator qui militis offi-
abbassarsi all'uffi-
cio del gregario. cium occupat. eius est enim arma ferre, polire, servare; ad ipsum 20
pertinet obedire alacriter, ferire fortiter, defendere signa, non vi-
tare mortem, non frangi labore, munire castra, tenere, cum pugnat,
locum, servare, cum proficiscitur, ordinem, non cedere pugnando,
non parcere sanguini, non horrere pericula, succurrere fessis, pro-
tegere saucios. hec et alia que militum fortitudo atque professio 25
debet, est imperatoris exigere, non prestare, nisi forte summa
Cosi non fecero
Scipione Africano necessitas exigat. legimus Africanum superiorem cum militie

2. B eripieris non R2 celebravit 3. BCH V in luogo di in te dopo diligo dànno


hec 4. B manus 5. V virtutibus N¹ prestes 8. ac] B an 9-10. alterum]
Vtalium e in margine : alias alterum 10-11. B omette ex providentia - itaque 11. V
afficere e in margine : alias afferre 12. N R2 virtus 13. B pretor 14. B ore
14-15. B omette militum 16-17. N sign. dare 17. N spars. colligere Bcorupere
18. N¹ cunct. hort. B insidiis N¹ instruere 20. CHenim est 21. N alacr. ob .,
fort. fer. 21-23. N¹ mort. non vit., lab. non frangi, cum pu. loc. ten., cum prof. ord.
serv. , pugn . non ced. 25. hec] B nec atque] N¹ ac 27. N exig. necessitate
B exigit R² legemus N sup. afr .

(1 ) SALLUST. De bello Iugurth. VII, 5 .


DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 261

tirocinium sub patre secus Ticinum contra penum Hannibalem


ageret, consulem, genitorem quidem suum, graviter saucium armis
exhibentem gemine pietatis officium protexisse (1) ; ac idem, cum
pretor Hispanias vicit caputque belli Carthaginem cum Hannibale
5 consul domuit, nec alienum effudisse nec proprium sparsisse sangui-
nem, quod nunc meminerim, invenitur. et fortissimus ducum Ma- tissimi
ovvero Mario,
capitanifor-
;
rius provocanti ipsum Theutoni ad singulare certamen respondisse
fertur se, si mori voluisset, multotiens suspendio potuisse et sapien-
tem non querere pugnam, sed potius cogitare victoriam (2). ecce
10 virum glorie cupidissimum et romanum, discernentem quid inter per che anzi
tenerentrambi
alta la
ducis et militis officium interesset et reputantem sepius ducem sine dignitàsdegnarono
del gene.
exercitu salvum evasisse quam exercitum sine duce, vides declina- quepihevantoal
semplice soldato.

visse singularem congressum, quem nullum ferme militum legimus


recusasse. ut eius exemplo discas que sunt militis spernere, queve
15 imperatoris maiestati conveniunt adimplere. quod si te parum
movet ob sanguinis ignobilitatem Marius, audi de gente Cornelia
Scipionem, non quemlibet, sed illum qui virtutibus suis Africani
cognomen adeptus est. hic enim, cum a quodam quod parum
pugnax foret argueretur, ignavie crimen lepida responsione sub-
20 movit. inquit etenim: recolo matrem me imperatorem peperisse,
non militem (3). ut quod tu, nimia ductus audacia, tibi glorie ducis,
dux ille ducum, etiam Hannibalis confessione (4), Scipio, floccipen-
derit. nec te moveat quod Alexandrum Magnum legamus et Nè Alessandro
Magno, troppo fa-
imperatoris et militis implevisse munera; sed memento quod a gravicile adcimenti,
esporsime-a
rita lode di sommo
25 principe rei militaris expertissimo laudatus sit solum quod parva capitane
manu contra maximos exercitus steterit atque vicerit et quod in
extremas mundi partes pervenerit pugnans ultra spem existima-
tionemque mentium humanarum. nam quod manu promptus et

1. CH tirocinia sub] N cum Bparte 2. Vquid. genit. 3. ac] CH V at 5. R2


edomuit 11. N sep. rep. 12. salvum] B suum N¹ video 12-13 . V declinasse
13. R2 legemus 17-18 . B omette qui - parum 18. V nomen 24. CH munus
27-28 . CH V extimationemque gentium 28. B omette human. - Hannibal (p. 262, r. 2) .

(1) Cf. TIT. LIV. Hist. XXI, 46 ; lib. IV, cap. VII, De variis consiliis, s .
L. A. FLORI Epit. II, 6 &c. (3) FRONTINI op. cit. IV, VII, 4 .
(2) SEXT. IUL. FRONTINI Strategem. (4) Cf. TIT. LIV. Hist. XXXV, 14 .
262 EPISTOLARIO

egliela nego in pugnacissimus fuerit, cum etiam gregarii militis laus sit, glorie illi
fatti Annibale.
principi non adscripsit tantus iudex ac testis quantus Hannibal,
Nè devesi imi-
tare poi un Cati- cum Scipione conferens, fuit (1). nam Catilinam, pessime factionis
lina;
principem, tibi imitandum proponas nolo, de quo Sallustius scri-
ptum reliquit: interea Catilina cum expeditis in prima acie ver- 5
sari, laborantibus succurrere, integros pro sauciis accersere, omnia
providere ; et post hec imperatoris officia quod militis est subdit :
multum ipse pugnare, sepe hostem ferire; strenui militis et boni
imperatoris officia simul exequebatur (2). alia quidem ratio est eius
quod fieri debeat et alia eius quod ille faciebat: pugnabat enim 10
desperatione plenus, postquam, ut ille ait, videt montibus atque
copiis hostium sese clausum, in urbe res adversas, neque fuge
neque presidii ullam spem, optimum factu ratus in tali re fortu-
nam belli tentare (3). promittebat enim sibi cuncta si vinceret et
desperabat omnia si vis hostium prevaleret. nam nec ego velim 15
te penitus non pugnare, sed tunc te manum conferre iubeo, cum
de summa rerum agetur ; cum cuncta, sicut optimum ducem
decet, provideris ; cum necessitas tulerit; cum alicui magno pe-
ma seguir i pre- riculo videris occurrendum. audi Cratherum Alexandrum suum
cetticheperbocca
dizioCratero Q.Cur-. admonentem : quantalibet, inquit ille, vis omnium gentium in 20
dà al principe
nos conspiret, impleat armis virisque totum orbem, classibus maria
consternat, inusitatas beluas inducat, tu nos prestabis invictos.
et subdit: sed quis deorum hoc Macedonie columen ac sidus
diuturnum fore polliceri potest, cum tam avide periculis offeras
corpus, oblitus tot civium animas trahere te in casum ? et post 25
plura: quocunque iusseris ibimus. obscura pericula et ignobiles
pugnas nobis deposcimus. temetipsum ad ea serva que magnitudi-
nem tuam capiunt. cito gloria obsolescit in sordidis hostibus. hec

1. illi] V vel CH dopo illi aggiunge et 6. B sanctiis CH saucis 7. est]


V esse 11. B Vait ille 12. N in urbe clausum Vfugere corretto in fuge 13. factu
ratus] V facturus 14. cuncta] B vitam 15. N omnia desp. 16. V conserere
19. B videreris 20. B quantaslibet - vix 20-21 . CH N¹ consp. in nos 23. R2 culmen
BCHN R2 V accitus per ac sidus 24. B V off. peric. 25. N incassum 28. B ob-
solesit V in sordibus

(1) TIT. LIV : loc. cit. (3) SALLUST. De Cat. coniur. LVII,
(2) SALLUST. De Cat. coniur. LX, 4. 5.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 263

ille (1). videsne qua regula limitetur pugna ducis et ubi conveniat
La può
imperatorem manus inicere ? et quid ? putasne, si quotidie pugnas contemeritapuo
giori pericoli;
conseres, non aliquando fortunam invenire tuam ? Tragicum est :
Iniqua raro maximis virtutibus
S Fortuna parcit: nemo se tuto diu
Periculis offerre tam crebris potest.
Quem sepe transit casus, aliquando invenit (2).
patior et laudo quod cum Paduam repetisti nullum recusasti pe- estarsePadova
per riacqui-
il No-
vello fe' prodigi
riculum: ante omnes aquarum impetum, fossarum profunditatem d'audacia ;
10 et murorum altitudinem superasti; triplices illi muri ternaque ces-
serunt pariter menia audacie et fortune tue. illic fateor audendum
fuisse: de summa quidem victorie tractabatur. ostendisti te ci-
vibus tuis, ostendisti te simul et hostibus. tuos in spem erexit
mirabilis illa virtus tua hostibusque cum stupore terrorem in-
15 cussit. favit Deus tuaque felicitavit incepta, quia petebas maxima,
persequebaris et iusta. noli tentare Deum in parvis nec in mi- pongaorafreno al
suo ardore guer-
nimis experiri fortunam; sed id permitto te audere pro magnis. riero,
nam ut Curtianus Cratherus inquit : ubi paria sunt periculum atque
premium et secundis rebus amplior fructus est et adversis sola-
20 tium maius (3), cogita maximi fore momenti caput tuum. qualis
et quanta victoria foret hosti tuo, si te quocunque modo contingat
occumbere ! parvulus et in extreme infantie terminis eram, quando per
ripensilairischi
morteche
di
Florentini cum Venetis contra dominum Mastinum bellum illud Pietro
sero iRossi
suoi cor-
avi

gerebant, ex quo maioribus tuis partum imperium Patavine civi- collegati con Fi Mastino
25 tatis est. dux inclytus Petrus Rubeus apud Montemsilicis dimi- della Scala.
cans ignobili manu lancea percussus interiit: que mors tanto
merore confecit cunctos tantumque terrorem et consternationem
incussit, quod nisi tunc fuisset gloriosa illa militia, multis ducibus

1. B videas 1-3. B omette conveniat -est 2. CH R2 pugnam 3. R2 censeres


4. N inqua R2 ratio per raro 7. B semper 12. V certabatur 15-16. N max.
pet. et iusta pers. 17. R2 experire 18. N¹ et 19. et secund.] N¹ atque CHfecumdis
N est fruct. 19-20. N¹ maius sol. 22. CH terminus 23. B Vomettono illud R² id
25. R2 montesilicis 27. B conficit 28. R2 gloria V illa glor.

(1 ) Q. CURTII RUFI De gest. Alex. Magni, IX, VI, 7-8, 14.


(2) SENEC. Trag. Herc. fur . II, 325-28 .
(3) Q. CURTII RUFI op. cit. IX, VI, 10.
264 EPISTOLARIO

opulenta, et quod iam ferme bellum confectum erat, cessissent


omnia retro et versis fatis hostis ab anxia et difficili defensione
conversus ultro bellum victoribus intulisset (1).
Laprudenza sot- Te itaque, ut aliquando concludam, in quo totius belli colu-
tentri dunque al-
l'ardimento;
men et fortuna reclinat, quique, si pereas, ut aspicis, successorem 5
non relinquis (2), deprecor et exoro quatenus parcas tibi, parcas pa-
e considerando di trie, parcas filiis tuis, parcas utilitati publice salutique sociorum ;
quanta importanza
siala sua vitaper et te contra hostem et incolumitati cunctorum, frenata tue virtutis
tutti

audacia, donec Deus dederit, serva. noli fatum occupare tuum,


noli periculo, imo ruina nostra, fortis esse; sed, tanquam ma- 10
gister navis, quietus clavum rege. at ceteri laborantes multo cum
sudore tibi pareant et proram, quo clavum flectes, appellant.
nec velis ducis officium pro militari decore linquere aut ea, cum
se simul impediant, permiscere. satis etenim, imo superque satis,
quantum ad gloriam attinet, docuisti te mortis omnisque periculi 15
contemptorem, te fore consilio bonum et manu promptum et ad
voglia
mostrareil che
Novello
in lui
omnia que Martis sunt, quisquis casus immineat, expeditum. nunc
il senno inferiore.
coraggio non è al adhibendum prudentie temperamentum et cautionis modus, ut que
gessisti, consilio non impetu gessisse cunctos admoneas et declares.
Parce servo tuo, si longior fui vel gravior quam oporteat: 20
ex abundantia quidem cordis os loquitur (3). vale et me, si placet,
inter servulos tuos vel ultimos computato. Florentie, tertio
kalendas decembris.

2. CH V dopo anxia dànno ac 2-3. R2 defensioni e omette conversus, in luogo del


quale B scrive concitus 5. BV qui CH V success. ut asp. N omette ut asp.
6. N¹ tibi parc. 7. V omette tuis N¹ publ. util. 10. ruina] B V fortuna 11. CH
ceteris 12. CH appellent 13. B militum e omette cum 16. V omette et dinanzi
a ad 17. B omette sunt 18. V ad exhibendum V modum 22-23. B V
omettono la data. 23. CH decembrias

(1) Allude qui il S. ai fatti com- tosto portato sotto Monselice, ove fu
piutisi nel 1337 (sesto dell'età sua). ferito da una lancia manesca, avvenne
Fu appunto il 3 agosto di quell'anno 18 del medesimo mese : v. CITTA-
che Marsilio da Carrara introdusse DELLA, op. cit. I, capp. XVI - XVII ,
in Padova Pietro de' Rossi capitano (2) Dei figli legittimi di Francesco
de' Veneziani, e venne il dì appresso Novello, tre, Giacomo, Francesco Ter-
eletto signore. La morte del Rossi, zo, Nicoló, erano a quel tempo giova-
che per approfittare dello sgomento nissimi; il quarto, Ubertino, lattante; cf.
in cui la perdita di Padova aveva LITTA, op. cit. I, Carraresi, tav. v.
gettato Mastino della Scala, erasi (3) MATTH. XII, 34; Luc. VI, 45 .
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 265

IIII .

A BERNARDO DA MOGLIO ( 1).

[L¹, с. 99 в.]

Insigni viro Bernardo de Moglo.


Firenze,
5 OTUERUNT me delectare multe littere tue, fili karissime, si forem 7 dicembre 1390.
P ille glorie cupidus Themistocles, qui interroganti cuipiam Lo esorta a ces-
sare dal lodarlo;
cuius vocem esset libenter auditurus respondisse fertur: eius qui
suas artes optime caneret (2). nunc autem, cum has laudationum
blandicias et commendationum lenocinia illis relinquam, qui multa
to de se iactare solent et gaudere cum audiunt se laudari, cupientes
tales reputari quales se sciunt omnino non esse et plerumque
quales etiam nollent ; de numero quorum est apud Terentium in
Eunucho Thraso, miles, ut dicitur, gloriosus (3); meas laudes me, mostrandogli co-
vere o false,
audire nedum non appeto, sed recuso. nam si vere sunt laudes lesempre lodi pericolose
riescano
etchi ne è og-
15 et iustis atque subsistentibus ex causis continuate, non meis, sed getto.
aliorum auribus ingeri puto, cum apud laudatum assentationis
vitio carere non possit expressa laudatio. sin autem false sint,
quis nescit ipsas derisiones esse, non laudes ? facessas igitur
posthac a laudibus meis oro, ne me, si vere sint, infles; si vero
20 false, infatues aut in ruborem cogas. nam tametsi possint de-
beantque laudati veris commendationibus taliter affici, quod se

(1) Da più indizi si desume che la era scoppiata a Firenze nel giugno
presente epistola appartenga al 1390. del 1390. L'invito di Bernardo, che
Innanzi tutto il S. vi assevera che nel il S. respinge, ci porge anzi argomento
febbraiodelprossimo anno egli avrebbe di credere che, non appena gli era
toccato il sessantesimo anno dell'età giunta notizia aver il morbo invaso
sua; e noi sappiamo che la sua na- Firenze, il da Moglio si fosse affret-
scita deve essere assegnata al 16 feb- tato a scrivere all'amico, il quale, op-
braio 1331 ; cf. La giovinezza di C. S. presso dalle faccende, non si decise a
p. 11 sg. In secondo luogo ei rin- rispondergli senon parecchimesidopo.
grazia qui Bernardo dell'ospitalità of- (2) VAL. MAX. Op. cit.VIII, xiv, ext. 1 .
ferta ai suoi figliuoli per sottrarli al- (3) Cf. la parlata di Gnatone in
l' << aere pestilenziale » ; or, come già Eun. III, III ; e più precisamente i
si disse (cf. p. 221, nota 1), l'epidemia vv. 248 sgg.
Coluccio Salutati, II. 17*
266 EPISTOLARIO

disponant ut semper eadem et maiore possint celebritate laudari


et non quod apud alios in se commendatum videant aliqua vite
turpitudine contaminent; aut, si false sint, taliter corrigi, quod
possint de eis sine mendacio predicari; nichilominus tamen, quan-
tum ad laudatum attinet, irrisionis et assentationis scrupulo non 5
Egli po nonme- carebit etiam rara vel effusa laudatio. tu enim me tanti facis
rita si esagerati
encomi per le Bu-
coliche, quanti scio penitus me non esse. laudas bucolicum carmen
meum quod non vidisti; petis a me mirabilia que non feci ; vis
quod credam quicquid a me defluxerit magnum esse. ego
autem fateor me iuvenem poeticisque calentem studiis multa fe- 10
cisse quibus ingenium meum experirer, e quibus multa spongie
che, sebben so- multaque focis incubuerunt. remansit tamen bucolicum carmen,
pravissute ad altri
infiniti suoi ten-
tativi poetici, quod scio deletum iri, nisi forsan alterius operis navicula deve-
hatur. nam, nisi Georgicis et Eneide fulcita fuissent Maronis
Bucolica, crede michi, per semet tanto tempore non vixissent. 15
unde, si non dabitur ocium, quod omnino non puto, me forte
forse andranno es-
se pure distrutte. aliquid facere quod dignum sit transire in posteros, una cum ce-
teris obruetur illud quod tunc stilo pastoris sum amplexus (1). ma-
Non trattò poi teriam autem de viris illustribus, a Plinio quondam (2) et
mai degli uomini
illustri; materiada etate nostra per Petrarcam atque Boccacium (3), et priscis tempo- 20
egregi ingegni ela-
borata;
ribus per quamplures solemniter expeditam, nunquam attigi, no-
lens in alienos fines manum inicere nec id profiteri quod supra
vires meas esse cognosco. scripsi autem respondendo magistro

5. Cod. omette et 16. Cod. omette non dinanzi a dabitur 19. Cod. omette a

(1) Il S. fu disgraziatamente pro- (2) Che il libretto antico, De viris


feta. Il suo Bucolicon, che constava, illustribus, attribuito a Cornelio Nipote,
come attesta F. VILLANI, di otto eclo- a Svetonio, ad Aurelio Vittore, fosse
ghe (« Eclogas siquidem octo lepidas opera di Plinio il Vecchio era allora
« et graves iam exhibuit » ; cod. Laur. opinion generale, divisa anche dal Pe-
Ashburn. 942, c. 54 A), è andato smar- trarca ; cf. DE NOLHAC, Pétrarque et
rito, probabilmente perchè egli non l'humanisme, Paris, 1892, p. 245 sg.;
permise mai ad alcuno di trarne copia. TEUFFEL, op. cit. § 414, 4.
Sul contenuto d'un'ecloga, la prima, ci (3) Sull'opera del Petrarca v. la me-
ha dato egli stesso altrove taluni rag- moria già citata del DE NOLHAC in
guagli (cf. lib. III, ep. VIIII ; I, 157) ; Not. et extr. des mss. XXXIV, I p.; su
e pochi versi della stessa oppur d'altra quella del Boccaccio, il De casibus vi-
già vedemmo citati nell'ep. xv del li- rorum illustrium, l' HORTIS, Studi sulle
bro VI, p. 191 di questo volume. opere lat. di G. B. pp. 117-151 .
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 267

Antonio de Baruffaldis de Faventia tractatum pro ingenii modulo disputó


bensi recentemente
se la vere-
curiosum, in quo quidem explicui questionem de verecundia condiaovver
virtù debbavizio
dirsi.
si virtus debeat an vitium reputari (1) .
Et ut ad scripta per te veniam, commovit me optimi viri sciaSidella conduol po-
morte di

frate Iacopo Te-


5 magistri Iacobi de Therisiis insperata migratio (2) ; non quod of- derisi,
nonquel
fuscatus sit, ut scribis, angelicus ille intellectus et exutus corpore che perchè creda
nobile in-
vires suas amplius non exerceat; scio quidem quod corporis nostri telletto sia spento,
quod corrumpitur sarcina aggravat dum vivimus animam (3), que
post fatum libera plenius intelligit et fontem rerum omnium
10 Deum, elevata per gratiam, non fallacium sensuum ambagibus,
sed sicut est, videt et in ipso iuxta mensuram meritorum et
gratie quicquid desiderat intuetur. non igitur offuscatus est aut
suas potentias non exercet ille spiritus, sed in summam claritu-
dinem assumptus, deposito, non exuto, corpore, quod continebat
15 informans, non sentit illam repugnantium membrorum legem
quam patiebatur in vita, desiderans tamen reassumptione cor-
poris perfici in quo possit reformationis illius statum et officium
experiri.
Non illud itaque me commovit, quod certus sum omnino non
20 esse quantum ad alias omnes anime potentias et virtutes ; sed
ma perchè cede ei
plane commotus sum secundum carnis fragilitatem et tenerum pure alla debolezza
illud quod pectoribus nostris inesse sentimus (4) cuiusque subitos innata nell'uomo.
motus vix aliqua prevenire possumus ratione. mox tamen ad me
reversus consolatus sum memetipsum, considerans atque sperans
25 qua debeat esse susceptus in gloria quantaque cum diligentia,
quod meriti sui caput est, velut agnus obediens, secutus sit suum
gloriosissimum archimandritam. in vera quidem paupertate obe-
16. Cod. tā per tamen

(1) Questo trattatello, di cui esistono et de verecundia, an sit virtus aut vicium .
parecchi mss., era stato domandato dal La data è « Florentiae, .II. non. februa-
Baruffaldi al S. con una lettera, che « rii » . Del Baruffaldi rechiamo al-
si può leggere presso il MEHUS, L. C. trove notizie.
P. Salutati canc. flor. epist. p. LxxxII. (2) Intorno a lui veggansi le note al-
Nel cod. Laur. Strozz. 96, di carte l'ep. vi del lib. VI, p. 159 di questo vo-
trentanove, scritto sotto gli occhi del lume.
S. e da esso corretto, porta questo ti- (3) Lib . Sap . ΙΧ, 15 .
tolo : Quod medici eloquentiae studeant (4) Cf. Cic. Tusc. III, XII.
268 EPISTOLARIO

Quel buon frate diendo residens, inclyte patrie sue deliciis et amenitate relicta,
morto, in omaggio
all'obbedienza, fra
saxum asperrimum Alvernie suscepit nostris finibus incolendum,
le solitudini della
Vernia,
et in monte, quo magister suus, alter post Christum paupertatis
doctor et sponsus, dominice passionis simulacrum et mirabiles
quinque vulnerum cicatrices accepit, quasi de quadam mundi spe- 5
cula corpus in sanctissimo illo loco relinquens, animam summo
reddidit creatori(1), ut, quanvis sue presentie solatio careamus,
or esulta
cielo e di beato in debeamus tamen in certissima spe sue glorie nedum consolari,
ciò con-
vien rallegrarsi.
sed exultare : quod quidem ut facias obsecro. ego etenim iam
feci, certissime tenens, postquam summa et infinita Dei bonitas ro
atque sapientia sic voluit, hoc et sapientissime proculdubio factum
esse et longe melius etiam quam id quod ceci et ignorantes, non
secundum Dei consilium, sed iuxta carnis desiderium optabamus.
Ad id autem quod altius exordiens conquestus es quodque
di Si scusa
aver lungo formidas breviloquio respondebo. principio quidem scio me tibi 15
per quindi
tempo omesso
scrivere, di debitorem singulis annis ut scribam (2), fateor me taciturnitate
edadduceapropria
discolpa le infinite
non debita tempore quo conquereris siluisse. sed si vel una die
faccende
fores occupationum mearum testis, videres crebras ad dominos
vocationes, agendarum multitudinem rerum, molem expediendarum
et instantiam domique familiam, profecto si semper forem tecumet 20
cum aliis tacitus nec mirareris nec in animum tuum induceres,
ut tibi foret vel aliis indignandum, si talium promissionum non
essem usquequaque fidelissimus adimpletor. nam cum, ut inquit
Seneca (3), michi quedam tempora eripiantur, quedam subducan-
tur, quedam effluant, nec vim repellere nec cavere furta valeo. 25
forte possem effluentem negligentiam prohibere; sed inter tot la-
bores fessus et nauseans, si temporis effluxus negligo non mireris.

1. Cod. presidens 19-21. Cod. omette et dopo exped. e nec dopo tacitus , che ho in-
trodotti per restituir il senso qui evidentemente mancante.

(1) Il primo eremo che si edificasse nel 1218. Cf. REPETTI, Diz. geogr.
alla base del della Tosc. 1, 77 .
crudo sasso intra Tevere ed Arno,
(2) Del momento in cui questo patto
dove san Francesco fu stretto serba memoria l'ep. XVI del
Da Cristo prese l'ultimo sigillo lib. VI , p . 193 di questo volume.
(DANTE, Par. XI, 106-7), era già sorto (3) SENEC. Ep. ad Luc. I, 1.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 269

cui rei etiam etas ipsa, non iam vergens, sed intrans in senium ; el'età ormai grave,
mensis etenim februarius, alter a proximo mense, annum meum
sexagesimum inchoabit ; auxilium affert meque reddit ad talia
segniorem. et nisi quod casu quodam evenit, ut ultima epistola
5 tua post menses rediret in manus, et nunc etiam sine respon-
sionis antidoro (1) remansisses, non neglectus omnino nec spretus,
sed inter occupationum mearum strepitus latitans et, licet voces
efferens, inauditus.
Aveva però altra
Alias responsionem inceperam et effluxit; et meditabar nescio volta incominciato
a scrivergli ; ma
10 quas questiunculas tuas absolvere nec vacavit ; et aliquotiens re- non potè conti-
nuare .
quisitas nec repperi cartulis nec in memoriam revocavi ; utrobique
siquidem exciderunt. sed si satis aliunde clarus non es, potes, si
tu recordaris, scribere: quod enim scivero nec tibi nec aliis in-
videbo. nec putes, de quo iam alias suspicatus es, quod ita de queNon dubiti dun-
della saldezza
15 facili subtraham benivolentiam meam; nec me credulas aures exhi- della suaamicizia,
che non scemereb-
be per le altrui
bere maledictis credas. laudantibus alios apud me patule sunt suggestioni ;
aures ; detractoribus oppilate. nam, ut de me sileam, qui semper
laudatores meos, qui me audientem laudarent, suspectos habui et
contemptos, si quos videam aliorum et ipsorum quidem absen-
20 tium laudatores semper amavi, mecum reputans, si vera loquantur,
ipsos debitum exhibere virtuti premium ; sin autem falsa, cum
ament, venia dignos; si lucrentur aut irrideant, expellendos. oblo-
cutores autem et occultos dictorum factorumque relatores adeo
molestos semper habui, ut nunquam eis aut auditum dederim
25 aut fidem. nam si de amico conferant, ut amicicie insidiatores
abhorreo ; si de ignoto et cum quo nichil habuerim illuc usque
commertii, preoccupatores future iudico dilectionis; si de inimico,
ut succensores abominor odiorum. denique nullum hominum
genus malignius reputo quam hos relatores quos certus sum, quic- giacche egli aborre
imaldicenti
30 quid mecum de aliis blaterent, aliis de me suggerere turpiora.
longe minus displicent qui palam mordent et aperta procacitate
diffamant ; nam tametsi contra societatem mortalium facere vi-
deantur, caveri tamen possunt; et si de inimico dixerunt, minus
habent fidei, si de illo, quem diligere debeant, reputantur ingrati ;

( 1) « ἀντίδωρον,donum dono relatum », manca in quest'accezione al Du Cange.


270 EPISTOLARIO

tandem quo magis publice detrahunt minus ledunt. illi vero, qui
latenter obrepunt, provideri non possunt et sub amicicie vultu
venenatos aculeos altius figunt. hos, velut pestiferum hominum
genus, semper repuli, semper fugi et exterminandos ab omni con-
versatione mortalium iudicavi. summe profecto michi semper pla- 5
cuit illa Platonis seu moderatio seu potius sapientia atque beni-
ed onora la
co-
stanza negli affetti. gnitas, sive in amore constantia, qua suis auribus instillanti quod
suus, quem diligebat, discipulus Xenocrates de ipso fuisset tur-
piter oblocutus, constantissime negavit verum esse instantique per-
tinacius adiecit non esse verisimile quod qui a se tam impense 10
diligatur, versa vice non amet. et ut omnem indicis molestiam
submoveret, conclusit nunquam Xenocratem illa dicturum, nisi
sic dici crederet expedire (1). quantum autem ad suspitionem
tuam attinet, scito nullum unquam michi de te nisi bona vel ami-
cabilia retulisse, nec in futurum me relationibus insidiosis dile- 15
ctionis vincula soluturum .
Infine loringra- De invitatione filiorum meorum, ut aerem fugiant pestilentem,
zia dell'invito fatto

ai propri
recarsi figli di tibi gratias ago.
a Bologna. et quia vides in hoc fugiendi remedio quid sen-
tiam, me ulterius non extendo. vale, dilectissime fili. Florentie,
20
septimo idus decembris.

V.

A SER BENIvieni CANCELLIERE ASCOLANO (2) .

[L¹, c . 105 A; R¹, c. 29 B] .

Eloquenti viro ser Benivieni cancellario esculano.


Firenze,
11 dicembre 1390. IR insignis, frater optime, amice karissime. non decuit, cum 25
Gli raccomanda
il nuovo podestà V tantus vir hinc exeat Esculum accessurus ad officium pote-
:
Magatotti,Filippo starie vestri communis, quantum, ut spero, miraberis et etatem
11. Cod. iudicis 24. Così L¹, dove però, per errore del copista, codest' intitola-
zione è posta in fronte all'epistola che precede questa nel cod. R Ser Benvenni cancel-
lario Esculano 25. L¹ omette frater optime 26. R¹ huic

(1) VAL. MAX. op. cit. IV, 1, ext. 2 . rati dall'erudito e cortese prof. G. Ca-
(2) Fra gli scrittori di cose ascolane, stelli, niuno fa menzione di Benivieni ;
da me veduti o in mio servizio esplo- niuno, la qual cosa è anche più sin-
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 271

iudicabis matura sapientia prevenisse, egregium et eximie virtutis


militem dominum Philippum de Magalottis (1); ipsum istuc sine
litterarum, quas ad te dirigerem, viatico proficisci. nam quanvis
noverim solemne tibi et quasi religiosum esse ut in omnibus vel
5 leve virtutis vestigium soleas venerari, nichilominus tamen non
parum adiciet, sicut spero, recommendatio mea, quam expertus
sum etiam non merentibus profuisse. verum, quia et hominis
aspectus, non sine quadam auctoritate gratus, et, id quod homi-
nem detegit, oratio (2) et, omnium certissimum, experientia qualis
to sit tibi notum faciet, suis supersedebo laudibus. quid enim com- l'elogio.
del quale fa bel-
mendem quem mox visurus es, et tu ipse, ni fallor, non absque
mirationis excessu sine dubio laudaturus ? facessam igitur a lau-

2. R¹ megalottis

golare, dà luogo fra i podestà di quel sebbene non toccasse ancora i tre lustri.
comune a Filippo Magalotti; sicchè E la sua giovanile età fu, alcuni anni
verrebbe fatto di supporre che questi, appresso, cagione di fatti gravissimi
sebbene eletto a tale ufficio, anzi già in Firenze, perchè, tratto ai 28 aprile
pronto ad assumerlo, abbia poi dovuto 1387 gonfaloniere di giustizia, per le
per motivi imprevisti ed a noi ignoti mene di Bese Magalotti, consorte suo,
rinunziarlo. Ma il trovar fra le peti- ma a lui avverso, ei venne cassato dal-
zioni presentate il 19 ottobre 1390nel l'ufficiosottocolore chegli statuti pre-
Consiglio del capitano e del popolo scrivevano un'età più avanzatadiquella
quella con cui il Magalotti, invocando ch'egli, non ancor venticinquenne,
i provvedimenti d'uso, attesta « quod aveva raggiunta. E poichè a lui fu so-
«ipse fuit electus in potestatem ad stituito Bardo Mancini, nemico suo,
<<offitium potesterie populi civitatis co- Benedetto degli Alberti, che a Filippo
<<<
munis Esculi pro tempore et ter- avea data in moglie una figliuola, con-
«mino sex mensium incipiendorum cepitane grand' ira, volle far per forza
<<die primo mensis ianuarii proxime il genero gonfaloniere ; donde gravi
« futuri>> (Arch. di Stato in Firenze, tumulti che finirono col bando da Fi-
Provv. 82, c. 225 A), c'induce a respin- renze di tutti gli Alberti; cf. SER
gere tale congettura. Noi riteniamo NADDO, op. cit. p. 92 sg.; MINERBETTI,
dunque che messer Filippo sugli ul- op. cit. col. 115 sgg ; SozOMENO, op. cit.
timi del 1390 movesse da Firenze alla col. 1131, e cf. nelle Miss. reg. 19,
volta d'Ascoli, recando seco la com- c. 249A, quelle dirette ai collegati ed
mendatizia del S. al papa (13 e 14 maggio) ; nonchè
(1) Filippo era stato fatto cavaliere PERRENS, op. cit.V, 42 sgg. Da questa
dai Ciompi il 20 luglio 1378 ed il punizione fu escluso Filippo, che potè
18 ottobre avea « giurata la cavalle- trattenersi in patria, mentre lo suocero
« ria » (SER NADDO, Ricordi in Delizie suo moriva poco dopo a Rodi di ritorno
cit. XVIII, 24; SOZOMENO, Hist. in daunpellegrinaggio al SantoSepolcro.
MURATORI, Rer. It. Scr. XVI, 1113 ) ; (2)Cf. TERENT. Heautontim. II, 11, 384.
272 EPISTOLARIO

dibus suis, id tibi etEsculano populo derelinquens. unum tamen


non omiserim, quod videbis cordatissimum virum, oculatum, ve-
getum, bonum, et in quo vere iusticie lumen potueris intueri.
michi vero, omittamus quod suus et omnium civium servus sum,
peculiari quadam affectione et ex suis virtutibus orta, carissimum 5
et dilectum (1) . ex quo, si me diligis, ipsum diligas oro suisque
honoribus faveas. vale. Florentie, tertio idus decembris.
1. R¹ derelique si tam. un. 2. R¹ videris

(1) I molti uffici sostenuti in patria Franco Sacchetti in un sonetto più


e fuori attestano veri gli encomi, che volte stampato, inviatogli < del mese
il S. tributa qui al Magalotti. Il rº set- <<di dicembre 1394 », ove si fanno del
tembre 1385 esso era tratto capitano Malatesta altissimi elogi (SACCHETTI,
della Montagna pistoiese (Reg. extrins. Rime, ed.Mignanti, 1857, p. 13). Dalla
1385-1408, c. 13 A); il 1° novembre podesteria di Todi il Magalotti pas-
1389 podestà di Prato (Reg. cit. c. 30 A); sava l'anno appresso alla luogotenenza
l'anno appresso un de' riformatori d'Orvieto, affidatagli da Biordo de' Mi-
dello Studio fiorentino (GHERARDI, op. chelotti (cf. Arch. di Stato in Firenze,
cit. I, 169). Del '92 il comune lo Miss. reg. 23, c. 162 B, 7 ottobre 1395
manda con Bartolomeo dell'Antella <<Domino Filippo de Magalottis » ;
al pontefice (Arch. di Stato in Fi- FUMI, Codice diplom. della città d'Orvieto,
renze, Provv. n. 83, c. 74), amba- p. 594) ; e tornato poscia in Firenze
sceria che ebbe esito disgraziato, per- era nell'ottobre del '96 spedito con An-
chè nel tornar da Roma i due oratori drea di Neri Vettori a Bologna, Ferrara
furono sui confini di quel d'Assisi eMantova (Arch. di Stato in Firenze,
presi e spogliati dalle truppe pontificie Dieci di balia, Istr. elett. n. 1bis, c. 52A).
Nel luglio del '99 recavasi a Cortona ;
(Arch. di Stato cit. Miss. reg. 22, с. 26 в,
14 giugno, « Pape »). Sui primi del- nell'ottobre al papa ed al re Ladislao
l'anno seguente ei fu podestà di Città di (Dieci di balia, n. 2, cc. 2 B, 13 А).
Castello (Miss. reg. 22, c. 97 B, 24 marzo, Nel 1400 prima a Venezia ( Dieci di ba-
<< Castellanis »); l'anno appresso, come lia, n. 2, с. 30 B), poi andava vicario
dice il BISCIONI (spogli in cod. Magliab. dell'Alpi fiorentine (Reg. extr. cit.
XXVI, 112) , di Perugia. Il 24 otto- C. 21 B, 14 ottobre). Sul principio
bre 1394 egli annunziava ai Consigli del 1401 la repubblicalomandavacom-
la sua nomina << in capitaneum et con- missario nel << felice >> suo esercito con-
<< servatorem pacis civitatis Tuderti tro Pisa (cf. GUASTI, Commissioni di m.
« eiusque comitatus, fortie et distri- Rinaldo degli Albizzi, I, 34) ; nel 1403 edi
<<<ctus >> e chiedeva si prendessero in nuovo nel 1404 a Piombino (Miss. reg.
conseguenza i provvedimenti d'uso 25, c. 46 B, 15 giugno, « Communi Plum-
(Arch. di Stato in Firenze, Provv. 85, « bini »). Nel 1405 fu de' Dieci dibalia
C. 234 A). L'aveva a tale ufficio chia- (cf. CORAZZINI, L'assedio di Pisa,Firenze,
mato Malatesta de' Malatesti, signore 1885, passim) e nel 1406 vicario del
di Todi, con una nobile lettera, di cui il Valdarno inferiore (cf. Reg. extr. cit.
codice LI di Zeitz, c. 96 B, ci ha serbato с. 20 в). Il 1 ° aprile 1407 succedette a
copia ; e di ciò rallegravasi con Filippo Iacopo Salviati, come questi racconta
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 273

VI .

A BERNARDO DA MOGLIO ( 1).

[№№, с. 126 в.]

Bernardo de Moglio.
Firenze,
5 ONQUERERIS, dilectissime fili, quod tempus perdas, nec videris 15 dicembre 1390.
C posse pati quod extra, imo supra vulgum non emergas. et

quasi desperans subdis: sed huius seculi execrata consuetudo


vetat et prohibet, que homines nonnisi nummatos extollit, pau-
peres ubique fugando. conquestio siquidem iustissima. quid enim lagnanze
Approva le sue
contro
10 magis flendum est, cum tempus nobis non sit solum ad vite l'irreparabile iat-
tura del tempo ;
lapsum, sed ad virtutis, que nos supra nos erigit, incrementum,
dum per singula momenta morimur, cum vita simul istud tempus
amittere, quo, licet natura desinamus, bonitate perficimur ? flent
omnes quod vita labitur ; nulli sentiunt quantum perfectionis per
15 negligentiam amittant. sentimus vite nostre defluxum, quia
coniunctus est corpori ; virtutis autem defectum ignoramus, cui
solummodo cum anima contubernium est. optanda vita igitur,
11. Il cod. omette il primo nos 12. Dov' io leggo simul il cod. dà fil'

(Cron. in Delizie cit. XVIII, 261 , e cf. sta sia stata dettata a breve distanza da
Reg. cit. c. 12 A), nell'ufficio di capitano quella. Che se fra esse fosse decorso
di Pistoia e mandato a ricever il papa un lungo intervallo di tempo, il nostro,
che si recava a Lucca; l'anno dopo col il quale, come ei medesimo confessa, po-
Salviati stesso, il Ridolfi ed il Valori fe' neva in dimenticanza cose di maggiore
parte della solenne ambasceria a re La- rilievo, non si sarebbe certo rammen-
dislao; cf. Delizie cit. XVIII, 290 е 362. tato di cosi lieve domanda, quale è
L'orazione ch'ei pronunzio in quella quella direttagli a proposito del te-
circostanza si legge ancora nel cod. renziano Trasone. Noi assegniamo
Vatic. 4824, c. 367. Del 1408 fece te- dunque l'epistola al mese stesso, cui
stamento ; DEL MIGLIORE, Zibaldone appartiene la precedente al Da Moglio,
414, c. 156, nella Naz. di Firenze. che, incoraggiato dalle cortesi offerte
(1) Poichè sul principio della pre- del S., dovette prenderne animo ad
sente il S. dichiara a Bernardo un esporgli nuovamente que' suoi dubbi
luogo della ep. III di questo stesso grammaticali ch'erano rimasti prima
libro, parrà naturale arguirne che que- insoluti.
18
Coluccio Salutati, II.
274 EPISTOLARIO

poichè
bene,
lavita èun quoniam negari non potest ipsam bonum esse et ideo postpo-
nenda, si desinat esse bona. bona quidem vita non est, si vitiis
sit infecta : est tamen bonum, quoniam aliquid ens est, sed mo-
rum turpitudine perdit quod bona sit ; ut miro verborum conflictu,
cum malorum vita mala sit, eam fateri oporteat nichilominus s
esse bonum: neque enim potest malum esse, nisi in bono sit.
est namque malum privatio boni, que omnino esse non potest
deplorevole è in
fatti che sen fugga
nisi sit in aliquo quod subsistat (1). dolendum est igitur non quod
senza profitto,
fugiat nobis vita, que bonum nature mortalis est, sed quod in
hoc temporis lapsu bonitatis ex virtute perfectio desit, quod est 10
nostre negligentie atque culpe ; et quod simul vita tibi, quod na-
turalis necessitatis est, effluat et in virtutis perfectionem nullatenus
adolescas. et quia hoc dolendum est, rectum esse sequitur ut
e

desiderabile il appetas in virtute proficere ; in virtute quidem, non qua magis


progressonella vir-
tù vera,
scientes efficimur, sed qua meliores secundum virtutis habitum 15
ordinamur. hec autem virtus non inter divitias, non inter vanos
dignitatum honores, sed inter bone mentis effectus, qui nec inho-
noratis nec pauperibus deficiunt, invenitur. hoc nitaris et queras ;
nongiànel
che è vanosapere,
senza ad hanc totis viribus totaque mente suspira. nec putes supra
quella.
vulgus extolli seu vulgarium aciem egredi solum quod scias. 20
bona et admirabilis est scientia, si tamen ad virtutis exitum diri-
gatur; alias verissimum est illud Sapientis : qui addit scientiam
addit et laborem (2). nec solum liberales scientie dicte sunt, quod
circa ipsas liberi non servilis condicionis homines versarentur, sed
quia mortales animos liberant, ut ferantur expeditius in virtutem (3). 25
ut laborandum sit circa scientiam non ut sciamus, licet hic ap-
petitus naturaliter nobis insit, sed ut ad fieri bonos idonee pre-
paremur. nec cupias divitias ut eveharis, nec honores ut extra
vulgi sentinam connumereris. desidera virtutem et ipsam quere ;
nam hec adicientur tibi. hec hactenus . 30
Procurerà d'aiu-
tare quanto gli Commendationes amicorum tuorum leta mente suscepi et
sarà lecito i suoi ipsis, quoad facultas dabitur et patietur honestas, me propicium et
benevoli,

favorabilem exhibebo. dulce quidem michi semper fuit non


(1) S. AUG. Ench . XI in Opera, VI, 236.
(2) Eccles. I, 18.
(3) Cf. UGUCCIONE, op . cit. s. v. Liber .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 275

amicis solum obsequi, sed omnibus quos scirem ipsis amicicia perchèsuoleesten-
proprio af-
esse coniunctos. non enim ad mensuram sic amandum est, ut fetto agli amici
degli amici.
solum amicorum personas, exclusis aliis, complectamur; sed cum
redundantia, quod amicos integros, hoc est cum illis, quos unum
5 vera caritas cum ipsis fecit ipsorumque filios et genus omne simul
et equaliter complectamur. ut certus esse possis me illis fautu-
rum et omnibus quos tibi sensero benivolos et amicos. et hec
satis. nunc ad quesita tua veniam.
Et primo noscito Thrasonem a Terentio in fabula quam Rispondepoialle
domandemossegli
10 Eunuchum vocant introduci pro milite glorioso, idest gloria- intornoaTrasone;
bundo, quod clarissimum esse potest eiusdem auctoris vel medio-
criter studioso (1) .
Quod pro nondum nundum scribendum sit non credo. allaretta «nondumgrafia
»; di
cum enim stent compositorum significata, horum scilicet adver-
15 biorum, que sunt non et dum, nullaque sit in illa compositione
cacephaton (2) , cur mutari conveniat o in u rationem aliquam
non agnosco. quod si forsitan in aliquibus antiquis codicibus
reperiatur illa dictio scripta per u, potest hoc contigisse quo-
niam Umbri et Tusci carebant o et ideo eius loco u scribere
20 soliti sunt (3). e del perfetto di
•contemno»,

Supinum autem et preteritum huius verbi contemno as-


sumit proculdubio p, sicuti et suum simplex. nam iuxta Prisciani
regulam temno convertit - no in -psi et ob id admittit preteritum
contempsi . supinum etiam temptum facit, sicut et omnia in
13. Le parole Quod - credo sono un'aggiunta mia per restituire il senso distrutto
dalla sbadataggine del copista che dovette, trascrivendo, saltar una riga. 23.Cod.
amictit

(1) Cf. ep. un di questo libro, p. 265. della corretta « cacenphaton», perchè
(2)Dictioturpe sonans cacenphaton ipsa quella e non questa si rinviene in
UtsidicaturTytides medidiesque. [vocatur. Uguccione, Guido Fava, Balbi, Ales-
EBERH. BETH. Graecism. II, 5, De sandro de Villedieu &c.
figuris barbarismi et soloe- (3) PRISC. Inst. I, V, 34: « O ali-
cismi, p. 10; cf. C. THUROT, Notic. «quot Italiae civitates, teste Plinio,
et extr. de div. mss. latins pour servir à <<<non habebant, sed loco eius pone-
<<<bant Vet maxime Umbri et Tusci » .
P'hist. des doctr. grammatic. au moyen
âge inNotic. et extr. des mss. de la bibl. Cf. S. TH. AUFRECHT - A. KIRCHHOFF,
Imp. XXII, 11, 461, 462. Mantengo la Die Umbrischen Sprachdenkmäler, Ber-
formaerronea «cacephaton>> in luogo lin, 1849, I, 49.
276 EPISTOLARIO

-psi perpreterita exeuntia (1). ratio autem, quam queris, esse potest,
ultra analogiam, de qua dictum est, quoniam si tentum diceretur,
non a temno , sed a teneo videretur esse deflexum. etsi di-
ceres: scribam per met t, ut dicamus temtum , obstat in primis
euphonia, quoniam sonore non potest enunciari in eadem syllaba 5
met t (2) ; obstat et ratio componendarum consonantium, que
hoc alio modo non permittit.
ed infine dichiara
il valore di « ne- De nedum autem vellem aliquem grammaticorum interro-
dum ;
gares. est equidem dictio valde communis: habet enim ratio-
nem adverbii discretivi cum negatione. significat enim nedum 10
hoc quod est non solum, ut negandi et discretivi adverbium vi-
deatur. negat enim actus solitudinem vel subiecti, ut: nedum
pugnat Hector, sed vincit; vel: nedum pugnat Hector, sed Achilles.
verum quia exigit duas orationes vel duo subiecta, naturam habet
coniunctionis adversative, cui est coniungere aliqua duo que vi- 15
deantur opponi. sicut enim dicimus : quanvis Sortes studeat, tamen
non addiscit; ita pronunciamus: nedum studet Sortes, sed addiscit.
potest et habere rationem diminutive, ut: daret pater michi ne-
dum denarium, sed talentum. si consideres igitur ut negat utque
7 separat actum ab actu, adverbium est; si ut copulat, fit coniunctio 20
adversativa et aliquotiens diminutiva (3) . nec mirum. cum enim
dicimus : bonum est amare Deum ; hec dictio amare in eo, quod
regit hunc accusativum Deum , proculdubio verbum est; in eo,
sebbene creda op- quod supponitur huic verbo est, habet nominis rationem. de
portunoconsultare
in proposito un hoc tamen, ut dixi, consulas aliquem grammaticorum, qui te possit 25
grammatico.
promptius et perfectius edocere. vale felix semperque habeas in ore
A

Virgilianum illud :
quo fata trahunt retrahuntque sequamur ;
Quicquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est (4).
Florentie, decimo octavo kalendas ianuarias. 30

20. Cod. seperat 24. Cod. supponi

(1) PRISC. Inst. X, VII, 38-39 ; p. 245 :


ALEXANDRI DE VILLADEI Doctrinale, De posui genui fit itum , de temnere psi
De preteritis et supinis 3ºco- [ptum .
niug . , Venetiis, 1513, с. 34 B : « Ante (2) Cf. PRISC. Inst. I, VII, 38.
<< no psi facit m » ; Graecism. XXVI, (3) Cf. FORCELLINI, s. v.
245 , De accidentibus verbor . (4) VERG. Aen. V, 709-10 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 277

VII .

A PIETRO PAOLO VERGERIO (1) .

[Codd. della Marciana di Venezia Lat. cl. XI, 56, c. 63 в (Ma) ; cl. XIV,
210, с. 126 A (Mb) ; [ COMBI C. A. ] Epistole di P. P. Vergerio seniore da
5 Capodistria, Venezia, 1887, ep. cxxxvIII, p. 210 (2).]

Colutius Petri de Salutatis P. P. Vergerio s. d.


Firenze,
ABEREM tecum, frater karissime, multa dicere et pluries epi- 11 marzo 1391 ?
H stolis tuis debita vicissitudine respondere (3).
sed tu ipse michi tarda e breve ri-
sposta alle sue let-
Si scusa di dar

occupationum mearum testis, iudex et arbiter mearum excusa- tere


6. Così Ma Mь С.

(1) Benchè gli scritti di P. P. Ver- parte in patria, parte nel Friuli, dove
gerio, e fra essi quelli dai quali si po- scorsero lieti taluni anni della sua fan-
tevano attingere più copiose notizie ciullezza (ep. xcv, p. 142), recavasi
intorno alla sua vita, vo' dire le epi- verso il 1386 a Firenze. E quivi, seb-
stole, siano ormai pressochè tutti uscitiben sedicenne, mentre attendeva sotto
alla luce, pure la biografia del lette- laguida di Francesco Zabarella, allora
rato istriano rimane ancora malnota, insegnante in quello Studio, al diritto
sparsa di lacune, d' incertezze, d'errori.
canonico, coprì, com'egli stesso af-
Avendo dunque noi assunta la fatica ferma, un pubblico ufficio, quale mae-
non piccola di rimettere un po' d'ordine stro di dialettica (ep. Lxxv, p. 101).
nella indigesta congerie pubblicatasi, In quel tempo ebbe opportunità di co-
or sono sei anni, a Venezia sotto il noscere il S., al quale professò poi
titolo di Epistole di P. P. Vergerio seniore sempre, com'egli attesta, venerazione
da Capodistria (fra i Monumenti editi a di discepolo. Del 1388 dopo essersi
cura della R. Deput. Veneta sopra gli studi trattenuto alquanto a Capodistria, passò
di storia patria, Misc. vol. V), ci parve a legger logica per un anno nello Studio
opportuno comunicar i risultati delle diBologna ed accompagnò quindi alla
nostre indagini in uno dei capitoli de- corte pontificia lo Zabarella (ер . ххи,
dicati a I corrispondenti del Salutati, VII. p. 26 ; ep. cxx1, p. 183). A Padova,
Qui basterà pertanto toccar de' casi dove, ritornato padrone dello Stato
del Vergerio verso il tempo in cui Francesco Novello da Carrara, lo Za-
entrò in rapporti epistolari col S. barella fu chiamato a leggere le Decre-
Nato il 23 luglio 1370, e non già tali, il I maggio 1391 il Vergerio ci
del 1349, come lasciò scritto, fra gli appare arbitro insieme allo Zabarella
altri, il TIRABOSCHI, Storia della lett. stesso d'una contesa sorta fra la chiesa
ital. lib. III, VIII, 1057, da Vergerio di S. Maria ed il convento de' frati
de' Vergeri in Capodistria , Pietro
Paolo, dopo aver fatto i primi studi, (2) (3) V. note 1 e 2 a p. 278.
278 EPISTOLARIO

ed
visoesprime l'av- tionum esto. inter alia autem petis ut tibi bene vivendi regulam
che il modo
di ben vivere
tradam. nescio autem si quod ad gloriam Socrates expeditissi-
mum voluit satis sit: ut adnitaris scilicet talis esse qualis videri
cupias (3). et forte tibi, ut cunctis bene cupientibus, abunde fuerit,
sed non pariter omnibus. nam, Venere et Marte deprehensis, 5

aliquis de diis non tristibus optat


Sic fieri turpis (4).

sunt enim qui nedum non obtegant, sed expandant quasi glorio-
consistanel segui- sissimum aliquid turpitudines suas; unde illud satis credas te, si
re fedelmente i pre-
cetti della religio-
ne cristiana . te perfectum religionis christiane cultorem exhibeas, et rectissime 10
vite methodum et finem, in quem cuncta dirigas, invenisse. vale.
alias forte plura. Florentie, .XI. martii 1391 .

1. Ma Mb C alias 2. Ma quoad 4. et] Mb C at 5. et] Ma Mb C cum


Cdeprehensa 9. C aggiunse te dopo credas che manca ne' codd. 12. Ne' codd. la
indicazion del tempo precede quella del luogo.

minori in Galzegnano ; KNEER, Card. della presente del resto i codd. che
Zabarella, I, 11 sg. D'allora in poi, comprendono l'epistolario Colucciano
per cinque anni almeno, il V. non non conservano traccia ; essa non c'è
lasciò più Padova se non per andare a pervenuta che grazie ai mss. in cui
Venezia o a Capodistria. Ma de' fatti alle proprie il Vergerio aveva con-
suoi dopo il 1396 discorreremo altrove. giunte talune delle lettere direttegli
La epistola presente risponde ad da uomini insigni.
altra del Vergerio in data del 31 gen- (1) A dar retta al Combi quest'epi-
naio 1391 (stile comune ?) nella quale stola oltrechè ne' due codd. citati si
questi dopo essersi scusato di scriver leggerebbe pure nel ms. 588 del museo
raramente, dava notizia al S. del pro- Comunale di Padova (cf. Introduz.
prio stato e lo pregava ad essergli p. XXXIII); ma l'indicazione è falsa,
largo di qualche consiglio, « quod chè quel ms. nulla contiene di rela-
« componat animum, quod errantem tivo al Vergerio, e nel cod. 1287 del
<< corrigat et ad bene sancteque vi- museo, che racchiude scritti Verge-
<< vendum magnopere affectantem in- riani, essa non si rinviene. Il danno
<< ducat » ; ep. cvI, p. 160. La laco- non è del resto grave, perchè, se cre-
nica risposta del nostro non appagò diamo al Combi, il cod. padovano,
troppo il Vergerio, che avrebbe voluto come il Marciano XIV, 210, non è che
un trattato da lui; sicchè tornò al- una tarda copia del cod. XI, 56 della
l'assalto con due nuove lettere del biblioteca di S. Marco .
10 maggio e del 18 agosto (ep. x, (2) Le epistole del Vergerio, a cui
р. 10; ер. хеш, р. 136), alle quali qui il S. allude, non ci sono pervenute.
Coluccio non rispose, o se rispose, le (3) CIC. De off. II, XII.
risposte son oggi perdute. Anche (4) OVID. Metam. IV, 187-88.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 279

VIII .

A BERNARDO DA MOGLIO ( 1) .

[L3, c. 13A; N¹, c. 40 A; MEHus, par. I, ep. x1, pp. 38-41, da L3.]

Bernardo de Moglio.
Firenze,
5 ILI karissime. recepi litteras tuas que michi solatio fuere 7 giugno 1391 .
F atque consolationi videnti quam egregie quantaque cum ma- Ebbe le sue let-
tere e risponde ai
dubbi che vi si con-
turitate stilus emergat tuus. sed de hoc alias : nunc autem que tenevano in mate-
ria d'ortografia e
stiunculas tuas absolvam. in qua tamen re prefari volo me gran- tina,
di lessicografiala-
dem natu Dei digito et ingenio, quod michi dederat, duce, in hec
10 studia et harum rerum vestigationem intrasse rudem, sine ma-
gistro et ferme sine principio; nec tamen adhuc, licet diutius
laboraverim, errores puericia conceptos et adolescentia connutritos
triginta quinque annorum cura potuisse diligentiaque purgare (2).
4. Così N; L3 M Moglo 6. N ac ed omette que dopo quanta 7. N tuus em.
8-9. M grande 10. N investig. 13. L3 treginta Mdiligentiave

(1 ) Quest'epistola in uno de' codici nelle note alla Vita scrittane da F. Vil-
che ce l'hanno conservata reca per lani affermò Coluccio <<<grandem natu,
eccezione rarissima la data dell'anno <<<sine duce ac magistro, humaniora
in cui fu scritta. Ma è dessa la vera ? <<<<studia intrasse>>>(Epist. p. LXX, nota 4) ,
Non sarà incorso qui, come altra volta traendo seco in errore molti altri. Ma
vedemmo essere accaduto (cf. lib. V, chi ben osservi vedrà agevolmente che
ep. II) e vedremo pur in seguito av- il S. non deplora qui d'essersi rivolto,
venire, qualche errore ? A noi, man- già adulto, agli studi letterari, bensi
cando ogni argomento intrinseco, è invece d'aver troppo tardi atteso all' in-
difficile uscire adesso di dubbio. No- vestigazione ed all'osservanza delle
tiamo però, a conforto della data of- regole ortografiche, trascurate ai suoi
fertaci da N¹, che per il suo contenuto giorni e quasi ignote ai pubblici mae-
la presente potrebbe dirsi quasi una stri. In qual tempo poi egli comin-
continuazione dell'altra inviata a Ber- ciasse a combattere, scrivendo, le vi-
nardo dal S. il 15 dicembre 1390. ziose abitudini contratte in fanciullezza,
Al pari poi di quella e dell'anteriore non è facile determinare, perchè, se
diretta a maestro Feltro (lib. V, ep. XXI) ritorniamo trentacinqu'anni indietro,
essa porta un contributo notevole alla come il S. stesso suggerisce di fare, ci
storia delle discipline grammaticali ed troveremo ricondotti al 1356, data che
ortografiche nel secolo XIV. forse avrà avuto per Coluccio un si-
(2) Per aver inteso a sproposito gnificato particolare, ma che a noi
questa confessione del S. il Mehus invece nulla ricorda.
280 EPISTOLARIO

Ed innanzi tutto
dichiara come deb- Quantum tamen ad id quod petis attinet, eternus scribi debet,
ban scriversi « eter-
«nus »
ut arbitror, per unicum t. descendit enim atque deducitur ab
etas , quod vocabulum diphtongum ae in prima syllaba (1) et t
purum habet in altera (2), scio autem, ut ad alia progrediar, quod
e « littera » ;
hec dictio littera , sive a litura dicta sit sive a legendo 5
et iter , quasi legitera , per unicum t secundum originem
scribi debet, et ita multos peritissimos observare (3 ). verum quia,
si consideretur derivatio, prima deberet illius nominis syllaba bre-
viari, et ipsam cuncti poete producunt, ad notandam mutationem
temporis non irrationabiliter scribitur per duplex t (4); sicut refert 10
2. N discedit 3-4. MF purum 6. N¹ in luogo di t dà r 9. Met ad not.

(1) Come si vede, il S. sapeva da « et ita videtur quod ibi sit positio et
tempo essere necessario indicare i dit- << sic quod scribatur per geminum t,
tonghi; ma solo più tardi nelle sue <<<sicut multi scribunt ». A comple-
scritture pubbliche e private prese l'abi- mento di questa nota sopra una que-
tudine di segnarli. stione grammaticale assai discussa,
(2) Cf. PRISC. Inst. II, XI, 62. piacemi riferire anche un curioso
(3) Sentasi infatti UGUCCIONE : brano dell'antichissima Ars lectoria di
<<<Item a lego et iter et tero AIMERICO (?), secondo la redazione del
<< componitur hec litera , e; quasi sec. XII, che ne possedeva il S.: « No-
« legitera , eo quod legendi iter <<veris, lector, quoniam littera duo
« prebeat vel quia legendo iteratur. vel <<
« tt ideo habet: quoniam ex supino
<< dicitur litera, quasi litura a lino , « litumet tero , teris compo-
« nis , secundum consuetudinem an- <<<nitur; vel ex nominativis duobus
<<tiquorum, qui in ceratis tabulis so- < litura et terens , quod libro
<< lebant scribere et postea linire. et <<<secundo Salomon sic confirmat :
<< secundum hoc litera dicitur tantum <<<" qui addit scientiam addit et labo-
"*
<<de figura; sed quecunque sit deri- « rem. item in eodem : " Frequens
<<vatio vel compositio istius nominis, <<<meditatio carnis afflictio est. " ** bene
<<debet hoc nomen scribi tantum per « ergo littera litura terens dici-
« unum t » . Cod. Laur . S. Croce <<tur, quia non tantum pueros in va-
Pl. XXVII, Sin. 6, c. 95 A. <<pulando, verum et maiores in medi-
(4) Trascritto letteralmente l'arti- <<tando affligit. Priscianus tamen in
colo d'Uguccione, il BALBI, Catholic . << primo de octo partibus dicit
s. v. Lego , continua : « Sicut dicit « quoniam littera ex legoet iter
<<<<Ugucio. sed cum littera derivetur a << componatur. sed eius verba pona-
<<
« lego , legis , vel a lino , nis , <<<mus : " Littera dicitur quasi legitera
« et tam lego quam lino corripiat « eo quod legendi iter prebeat. vel a
<< primam, videtur quod littera primam << lituris, ut quibusdam placet, eo quod
<< corripiat. sed constat quod prima << in ceratis tabulis veteres scribere so-
<<producitur, ut patet in illis versibus : « liti erant. " *** in quibus utique verbis
.. ...
Discere qui queris , ut recte versificeris Eccles. I, 18. Ibid. XII, 12. Inst. 1,
Sint tibi nota tetra : pes, littera, syllaba, metra. 11, 3-4-
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 281

Augustinus fecisse Virgilium in hac dictione reliquias , cui


ob temporis mutationem addidit unum 1 (1). et quod per du-
plex t scribi debeat testatur Alexander in Doctrinali (2), et
sic habet antiquissimus stilus Romane curie (3). condicio autem ma
quindi come a nor-
delle varie pro-
5 per simplex c subiectionem significat seu qualitatem, cui res aliqua venienze delvoca-
bolo or debba scri-
sit annexa. derivatur enim a dicio , quod est potestas , quod versi condicio »,
vocabulum descendit a dico , dicas , idest copulo , consecro
et subicio . hinc dicimus : condicionem temporum et bonam
vel malam hominis condicionem; hinc dicitur quis condicione
10 servus aut liber et huiusmodi. est condicio etiam lex , pa-
ctum ; ut : hac condicione, idest hac lege vel pacto. est et con- or conditio » ,
ditio per unum t a condo, condis ; immediatius autem ab
hoc genitivo conditi addita o, conditio . hoc autem idem est
quod factura; et sic creatura dicitur Dei conditio, idest factura.
15 est et condictio per ct, idest simul dictio, et proprie dicta «dictio».
edorainvece«con-
testium condictiones dicuntur, aut ordinate ex simul dictis
posture. secundum varias igitur derivationes et significationes
diversificatur huius vocabuli litteratura (4). de hoc autem nomine

1. M relliquias 4. N¹ conditio 6. L3 ditio 8. L3 subitio L3 N¹ condi-


tionem 9. L3 N¹ conditionem 10. In luogo di aut liber M lesse actualiter 11. L3 con-
ditione 13. L3 genetivo 16. M conditiones

<<<<libri sui fronte positis hebetes et dell'Ars lectoria glidà addosso quipure;
<<inscii non advertunt illum male in- cf. cod. Laur. cit. c. 10 A.
<<<<tellexisse et turpius exposuisse et (2) ALEXANDRI DE VILLADEI Doctri-
<<penitus in parte hac virum tante nale, De primis syllabis , ediz.
<<< auctoritatis excecatum corde fuisse. cit. c. 63 B:
<< nos autem, quanto iuniores tanto T duplicat littus et littera iungitur illi.
<<perspicatiores, Danielem verum pro- (3) Parrebbe da credere che il S.
<<phetasse advertimus qui ait: " per- alludesse al Liber diurnus, da lui pro-
<<transibunt plurimi et multiplex erit
"* babilmente veduto e consultato,mentre
<<scientia >> ; cod. Laur. Pl. XLVII, era in curia. Ma in esso io non trovo
27, c. 22B ; cf. Pl. XVI, 5 , c. 57 B, 2 с. cenno intorno alla questione qui trat-
(1 ) Cf. VERG. Aen. I, 30. Non rin- tata. Può darsi quindi che il S. avesse
vengo nelle opere di sant'Agostino il presente il testodel Diurnus quale fu ri-
luogo cui allude il S. Dice però la dotto e modificato nel secolo XI ; cf.
stessa cosa PRISC. Partitiones duod. vers.
SICKEL, Liber diurnus Romanor. pont.,
Aen.princ. XI,209: < reliquiae quod Vindobonae, MDCCCLXXXIX, P. XLVIII.
<<<poetae interposita 1 relliquiae (4) Cosi UGUCCIONE, op. cit. s. v.
<<metri causa proferunt>>>; ma l'autore Dico , seguito dal BALBI, op. cit. s.
* DAN. XII , 4. v. Condicio .

18*
Coluccio Salutati, II .
282 EPISTOLARIO

Giustificaquindi cuncta , si a coeo , ut quidam volunt, inflectatur, sine c scribi


la grafia di « cun-
«ctus»,
potest; si autem dixerimus cuncta quasi coniuncta , quod
michi non minus placet, per ct scribendum arbitror et sic utor (1).
<<<
obscurus » , obscurus autem per b scribendum credo, licet videantur sequi
plures consonantes. idem enim dubitari posset in abstineo , s
abscondo et similibus, ut obscenus , in quo etiam euphonie
«reperio», gratia interponitur s (2). de reperio autem, quia compositum
est a pario , integra prepositione manente, et quia simplex ge-
minat primam syllabam et non compositum, geminatur in pre-
«aperio » ; terito p, sicut vult Priscianus (3). aperio autem, non ab a, sed to
ab ad compositum est. et quia integra prepositio non remanet,
abicitur enim d, non duplicatur p. nam quod ab a non sit
compositum, patet quia primam brevem habet, quam sine dubio
ab a compositum produceret. sed ablata d servat a tempus suum,
eprova che «la- et ideo breviatur (4). utrum autem hoc nomen lactis masculini 15
<<ctis » è di gene-
re femminile. vel feminini generis sit, Alexandrum et Uguccionem con-
sule et invenies feminini (s). in eo autem quod optimus pater
tuus dixit lactes esse reticulum album circa intestina, de signi-
ficatione cum reliquis sentit, sed scribens hi lactes ab aliorum
Toccato poscia
di certa variante,
auctoritate discedit. de illa autem dictione unica , quam mi- 20
raris construi, reluctantibus grammaticorum regulis, cum hoc
substantivo spiritus , possem, si vellem, cum spiritus supponat

1. B coeeo (?) 8. M propositione 11. N omette ab 16. L3 femenini


L3 M Uguictionem

(1) « Et a cuneus vel coeo op. cit. s. v. Obscenus e Obscu-


« cunctus , a, um , idest universus rus .

« et collecta in unum multitudo, quasi (3) PRISC. Inst. X, VIIII, 51 ; e cf.


<<cuneus, quia omnes in unum coeant. VIIII, v, 29. Da Prisciano dipendono
« cuncti enim dicuntur cum coniuncti Uguccione (s. v. Pario , cod. cit.
<<<
sunt et simile faciunt; aliter dicuntur C. 131 B) ed il Balbi.
<<omnes et non cuncti >> ; UGUCCIONE, (4) Cf. UGUCCIONE, op. cit. s. v.
op. cit. s. v. Cuneus , cod.cit. c. 52B. Pario , cod. cit. c. 131B ; BALBI,
PAPIA non conosce che l'etimologia op. cit. s. v. Aperio .
<< cuncti coniuncti>>> ; il BALBI s. v. (5) ALEXANDRI DE VILLADEI Doctri-
Cunctus riproduce, al solito, Uguc- nale, De generibus , ediz . cit.
cione. с. 27 В. Il passo d' Uguccione è già
(2) Cf. PRISC. Inst. II, 1, 5 ; PAPIAS, stato addotto da noi a p. 166 di questo
op. cit. s. v. Obscenus e BALBI, volume.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 283

ibi pro anima , figuratam asserere constructionem, ut Pre-


neste sub ipsa ; (1) verum testus meus habet : in vita .
In prima autem epistola, que est ad bone memorie magistrum
Iacobum (2), nil prorsus deficit, et si quod est ibi spacium, error fuit.
S Significationem autem illorum verborum, que Horatius in direca« ambubaia
l'etimologia
>>>
libro Sermonum unico versiculo posuit :
Ambubaiarum collegia, pharmacopole (3),
ni fallor, expediam. ab ambio et Baie , qui locus amenus et
balneis plenus prope Neapolim erat, ubi Romani lavationibus et
10 deliciis indulgebant, ambubaie , -arum dicte sunt muliercule
baias ambientes, et que ibidem gule aut luxurie gratia degebant,
quasi baias ambientes (4). pharmacopole vero unguentarii << epola».
di «pharmaco-
sunt, a pharmacon grece, latine medicamentum , sive Sy-
rorum lingua unguentum, et pole , quod est vendere , vel
15 laborare , quasi factores seu venditores unguentorum vel medi-
camentorum. (s) habes pro nunc satis. alia vero tecum seriosius
explicabo. vale. Florentie, septimo idus iunii .MCCCLXXXXI.

VIIII .

A LODOVICO E LIPPO DEGLI ALIDOSI (6) .


20 [Cod. Marucell. C. 89, c. 52].

UGUBRES litteras vestras, magnifici domini mei filiique karissimi, Firenze,

L litteras, inquam, lugubres et funestas tristis accepi, tristior legi 20 novembre 1391.

1. Muti 9. MRumani 12. M omette baias 12-13 . N unguentarium fuit


17. L3 Momettono l'anno. 19. Il cod. porta infronte : Pro morte Domini Bartholomei (sic)
de Alidosiis 1391 .

(1) VERG. Aen. VIII, 561 : data da Acrone, scoliaste d'Orazio,


Qualis eram cum primam aciem Praeneste sub ipsa abbia preferito la ridicola etimologia
Stravi. medievale .
(2) Cioè al Tederisi e si tratterà (5) EBERH. Graecism. VIII, 149 :
dell'ep. vi del lib. VI. Farmacon unguentum farmacopola probat.
(3) HORAT. Sat. I, II, I. Inutile il rilevare che « pole>> in
(4) È strano che il S. il quale tro- greco non significa nulla e che se il S.
vava presso Uguccione ed il Balbi volea scriver <<<venditore >>> doveva
s. v. Ambubaia riferita anche la mettere « πώλης », se « vendere »,
retta spiegazione di questa voce, fuor « πωλεῖν » .
di dubbio orientale d'origine, quale è (6) Di Lodovico e Lippo Alidosi
284 EPISTOLARIO

Apprese convi- et tristissimus intellexi. quid enim michi poterat luctuosius ex-
vo rammarico la
perdita di Beltran- hiberi quam annunciatio deflendissimi interitus domini Beltrandi
do Alidosi,
de Alidosiis, gloriosissimi patris vestri? in hac quidem acerbis-
sima migratione non sibi, qui consumavit cursum suum et in
dispositione bone spei plena, sicut testantur scriptiones vestre, 5
decessit, dolendum puto, sed vobis, sed multis aliis, sed michi
precipue lugendum arbitror et dolendum, quos ille properata
degno per la sua morte, sine spe sui ac sine consilio dereliquit. flete igitur, do-
bontà di essere a-
maramente
pianto.
com- mini mei, qui tantum et talem patrem, prudentie speculum, con-
silii lumen, humanitatis fontem et munificentie, que etatis nostre 10
temporibus exulat, unicum specimen et exemplum, amisistis ; fleat
populus Imolensis, qui tantum et talem perdidit dominum et pa-
storem; fleant amici, qui tantum et tale presidium amiserunt ;
fleam ego fleatque mea destituta familia, qui singulare perdidimus
columen et levamen. nolo singula prosequi, ne iam in splendore 15
et igne quodam vestre prudentie decoctas et siccatas lacrimas re-
11. Cod. omette amisistis

figli di Beltrando e suoi successori <<<<rum ingens est copia, quempiam


nel vicariato d'Imola, veggansi noti- <<<<reperire tam constantem fide vel
zie nelle note all'ep. v del lib. VIII. <<<tanti ponderis utilitate. veruntamen
Qui staremo contenti a riferire quanto <<legem humanitatis implevit, cui pre-
riguarda l'avvenimento che provocó << scriptum est neminem excipi in quem
quest'epistola. Il reg. 21 bis delle Mis- <<<non debeat lex huius inevitabilis
sive della Signoria fiorentina ci con- << conditionis, quam mortem dicimus,
serva a c. 168 B il testo della lettera <<< adimpleri. letamur tamen quod in
pubblica di condoglianza, inviata « Lo- << bona mentis et salutis sue disposi-
<< dovico et Lippo de Alidosiis », la <<<tione decesserit, letamurque quod
quale dovette giungere loro insieme <<vos tales filios post date vite ter-
alla presente. Essa è di pugno del S. <<<minum dereliquit &c. dat. Flo-
e suona : << Dici non potest litteris nec « rentie, .XVI. novembris, .xv. ind.
<<<explicari sermone, filii nostri karis- « .MCCCLXXXXI. » . Di qui risulta che
<< simi, quantum migratio dilectissimi Beltrando era morto nella prima metà
<<<nostri fratris domini Beltrandi de di novembre, e non già nel dicembre,
<<<Alidosiis patris vestri tranquillitatem come scrisse il LITTA, Fam . celebri
<<nostrarum mentium perturbavit. fuit cit., Alidosio d'Imola , tav. 1 ;
<<<enim temporibus nostris rarus fide, errore che del resto egli avrebbe po-
<< prudentia, necnon omni morum et tuto evitare, consultando il Compendio
<<probitatis ornatu, nobisque tali cari- della storia civile, eccles. e letter. della
<<tate coniunctus, quod forte non pos- città d' Imola, edito da G. Benacci,
<< simus inter omnes amicos, quos Imola, MDCCCX, par. I, p. 227, oppure
<<<honestas ipsa conflaverit, qui raris- il MANNI, Osserv. istor. sopra i sigilli
<< simi sunt, aut utilitas invexerit, quo- ant. I, 85 sg.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 285

novem vosque in statum tanti meroris revocem et reponam.


nam, ut Mantuanus inquit :
quo fata trahunt retrahuntque sequamur ;
Quicquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est (1) ;
5 et omnem de vestris incommodis tristiciam deponentes, sit vobis
Cerchino i figli
dulcis paterna memoria. proponite vobis eum vite et gerendo- d'emularne le do-
mestiche e civili
rum exemplum: habuistis equidem domi, ex quo virtutem verosque mestic
labores discere valeatis. habetote semper ipsum ante oculos ; ipse
sit in domesticis, in civilibus et externis officiis vobis dux, doctor
10 et regula (2). si post eius vestigia pergitis, si tales vos omnibus
qualem se exhibuit prebeatis, propiciabitis vobis dominos, conci- nocosifedeli
conserveran-
i sudditi,
liabitis amicos, conservabitis cives, augebitis vel saltem firmum benevoli
devoti gli iamici
supe-e
vobis facietis imperium et perpetuam vobis gloriam acquiretis. riori ;
si erraveritis, nullus erit excusationi locus, qui talem ducem pos-
15 sitis, imo, quia filii sui estis, debeatis in omnibus imitari. sit
inter vos concordia, qualem inter ipsum et germanum eius potestis,
partim intuitu, sed plene domesticorum testimoniis, recordari (3).
colite dominos et maiores, quos ipsum vidistis, dum viveret,
honorare; facile transeunt in posteros amicicie dominorum, quas
20 qui successerint non recusant. spes etenim utilitatis cuncta con-
ciliat et in honestate principii leviter solent amicicie confirmari.
me autem servum vestrum, sicut vobis placet, accipite velitisque, offre infine ad essi
i propri servigi.

4. Cod. super inde ed ommette omnis

(1) VERG. Aen. V, 709-10. muroso di giovarle ; alla prudenza ed


(2) Checchè dica qui il S., Bel- al valore di lui, fattosi nel 1376 al-
trando non poteva davvero passare leato ai Fiorentini nella guerra contro
permodello di buon principe. Quale la Chiesa (cf. Miss. reg. 17, c. 26 A,
fosse l'aborrimento degli Imolesi per 9 maggio), andò infatti Imola debitrice
il governo « empio e pravo » di lui e della propria salvezza, quando le ma-
del fratel suo Azzone risulta dall'atto snade inglesi e brettoni minacciavanle
solenne, con cui il 20 marzo 1365 la la sorte di Faenza e di Cesena.
città elesse ambasciatori ad Urbano V, (3) L'esempio non si può dire de' più
perchè le togliesse dal collo l'intolle- appropriati, essendo noto che Azzone
rabile giogo : cf. Compendio cit. par. I, e Beltrando, non appena morto Ro-
p. 220 e RosSI- CASÈ, Ancora di m. berto lor padre ( 1363 ), si disputarono
Benvenuto da Imola, Imola, 1893 , con tanta violenza la signoria da ren-
p. 3 sgg. Vero è che più tardi, morto dere necessario l'intervento del le-
Azzone, Beltrando, rimasto solo si- gato pontificio; Compendio cit. par. I,
gnore della sua patria, si mostrò pre- p. 219.
284 EPISTOLARIO

Apprese convi- et tristissimus intellexi. quid enim michi poterat luctuosius ex-
vo rammarico la
perdita
do di Beltran- hiberi quam annunciatio deflendissimi interitus domini Beltrandi
Alidosi,
de Alidosiis, gloriosissimi patris vestri? in hac quidem acerbis-
sima migratione non sibi, qui consumavit cursum suum et in
dispositione bone spei plena, sicut testantur scriptiones vestre, 5
decessit, dolendum puto, sed vobis, sed multis aliis, sed michi
precipue lugendum arbitror et dolendum, quos ille properata
degno per la sua
bontà di essere a-
morte, sine spe sui ac sine consilio dereliquit. flete igitur, do-
maramente

pianto. com- mini mei, qui tantum et talem patrem, prudentie speculum, con-
silii lumen, humanitatis fontem et munificentie, que etatis nostre ro
temporibus exulat, unicum specimen et exemplum, amisistis ; fleat
populus Imolensis, qui tantum et talem perdidit dominum et pa-
storem ; fleant amici, qui tantum et tale presidium amiserunt ;
fleam ego fleatque mea destituta familia, qui singulare perdidimus
columen et levamen. nolo singula prosequi, ne iam in splendore 15
et igne quodam vestre prudentie decoctas et siccatas lacrimas re-
11. Cod. omette amisistis

figli di Beltrando e suoi successori <<<rum ingens est copia, quempiam


nel vicariato d' Imola, veggansi noti- <<<<reperire tam constantem fide vel
zie nelle note all'ep. v del lib. VIII. <<tanti ponderis utilitate. veruntamen
Qui staremo contenti a riferire quanto << legem humanitatis implevit, cui pre-
riguarda l'avvenimento che provocó << scriptum est neminem excipi in quem
quest'epistola. Il reg. 21 bis delle Mis- <<<non debeat lex huius inevitabilis
sive della Signoria fiorentina ci con- << conditionis, quam mortem dicimus,
serva a c. 168 B il testo della lettera << adimpleri. letamur tamen quod in
pubblica di condoglianza, inviata « Lo- <<bona mentis et salutis sue disposi-
<< dovico et Lippo de Alidosiis », la <<<tione decesserit, letamurque quod
quale dovette giungere loro insieme « vos tales filios post date vite ter-
alla presente. Essa è di pugno del S. <<<minum dereliquit &c. dat. Flo-
e suona: « Dici non potest litteris nec << rentie, .XVI. novembris, .xv. ind.
<<<explicari sermone, filii nostri karis- « .MCCCLXXXXI. » . Di qui risulta che
<<simi, quantum migratio dilectissimi Beltrando era morto nella prima metà
« nostri fratris domini Beltrandi de di novembre, e non già nel dicembre,
<<Alidosiis patris vestri tranquillitatem come scrisse il LITTA, Fam. celebri
<< nostrarum mentium perturbavit. fuit cit., Alidosio d'Imola , tav. 1;
<<enim temporibus nostris rarus fide, errore che del resto egli avrebbe po-
<< prudentia, necnon omni morum et tuto evitare, consultando il Compendio
<< probitatis ornatu, nobisque tali cari- della storia civile, eccles. e letter. della
<< tate coniunctus, quod forte non pos- città d' Imola, edito da G. Benacci,
<<<simus inter omnes amicos, quos Imola, MDCCCX, par. I, p. 227, oppure
<<<honestas ipsa conflaverit, qui raris- il MANNI, Osserv. istor. sopra i sigilli
<<simi sunt, aut utilitas invexerit, quo- ant. I, 85 sg.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 285

novem vosque in statum tanti meroris revocem et reponam.


nam, ut Mantuanus inquit:
quo fata trahunt retrahuntque sequamur;
Quicquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est (1) ;
set omnem de vestris incommodis tristiciam deponentes, sit vobis
Cerchino i figli
dulcis paterna memoria. proponite vobis eum vite et gerendo- d'emularne le do-
mestiche e civili
rum exemplum: habuistis equidem domi, ex quo virtutem verosque mestic
labores discere valeatis. habetote semper ipsum ante oculos ; ipse
sit in domesticis, in civilibus et externis officiis vobis dux, doctor
10 et regula (2), si post eius vestigia pergitis, si tales vos omnibus
qualem se exhibuit prebeatis, propiciabitis vobis dominos, conci- cosi conserveran-
no fedeli i sudditi,
liabitis amicos, conservabitis cives, augebitis vel saltem firmum benevoli
devoti gli iamici
supe-
e
vobis facietis imperium et perpetuam vobis gloriam acquiretis. riori ;
si erraveritis, nullus erit excusationi locus, qui talem ducem pos-
15 sitis, imo, quia filii sui estis, debeatis in omnibus imitari. sit
inter vos concordia, qualem inter ipsum et germanum eius potestis,
partim intuitu, sed plene domesticorum testimoniis, recordari (3).
colite dominos et maiores, quos ipsum vidistis, dum viveret,
honorare; facile transeunt in posteros amicicie dominorum, quas
20 qui successerint non recusant. spes etenim utilitatis cuncta con-
ciliat et in honestate principii leviter solent amicicie confirmari.
me autem servum vestrum, sicut vobis placet, accipite velitisque, ipropri
offre infine ad essi
servigi.

4. Cod. super inde ed ommette omnis

(1) VERG. Aen. V, 709-10. muroso di giovarle ; alla prudenza ed


(2) Checchè dica qui il S., Bel- al valore di lui, fattosi nel 1376 al-
trando non poteva davvero passare leato ai Fiorentini nella guerra contro
permodello di buon principe. Quale la Chiesa (cf. Miss. reg. 17, c. 26 л,
fosse l'aborrimento degli Imolesi per 9maggio), andò infatti Imola debitrice
il governo « empio e pravo » di lui e della propria salvezza, quando le ma-
del fratel suo Azzone risulta dall'atto snade inglesi e brettoni minacciavanle
solenne, con cui il 20 marzo 1365 la la sorte di Faenza e di Cesena.
città elesse ambasciatori ad Urbano V, (3) L'esempio non si può dire de' più
perchè le togliesse dal collo l'intolle- appropriati, essendo noto che Azzone
rabile giogo : cf. Compendio cit. par. I, e Beltrando, non appena morto Ro-
p. 220 e RosSI- CASE, Ancora di m. berto lor padre (1363), si disputarono
Benvenuto da Imola, Imola, 1893 , con tanta violenza la signoria da ren-
p. 3 sgg. Vero è che più tardi, morto dere necessario l'intervento del le-
Azzone, Beltrando, rimasto solo si- gato pontificio ; Compendio cit. par. I,
gnore della sua patria, si mostrò pre- p. 219.
286 EPISTOLARIO

sicut offertis et sicuti desidero, paterne benivolentie gratiam erga


meam fidem, que magna est, licet per alia servus sim, continuatis
affectibus conservare. valete. Florentie, .xx. novembris .xv. in-
dictione .MCCCLXXXXI .

Χ. 5

A MICHELE DA RABATTA (1) .

[N¹, c. 132 A ; R¹, с. 16 в.]

Magnifico militi domino Michaeli de Rabacta.


Firenze, AGNIFICENTISSIME miles et honorabilis maior mi. reminisci
16 gennaio 1392 ?
Gli raccomanda
Francesco Man-
M debes me tibi preces per alias litteras porrexisse quatenus IO
nelli,
in favorem nobilis viri Francisci Amaretti de Manellis, qui michi
2. Cod. pro alia 8. Così N ; R¹ Domino Michaele de Rabata 10. N¹ qualiter

(1) Intorno alla famiglia, che dal patriarca d' Aquileia (VERCI, Storia
suo luogo d'origine si disse da Ra- della Marca Trivig. XVII, 203); quindi
batta, sono a veder le pagine, parec- si acconciò con Francesco da Carrara,
chio disordinate, ma ricche di notizie che l'ebbe in gran conto. Lui tro-
e di documenti, del GAMURRINI, Istor. viam difatti nel 1388 fra i consiglieri
geneal. delle fam. nob. tosc e umbre, III, del principe ; lui mandato in Austria
416 sgg. e cf. V, 347 sgg.; alle quali a ricercarvi aiuti; a lui il Novello, la-
ben poco aggiunge di nuovo l'Informa- sciando Padova, affidò la consorte
zione sincerissima della nobil famiglia ed i figliuoli ; G. GATTARO, op. cit.
da Rabatta, fatta da me Gio. Batta Dei coll. 643, 663, 675. Per aiutare Fran-
quest'anno 1767, la quale si conserva cesco a risollevare le proprie fortune,
inedita nella Nazionale di Firenze, ms. il da Rabatta passa quindi nel Friuli,
Passerini 191. Entrambi i genealo- e di là più volte in Germania; gli
gisti però sul conto di Michele, che concilia amicizie, gli raccoglie sol-
rappresentò si cospicua parte negli dati; nell'impresa contro Padova gli
avvenimenti, di cui la Venezia ed il è al fianco, entra con lui nella città
Friuli furon teatro sul cader del Tre- riacquistata ed è creato cavaliere la
cento, recano ragguagli molto incom- notte stessa dell'assalto << sopra il
pleti, ch'ora cercheremo d' integrare. <<ponte de' Carmini »; A. GATTARO, op .
Figlio di quell'Antonio di Vanni cit. col. 781 sg.; VERCI, op. cit. p. 97 sg.,
di Mingozzo che, passato da Firenze 113 sg. Ristabilita la signoria carra-
in Gorizia per cagione de' suoi traf- rese, il da Rabatta diviene in Pa-
fici, vi aveva ripreso moglie ed acqui- dova onnipossente; Giovanni da Ra-
stati terreni, Michele, voltosi al me- venna dice infatti più volte che per
stier dell'armi, militò ai servigi del mezzo di lui e del Galletto « Carriger
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 287

singularis dilectionis vinculo vinctus est quique ad clericatum che aspiraallacar-


riera ecclesiastica

anhelat (1), apud excellentissimum communem dominum Patavi-


num intercedere dignareris. super qua quidem re, si bene comme-
2-3 . R¹ paduanum

« pene singula digerebat »; De elig. vello, il da Rabatta non si mostra ani-


vitae gen. , cod. Par. Lat. 6494, cc. 4 A, mato per lui da minor zelo ; nel 1404
6A. Primo consigliere del Novello, va con Rigo Galletto a Venezia per
nel novembre del 1390 maneggia in trattar di pace ; scopre le trame di An-
Venezia la pace fra il suo signore e tonio e Brunoro della Scala contro il
l'Estense (Arch. di Stato in Modena, Novello e tenta inutilmente ogni via di
Casa duc. , Stato, Doc. mazzo 1386-1390, rendergli più propizia la repubblica ve-
2 ottobre- 7 dicembre; Arch. di Stato neta; A. GATTARO, op. cit. col. 886 sgg.
in Firenze, Provv . 80, c. 262 A, 16 no- Del 1405, di novembre, è di nuovo
vembre ; A. GATTARO, op. cit. col.805 ; sulle lagune a perorarvi la causa del
VERCI, op. cit. p. 145); nel gennaio suo signore ; ma non ottien neppure
1392 interviene alle stipulazioni di udienza ; A. GATTARO, op. cit. col. 935.
Genova (VERCI, op. cit. p. 169 e Doc . Morto il Novello, ei si ritirò nel Friuli,
p. 53) ; del '93, in occasione delle dove del 1407 Enrico conte di Gorizia
esequie di Francesco il Vecchio, ot- investiva lui e Giovanni suo fratello
tiene dal Novello le armi ed il co- del castello e mulino di Dorimbergo ;
gnome de' Carraresi (VERGERIO, De GAMURRINI, op. cit. p. 427. Quan-
dign.fun.app.inexeq. Franc.Sen. deCarr. tunque avesse avuto due mogli e più
in MURATORI, Rer. It. Scr. XVI, 193). figliuoli, un de' quali, Lodovico, fu
L'annoappresso, resasivacanteperl'uc- fatto prigioniero a Casalecchio il
cisione di Giovanni di Moravia la sede 27 giugno 1401 , mentre militava colle
patriarcale d'Aquileia, diventa vicedo- genti di Giovanni Bentivoglio (cf. cod.
mino generale della patria del Friuli; Marciano XI, 124, c. 9A), mori senza
e di sì alto onore gli porge congra- eredi diretti. Le sue sostanze passa-
tulazioni il Vergerio ; VERCI, op. cit. rono ai nepoti Bernardo e Niccolò, i
p. 203 ; l'epistola, senza indirizzo e quali continuarono in Gorizia la fami-
data, in VERGERII Epist. p. 140. Re- glia; cf. GAMURRINI, op. cit. p. 427.
duce in Padova dopo qualche tempo, L'epistola direttagli dal S. è senza
il suo nome figura in molti atti del dubbio posteriore al riacquisto di Pa-
1396; del '97 è testimonio alla pro- dova da parte del Carrarese. L'ascri-
cura fatta dal Carrara per le nozze viamo al 1392, perchè ne' codd. essa
di sua figlia Giliola con Niccolò d'Este ha luogo accanto ad altre epistole
(Arch. di Stato in Modena, Casa duc., scritte in quel torno.
Stato, Doc. mazzo 1396-1400, 8 gen- (1) È questi il figliuolo di Ama-
naio) ; del 1401 assiste all'ingresso in retto di Zanobi di Lapo di Coppo
Padova di Roberto di Baviera (A. GAT- Mannelli e di Zanobia di Domenico
TARO, op. cit. col. 844) ; l'anno se- Guidalotti, il nome del quale, per
guente a quello di Belfiore da Varano dirla colle parole di S. Ammirato,
che veniva sposa a Giacomo da Car- <<<
han reso molto celebre coloro i
rara; A. GATTARO, op. cit. col. 863. In « quali... fecero quelle belle e utilis-
mezzo alle tristi vicende che prepa- <<sime annotationi sopra alcuni luo-
rarono il crollo della signoria del No- « ghi del Boccaccio ; imperocchè tro-
288 EPISTOLARIO

mini, gratiosissimum tuum habui responsum. nunc autem pergit


ad te nepos tuus, Antonius meus (1), quem spero circa hoc nego-
cium institurum. velis igitur in hoc ostendere quanti me facias
quantumque me diligas, quidque de te tum ego tum amici mei
sperare possint ; quanquam in promovendo viro nobili atque me- 5
rito, si bene te novi, qui nobilitatem generis atque virtutem, sine
qua nobilitas que ex sanguine trahitur inane nomen est, magni
e ne fa molte lodi. facis, non debeas precibus indigere. hoc unum scito : te non
facile reperire posse ubi tam recte beneficium loces et de quo
maiorem glorie fructum adepturus sis (2). fac igitur ut et amico 10
morem geras et tue virtutis, sicut tue congruit dignitati, recor-
1. R¹ habui tuum 4. R¹ omette que dopo quantum 7. R¹ omette que 7-8 . N R
omettono magni facis 11. R¹ dign, tue congr.

<<vato un testo delle sue novelle, di Michele ebbe un figlio, Niccolò,


<< scritto di mano di Francesco, e da vissuto sempre in Firenze, « dottore
« essi l'ottimo testo chiamato, dicono <<<famoso » (per dirla col GAMURRINI,
<< a questo proposito che esso fu scritto op. cit. p. 426), il quale generò tre
<< l'anno 1384 e dopo la morte del figliuoli, di cui uno si chiamò Anto-
<<<l'autore il nono, e da huomo, come nio ; quello appunto che il S. qui ri-
<< da molti segni si conosce, inten- corda, che fu de' priori nel 1409 e
<<dente, diligente e molto accorto » ; nel 1424, due volte gonfaloniere di
AMMIRATO, Famiglia Mannelli, ms. giustizia (1417 e 1429), ambasciatore
Passerini della Nazionale di Firenze del 1411 e del 1419 ai signori d'Ur-
189, C. 4A. Sulle relazioni che sa- bino, de' consoli della zecca nel 1427.
rebbero passate fra il Mannelli e l'au- Mori il 13 novembre 1437 e fu se-
tore del Decameron favoleggiarono al- polto nella chiesa di S. Francesco al
legramente il Cinelli ed il Manni (di Borgo di S. Lorenzo ; GAMURRINI, op.
cui v. la prefazione al libro Il De- cit. p. 427.
cameron di M. G. B. tratto dal- (2) Le postille, di cui il Mannelli
l'ottimo testo scritto da Fr. d'Am. Man- cosperse la sua copia del Decameron
nelli sull'originale dell'autore, MDCCLXI, (che ora è il cod. Laur . Pl. XLII, 1 ),
p. 1x), confutati con molta prolissità ci mostrano in lui un uomo pieno di
dal FANFANI, il quale però ha fatto arguzia, un po' scurrile a volte, ma
conoscere un documento, la portata schiettamente fiorentina, e non di-
al catasto del 1427 di Raimondo, giuno di buoni studi, perchè oltre alle
fratello del Mannelli stesso, da cui opere volgari del Boccaccio egli cita
risulta che questi toccava allora i spesso Seneca, Virgilio ed altri scrit-
settant'anni ; e per conseguenza era tori antichi. Ch'egli avesse aspirato
nato nel 1357; cf. Il Decameron alle dignità ecclesiastiche non si sa-
di M. G. B., Firenze, Le Monnier, peva fin qui; ma la sorte non gli do-
1857, I, p. XVIII e Giorn. stor. della vett'essere favorevole, se del '27 il
letter. it. XXI, 451 sgg. fratello lo dichiarava « infermo e po-
(1) Dalla sua prima moglie il padre « vero » .
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 289

deris. gaudebis equidem, ut arbitror, occasionem tibi prebitam


tum officio amicicie tum virtutis. vale. Florentie, die decimo-
sexto ianuarii.

ΧΙ .

5 A JUAN FERNANDEZ DE HEREDIA (1).

[N¹, C. IA; CH, с. 28 в ; R¹ , с. 27 A, mutila dopo poche righe ; R2, с. 141 B.]

Reverendissimo in Christo patri et domino, domino * *


castellano Inposte Lini Coluccii Salutati epistola incipit.
UDIO te, vir etate nostra singularis, virtutis et virtuose dili- Firenze,
I febbraio 1392 ?
10
Agentie specimen, reverendissime inChristo pateretdomine,
et, si me non dedigneris in servum, michi domine cunctis hono-
7. Così N ; CH R2 Castellano Imposte R¹ in poste

(1) La storia di Juan Fernandez nique de Morée aux XIIIe et XIVe siè-
de Heredia, nato verso il 1310 cles publiée et traduite pour la Soc. de
da una famiglia appartenente alla l'Orient Latin, Genève, 1885. Nel
<<<rica hombria >>> aragonese, entrato secondo de' suoi citati lavori l' Herquet
circa il 1332 nell'ordine di S. Gio- ha inserito una versione tedesca, pres-
vanni di Gerusalemme, e salito in sochè completa, dell'epistola presente
esso alle dignità più sublimi, consi- (p.785 sgg.) ; ma assai prima il MEHUS
gliere ed amico di principi e di pon- ( Vita A. Traversarii, p. ccxcIv sgg.)
tefici, si compenetra così con quella aveva riprodotto, giovandosi di R²,
generale dell'età sua da non poterne alquanti brani del testo originale, come
andare disgiunta. Noi rimandiamo a suo luogo indicheremo.
dunque chi desiderasse particolari no- Inquanto alla data di quest'epistola
tizie su questo valoroso guerriero, che non è facile chiarirla. Trovando l' He-
fu insieme un sagace diplomatico ed redia chiamato dal S. « castellano di
un illuminato protettore degli studi, <<Amposta », della qual dignità, la
alle due memorie di KARL HERQUET, più elevata dell'Ordine negli Stati sog-
Juan Ferrandez de Heredia, Grossmei- getti alla corona aragonese, egli aveva
ster des Joanniterordens (1377-1396), goduto per lo spazio di trentadue anni,
Mühlhausen in Th., 1878 ; DerJohan- dal 1345 cioè, in cui morì don San-
nitergrossmeister Heredia und seine lit- cho, prozio del re Pietro IV, fino al
terarische Bedeutung (in Zeitschr. für all- 1377, quando per la morte di Roberto
gemeine Geschichte , Cultur - Litter. u . di Julhiac (29 luglio) fu eletto gran
Kunstgesch., Stuttgart, 1887, IV, 769- maestro dell' Ordine, il MEHUS con-
792) ed alla bella introduzione pre- getturò che l'epistola di Coluccio fosse
messa da A. MOREL-FATIO alla Chro- anteriore al 1377 (op. cit. p. ccxcv),
Coluccio Salutati, II. 19
290 EPISTOLARIO

Gratagligiunse rum delationibus excolende, quod inter alia, quibus virtuosissime


lanotizia che egli
èraccoglitorelibri,
passionato ap- delectaris, est copia cumulatioque librorum. in qua re tanto
studio tantaque cura vacasti, ut iam sit omnibus persuasum fru-
stra librum queri, quem apud te non contigerit reperiri. sed
esopra
storie, tutto di inter alios te precipue dilexisse semper hystoricos, quibus rerum 5

1-5. Il Mehus cita da inter a historicos 1. R2 omette virtuosissime 4. N¹ dà non


due volte. 5. N¹ semp. hist. dil.

ed in tale ipotesi ebbe consenzienti quando fu eletto cancelliere fioren-


il MOREL- FATIO (op. cit. p. xxI) e tino, e che mediante lo studio inde-
l'HERQUET, il quale anzi nel secondo fesso raggiunse solo negli ultimi lu-
suo lavoro, dopo aver, ripetendo i stri della sua vita. S'aggiunga altresi
soliti errori sull'immaginaria dimora che il S. torna a parlare della tradu-
del S. in Avignone, fantasticato in zione aragonese delle Vite di Plutarco,
torno ad un possibile incontro del S. chiesta qui all' Heredia, nella poscritta,
coll' Heredia alla corte papale, con- or disgraziatamente smarrita, ma letta
clude che quest'epistola dovett'essere già, come a suo luogo proveremo,
scritta il 1 febbraio 1374 ; op. cit. dal Mehus e da altri, aggiunta all'e-
p. 784 sg. pistola da lui spedita il 20 gennaio
Ma a ritenerla invece posteriore, e 1395 all'antipapa Benedetto XIII . Or
d'assai, all'assunzione di Juan Fer- non sarebbe molto strano che il S. si
nandez all'ufficio di gran maestro, fosse deciso a ridomandare vent'anni
concorrono parecchi e gravi indizi. dopo al pontefice avignonese l'opera
Delle epistole scritte dal S. fra il 1373 stessa richiesta del 1374 al de Here-
ed il 1383 all'incirca, noi possediamo dia, proponendogli in cambio l'iden-
in L¹ una raccolta cronologicamente tico libro, la traduzione d'Omero ?
ordinata e riproducente l'autografo Non è in quella vece assai più pro-
stesso dell'autore. Or come mai, se babile che fra l'epistola all'antipapa e
l'epistola al de Heredia è da ascri- quella al cavalier aragonese sia tra-
vere agli anni 1374-76, non ve la rin- scorso un breve spazio di tempo, e
veniamo registrata ? Eppure si tratta che il S., impaziente d'indugi, abbia
di scrittura importantissima e per il creduto opportuno sollecitare in più
contenuto suo e per la qualità del modi Juan Fernandez, perchè appa-
personaggio a cui era diretta ; tale gasse i suoi voti ?
insomma che il S. doveva tenersene. Mi si obbietterà che se il S. scrisse
Orbene essa apparisce sempre cosi in al de Heredia dopo il 1376, egli non
R¹, ms. dove l'ordine cronologico è, poteva, data la sua posizione ufficiale,
se non rigoroso, ben riconoscibile, ignorare che l'antico castellano d'Am-
come in altri codici, mescolata ad epi- posta era divenuto gran maestro del-
stole posteriori di quindici anni al- l'ordine Gerosolimitano. Ma io ri-
l'incirca; colle quali essa ha in realtà spondo che niuno fra coloro i quali
rapporti assai stretti di somiglianza, hanno trattato sin qui di questo ar-
perchè le cose che il S. vi dice ed il gomento, s'è rammentato di un fatto
modo con cui le dice rivelano una della massima importanza ; vale a dire
maturità di senno, una larghezza di che per tutti gli Stati cattolici, i quali
dottrina, infine un'eleganza e sobrietà riconoscevano Urbano VI qual vero
di stile, ch'egli non possedeva ancora, pontefice, il de Heredia, dichiarato
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 291

gestarum memoriam studium fuit posteris tradere, ut regum,


nationum et illustrium virorum exemplis per imitationem possent
e spera che mai
maiorum virtutes vel excedere vel equare (1). nec puto quod non abbia provato
unquam tibi in mentem ascenderit talis occupationis vel studii pentimentodique-
trasporto,
attesochè la co
5 penitere, quoniam rerum gestarum scientia monet principes, docet gnizion delpassato
1. N R R2 omettono fuit 4. R2 ascenderet R¹ studui 5. N¹ princ. mon.

fautore dell'antipapa, non era più dal considerar la presente come posteriore
1383 in poi gran maestro dell'Ordine ; al 1376, io non esito a collocarla a
perchè in quell'anno Urbano VI aveva poca distanza da quella indirizzata a
eletto in suo luogo il napoletano Ric- Benedetto XIII.
cardo Caracciolo, del quale una specie (1) Le opere, che uscirono dalle
di capitolo generale dell'Ordine, rac- mani de' letterati che circondavano in
coltosi appunto in Napoli nel marzo Avignone il de Heredia, rivelano tutte
1384, sanzionò la nomina. Chè se questa propension sua agli studi sto-
la maggior parte de' cavalieri di rici. <<< Porque las scripturas son
S. Giovanni continuarono fuori d'Ita- << aquellas que perpetuan la memoria
lia a considerare il de Heredia come << de las cosas pasadas y dan muchas
lor legittimo capo, ed il Caracciolo <<de regadas razonables congetturas
quasi un intruso, pure costui fra noi << de conoscimiento et discrecion en
venne riconosciuto quale gran mae- « las esdevenideras », egli faceva tra-
stro dell'Ordine, ed in tale qualità in- durre in aragonese, sulla versione
caricato da Bonifazio IX di maneg- francese di Nicolas Faucon de Toul,
giare del 1392 in Genova la pace fra per quanto sembra, la Flor de las ysto-
il Visconti e i Fiorentini ; cf. J. DELA- rias de Orient di Aitone armeno (cf.
VILLE LE ROULX, Un anti grand-mai- MOREL -FATIO, op. cit. p. xxII); e le
tre de l'ordre de St. Jean de Jérusalem stesse ragioni, sebbene non espresse,
arbitre de la paix concl . entre J.-G. Vis- dovettero spronarlo a far volgere nel
conti et la rép. de Florence in Biblioth. proprio idioma le Vite di Plutarco, di
de l'École des chartes, 1879, XL, 525- cui discorreremo più innanzi, le Storie
544. Agli occhi del S. adunque, il di Paolo Orosio e di Eutropio ed al-
de Heredia, decaduto dal suo alto tresi la Bibbia ; MOREL - FATIO, op. cit.
grado, non era più dopo il 1383 che p. XVIII sgg.; Romania, XVIII, 491 sgg.;
il castellano d'Amposta, com'era stato Bulletin critique, 1886, n. 1. Ma non
fino al 1376; e se forse nella copia pago delle versioni d'opere già uscite
direttagli dell'epistola gli riconobbe alla luce, egli ne fe' scrivere delle
l'antica dignità, non stimò probabil- nuove propriamente storiche, quali
mente opportuno attribuirgliela nel sono : La grant é verdadera istoria (o
registro delle lettere proprie ; così La grant crónica) de Espanya e La grant
come ne' registri delle lettere pubbli- crónica de los conquiridores ; la prima,
che, scrivendo da parte del comune vasta compilazione di storia nazionale
all'antipapa Clemente VII, sostituiva divisa in tre parti, di cui una oggi è
al titolo « Papae » il semplice nome perduta; la seconda, tentativo di storia
<<<<Clementi » ; cf. reg. 23, c. 56 B, universale, di cui solo una parte, la
31 luglio 1394. Tolta così di mezzo cronaca di Morea, ha vero valore;
la sola difficoltà che si opporrebbe a cf. MOREL- FATIO, op. cit. p. xxv sgg .
292 EPISTOLARIO

rechiutilitàgrande
agli uomini populos et instruit singulos quid domi quidque foris, quid se-
cum, quid cum familia, quid cum civibus et amicis, quidque pri-
eesperienza
doni singolare
in tutte vatim vel publice sit agendum. hec etenim scientia, quocunque
lecircostanzedella
vita ; te verteris, presto est; res quidem prosperas moderatur, conso-
latur in adversis, firmat amicicias, confabulationibus tum prebet 5
copiam tum ornatum. hec est consiliorum dux atque doctrina;
fugiendorum periculorum regula et bene gerendarum rerum cer-
tissimum documentum (1). hinc Frontinus, rei militaris scientiam
non contentus preceptis et regulis tradidisse, infinitis exemplis,
que strategemata vocant, ante oculos posuit et, veluti ratione 10
sicchè
scuola nessuna validissima, confirmavit. et quis Socrates, quem primum apud
filosofica

può vantarsisuc-di Grecos legimus vivendi regulam docuisse ; que morum altrices
simiglianti
cessi,
Athene; quis Areopagus; que rigida stoicorum et nunquam repe-
rienda perfectio ; que humanitas et ad mediocritatem peripateti-
corum limata traditio ; que philosophorum disputationes et, ut 15
nostros attingam, que Ciceronis Seneceque precepta melius aut
edecumatius docent quid sit honestum, quid turpe, quid utile,
quid non (2), quam ipse, si cum diligentia discutiantur, hystorie ?
ed insegnar così
efficacemente co- Vis iusticie formulam ? occurrent tibi Brutus atque Torquatus,
me si pratichi la
giustizia; rigidis fascibus, imo securibus, in filios patriam et rei militaris 20
disciplinam acerrime vindicantes ; occurret et Ulpius tuus, qui
signa statuit iussitque classica conticere, donec lacrimantis vidue
come si manifesti
il valor vero;
causam, cognitione previa, iudicaret. queris veram fortitudinem ?
occurret Cocles, qui solus, dum pons post ipsum solvitur, Por-
sennam et eius exercitum et ausus est et potuit, dum pro salute 25
patrie dimicat, substinere; occurret Lucius Sicinius Dentatus, quem
legimus octies ad singulare certamen appellatum, alacriter fuisse
1. N¹ sing. instr. 4. CH prosperans 4-5. N in adv. cons. 5-6. N¹ cop. preb .
6. R¹ hoc N¹ dux cons . 7. N¹ reg. per. 8. Qui s'arresta l'epist. in R¹ . 10. I codd.
stratagem. 18. R2 omette quid non 21 . CH iudicantes N Vulpius 23. N¹ iudicavit

Quanto abbia partecipato il de Here- tutte in fronte la notizia che egli le ha


dia a questo largo lavorio che gli fer- trovate, compilate, fatte tradurre.
veva d'attorno, non è facile stabilire ; (1) Cf. gli elogi degli studi in ge-
ma certo egli lo diresse con vivo zelo, nere in Cic. Pro Archia, VII ; degli
perchè le versioni di autori classici o storici in specie, De finib . bon. et mal.
medievali come le opere storiche alle V, XIX, 51 sg.
quali è congiunto il suo nome, recano (2) Cf. HORAT. Ер. I, II, 3 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 293

congressum et rediisse victorem ; occurret et Sergius, qui manu


sinistra, nam primo stipendio dexteram amiserat, quater una die
simili provocatione certavit et vicit; occurrent et infiniti, quos
longissimum est referre, tam Romani quam externi, qui virtutis
5 huius genere claruerunt(1), inter quos non in postremis erit Elea-
zarus Iatapatites, qui cuspidem arietis romani patrie muros labe-
factantem, iactu lapidis fregit et in oculis hostium caput illud
ferreum vaste magnitudinis rapuit ; et demum, quinque confossus
telis, se cum ingenti lapide super illam machinam iaciens et ani-
to mam felix, ante patriam cadens, reddidit et menia civitatis ab
illius concussionis strage defendit (2). si pudiciciam velis, erit come mantengasi
l'onestà costu-

obviam maximo cum splendore Lucretia; maxima vero cum mi.


admiratione Tusca de gente Spurinna, qui non solum in se san-
ctimoniam castitatis servavit, sed ne pulcritudine vultus procli-
15 vium in libidinem feminarum animos irritaret, decus illud forme,
vulneribus exarata facie, cicatricibus corruptum exhibuit et de-
forme (3). occurret perpetue virginitatis ornata laudibus inter
Amazonas Orithya (4) ; occurret etiam, ut Hippolytum et fabulas
dimittamus, clarissimum exemplum continentie coniugalis, Ptho-
20 lomeorum genus, pene vir, memoria tradenda, Zenobia, quam
vicisse celebre fuit Aureliano tropheum (s). sed quid per cuncta
trahor ? nil cogitari potest vitii nichilque laudari virtutis, quod
hystoriarum non probetur exemplis. quid dicam fortunas homi- La storiaspande
insieme lume sulla

incessante
num et invictas fatorum leges, renovationes gentium vertigines- ne vertigi-
delle umane vi-

25 que regnorum, in quibus reperies Assirios, Medas, Persas, Grecos cende ;


atque Romanos statuentes et amittentes imperia ? et obvii tibi
6. R2 dopo Eleaz . aggiunge et

(1)Gli esempi di Bruto, di Torquato, cap. VIII ; cf. GRAF, Roma nella mem. e
d'Orazio Coclite son tolti da VAL. nelle immag. del medio evo, II, 3 sgg .
MAX. V, VIII, 1 ; VI, IX , 1 ; ІХ, Іш, 4 ; (2) IOSEPH. FLAV. De bello Iud. III,
III, 11, 1 ; IV, VII, 2; quelli di L. Si- VII, 21 ; IOSIPPON, sive IOSEPHI BEN-GO-
cinio Dentato e di M. Sergio Silo RIONIS Hist. Iudaicae libri VI, Oxonii,
da PLIN. Nat. hist. VII, XXIX, 1-2, 4 MDCCVI, lib. VI, LXIX-LXX, p. 304 sgg.
(per Sicinio v. anche VAL. MAX. III, (3 ) VAL. MAX. VI, 1, 1 e IV, VI, ext. 1 .
II, 24). Per Traiano il S. attinse forse (4) IUSTINI Histor. lib. II, IV, 17 .
alla Vita s. Gregorii Magni, attribuita (5) TREBELLIUS POLLIO, Tyranni
a Paolo Diacono, o meglio al Policrat. Triginta, cap. xxx; FL. VOPISCUS,
di GIOVANNI DA SALISBURY, lib. V, D. Aurelianus , capp. xxxIII-IV.
294 EPISTOLARIO

e gli esempi
Filippo di
il Mace- fient Macedonum rex Phylippus, adeo fatis addictus obnoxiusque
done,
quadrige, quod in Pausanie gladio, cui tale signum erat inscul-
di Ciro, di Ro- ptum, sit traditum occidisse (1). invenies etiam, ut Cyrum inter
molo e Remo,
canes et Iliadas apud lupam tutos et nutritos pertranseam, tue
dello
done ispano Abi- gentis admirabilem Abidona, qui Gargoris, antiquissimi hispani 5
ne danno

prova apertissima. regis, nepos ex filia stupro genitus, ut periret in solitudine sil-
varum expositus, non laceratus a feris, sed lactatus est; nec ar-
ctissimo transitu pessundatus armentis, nec fame laborantibus
tum canibus tum et porcibus exhibitus, feralem invenisse dicitur
lanienam, sed necessarium alimentum; demumque in ultimum 10
oceanum proiectus, undarum mediis fluctibus, quasi materno sinu
complexibusque receptus, incolumis in litore, estu refluente, di-
missus est, ubi cerve pietate servatus et altus, cervis comes factus,
non minori pernicitate quam cervi convexa montium et concava
vallium discurrebat; demumque laqueo captus avoque presen- 15
tatus, postquam etatis coniectura formeque recordatione et notis,
que recens orto impresse fuerunt, vere nepos recognitus est, victa
severitate regis et avi, reservatus ad regnum est, quod ipse le-
gibus stabilitum, ferinum commutans gentis victum, agriculture
20
diligentia et inventis frugibus exornavit (2).
Ogni ammae-
stramento scaturi- Hec et alia, que longius ac laboriosius est referre quam sub-
sce dunque dalle
storie; tilius, hystorie docent, ut non sit aliquis virtutis splendor seu de-
formitas vitiorum, nulla gerendorum varietas, nulla cautio nul-
laque deceptio, nulla denique consilia, que non possint ex hystoriis
elici et exemplis illustribus confirmari. ut sine contentione faten- 25
dum sit concionatoris illud, non solum in naturalibus aut Dei

1. N¹ omette Macedonum scrive additus 6. R2 strupo 7. In luogo di non


N¹ dà et e R2 ut 24. CH R2 den. nulla 26. aut] N sed

(1) VAL. MAX. I, VIII, ext. 9. anche da DOMENICO D'AREZZO nel


(2) IUSTINI Histor. lib. XLIV, IV, che Fons memorab . univ. De viris cla-
chiude il racconto delle vicende di ris virtute aut vitio , s . v. Ibius
Abido con queste parole : « Huius (cod. Laur. Aed. 172, c. 207 A) : е
<< casus fabulosi viderentur, nisi et diede nello stesso periodo di tempo
« Romanorum conditores lupa nu- argomento ad un poemetto latino di
<< triti et Cyrus, rex Persarum, cane anonimo autore, che si legge anepi-
<<<alitus proderetur » . Il brano di Giu- grafo nel noto cod. della Comunale
stino è trascritto, quasi letteralmente, di Siena H, VI, 23, CC. 124A- 125 A.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 295

providentia, sed etiam in rebus gestis : nichil sub sole novum,


nec valet quisquam dicere: hoc recens est (1) ; et quantum et quale
est ex hystoriarum noticia dare presentibus ordinem et coniectu-
ram sumere de futuris. speculentur alii, et per anxias ac inexpli- lo studio loroé pre-
conseguenza in
feribile alle vuote
5 cabiles rationes illa probent, si probabilia sunt tamen, que nec disputazioni scola-
stiche.
capi possunt intellectu nec contra subtilioris ingenii vim et re-
luctantiam tolerari ; que, postquam scita fuerint, nec meliorem
hominem moribus faciant nec ad usum humane vite pruden-
tiorem. ego tecum et cum aliis rerum huiuscemodi studiosis
10 discam que preterita sunt, ut illa non solum sciam, sed ipsis
utar meditando, consulendo, scribendo.
Ornamento e
Video siquidem, ut ultimum hoc discutiam, nichil ornatius, sussidio a tutte le
nichil floridius, nichilque suavius in dicendo nichilque quod magis va
scritture
; ne deri-
moveat vel delectet quam id quod hystoricum aspergatur. sint
15 que scribuntur subtilia, sint ex moralibus documentis, sint etiam
ex fidei preceptis instituentia vitam nostram, generant tamen ali-
quando fastidium mentibusque legentium tedium ingerunt; ut nulla
sit tam vehemens applicatio mentis, que non quasi defatigata re-
tundatur atque torpescat. et quam dulce quamque iocundum est
20 videre maiorum exemplis salubria monita confirmari vel inter
rerum gestarum monimenta colligi que sequi debeas taliterque
sectanda narrari, quod inter legendum nausea non succrescat ?
tolle de Sacris Litteris quod hystoricum est: erunt profecto reli- perfin lesacrecarte
privedell'elemento
quie res sanctissime, res mirande ; sed quantum ad delectatio- storico diventereb-
bero aride e non
darebbero frutto .
25 nem pertinet taliter insuaves, quod non longe poterunt te iu-
vare. denique, cum pulcerrima scientiarum sit rethorica, prout saLa retorica stes-
trae dalla storia
elementi di vita
hec ad tribunalia iudicum, curie septa vel concionum pulpita,
sicuti communiter accipitur, coartatur, quid est ista scientia nisi
quedam rerum gestarum aut gerendarum conflictatio atque pugna ?
30 nam, si recte velimus inspicere, quid in laudationem vituperatio-
nemve deducitur, nisi quod dici possit cum virtute factum vel
cum vitio perpetratum ? quid etiam in iudicio petitur, nisi pena
12. R2 nil 15. N mortalibus 29. CH R2 omettono aut gerend. CH omette
anche atque pugna 30-32. N omette laudationem - etiam

(1) Eccles. I, 9-10.


296 EPISTOLARIO

vel premium, quod pro rei geste merito dispensetur ? quid de-
mum persuadendo consulimus, nisi quod fieri vel non fieri de-
bere pro utilitate privata vel publica cogitamus ? nec extra rem
est quod, cum omnium artium scientiarumque doctrina sit non
solum abdita, sed obstrusa, ut non facile possit ab omni ingenio 5
equanto la storia percipi, nullus ferme tam obtusi tamque caligantis intellectus sit,
insegna riesce a

tutti d'agevole in- qui capere non possit hystorias, quem talium rerum narratio non
telligenza.
delectet, qui non possit ex ipsis elicere documentum fugiendi vi-
tium aut imitande virtutis exemplum. non igitur peniteat te,
vir clarissime, specialiter operam dedisse scientie rerum gesta- 10
rum, que, nisi nacta fuerit ingenia nimis inepta ad omnes vite
partes, illa suggerit que nullo modo possint aliunde percipi vel
haberi nec aliquid subtrahit quod ab artibus aliis ministretur,
queve sic pertinet ad hominum vitam, ut per alias non possit
melius institui vel ad honestatis frugem perfectius revocari. 15
In quibus quidem, cum tanta sit utilitas, tanta voluptas tan-
Èquindi bende- taque doctrina, quam inexcusabile damnum est quamque defle-
plorevole la per-
dita dellamaggior
parte degli storici bile, quod omnis ferme Latinorum hystoria taliter sit amissa, quod
romani;
vix tot hystoriarum cartulas habeamus quot hystoricorum no-
mina recensentur ? nec id etati nostre vitio deputem ; altius con- 20
cepta est ista iactura. sex enim seculis et ultra litterarum studia
taliter iacuerunt, quod extincti sunt libri, sed singulariter perie-
runt hystorie ; de quo quidem mecum nequeo consolari. ubi-
vuoi antichissimi, nam sunt annales Ennii, Quadrigarii, Gnei Gellii, Q. Claudii,
L. Pisonis aut Fabii? (1) quo evanuerunt Iulius Higinus, Ephorus, 25
3. CH omette privata 5. CH obstruosa N negotio , cancellato e sostituito
in margine ingenio 13. N illis 17-23. Il Mehus cita da quam a hystorie
24. CH R2 in luogo di Gnei dànno C. N. 25. CH N R2 Iginius

(1) Quest'elenco degli storici la- di Quadrigario ; Noct. Att. I, XVI, 1:


tini antichissimi che il S. si è inge- « Quadrigarius in tertio Annalium
gnato di tessere secondo l'ordine cro- <<<ita scripsit » ; III, VIII, 5 : « Qua-
nologico, è basato in gran parte sopra <<<<drigarius autem in libro tertio » ;
la lettura di A. GELLIO, come riesce V, XVII, 5 : « Q. Claudius Annalium
chiaro dall'errore ch'egli commette, << quinto » &c. E frequentissimamente
facendo di Q. Claudio Quadrigario poi riproduce brani di Ennio, di Gn.
due storici invece d'un solo. Gellio Gellio, di Fabio Pittore, di L. Pisone ;
infatti ne cita gli Annali or sotto il cf. TEUFFEL, Gesch. der Rom. Litter.S
nome di Q. Claudio, or sotto quello SS 155, 101, 132, 157 &c.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 297

Tubero, Valerius Antias, Sylla, Sempronius Asellio, Sabinus Ma-


surius, Oppius et Sisenna? (1) ubi Cornelius Nepos, ubi Tacitus,
ubi Tranquillus ? (2) et ut recentiores attingam, ubinam Trebel- vuoi più recenti.
lius Pollio, Flavius Vopiscus, Syracusius, Iulius Capitolinus, Elius
5 Lampridius,Vulgatius Gallicanus, Helius Spartianus,Dexippus, Cor-
dus? (3) ubi sunt et alii infiniti, quos ambitiosius foret enumerare
1. CHfra Sempronius e Asellio pone una virgola. 2-6. Il Mehus cita da ubi a
infiniti 4. CHN R2 per Vopiscus dan Posco , forse erronea trascrizione del Vo-
poscus che per Vopiscus si legge anche in taluni codd. dell' Hist . Aug. 5-6. M Codrus

(1) Anche qui da A. Gellio deve << cuius pleniorem notitiam debes scire
aver attinto precipuamente il S. poichè << quod Lucanus, teste Cornelio
questi scrittori son tutti ricordati e « Tacito lib . 16 , fuit filius L. An-
citati nelle Noct. Att.; Eforo fra gli <<nei Mele, fratris moralis Senece » ;
altri (lib . III, XI, 2), che il S., in- cod cit. c. 234 A. Siccome però Do-
gannato forse dalle parole un po' am- menico fin dal 1377 aveva trasmesso
bigue del suo autore che l'accoppia al S. l'elenco di tutti i suoi libri (cf.
con L. Accio, par abbia creduto latino. lib. IV, ep. VIIII ; I, 276), e non è cre-
(2) Da GELLIO ( Noct. Att. VI, XVIII , dibile che, se Tacito si fosse trovato
11 ; XI, VIII, 5 ; XV, XXVIII, 1-2 ; XVII, fra di essi, il S. non ne avesse tratta
XXI, 3 ) il S. aveva appreso che Q. Cor- copia; così sarà da ritenere o che il
nelio Nipote era autore d' un'opera in- Bandini venisse più tardi in possesso di
titolata Exempla, d'un'altra De viris un codice Tacitiano o che lo abbia
illustribus, della Vita di Cicerone avuto soltanto a prestito. Comunque
e delle Cronache, delle quali ultime po- sia di ciò, alcuni anni dopo, il S. do-
teva pure avergli data notizia CA- vette finalmente conoscere egli pure
TULLO, I, 5. Cf. TEUFFEL, op. cit. Tacito, se Leonardo Bruni, scrivendo
$ 198. Lo stesso dicasi per Svetonio; al suo fianco circa il 1400 la Laudatio
cf. Noct. Att. IX, VII, 3 ; XV, IV, 4 &c. urbis Florentinae poteva citare le Histo-
Molto strano invece è il veder qui riae (cf. G. KIRNER , Della Laudatio
collocato fra gli scrittori perduti Ta- urb . Flor .di L. Bruni, Livorno,
cito, di cui il Boccaccio si era così 1889, p. 19) ; ed il Poggio nel 1427
largamente servito nel De claris mu- così scriveva di un ms . dello sto-
lieribus (v. DE NOLHAC, Boccace et rico latino al Niccoli : « Legi olim
Tacite in Mélang. d'archéol. et d'hist. « quemdam, apud vos manens ,
de l'Éc. franç. de Rome, 1892, XII, <<<litteris antiquis ; nescio Colucii ne
125 sgg .) ; e che Domenico d'Arezzo, <<<esset an alterius » ; POGGII Epistolae,
intimo amico del nostro, sembra ed. Tonelli, lib. III, ep. xv ; I, 213 .
possedesse, giacchè non soltanto nel (3) Che accanto alle opere per-
De viris claris lo chiama << orator dute di Giunio Cordo, uno de' conti-
< et hystoricus eloquentissimus, prout nuatori dell' Historia Augusta di Mario
« eius probant hystorie, quas multo Massimo e di P. Erennio Dexippo
<<cum lepore legimus » (cod. Laur. (cf. TEUFFEL, op. cit. §§ 381 e 387) il
Aed. 172, c. 120A) ; ma, tessendo la S. collochi, quasi avessero subito il
biografia di Lucano, ne cita espres- destino medesimo, quelle di Trebellio,
samente gli Annali, XVI, XVIII : « Ad di Vopisco, di Capitolino, di Lampri-
Coluccio Salutati, II. 19
298 EPISTOLARIO

quam deceat ? quid aliud possumus respondere, nisi quod indignis


laboraverint et ingratis; nisi quod una cum rebus gestis, quas
tractaverunt, sint deleti ; nisi quod maiores nostri videantur ipsos
nobis, sive fuerit ipsorum incuria sive malignitas, invidisse? scio
De'egli
cuno qualifosse
se per
al- tamen quod ex istis forsan potuerit aliquis venisse in manus tuas 5
sorte venuto a co-
noscere aut ubi reperiri valeant explorasse, qui super alios nostri temporis
fueris rerum huiuscemodi curiosissimus inquisitor.
Quare, ut aliquando concludam, per infinitas virtutes tuas,
per studia tua, per quicquid in te reperiri queat humanitatis,
benignitatis et gratie, dignationem tuam suppliciter deprecor et ro
voglia dargliene exoro, quatenus me digneris per tuas gratiosissimas litteras infor-
notizia.

mare quot et qui antiquorum hystorici venerint in manus tuas,


Non chiede già ubi sint, et an apud te remanserint in latino.
quelle opere che
nec peto com-
vanno per le mani munes istos, quos habemus, Eusebium, Cassiodorum, Iosephum,
di tutti,
Egisippum (1), Hystorias scolasticas (2), Bedam, Orosium, 15
Iustinum, Eutropium, Paulum diaconum, tres Titi Livii deca-
des, Sallustium Catilinarium et Iugurthinum ; non An-
neum Senecam, qui Florus inscribitur (3), non abbreviationem Titi
1. CH possimus 8. Qui riprende la citazione del Mehus. 12. N¹ manum tuam
14. R2 Iosaphum 17. M Salustii

dio, di Gallicano e di Sparziano, che fazzonatura delle Antichità e delle


poche righe sotto egli menziona poi Storie dello scrittore ebreo, che, di-
fra gli storici < communes quos ha- vulgata circa il IV secolo da un incerto
<<<<bemus », è cosa incomprensibile. autore, andò per tutta l'età di mezzo
Ma, data la confusione ed il disor- sotto il nome d' Egesippo: cf. FABRICIUS,
dine in cui si trovavano le varie parti Biblioth. graeca, IV, par. I, p. 231 .
della Historia Augusta ai tempi del S. (2) Penso che si tratti dell'Historia
(cf. DE NOLHAC, Pétr. et l'humanisme, tripartita.
p. 254 sg.), è lecito congetturare che (3) Sia ch'egli avesse rinvenuto in
egli non si raccapezzasse in quel gi- quel suo codice dell' Epitome di Floro,
nepraio e stimasse perduti taluni au- dove si leggevano ragguagli sulla fa-
tori che invece esistevano. Si è ve- miglia dei Seneca (cf. lib. III, ep. vIII;
duto così ch'egli a p. 41 di questo I, 153), la notizia che quest'operetta
volume vuol togliere la Vita di M. apparteneva a Seneca, sia che il ms.
Antonino filosofo a Giulio Capi- stesso portasse in fronte, come in molti
tolino per darla ad E. Sparziano. accade, il nome non già di Floro, ma
(1) II S. dunque, come il Petrarca di L. Anneo, sia infine che a lui pure
ed il Boccaccio (cf. DE NOLHAC, op. fosse venuto sotto gli occhi il noto
cit. p. 338; HORTIS, Studi, p. 383), co- passo di LATTANZIO, Div. inst. XII,
nosceva oltrechè il De bello Iudaico xv, dove si dà lode a Seneca d'aver
di Giuseppe Flavio, anche quella raf- suddiviso in età la storia del popolo
DI COLUCCIO SALUTATI . 299

Livii (¹) ; non modernorum nugas, Specula videlicet hysto- e neppur le mo-
derne compilazioni
rialia (2), Satiram Paulini (3), Martini Cronicas (4), et si qua prive di valore;
alia, nostris his duobus edita seculis, fuerit unquam tibi cura vi-
dendi. non etiam Suetonium De duodecim Cesaribus ; non non Svetonio cosi,
nè l'Historia
5 hystoricos illos, qui, incipientes ab Adriano usque in Numerianum, gusta
, Au-
omnes Cesares Augustos atque tyrannos stilo non incongruo
descripserunt ; Spartianus, Capitolinus, Gallicanus, Lampridius,
nè i Commentari
Trebellius et Vopiscus ; non Commentarios C. Cesaris de di Cesare,

8. R2 Voposcus NIG Ces. comm.

romano, come vediamo aver fatto a confermare che delle Storie di Livio
Floro; certo si è che il S. ha soste- erano esistite un tempo tredici deche,
nuto doversi attribuire non a Floro, così scrive nel De viris claris : « Nec
bensi a Seneca l'Epitome con una as- <<potest dici non esse verum, quamvis
severanza dalla quale abitualmente ei << tantum tres legantur ubique ; nam
suol tenersi lontano : << Cum claris- <<<et ego epitoma, seu mavis omnium
<<<<sime legatur », scrive così nel trattato <<<dictarum decarum abbreviatio-
De tyranno (cod. Laur. Pl. LXXVIII, << nes , habeo, quarum multis exempla
12, c. 3 B) « apud Senecam, quem ne- <<dedi >> ; cod. Laur. Aed. 172, с. 381 в.
<<scio quare Florum dicunt, Eutropium (2) Allude fuor di dubbio allo Spe-
<<
« et Orosium &c. » . E più innanzi culum historiale di Vincenzo de Beau-
(cod. cit. c. 7B) : <<Audi Senecam, quem vais, opera di cui anche il Boccaccio
<< quidam Florum vocant » . Ugual- non par facesse molta stima (cf. Hor-
mente nell' Invectiva in A. Luschum, TIS, Studi, p. 485) e che Benvenuto
ed. Moreni, Florentiae, MDCCCXXVI, Rambaldi definisce condispregio « opus
p. 35 : « nonne legitur apud Senecam, <<<<vere gallicum » ; Com. Purg. 1, III, 38.
<< quem quidam Florum vocant, ubi ci- (3) Si tratta, come rilevò già A.
<<<vile bellum - non minus conqueritur MUSSAFIA nella introduzione alla sua
<< quam describat &c. » . Sebbene il bella stampa del Trattato De regimi-
Vossio ed altri abbiano inclinato a rite- ne rectoris di frà Paolino minorita,
nere probabile che Floro appartenesse Vienna, MDCCCLXVIII, p. VII, della cro-
alla famiglia dei Seneca (cf. FABRICIUS, naca composta dal vescovo di Pozzuoli
Biblioth. lat., Lipsiae, 1773, II, 439), oggi e da lui intitolata Satira. Il Boccaccio
i critici lo identificano invece col noto che nelle Geneal. Deorum, XIV, 8,
poeta e retore dei tempi d'Adriano ; biasima la « prolixa dicacitas » di Pao-
cf. TEUFFEL, op. cit. § 348 . lino, si è addirittura scatenato contro
(1) Sotto il nome di Abbreviatio o di lui, com'è noto, nelle postille agli
Abbreviationes Titi Livii correvano al- spogli inseriti nel zibaldone Maglia-
lora le Periochae dell'opera Liviana. bechiano, dove non gli risparmia nè
Il Petrarca ne aveva posseduto e po- i rimproveri, nè i dileggi. Cf. HORTIS,
stillata una copia, che ora è perduta Studi, p. 485 ; MACRI - LEONE, Il zibald .
o nascosta, ma che nel sec. xv passò Boccaccesco della Magliabech . in Giorn.
sotto gli occhi di Gasparino Barzizza ; stor. della lett. ital. X, 18 sgg .
cf. DE NOLHAC, Petr. et l'humanisme, (4) L'opera ben nota del domeni-
p. 245. Anche Domenico d'Arezzo , cano polaccoMartin Strebski († 1279) .
300 EPISTOLARIO

bello gallico , quos multi, non mediocriter errantes, ut arbitror,


ma quelle che in Iulio Celso tribuunt (1); non etiam communes illos De bello ci-
parte o in tutto
sonandateperdute,
come le vili (2) ; sed si quos alios videris aut habes. et presertim si de
Livio,
Tito Livio plus alicubi esse scias quam .xxx. libros (3) ; si Trogum
le storiedi Trogo Pompeium vidisti vel habes aut unquam ubi sit percepisti (4) ; et an 5
Pompeo, di Curzio,
totum reppereris Q. Curtium De gestis Alexandri Mace-
donis; nimis equidem diminutum habemus (s). de hystoriis etiam
diSallustio
tonio, e Sve- Sallustii (6) ; sique unquam bella civilia, que Suetonius scripsisse

8. M si qua

(1) Fra i « non mediocriter erran- baro, Salerno, 1884, p. 12); altri si
« tes » al S., se avesse voluto far nomi, lusingava di ritrovarle in Germania.
sarebbe stato necessario porre il Pe- <<Alias dominus Andreas Iulianus no-
trarca ed il Boccaccio (cf. DE NO- <<<bilis venetus, vir apprime studiosus
LHAC, Pétr. et l'humanisme, p. 247; <<litterarum, voluit se in Alemanniam
HORTIS, Studi, p. 413 sg.), nonchè <<transferre, ut inveniret librum Trogi
Benvenuto da Imola (Comm. Inf. <<<Pompei et unam decadum Livii ;
XXVIII , II, 373 ; Par. VI, IV, 435) . <<que volumina ibi esse audiverat.
Non è picciol vanto del nostro aver <<<hoc audivi ipse Petrus Delphinus
veduto il vero, quando uomini così <<ab (sic) filio eius Francisco Iuliano » ;
insigni erano ancor avviluppati dalle cod. Canon. Lat. 281 della Bodlejana
tenebre di un errore, che perdurava d'Oxford ; cit. in COXE, Cat. mss. bibl.
ancora in pieno rinascimento; cf. SAB- Bodl. par. III, Oxonii, MDCCCLIV, C. 231.
BADINI, Storia e crit. di alcuni testi lat. (5) Sulle condizioni in cui versava
in Museo it. di antich. class. III, 362. nell'età di mezzo il testo di Q. Curzio
(2) È strano che il S. taccia de'com- v. S. DOSSON, Étude sur Q. Curce, sa
mentari De bello alexandrino, vie et son œuvre, Paris, 1887, append. I
africano e hispanensi ; ma piut- e 11; ma il filologo francese non ha
tosto che ammetterli a lui ignoti io apprezzato quanto meritano d'esserlo
inclinerei a riconoscere nell'omissione gli studi fatti sullo storico d'Alessandro
il risultato d'una semplice dimenti dal Petrarca e dal Boccaccio : cf. DE
canza.
NOLHAC, op. cit. p. 291; HORTIS, Studi,
(3) Sulle ricerche intraprese per p. 426 sg. Quando Niccolò da Tre-
ritrovare i libri perduti di T. Livio viri rinvenne il famoso ms. di Plauto
v. HORTIS, Cenni di G. Boccacci int. fece correr voce d'aver scoperto pure
a T. Livio, Trieste, 1877 ; SABBADINI, un ms. compiuto di Curzio ; ma la
op. cit. col. 322 sg. notizia, che aveva rallegrato il Poggio
(4) Per qualche tempo sorrise agli e il Guarino, si manifestò bentosto
umanisti la speranza di ricuperare le falsa. V. MEHUS, Vita A. Traversarii,
Storie di Trogo Pompeo. Così nel P. XLIII Sg.; SABBADINI in Museo it. di
1417 il Traversari annunziava festante antich. class. II, 414.
a F. Barbaro che il cardinal Pisano (6) La perdita delle Storie di Sal-
le aveva scoperte in Spagna (SABBA- lustio fu deplorata anche dal Petrarca ;
DINI, Centotrenta lettere ined. di F. Bar- DE NOLHAC, op. cit. p. 247.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 301

creditur (¹), vel hystorias Claudii Cesaris inspexisti (2), sed in Livio di Claudio.
magis et cordialius ferves.
Ceterum scio quod de greco in grecum vulgare et de hoc in
aragonicum Plutarchum De hystoria.xxxXVIII . ducum et
S virorum illustrium interpretari feceris; habeo quidem rubri-
Lo prega poi di
carum maximam partem (3). cupio, si fieri potest, hunc librum trasmettergli le
Vite parallele di
videre; forte quidem transferam in latinum (4). ego autem habeo Plutarco tradotte
in aragonese

2. N R omettono et cordialius E qui si arresta il Mehus. 3-7. Il Mehus, op. cit.


p. CCXCIV, cita da Ceterum a latinum

(1) Cf. TEUFFEL, op. cit. § 347, 4. « été mis à exécution » . A me pare
(2) Cf. SUETON . D. Claud . XLI poter asserire risolutamente di no,
e TEUFFEL, op. cit. § 286. quantunque la versione italiana che
(3) Di questa versione aragonese noi possediamo del testo aragonese
che, come ci apprende la rubrica ini- ci offra indizio certissimo che il S.
ziale della traduzione toscana di cui pensava seriamente a dotar l'Italia
parleremo adesso, fu eseguita <<<per d'una traduzione latina di Plutarco .
<<un freyre predicatore Vispo di Lu- Essa infatti deve esser stata eseguita
<<dernopoli, molto sofficiente cherico per conto del S., il quale non avrebbe
<<<in diverse scienze et grande istoriale potuto sul testo aragonese elaborare
<<<et esperto in diverse lingue>> sopra agevolmente la propria versione. Chè
una prima traduzione « in vulgar se egli, distratto dalle sue occupazioni,
<<greco>> fatta in Rodi « per uno filo- rinunziò al disegno qui manifestato,
« sofo greco chiamato Domitri Talo- diede opera però perchè altri lo colorisse
<< diqui (sic) », il Morel-Fatio ha, sulle in sua vece; ed io non esito a cre-
tracce dell'Andres, additato un esem- dere che per suo eccitamento appunto
plare nel fondo spagnuolo della Na- dovettero così Leonardo Aretino come
zionale di Parigi, nn. 70-72. Sebbene Iacopo Angeli proporsi di far le loro
questa copia sia acefala, pure il con- prime prove di traduzione dal greco,
fronto istituito dal Morel-Fatio fra al traslatando le Vite di Plutarco, di
cuni passi di essa ed i corrispondenti cui otto il primo, due voltò poi il se-
del volgarizzamento italiano provano condo: cf. MEHUS, L. Bruni Aretini epist.
che essa è proprio quella fatta per or- pars I, p. LXXII sgg. E si noti di più
dine del de Heredia. L'esemplare pa- che colui, il quale trascrisse in Firenze
rigino (accordandosi anche in questo nel 1469 le Vite volgarizzate ne'codd.
coi codd. italiani) non comprendeva Laur. Pl. LXI, 11-12, ebbe, com'egli
però originariamente se non trenta- attesta, « la copia da uno frate del-
nove Vite e non già quarantotto quante <<<
l'ordine minore, e fu quella che
ne conta l'originale. Ma su tutto ciò <<fu di messer Lionardo d'A-
e sui nomi dei traduttori, evidente- « rezzo » ; al quale molto probabil-
mente svisati, cf. MOREL -FATIO, op . mente l'avrà trasmessa il Salutati,
cit. p. XVIII sgg. quando lo stimolò ad iniziare il lavoro,
Sui
(4) Scrive a questo proposito il a cui egli non poteva dar mano.
MOREL- FATIO, op. cit. p. XXI : « On codici contenenti il volgarizzamento
<< ne sait si le projet de Salutato a italiano oltrechè MEHUS, Vila A. Tra-
302 EPISTOLARIO

egli offre in cam- translationem Odyssee Homeri in latino, quem librum audio
bio l'Odissea d'O-
mero .

te quesisse (1). si iusseris, mittam hunc tibi et quicquid me habere


Si augura
questo che da senseris, quod tibi placeat, plus quam libenter. et, si tibi placet,
letterario

principio l'amici- velim quod hoc sit inter nos noticie principium, amicicie vincu-
commercio tragga
zia loro.
lum et officiorum mutua vicissitudine fundamentum. vale felix, 5
domine mi; et parce si nimis audax tibi visus fuero sique te,
plus quam deceat, oneravi. in votis quidem honestis non est
turpe transire modum nec invenit facile voluntas coniuncta vir-
tuti frenum. iterum vale. Florentie, kalend. februarii.

XII . 10

A DONATO degli AlbaNZANI (2) .

[CH, c. 37 A ; R1, с. 26 B; R2, c. 136A; A. HORTIS, Studj sulle opere latine


del Boccaccio, Trieste, 1879, App. III, 1, pp. 728-29 .]

Ser Donato de Casentino.


Firenze, ESCIO quid dicam, gemine mi; nescio quid ex huius sterilis 15
15 febbraio 1392 ?
Lo ringrazia di
NESsoli,
sicut tua dilectio novit, inopia munificentie tue re-
certo pesce man-
datogli in dono; pendam. tanta quidem me piscium copia locupletasti, quod
14. CHR Donato de Casentino H Magistro Donato de Casentino 16. CH sicuti
R¹ magnificentie 17. CH omette me CHR¹ collupletasti

versarii, p. CCXCIV, e BANDINI, Catal. V, consigliano alcune riflessioni ch'ora


242 sgg., v. MARCHESINI, Due mss. esporremo. Era a que' tempi con-
autogr. di F. Villani, in op. cit. p. 381. suetudine che i principi trasmettes-
(1) Sarà certo da riconoscere in sero in dono ad altri signori, oppure
questa versione dell'Odissea quella ai rettori delle libere città, con cui
compiuta da Leonzio Pilato a spese avevano legami di amicizia, cibi più
del Petrarca, mentre era ospite in Fi- o men rari e prelibati; e così fra le
renze del Boccaccio ; cf. DE NOLHAC, missive del comune di Bologna con-
op. cit. p. 344 sg. È singolare però servateci dal cod. Napolet. V, F, 37,
che il S. non accenni qui all'Iliade, noi ne leggiamo talune dirette dagli
della quale pure possedeva, come ri- anziani a Giangaleazzo Visconti per
sulta dall'ep. XXIII del presente libro, ringraziarlo or dell'invio di cento car-
la traduzione. Ma forse il de Heredia pioni e cento anguille (c. II A), or
fra i suoi libri la contava già. di un bove e cento forme di cacio
(2) Neppur di quest'epistola pos- (c. 17 A). Di uguale liberalità davan
siamo stabilire con certezza la data ; prova coi reggitori di Firenze i mar-
ma a ritenerla scritta nel 1392, oltre- chesi di Ferrara; ma nei primi anni
chè il luogo ch'essa tiene ne' codici del suo governo Alberto d'Este, che
(argomento di valore assai scarso), ci meditava di romper l'amicizia co'
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 303

michi visus sis non exiguum homini munus, ut scribis, non


amico, sicut solet, exenium, sed unius exercitus commeatum desti-
nasse (1), sunt, nec pudet, Tuscorum mores temperatione dispen-
sationis constricti; et sicut mensis modum, ita noverunt adhibere
biasi-
5 largitionibus temperamentum. tu autem Tuscus, Tuscum donans, mare non senza
la soverchia
non private munificentie mensuram, sed domini cuiusvis magni- mico.
generosità dell'a-
ficentiam excessisti. nec michi bene constat acturus ne sim
gratias, an hanc tuam enormitatem reprehensurus. transcendisti
modum, mi Donate, ut amodo donans, non donatus merito de-
10 beas appellari (2), sed fare, precor; quid sibi voluit tantum in hac
Non coi doni in-
tua largitate profluvium? an putas amiciciam muneribus parari,
2.R¹ omette sed unius 3. R¹ temperatio 3-4. CHR¹ dispensatione 6. CH cuiusus
9-10. R¹debea 10. sibi] CH si R¹ tibi

Fiorentini per stringersi, come fece, gnarsi come sembra, al 1393 (la XIII
al Visconti, se n'era astenuto. Ri- del lib. VIII), attesta che Donato aveva
fatta la pace, ritornò al vecchio uso ; l'anno innanzi già fatto dono di pesce
e difatti nelle . Missive del 1391, pre- salato al cancelliere fiorentino, parrà
cisamente sotto il 7 novembre, noi ne naturale il concludere che a quel
ritroviamo una « Marchioni Estensi », primo invio si riferisca l'epistola, di
la quale così comincia: « Ingentem cui ora trattiamo .
« copiam piscium servandorum , (1) La generosità di Donato era
« quos nobis magnifica vestra frater- ben nota. Il Petrarca, che ad ogni
« ternitas destinavit, non sine admi- istante ne provava gli effetti, dopo
<<ratione propter multitudinem, sed aver più volte pregato l'amico di
<<ingenti cum iocunditate propter af- smettere, monto in collera e gli scrisse
«fectum transmittentis accepimus » ; una lettera piuttosto aspra : « Quo-
reg. 21 bis, c. 167 в ; е dopo d'allora « tiens », egli esclama, « monui, quo-
missive consimili si ripetono con fre- « tiens oravi, quotiens blandiens ,
quenza; cf. reg. 22, c. II B, 14 aprile « quotiens subirascens , nunc lin-
1392; с. 98 в, 29 marzo 1393 ; reg . 23 , « gua, nunc calamo litigavi tecum
c. 7 A, 11 marzo 1394 &c. Donato <<< ne tua liberalitas suspitione me cu-
adunque, il quale ci teneva a prov- <<< piditatis aspergeret! tu perstas ; et
veder anch'egli l'amico di pesce «dum famae tuae studes, meam non
salato, che servisse a lui ed ai suoi «cernis infamiam » ; Sen. lib. XIIII ,
di cibo quaresimale, deve aver côlto ep. 9; cf. FRACASSETTI, Le lett. sen. II,
per regalare il S. l'occasione offerta- 433; HORTIS, Studi, p. 601 .
gli da un analogo invio fatto dal suo (2) Anche il Petrarca nell'epistola
signore ai priori fiorentini; e quindi ora citata non sa trattenersi dallo
non prima del '91 può essere stata scherzar sulnome dell'amico: «Abunde
scritta quest'epistola. Ma se avver- <<< mihi sufficit Donatus meus, do-
tiamo poi che una seconda lettera del « natus , inquam, et non emptus.
S. all'Albanzani, identica per il con- «cur tu igitur emas me, cui non te
tenuto suo alla presente e da asse- • vendidisti, sed donasti ? » .
304 EPISTOLARIO

fatti
crea ol'amicizia si vel paratam foveri quo consistat? falleris, mi Donate : non est
si rafforza;
poichè essa è senza
prezzo ; amicicia res venalis, non preciosa, sed impreciosa potius est vera
dilectio. quem michi dabis, qui precium tempori ponat? in-
quit Anneus (1), sed quot annorum chiliades cum unius diei ami-
cicia comparabis ? inappreciabilis res est que vel exceditur vel 5
excedit, si ceteris comparetur. amicicia nullius rei mensura est,
nullaque re penitus mensuratur : quicquid sibi comparaveris vile
est. non igitur putes hoc tam excellens bonum posse donis et
e
soltanto colla pecunia possideri : virtus sola est principiorum amicicie conci-
virtù si può con-
seguire.
liatrix, virtus sola conservat et tuetur inceptam, cuius opinio, si to
forsan dilectionem inchoaverit, cum non subsit, mox, ubi comper-
tus error fuerit, desinit diligi quod inconsulte cepit amari. tan-
taque vis caritatis et amicicie est, tantumque sibi cum virtute
commertium, quod, si ipsam sustuleris, virtus extinguatur et, si
Tuttavia prega virtutem auferas, nequeat amicicia subsistere. gratitudinis tamen 15
Donato a gradir
l'espressione della officio munera tua prosequor impendio gratiarum, longeque cu-
sua riconoscenza.

mulatius id fecissem, si non, ut multorum mos est, uno convivio


receptum hospitem in perpetuum exclusisses. vale, gemine mi.
Florentie, decimoquinto februarii.

XIII . 20

A SER ANTONIO DA CORTONA (2).

[CH, с. 51 B ; №№, с. 19 в.]

Eloquenti viro ser Antonio de Cortona lucano cancellario.


Firenze,
18 0 19 febbraio XIGIS a me, vir eloquentissime, frater optime, quod de tuo
1392?
Chiamato dal-
EXIGIS
edecumatissimo carmine et inversis, ne dicam perversis, ver- 25
l'amico ogiudica
re del valore un sibus ser Viti de Montecatino feram, quodam quasi modo, sen-

1. CHpartam CH R¹ subsistat 3. R¹ tempora R2 H tempore 5. R2 Hrecano


comparabit che non dà senso. 6. R mensuram esse 9. R2 H possidere 17. R¹ fe-
cisse mox 19. CH quintodecimo 23. Così N ; CH Ser Antonio de Cortona

(1) SEN. Ep. ad Luc. I, 2. Il testo non possiamo in verun modo deter-
però pone « aliquod » dinanzi a « prae- minare le date. Ma il luogo ch'esse
<< tium ». occupano nei codici ci inducono ad
(2) Anche di questa e della se- assegnarle all' incirca al 1392. Di ser
guente epistola al cancellier lucchese Vito da Montecatini poi non ho notizie.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 305

tentiam. in qua quidem re primum cogitare cepi, an honestum daMontecatini,


carme di ser Vito
foret super aliquorum controversia, una solum parte requirente, sene,
vorrebbeschermir-
tanto più che
non ha veduto i
cum altera non consentiat, iudicare. scimus etenim, inter alia, versi d' Antonio,
che l'hanno provo-
Claudio imperatori ad suggillationem impositum, quod aliquando cato.

5 una et aliquando nulla parte audita, iudicium dederit (¹) ; et ut


argutissime dixit apud Tragicum Creonti Medea :
Qui statuit aliquid, parte inaudita altera,
Equum licet statuat, haud equus fuit (2).

ratio igitur iubet ut taceam, sed amicicie tue postulatio cogit Ma poichè l'ami-
cizia a ciò lo spro-
10 ut dicam; ut, si fuerit de hac re tibi cum illo contentio et ego na,

forem iudex electus, urbanissimum esset Mantuani nostri ver-


siculo respondere :
Non nostrum inter vos tantas componere lites.

et utinam liceret, salva veritate, subiungere :


15 Et vitula tu dignus et hic. et quisquis amores
Aut metuit dulces, aut experietur amaros (3).

sed nulla prorsus inter vos comparatio; et nimis ignare sibi blan- iconfesserà
versi del chetra
Corto-
nese e quelli di
diretur ille ser Vitus, si sua metra velit cum tuis versibus com- Vito,
parare. nam
20
Lenta salix quantum pallenti cedit olive,
Puniceis quantum cedit saliunca rosetis,
Iudicio nostro, tantum tibi cedit Amyntas (4).

loquitur enim in illis suis versibus incipientium more ruditer, et difetticuie nota i di-,
gli errori
metrorum complendorum gratia eo plerumque deducitur, ut in-
25 composite et impertinenter, ne dicam pueriliter, eloquatur. qui,
si memor foret Daretis et Entelli (s), non presumpsisset, iuvenis, non è possibile
certo un paragone .
iam canescentem in arte poetica provocare. nonne legit Catili-
naria pugna, que in agro Pistoriensi commissa fuit, veteranos,
8. CH statuerit 18. CH omette cum 20. N¹ leta psallenti 21. rosetis] N
roseus (?) 27-28. CH catelinaria

(1) SEN. De morte Claudii Caes. lud. Il testo però dà nel verso ultimo
XII, vv. 36-42. <<<
haud -
haud ».
(2) SEN. Trag. Medea , II, 11, 84-85 . (4) VERG. Buc. ecl. V, 16-18.
(3) VERG. Buc. ecl. III, 108-110. (5) Cf. VERG. Aen. V, 368 sgg.
20
Coluccio Salutati, II.
306 EPISTOLARIO

pristine virtutis memores, victoriam tradidisse Romanis ? (1) pro-


fecto quidam compatriota suus, professione scriba, vir quidem
iocundissimus et argutus, Iohannes ser Lemmi, singularissimus
frater meus (2), dicere solitus est Deum iuxta cuiuslibet vota sa-
Ognunosuolfa- pientiam dispensasse. ferme quidem nullus est qui suam cum 5
re alta stima del
proprio senno alterius sapientia commutaret; adeo quilibet apud semetipsum sa-
piens est, adeo sibi quisque placet cum deliberat. vix etenim,
cum adversum effectum aspicit, suum recognoscit errorem; ut
multos viderim etiam post consiliorum suorum infelices eventus,
in eadem perseverare sententia nec per experientiam sue pru- 10
dentie penitere. omnium propemodum hic error est in illa pru-
e
della propria dentia, quam vulgo dicimus naturalem. in habitibus autem scien-
scienza.

tificis illi qui iam didicisse sibi persuaserunt, presertim si nesciant,


nemini deferunt et se dignos putant qui cunctis merito prepo-
nantur, et in pastorali simplicitate dicunt : 15

Canto, que solitus, si quando armenta trahebat,


Amphion Dirceus in Acteo Aracyntho (3).

MaseVitospera sed credat michi Vitus, comprovincialis meus, si tibi carmine vo-
emular
in graveAntonio
errore.
luerit equari, quanvis
20
Speret idem, sudet multum frustraque laboret
Ausus idem : tantum series iuncturaque pollet:
Tantum de medio sumptis accedit honoris (4).

o, quanto melius, acceptis versibus tuis, ad te cucurrisset illius


poematis admirator et non insudasset fieri tam elegantis carminis
emulator aut victor! sed, ut arbitror, in simplicitate sua, 25
Musarumet Apollinis ede relicta,
Ipse facit versus atque uni cedit Homero
Propter mille annos,

3. CH Lemi 10. CH perstare 22. N¹ honores 24. N¹ omette non

(1) SALLUST. Catil. LX. di quanto i documenti pervenutici


(2) A lui è diretta l'ep. XIIII del lasciavano credere.
lib. I, dove si recano taluni ragguagli (3) VERG. Buc. ecl. II, II, 22-24.
intorno alla sua vita (I, 35, nota 3); Ma nel primo verso il testo<< voca-
la quale, come da questo passo si <<bat » .
desume, erasi prolungata assai più (4) HORAT. Ep. II, III, 241-43 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 307

ut Aquinas ait (1), video, nec me latere potest, ei laboriosum esse


componere versus, nec adhuc divitem suppetere sibi venam (2), ut lasuaSottile troppo è
vena ; trop-
inveniat iocunde, dicat eleganter, coniungat dulciter vel sciat po suescarse sono. le
cognizioni
graviter exornare. et quia non parve perfectionis est, si cui pla-
5 cuerit qui bonus est; unde et Quintilianus inquit de Tullio : ille
se profecisse sciat, cui Cicero valde placebit (3) ; si tu sibi non places,
certissime teneat se nichil toto suo studio quesivisse : moneoque,
si monitoris eget aut me profectus sui consultorem sequi vo-
luerit, ut te colat, te sibi prosa metroque proponat et eligat quem durrà Se però si in-
a considerar

IO sequatur. nec pudeat se profiteri discipulum, ut aliquando dicere Antonionon emulo, quale
bensi un

valeat se magistrum. hoc si fecerit, si noluerit altius de se sen- come un maestro ,

forse toccherà
tire quam deceat, puto quod poterit in virum perfectum evadere; quella meta, a cui
qui, si properantius quam oporteat volare voluerit, facile, defi- altrimenti nongiun-
ve sperare di de-
cientibus alis, in ruine precipitium declinabit. que autem de gere.
15 multis in versibus suis notavi, cedula, quam mitto cum presen-
tibus, admonebit. vale felix. Florentie, decimonono februarii.

XIIII .

ALLO STESSO .

[CH, с. 52 B ; №№, с. 20 в.]

20 Ser Antonio de Cortona.

Firenze,
ELLEM, vir egregie, frater et amice karissime, talis fore, potius
VELLEM,
autem esse, quod tibi et reliquis tum doctrina prodesse pos-
10 0 14 marzo
1392 ?
Vorrebbe esser

sem tum exemplo. tunc enim aliquem et studiorum et vite tale veramente
riuscir da
utile altrui

fructum michimet percepisse viderer, cum alicui vel aliquibus ecoll'esempio;


colla scienza e
25 me usui fore deprehenderem, cumque aliquid possem in hac mor-
talium societate monstrare, quod ex me diceretur, saltem instru-
mentaliter vel causaliter, si alicuius tamen boni homo causa dici
1. N¹ vides 2. N¹ sibi supр . 5. N de T. inq. 7. N¹ scrive se ten. ed omette
suo 11. N voluerit 12. N¹ debeat 16. CH.XVIII . 20. Così CH; N
' Eidem
25. CH deprenderem poss. aliq. 26. N¹ salem

(1) IUVEN. Sat. VII, 37-38 . (3) QUINTIL. Inst. or. X, I, 112 .
(2) HORAT. Ep. II, III, 409.
O
308 EPISTOLARI

poichè a si nobile debeat, processisse. nam, ipsa nobis Divinitate monstrante, in


intento Iddio for-
mò l'uomo ;
vera religione perdidici, cum cetera propter homines facta sint,
solos homines hominum gratia procreatos ; dicente cunctarum
rerum opifice: non est bonum hominem esse solum, et quod non
ma il suo ingegno sit inventum adiutorium simile sibi (1), sed in me ipso cognosco, 5
non è da tanto;
non solum me non posse docere, adeo tenui minerva, sicut aiunt,
esaputo
se qualcosa
operare,
ha ago; sed vix sufficere ut addiscam. si quid tamen aut tibi aut
sa- aliis vel hactenus profui vel in posterum profuturus sum, per me,
non fu chedellaquale
strumento
pienza divina. non a me, factum esse sentio et illi, qui per creaturas suas invi-
sibiliter agit, attribuas volo. nam, ut inquit Doctor gentium, non 10
qui plantat et rigat est aliquid, sed qui incrementum dat, Deus (2).
nec tamen admireris, si te laudibus extuli iussique ser Vitum
nostrum quod te colat teque sibi prosa metroque proponat et
eligat quem sequatur. non enim volo quod tui imitator sit,
E tale dee con- tanquam te putet opificem, sed tanquam opificis instrumentum, 15
siderarsi anche ser
Antonio. et conetur se talem reddere, quod inconspicabilis rerum auctor
per ipsum dignetur non aliter agere, quam per te agat. hec hac-
tenus .

Passa poi a di-


chiarare il valor
Nunc autem de tua dubitatione circa verbum hoc nutrio
metrico della pri- teneas quod, licet, ut aliqui voluerunt, hoc verbum a nuo 20
ma sillaba di « nu-
trio».
<<
et ab eius presertim supino dici possit non irrationabiliter in-
clinatum, primam tamen valeat habere communem. quanvis
enim dicatur nutrio , quasi nutu erudio, quia tamen hec in-
clinatio multum remota est, et non improprie dicitur terram
plantulas, que nutum non habeat, enutrire; cessare potest ratio 25
quam allegas ; cumque potius consideranda sit principalis origo
quam secundaria, et illa syllaba nu in nuo , preter quam in su-
pino naturaliter brevietur, dici potest esse communis (3). et si

6. N¹ agunt corretto in aiunt 7. CH adiscam 11. CH incremtum 15. opi-


ficem] N opificium 20. CH N¹ ex a et nuo 24. N¹ terra

(1) Genes. II, 18. « nutu erudire ... et est nu-


(2) S. PAUL. I Cor. III, 7 ; ma il « trio activum cum suis compositis
testo è alquanto variato dal S. <<<et corripitur nu naturaliter. unde
(3) Cf. il BALBI, op. cit. s. v. Nu- <<<<Claudianus : sepe nutrit ducitque
trio : « a nutus derivatur nu- <<<manu refovetque leonem . tamen
« trio , tris , trivi , trire , quasi « nutus , a quo derivatur, producit
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 309

negetur illa derivatio, que potius videtur esse ad placitum inventa


quam aliqua ratione detorta, imo longe magis etymologia quam
compositio vel derivatio dici debeat, secundum regulam relin-
quitur inter breves. unde Claudianus, sicut alias scripsi :
5 Sepe nutrit ducitque manu refovetque leonem (1) .

nec tibi sit auctoritatis parve Claudianus, quem et ingenio et


stili elegantia potes non ultimum etiam inter poetarum principes
numerare, ut non incongrue de ipso Sidonius scripserit :
Qui ferruginei thoros mariti,
10 Et musa canit inferos superna (2).

Ad id autem, quod ultimo loco petis, videlicet quod gravius Quindi decide
che l'adulazione e
peccatum sit, an laudare malum, quod est adulantium, an damnare l'invidia sonopec-
cati di uguale gra-
bonum, quod est proprium invidorum, fateor me imparem ut vità;
absolvam. sed cum Propheta, inquiens : ve, qui dicitis malum
15 bonum et bonum malum, ponentes tenebras lucem et lucem
tenebras, ponentes amarum in dulce et dulce in amarum ! (3) ;
videatur ipsos, sicut aspicis, adequare, puto satis probabiliter
dici posse, quod hec vitia, ceteris circunstantiis paribus, sint
equalia. possunt qui talia faciunt differre proposito, potest etiam
20 bonum, cui detrahitur, maius esse malo, quod commendatur ; et
e converso possunt hinc et inde dispares effectus sequi; sed,
si cuncta sint paria, credo quod istarum maliciarum gravitas sit
equalis.
An autem irasci possimus absque peccato, quod secundum non afferma che l'ira
è sempre bia-
25 tuum quesitum fuit, nemini dubium debet esse quod sic. nam simevole
qui rationabiliter commovetur ad iram, secundum viam iusticie
et ex iusticie zelo desiderando vindictam, omnino non peccat;
9. N¹ ferruginem 10. N¹ ripete due volte can. inf. 11. CHomette id 14. ve] N ut
19. I codd. possunt in luogo di potest 21. N¹ omette etdopo hinc 27. N¹ vind. desider.

<< primam. in versu tamen nutrio o da qualche grammatico anteriore,


<<potest primam corripere vel produ- che a sua volta dovette forse giovarsi
<<cere, scilicet nu , ad placitum dic- dispogli grammaticali eseguiti in età
<< tantis ». Cf. PRISC. Inst. IX, 15. molto antica, quando del poeta egi-
(1) Nelle opere a noi giunte di zianosipossedevano testi ancora intatti.
Claudiano il passo qui citato non ri- (2) SIDON. APOLL. Carm. IX, 271 .
corre. Il S. lo attinse certo dal Balbi (3) ISA. V, 20.
310 EPISTOLARIO

et qui in fervore iniurie commovetur, sed secum recogitans illi


motui non consentit, etiam mortali crimine non tenetur. unde
confortando l'opi- et scriptum est, postquam dixit Apostolus: irascimini, et no-
toritàdi san Paolo
lite peccare : non occidat sol super iracundiam vestram (1).
ut, sive velis intelligere de sole iusticie, quod non occumbat 5
dum irascimur, iuxta primum exemplum propositum habeamus ;
sive de visibili sole sumere placeat, moniti simus in illis pri-
econquella pure mis motibus diutius non perstare.
d'Aristotile; seb-
concordare autem Aristo-
ben sappia
cerone cheCi- telem cum Cicerone et Seneca, imo peripatheticos cum stoicis,
e Seneca,
magis operosum est omnino quam credas. scio Ciceronem et Io
seguendo i dettami Senecam iuxta stoicorum dogma, qui volebant iram et alias
della setta stoica,
opinano diversa-
mente. passiones esse inordinatos contra rationem affectus, hanc passio-
nem, que tum ira, tum iracundia dicitur, detestari ; nec ignoro
principem philosophorum Aristotelem dicere : illum, qui in qui-
bus, quando et qualiter ac quanto tempore et quibus oportet, 15
irascitur, commendari ; dicitur etenim mansuetus. et subdit:
non irasci enim in quibus oportet, insipientis videtur esse (2) ;
quem quidem omnes peripathetici secuti sunt. verum illi de iam
Ma quellichenon
considerano le perfectis virtutibus et animi iam purgati, sicut ex doctrina Pos-
virtù
animo elevatosi so- sidonii, quam refert Macrobius, facile colligere potes, et loquentes 20
perfette d'un
pra le passioni ;
et disputantes nullam admittebant in regione regnoque virtutum,
secundum suam sententiam, passionem (3). est enim istarum vir-
tutum non pugnare cum passionibus, sed, quasi iam devictis, illas
quodammodo non sentire. que quidem perfectio nescio si po-
tuit alicui mortali homini, preter Salvatorem nostrum, aliquando 25
peripatetici
vece gli uomini in contingere. ex quo peripathetici magis communia et que repe-
quali sono.
riri valeant proponentes, pugnam admittebant saltem ex primis
motibus inter passiones atque virtutes; ut quovis appetitus sen-
sitivus contra rationis imperium naturaliter moveretur, dirigente
tamen voluntate, que non nisi rationalis est, habituque virtutis 30

5. N¹ velitis 7. N¹ placet 10. N omette omnino 14. N omette dicere


17. N esse videtur 28. CH quavis

(1 ) S. PAUL. Ad Ephes. IV, 26; il S.


lib IV, cap. v, 3-5.
traspose alcune parole. (3) Cf. MACROB. Comm. in Somn.
(2) ARISTOTELIS Etic. ad Nicomach. Scip. lib. I, cap. VIII, 9 .
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 311

obedienter acquiesceret rationi . ex quibus fundamentis huius-


modi controversiam in auctoribus harum sectarum contingit sepe-
numero reperiri ; unde dicere possumus secundum communem
mortalium condicionem et cursum hos locutos ; illos autem ad
5 rei veritatem propius accessisse. hec satis.
Nunc autem vidi tuos versus et placent (1) : sed corrigas ve-
recundiam . nam secunda longa est, iuxta illud Horatii : Provaper ultimo
che la seconda sil-
laba di « verecun-
«dia>> dev' esser
Et frugi castusque verecundusque coibat (2). lunga, e non bre-
ve, come Antonio
la considera;
unde et in nullo nobili auctore invenies hoc nomen vere-
10 cundiam , sed pudorem aut ruborem et alia huiusmodi,
vel principalia vel detorta. scio tamen Maximianum usum fuisse
verecundia in eadem quantitate temporum, qua tu facis (3) ;
quod tum propter accentum tum ex necessitate carminis, cum
aliter recipi non possit in versu, dicemus ipsum ex poetica li-
15 centia, non ex ignorantia fecisse: quod tamen non est in paucis
versiculis nec cuilibet presumendum, presertim cum et syllabe
natura et electorum poetarum usus nunquam huic licentie suf-
fragetur. nescio si ser Vitus noster hoc reprehendit aut vidit ;
credo tamen quod splendore carminis debilitatis obtutibus hoc
20 omnino non perpendit; aut ex ipsa confusione verecundie facile
passum esse, ut ei vocabulum sue commotionis et tristicie no-
tativum, correpta secunda syllaba, quanvis longari debeat, la-
beretur.
Hec habes pro nunc de tuorum quesitorum tumultuaria ezione data così solu-
a tutti i dub-
25 scriptione responsum, que tamen latioris indaginis requirerent et bi propostigli,
temporis quietioris examen. si quid autem ad oppositum moveat,
intimato : libenter etenim ex te quid sit rectius sentiendum edi-
scam. vale felix, una cum ser Guidone meo, quem plurima salute incarica l'amicodi
ricordarlo a Guido

6-7. CH N verecundia 9. CH autore nobili 9-10. CH verecundia 14. N


ips. dic. 15. N in pauc. non est 17. usus] N¹ versus 19. N¹ splendor 21. CH

N¹ possum 22-23. N laboretur 24. CH omette hec

(1) Non riesce chiaro se trattisi (2) HORAT. Ep. II, III, 207.
di un nuovo componimento del cor- (3) MAXIM. Eleg. III, 23 in BAEHRENS,
tonese oppur di quello già lodato Poet. lat. min. V, 333 : « At postquam
nell'epistola precedente. <<<<teneram rupit verecundia frontem » .
312 EPISTOLARIO

Manfredi
lini.
ser edames- vice mea affici volo (1) ; et doctorem egregium, dominum Iohan-
nem de Maulinis, rogo salutes. vir quidem est ultra legalis scientie
fastigium propter alia etiam humanitatis studia colendus, quem
in aliquibus collocutionibus repperi non pauca sentire (2). Flo-
rentie, secundo idus martii. 5

XV.

A GIOVANNI STELLA (3).

[N', с. 82 B; R2, с. 99 в.]

Spectabili et generoso viro Iohanni Stelle Ianuensi.


Firenze,
20 aprile 1392 . GREGIE vir filique karissime. recepi gratissimum michi munus, Io
Ebbe tanto ac-
cetti i suoi versi E clarissima scilicet carmina, que pro commendatione pacis et
5. N¹ in luogo di .II. dà VI. 9. Così N ; R2 Ioanni Stelle de Ianua

(1) Cioè ser Guido Manfredi da Fiorentini, partiti il 4 di febbraio,


Pietrasanta, fin dal 1382 cancelliere del giungessero 1'8 in patria (MINERBETTI,
comune in Lucca, collega di ser An- op. cit. col. 288), pure in Firenze non
tonio. si celebrò la conclusione della pace
(2) Intorno a costui, mandato il se non dieci giorni dopo ; quando il
17 maggio 1392 ai confini a Roma per Caracciolo, lasciata Genova, giunse
aver con Bartolomeo Forteguerri ed sull'Arno, accolto con feste grandi e
altri tentato turbare lo stato di Lucca, singolari manifestazioni di stima; cf.
cf. SERCAMBI, Cron. I, 259, 263 , 285 . DELAVILLE LE ROULX, op. cit. p. 535 ;
(3) Le trattative, avviate verso la Arch. di Stato in Firenze, Provv. 81 ,
fine del 1391 dal doge di Genova per c. 263 B, 26 febbraio 1391 s. f. Di
ricondurre la pace tra Firenze ed il que' giorni adunque insieme alle mis-
Visconti, s'erano proseguite in mezzo sive ufficiali della ligure repubblica
a tante diffidenze ed a sì gravi dif- dovette pervenire al S. la lettera con
ficoltà che più d'una volta ogni spe- cui Giovanni Stella, notaio genovese ,
ranza d'accordo parve fallita ; e per pregava il suo illustre collega di gra-
l'appunto il 26 gennaio 1392 la re- dire certi versi da lui dettati in esal-
pubblica fiorentina richiamava i propri tazione del fausto avvenimento e lo
ambasciatori, mentre in Genova gli supplicava insieme ad accordargli la
arbitri, il Caracciolo cioè, il doge ed sua amicizia. Piacque al S. lo spon-
il comune, fissavano i patti dell'ac- taneo omaggio del giovane promet-
cordo ; cf. MINERBETTI, Cron. cit. tente ed alla sua lettera, che di sul
coll. 285, 287; AMMIRATO, op. cit. cod. H, VI, 12 della Nazionale di
lib. xv, II, 829; PERRENS, op cit. VI, Torino, che ce l'ha insieme al suo
70. Sebbene gli ambasciatori de' carme conservata, pubblichiamo in
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 313

caduceatorum edideras (1) : que quidem adeo placuerunt tantamque che celebravano la
conclusione della

michi spem de te tuaque gloria contulerunt, quod sopitum iandiu paceessa,e gli arbitri
ad hec studia pectus atque gelatum tuba tui carminis exper-
rectum pierii caloris affectibus succenderunt. nec potui sexage-
s' indusse a

5 narius contineri quin ad iuvenilia studia rediens et ego cantarem, shiverne duriegli stesso

licet raucus et istorum insolens studiorum (2), volui quidem senex


surgentem laudare poetam (3), ut te ipsum examines et gaudeas novello;
in lode del poeta
te talem esse qualem mea carmina formaverunt. aut si forsitan
che se a questo
amoris et dilectionis affectu ; rapior enim ad amiciciam studio- paressero sover-
chie le lodi rivol-
10 sorum; animo forte effusiore quam deceret plura dixerim quam di
tegli
, siasuacura
mostrarle meri-
in te sint; facile quidem falluntur amantes ; efficias ne videar ali- tate,
quando mentitus. laudes equidem, si vere fuerint, virtutis sunt
premium ; si vero vel opinione non vera vel commendandi studio
modum excesserint, admonent laudatum talem esse debere simulque insforzandosi di farsi
avvenire miglio-
re.
15 calcar adiciunt ut ipse sese ad meliora componat. unum scio,
quod aut maior es quam cecini aut, si temet non deseras, maior
fies. non solent inania senum fore presagia, maxime que, duce
Giovanni sarà
Parnaso, enunciata fuerint: aut est quod de te diximus aut erit. quindi tale , se
quod si non successerit, tu tibi tue imperfectionis eris causa. vorrà, quale ei si
piacquedipingerlo.

10. N¹ deceat 15. R2 se 19. N causa eris

Append. n. X, rispose con la pre- rinvenuti discorrerò più largamente


sente; nè pago di ciò contraccambio così di Giovanni come di Giorgio nei
i versi con altri versi adesso per- Corrispondenti del Salutati, VIII, dove
duti. rinvio quindi i lettori, che vi trove-
Di Giovanni Stella, secondogenito ranno stampato per la prima volta il
carme di cui il S. pronunzia qui un
fra i figliuoli di quel Facino da Triora
che fu notaio e cancelliere del co- tanto benevolo giudizio.
mune genovese dal 1357 in poi, fra- (1) I « caduceatores » sono nơn già
tello quindi di Giorgio e suo succes- gli ambasciatori de' diversi Stati rac-
sore così nel cancellierato come nella coltisi in Genova, bensì il doge An-
impresa di dettare gli annali di Ge- toniotto Adorno, il Caracciolo e frate
nova, hanno trattato dopo il MURATORI, Raimondo della Vigna da Capua del-
che pose primo in luce l'opera sua e l'ordine de' Domenicani rappresentante
del fratello, pregevole monumento di del papa ; vale a dire gli arbitri.
storia municipale, nei Rer. It. Scr. (2) Di questo carme, ora nascosto
XVII, 947 sgg., il TIRABOSCHI, Stor. oppur smarrito, non ci son noti che
della letter. it. lib. III, VI, 1117 e lo i pochi versi riprodotti dal S. stesso
SPOTORNO, Storia letter. della Liguria, nell'epistola a Bernardo da Moglio
Genova, 1824, II, 25 sgg. Giovan- che è la xvII del presente libro.
domi di parecchi documenti da me (3) Cf. VERG. Buc. ecl. VII, 25.
20*
Coluccio Salutati, II.
314 EPISTOLARIO

tale quidem auspicium michi hec, que vidi, carmina tua dede-
runt, quod nichil ambigendum sit quin totius Parnasi fontibus
proluaris (1). clara sunt et ultra tue etatis maturitatem plena pon-
deris atque suci, congruentibus concepta vocabulis, inventio-
neque mascula et iucunda. suscipe autem et tu versiculos meos, 5
Lo prega di co- quos optimo viro Petro Bargaglie communices oro (2). ulterius
municar i suoi

versi a Pietro da
Bargagli ed a com- autem inconsulte non pandas et sicubi pro dactylo videris ana-
Patrierteslicenze pestum preter modernorum morem, cum patientia supportato.
vertono.

ceterum amplector te libens non in benivolum, non in dile-


ctum solum, sed in amicum. sic enim iubet virtus, sicque 10
benignitas petit tua, quibus nefas esset pulsantibus non aperire.
vale et cura ut perdoctus evadas. Florentie, duodecimo kal. maii.

XVI .

A BARTOLOMEO DELLA MELLA (3).

[L3 , с. 14 B ; N², c. 41 A; R¹, c. 23 A, mutila ; 15


MEHUS, par. I, ep. x1, pp. 42-44, da L3 .]
Bartholomeo della Mella secretario marchionis Estensis .
Firenze,
19 giugno 1392 . on potui, vir egregie, contineri, audito a reverendo patre et
Grato ebbe l'av-
visodel favore pre-
NON
domino meo, domino Simone episcopo Comaclensi, quam
stato da lui a Si-
mone Saltarelli ; gratanter mearum scriptionum intuitu te sibi obtuleris quantoque 20
6. R2 barghagle 9. N¹ te lib. ampl. 10. R2 amantem 12. N omette et - evadas
17. Così N ; L3 R M Bartolomeo de Lamella cancell. march. est. 18. R¹ dà a in
rasura .

(1) Cf. PERS . Sat. Prooem.I . gli offre in dono un fazzoletto tra-
(2) Costui, sul conto del quale nulla punto, risponde pur scherzando il Bar-
ci dicono i più recenti illustratori gagli (c. 177 A); protestandosi però
dell'umanesimo ligure, era probabil- alieno dagli amorosi sollazzi, perchè
mente oriundo di Bargagli, piccola ormai troppo maturo d'anni e di senno :
terra della provincia di Genova (circ. <<<Spargor enim diu tempore canis »,
e mand. di Torriglia). Una lettera a egli dice, « et iam in mentum per
lui << Eliconio viro domino Petro de <<<<genas descendunt ».
<<<<Bergaglio>> sta nel cod. Ambros. (3) Di Bartolomeo della Mella di-
O 63 sup. c . 176 B ; e non crediamo scorreremo più innanzi nelle note al-
di errare dicendola scritta da Prospero l'ep. III del lib. VIII a lui pure di-
Schiaffino di Camogli, ben noto uma- retta. Qui ci pare opportuno spender
nista. Alle facezie di Prospero che piuttosto qualche parola intorno al
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 315

favore sua negocia prosequaris, quin ingenti gaudio delibutus es-


ma piùgligrato
sem (1). sed in quo maxima solidaque virtus apparet tua maiore cora an-
fu l'ap-
me tum leticia commovit tum admiratione, quod Andree Peron- prendere ch'egliaiu-si
tareAndrea Peron-
doli tanta cum benignitate cepisti tuum presidium exhibere (2). doli.
1. quin - essem è aggiunta mia ; ne' codd. ed in Mil periodo si arresta con prosequaris

personaggio che il S. raccomanda alla « tissima tamen ex eo quod erit be-


efficace protezione dell'amico, tanto <<nignitatis prefati domini validissi-
più che in tal guisa verremo anche a « simum argumentum. datum Flo-
stabilire con certezza la data della « rentie, die .XVIII. aprilis .xv. indict.
presente. « .MCCCLXXXXII . » ; reg . 22 , c. 13A .
Le Missive della Signoria fiorentina Evidentemente l'epistola privata del S.
del 1392 offronci fra altre la seguente: deve aver tenuto dietro a quella or
« Domino Paduano » ; <<Magnifice riferita; perchè anche il Nostro parla
< domine, frater et amice karissime. dell'innocenza del Perondoli come di
« novit vestra fraternitas qualiter An- cosa ormai accertata. D'altronde i
« dreas Perondoli , dilectissimus documenti dell'archivio Estense ci vie-
<<civis noster ac dominationis vestre tano di ascrivere la presente a data
« servitor, invidorum calumniis et ma- anteriore, perchè soltanto nel settem-
« chinationibus circumventus sub pre- bre del 1391 il della Mella subentrava
<<<testu quod rationes illustris et ma- al Perondoli nella carica di fattor ge-
«gnifici domini nostri domini mar- nerale del marchese.
<<chionis minus fideliter retineret, fuit (1) È costui il frate domenicano Si-
«detentus. nec tamen in rebus suis, mone Salterelli, fiorentino di nascita
« sicut audivimus, repertus est error ; e pronipote di quel suo omonimo,
« sed omnia fideliter gesta omniaque che resse dal 1323 al 1342 l'arcive-
«sine malitia procurata ; adeo quod scovado pisano. Dapprima lettor di
<<<
innocentie sue delator huius rei causa teologia nelle scuole del Sacro Pa-
<<videtur carceribus esse intrusus et lazzo (altri voglion invece che ei ne
« idem Andreas ab asperitate, qua pri- fosse stato maggiordomo ; cf. QUÉTIF-
« mitus tenebatur, videtur exemptus, ECHARD, Script, ord. Praedicat . I, 687A),
<<licet adhuc detentus sit, tamen plu- fu nel 1385 promosso vescovo di Co-
<<rimum leviatus. et speramus quod macchio, donde il 31 marzo 1396 passò
<<postquam cepit fides eius et inte- alla sede di Trieste. E qui mori nel
<<gritas innotescere, prefato domino 1.408. UGHELLI, It. sacra, II, 484 ;
« marchioni non erit res difficilis ipsum Cappelletti, Chiese d' Italia, II, 599 ;
«in pristinam gratiam reponere et ex GAMS, Ser. episc. pp. 687, 320.
<<<huius capture miseria liberare. pla- (2) Figlio di lacopo di messer Lapo
« ceat igitur contemplatione nostri et Perondoli, banchiere fiorentino, che
« ex innata vobis humanitate, quando già nel 1334 ci appare stanziato in Fer-
«presentiam prefati domini marchio- rara, « in contrata Burgi Richi », e
« nis adiveritis, super materia sue li fattore generale de' marchesi Rinaldo
«berationis in oportunotempore loqui ed Obizzo d'Este, dai quali era do-
« et in eius favore quantum cumhone- nato di case e terreni (Arch. di Stato
<<state poteritis operari. grata quidem in Modena, Cam duc. Reg. cam. Fa-
«nobis erit liberatio nostri civis, gra- bri Pietro, 1333-1310, XXVI, cc. 17 A,
«tior quod per manus vestras, gra- 23 A, 41A, S2A, 85A, 91A, 93 A &c.) ;
Buona cosa
certo beneficar =
loro che son
prospere condi
ni ;

ma migliore ser a
verun dubbio pr
teggere gli oppres-
si.

コボーー
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 317

tudine prefati patris et domini mei negocia faventer aspicere ; sed


maximum, crede michi, visum est michique fuit sine mensura deEcco perchè go-
di saperlo pro-
gratissimum, quod Andree nostri misertus fueris et quod infeli- pizio al Perondoli,
citatis sue, si tamen bonis infelix aliquid esse potest, sis primus
5 et efficacissimus sublevator. tu nosti viri merita et considerare
potes quam michi sit carus, licet invisus; tu vides quam glorio- caro,perchè costui gli è
sum tibi futurum sit tam virtuose cepta nec tedio longitudinis
nec labore difficultatis deserere. non crediderim, si centum annis
tibi vita comes sit, tibi posse casum occurrere in quo possis tanta
10 cum laude versari. siquidem si fueris Andree propicius, si huma-
nissimam causam suam usque in finem cum constantia prose- edegna la sua causa è
d'ogni com-
quaris et divine preceptionis observator et obsequiosus amici tui passione.
cultor eris, simulque optimi viri infelicitati subveneris et tibi co-
ronam ingentis glorie comparabis. quid enim gloriosius quam della Così operandoil
Mella acqui-
15 subvenire prostratis, quam amicum exaudire honesta petentem et piccolo
sterà onore
; gratifi-
non

iuxta legis divine mandatum de amaritudine tribulationum cla- cherà


ubbidiràl'amico
ai divini
e

mantibus non deesse ? omnia propter hominem creata sunt et precetti,


ob id post omnia factus est homo, sicut inter poetice tube so-
nitum clamavit Veritas, qui
20
dominari in cetera posset (1) ;

sed homo propter hominem multiplicatus est, cum vidisset Deus


non esse bonum hominem solum esse nec inventum fuerit adiu-
torium simile sibi (2). qui relinquunt igitur miseros, cum prodesse violati da coloro
che abbandonano

possint, naturam violant, Deum offendunt, seque indignos effi- senza caduti. soccorso i
25 ciunt, quibus aliquando quis debeat misereri. eia igitur, vir optime
fraterque carissime, prosequere quod cepisti, labora donec tam pirLol'opera,
esorta a com-

laudabiliter incepta perficias. poeticum est:


labor omnia vincit
Improbus (3).

30 aliquando, crede michi, perficies ni desistas. michi vero nichil


carius nichilque iocundius posses efficere. vale, et geminum
2. N¹ credo 9. M recurrere 15. L3 M exaud. am. 23. N¹ dà cum in rasura.
24. L3 indigenos 26. L3 M quae 30. M nisi 31. L3 Meffic. poss.

(1) QVID. Metam. I, 77 . (3) VERG. Georg. I, 145-46.


(2) Cf. Genes. II, 18.
O
318 EPISTOLARI

e lo prega di sa- meum, non sine maxime perfectionis laude nominandum, magi-
lutare l'Albanzani
da parte sua.
strum Donatum, et foveas et salutes (1). Florentie, manu pro-
pria, decimotertio kalendas iulii.

XVII .

A BERNARDO DA MOGLIO (2). 5

[СН, с. 56 в ; №№, с. 23 B ; R¹, c. 24 B, mutila dopo poche righe;


R2, c. 145 A.]

Insigni viro Bernardo de Moglio.


Firenze,
20 giugno 1392 ?
Gli spiega don- ABEO tecum, dilectissime fili, priusquam ad quesitum tuum
de tragga origine
la loro reciproca
HABEO
accedam, pauca discutere, ne quod initio tuarum litterarum 10
benevolenza;
Bernardo ama lui
conaris et efficis, omnino transeat intentatum. scribis, cum me
«come per fama nunquam videris totusque, nescio qua de me fama, meus effe-
uom s'innamora » ;
ctus sis, te nescire unde dilectio tanta processerit nec ex quo
fonte habuerit exordium. ego vero clare tibi, ni fallor, aperiam
unde amor iste tuus traxit originem. ab opinione siquidem 15
mendacis fame loquacitate concepta; et quia forsitan perpendisti
quod ego te diligam: etenim nichil humanius est quam diligere
qui nos amant. nam, sicut perfectissime iubet christiana religio
etiam inimicos esse quadam caritatis redundantia diligendos, ita
natura, que nos politicos et associabiles genuit, cum homo propter 20
hominem sit creatus, latenter efficit ut omnes a quibus amemur
2-3 . N omette manu propria 8. Così N ; CHR R2 Bernardo de Moglio 9. R2
questum 12. R¹ totisque e per qua, quia 13. N¹ scis 14. CHR¹ exortum R¹ in
per ni

(1) Donato degli Albanzani, per cui discorso (p. 313). Poichè egli infatti
vedi l'ep. XIII del lib. V, p . 68 di assevera d'aver << testé>> composti quei
questo volume. versi, è naturale che noi ascriviamo
(2) A determinare il tempo in cui la presente al giugno del 1392. La
quest'epistola è stata dettata giova la grave questione della coesistenza della
citazione che il S. vi fa d'alquanti predestinazione e del libero arbitrio,
versi tratti dal suo carme in lode della discussa qui dal S., venne da lui svolta
pace conchiusa fra i Fiorentini ed il in seguito più largamente nel tratt. II
Visconti, del quale abbiamo or ora del suo libro De fato et de fortuna.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 319

vel presumamus amari, naturaliter diligamus. et, ne vera dissi-


mulem, ego te diligo ; illa scilicet sanctissima caritate, qua pa- egli
caroa Bernardo
sua voltahaa
rentem tuum optimum amavi, quem, cum in bononiensi lectione cagione del padre suo

discipulus audivissem, admiratione scientie et bonitatis, que in ipso


5 relucebant, honestissimi amoris ardore complexus sum (1). qui
quidem adeo tenaciter inhesit, quod in te, iure hereditario, trans-
latus est; cui accesserunt et gratissima studia tua et dicendi tum equalità.
delle sue belle

copia tum desiderium tum facultas, quibus nature ipsius im-


pulsu magis quam doctrina multarumque rerum scientia exun-
10 das, ferves et vales : quibus si diligens studium, ut potes, addi-
deris, video te in virum clarissimum evasurum. quod autem faSeBernardo poi
tanta stima di

tu michi tantum tribuas, pro amoris tui, cuius non vera solent lui, ciò all'amor
soltanto si deve
esse iudicia, tum passione tum habitu facis. hoc unum velim che gli porta;
tibi persuadeas, quantum ad scientiam meam attinet, me scire
15 quotidieque magis ac magis videre quod nesciam. nam de vir- perchè egli non
può esser giudice
della virtù altrui ;
tutibus, que qualitas mentis sunt, qua recte vivimus, qua nemo
male utitur et quam in nobis solus Deus operatur, ut inquit
Aurelius (2), te scio verum iudicem esse non posse. si enim vere
germaneque virtutis post Deum sola mentium nostrarum dispo-
20 sitio, sicut effectrix est, ita etiam et testis esse potest, cur sis
virtutum mearum loquentibus credulus aut levis, imo levissimus,
predicator ? vides aliquem bene loqui actusque virtutum facere ;
qualiter novisti qua mente, circa cuius intentionem virtus na-
scitur et versatur, agat ? si in sue ratiocinationis arcano de-
25 bitum finem intendat; si ex caritate, que est Dei et proximi
dilectio, faciat, non ob gloriam vel ad lucrum ? cave, fili ca-
rissime, ne de me, quem, ut inquis, nec vidisti nec nosti, vel
de aliis tanta cum temeritate pronuncies, quod dicti tui nequeas merità.
senzapeccar dite-
reddere rationem. legitimi iuris est testem interrogatum quo-

3. I codd. omettono amavi e danno bononienati 5. Qui si arresta l'epistola in R¹.


8. ipsius] N¹ sue 10. N R2 foves 13. N¹ cum innanzi a passione 15. R2 omette
que dopo quotidie ac] CH N¹ atque 16. R2 sint 18. CH scio te 20. R2
omette ita

(1) Per quanto spetta ai rapporti I, 3 e 114.


del S. con maestro Pietro da Moglio, (2) Cf. ep. xIII del lib. VI, p. 184,
veggasi lib . I, ep. 1 ; lib. II, ep . xviii ; nota 4, di questo volume.
320 EPISTOLARIO

modo sciat que dixerit, nisi causam reddiderit congruentem, fide


penitus cariturum (1). hec autem hactenus.
Vien poi a trat- Nunc ad id quod intendis ac postulas, quodque te sola fide
tare il quesito pro-
postogli intorno
alla predestinazio- tutum videtur non mediocriter perturbare, sicut iubes, accedam.
ne ed al libero ar-
bitrio. in qua quidem re, quoniam altissima materia est et cunctis do- 5
ctoribus sic tractata, quod mentibus hominum non minus dubi-
tationis incusserint quam excusserint, si sanctorum patrum ve-
stigia secutus non plene satisfecero, me velim excusatum habeas.
dicam enim quantum, harum subtilitatum rudis, legens ediscere
potui et pro captu parvitatis mei ingenii meditari. dicis enim, 10
cum omnia velim, quod et divus Gregorius affirmat (2), ab in-
fallibili Dei dispositione, prescientia, voluntate, providentia seu
predestinatione procedere, te non videre quomodo possit cum
hoc libertas arbitrii reperiri. nam, si potest predestinatus ad vitam
mala facere, ita ut mereatur iuste damnari, nescis videre qualis 15
sit illa predestinatio, que falli potest et preter ordinem iusticie
commutari. quod si dixerimus predestinatum ad vitam, licet mor-
taliter peccare possit atque damnari, natura tamen duce, ea fa-
cturum que sint ad vitam et eodem modo, docente natura, mala
facturum, si predestinatus fuerit ad mortem; queris, cum ante- 20
Seildestinodel- quam nascamur predestinatio sit et in lucem editi sint equaliter
l'uomo è stabilito,
prima ch' egli na-
sca, nell' eterno innocentes, cur Deus unum eligat et alterum reprobet ; hoc ab-
consiglio,
surdissimum reputando, ne videatur Deus, dum uni favet et alte-
rum deprimat, non equus omnibus, sed quodammodo partialis.
ex his concludis precones tam novi quam veteris Instrumenti 25
lapenitenza
giova ? ache frustra clamasse : agite penitentiam et convertimini (3). hec dubita-
2. CH N¹ omettono autem 3. CHomette id 7-8. CHR2 sec. vest. 9. CHN¹ equidem
10. I codd. dopo enim dànno quod che ho soppresso. 18. R2 non possit 21. R2 dà et
dopo equaliter 23. CH alium 24. CH dopo partialis ha et 25. N veteres testamenti

(1) I1 S. si riferisce qui alla constit.4 tolo e da altri commentatori medie-


del lib. IV, tit. 25 del Codice de te- vali.
stibus , la quale è un rescritto degli (2) Allude all'opinione sostenuta
imperatori Caro, Carino e Numeriano nell'ep. xxın del lib. VI ed ivi difesa
che suona : « Sola testatione prola- colla autorità di s.GREGORIO, Moral.
<< tam nec aliis adminiculis causam lib. XII in Iob cap . XIV , cap. II, 393
« approbatam, nullius esse momenti in Opera, I, 986.
<<<certum est » ; su cui è da vedere la (3) Cf. EZECH. XVIII, 30; S. MATTH .
glossa dell'Accursio, accolta dal Bar- III, 2 ; Apoc. III, 19 &c.
DI COLUCCIO SALUTATI . 321

tionum tuarum summa est. in qua quidem questione, primo Al quesito darà
una triplice rispo-
tangam diversorum vocabulorum, eiusdem tamen rei, proprie- sta.
tatem; secundo quedam ad huius rei determinationem et noti-
ciam presupponam ; tertio quid ex illis concludendum sit brevi
S veraque colligam peroratione ; demum obiectionibus tuis, quanto
clarius potero, respondebo.
Et, ut breviter primum absolvam, est Dei scientia, que qui- strerà
E prima dimo-
che si debba
dem rerum noticia est, immutabilis et eterna. hec equidem sim- scienza,
intendere predesti-
per pre-
plex et una est; ante rerum autem existentiam prescientia dicitur, denza
nazionedelle
e previ- cose

10 que tamen etiam future rei scientia est. non enim mutatur in future.
Deo scientia, licet res scita diversitate temporum varietur. novit
namque Deus que sunt, que fuerunt, que mox ventura trahuntur (1).
vocabulis differre possunt ista, non rebus. una quippe dies, si
proxime futura sit, cras dicitur ; si presentialiter agitur, non iam
15 cras, sed hodie nuncupatur; si autem immediate preteriit, heri,
non hodie, dici solet. et si ab immediata trium harum differen-
tiarum continuatione discedatur, infinitorum potest numerorum
differentia designari ; et tamen unica dies erit. sunt ergo prescientia
et predestinatio nec non et previdentia futurorum; et horum omnium
20 apud Deum, quibuscunque temporibus varientur, scientia est. hinc
veniunt denominationes, ut aliquos predestinatos, aliquos dicamus
esse prescitos (2). que vocabula, licet latius pateant significatione
proprietateque vocabuli, appropriatione tamen consuetudinis aliter
a Divinarum Scripturarum tractatoribus usurpantur. predestinatos
25 enim ordinatos dicunt ad gloriam ; prescitos autem ad penam
eternam. de quibus, quanquam Veritas dixerit: nescio vos (3),
presciti tamen esse dicuntur ; nam licet ignorati sint acceptione
glorie, presciti sunt tamen ordinatione iusticie. est autem pre-
destinatio de hominibus salvandis electio preparatioque bonorum,
30 quibus hic predestinati liberantur et in futurum coronandi fient.
5. N¹ oratione 8. N¹ quidem 12. CH fuerint 14. N intelligitur corretto in
agitur 16. trium harum] CH triumpharum 17. N¹ R2 infinitimorum 27. CH ac-
ceptatione 28. CH tam, sunt 30. fient] CH fuerunt

(1) Cf. VERG. Georg. IV, 392-93 . tione et prescitione damnan-


(2) Cf. De fato et de fortuna, tract. II, dorum ; cod. Laur. Pl . LIII, 18, c. 25 A.
cap. x : De iustorum predestina- (3) S. MATTH. XXV, 12 .
21
Coluccio Salutati, II.
322 EPISTOLARIO

predestinavit enim, ut inquit Apostolus, quos prescivit fieri con-


formes imagini filii sui(¹) : et de preparatione bonorum inquit Ve-
ritas : venite benedicti patris mei, possidete paratum vobis regnum
a constitutione mundi(2). quod tamen, ne videatur predestinatio
ex tempore, sicut mundi constitutio, intelligas non de condicione 5
qua mundus in sua natura factus est, sed de constitutione, que
erat in mente divina; de qua summus theologus inquit: quod
factum est in ipso vita erat (3). est ergo predestinatio futurorum,
sed salvandorum; prescientia vero et previdentia, communiter,
tam bonorum quam malorum providentia gubernandorum; que, to
quasi procul videntia , quandoque pro prescientia sumi po-
test (4). sumitur et aliquando pro dispositione, qua et bona com-
plectuntur et mala. nam, licet Deus mala non faciat nec ipsa
presciat approbando, disponit illa tamen et ordinat, etsi non aliter,
ad iusticie bonum. sapientia vero atque scientia bonorum si- 15
militer et malorum est, preteritorum, presentium et futurorum ; et
non solum eorum, que principium temporis habuerunt, sed etiam
eternorum, que et vere sunt et immutabiliter sciuntur, sapiuntur
atque noscuntur ab illo, cuius sapientia infinita est quique solus
se ipsum et alia cuncta cognoscit. his itaque pro declaratione 20
nominum prelibatis, quedam ad huius veritatis explicandam ne-
cessitatem et evidentiam presupponam.
Dilucidati i vo-
caboli, passa a di- Est igitur Deus prima causa non solum, sine qua aliquid fieri
mostrar comeDio,
causa prima edef- vel subsistere non potest, sed etiam causa efficiens cuncta que
ficiente di tutto,
non possa pero fiunt. nec tamen ex hoc dicendus est auctor effectorque malorum, 25
dirsi operatore del
peccato. que mala culpe sunt, queve, usitatiore vocabulo, peccata dicimus :
hec enim nulla prorsus entitas sunt, sed pura boni privatio nec
fieri possunt hec mala nisi in natura bona nec habent proprie,
cum nichil sint, causam efficientem, sed deficientem, prout quidam
defectus quedamque deformitas, actus sunt; unde et peccata de- 30
14. N¹ tam. illa disp. 17. N¹ temp . princ. 21. CH N¹ explicande 27. CHetenim
28. R2 omette in

(1) Cf. S. PAUL. Ep. ad Rom. VIII, 29. << factum est nihil quod factum est.
(2) S. MATTH. XXV, 34. « In ipso vita erat et vita erat lux
(3) S. IOHANN. I, 3-4 : « Omnia <<<hominum » .
« per ipsum facta sunt et sine ipso (4) Cf. BALBI, Catholicon, s. V.
DI COLUCCIO SALUTATI . 323

licta dicuntur, quasi derelicta ; eo quod peccans aliquid de-


relinquat de ordine legis eterne, quo deformat actus pulcritu-
dinem et rationem. deinde, sicut sepius dictum est, Deus est Ma poichè egli
è prescio così de-
prescius omnium futurorum sive sint entia sive deformitates glienti, come delle
deformità degli en -
sentium, que si concurrente nostra voluntate fiant, peccata sunt(1), ti, le quali,la con-
correndovi vo-

est et Dei prescientia non ex eo quod prescita futura sint, sed lontà umana,
vengono di-
peccati, 1

potius illa futura sunt quia prescita; quia enim prescita sunt,
fiunt; non e converso. sed est prescientia cum approbatione
beneplaciti, que rerum est nedum causa, sed necessitas. nam,
10 ut inquit Aurelius (2), Dei voluntas rerum est necessitas ; et hec pre-
scientia solummodo bonorum est: malorum enim culpe prescientia
Dei causa non est, nisi sine qua non enim possunt esse, quin
prescita fuerint. previdet hec igitur Deus, tanquam non facturus,
imo que omnino facturus non est; et licet ab alio fiant previdet
15 ipsa, non approbans, sed disponens. denique ab eadem eterni-
tatis immensitate et sine principio, simul fluit infallibilis Dei pre- prescienza
così coesistono la
divina,
scientia et necessariorum necessitas et futura contingentia futu- lale contingenza
cose futuredel- e

l'elezione libera
rorum et libera nostre voluntatis electio: que omnia ab eterno, della volontà uma-
etsi non improprie nature subsistentia sunt, futura tamen fuerunt na,
20 et in ipsius previdentie lumine et fuerunt et sunt. erigamus nunc
nos aliquantulum supra sensus et fateamur, ut est, quod, licet
omnia, que fiunt, ab ipsius providentie ordine infallibili atque
certo procedant, attamen ab illa, que ab eterno futura erat, proprie
necessitatis vel contingentie libertatisque natura penitus non
25 discedunt, sed ita fiunt, ut ab eterno futura sunt et fuerunt. quod
si hanc necessitatis et libertatis et contingentie mixtionem forte
come dimostra
non vides, cum Severino distinguas : hec enim, inquit, ad in- Boezio,
tuitum collata divinum, necessaria fiunt per condicionem divine
notionis, per se vero considerata absoluta nature sue libertate
1. N dicimus 11. R2 omette solummodo - prescientia CH omette enim 16. N¹ fuit
20. N fuerant 23. I codd. et tamen 25. I codd. discedant 26. CH dopo necessi-
tatis omette et

(1) Cf. PAPIAS, Lexic. s . v. Deli- « derelictumet fit in cogitatione ;


ctum: << Delictum est, quando manda- << peccatum vero in operatione » , e De
«tum Dei non impletur. peccatum fato etdefort. tr. II, cap. ix, cod. cit.c.22A.
<<<quando fit prohibitum. sed indiffe- (2) S. AUG . De Genes. ad litt. lib . VI ,
<<<renter ponitur. delictum dicitur quasi cap. xv in Opera, III , 350.
324 EPISTOLARIO

e si può per via non desinunt (1). nam ut hoc exemplo clariore demonstrem, fac
d'esempio dichia-
rare.
te esse, alicuius principis iussione, in carceribus alligatum; nonne
tu ibidem detentus necessario manes ? manes equidem ; nam,
urgente principis iussu, discedere omnino non potes. stante vero
hac necessitate, dic michi: nonne potes etiam libenter et libera 5
voluntate manere ? potes, video : non igitur impedit, quecunque
sit illa necessitas, arbitrii libertatem. simul enim potes volun-
tate libera et oportet inevitabili necessitate, sicut habet casus ille
quem posui, in vinculis ergastuloque manere.
Può quindi pec.
care ed esserdan- Et ut ad tuarum rationum solutionem veniam, potest prede- 10
nato ancheil pre- stinatus ad vitam peccare mortaliter et damnari, si hominem sine
destinato;

predestinationis condicione consideres in se ipso. supposito vero


predestinationis casu atque coniuncto, de necessitate salvabitur et
omnino non poterit, stante tali condicione, damnari. sed dices :
si possibile ponatur in actu, nichil potest impossibile resultare. 15
detur igitur quod iste qui peccare potest peccet atque damnetur.
maintal
sarà più caso non detur esto; sed si fiat, hic omnino predestinatus esse non poterit,
predesti-
nato; e cosi è a
dire del prescito. sed prescitus ; ut si ponatur ipsa damnatio, impossibile sit predesti-
nationem vel ex eternitate vel ex tempore processisse. eadem
ratio est, sed contrariis effectibus, prescitorum ; nec tamen docente 20
seu ducente natura peccabunt presciti, sed libera voluntate: nec,
quia Deus peccaturos previderit, peccabunt : Dei enim previdentia
entium causa est, non autem non entium, qualia sunt peccata ;
licet peccantibus, occultissima nobis iusticia, Deus non exhibeat
gratiam suam. nam quod Apostolus inquit : cuius vult miseretur, 25
et quem vult indurat (2) ; aliter non est intelligendum indurat ,
nisi quia non miseretur. miseretur ergo, dando gratiam, qua
bona facimus ; indurat autem, hoc est non miseretur, non dando,
scilicet, gratiam, qua deficiente, libera voluntate mala facimus.
Nèdeve credersi
inutile la peni-
nec frustra predicatur nobis penitentia; scit enim Deus quos sur- 30
tenza
recturos ab eterno previdit de peccatorum barathro per peniten-

1. I codd. clariori 3. CH omette tu 20-21 . R2 duc. seu doc. 21. CH dopo sed
aggiunge prorsus 28. CH omette est 30. nec] R2 hec N¹ pen. pred.

(1) BOET. Phil. cons.V, VI, 112-115. I testiperò dànno « relata » e non « collata » .
(2) S. PAUL. Ep. ad Rom. IX, 18.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 325

tiam; nec oramus frustra: preordinavit equidem Deus ante secula, e l'orazione;
que sit orantibus per tempora concessurus. non etiam putandum giuste
neda supporre in-
le opera-
est quod iniuste Deus in utero Iacob elegerit reprobaveritque zioni divine.
Esau. alia est enim iusticia retribuentis Dei, alia potestas hominem
5 facientis. de illa namque dictum est: nullum malum impunitum
et nullum bonum irremuneratum. adducet enim Deus in iudi-
cium pro omni errato, sive bonum sive malum sit. de hac autem
L'uomo non ha
inquit Apostolus: nunquid dicit figmentum ei qui se finxit: quid diritto di giudicar-
me fecisti sic ? an non habet potestatem figulus luti ex eadem le,
10 massa facere aliud quidem vas in honorem, aliud in contume-
liam ?(1) ut iniquum alicui videri non debeat, si fictor noster
Deus ex gratia quibusdam miseretur, quam ad alios non extendit :
presertim cum omnes ex massa corrupta peccato primi parentis
nascamur ire vasa (2). annexum quidem nascentibus est peccati perchè
egli è giànascendo
involto
15 stipendium, que mors est, ut nedum dici non possimus mereri nel peccato,
gratiam, sed iuste nullam lamentari possimus et penam. ante
vero quam nascamur, utpote cum non simus, capaces omnino
non sumus nec meriti nec pene. quam ergo, mi Bernarde, iusti-
ciam desideras ? cum ante quam simus, nulla nobiscum esse
20 possit, et mox cum fuerimus in lucem editi, imo simul cum
nascimur, si consideretur natura corrupta, debeamus iure damnari? dannazione.
e merita la eterna
nimis ergo sibi blanditur, qui misericordiam, cum damnabilis sit,
requirit, ac invidus est, si Deus, quod iustissime sibi negat, per
gratiam cuiuspiam misereatur. etenim si salvaret cunctos, licet
25 hoc nulli posset ex merito contingere, sed solum ex gratia, nullis
tamen innotesceret iusticie debitum et benignitas gratie; sique
cunctos damnaret, licet iustissime factum esset, sicut omnino la-
teret gratia, item etiam iusticia non pateret. varietas illa mani-
festat utrunque, cum gratia luceat in electis et peccati iusticia
30 pateat in damnatis ; quin etiam conducat ad bonorum exercitium,

9. N' michi 11. N factor 15-16. N' possumus grat. mer. 16. N' possim.
pen. 23. N¹ requirat 24. N cunct. salv. 30. CH omette conducat

(1) S. PAUL. Ep. ad Rom. IX, 20- Ep. ad Rom . IX, 22 : « Quod si Deus ...
21.
•sustinuit in multa patientia vasa
(2) Allude al versetto di s. PAUL. « irae, apta ad interitum ».
326 EPISTOLARIO

dum mereri possumus, perversitas reproborum. quis enim sine


persecutoribus martyr esset ? que foret sine tentatore constantia,
sine adversario lucta, sine impugnatore patientia ?
E così non deb-
bonsi applicar a Quod si queras divine voluntatis in odio vel dilectione ra-
Dio, senonperme-
tafora, le espres- tionem, considera tales affectus prorsus in Deo non esse ; sed 5
con cui son
significati
fetti umani
gli af- cum de ipso, qui prorsus ineffabilis est, loquimur, metaphoricis
et translatis uti vocabulis et a rerum effectibus ipsum iratum dici
diligere vel odire. immutabilis est prorsus illa divina natura
nec humanarum mentium motibus alteratur; ut optimam atque
supremam eorum, que fiunt, causam esse cognoscas eternam Dei 10
atque infallibilem voluntatem, cuius rationem querere plus est
velle sapere quam oporteat sapere. dic et tu michi : cum scribis,
cur, scindens cartam in duo equalia, partem istam scripture de-
putas, hanc involucro, cum potuisses in illa, quam epistole cu-
stodiam ponis, eque bene scribere sicut in altera ? (1) nescimus de 15
nostris actibus plerumque reddere causam et nos scire volumus
eligentis voluntatis in Deo, quam adhuc nemini revelaverit, ra-
ed è necessario che tionem ? o quanto melius est, hac curiositate dimissa, cum Dei
noi c' inchiniamo

dinanzi a ciò che voluntas et infinita Dei sapientia ipsa sibi suimet causa sit, cum
non ci è dato com-
prendere,
Apostolo dicere: ó altitudo divitiarum sapientie et scientie Dei : 20
quam incomprehensibilia sunt iudicia eius et investigabiles vie
eius !(2) et ut hanc difficultatem ostendat et ipsam Dei notet be-
nignitatem in se liberam et, sive tribuat aliquid sive non tribuat,
non esse mordendam, subdidit: quis enim cognovit sensum Do-
mini ? aut quis consiliarius eius fuit aut quis prior dedit illi 25
et retribuet ei ? (3) cumque quicquid fit, ab hac altitudine sapientie
fluat, pudeat humane condicionis ignorantiam contra ipsam quo-
modolibet murmurare, nec velit finita creatura infinitum illud
querere, quod nec apprehendi potest sensu nec percipi quomo-
paghi di conside- dolibet intellectu. cogitemus potius quod hec Dei sapientia at- 30

1. N¹ perversitatem 7. CHdicimus 9. I codd.et che mi parve necessario mutare


in ut 12. N cum michi 13. N¹ cartam exscinderis 23. N al. trib. 28. N
omette infinitum 29. N¹ sensu appr. pot.

(1) Lo stesso paragone nel De fato (2) S. PAUL. Ep. ad Rom. XI, 33 .
et defort. tr. II, cap. x, cod. cit. c. 26B. (3) Ibid. XI, 34 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 327

tingit a fine ad finem, hoc est a causarum principio usque ad rare za divinachelasapien-
abbraccia
effectum, fortiter et disponit cuncta suaviter (1). nam licet fortiter lefetticause e gli ef-
e tutto dispo-
ne soavemente e
agat, ut nil sibi resistere possit, suaviter tamen concurrentes forteme
causas in sua natura et qualitate conservat; ut, eius irrefragabili
5 stante potentia et necessitate, non desinant tamen voluntaria esse
libera nec contingentia possint esse necessaria, nisi forte cum
fiant. ex quo sensu nuper cecini, cum de pace loquerer :
Hec eadem instituit, rerum ne discrepet ordo
Principis a nutu variisque eventibus erret
10 Fatorum seriem, quibus omnia tramite fixo
Sponte sua currant vel saltem invita trahantur.
Fata, quidem, causis, causas effectibus, illas
Nectunt his . salva cum libertate voluntas
Elicit affectus, effectus imperat, una
15 Lege means, qua nulla tamen nequit esse voluntas
Libera vel prorsus iam desinit esse voluntas.
Ut licet ex illa quicquid volumus facimusque
Fixa lege fluat, nec sit mutabilis ordo,
Semper cuncta tamen cum libertate velimus
20 Que volumus : summique hec est sapientia regis,
Fortiter attingens, cui nilque resistere possit.
Fiunt cuncta quidem que vult et suaviter ille
Disponit propriam, nec causis invidet ullis,
Naturam placide, sed in omnibus omnia salvat (2).

25 Hec habui que pro nunc ad ea que postulas responderem.


in quibus si longior fui, ascribe materie ; si te minus quam ap- Chiede aBernar-
do scusa per la so-
peteres declaravi, tibi imputes, qui de re profundissima tam rudem della
verchialettera
lunghezza
enucleatorem elegisti. facio exemplari tractatum De vere- e promette man-
dargli il trattato
cundia , quem, ut petis, mittam (3), interim hec sensim et me- De verecundia non
30 dullitus ruminato. vale. Florentie, decimo secundo kalend. iulii. appenaesemplato.
2. N¹ cuncta suav. disp. 14. N omette imperat 15. R2 que nequit] N inquit
16. CH desinat 21. nilque] N numquam 22. CH at - illa Nac- illa 23. R2 ne
25. R2 omette que dopo habui 30. R² omette vale CH dopo vale reca duodecimo ,
dopo iulii, Florentie

(1) Lib. Sapientiae, VIII, 1 ; ma la cordato nell'ep. xv di questo libro.


citazione non è testuale. (3 ) Di questo suo trattato aveva
(2) È questo, come si notò, un fatto parola a Bernardo il S. nel-
frammento del carme allo Stella, ri- l'ep. IIII di questo libro.
328 EPISTOLARIO

XVIII .

A SER GIULIANO ZONARINI (1) .

[СН, с. 48 в; №№, с. 17 в.]

Optimo viro ser Iuliano Zannerini bononiensi cancellario.


Firenze,
2 lu-
24 giugno -23 IR insignis, frater et amice karissime. recepi litteram tuam, s
glio 1392?
Ebbe la sua let-
Vquam cum mense ianuario dictaveris et maio miseris, tanta
tera a cui molto dilatione decoctam atque digestam, cogitavi te multo magno-
tardò a rispondere,
que consilio destinasse ; et ob id profundioribus nixam radi-
cibus ratus, nolui repente nec temere respondere. unde si iam
ad mensem distuli, non mireris, et eo presertim quia, cum ipsam 10
perchè non gliriu- pluries accurateque perlegerim, adhuc tamen non valui ad eius
sci di penetrarne
l'intimo senso.
sensum intrinsecum penetrare et nisi tuo subscripta nomine
foret, crede michi, sine responsionis vicissitudine tacitus per-
transissem. nec tamen calamum arripiens, novi quid ad tue
dubitationis ambiguum preparare debeam referendum. nam, cum 15
Siccome però in te asseras admirari, ut tuis utar verbis, quod divinum opus, pul-
essa gli è mosso
rimproveroil d'aver
biasimato mon- cerrimum et ad recuperationem nostram conditum, mundum ,

do, divina fattura, omnia sapida, alacria et formosa, omniaque grandia, alta, lata
et penitus impossibilia cogitari atque inalterabili ordine et imma-
culata Deo obedientia continentem, tanquam causantem in nobis 20
infinita peccatorum et vitiorum genera fuerim libello, quem de
seculo et religione composui(2), detestatus, tres rationes su-
bicere videris, quas, ut verum fatear, usque nunc nullatenus in-
tellexi. quid igitur faciam ? rescribam, si potero, ad ea que
4. Così N¹ che però per errore del copista legge Cannerini CH Ser Iuliano cancel-
lario Bononie 9. CH omette iam 20. CH dà due volte obedientia

(1) Niun sicuro indizio che valga a Intorno allo Zonarini, col quale il S.
fissarne la data esce fuori dal con- non teneva una corrispondenza molto
testo di quest'epistola, che ci deter- seguita, cf. l'ep. XIII del lib. IV ; I,
miniamo ad assegnare al 1392 per 294.
non staccarla dal gruppo di cui fa (2) Cf. l'ep. v del lib. V, p. 1o di
parte ne' mss. questo volume.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 329

superius a te conscripta predixi. de rationibus autem alias, si cosi


cusa da questa ac-:
si difenderà

forsan intellexero, respondebo. et ut huius dubitationis scrupu-


lum, si possim, excutiam, principio velim teneas me mundum, non danna già egli
il mondo, come
creatura di Dio ;
prout Dei creatura est aliquave substantia, nullatenus damnavisse.
5 scio quidem in Sacris Litteris scriptum esse: vidit Deus cuncta
que fecerat et erant valde bona (1); nec me fugit illa secu-
larium philosophorum nedum communis, sed omnino vera sen-
tentia, que mutua acceptione consentit vicissim ens et bonum,
quoquo verteris, predicari. clarum enim est, cum omnia, que
10 sunt in eo, quia sunt, bona proculdubio sint, cumque malum
non sit nisi privatio boni, semper in eo, quod aliquid et per
consequens bonum est, malum posse et non alibi reperiri; nec
in eo ponere aliquem rei subsistentis effectum, sed omnino de-
fectum, cuius quidem prorsus nulla essentia est. nec magis
15 frustra coneris, preter deformitatem et nomen, aliquid in malo
reperire quam in vacuo, quam in eo, quod hoc vocabulo : nichil
solemus realiter designare. quamobrem in operis nostri fronte, nelnè proprio
lo condanno
libro ;
cum mundum multipliciter diffinivi (2), scriptum reperies ad hanc
ferme sententiam: et ne accusandi studio mundum, Dei crea-
20 turam, dimittam penitus illaudatum, sed parcendo sibi mitius
secum agam: mundus est via mortalium &c. (3) quibus verbis
satis expressum est, mundum, in eo quod creatura Dei est, suis
laudibus non carere. sed tecum considera quibus assumptionibus
ibi mundum, quave acceptione descripserim; ubique, ni fallor,
ma lo consideró e
25 invenies me de mundo, non in eius naturali essentia, sed se- loconsidera quale
consorzio de vi-
cundum varias nostrorum condiciones affectuum aut pro ipsa venti, dalle loro

conversatione vel usu mortalium tractavisse. nam et Veritas passioni modifica-


to e sconvolto,

inquit: non misit Deus filium suum in mundum, ut iudicet


4. Dei] N de 5. CHN¹ ometton scio , ilprimo però ha segnato una lacuna al posto
corrispondente. CH vide quod Deus 6. N omette et nec] CHnon 9. CH N¹ dopo
est pongono quod 10. CH N recano quod invece di quia 23. CH cons. tecum

(1) Genes. I, 31 . (3) Alle parole qui citate nel trat-


tato seguono quest'altre: « peregri-
(2) De saeculo et religione tractatus,
lib. I, cap. 1 : « In quo , premisso <<nationis nostre diversorium, mini-
<<ordine dicendorum, quid sit mun- « strator necessariorum et suppedita-
<<dus multis diffinitionibus explica- <<tor etiam abundantissimus volupta-
<<<tur »; cod. Riccard. 872, с. 2 B. «tum ».
21
Coluccio Salutati, II.
330 EPISTOLARIO

nel qual senso in- mundum, sed ut salvetur mundus in ipsum (1). an hic Scriptura
tendono il voca-

bolo anche le sa- locuta est de celo, stellis et elementis, an non potius hominum
cre carte;

genus non iudicandum, sed salvandum esse predixit? et idem


Evangelista, cum ex sua persona dixit: nolite diligere mundum,
neque ea, que in mundo sunt (2); an de mundo in ea descri- 5
ptione, quam ponis, forsitan intellexit ? patent clare cuncta
que dixi, ut nonnisi violata littera aut preter, imo contra id,
quod non solum intendi, sed expressi, tua possit obiectio coaptari.
nec credo quicquam, cum mundum diffinivi, posuisse, quod non
valeas intra divinarum Scripturarum oracula reperire. aliud 10
sicchè vi è equi- igitur est mundum, prout Dei creatura est, quo sensu tu lo-
voco

zioni dello Zona-


rini. queris ; aliud, quod ego prosecutus sum, prout in ipso vel per
ipsum Deum offendimus et ab eterne legis ordine deviamus. ut
quicquid ille tue, michi quidem inaccesse, rationes velint, illo,
Non crede poi
il mondo creato non isto sensu forte possint, ut arbitror, militare. mundum au- 15
per
la salvezza tem te velle ad recuperationem nostram conditum parumper
dell'uomo,
admiror. fateor mundum nostri gratia procreatum, non ut
amissos recuperaret, sed ut recuperandis vitam transitoriam vel
potius ipsius vite momentanee necessaria ministraret. nulli qui-
dem creature redemptionis nostre gloriam fuit conveniens ex- 20
hiberi, ne forte nos contingeret aut plus vel saltem equaliter
creature cuiuspiam, quam creatoris beneficiis obligari. quod si,
ut concludere videris, appetitus noster ad perfectum et integrum
inhians et videns cuncta mundi, que omnia, ut asseris, expediunt,
se privatim habere non posse, in Deum, qui solo palmo concludit 25
omnia, libere se committit; nescio videre tamen unde ratio
tua concludat id quod post paululum intulisti ; videlicet mun-
eneppurstimache
esso valga ari- dum non esse causam illiciendi homines in peccata, sed potius
condurlo aDio, se
sviato. cunctos ad gloriam sui opificis invitare ; nisi forsitan dixeris te
sitientem, cum aquam ab arenti peteres raponcello, non repertis 30
undis, si Sapinam vel Renum adiveris, illum ad istos et non po-
2. CH dopo celo ripete de 4. N omette cum 9. CH N ponere 11. Dei]
N¹ de 20. gloriam] N¹ regulam 25-26. N¹ pone due volte omnia prima e dopo con-
cludit 31. N¹ Sapniam

(1) S. IOHANN. III, 17 ; ma il testo « per ipsum » .


(2) S. IOHANN. Ep. 1, II, 15.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 331

tius sitim et spem inveniendi potum, quem optaveras, impulisse ( 1) ;


et nisi volens de quocunque dubio declarari, si videris hec
forsan fieri non posse Bononie et decreveris ire Parisius, asse-
rendum censeas patriam tuam te in transalpinarum Galliarum
5 metropolim destinare. oportet ut aliquid proprie alicuius effectus
dicatur causa, quod in eius productionem efficienter, non defi-
cienter, agendo vel saltem coagendo, concurrat. alias de neces-
sitate concluderetur Deum esse causam peccatorum, que nunquam
in aliquo actu nostro contingerent, nisi divini numinis coope-
10 ratio defuisset. quod quidem quante impietatis sit quamque, non
dicam irreligiosum, sed omnino sacrilegum tibi reliquerim iu-
dicandum. desinas igitur admirari, si mundum volui properan- a Persiste quindi
creder che chi

tibus in patriam, cum in contraria distrahat, fugiendum. Rex fuggire


vuolesalvarsideve
il mondo;
enim superne Hierusalem iudici, cui potestatem ipsemet dederat,
15 inquit: regnum meum non est de hoc mundo (2). nec putes futuram
gloriam, que revelabitur in nobis, vel mundi vel alicuius crea-
ture accessione compleri. nam, cum illa beatitudo non sit nisi
adeptio summi boni, qui Deus est, et increatum bonum, quod
suapte natura a nullo prorsus dici potest in creationis ratione
20 presupposita dependere, cunctis, que creata sunt, et ratione et es-
sentia et bonitate necnon omnibus respectibus antecellat; in aliquo
creato bono vel bonis nec illa supremitas potest colligi nec
voluntatem nostram implens, nisi cum ad increatum perveneris ,
reperiri. adiuvant, fateor, que in mundo sunt, ut ad illud perve- il quale non po-
trebbe divenir stru-
mentodi salute, se
25 niatur summum, satians et implens bonum, si recte noverimus non ad uomo per-
fetto;
eis uti; si quantum deceat, illis voluerimus delectari; si non plus
amentur quam oporteat; si ad ea mens nostra quantum ratio
postulat se convertat. sed quis est ille ? et laudabimus eum : or chi quaggiù può
stimarsi tale ?

fecit etenim mirabilia in vita sua (3). ex qua difficultate, si volui


30 mundum talem esse, qualem illo tractatu longiusculo disputavi,
6. N¹ causa dic. 11. CH sacrilegium 16. N in nob. rev. CH mudi per mundi

(1) La voce « raponcellus » manca la Savena, noti fiumicelli del Bolo-


ne' lessici. Dall'uso che ne fa qui il gnese; ma non saprei adesso darne
S. si deduce ch'essa sta a significare una soddisfacente spiegazione .
un « rigagnolo » in contrapposizione (2) S. IOHANN. XVIII, 36.
a « corsi d'acqua », quali il Reno e (3) Eccles. XXXI, 9 .
332 EPISTOLARIO

Poichè dunque non tibi videri debet inconveniens vel indignum. ad illam enim
la sola virtù con-
duce alla beatitu- eternam eterne glorie societatem virtutes, que Dei donum sunt,
dine, e la virtù

consiste nell'amar
sopra ogni assistente divina gratia, nos perducunt. virtus autem, ut inquit
cosa,
Aurelius ad Macedonium (1), in hac vita non est, nisi diligere
quod diligendum est. cum autem beatitudinis perfectio caritas 5
Dei sit et solus Deus sit propter se diligendus, cetera vero
non fa d'uopo del propter ipsum, quid opus est mundo, ut illo summo bono fruentes
mondo a raggiun-
gerela beatitudine. beati degamus in secula ? presertim cum scriptum sit: si quis di-
ligit mundum, non est caritas patris in eo (2). ut fateri oporteat
mundum non solum futuram beatitudinem non perficere, sed nos, 10
ne perveniamus ad illam, suis illecebris impedire. vale felix et
mei memor. Florentie, octavo kalendas iulii .
Rimanda più
tardi una nuova
Miseram tibi litteras istas, sicut vides, de mense preterito
copia della lettera rescripsitque mercator quod in manus tuas tradiderat ipsas. ecce
precedente
nunc iterum remitto, quanvis admirer tuum ingenium de his que 15
ed esprime la sua
incredulità intorno
scribis adeo dubitare. Antichristum autem alium, quicquid lym-
alla prossima ap- phatici prophetantes aut aliqui, quos error elationi permixtus eo
parizione dell'An-
ticristo
devexit, ut contra veritatis evangelice testimonium audeant dif-
finire tam tempora quam momenta, que non est hominis scire,
cum ea Pater ipse posuerit in potestate sua (3), somnient aut affir- 20
ment; nisi bicipitatum Ecclesie, nisi scissuram in inconsutili tunica,
nisi violentam intrusionem in cathedram Petri et in vicariatum
domini nostri Iesu Christi, tempore nostro nec spero nec metuo.
quod monstrum cum oppressum videro ; quod a Deo propter
semetipsum et infinitam eius bonitatem aliquando futurum reor, 25
e la speranza che humanitus autem non nisi de manu christianissima liliorum ex-
per opera del re
di Francia si tron- pecto et spero ; nichil erit, ut arbitror, quod me valeat pertur-
chi lo scisma.

bare. si tamen hoc tempore datum est ut Antichristus veniat (4),


4. CH aggiunse nisi sopra linea. 13. Ni pone in fronte alla poscritta : Eidem
15. CH admiretur 20. aut] CH videlicet 21. CH omette in 22. CH vicariatu

(1) S. AUG. Ep. CLV, cap. IV, 13 LAY, Hist. univers. Parisiensis, Parisiis ,
in Opera, II, 671 . MDCLXVI , III, 240), la venuta dell'An-
(2) S. IOHANN. Ep. 1, II, 15 . ticristo s'era rimandata sulla fede di
(3) Cf. Act. Apost. I, 7 . testimonianze autorevolissime al 1300 ;
(4) Dopo essere stata a lungo asse- ma, come avvertiva con una certa
gnata a mezzo il secolo XIII (anzi più disillusione frate Giovanni da Parigi
precisamente al 1259; cf. Du Bou- nel suo libro De Antichristo, anche que-
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 333

det michi Deus inconcussam in fide constantiam, pro qua mori


vita est, quamque in me cum divine tamen afflatu gratie spero
Promette d'assi-
mansuram, nisi miraculorum evidentia conquassetur. vale, et stere il precettor
illum tuorum filiorum pedagogum habebo, sicut postulas, recom- de' figlidell'amico.
5 missum. Florentie, decimo kalendas sextilis .

XVIIII .

A MESSER ANTONIO DEGLI ALBERTI (1) .

[N', C. 22 B ; CH, с. 54 в .]

Spectabili et egregio militi domino Anthonio de Albertis.


Firenze,
10 I luglio o 1 ottob.
CIO, magnifice et egregie miles, Hieremiam raptum in spiritu 1392?
SCmonuisse populum Israel: recedite de medio Babylonis et Le paroledi Ge-
remia, citate dal-
de terra Chaldeorum egredimini et estote quasi hedi ante gre- l'Alberti,
4. N¹ omette tuorum 9. Così N ; CH Domino Anthonio de Albertis 10. N¹ zcio (sic)
in spir. rapt. 11. I pop . Isr. mon.

sta data era trascorsa, senza che del mento, II, Letteratura , Milano,
temuto precursore della catastrofe fi- 1893, p. 351 sgg. 11 « dragone di Ba-
nale si avessero novelle ; cf. Hist. littér. <<<bilonia >> continuò ad essere atteso
de la France, XXV, 258. Nel 1357 del resto per tutto il secolo seguente;
il francescano Giovanni de Roquetail- anzi nel 1441 il gran maestro dell'Or-
lade lo annunziò, però per il 1370; altri dine di Rodi ne comunicava la nascita,
per il 1378 (cf. vol. I, p. 297) ; e frà avvenuta allora appunto in Babilonia,
Giovanni delle Celle, citando nelle al duca di Milano con una curiosissima
sue Lettere (ed. Sorio, ep. XXVII, lettera conservata dal cod. Parig. Fonds
p.56) i Vaticinia pontificum dello pseudo lat. 8731 , с. 33 в.
Gioachimo, dice che secondo quelli (1) La biografia di messer Anto-
GregorioXI sarebbe stato l'ultimopapa nio di Niccolò Alberti (1358 ?-1415),
e dopo di lui s'avrebbe il finimondo. << uomo ricchissimo e cittadino rispet-
Scoppiato lo scisma, corsero nuove << tato, mercatante a Bruggia, giocondo
profezie, che davano come ultimi papi << ospite dei giardini del Paradiso, mi-
i dissidenti Urbano VI e Clemente VII; << stico con s. Brigida, poi ricredente
mentre altre rimandavano la venuta <<<ed imperialista, poi di nuovo peni-
dell'Anticristo agli ultimi lustri del << tente a Roma, professore a Bolo-
secolo e talune anzi al 1393. Cf. <<gna ed in esiglio sempre intento a
PASTOR, Histoire des papes, I, 163 ; << cospirare >» ; è stata intessuta con
F. Tocco, Il Savonarola e la Pro- tanto garbo e così ricca copia di no-
fezia in La vita italiana nel rinasci- tizie da A. WESSELOFSKY, Il Paradiso
334 EPISTOLARIO

ges(1). Psalmistam autem hec aut similia dixisse, licet non recolam ,
attamen nonnisi exacto iudicio denegarem. quare tamen hoc
preceperit, aperte subnectit : quoniam, inquit, ego suscito et ad-
ducam in Babylonem congregationem gentium magnarum de..
terra Aquilonis: preparabuntur adversus eam et inde capietur (2) ; 5
possono, interpre-
mistico significans ad litteram forte sub Alexandro Grecos aut imperium

senso,
to valerequan-
un invito a fug- Romanorum. mystice vero, cum Babel confusio , Chaldea
gire il mondo ed i
suoi pericoli. vero translatio, feritas aut fera vel demon sit (3) ; signi-
ficare potuit fugere mundum, qui vere confusio est, in quem ab
Aquilonís regione, hoc est a superbie quodam situ; unde quon- 10
dam optima creaturarum ait: ponam sedem meam ab Aquilone
et ero similis Altissimo (4) ; veniunt feritas, translatio atque demon.
quid enim est in mundo nisi concupiscentia carnis, quam com-
munem habemus cum beluis, ut feritas quedam sit, concupiscentia
oculorum, que nos transferat per avariciam a celestibus ad terrena, 15
et superbia spiritus, que per demonem, qui sciens interpre-

1. N omette autem 3. N¹ ego inq. 5. CH dopo Aquilonis ha et 7. CHAbel


corretto sopra linea in babel 8. N¹ omette vero translatio CHautem per aut 13. CH
omette enim 13-14. N cum bel. com. hab. 15. N¹ per avarit. transfert

degli Alberti e gli ultimi trecentisti in l'Alberti da papa Bonifazio IX con


Il Parad. degli Alberti, romanzo di Gio- bolla del 26 gennaio 1392, al luglio
VANNI DA PRATO, Bologna, 1867, I, dunque o all'ottobre dell'anno mede-
par. I, p. 142 sgg., da rendere super- simo ci sembra potere con probabi-
flue ulteriori ricerche. A noi basterà lità di cogliere nel segno assegnare
quindi avvertire che l'epistola presente, la presente. La quale in tutti i modi
rimasta ignota al filologo russo, de- non dovrebbe ascriversi mai a data
v'essere stata dettata dal S. quando anteriore al 1391, perchè Girolamo
l'Alberti, disgustato della vita politica, d'Uzzano, del quale il S. fa qui men-
s'era volto con quel suo ardore irri zione come di persona defunta, era
flessivo al misticismo e deliberava la spirato, come già si vide (cf. p. 10
fondazione d'un convento brigidiano diquesto volume), il 23 novembre 1390.
accanto alla deliziosa villa del Pa- (1) HIEREM. L, 8 .
radiso. Soltanto un uomo infervo- (2) HIEREM. ib . 9 .
rato nel disprezzo delle cose mon- (3) Cf. S. HIERONYMI De nomini-
dane poteva infatti desiderare di pos- bus hebraicis liber in Opera, III, 819 :
sedere un libro così profondamente <<<Babylon, confusio>> ; c. 821 : « Chal-
ascetico quale il De saeculo et reli- <<daei, quasi daemonia, vel quasi ubera
gione del nostro . Or poichè a noi <<<aut feroces >> ; e altresi DUTRIPON,
consta che la facoltà d'erigere il mo- Concordantiae Biblior. sacr. p. xxi.
nastero del Paradiso fu concessa al- (4) Cf. ISA. XIV , 13-14.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 335

tatur (1); quoniam, ut inquit Apostolus, scientia inflat (2); optime


Di ciò egli giả
designatur ? feci igitur, ut inquis, libellum De seculo et re- scrisse, come al-
ligione , in quo sanctissimum patrem meum Hieronymum, tunc l'Alberti è noto,
un libro dedicato
aGirolamo da Uz-
Angelorum monachum, deinde generalem priorem ordinis Ca- zano ;

5 maldulensis, cuius orationibus olim in claustro, nunc in celo credo.


firmiter adiuvari, nuper religionem illam sanctissimam ingressum,
ad seculi fugam et religionis prosecutionem devotione ferventis-
sima sum hortatus (3). illum, sicut petis, mitto; hac lege, quod eassecondar
glielo invia,il suo
per
me talem non reputes, qualem requireret illa doctrina, sed talem desiderio,
10 esse potuisse, cui non defuerit per Dei gratiam intellectus, quem
credere tamen non possum michi, si Deo placebit ut ad ipsum
in-
aliquando convertar et redeam, non profuturum. tu vale et incepta esortandolo
sieme a perseve-
rare suoi lode-
prosequere, memor quod non qui inceperit, sed qui perseveraverit valiproponimenti.
usque in finem, hic salvus erit (4). Florentie, kalendas quintilis.

XX.
15

A PASQUINO DE' CAPELLI ( 5) .

[N', C. 23 A; CH, C. 55 B ; R¹ , с. 24 B ; A. HORTIS, M. T. Cicerone nelle


opere del Petrarca e del Boccaccio, Trieste, 1878, p. 99, da R¹ ; A. VIERTEL,
Die Wiederauffindung von Cicero's Briefen durch Petrarca, Koenisberg in
20 Pr., 1879, Anhang III, II, p. 43, da Hortis.]

Doctissimo viro Pasquino de Capellis


Comitis Virtutum cancellario.

BIMUSNE, vir insignis, frater et amice karissime, ibimusne in Firenze,

IBIMUS
eterna silentia, nec reddemus vicissim nobis dulcia commertia
4 luglio 1392.

4. priorem] N¹ abbatem 5. CH dopo nunc aggiunge autem 9. CH non rep. tal.


12. CH N¹ omettono non innanzi a profuturum 14. N octubris 21. Così N ; CHRI
Pasquino de Capellis HV Coluccius Salutati Pasq. de Cap. 24. N vic. redd.

(1) Cf. PAPIAS, Lexic. s. v. Dae- (4) S. MATTH. X, 22. Queste pa-
mon : << graece dicitur valde sciens » ; role darebbero adito al sospetto che
BRITO, De vocabulis Bibliae in cod. il S. non fosse troppo convinto della
Laur. S. Croce Pl. XXIX sin. 4, c. 26 A, fermezza de' propositi dell'Alberti ; se
2ª col.; BALBI, Catholicon, s. v., &c. così fosse, ei sarebbe stato davvero
(2) S. PAUL. I Cor. VIII, 1 . profeta.
(3) Cf. lib . V, ep. v, p. 1o di que- (5) Dopochè G. Voigt, calpestando,
sto volume. con leggerezza in lui pressochè incre-
336 EPISTOLARIO

Si duole
lenzio del si-
che Pasqui- litterarum, que prohibuit grave bellum dominorum nostrorum
no serba con lui, erroribus concitatum ? absit ab amicicia et caritate nostra, que
dopochè fu stretta
la pace, poichè
esso eindizio di contracta semel nunquam debet abrumpi, tantum ettale flagicium.
tiepido affetto.
quid enim indicat inter amicos publica taciturnitas nisi latens
odium, nisi verum dilectionis ignem non solum obductum esse 5
cineribus vel a sui caloris intensione remissum tepuisse, sed pe-
nitus esse extinctum ? natura quidem ignis est ut latere non
possit: aut fumum aut flammas emittit. ceteri mentium nostra-
1. CH omette nostrorum 4. R¹ iudicat 6-8. R¹ omette vel a sui possit che
manca quindi in H V. 8. H V dinanzi a fumum pongono vel R¹ flimum mensiū

dibile, ogni storica testimonianza, volle possibile che il S. s'intrattenesse pa-


nel suo scritto Über die handschriftliche catamente de' propri studi con Pa-
überlieferung von Ciceros Briefen, pub- squino ; e, ciò che sarebbe anche più
blicato ne' Sitzungsber. der k. sächs. Ge- strano, celebrasse i benefici effetti
sellsch. der Wissensch. zu Leipzig, philol. della pace in que' mesi in cui Firenze
hist. Cl. , 1879, pp. 41-65 , assegnare tutte attendeva ansiosa a giocar l'ultima
quante le epistole dal S. dirette al Ca- posta contro il formidabile avversario,
pelli ed al Loschiper ottener le letteredi scagliandogli addosso le truppe, lau-
Cicerone, al 1390, ad eccezion di quella tamente pagate, di Giovanni d'Arma-
che è di questo libro la xxI ; Antonio gnac, per opera del quale si lusingava
Viertel, riconoscendo la scarsa atten- <<in arce regni suaque metropoli com-
dibilità delle affermazioni del Voigt, se- <<< munem hostem invadere » ; vale a
condo il quale il S. avrebbe per l'ap- dire d'espugnar Milano ! (Miss. reg.
punto scritte tutte queste epistole nel 21bis , C. 141 A, « Comiti Arminiaci » ;
momento in cui egli stesso assevera e cf. Osio, Doc. dipl. I, n. ccVII-CCX ,
d'aver troncata ogni corrispondenza 17 giugno - 24 nov. 1391, p. 300 sgg.).
col cancellier visconteo ; tentò in una In realtà l'epistola presente non può
nota intitolata Wiederauffindung von appartenere ad altra data che non sia
Cicero's Briefen durch Petrarca, edita quella del luglio 1392, se la consegnò
ne'Fleckeisen Jahrbuch. 1880, p. 231 sgg., a Pasquino Dinozzo Lippi, che i docu-
di proporre una più ragionevole cro- menti (cf. nota4 ap. 338) ci confermano
nologica distribuzione. Ma, tratto ei spedito in quel mese appunto dal co-
pure in inganno dalla fallace opinione, mune fiorentino quale ambasciatore
comune del resto a tutti quanti prima al Visconti. Poichè adunque le epi-
e dopo di lui trattarono della scoperta stole dirette dal S. al Capelli per do-
dellelettere Ciceroniane, che l'epistola mandargli il codice di Cicerone prima
con la quale il S. ringrazia Pasquino dello scoppio della guerra sono oggi
del dono del ms. contenente le lettere perdute, e smarrite son pure parecchie
Ad familiares, fosse stata scritta prima di quelle che, ritornata la calma, scrisse
che la guerra scoppiasse, e quindi il S., cioè dopo il febbraio del '92;
nel 1389; mentr'essa invece, come a così sarà forza concludere che intorno
suo luogo vedremo, non fu dettata alla ricerca delle epistole di Cicerone
che nel settembre 1392 ; egli si sforzo da parte del S. noi non possediamo al
di provare che la presente apparteneva presente documento veruno anteriore
al '91 (op. cit. p. 243); quasichè fosse a quest'epistola, dettata il 4 luglio 1392.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 337

rum sedati motus obtegi possunt; sola dilectio semper fervet,


semper ardet semperque, si potest, aliquid operatur. si ergo per-
petuum tacuerimus, urgens et violentum indicium est nos amodo
non amare . sed nolit Deus tantum dominorum nostrorum er- Non piaccia
Dio che l'amicizia
loro vada distrutta
5 roribus licuisse ; turbaverint licet bello terras et maria (1), seque dalle follie de' loro
signori,
vicissim ad suorum ferme statuum depositionem adegerint et ex-
trema pericula; quod inter nos rescindere potuerint vincula di-
lectionis et amoris! ego quidem de me scio, quando magis bellum
ardebat, tui semper memor eram, et, quod occultare non volo, exti-
10 muisse vehementer ne dominorum nostrorum insania cum exter- che misero a re-
pentaglio il pro-
narum gentium exaltatione hec duo Italie culmina dederent in rui- prio stato
nam. nimis, crede michi, fidei tribuit communis dominus furori o per dar troppa
fede ad insidiosi
et amentie vicinorum nostrorum, qui belli tantum incendium exci- consigli
tarunt (2), minusque quam debuit immensa sapientia sua veris et
15 antiquis probatissimisque amicis Pisanis credidit; Pisanis, inquam,
quibus patrie conservatio cara est, non illis qui odio rerum suarum
mutari omnia student (3). nimis et domini mei suspitionis forsitanocere
perdai
lasciarsi vin-
sospetti

1. RHV sedate 2. HV operat 3. R H V iudicium 7. HV a quod so-


stituiscono quae R¹ dà due volte rescindere R¹ HV potuerunt 8. NRHV ne-
scio 9-10. R¹ omette extim. 10. R HV omettono cum 11. N HV dederint
R¹ dederant 12. tribuit] CH prebuit R¹ dopo tribuit dava minus che fu cancellato e
che HV lessero nimis e introdusser nel testo. CH comunus 14. R¹ dopo veris dà ab
HV ac 17. N omn . mut.

(1) Il S. vuol certo alludere qui reg. 21bis, c. 57 B ; MURATORI, Rer.


alle scaramuccie navali (l'AMMIRATO, It. Scr. XVI, 815. Ed infatti ilcomune
op. cit. II, 828, le chiama « piccoli fiorentino aveva spedito truppe con-
<<<contrasti »), combattute nell'ottobre tro i primi per tutelare l'Orsini suo
del 1391 nelle acque di Livorno tra raccomandato, di cui Siena aveva in-
due galere che il Conte di Virtù aveva vaso le terre, e per impadronirsi del
impetrate dai Genovesi per molestare castello di Montepulciano; ed altre
i Fiorentini e le navi di Andrea Gar- contro i secondi sul territorio stesso
giolla, corsaro fiorentino, solito ad in- perugino per aiutare i tentativi de' fuo-
festar il mare di Sicilia, ed allora chia- rusciti; <<<gagliardi aiuti » questi, se
mato in proprio soccorso dalla repub- crediamo all'AMMIRATO, op. cit. II, 801 .
blica. (3) Racchiudon queste parole un
(2) Come dichiarava egli stesso elogio ai Gambacorta e loro aderenti
nella lettera di sfida del 19 aprile 1390, che, fedeli all'alleanza coi Fiorentini,
il Visconti s'era indotto a prendere avevano tentato con ogni mezzo d'im-
le armi contro Firenze, perchè questa pedir che la guerra scoppiasse ; e dal-
aveva violato la pattuita lega, assa- l'altra parte un biasimo così alla fazione
lendo i Senesi ed i Perugini ; Miss. avversa de' Raspanti, come a Iacopo
22
Coluccio Salutati, II.
RIO
338 EPISTOLA

eda eccessive spe- conceperunt, nimis et spei (1), sed profecto verissimum est
ranze.

Cleantheum illud:

Fata volentem ducunt, nolentem trahunt (2).

verum hec non possumus ad dolorum renovationem nisi nimium


Valgan almeno
gli errori passati
reminisci simulque ad sugillationem erroris et futurorum exem- 5
a impedirne de' plum nonnisi parum possumus recordari. redire quidem in
nuovi,

mentem tot pericula, tot labores et utile et necessarium arbitror


ob curam et diligentiam agendorum (3).
Nescio quomodo de privatis affectibus ad publica raptatus
sum; redeam igitur ad propositum. ego cepi huius scriptionis to
to Pasquino a ri- auspicio mutue dilectionis ignem excitare; tu michi rescribere
Sollecitapertan-
spondergli ; gli non sis avarus. ceterum Dinozius Stephani Lippi, presentium
raccomanda Di-
nozzo Lippi, am- lator, ob privatam causam nostri communis orator, michi amicus
basciator del co-
mune ;
est singularis (4). ipsum et negocia que prosequitur, que pia sunt,
2. CHR cloanteum 5. N¹ sigillationem H suggellationem CH futurum 9.R
HV raptus 12. H V scrivono Dinozium 12-14. R HV omettono Lippí - prosequitur
12-13 . CH lat. pres . 13-14. CH sing. am. est

d'Appiano, creatura del Conte di Virtù, <<<est, et si quod moveretur nichil


e<< palesenimico », per usar le parole del << aliud posse quam utramque partium
MINERBETTI, op. cit. p. 276, di Firenze. <<alteri subiugare. quod quidem, si,
(1) Parlando di questi avvenimenti <<velut oportet, vos et nos fixum
appunto osserva S. AMMIRATO, op. <<<animo semperque quasi scriptum
cit. II, 821 , che « sono i Fiorentini per << ante oculos proponamus, sique me-
<<lor natura non võti di sospezione » . <<<minerimus gesti belli conatibus nos
(2) Cf. SENEC. Ep. ad Luc. CVII, II . <<<nichil nisi vastationis damna et ex-
(3) Terminata la guerra, entrambe <<pensarum effluvia, ceteris lucranti-
le parti anche pubblicamente ricono- <<bus, reportasse ; credite nobis, nun-
scevano come la loro condotta non an- << quam inter nos amoris nexus aut
dasse scevra dibiasimo :<< Bellum quod << pacis vincula disrumpentur » ; Miss.
<<per Dei gratiam perpetue pacis dulce- reg. 22, c. 69 A.
<<<dine finitum est », così il 20 dicem- (4) Il « nobilis et prudens vir Dino-
bre 1392 i Fiorentini al Conte, « non <<<<zius Stefani Lippi >> ritornò a Fi-
<<<ulciscendarum iniuriarum causa, que renze prima del 9 agosto, al qual
<<nulle forent, sed hortatu quorundam giorno spetta la lettera della Signoria
<<populorum, qui de mirabilibus spem intesa a ringraziare il Visconti delle
<<<<dederunt, consilio gentium armo- benevole accoglienze, di cui gli era
<< rum, quibus unicum est in bellando stato largo ; Miss. reg. 22, с. 36 A.
<< commertium, et aliquorum instiga- Narrando della Signoria succeduta il
<<tione, qui redire in patriam alienis 28 ottobre 1378 a quella uscita dalle
<<sumptibus cogitabant, vos intulisse agitazioni del luglio, e di cui Dinozzo
<<<verax prudentie vestre testatio fassa fe' parte, il PERRENS, Hist. de Flor.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 339

ut ex ipso disces, si me diligis, consiliis dirige et auxiliis fove.


cui rei quod communis dominus se benignum exhibeat, utilissi-
mum censeo, quo incipiat illa belli gesti, si qua mentibus remansit,
acerbitas mitescere et certam spem prebeat ad maiora (1).
S Antonium Luscum meum, cuius, ni fallor, ingenium et scientia fasalutar il Loschi,
debent iam tot annorum studio mirabiliter crevisse, salutes volo (2).
e chiede notizie
et si provincie, quam tibi commisi de quave tu michi spem de- del promessogli
volume delle epi-
deras, operam dedisti, de Epistolis scilicet Ciceronis , et stoledi Cicerone.

si quid factum est rescribe (3). et prefato Dinozio fave et crede


10 tanquam michi.
2-3 . N vilissimum 5. NR HV omettono meum ni] R¹ in 6. N¹ debet
7. N¹ qua ne

V, 310, parla di costui come di per- troviam poi « scribanus Camere co-
sona affatto ignota ; ma a torto. Seb- « munis » ; Camarlinghi della Cam. del
ben « mercator » o « fondacarius po- com &c. n. 295, c. 3A, 26 maggio; del '93
« puli Sancti Felicis in Piazza », come gonfaloniere di giustizia per S. Spirito ;
è detto nei documenti, Dinozzo era Delizied. erud.tosc. XVIII, 138; del 1401
di antica casata e sostenne in patria di nuovo de' priori ; ibid. p. 204. Da
molti ed onorevoli uffici. Del 1378, Filippa di Taddeo di Cantino degli
l'anno in cui fu la prima volta priore, Agli, onorevol cittadino, che nel 1378
venne accolto nell'Arte della seta era de' capitani di parte guelfa, da
« cum beneficio avi » ; e alcuni mesi lui sposatanel 1375, ebbe un figliuolo,
innanzi il comune l'avea eletto degli Mariotto, che nel 1398 fu pur esso
ufficiali sopra i negozi di Amaretto immatricolato nell' Arte della seta
q. Zanobi de' Pontigiani, il padre « cum beneficio patris ». Quando mo-
di Francesco; cf. Provv. 68, c. 28 B, risse non c'è noto ; ma egli ebbe se-
22 settembre 1378. Del 1381 lo ri- polcro in S. Felice, dove i Lippi
vediamo in Ancona in qualità di « pro- possedevano una cappella. Cf. ms.
<<curator et sindicus creditorum An- Passerini 189, sotto Lippi .
<<
toniiMattei de Oricellariis et Ninozii (1) Sebbene la causa dell'andata del
<<<<Francisci » ; Miss. reg. 19, c. 134 A, Lippi non sia espressa qui e la taccia
«Anconitanis », 24 maggio ; del 1388, pure la missiva del 9 agosto or citata,
addi 18 febbraio, ambasciatore per i non crediamo ingannarci additandola
Dieci di balia presso Roberto e Nofri nelle pratiche tenute allora dai Fio-
di Sanseverino per procurare la libe- rentini per il riscatto di messer Gio-
razione di Bartolomeo loro fratello da vanni de' Ricci, per cui v. l'ep. III del
essi spodestato e carcerato ; Dieci di lib. VIII .
balia, Leg. e comm. I, c. 57. L'anno (2) Il S. non aveva veduto più il
medesimo, addi 3 dicembre, egli con Ri- Loschi dal 1387; cf. ep. xxIII di questo
nieri di Luigi Peruzzi si recava aMon- libro .
tepulciano per trattarvi coi signori e col (3) Dalle citazioni che il Petrarca
Guazzalotti che era là quale «provvi- ne aveva fatto nelle sue opere (cf. DE
<<sionato » della repubblica ; Dieci di NOLHAC, Petr. et l'humanisme, p. 213)
balia, reg. cit. I, c. 157. Del 'go lo e dai pochi estratti che il Broaspini
340 EPISTOLARIO

Si raccomanda
infine al Visconti.
Volo quod reverenter et obnixe parvitatem meam illius beni-
gnissimi domini celsitudini recommendes. vale felix. Florentie,
quarto nonas iulii.

ΧΧΙ .

AL MEDESIMO (1) . 5

[L¹, с. 105 B ; R¹, c. 31 B; HORTIS, M. T. Cicerone &c. p. 101, da R¹ ;


VIERTEL, Die Wiederauffindung &c. p. 43, da Hortis.]

Insigni viro Pasquino de Capellis


Comitis Virtutum cancellario.
Firenze,
16 luglio 1392. LUSQUAM sextum, ut arbitror, vir insignis, frater et amice ka- 10
Scrisse più di sei
volte all'amico do-
P rissime, postquam desiderata pax nobis restituit litterale com-
po la conclusione
della pace mertium, tibi scripsi; multotiens etiam prius, nec unquam vel
8. Così L ; R Pasq. de Cap. cancellario comitis Virtutum , alle quali parole HVpre-
figgono Coluccius Salutati 10. L¹ omette ut

gliene aveva comunicati (cf. lib. III, Felice dell'inattesa scoperta, egli in-
ep. XXIIII ; I, 222; lib. V, ep. III, p. 9 di sistè allora per avere copia anche del
questo volume), il S. aveva appreso l'e- codice veronese, che questa volta fu
sistenza in Verona d'un manoscritto di eseguita ed è quella che si conserva
lettere Ciceroniane ; ma non ne cono- oggi in Laurenziana (Pl. XLIX, 18) ;
sceva che imperfettamente il conte- mentre invece più non esiste la copia
nuto. Caduta Verona in possesso del del codice vercellese inviata al S.
Visconti ( 18 ottobre 1388), egli do- Questo era necessario notare per
vette rivolgersi a Pasquino per ottenere la intelligenza delle epistole succes-
copia di quel codice; ma il Capelli, sive ; ed appunto perchè non si avverti
sia che male intendesse la domanda prima d'ora l'equivoco, che io stimo
dell'amico, sia che stimasse essere il insorto fra il S. e il Capelli, la que-
codice della Capitolare di Veronaiden- stione delle date delle singole epistole
tico per contenuto a quello della chiesa si arruffò nella strana maniera di cui
di Vercelli, fe' trascriver questo invece s'è già toccato.
di quello. Sicchè, quando il S., reite- (1) All'epistola precedente Pasquino
rate nel '92 le istanze, potè finalmente non rispose direttamente ; ma, forse
avere il desiderato volume, si trovò fra frastornato da molte faccende, inca-
mani non già la raccolta veronese ricò il Loschi, allora impiegato nella
comprendente i sedici libri ad Attico, cancelleria viscontea, di ringraziare
più i tre a Quinto, la corrispondenza fra da parte sua il S. della buona ami-
M. Bruto e Cicerone, nonchè l'epi- cizia che gli conservava e di assicu-
stola apocrifa ad Ottaviano ; ma una rarlo che delle desiderate lettere di
collezione affatto ignorata da lui, Cicerone s'attendeva a trar copia per
quella cioè delle lettere Ad familiares. lui. Da ciò il S. prese argomento
DI COLUCCIO SALUTATI . 341

minimam epistolam reddere dignatus es; propter quod insur- sposta.


nè mai ottenneri-
rexerat michi vehemens urgensque suspitio te taciturnum odio vel Sospetto quindi
che Pasquino lo
contemptu: quorum illud adeo michi videbatur ab amicicie pene- disdegnasse,
tralibus alienum, quam erga me plurimis rerum argumentis mul-
5 toque dilectionis officio demonstrasti, quod ipsum nullo modo
subsistere poteram michimet persuadere. non persuadebam etiam
et contemptum, qui michi nullo modo videbatur tue moderationi
tuisque moribus convenire. cogitabam autem mecum tue consue- pereccessodi
oppur che tacesse
pru-
tudinis esse et cautionis propter integritatem officii, ne cui daretur denza ;
to insusurrandi materia, vel aliquid simile posse subesse, quo tu
private scriptionis munus et obsequium evitares. quicquid autem
id sit, licet duobus primis olim memet iudice et nunc demum ma entrambi que-
sti sospetti dissipo

1. R¹ dà es in rasura. L¹ surrexerat 6. R HV michim. pot. 10. R¹ reca

vel aggiunto in interlinea da altra mano.

a rinnovar le sue istanze, perchè <<Ferrariae. Ambasciatores Florenti-


Pasquino si decidesse a rompere di- «norum, Bononiensium et eius ligae
rettamente il silenzio e perchè fosse « accesserunt Mediolanum ad domi-
sollecitata l'esecuzione della fattagli «num nostrum pro pace tractanda » .
promessa. Ora sarebbe prima di tutto a provare
La data di quest'epistola non può che il cronista, come la prima, così ha
quindi esser argomento di conte- voluto attribuire al luglio anche la se-
stazione; essa appartiene certo al conda notizia; ma posto anche che
16 luglio 1392, come hanno ricono- così fosse, le due notizie sarebbero
sciuto anche il Voigt ed il Viertel. sempre da collocare sotto il 1393 , e
Quest'ultimo anzi (Die Wiederauff. non già sotto il 1392, perchè in quel-
p. 243), rilevando la menzione che il l'anno, e non in questo, mori, come
S. vi fa d'un'ambasceria, la quale, tutti sanno, Alberto d'Este. Aggiun-
mentr'egli scriveva, si spiccava da Fi- gerò altresì che d' un' ambasceria
renze alla volta di Milano (« oratores <<<
ufficiale », spedita dai Fiorentini al
<<
nostri qui istuc veniunt »), e riac- Visconti nel luglio 1392, non offrono
costandola a quello che il S. stesso memoria nè i documenti di archivio,
scriveva cinque giorni più tardi al quali le Missive, nè le cronache del
Loschi (« oratores qui istic sunt » ; tempo, e che altrettanto deve dirsi
ep. xxIII di questo libro, p. 357); ag- rispetto ai Bolognesi. Siccome però
giunge: « eine solche florentinische nei mesi, ai quali le lettere di cui trat-
<<Gesandtschaft imJuli 1392 wird auch tiamo appartengono, era incessante lo
«durch die Mailändischen Annalen bei scambio di messaggi da una parte e
<<<
Muratori ao s. 820 bestätigt » . II dall'altra; come Dinozzo Lippi, così
passo degli Annales però non ha per nel luglio stesso altri ambasciatori
noi alcun valore. Esso suona infatti: fiorentini poterono recarsi a Milano,
«De mense iulii obiit dominus Al- sebbene dell'andata loro noi non ri-
«bertus marchio Estensis dominus troviamo adesso ricordo.
342 EPISTOLARIO

collasua lettera il attestatione parnatici iuvenis Antonii Lusci (1) purgatus absolu-
Loschi.

tusque sis, superest tamen michi scrupulus nec quiescere possum


nisi scribas, indignissimumque michi videtur quod, cum tu fre-
quens inter meas epistolas legi possis, ego tamen omnino non
Ciò non ostante inveniar et in tuis. scribe, precor, igitur et omnem meam dubi- 5
lo prega a scriver-
gli, tationem munere salutatorie scriptionis absolve. non exigo tra-
ctatus, non longas epistolas, quas ineptum ab occupatis expetere,
quasque non debent et occupati, si suis vacare velint negociis,
scriva succinta-
mente,
exoptare. sufficiat inter te et me, quoniam publicis et arduis
atque multis, imo infinitis, impliciti sumus, litteratoria salutatio. 10
ma scriva. sit satis mutuo scribere: valeo, vale (2); ut iam occupationes
amodo non causeris. hec hactenus.

Appresecongran
gioia come si at-
Nunc autem quanto perceperim gaudio Deus testis te Cice-
tendesse a copiar ronis Epistolas de Verona meo nomine exemplari iussisse ! (3)
per lui dal codice
distole
Verona le epi- gratias ago diligentie et dilectioni tue, rogoque ut quam primum 15
di Cicerone.
et, si potes, per oratores nostros qui veniunt istuc, mittas. et

vale. Florentie, decimoseptimo kalendas sextilis .


Raccomanda a Ceterum Hannibal de Pantaleonibus, servitor tuus et amicus
Pasquino Annibale
Pantaleoni. meus, presentium lator, tuis, imo illustrissimi communis domini
nostri, domini Comitis Virtutum, favoribus indiget (4). si me 20
igitur diligis, ipsum fove, ipsum dirige consiliis ipsumque patro-
ciniis tuis iuva et in ipso quanti me facis ostende. iterum vale.
2. R HV poss. quiesc. 6. L¹ salutarie 7. R¹ longuas 10. L¹ implicati
11. L R H V vales ; ma la correzione mi sembra ovvia. 16. L¹ ist. ven. ed omette et
dinanzi a vale 19. L¹ lat. pres . 22. L¹ quanto in me ed omette iter. vale

(1) Cf. l'ep. xXIII di questo libro. che il S. non avesse ricevuto partico-
(2) Cf. C. PLIN. SEC. Epist. I, XI lari esatti e quindi persistesse a creder
e l'ep. xvi del lib. III ; I, 189. veronese il codice di cui attendeva la
(3 ) L'esplicita menzione che il S. copia, perchè tale egli lo stimava, non
fa qui del codice veronese potrà forse perchè tale gliel'avessero annunziato.
parer tale a qualcuno da distruggere Infine è pur possibile anche la con-
l'ipotesi da me già emessa nelle note gettura che, mentre si trascriveva ad
all'epistola precedente sull'equivoco insaputa del S. il codice vercellese,
insorto a proposito delle lettere Ci- Pasquino avesse già impartito dispo-
ceroniane tra il S. e Pasquino. Ma si sizioni anche per la copia del vero-
deve riflettere che anche questa volta nese .

il Capelli non aveva risposto in per- (4) Di costui niuno fra i documenti
sona, bensi fatto scriver dal Loschi; pubblici da me veduti spettanti a
talchè è per lo meno permesso il dubbio questi anni reca menzione ; rimango
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 343

XXII .

A MAESTRO BARTOLOMEO DEL REAME DI PUGLIA ( 1).

[N', c. 34 A; L3 , c. 2 B; MEHUS, par. I, ep. 11, p. 6, da L¹ ; FR. ANT. ZACHA-


RIAE Iter litterarium per Italiam, Venetiis, MDCCLXII, pars II, opusc. x,
5 p. 338, dal Mehus.]

Egregio artium et medicine doctori magistro Bartolomeo


de Regno.
Firenze,
OCTOR egregie, frater et amice karissime. revocasti me ad 16 luglio 1392?
D studia iuventutis, et quantocius potui inter publicas priva- Gli invia un car-
me da lui nova-
mente composto
Io tasque curas furatis temporibus carmen edidi, quod impresen-
incerto quindi se debba ascriverlo fra Giovanni del regno di Napoli, lette-
i figliuoli del fiorentino Piero de' Pan- rato, di cui niun scrittore di cose na-
taleoni, Lotteringo, Silvestro, Gio- poletane ha conservato il ricordo,
vanni e Niccolò , contro de' quali i sarebbe stato lettore di grammatica e
loro creditori imploravano il 3 di- poscia anche di rettorica in Bologna
cembre 1392 dal comune provvedi- dal 1383 al 1419. Ed in realtà sotto
menti che fossero efficaci a provocar la l'anno 1383 lo ricorda come tale il
restituzione delle somme ad essi pre- GHIRARDACCI, op. cit. II, 398, e fra i
state (Arch . di Stato in Firenze, Provv. lettori dello Studio lo colloca il 26 ot-
82, с. 245 A-B) ; o piuttosto rite- tobre 1384 il rotulo ufficiale dello
nerlo soltanto un loro congiunto. Il Studio stesso : « In gramaticha. Ma-
cod. Laur. Pl. XC inf. 13 , а с. 63 в << gister Bartolomeus de Regno ad
contien poi un sonetto morale che << lecturam predictam cum salario libr.
comincia: << A mille casi incerti è « quinquaginta bon. >>>; la qual men-
<<<sottoposto>> diretto « ad Anibaldo zione si ripete ne' rotuli del 1388-
Pantaleoni>> da Filippozzo Soldani. 1389 e del 1407-08 ; tranne che alla
<<<
Or siccome un Filippozzo Soldani lettura della grammatica vi si dice ag-
visse certamente in Firenze sullo giunta quella « rectorice et auctorum>>>
scorcio del secolo XIV (seppure non e lo stipendio del Pugliese portato da
ne vissero contemporaneamente due, cinquanta a centodieci lire; cf. DAL-
figli l'uno d'un Buonaccorso, l'altro LARI, I rotuli &c. I, 5, 7, 10. Laman-
d'un Tommaso ; cf. ms. Passerini 191, canza di documenti ufficiali per un
s. v. Soldani) ; così inclinerei a ri- ventennio all' incirca ci impedisce di
conoscere nel Pantaleoni del sonetto accertare se Bartolomeo, come vuole il
il raccomandato di Coluccio . Pasquali-Alidosi, abbia effettivamente
(1) Se prestiam fede a G. N. PA- coperta la cattedra medesima fino
SQUALI-ALIDOSI, Li dottori forest. che al 1419 ; ma comunque sia di ciò, per
in Bologna hanno letto teologia, filosofia, poter mantener così a lungo tale uf-
medicina et arti liberali, Bologna, Te- ficio dovette il Pugliese godere molta
baldini, 1623, p. 13, Bartolomeo di stima presso i suoi contemporanei. A
344 EPISTOLARIO

per ringraziarlodi tiarum mitto, gratias referens, quod me visitare tuo divino car-
quello direttogli.
mine sis dignatus (1), agerem uberius, si tam effusus in meis

noi invece non è dato giudicarlo con <<<


forse ricordano il liberarsi che fece
uguale benevolenza. L'unico saggio <<<
dal costoro dominio, cacciandone
del suo insegnamento che ci sia per- <<<
l'anno seguente il governatore Fa-
venuto, un corso di lezioni sul De «cino ». Amio avviso però niuno
officiis di Cicerone, tenuto nel 1403, dei fatti qui ricordati dal Miola può
e conservato nel cod. V, E, 8 del credersi argomento del carme. Non
l' Estense di Modena (cartaceo, di la sollevazione del giugno 1402, per-
carte 118, di mano del secolo xv; alla che allora « in manco di due giorni »,
fine: « Expliciunt recollecte magistri come scrive il GHIRARDACCI, op. cit.
<<Bartholamey de Regno. Recollecte II, 535, <<<Bologna tre volte cangiò
<<<sub anno Domini MCCCCIII. super <<<stato e governo >>; sicchè in siffatta
<<<Tullio Officiorum ») ; non è in- vertigine male avrebbe potuto il Pu-
fatti tale da meritargli lode di sorta. gliese augurarsi duratura la vittoria
Bartolomeo non fa che spiegare con popolare; e perchè di più, niuna for-
prolisso e pedestre linguaggio i con- tezza fu alloraguasta, mentre il carme
cetti del suo autore, nè ravviva mai dice che « iustus furor obruit arces ».
l'arida e scolorita esposizione con quel Non la rivolta contro Facino, perchè la
corredo di dottrina, che pur sogliono città passò allora, dopo tumulto parec-
possedere altri grammatici del tempo. chio, ma senza distruzion di fortezze,
Dei suoi componimenti poetici, che non già a stato popolare, bensi nel do-
dovettero essere numerosi, due soli minio della Chiesa. Io penserei quindi
oggi conosciamo. Il primo, sempre piuttosto alla rivolta del 1411, quando
inedito, è un'epistola metrica a certo il popolo, morto il legato pontificio,
Ambrogio per congratularsi seco di gittò di seggio i nobili e li sostitui
avere felicemente compiuto un viaggio con plebei e il 25 maggio atterrò la
marittimo; si legge a c. 19 в del cod. fortezza di Galliera; cf. GHIRARDACCI,
Laur. Strozz. 92. Il secondo, pub- op. cit. II, 587.
blicato da A. Miola di sul cod. VII, Chiamo Bartolomeo « del reame di
E, 2 della Nazionale di Napoli nel- <<<Puglia », perchè egli stesso amava
l'Arch. stor. per le prov. napolit. V, 400, indicarsi così : « Me tibi qui misit>> (è
sebben più breve, è però d'interesse il carme che parla; cod. Laur. Strozz .
maggiore. Il poeta, dirigendosi « ad 92, c. 20 B) « cui nomen Bartholo-
<<viros clarissimos ancianos inclite <<<meus Apulus edixit : fer dignis
<< Bononie », celebra con esso un moto <<<<oscula plantis ». E i versi ai Bo-
popolare che, abbattuta la tirannide, lognesi son sottoscritti : << Per servu-
onde la città era oppressa, aveva ricon- «lum vestrum quamvis thenuem
dotta questa a stato libero, e profetizza << Barth . de regno Apulie ».
ai suoi ospiti giorni più lieti. Volle ilRispetto al tempo in cui l'epistola
Miola che codesti versi spettassero al presente fu dettata nulla possiamo dir
1402 0 al 1403, « allorchè vinto Gio- di preciso ; ad assegnarla al 1392 ci
<<vanni Bentivoglio mercè l'aiuto del ha consigliato il luogo ch'essa occupa
« duca di Milano e sottrattasi Bologna nel codice e l'allusione che il S. fa
<< a quella tirannia, parve per poco alla sua età piuttosto avanzata.
<<restituita a se stessa, ma per ricadere (1) Questo carme oggi non si rin-
<< poi subito in potere dei Visconti ; o viene.
DI COLUCCIO SALUTATI . 345

laudibus non fuisses. volo quidem quod amodo facessas a com- lo prega di aste-
nersi dalle suelodi;
mendationibus, que, si vere sunt, inflant; si false, ruborem incu-
tiunt. vale, et doceas me velim quid sit modus specificus et rimenti
e gli chiede schia-ai
intorno
modi significan-
formalis verbi, taliter exponens, quod intelligam plane quid «di».
5 dicas, et a quo modo essendi sumptus sit michi tuis rationibus
innotescat (1). nunquam enim, ut vera loquar, taliter intellexi,
quin ingens michi dubitationis scrupulus remaneret. iterum vale.
Florentie, decimoseptimo kalend. sextilis.

Magistro Bartolomeo de Regno (2) .


10
Apule, doctorum trivii lingueque latine,
Bartolomee, decus, nostras cur afficis aures Rimprovera al-
I'amico di aver
Laudibus et docto celebras mea nomina versu ? tessuto il suo elo-
gio
Non pudet aut Phebum clausoque Helicone sorores
Excire Aonias aut numina sacra bicornis

1. MZ facesses 2-3. N¹ innuunt 4. N plane intell.

(1) II Mehus, per uno strano abba- ex cod. bibl. abbat. Florentinae mona-
glio, ha creduto che il S. chiedesse a chorum s. Benedicti, che P. L. Galletti,
Bartolomeo ragguagli sull' avverbio frate della Badia di Firenze, trasmise
« taliter », e scrive quindi in fronte allo Zaccaria per arricchirne il sopra
all'epistola : « Quaerit quid taliter ricordato suo libro (p. 338-342). Nel-
<<<significet »; quasichè fosse possibile l'avvertenza preliminare afferma il
neppur immaginare che il S. facesse benedettino che il codice della Badia,
domande così puerili! Egli invece di cui egli s'era valso (già 2618,
bramava schiarimenti sui « modi si- ora Laur. Conv. Soppr. 79) , aveva
« gnificandi », cioè a dire sui principi appartenuto al S. stesso ed anzi com-
della costruzione, variamente esposti prendeva « in postremis ... paginis
e considerati dai grammatici medievali « peculiaria quaedam ipsius Colucii
(cf. THUROT, Notic. cit. p. 223 sgg.) ; « manuque sua exarata » . A mio
ma in maniera così oscura che Gar- avviso invece, non già l'intero codice,
gantua, come finge il Rabelais in quel quale lo regalo alla biblioteca della
capitolo del suo libro ch'è tutto una Badia a mezzo il secolo xv all'incirca
satira dell' insegnamento scolastico Antonio Corbinelli, ma forse solo una
quale ancor s'impartiva a que' tempi, porzione di esso (cc. 61-109) fe' parte
<<
prouvoit sus ses doigts à sa mère, que della libreria del S .; nè di mano di costui
<<<de modis significandi non erat è veruna delle scritture che il codice
<scientia » (Gargantua, chap. XIV). racchiude (e quindi neppur la presente
(2) Quest'epistola fu stampata fra i epistola, che occupa le cc. 96 A-98 A),
Lini Colucii Pierii Salutati cancellarii sebbene in molti luoghi ricorrano cor-
florentini carmina eruta nunc primum rezioni e postille di suo pugno.
22
Coluccio Salutati, II.
346 EPISTOLARIO

Parnasi et liquidas Aganippes fontibus undas,


con eccessiva am-
mirazione.
Dum me indigna canis, turbare ? aut somnia mira
Fingere, que melius possint insomnia dici ?
Quid michi cum Phebo ? quid cum Cicerone ? quid, inquam,
In me laudandum, vir facundissime, cernis ? 5
Se egli gode di An quia iocundo strepitu fors publica currant,
qualche fama,
Si qua dedi, tantas in me componere laudes
questa è dovuta
alle sue elevate Esse putas dignum? sed rerum pondera tolle,
mansioni.
Quas fecunda trahit secum natura capacis
Materie, nostrum tibi quid restabit ? et illa 10

Que res ipsa dabat, que nostra inscitia liquit


Vel que forte minus docte tractavimus, oro,
Tecum paulisper meditere et rite videbis
Nil me vel laudis minimum de iure mereri.
Nobile è la ma-
teria di cui scrive; Attollit speciosa quidem seseque stilumque 15
essa quindi rende
sublime il suo stile Materies ac magna placent et pulcra nitescunt,
Si qua canas ; quanvis rebus facundia desit.
Adde quod inventis debetur gloria, que nos
Ante fugit : veniunt etenim coniuncta paratu
ed opera ciò che
il suo ingegno non
Divite sponte sua quecunque iubemus, ut omnem 20

farebbe.
Constet abesse meum, si qua est fama, laborem .
Sentio, nec fallor, quam sit michi crassa Minerva,
Quamque hebes ingenium, quamque hec sermone pedestri
Nunc michi metra fluant; cur musas, curque fatigas
Ex Helicone trahens michi claro carmine Phebum ? 25
Se Bartolomeo
vuole, evochi A- Somnia finge tibi divumque oracula rebus
pollo e le Muse a
proprio profitto. Finge tuis vigilans, divumque fruare quiescens
Alloquio et pulcer dicenti aspiret Apollo.
Ipse tibi det, docte, liram: tibi, docte, novena
Thespiades, divina cohors, dent munera muse (1) . 30

4. Z quod cum Cic. 6. quia] Z que 10. Cod. quid tibi quid; ma il primo quid
cancellato. Z quis 19. etenim] Zet eius

(1) Fin dal 1374 il S. si era pro- « nuovo commento » doveva trovar
posto di dar fuori un'interpretazione luogo nel carme destinato a deplo-
del mito delle Muse, la quale s'allon- rare la morte di F. Petrarca ; cf. lib . III,
tanasse dalle tradizionali ; e questo epp. xvIIIe xxv; I, 201, 225. Ma, ri-
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 347

Eloquium det Nisa tibi, det carmina Bacchus, Da quelle divi-


nità conseguirà la
sapienza ;
Det Clarius mentem Cirrhe de vertice Phebus,
Effluat unde tibi vatum sapientia dives.
Det tibi sublimis de celi culmine vocum daCalliope cosi le
cognizioni musi-
cali;
5 Calliopea decus gravibusque retardet acuta,
Dissonaque harmonico necnon et consona nexu
Coniungat placide, verborum pondera librans ( 1).

5. Cod. Calpea; le lettere io in interlinea; in margine : Caliope Musica

masto il carme interrotto, sospese il di Fabio Planciade Fulgenzio che le


nostro l'esecuzione del suo disegno, Muse siano in pari tempo « modi do-
finchè non gli presentò occasione di << ctrinae et scientiae », pure nell'affi-
riprenderla l'epistola del Pugliese,dove dar a ciascuna di esse la parte che le
a fargli onore erano, sembra, evo- compete e nel ritrovarne la ragione
cate le Muse. Qui infatti esse ap- nell'etimologia del nome assegnatole,
paiono raggruppate dal S. in ordine sostituisce spesso alle bizzarre elucu-
diverso dal consueto, e di più con brazioni del vecchio mitografo, pro-
attribuzioni ben dissimili da quelle poste non meno arbitrarie, ma prima
che l'antichità loro conferiva e che di lui sconosciute ; cf. F. P. FULGENTII
sulla fede di componimenti divulga- Mytholog. lib. I, cap. XIV inAuctores my-
tissimi nel medio evo (quali a cagion thographi latini, Lugduni Batav., 1742,
d'esempio i Versus de VIIII Musis, giu- pp. 640-44 е І. ВоCATII Geneal. Deor.
dicati or fattura di Catone, ora d'Au- lib. XI, сар. 1, Basileae, MDXXXII,
sonio, ma soliti a correr generalmente p. 269 sg. Per ultimo, cosa non ten-
ne' mss . senza nome d'autore ; cf. Poe- tata neppure da Dante (Convito, II,
tae lat. min., ed. Baehrens, III, xxxv, XIV-xv), il S. identifica le Muse colle
p. 243 ; AUSON. Edyll. XX ; Notic. et discipline del trivio e del quadrivio.
extr. des mss . XXIX, par. II, p . 200 Questo complicato insieme di alle-
sg. &c.) si continuava a dar loro an- gorie e di simboli riesce a volte pa-
che nel secolo XIV . Se da una parte recchio oscuro ; ma per buona sorte
il S. si accorda con Macrobio e meglio in uno zibaldone di scritture mitolo-
con Marciano Capella nel riconoscere giche e storiche del secolo xv (cod.
nelle Muse simboleggiati i musici con- Magliab . VIII, 10, 1445, c. 36A) ci è
centi delle otto sfere celesti, a cui si avvenuto di rinvenire una dissertazion-
aggiunge il suono proveniente dalla cella del S. sulle Muse, che si direbbe
terra (cf. M. MACROBII In Somn. Scip . dettata a bella posta per servir di com-
comm. lib. II, cap. III; MARC. Capel- mento a questo carme. Noi la ripro-
LAE De nupt. Phil. atq. Merc. lib. I, durremo a brani nelle note seguenti.
cap. xxvIII ed il commento di Remigio (1) « Caliope quasi calos pho-
citato dal III mitografo Vaticano in « nos , idest bona sonoritas. et quo-
<<niam omnis celestis armonia in octa-
MAI, Classic. auctor. III, 228 sgg ); egli
però si allontana dal secondo, asse- <<<vaspera et septem subditis circulis for-
gnando a talune fra le Muse de' celi <<mari creditur, eam in octava ponere
diversi da quelli in cui Marciano le <<spera non videturincongruum. quam
colloca. E se fa propria la opinione <<convenire musice nemo dubitave
346 EPISTO
LARIO

con eccessiva am-


Parnasi et liquidas Aganippes fontibus undas,
mirazione.
Dum me indigna canis, turbare ?
Fingere, que melius possint insomnauiat disocimn
? ia mira
Quid michi cum Phebo ? quid cum Cicerone ? quid, inquam,
Se egli gode di
In me laudandum, vir facundissime, cernis ?
qualche fama,
An quia iocundo strepitu fors publica currant,
questa è dovuta
alle su elevat
Si qua dedi, tantas in me componere laudes 5
e e
mansioni. Esse putas dignum ? sed rerum pondera tolle,
Quas fecunda trahit secum natura capacis
Materie, nostrum tibi quid restabit ?
Que res ipsa dabat, que nostra inscitiaet liilqulait 10
Vel que forte minus docte tractavimus, oro,
Tecum paulisper meditere et rite videbis
Nobile è la ma- Nil me vel laudis minimum de iure mereri .
teria di cui scrive;
essa quindi rende Attollit speciosa quidem seseque stilumque
sublime il suo stile
Materies ac magna placent et pulcra nitescunt,
Si qua canas ; quanvis rebus facundia desit. 15

Adde quod inventis debetur gloria, que nos


ed opera ciò che
Ante fugit: veniunt etenim coniuncta paratu
il suo ingegno non
farebbe. Divite sponte sua quecunque iubemus, ut omnem
Constet abesse meum, si qua est fama, laborem.
20
Sentio, nec fallor, quam sit michi crassa Minerva,
Quamque hebes ingenium, quamque hec sermone pedestri
Nunc michi metra fluant; cur musas, curque fatigas
Se Bartolomeo
Ex Helicone trahens michi claro carmine Phebum ?
vuole, evochi A-
pollo e le Muse a Somnia finge tibi divumque oracula rebus
proprio profitto.
Finge tuis vigilans, divumque fruare quiescens 25

Alloquio et pulcer dicenti aspiret Apollo .


Ipse tibi det, docte, liram: tibi, docte, novena
Thespiades, divina cohors, dent munera muse (1).

4. Z quod cum Cic. 30


cancellato . 6. quia] Z que
Z quis 10. Cod. quid tibi quid; ma il primo quid
19. etenim] Zet eius

(1) Fin dal 1374 il S. si era pro-


posto di dar fuori un'interpretazione « nuovo commento » doveva trovar
del mito delle Muse, la quale s'allon- luogo nel carme destinato a deplo-
tanasse dalle tradizionali; e questo rare la morte di F. Petrarca ; cf. lib . III,
epp. XVIII e XXV ; 1, 201, 225. Ma, ri-
DI COLUCCIO SALUTATI . 347

Eloquium det Nisa tibi, det carmina Bacchus, Da quelle divi-


nità conseguirà la
Det Clarius mentem Cirrhe de vertice Phebus, sapienza ;

Effluat unde tibi vatum sapientia dives.


Det tibi sublimis de celi culmine vocum da Calliope cosi le
cognizioni musi-
cali;
5 Calliopea decus gravibusque retardet acuta,
Dissonaque harmonico necnon et consona nexu
Coniungat placide, verborum pondera librans (1).

5. Cod. Calpea ; le lettere io in interlinea ; in margine: Caliope Musica

masto il carme interrotto, sospese il di Fabio Planciade Fulgenzio che le


nostro l'esecuzione del suo disegno, Muse siano in pari tempo « modi do-
finchè non gli presentò occasione di <<ctrinae et scientiae », pure nell'affi-
riprenderla l'epistoladelPugliese,dove dar a ciascuna di esse la parte che le
a fargli onore erano, sembra, evo- compete e nel ritrovarne la ragione
cate le Muse. Qui infatti esse ap- nell'etimologia del nome assegnatole,
paiono raggruppate dal S. in ordine sostituisce spesso alle bizzarre elucu-
diverso dal consucto, e di più con brazioni del vecchio mitografo, pro-
attribuzioni ben dissimili da quelle poste non meno arbitrarie, ma prima
che l'antichità loro conferiva e che di lui sconosciute; cf. F. P. FULGENTII
sulla fede di componimenti divulga- Mytholog. lib. I, cap. XIV in Auctores my-
tissimi nel medio evo (quali a cagion thographi latini, Lugduni Batav., 1742,
d'esempio i Versus de VIIII Musis, giu- pp. 640-44 e I. BOCATII Geneal. Deor.
dicati or fattura di Catone, ora d'Au- lib. XI, cap. II, Basileae, MDXXXII,
sonio, ma soliti a correr generalmente p. 269 sg. Per ultimo, cosa non ten-
ne' mss . senza nome d'autore; cf. Poe- tata neppure da Dante (Convito, II,
tae lat. min., ed. Baehrens, III, xxxv, XIV-XV), il S. identifica le Muse colle
p. 243 ; AUSON. Edyll. XX ; Notic. et discipline del trivio e del quadrivio.
extr. des mss. XXIX, par. II, p. 200 Questo complicato insieme di alle-
sg. &c.) si continuava a dar loro an- gorie e di simboli riesce a volte pa-
che nel secolo xiv. Se da una parte recchio oscuro; ma per buona sorte
il S. si accorda con Macrobio e meglio in uno zibaldone di scritture mitolo-
con Marciano Capella nel riconoscere giche e storiche del secolo xv (cod.
nelle Muse simboleggiati i musici con- Magliab. VIII, 10, 1.445, с. 36 A) ci è
centi delle otto sfere celesti, a cui si avvenuto di rinvenire una dissertazion-
aggiunge il suono proveniente dalla cella del S. sulle Muse, che si direbbe
terra (cf. M. MACROBII In Somn. Scip. dettata a bella posta per servir di com-
comm. lib. II, cap. III ; MARC. CAPEL- mento a questo carme. Noi la ripro-
LAE De nupt. Phil. atq. Merc. lib. I, durremo a brani nelle note seguenti.
cap. xxvIII ed il commento di Remigio (1) « Caliope quasi calos pho-
citato dal III mitografo Vaticano in << «nos , idest bona sonoritas. et quo-
MAI, Classic. auctor. III, 228 sgg ) ; egli «niam omnis celestis armonia in octa-
però si allontana dal secondo, asse- « vaspera et septem subditis circulis for-
gnando a talune fra le Muse de' celi «mari creditur, eam in octava ponere
diversi da quelli in cui Marciano le <<spera non videturincongruum. quam
colloca. E se fa propria la opinione <<convenire musice nemo dubitave
346 EPISTOLARIO

Parnasi et liquidas Aganippes fontibus undas,


con eccessiva am-
mirazione.
Dum me indigna canis, turbare ? aut somnia mira
Fingere, que melius possint insomnia dici ?
Quid michi cum Phebo ? quid cum Cicerone ? quid, inquam,
In me laudandum, vir facundissime, cernis ? S
Se egli gode di
qualche fama,
An quia iocundo strepitu fors publica currant,
Si qua dedi, tantas in me componere laudes
questa è dovuta
alle sue elevate Esse putas dignum? sed rerum pondera tolle,
mansioni.
Quas fecunda trahit secum natura capacis
Materie, nostrum tibi quid restabit ? et illa 10

Que res ipsa dabat, que nostra inscitia liquit


Vel que forte minus docte tractavimus, oro,
Tecum paulisper meditere et rite videbis
Nil me vel laudis minimum de iure mereri.
Nobile è la ma-
teria di cui scrive;
Attollit speciosa quidem seseque stilumque 15
essa quindi rende
sublime il suo stile Materies ac magna placent et pulcra nitescunt,
Si qua canas ; quanvis rebus facundia desit.
Adde quod inventis debetur gloria, que nos
Ante fugit : veniunt etenim coniuncta paratu
ed opera ciò che 20
il suo ingegno non Divite sponte sua quecunque iubemus, ut omnem
farebbe.
Constet abesse meum, si qua est fama, laborem.
Sentio, nec fallor, quam sit michi crassa Minerva,
Quamque hebes ingenium, quamque hec sermone pedestri
Nunc michi metra fluant; cur musas, curque fatigas
Ex Helicone trahens michi claro carmine Phebum ? 25
Se Bartolomeo
vuole, evochi A- Somnia finge tibi divumque oracula rebus
pollo e le Muse a
proprio profitto. Finge tuis vigilans, divumque fruare quiescens
Alloquio et pulcer dicenti aspiret Apollo.
Ipse tibi det, docte, liram: tibi, docte, novena
Thespiades, divina cohors, dent munera muse (1). 30

4. Z quod cum Cic . 6. quia] Z que 10. Cod. quid tibi quid; ma il primo quid
cancellato. Z quis 19. etenim] Z et eius

(1) Fin dal 1374 il S. si era pro- « nuovo commento >>>> doveva trovar
posto di dar fuori un'interpretazione luogo nel carme destinato a deplo-
del mito delle Muse, la quale s'allon- rare la morte di F. Petrarca ; cf. lib. III,
tanasse dalle tradizionali ; e questo epp. XVIIIe xxv ; I, 201, 225. Ma, ri-
DI COLUCCIO SALUTATI . 347

Da quelle divi-
Eloquium det Nisa tibi, det carmina Bacchus, nità conseguirà la
sapienza ;
Det Clarius mentem Cirrhe de vertice Phebus,
Effluat unde tibi vatum sapientia dives.
Det tibi sublimis de celi culmine vocum da Calliope cosi le
cognizioni musi-
cali;
S Calliopea decus gravibusque retardet acuta,
Dissonaque harmonico necnon et consona nexu
Coniungat placide, verborum pondera librans (1).

5. Cod. Calpea ; le lettere io in interlinea ; in margine : Caliope Musica

masto il carme interrotto, sospese il di Fabio Planciade Fulgenzio che le


nostro l'esecuzione del suo disegno, Muse siano in pari tempo « modi do-
finchè non gli presentò occasione di <<<ctrinae et scientiae », pure nell'affi-
riprenderla l'epistoladel Pugliese,dove dar a ciascuna di esse la parte che le
a fargli onore erano, sembra, evo- compete e nel ritrovarne la ragione
cate le Muse. Qui infatti esse ap- nell'etimologia del nome assegnatole,
paiono raggruppate dal S. in ordine sostituisce spesso alle bizzarre elucu-
diverso dal consueto, e di più con brazioni del vecchio mitografo, pro-
attribuzioni ben dissimili da quelle poste non meno arbitrarie, ma prima
che l'antichità loro conferiva e che di lui sconosciute ; cf. F. P. FULGENTII
sulla fede di componimenti divulga- Mytholog. lib. I, cap. xiv in Auctores my-
tissimi nel medio evo (quali a cagion thographi latini, Lugduni Batav., 1742,
d'esempio i Versus de VIIII Musis, giu- pp. 640-44 e I. BOCATII Geneal. Deor.
dicati or fattura di Catone, ora d'Au- lib. XI, cap. 11, Basileae, MDXXXII,
sonio, ma soliti a correr generalmente p. 269 sg. Per ultimo, cosa non ten-
ne' mss. senza nome d'autore ; cf. Poe- tata neppure da Dante (Convito, II,
tae lat. min., ed. Baehrens, III, xxxv, XIV-XV), il S. identifica le Muse colle
p. 243; AUSON. Edyll. XX ; Notic. et discipline del trivio e del quadrivio.
extr. des mss. XXIX, par. II, p. 200 Questo complicato insieme di alle-
sg. &c.) si continuava a dar loro an- gorie e di simboli riesce a volte pa-
che nel secolo xiv. Se da una parte recchio oscuro; ma per buona sorte
il S. si accorda con Macrobio e meglio in uno zibaldone di scritture mitolo-
con Marciano Capella nel riconoscere giche e storiche del secolo xv (cod.
nelle Muse simboleggiati i musici con- Magliab . VIII, 10, 1445, c. 36 A) ci è
centi delle otto sfere celesti, a cui si avvenuto di rinvenire una dissertazion-
aggiunge il suono proveniente dalla cella del S. sulleMuse, che si direbbe
terra (cf. M. MACROBII In Somn. Scip. dettata a bella posta per servir di com-
comm. lib. II, cap. III ; MARC. Capel- mento a questo carme. Noi la ripro-
LAE De nupt. Phil. atq. Merc. lib. I, durremo a brani nelle note seguenti.
cap. xxviii ed il commento di Remigio (1) « Caliope quasi calos pho-
citato dal III mitografo Vaticano in «nos , idest bona sonoritas. et quo-
MAL, Classic. auctor. III, 228 sgg ) ; egli « niam omnis celestis armonia in octa-
però si allontana dal secondo, asse- « vaspera etseptem subditis circulis for-
gnando a talune fra le Muse de' celi «mari creditur, eam in octava ponere
diversi da quelli in cui Marciano le <<spera non videturincongruum. quam
colloca. E se fa propria la opinione « convenire musice nemo dubitave
348 EPISTOLARIO

da Polimnia le ma-
tematiche;
Altera Saturno coniuncta Polymnia regi
Te doceat numeros varia ratione fluentes ;
Dividat hos iungatque alios aliisque recidens
Detrahat inque vices geminos multiplicet; unum
In semet cubicas aliasque indagine longa 5

Radices querat; hos comparet atque duorum


Inveniat medium, rerumque exordia tradat (1),
Erato gl'insegnerà
la geometria; Ex numeris adhibens, qui mystica queque figurent,
Martia de solidis clara ratione requirens
10
Corporibus quantum, cui punctus, linea, cuique
Lata superficies famulantur dogmate certo,
De simili similes Erato (2) metita recessus,
Astrolabi doceat pedibus ascendere celum ;
Et doceat stelle quo distent, quoque vicissim
Sidera sideribus spacio dirimente recedant; 15

Quique situs superos gradus atque minutia sistat,


Euterpe l'ultima
disciplina del qua- Ut putat inveniens, Euterpi serviat. hecque,
drivio, cioè l'astro-
logia, ma ristretta Ultima quadrivii, tete ad celestia vertens,
alla cognizion dei
fenomeni celesti , Cum Iove iuncta suo totum consideret orbem ;

1. Cod. Polimia e in margine : Polimia Arithmetica 8. Z figuret 12. Cod. in


margine : Erato Geometria 13-14. Z fa di due versi un solo : Astrolabi doceat
stelle quo distent etc. 17. Cod. Z Euterpe

<<rit >> ; cod. Magliab. с. 36 в. Così fa- <<ad metienda corpora tota dirigitur
cendo il S. segue MACROBIO, loc. cit.; <<<et maxime solida. quantum enim
MARCIANO invece, loc. cit., dice Cal- <<ad terram attinet, prima et maxima
liope « orbem complexa Cyllenium » . << dissensio de quantitate est. cumquê
(1) « Polimia a polis , plura- <<pro tuendis aut ampliandis finibus
<<litas, dicta est. quam in orbe Sa- << precipue bella gerantur, in Martis
<< turni ponere dignum est, quem « circulo locanda videtur » ; cod. Ma-
<< cronon , idest tempus, putavit gliab. c. 36 A. « Erato ingressa Mar-
< gentilitas; et ob id fabulati sunt eum << tium [circulum] modulatur » dice
« filiorum voratorem, quoniam quic- anche MARCIANO. Ma la strana eti-
<<quid in tempore gignitur in tempore mologia del S. non trova riscontri ;
<< moritur. et quoniam tempus nume- Fulgenzio deriva Erato da « εὔρων
<< rando procedit optime arithmeti- « ὅμοιον » ; « Εx simili simile que re-
■ cam deputamus eidem, que de nume- << perit hec Erato sit » , si legge anche
<<ris tractat » ; cod. Magliab. c. 36 B. in un epigramma sulle Muse che co-
(2) « Erato non inconvenienter mincia: « Euterpe bona » (cod. Ma-
<<creditur geometria , quasi eri- gliab . c. 34 B) ed è in parte attinto
« ston , idest lux de terra, quia ea da Fulgenzio.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 349

Describensque vagos ignes, stellasque manentes


Ac motus varios natosque ad dira cometes,
Te doceat gemina quecunque reductus ab artho
Equator paribus distinguens partibus arcem
S Etheream per signa meet punctosque polorum ;
Ut penetrent gemini gemina regione colubri,
Utque secet primus ioviali a piscibus astro
Frixei pecoris ducta vertigine sidus .
Atque libre chelis Astree virginis ignes ;
10
Utque hic et equator spargant parinoctia mundo ;
Alter ut Herculei signans primordia cancri,
Hinc geminos linquens, illinc Chirona bimembrem,
Alternis vicibus noctesque diesque remittat;
Quod signum et qualis iungat fortuna planetas,
15 Quis celi medium teneat, quis surgat ab ortu ;
Quis cadat, occiduas preceps mergendus in undas,
Quemve premat moles ime sub tartara terre,
Quo signo exultent et quo dominentur et in quo
Plusve minusve queant et quo ceu capta ligentur
20
Mancipia, et nunquid hostili an fronte benigna
Se simul aspiciant, et quo dominante novetur
Annus, et obsessum nigra statione planetam
Quis gradus excipiat vel si puteale barathrum
Implicet, ac multa que non est cura referre (1) .
25 nongià presuntuo-
Et tamen hec inter nullus tibi suadet auctor, samenterivolta alla
vana indagine del
Ut ventura putes celi ratione notari ; futuro.

3. Cod. recursus cancell. 13. Nel cod. que a dies fu aggiunto dopo. 22. Z obses sum

(1) « Euterpe Iovis circulum <<<creditur, ab eu , bonumet tropos ,


* iuxta nostra possidet inventa, qui <<conversio; quoniam per hanc bene
« maximus est siderum moderator. ex <<<
vel ad bona noster animus con-
« quo eum deum deorum finxit anti- « vertatur. et cum astrologia de in-
«quitas, a quo regnandi desiderium « feris nos ad celum convertat, optime
mutuari descendentes animas tradi- <<<huic Musarum deputatur » ; cod.
«derunt. quod cum deorum putarent Magliab. c. 36 a. L'erronea etimo-
« et celeste quiddam, non cupiditate et logia da « τρέπω » data qui dal S.
« ambitione, sed bonitate animis insi- non trova, ch'io sappia, riscontro in
« tum, non immerito Euterpe continere altri scrittori.
350 EPISTOLARIO

Nam Deus omnipotens a summo culmine rerum


Principia et causas decretis finibus urget,
Dirigit et medio, si vult, suspendit in actu,
Ut nil cuncta queant, nisi quod permiserit ipse.
Infima, que terras et stagna liquentia gaudet 5

Incolere et circum florentia prata vagari,


Talia a sua volta

potrà accrescergli Alite vecta suo cygnoque canente, Thalia


lanatural capacità
dell'intelletto; Inserat ingenii radices, semina, plantas (1) :
Clio apprendergli
la grammatica ; Altera, iam Phebes celique volumina Clio
Celsior attingens, fame melioris amore 10

Pectora succendat sermonis congrua tractans.


Hec doceat plene quo fonte et origine nobis
Rerum signa fluant et que totiformia vocum
Corpora coniungant varientque elementa noteque,
Quaque simul coeant ratione et federe verba (2). 15
Melpomene la lo-
gica; Tertia Melpomene, Stilbonti iuncta, per omnes
Discurrens artes, subtili indagine verum

7. Cod. in margine : Talya Ingenium na (sic; naturale ?) 9. Cod. in margine : Clyo


Grammatica 10. Cod. attigens 11. Z succedat Cod. tranctans 14. Z coniungat
16. Cod. in margine : Melpomene Logica

(1) « Talya , quoniam eam Martia- (2) « Clio a cleos grece, latine
« lis [sic ; cf. MARC. CAPELLA, op . cit. << gloria . nam mentes, quibus Talia,
« I, XXVIII] extra celum ponit, cigno << de qua post dicetur, virtutum se-
<<<vectam circum humorem, flumina << mina credit, fama et gloria accen-
<<videlicet, lacus et maria, quasi ger- <<duntur; eaque clepit , idest fura-
<<minum positionem, in qua nihil de <<tur homines a rebus corruptibilibus
<<prisca traditione detrahimus, in hac << ad eterna ; unde etiam dicta Clio ,
<<<elementorum graviorum regione ver- << quasi cleo , dempta littera p, idest
<<satur, quia hic animi, qui in virtutes <<<furatrix. huic deputari potest gram-
<<<crescere dicuntur et germinare, ex- <<matica , que est ianua scientiarum .
<<<ploso reminiscendi miraculo, dum <<<hanc etiam non incongrue in lune
<< in nobis perficiuntur, conversantur. <<primo celorum circulo ponimus,
<<hanc igitur nihil aliud quam ingenii « quoniam ea est primum corpus ce-
<<aptitudinem, quam ex corporis com- << leste, quod nos trahit ad superno-
<<<<plexione videmur habere, intelli- <<rum contemplationem. que ita con-
<<<gendum relinquo >> ; cod. Magliab. <<veniunt, nam fama alieno resplendet
с. 36 в. Anche FULGENZIO, op. cit., << preconio, luna alieno lucet lumine ;
trova simboleggiata da Talia la « capa- << et ipsa grammatica res est obscura,
<<cità dell' intelletto », « quasi dicatur <<nisi aliarum scientiarum iubare lu-
« τιθεὶς θάλειαν, idest ponens germina ». <<<minetur » ; cod. Magliab . c. 36 A.
DI COLUCCIO SALUTATI . 351

Querat et obductas fallaci tegmine nubes


Lumine doctrine et certa ratione resolvens
Edoceat tete in vocalia verba coire (1) .
ed Urania la ret-
Post has Uranie, Cypridis vernacula dive, torica,

S Cum Cicerone suo nostris affectibus ignes


Aggenerando novos, cui parent rostra forumque,
Curia, plebs, populus, necnon, sacer ordo, senatus,
Te doceat mire disponere viribus artis
Humanas mentes et quo traducier horrent
10 Flectere mutatas et iam retinere volentes
Vilibus attentos inter primordia rebus
Obscuris dociles animos et turpibus ira
Ferventes, placidos dicendo reddere, necnon
Si fuerint aliis ad se transferre faventes (2).
15 Arbitra iudicii radians Apollinis orbe
Maxima Terpsichore divina humanaque pleno Tersicore a sua
volta gli svelerà i
Pectore discutiens, mediansque hinc inde sorores segreti della filo-
soha

Et volitans super, sensus ac corpora simplex


Querere subtili doceat te dogmate verum,
20
Atque et ad ipsius rationes entis et esse

4. Cod. in margine : Urania Rethorica 8. Z iuribus 16. Cod. in margine :


Thersicore Sapientia 18. Z supra 19. Z versum

(1) Melpomene iuxta traditio- Melpomene vale infatti quanto « με-


<<nem antiquorum meditatio est in- « λετὴν ποιουμένη, idest meditationem
« quieta. si quis autem nominis for- « faciens permanere ». A lei MAR-
«mam aspiciat, non absone dixerit CIANO, op. e loc. cit., assegna il cielo
<<Melpomene quasi melos phonos medio: <<<ubi sol flammanti mundum
«mene , dulcedinis sonore defectus. «lumine convenustat » .
« cuideputare logicam , que sermonis (2) « Uranie in tertio Veneris
« ornamenta non curans, in sola veri «celo locanda videtur. dicitur enim
« vestigatione versatur, cunctaque con- <<<Uranie quasi uros neos , idest
« siderans, non pace, sed lite gaudet, « ignis novus, quod nemo Veneris
<<non videtur indignum. hanc in se- « esse negat. huicque etiam retho-
«cundo celi Mercurii locamus, quod « ricam deputamus, que in accenden-
ille deus furum et mercatorum, sicut <dis animis tota versetur ; cod. Ma-
« logica, deceptionibus gaudent et non gliab. c. 36 A. Fulgenzio attribuisce
<< minus hec omnium interpres scien- tutt'altro ufficio ad Urania, a cui Mar-
• tiarum quam ille deorum » ; cod. Ma- ciano da come seggio il cielo stel-
gliab. c. 36A Per FULGENZIO, op. cit., lato.
352 EPISTOLARIO

Essendique modos manifesta luce venire (1).


ed iprincipi d'ogni Hec tibi demonstret quo queque scientia nixa est
scienza, cosi mo-
rale,
Principio et que vis sine corpore corpora nectet,
Quidque movet tantos tam puri corporis orbes.
Hec eadem fieri miranda indagine querens 5

Principia et causas rerum, loca, tempora, motus,


Mobilia et quidnam, si detur, inane resultet
Ac infinitum, si sit, que indigna sequantur,
f
Explicet, et prime te ducat ad ardua cause.
come naturale, Hec doceat supere quot sint vertiginis orbes : 10

Quid celum et qualen celis natura figuram


!
Indidit; unde trahunt, ut sint sine fine manentes,
Seu pure forme seu sint coniuncta fluenti
Corpora materie, et moveat quis spiritus ipsos ;
Hec anime vires, hec diffinire quid inter IS

Entia censeri queat optima forma caduci


Corporis et nunquid eterno tempore duret,
Arguat et monstret, si demonstrabile fors est,
Ut mutata suis cedant elementa vicissim
Formis, sique immixtis proprio serventur in esse, 20

Qua vi miscentur et, cum generatio fiat,


Quid sit corrumpens : expersque, an temporis instans
Temporis, an aliquid capiat perfectio forme et
In que compositum sese postrema resolvat;
Que vis ex imo terreque marisque profundo 25
Eliciat faciles liquidum turbare vapores
3. Z vectet 14. Cod. quid corretto in quis Z quid 20. Z inesse 24. Z
inque

(1) « Tersicore artium delecta- << planetarum medius omnium dictus


<< tio dicta est, in qua quoad nomen « est luminum moderator, sicut phi-
<<<nihil mutamus de traditionibus an- << losophia cunctarum scientiarum, in
<< tiquorum. hanc philosophie dica- << cuius spera ponitur >> ; cod. Magliab.
<<vimus, ad cuius perfectionem cuncte c. 36 A. Secondo FULGENZIO, op. e
<< famulantur artes, adeo quod hec loc. cit., Tersicore val quanto « dele-
<< quasi quidam omnium scientiarum << ctans instructionem » ; per MAR-
<<communis terminus videatur. solem CIANO, op. e loc. cit., « venerio asso-
<<sapientie deum voluerunt, qui etiam <<<ciatur auro » .
DI COLUCCIO SALUTATI . 353

Aera; quid pluvias spargat, quid grandine ventos


Misceat atque nives canas, canasque pruinas
Stringat et obductos candore superlinat agros;
Quid tonitrus densis excussos nubibus urget
S Asseclasque ignes et fulmina seva superbis
Turribus ac sextum sub terris impete summo
Non tactura pedem (1); quid celo crebra sereno
Sidera condenset, flammas ignesque caducos
Quid iubeat ruere, indoctum quo sidera vulgus
10 Autumat ex orbe astrifero convulsa moveri ;
Qualiter et radiis Phebus, cum nubis aquose
Iam rarescentis corpus penetratque feritque,
Adversa veniens regione per Iridis arcum
Describit varios, pluvia cedente, colores ;
15 Aut, cum densatur nec adhuc impervia nubes,
Venturos imbres ut picto nunciet arcu.
Qualiter et Phebe nimbose tempore noctis
Nubila discutiens, raram licet, efficit Irim;
Qualiter et miros circum sua sidera cyclos
20
Colligat in liquido media de luce sereno
Phebus et astrifere noctis per tempora Phebe ;
Milleque preterea miracula pulcra latentis
Nature, que nunc studio brevitatis omitto.
ed infine le norme
Hecque hominum doceat habitus, hec iura fidemque, necessarie a vivere
nell' umano con-
25 Quod decus officiis atque in quem vertere finem sorzio.

Que facimus deceat; tum formula que sit honesti


Explicet affectus; quid tempori congruat atque
Quid sibi, quidque domi patrieque, quid optima virtus
Exolvi iubeat, quo splendida vita nitescat
30 Lumine virtutum, nec deserat utile rebus.
Quid moror? hec mundi doceat quis conditor et quid
Credere de rerum supremo principe fas sit,
Quodque nefas recta sit relligione cavendum :
8. Cod. Z condensent 19.Z tua 24.Z hec que 25. Zquid 27. Cod. Z tempore

(1) Cf. PLIN. Nat. hist. II, LVI e lib. VI, ep. XXIIII, p. 233 di questo volume.
Coluccio Salutati, II . 23
354 EPISTOLARIO

Quisque hominis lapsus ; que sit reparatio, queve


Pena manet reprobos et gloria quanta beatos.
Tutto ciò leMu-
se potranno elar- Hec igitur muse et musis coniunctus Apollo
girgli
Te doceant; hec dona ferant, his serta mitramque
Plectentes circum crines et tempora ponant; 5

Hec tu perdoctus, si scis, vel forte docendus,


Si nescis, postquam fueris per cuncta peritus,
ed allora sarà ve-
ramente poeta. Tum vatum ascribi sacris, tum rite poeta
Incolaque Aonii nemoris patiare vocari.
Ma poichè niun 10
di questi doni è
toccato a Coluc-
Que cum cuncta scias me non novisse, quid instas
cio, Laudibus et vane musas Phebeaque fingis
Numina, vel Latii solum decus atque parentem
Eloquii Cicerona lares inquirere nostros ;
Donaque mira, togam sumptasque Helicone coronas
Tradere, que nosti me nullo iure mereri ? 15
egli respinge i
plausi dell'amico , Desine plura, precor, nec nostrum attollere nomen
di cui preferirebbe
le censure. Ulterius sit cura tibi; sed crimina mordax
Plus, michi crede, notans, quam ficta laude placebis. versi 201 .

XXIII .

AD ANTONIO LOSCHI (1). 20

[L¹, c. 106 A; G. DA SCHIO, Sulla vita e sugli scritti di A. Loschi vicentino ...
commentarii, Padova, 1858, doc. 1, pp. 155-157, da L¹ (2).]
Eloquentissimo viro Anthonio Lusco civi vicentino.
Firenze,
21 luglio 1392. AUDEO, dilectissime fili, quod, postquam habes Homerice
Si rallegra che
il Loschi pensi a
G translationem Iliados , licet horridam et incultam (3), co- 25
17. Cod. Z cura tibi tibi ; però il secondo tibi espunto nel cod. Vi ho sostituito sed

(1) Ricchi d'affetto, ma di critica, concittadino dal P. ANGIOLO GA-


d'erudizione e di accuratezza pove- BRIELLO DI SANTA MARIA nella Bi-
rissimi, sono i Commentari che sulla blioteca e storia di que' scrittori cosi
vita e gli scritti di A. Loschi vicentino, della città come del territ. di Vicenza &c.
uomo di lettere e di stato, pubblicò (Vicenza, MDCCLXXII, I, pp. ccxxII-LX),
del 1858 in Padova il conte GIOVANNI questo, che è forza dir pessimo libro,
DA SCHIO. Eppure, ove si eccettuino
i cenni dati intorno al suo insigne (2) (3) V. note 1 e 2 a p. 355.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 355

dar vesti poetiche


gitaveris ipsam excolere et heroico carmine divinum illud opus alla versione rozza
ed inculta del-
Latio tradere velis. ut, cum nobis solo nomine nota sit 1' Iliade;

Ilias Atti
Ebria veratro,

3. L¹ Accij Sch. Acci

resta il solo fonte, a cui si possano tizie della propria salute ; e, annun-
attingere notizie sull'umanista vicen- ziatagli la sua imminente partenza
tino. Niuna meraviglia dunque che alla volta di Pavia, gli chiese com-
i casi suoi mal si conoscano (cf. VOIGT, mendatizie atte a schiudergli (come
Die Wiederbeleb. 1, 505 ; CLOETTA, gli schiusero difatti) la reggia viscon-
Beiträge zur Litteraturgesch. des M. A. tea (cod. della Naz. di Parigi, Fonds
u. der Ren. II, 93) ; soprattutto i gio- lat. Nouv. acq. 1151 , c. 39 A : « An-
vanili, de' quali toccheremo noi adesso <<<tonii Lusci ad florentis eloquii et
quel tanto che, mentre giova a chia- <<gravitatis immense celeberrimum
rire l'origine dei rapporti del nostro <<<virum Collucium Pierium de Sti-
con lui, concorre insieme a dimo- « gnano »). Ora se tre soli anni fos-
strare quanto a torto il VOIGT (Über sero trascorsi dacchè il S. non aveva
die handschr. überlief. p. 58 sg.) abbia più uditoparlare del Loschi, ne avrebbe
assegnata anche quest'epistola, al pari egli scritto a Pasquino in termini che
delle precedenti a Pasquino, al 1390, accennano a ben maggiore intervallo ?
mentr'essa spetta indubbiamente al Dato invece che la presente appar-
1392, come il VIERTEL stesso (Fleck. tenga, come gli altri indizi confer-
Jahrb. cit. p. 243) già riconobbe. mano, al 1392, non farà stupore che
Nell'ep. xx di questo libro, scritta un quinquennio di silenzio sembrasse
il 4 luglio 1392, così dice il S. al molto lungo, anche più lungo di quel
Capelli: << Antonium Luscum, cuius, che realmente fosse, al S., il quale
<<ni fallor, ingenium et scientia de- amava avere frequentemente notizie
« bent iam tot annorum studio mira- de' suoi amici e ricever lettere da loro.
<<<biliter crevisse, salutes volo »; le (1) Per una di quelle confusioni
quali parole ci provano che il S. co- che gli sono abituali il DA SCHIO
nosceva da tempo il Loschi e che da (loc. cit.) chiama « Ambrosiano » il cod.
un pezzo mancava di sue notizie. Laurenziano ; ed ha tratto in errore
Or noi sappiamo dal Loschi mede- così anche il VOIGT ( Uber die handschr .
simo (lettera a Giovanni Tinti del überlief. p. 59, nota 2); cf. MENDELSSOHN,
25 ottobre 1406, ristampata in Arch. Weiteres zur überliefer. von Cic. Briefen
stor. per le Marche e l'Umbria, 1885, in Fleck. Jahrb. 1885, p. 853 , nota 15 .
II, 151 sg.) , ch' egli s'era recato (2) Si tratta certo (gli epiteti di cui
<<<adolescentulus » a Firenze a bella il S. la gratifica basterebbero a pro-
posta per aver a maestro Coluccio ; varlo) della versione fatta da Leonzio
ma che fu costretto ad allontanarsi Pilato, versione che il Loschi doveva
da lui, quando la rovina di Antonio aver letta e forse trascritta di sull'e-
della Scala lo privò di un potente semplare posseduto un tempo dal
protettore. Il Loschi lasciò dunque Petrarca e passato poi dalla reggia
Firenze nel 1387; ma alquanti mesi carrarese in quella di Pavia. Cf. DE
dopo, e precisamente nel marzo 1388, NOLHAC, Pétr. et l'humanisme, p. 347
egli scrisse al S. per dargli no- sgg. e anche p. 86.
356 EPISTOLARIO

ut noster Satyricus ait (1), vel Gnei Matii, cuius est medius ille
versiculus :
celerissimus advolat Hector ;

eiusdem nominis carmen (2), Ennianumque poema, quod de Per-


gamis loquens, ut testatur Macrobius (3), habuit : 5

Que neque Dardaniis campis potuere perire,


Nec dum capta capi ; nec dum combusta cremari (4);

et alia quedam, quorum obvia sunt in legendo fragmenta; surgat


hoc nostro tempore Ligur novus, qui non solum versiculum
unum aut plures eripiat Homero, quod gloriosum Maroni fuit 10
etiam inter emulorum latratus (s), sed totam Iliadem sibi vin-
dicet faciatque splendidissimo carmine de palliata togatam (6), imo
de exangui inornataque translatione excultissimum ornatumque
emente
lo esorta calda-
ad effettua- poema. quem laborem, iam a te conceptum et a me tibi, tuum
re si lodevole im- animum nesciente, persuasum, hortor totis affectibus amplectaris. 15
presa,

non enim sine quodam divino numine factum reor, quod tibi
Pierius hic calor inciderit, nullo prorsus hortante ; et ego te, tue
voluntatis inscius, hortatus sim ad id, quod iam animi consilio de-
crevisti (7). quod opus, crede michi, si iuvenibus nobis inno-
tuisset, ista me translatio tibi necnon et ceteris preripuisset, pul- 20
cerrimum factu ratus per tanti vatis orbitam ac vestigia proficisci.
nec te terreat insulsa nimis illa translatio, et quod nichil in ipsa
dandogli opportuni secundum verba suave sit. res velim, non verba consideres; illas
consigli sul modo
di eseguirla. oportet extollas et ornes et tum propriis, tum novatis verbis co-
1. L¹ gener Matilii Sch. gener Manlii 7. Sch. cum cum 18. Sch. sum 20. me]
i
Lm; ma la frase è ben oscura . 21. L¹ orbita Sch. per ac dà et

(1) PERS. Sat. I, 50-51 . cuparsi di Varrone.


(2) PRISC. Inst. VII, 57. Su Gneo Della corrispondenza corsa fra il S.
Mazio cf. TEUFFEL, op. cit. § 150, 2. ed il Vicentino si conosceva nel se-
(3) MACROB. Sat. VI, 1 . colo xv molto più di quanto oggi noi
(4) Cf. Ennianae poesis reliquiae, rec. possediamo (un'epistola del Loschi
J. VAHLEN, Leipzig, 1854, p. 54, al S., due di costui al Loschi) ; se
framm. III . merita fede il Pagliarini, quand' af-
(5) Cf. MACROB. Sat. V, III, 16. ferma che Antonio <<scripsit ... ad
(6) Cf. HORAT. Ep. II, III, 288. <<Collutium virum eloquentissimum
(7) Questo consiglio fu forse dato <<reipublicae florentinae cancellarium
dal S. in un' epistola precedente a <<<epistolas quamplurimas » ; Chronic.
questa ed andata smarrita, la stessa Vicent. urb. in cod. Ambros. A 131
in cui egli pregava il Loschi ad oc- sup. c. 194 A ; e cf. anche c. 145 A.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 357

mas talemque vocabulorum splendorem adicias, quod non inven-


tione solum, nonque sententiis, sed verbis etiam Homericum
illud, quod omnes cogitamus, exhibeas atque sones. hec leviter
facies, si tibi non placueris, si iam dicta conabere mutatis verbis
5 et ornatibus aliter enarrare, et demum eliges quod melius aut
optimum iudicabis, vel si ex omnibus colliges, ut divinius orna-
tiusque sonuerit. nunquam enim, si semel tantum dixeris, rerum
tuarum bonus iudex eris ; placent enim nobis cuncta que facimus.
sed si pluries idem et diversimode repetes, eris inter tua iudex
10 optimus et elector, presertim si moram adicies nec volueris esse
subitus iudicator. non etiam verbo verbum, sicut inquit Flaccus,
curabis reddere fidus
Interpres (1),
nec carmini carmen connumerare. denique cunctis debitam tribues
15 maiestatem, si soluta mutatis vel additis coniunctionibus nectes, si
frigidiuscula tum exclamationibus, tum interrogando, quasi qui-
busdam accendes igniculis ; si denique poteris, inventa commutans,
vel omittens aliquid aut addens, seriem efficere gratiorem; et de-
mum si primo nitaris tum magis propria, tum mage splendentia
20 vel sonora vocabula, quam interpres ille fecerit, et ea eadem ipsa
prosa non versibus in eandem sententiam adhibere. hec satis.
Ha scritto di
Nunc autem preter propositum iterum scribo Pasquino, pe- nuovo a Pasquino
tens ut semel aliquando respondeat. nec hoc contentus, biverbis rispondergli;
per esortarlo a

epistole sibi formulam dedi ; sufficit enim si scripserit : valeo ,


25 vale (2). quo cum in his duobus verbis nullum esse possit vel
e chiede al Loschi
loquendo periculum vel in scribendo labor, horteris ipsum, obsecro, che appoggi la sua
quod michi vel in tantulo morem gerat, ne videar omnino ne- preghiera.
glectus et spretus, nec omissus solummodo, sed despectus.
Attende con im-
Ceterum expecto Ciceronianas illas epistolas, tanquam divi- pazienza le epistole
30 num quoddam munus. ex quo te rogatum velim, ut exemplatos di Cicerone
quaternulos colligas; et si modus et facultas est, ordina sollici-
taque, ut michi per oratores nostros, qui istic sunt, ut aliquando
9. L¹ omette si 14. nec] L¹ nam 17. L¹ accedens Sch. accendis 19. L¹ splen-
dientia 25. Sch. omette in 30. Sch. pone un et dopo ut

(1) HORAT. Ep. II, III, 133-34. (2) Cf. l'ep. xXI di questo libro .
LARIO
358 EPISTO

meum saturetur desiderium, transmittantur (1), dici quidem non


potest quanta cum anxietate torquear expectando.
esiccome si è stu-
pitodi nonricever Miror, et non modicum, quod de Varrone nichil exploratum
notizieda lui del habeas nichilque rescripseris (2). rogavi super hoc, videns te ne-
Varrone, cosi ne
fatto domanda
anche Ruggeri gligentiorem, Roggerium Canem; non quod hanc procurationem 5
Cane.

a te transferam et illi, maioribus occupato, confidam; sed quo-


niam facilius poteris forte per ipsum, quam per te vel Pasqui-
num meum, quod expedit, impetrare (3). nec hoc negligas oro.
vale felix, carissime fili, et in maximum etatis nostre decus, si
fuerit vita comes et incepta non deseras, evasure. Florentie, 10
duodecimo kalend. sextilis.

4. Sch. nihil quae

(1) V. la nota 1 all'ep. xxi di que- del suo signore; e nella guerra scop-
sto libro, p. 340. piata fra la Chiesa, Firenze ed i Vi-
(2) Cf. l'ep. vu del lib. VIII. sconti sostenne una parte molto im-
(3) Seguendo il PELLINI, Historia portante a cagione della sua grande
di Perugia, par. I, p. 1178, A. GHE- intrinsichezza coll'Aguto; sicchè di
RARDI nelle note al Diario d'anonimo, lui si valsero largamente i Fiorentini ;
1
p. 330, afferma che Ruggieri « era <<cum ipsum solum noverimus », così
<<della nobile ed antica famiglia dei scrivean dessi 1'8 settembre 1375 a
<<<Ranieri>> di Perugia. Ma è questo Bernabò (R. Arch. di Stato in Firenze,
uh errore; chè Ruggieri discendeva Miss. reg. 15, c. IB), « cui ille solet
invece da quella stirpe de' Cani di Ca- <<<arcanos credere sensus quique viri
salmonferrato, da cui derivò anche il <<<molles aditus et tempora norit, ut
più famoso Facino (RICOTTI, Storia <<<pene Maronis utamur versiculis »

delle comp. di ventura in Italia, II, 218) : (VERG. Aen. IV, 423); cf. Oslo, Docu-
<<<Nobilis vir Rugerius filius nobilis menti diplom . I, 174-75, nn. CXVII-XVIII ;
<<<viri Adoazzi Canis de Casali Sancti GHERARDI, Diario d'anon. pp. 330,
<<Evasii Pedemontium » è desso in- 344, 492; TEMPLE- LEADER-MARCOTTI,
fatti chiamato in un atto del 7 otto- Giov. Acuto, pp. 71, 76, 90 &c. Dopo
bre 1375 pubblicato in TEMPLE-LEA- il 1377 ogni notizia di Ruggieri ci fa
DER-MARCOTTI, GiovanniAcuto, p. 268; per lungo tempo difetto. Forse l'a-
dove però per errore di copisti, non ver servito con troppo zelo Bernabò
so se vecchi o nuovi, « Sancti Evasii>>> Visconti gli nocque presso il succes-
è mutato in un inintelligibile « de sore di costui; tuttavia anche Gian
« Luagij ». Venuto in grazia di Ber- Galeazzo finì per valersi dell'opera sua,
nabò Visconti, forse dopo che Casale perchè del '91 lo mandò suo commis-
si era dato a lui il 14 novembre. 1370, sario a Genova affinchè ivi trattasse
mentre Facino combatteva da oscuro la pace coi Fiorentini (Miss. reg. 22,
gregario nelle compagnie di ventura, c 43B) e del '92 ambasciatore a Fi-
Ruggieri girava l'Italia in servigio renze; cf. le note all'ep.vII del lib.VIII.
Tav. L

colligavephendit.
Vale felix.et negotiadominifranaa me
pro quibus illuftafimo comunicamino Marchioni co າ
filio tuo farbo. facdurgas. fne qe qetua reputes. Etfremm
vale.Et geminimeri Donatii Apeninigenafalutato.pan
lulumqz Sabmum qui in manibz tus eft.dilige z fone .
Florentic deamo kat. Sextil'
Domino Marchrom .
Ju taan illuftiffime princeps zdomine metuendeveur
D ne nimis undereade me presumere da sublimitatis tue
magnitudine plus of ereat fpem bre. Nam liet tua bem
gnitas erga deuotionemeam taliter fit procluno q multa
zetepoſſim annferuritate sperme ponendus tamen im mo
dus eft nepetentem ultra congruat dignissima negatio
me repellat. Sed tandem meri pe considerano Langiffime
magnanimitates tuam excellere cinctio que poflèt mea puitas
poftulare memet hortatus fum utaliquando detega meum
optatum. Eftigitur miehi patruellno frater uxoromerdilert
anunculus decemfilhozni quosteo concedente ex ipa fufceptos
habeo.
Vir equidem profeſſione legumdaxtor in maximis of
fiaja ingenti cum honore nerfatus .He nome et dominus
Ganafans & Lupozn. patra no Caftrumpisae.deaurmer
the to poteft egregius miles dominus Tomasde opigis ifor
mare. Singulam gratie michi foret of aliquod offitii inter
aliostuosfideles 2 fezuulos afafcatur. Catus nifi mefallat
experientia q euro urtne atos prudentia fanent ipin tibi et
rometheum et acceptum. Et ob id obnixe quantai poſſi omiqz
cum reuerentia fupplico quatenus mee parentatio intutu di
gneus agnatum bune meri ad aliquid promouere.Ego quide
Ire fum hirmus ad gratia ſperang ipam rìtuibiplanrım
poft illis hvis experientiam recafuram .Florentietermo
kalendas Seville.
(

Eliohpia Martelli
LIBRO OTTAVO .

I.

AL MARCHESE ALBERTO D'ESTE (1).

[L3, c. 12 A; N¹, c. 35 A; R¹, c. 23 B ; MEHUus, par. I, ep. vIII,


5 pp. 33-34, da L3.]

Illustri principi et domino Alberto Extensi marchioni.


IU tacui, illustrissime princeps et domine metuende, veritus Firenze,

D ne nimis viderer de me presumere deque sublimitatis tue


23 luglio 1392.
Chiede scusa del
suo lungo silenzio
magnitudine plusquam deceat spem habere. nam licet tua beni-

6. Così N ; L R M Domino Marchioni

(1) Più ragioni ci consigliano a poro, in favor del quale le lettere son
collocar sotto l'anno 1392 così que- dettate, trovavasi in patria, come or
sta come le due seguenti epistole ora vedremo, investito d'onorevole
scritte nel di medesimo e per lo stesso ufficio; s'aggiunga poi che verso quel
motivo a Tommaso Obizzi ed a Bar- tempo le relazioni tra i Fiorentini ed
tolomeo della Mella, entrambi consi- il marchese tramutavansi di amiche-
glieri del marchese. E innanzi tutto, voli in ostili, atteso che questi abban-
poichè Alberto non governo che cin- donava l'alleanza de' vecchi amici per
que anni soli, se le dette epistole non aderir al Conte di Virtù; infine, che
possono giudicarsi anteriori alla pri- noi sappiamo, nè il della Mella nè
mavera del 1388, neppur dovranno l'Obizzi numeravansi allora fra i
ritenersi posteriori all'estate del 1392; consiglieri d'Alberto. Chè se avver-
Alberto, come si sa, infermò sui primi tiamo d'altra parte che il S. si scusa
di luglio del 1393 e mori il 30 del col marchese di aver taciuto « a
mese medesimo (FRIZZI, op. cit. III, «lungo » con lui, sarà naturale ri-
392 sg.). Or dall'attribuirle ai primi cercare in parte almeno la spiegazione
momenti in cui l'Estense prese le re- di tal silenzio in quella stessa causa
dini dello Stato mi distoglie il riflesso che (già ne avemmo ripetute conferme)
che nel 1389 Francesco di ser Lu- incagliò, anzi impedi per più e più mesi
360 EPISTOLARIO

gnitas erga devotionem meam taliter sit proclivis, quod multa


de te possim cum securitate sperare, ponendus tamen michi modus
est, ne petentem ultra quam congruat dignissima negatio me re-
pellat (1), sed tandem mecum ipse considerans largissime magna-
nimitatem tuam excellere cunctis que posset mea parvitas postu- 5
lare, memet hortatus sum, ut aliquando detegam meum optatum.
e gli raccomanda est igitur michi patruelis frater uxoris mee dilectus, avunculus
Francesco Salutati,
suo cugino,
decem filiorum, quos, Deo concedente, ex ipsa susceptos habeo,
vir equidem professione legum doctor et in maximis officiis in-
genti cum honore versatus. huic nomen est dominus Franciscus to
ser Lupori, patria vero castrum Piscie (2) ; de cuius meritis te po-
2. R¹ severitate 3. ne] N ut 5. R¹ possent 7. L3 patruellus 8. ex] N et
11. N Luperi

la corrispondenza del S., vale a dire aveva bensì un fratello per nome
la guerra tra Firenze ed il Visconti. Francesco ; ma costui era figlio di Si-
Talchè, in conclusione,ladatadel 1392, mone Riccomi (cf. lib. III, ep. xx; I, 206;
suggerita anche dal luogo che le tre lib. IIII, ep. x ; I, 278 ; lib. VI, ер. х11 ;
epistole occupano ne' codici, ci sem- II, 185) ; mentre il cugino nasceva
bra di tutte la più accettabile. Nè da ser Luporo di Bonavere Salutati.
vuol tacersi che durante l'estate di In Valdinievole, come ci attestano
quell'anno fu particolarmente vivo lo gli storici di quella provincia, sul prin-
scambio di lettere e di messi tra Fi- cipio del secolo XIV eransi stabilite
renze e Ferrara, dovendosi conchiu- due famiglie Salutati, entrambe pro-
dere la lega, destinata a tenere in venienti da un medesimo luogo (Gra-
freno il Visconti, a cui parteciparono, gnano, castello del Lucchese), e con-
oltre che i Fiorentini e l'Estense, il giunte di parentela, ma abitanti l'una
papa, il Carrarese, il Gonzaga, i da in Pescia, l'altra in Stignano ; FRAN-
Polenta, gli Alidosi, i Manfredi, i Bo- CESCO GALEOTTI, Memorie di Pescia,
lognesi ed altri minori signori e co- mss. in bibl . Capit. di Pescia, scaf-
muni ; MINERBETTI, op. cit. coll. 293 fale XXIII, P. IV, op. 3 ; P. PUCCI-
e 303 ; FRIZZI, op. cit. p. 389. NELLI, Memorie di Pescia in Istoria del-
(1) Delle relazioni che sarebbero l'eroiche attioni di Ugo il Grande &c.,
passate, a giudicarne da queste pa- Milano, 1664, p. 363 sg., 437; BART.
role, fra il S. e l'Estense non posse- BUONVICINI, Zibald. ms. (cf. I, 173),
diamo oggi verun altro documento c. 94 sgg. Il ramo di Pescia trae
all'infuori dell'ep. XII del lib. VI. origine da quel ser Luporo di Bonavere,
(2) Nelle note aggiunte nella sua del quale si ha più volte memoria
edizione a quest'epistola il Mehus ne' protocolli di ser Palodino di Cen-
chiama Francesco « fratello >> della cio da Pescia (Arch. di Stato in Fi-
moglie del S.; ma a torto , chè « pa- renze, Notai, P. 77, 1321-1339, quint. 2,
<<<truelis frater >>>non vuol dir altro se
C. 28 A; 3 , CC. I A, 5 A, II A &c.) ed in
non cugino. La moglie di Coluccio pubblici documenti. Già stanziato in
DI COLUCCIO SALUTATI . 361

test egregius miles dominus Thomas de Opizis informare (1), sin-


gulari gratie michi foret, quod ad aliquod officium inter alios tuos marchese
per cui desideradal
un uffi-
fideles et servulos asciscatur. certus sum, nisi me fallat expe- cio.
rientia, quod eius virtus atque prudentia facient ipsum tibi et
5 domesticum et acceptum. et ob id obnixe quantum possum
omnique cum reverentia supplico, quatenus mee parvitatis intuitu
2. L3 M omettono ad 3. R¹ asciscantur L3 Momettono sum

Pescia, dove abitava « in quinto Fe- 1387, 7 maggio, c. 55B; GALEOTTI,


<< rarie » , del 1330, ser Luporo del 1342 op. cit. c. 129; BUONVICINI, loc. cit.)
fu de' priori ; e quattro anni dopo, e del 1389 era eletto riformatore di
quando Firenze riordinò il governo Pescia (BUONVICINI, op. e loc. cit.).
di Pescia, proibendo di metter nelle Sulle posteriori sue vicende avremo
borse de' magistrati maggiori verun occasione di ritornare ; notiamo in-
ghibellino, e riducendo i sette quinti tanto qui ch'egli ebbe dalla donna
a quattro quartieri, egli intervenne sua, di cui ignoriamo la stirpe, due
alla radunata de' guelfi fatta in S. Ste- figli : l'uno Leonardo, il noto vescovo
fano e fu un de' 421 cittadini, in cui di Fiesole (1450-1466; cf. UGHELLI,
si ristrinsero tutti gli uffici, eccetto i Italia sacra, III, 261), le cui bonarie
bassi, ai quali rimasero abili anche i sembianze furono eternate nel marmo
ghibellini ; BuONVICINI, Zibald. cit. dall'arte meravigliosa di Mino; l'al-
cc. 24, 28, 94; BALDASSERONI, Istoria tro, Antonio (1395-1444), il quale re-
della città di Pescia &c., Pescia, 1784, catosi ad abitare in Firenze, vi godette
p. 203 sg.; TORRIGIANI, Le castella il priorato nel 1440 e lasciò un figlio
della Val di Nievole, Firenze, 1865, per nome Benedetto ( 1444-1495 ?),
p. 168. Da costui nacque messer il quale fu l'ultimo di sua famiglia,
Francesco, il quale, addottoratosi nelle perchè dal matrimonio contratto con
leggi, ebbe poi molti uffici ed inca- Giovanna Ridolfi non ebbe che fem-
richi tanto in patria che fuori ; e fu mine ; BUONVICINI, Op. e loc. cit:;
cosi del 1379 mandato dai Pesciatini PUCCINELLI, op. cit. p. 437.
a Barga per accomodare certa diffe- I rapporti del S. con Francesco di
renza sorta tra loro ed il capitano di Luporo furono sempre, come vedre-
quel luogo (GALEOTTI, op. cit. c. 123 ; mo, così affettuosi da giustificar pie-
BUONVICINI, op . cit. c. 94) ; e poscia namente quanto scriveva intorno ai
l'anno appresso eletto giudice della cugini SIDONIO (Ep . V ad Probum) :
giustizia della città di Fermo ; arch. <<patruelis, non germana fraternitas ...
Com. di Pescia, Riform. e delib. 5 ago- <<plerumque se purius, fortius, me-
<< racius amat. nam facultatum inter
sto 1380 cit. in GALEOTTI, op. cit.
C. 125 ; BUONVICINI, loc. cit. Nel 1383 <<<germanos prius lite sopita, iam qui
<<<nascuntur ex fratribus nihil invicem
era di nuovo in patria (Riform. e
delib. 1383 , 22 novembre, с. І в) ; << controversantur : et hinc saepe ca-
ma quattr'anni dopo andava a Todi << ritas in patruelibus maior, quia de-
come difensore, maggior sindaco, giu- <<sistit simultas a divisione nec cessat
<<<affectus a semine » .
dice delle appellazioni, ricorsi e del-
l'officio della gabella (Riform. e delib. (1) Cf. l'epistola seguente.
Coluccio Salutati, II. 23*
362 EPISTOLARIO

digneris cognatum hunc meum ad aliquid promovere (1), ego


quidem hoc sum habiturus ad gratiam, sperans ipsam et in tuum
beneplacitum post illius hominis experientiam recasuram. Flo-
rentie, decimo kalendas sextilis.

II. S

A TOMMASO DEGLI OBIZZI (2).

[L3, с. 12 B ; N', c. 35 B; R', c. 23 B; MEHUS, par. I, ep. 1x, p. 35, da L3.]

Magnifico et generoso militi domino Thome de Opizis.


Firenze,
23 luglio 1392 . AGNIFICE miles, honorande maior et amice karissime. scribo
Gli annunzia di
aver scritto al M illustrissimo domino marchioni pro factis domini Francisci 10

2. R¹ ipum 8. Così N ; R M Domino Thomasio de Opizis 9. L3 R Mhono-


rabilis

(1 ) Le raccomandazioni del S., per e meritata fama qual'uomo d'armi e


quanto calorose, non raggiunsero l'in- di governo. La sua vita tempestosa ci
tento. Niun indizio infatti rinveniamo è, al par di quella di tant'altri illustri
ne'documenti dell'archivio di Modena, venturieri del tempo, malnota ; ma
da cui si possa dedurre che, vivo Al- non a quel segno però che ad altri
berto, messer Francesco coprisse qual- piacque testè d'affermarla; cf. Arch.
che ufficio negli Stati estensi. stor. it. ser. V, to. IX, 351 sg. Per
(2) Ed ecco un altro di que' forti non accennar adesso qui se non ai punti
e sagaci Toscani, che nel secolo XIV sicuri di essa, noterò come la famiglia
ebbero tanta parte nelle politiche vi- di Tommaso, che Uguccione della
cende de' vari Stati italiani, non men Faggiuola aveva cacciata da Lucca,
valorosi nelle armi che esperti ne'di- prendesse stanza in Pescia, quando
plomatici maneggi! Tommaso di questa del 1339 passò nella podestà
Nino degli Obizzi, se non fu infatti de'Fiorentini (GALEOTTI, op. cit. c. 119;
<< il maggior capitano de'suoi tempi », PUCCINELLI, Op. cit. p. 431) ; in Pe-
come, descrivendo le tele dipinte dallo scia infatti messer Nino di Luzio,
Zelotti a rammemorarne le gesta nella padre di Tommaso, venne a morte e
splendida villa degli Obizzi, afferma fu sepolto nella chiesa di S. Fran-
quel ciarlatano del BETUSSI (Descri- cesco . Che Tommaso poi del 1360
zione del Cataio luogo del march. Pio Enea si recasse in Boemia presso Carlo IV
degli Obizi & c. fatta l'anno MDLXXII &c., per ottener la libertà di Lucca, come
Ferrara, MDCLXIX, p. XCV B); ed il afferma il BETUSSI (op. cit. p. XCVI A),
SANSOVINO ripete (Della orig. et de falli a noi non consta ; ma ben sappiamo
delle fam. ill. d' Italia, Venezia, 1582, però che non a torto il gonfio pane-
p. 321), certo ebbe ai di suoi molta girista lo fa combattere per la Chiesa
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 363

nostri in forma quam aspicies interclusam. sufficit amico de- marchese


di messer in pro
Fran-
cesco e lo prega
siderium significasse ; et certus sum quod tibi gratissimum erit a secondare le sue
virum illum virtuosum atque bonum, dignumque cui maxima preghiere.
committantur, posse, sicuti cupimus, promovere. et ob id si

1-2. L3 R M sign. des . 3. R¹ virtuosissimum

contro l'Aguto del 1368 (op. cit. della Chiesa (BETUSSI, op. cit. p. CXV A)
p. CIV A sg.) ; perchè, se nulla ci con- ignoro ; ma nel 1377 crederei di sì,
cede di credere, com'ei pretende, che perchè risulta da certa lettera, scrit-
per merito dell'Obizzi si vincesse labat- tagli il 30 aprile dalla Signoria fio-
taglia d'Arezzo ( 15 giugno ; cf. TEM- rentina per ringraziarlo d'aver sot-
PLE-LEADER-MARCOTTI, op. cit. p. 50), tratte a taluni ladroni delle balle di
pure dalla Tabula stipendiario- panni comprate in Firenze da mer-
rum provisionator . et alior . in canti aquilani e sulmonesi, che egli
Romandiola mense martii stanziava allora sul territorio aqui-
.MCCCLXVIII . , pubblicata dal THEI- lano ; R. Arch. di Stato in Firenze,
NER, Cod. diplom. dominii temp. S. Se- Miss. reg. 17, c. 108 в. E per la
dis, II, 460, n. CCCCL, risulta che dalla Chiesa verso quel tempo fu pur
Chiesa « D. Thomas de Opicis cum in Mantova; cf. OSIO, Doc. dipl.
<< postis 25 et 9 roncinis>> percepiva al- I, 203 , n. CXXXVIII. Del 1387 pas-
lora centonovantotto fiorini di stipen- sato a servir Antonio della Scala,
dio. Liberata Lucca, per imperial de- cadde insieme ad altri cospicui capi-
creto, dalla tirannide pisana, Tommaso tani prigioniero de' Padovani nella
fude' primi a rientrare in patria ; e nelle sanguinosa battaglia di Castelbaldo
riformagioni del comune lucchese per (11 marzo 1387) che decise delle sorti
gli anni 1369, 1370 vediam apparire dello Scaligero ; Chron. Est. in MURA-
più d'una volta il suo nome; R. Arch. TORI, Rer. It. Scr. XV, 514. Quando
di Stato in Lucca, Riform. pubbl. 1369- si recasse 'a Ferrara, che doveva di-
1370, Cons. gen. I, c. 224 B, 27 settem- venire l'asilo della sua vecchiezza e
bre ; 1370-71 , Cons. gen. II, c. 36A, 25 la nuova sede della sua stirpe, non
agosto. In Lucca, dove allora si tro- sappiamo ; ma certo prima del 1392,
vava anche il S., che probabilmente perchè in un' investitura di case
egli già conosceva, Tommaso, come ci e terreni concessagli il 20 febbraio
apprende poiG. SERCAMBI (Le cronache, di quell'anno dal marchese Alberto
I, 206), trattenevasi ancora del 1371. egli è qualificato già cittadino di
Dopo di che non sappiamo più nulla Ferrara e consigliere del principe ;
di lui per gran tempo; e può quindi cf. Arch. di Stato in Modena, Cam.
darsi che qui debba venir collocato duc. rog. Andrea da Fiorano, 1390-
quel suo viaggio in Inghilterra, dove 1395, XXX, c. 22 В. In questa sua
avrebbe militato ai servigi d'E- qualità nel luglio dell'anno stesso si
doardo III, riportandone in premio recò a Firenze, onde decidere se i
il titolo di cavaliere della Giarrettiera, Malatesta fosser da accogliere nella
di cui parla il BETUSSI, op. cit. p. cvI; lega stretta dalla repubblica col suo
e, testimonio più degno di fede, il signore ; Miss. reg. 22, c. 31 B, 23 lu-
GAMURRINI, op. cit. II, 527. Se egli glio, « Bononiensibus.». Morto Al-
poi sia stato nel 1373 allo stipendio berto, egli rimase a far parte del Con-
364 EPISTOLARIO

voceris, rogo respondeas ut expedit; nec recuses te etiam invo-


catum ingerere, quo possis commune desiderium adiuvare. vale.
Florentie, decimo kalendas sextilis.

1. R¹ omette te; ma l'e iniziale d'eciam ha del t 3. R¹ augusti

siglio di reggenza (Chron. Est. cit. Morto di li a poco, il suo corpo fu


col. 531 , IAC . DE DELAITO, Ann. Est. trasportato a Pescia e seppellito in
in MURATORI, Rer. It. Scr. XV, 907; quella chiesa di S. Francesco, dove
FRIZZI, op. cit. III, 392 sg.) ; e per ciò egli aveva fin dal 1393 adorne di co-
lo vediamo negli anni successivi og- lorite invetriate le finestre del coro
getto di molti favori da parte del ed abbellita la domestica cappella;
giovine Niccolò III (R. Arch. di Stato GAMURRINI, op.e loc. cit.; PuCCINELLI,
in Modena, Invest. H, C. 53 A, 15 lu- op. cit. p. 340. Alcune sue lettere
glio 1394; Cam. duc., Invest. rog. De- d'affari, scritte a Francesco di Bicci
laito, 1390-1396, XXIII, c. IIS A, de' Medici nel 1402 (?), conservansi
8 marzo 1395 ; Canc. duc., Nic. III nel R. Arch. di Stato in Firenze,
decr. 1393-1400, c. 168 A, I novem- Arch. Mediceo av. il principato, filza 4
bre 1395) ed ammesso ad abitare nella (Residui), lett. 655,657, 658. In una
reggia. Del 1398, quando Francesco d'esse è discorso di certa somma di
da Carrara indusse il genero a licen- denaro che doveva esser sborsata in
ziarlo insieme agli altri suoi colleghi, Roma a Iacopo di Bertuccio degli
ei chiese di potersi ritirare in Sab- Obizzi, nipote di Tommaso (cf. Miss.
bioncello, il che gli fu consentito reg. 25, с. 76 в, 30 dicembre 1404), i
(DELAITO, loc. cit. col. 950; FRIZZI, che ne avea forse bisogno per le spese
op. cit. III, 411) ; ma il suo esilio allora incontrate onde ottener il ve-
ebbe assai breve durata. Al pari del scovado di Comacchio, dal quale
della Mella e del Roberti, Niccolò lo nel 1404 passò a quello d'Adria;
richiamò tosto al suo fianco ; e già il UGHELLI, Italia sacra, II, 403. I figli
5 gennaio del 1400 egli esperimen- di Tommaso, Antonio, che militò ai
tava di nuovo la liberalità del prin- servigi de' Fiorentini nel 1390 e 1395,
cipe (Cam. duc., Invest. rog. Bonazzoli, e Roberto, sono affatto oscuri. In-
1397-1426, VIII, B, c. 38 A); nè questa vece bella figura di gentildonna fioren-
gli venne meno in appresso; Cam. tina si rivela la figliuola Bartolommea,
duc., Invest. N, c. 102 B, 12 febbraio che nel 1389 andò sposa a messer
1401. L'ultimo documento che ci Antonio Alberti, ed a cui son diretti
parli di lui è infatti un atto dell'8 tutti o quasi tutti i trattati composti
gennaio 1406, col quale il marchese in volgare dal beato G. Dominici;
lo reinvestisce a titolo di feudo di SALVI, Regola del governo di cura- fam.
certi beni già concessigli, situati nella compilata dal b. G. D., Firenze, 1861,
villa de' Mansi Torelli, distretto di P. LXXIII sgg.; WESSELOFSKY , Il Para-
Ferrara ; Cam. duc., Invest. N, c. 169 A. diso degli Alberti, I, par. I, p. 153 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 365

III .

A BARTOLOMEO DELLA MELLA (1) .

[L3, с. 8 в ; №№, c. 36A ; MEHus, par. I, ep. VII, pp. 23-33, da L3 .]

Eloquenti viro Bartholomeo della Mella


S marchionis Estensis secretario .
Firenze,
IR insignis, frater et amice karissime. petis, ut contra ne- 23 luglio 1392.
VIR scio quas irrisiones habitas in coniugatos et presertim bi- Richiestodi con-
futar le schernevoli
gamos per nostrum divinumque Petrarcam sacrarum nuptiarum accuse del Petrarca

4. Così L3 N¹ ; M Bartholomeo de Lamella

(1) Bartolomeo della Mella (il suo cariche nell'ottobre dello stesso 1391 ,
cognome, interpretato più tardi come caduto in disgrazia Andrea Perondoli,
<< della Mela>> ed anche « de' Meli », aggiunse quella pure di fattor gene-
si trova a volte scritto « de Lamella >>>
rale di casa d'Este, già coperta da
nei codici, ma noi preferiamo la prima quest'ultimo (cf. le note alla cit. ep. x
forma, perchè la più frequente e, salvo del lib. VII e Arch. di Stato in Mo-
errore, ugualmente agevole a spie- dena, Cam. duc. rog. Micini, 1394-
gare; << mella » per « lamella » essendo1400, с. 14 в, 16 ottobre 1391) : ed
voce ancor viva in varî dialetti ita- il 16 marzo 1393 ottenne anzi l'asso-
liani, sebben ristretta in una partico- luzione per la gestione da lui tenuta
lare accezione; cf. MUSSAFIA, Beitrag dall'ottobre '91 a tutto il 1392; Cam .
zur Kunde der norditalien. Mundart. duc.rog. G. Delaito, 1390-1406, XXIII,
p. 179, s. v. Mela) , al quale è di- C. 71 A. Pochi mesi dopo Alberto gli
retta anche l'ep. x del lib. VII, fu dava una suprema prova della sua
uno de' personaggi più importanti che fiducia affidandogli in uno con gli altri
abbiano vissuto in Ferrara negli ul- suoi consiglieri Filippo de' Roberti,
timi lustri del secolo XIV e ne' primi Tommaso degli Obizzi e Giovanni
del xv. Nato d'una stirpe in cui la della Sale, la tutela del minorenne
profession del notaio era tradizionale Niccolò ; DELAITO, loc. cit. col. 907 ;
(l'avevano esercitata l'avo suo ser Gio- FRIZZI, op. cit. III, 392. Del consi-
vanni ed il padre ser Bonaventura), glio di reggenza, che saviamente go-
fu anch'egli notaio, e fin dal 1387 lo vernò lo Stato e serbò intatta al gio-
vediamo come tale a fianco d'Alberto vine principe l'eredità sua agognata
d'Este ; Arch. di Stato in Modena, da molti, il della Mella fe' parte fino
Camera duc. rog. della Mella, 1387- al 23 luglio del 1398 ; quando cioè,
1391, XLII. Tre anni dopo egli è avendo solo fra i colleghi suoi pre-
referendario e secretario del marchese senti in Ferrara, tentato d'impedire il
(Arch. cit. Casa e Stato, Docum ., mazzo colpo di Stato di Francesco da Car-
1391-95, 8 luglio 1391); alle quali rara, fu da costui non solo privato
366 EPISTOLARIO

contro il matrimo- iura defendam, quasi fuerit ille coniugii, rei quidem tum pro-
nio,

pagationi necessarie, tum honeste, nimis improbus oppugnator (1).


nonsanascondersi
che l'impresa è ar- leve quidem dictu; sed, postquam ad rem veneris, ponderosum .
dua
do i assai,
padri porgen-
e dot- nam si comparatio facienda fuerit, veritatis doctores virginita-
tori della Chiesa
largo appoggio ai tem preferunt nuptiis, bigamie vero continentiam vidualem (2) ; ut 5
denigratori delle
nozze . facile sit cuivis et divinarum Scripturarum oraculis et eruditissi-
6. N¹ crudelissimorum

dell'ufficio di segretario e di referen- che era ito a Venezia a « festeggiare >>>


dario, che tocco a Donato Albanzani, la propria commissione in presenza
ma altresì imprigionato con universal del della Mella; Delizie d. erud. tosc.
rammarico della cittadinanza, che ve- XVIII, 286.
nerava in lui l'integrità dell'animo e Da Costanza di Rinaldo de' Signo-
della vita; DELAITO, loc. cit. col.950sg.; relli nobile ferrarese (Cam. duc. rog.
FRIZZI, op. cit. III, 411 sgg. La sua Montani, 1394-1407, XLV, C. 53 A)
prigionia non durò ad ogni modo che Bartolomeo aveva generato tre figli ,
pochi giorni ; liberato nell'agosto (DE- Antonio, Niccolo e Giuliano (Cam.
LAITO, loc. cit. col. 951), egli fu to- duc. rog. Ag. Villa, 1417-1442, XLII,
sto dal suo pupillo, che aveva con mal c. 55 A, 28 giugno 1431), i quali però
celato disgusto tollerata l'ingerenza dovettero premorirgli, perchè non solo
assai sospetta del suocero ne' propri dal 1403 lo vediamo adottar come
affari, richiamato a corte, investito di figlio un Graziano di Nicolò Giusti
terre e di case in remunerazione e (Cam. duc. rog. Bonazzoli, 1397-1426,
premio delle lodevoli sue azioni in VIII, B, c. 63 A, 6 giugno); ma col
servigio dello Stato (Cam. duc., Invest. suo testamento a rogito Girondi pub-
N, c. 58 A, 12 ottobre 1399) ; chia- blicato il 30 luglio 1420 lasciar
mato nel 1401 insieme a Giocolo de' eredi Giacomo Gilioli, cancellier del
Giocoli ed a Gherardo Boiardi a marchese, Antonio di ser Bonaven-
tener le veci del principe assente tura suo fratello ed il figlio di costui
(DELAITO, loc. cit. col. 964) ; ristabi- Bonaventura. Alla sua morte, non se-
lito nel 1403 , se non forse prima guita però che il 30 agosto 1425, ebbe
(Cam. duc., Invest. K, cc. 203 B, 205 B, sepolcro in quella chiesa di S. Spi-
13 febbraio 1403), nell'antico ufficio rito, ora distrutta, ch'egli stesso aveva
di referendario e consigliere, che serbò con somma sollecitudine eretta nel 1407
poi tutto il resto della sua vita; Cam. insieme all'annesso convento per ospi-
duc. rog, Pellizzari, 1404-1420, cc. 68 A, tarvi i frati minori ; DELAITO, loc.
81 A, 83 A, 25 settembre 1414, 22 di- cit. col. 1044; FRIZZI, op. cit. III, 453 .
cembre 1417, 7 gennaio 1418 &c. (1) Cf. la nota 6 a p. 372.
Nel marzo 1405 egli va con Giocolo (2) Il S. allude probabilmente ai
de' Giocoli a Venezia a concludervi la libri di sant'Agostino De sancta vir-
pace fra la Signoria ed il marchese; ginitate, De bono coniugali, De nuptiis et
DELAITO, loc. cit. col. 1024; FRIZZI, concupiscentia ed a quelli di s. Gero-
op. cit. p. 429. Ed il 1° febbraio del lamo Adversus Iovinianum, dove la
1408 Iacopo Salviati, recandosi a Fer- controversia, di cui qui si discorre, la
rara ambasciator de' Fiorentini, esponequale s'agitò molto nell'età di mezzo,
al Contrari, luogotenente di Niccolò, è stata largamente trattata.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 367

morum hominum disputationibus contra matrimonium, nedum


contra bigamiam, disceptare. in qua quidem re statuendi sunt Però non ricusa
di assumerne la
difesa.
primo fines, intra quos versari nostra possit oratio, ne nos opor-
teat sic ab initio cedere, quod non possit vel leviter nostra di-
5 sputatio militare. tollamus ergo comparationes, que, cum dicantur
inter homines odiose, inter res ipsas inexplicabiles esse possent;
et an bonum sit nubere simpliciter inquiramus. in qua siquidem
re moraliter primo, deinde sanctioris disputationis examine pro- queEsaminerà dun-
se esse siano
cedemus; ex quibus, ut arbitror, patere poterit perspicua veritas dine
un bene nell'or-
morale,
10 questionis. huius autem rei presuppositum et caput sit, quod
omnis nostra moralitas, hoc est actuum nostrorum ratio, aut
universitatem respicit aut ad aliquid dirigitur singulare. de uni- cosi riguardocome
l' universale al-
versitate, cuius finis divinior est, prius ; mox autem membrum al particolare.
aliud exequemur.
15 Occurrit igitur primo nobis totum genus humanum, quod
Poichè il genere
cum certum sit in suis individuis esse, sine quibus omnino non umano esiste in
quanto esistono
foret, clarum est in eisdem proculdubio conservari. et quoniam gli individui che
individua quelibet hominum, sicut habent ortum et principium lo compongono,
sui esse, sic et naturaliter habent occasum et ut desinant esse
20 quod sunt, ordinavit summus rerum omnium opifex Deus con- cosi Dio volle che
esso per individual
tinua generatione individua sibi humana succedere, quo posset generazione si con- servasse.

hec sublimior creaturarum corporalium species permanere. si


nullus siquidem homo sit, potest humane speciei ratio certa sub-
sistere, que solum, cum ipsa Deus non sit, illi divine menti, cuius
25 noticia rerum est causa, presens erit et cognita; species autem
ipsa non erit, licet subsistat eius ratio sive idea, ad cuius limites
et exemplum hanc formam sive speciem, que homo dicitur, ne-
cessarium est fluxisse. nec mirum ; supra rerum enim omnium
que sunt numerum, licet plura numerabilia non subsistant, infinitas
30 numerorum esse rationes aliquis, qui recte sentiat, non negabit;
quas solus infinite essentie, bonitatis, vigoris et intelligentie Deus
cognoscit et capit. ut subsistat igitur actualiter humanum genus, La generazione
è adunque neces-
saria
necessaria generatio fuit, per quam, cum eternaliter in tempora-
neis corruptibilibusque individuis conservari non possit, inter-
7. Minquiram 7-8 . N¹ re siq. 28. L3 M omettono enim 33. per] N super
34. N¹ dopo individuis aggiunge que
368 EPISTOLARIO

minabilis, imo potius finiende individuorum successionis bene-


ficio perseveret. ex quo natura, sive, ut verius loquar, nature
a tal intento ap- Deus auctor, instituit in humano corpore genitalia membra, que
punto l'uomo fu
dotato di membra maturitate debita fructum generationis, ne humanum genus de-
che la procuras-
sero.
ficiat, exhiberent. unde videmus animantibus cunctis sic gene- 5
rationis insitum appetitum, quod vix non derelinquat etiam dor-
mientes. et cum homo ad hominis auxilium natus sit; dixit
enim Deus : non est bonum hominem esse solum, nec sit in-
ventum adiutorium simile sibi (1) ; longe magis natus est quilibet
obnoxius humano generi, cui quidem natura prodesse non po- 10
L'uomo quindi test, nisi solummodo generando, quam alicui singulari. ut fateri
è per debito natu-
rale tenuto all'uf- necesse sit, ne frustretur quod in nobis natura produxit, cunctos
ficio generativo ;
homines esse naturaliter debitores et obnoxios geniture. cuius
rei gratia viros ac mulieres sterilitate notatos, vix homines et
defectivos homines reputamus : nec dubium quin defectus iste sit 15
non minimus in natura. que cum ita sint, ut ad singularia ve-
e se ad altra più niamus, mox ad universalia redituri, si non esset aliquid supe-
eccelsa meta esso
non dovesse
puntare ap- rius, maius diviniusque quam ipsa natura, cui facti similes parti-
i suoi
sforzi,
cipatione vestigioque rationis, intellectus et voluntatis, eternitatis
nostre condicione deberemus altius elevari, ut in lumine vultus 20
quand'egli si sot-
traesse ataldebito,
sui infinito illo lumine perfruamur; quicunque generationis offi-
peccherebbe con-
tro sè stesso .
cium sterilitatis studio devitaret, iniuriosus esset sibi et suis, ma-
lignus humano generi ingratissimusque nature. sibi quidem in-
iuriosus, qui multiplicatione prolis non prepararet baculum ac
solatium venture, debilis et indige senectutis ; ut, cum cetere sen- 25
sibiles creature instinctu quodam naturali moveantur ad generan-
dum, hoc homini debitum sit, non solum nature motu, sed etiam
evidentissima ratione; quo semet non deserat et solitarium tradat
infinitis periculis, morbis ac denique senectuti; sed domui fami-
lieque consulat, que sine fecunditate prolis ex unius hominis vita 30
dependens, in morte sit sui domini peritura. iniuriosus est etiam
3. N¹ corpori 4. ne] N in 6. L3 M non der. vix et. N¹ relinquat 14-15 . M
in luogo di ac dà et, legge notatas ed omette et def. hom. 22. N¹ sibi ess . 23. In-
nanzi a sibi M aggiungeet 30. N omette vita

(1 ) Cf. Genes. II, 18.


DI COLUCCIO SALUTATI . 369

gentilibus et agnatis; cum quantum in se fuerit non solum contro i parenti,

proximos derelinquat, sed totius sue cognationis famam et nomen


extinguat. iniuriosus est et patrie, cui post se vel etiam secum la patria,
loco sui non sufficiat defensorem. malignus est et in humanum l'uman genere,
5 genus, in quo cum natus sit, cumque videat ipsum, si tollatur
continuata successio, sine dubio periturum, non curat, imo non
vult illud, quod omni creatura corporali nobilius et dignius est,
quantum ad se pertinet, conservare. nature denique, que optima edinfine contro la
natura medesima.

parens est, consimili ratione reperitur ingratus, que cum sic ho-
10 mini tradat esse, quod ipsa, que principium motus est, possit
homines ex homine propagare, virginitatis aut continentie casti-
tate nature cursum impediat frustraque esse cogat generationis
membra, quibus producendis natura maximo cum artificio fuit
intenta, ut mirabilibus instrumentis et vasculis mirabili prorsus
15 et ineffabili modo per infinitas dispositionum varietates et motus
semen decisum ab homine, decoctum atque perfectum, in con-
ceptionis vase receptum adhereat ad futuram alterius hominis
aut hominum genituram.
Se infatti tutti
Quod quam divinum sit, unica licet perspicere ratione. si gli uomini rifiutas-
serodi procreare,
20 cuncti quidem homines propagande sobolis ordinem et pro-
positum derelinquant seque voto dedicaverint castitatis, sive
sit ea vidualis continentia sive virginalis integritas sive coniu-
l'uman genere spa-
gum castimonialis abstinentia, nonne totum humanum genus Human
omnisque religio solum unius etatis tempore subsistentiam dura-
25 tionis habebunt, moxque sunt, suffectione prolis desinente, uni-
versaliter peritura ? o quid esset videre paulatim mundi vasti edil mondo
nerebbe allaritor-
più
tatem, deficere familias, vacuari tum castra tum agros, evanescere paurosasolitudine.
civitates, regna confici, cunctaque sentibus et rubis impleri? horror
est ingens que tunc esset rerum facies cogitare, quam quidem
30 hominum sola generatio facit agrorum cultu multitudineque gen-
tium gratiosam.
Del resto le leg-
Continentiam autem et virginitatem, ut divina, sicut promi- gi divine non im-
pongono già la
simus, attingamus, non clauserunt legum oracula sub precepto. castità e la vergi-
nità; bensi invece
imperatum autem est sine dubitatione coniugium; cum ante na- ilmatrimonio
17. M deceptum 23. L3 M castimonialium L abstinentiarum 25. M omette sunt
e aggiunge, correzione che ho mantenuta, que a mox 29-30.3 Momettono quid, hom.
Coluccio Salutati, II. 24
370 EPISTOLARIO

ture corruptionem, que solummodo peccati labe primorumque


transgressione parentum infecta est, et postquam omnes in illis
come attestano i peccavimus, repetitum fuerit principalibus illis parentibus, Ade sci-
precetti dati ai
primi parenti licet et Noe, illud divine maiestatis oraculum: crescite et mul-
tiplicamini et replete terram (1), quibus verbis nichil nisi maris 5
et femine coniunctio, que matrimonium dicitur, si rectius intueri
volumus, imperatur. et ubi reperies contrariam nuptiis huius
laudate castitatis et abstinentie iussionem ? nusquam, ut arbitror.
el'esempiode' pa- denique tanta fuit erga hoc non solum in filiis hominum, in-
triarchi.
cipiente Lamech (2), sed etiam in semine Seth, hoc est in filiis Dei, 10
et tandem in sanctissimis patriarchis affectio, quod, unica non
contenti, tum plures habuerint uxores, tum intrantes ad ancillas,
filiorum multitudinem procrearint et aliquando non recusaverint
Or però nella concumbentes cum extraneis permisceri. nunc autem in fine
pienezza de' tempi
la castità e la ver-
ginità son lode- temporum indultum est propter spiritualis vite perfectionem, quam 15
voli e proficue.
maxime videtur impedire coniugium, tum virginitatem tum con-
tinentiam profiteri, quoniam adeo multiplicatum sit humanum
genus, quod omnes non oporteat operam dare liberis, cum tamen
abundantia peccatorum puris ac immaculatis intercessoribus egea-
Le parole
sanPaolo nondeb-
di mus. hinc Apostolus non precipiens, sed secundum indulgen- 20
bono interpretarsi tiam dixit : bonum est homini mulierem non tangere.
dunque come con-
et ne
trario, al matri- videretur solvere coniugale preceptum, subdidit : propter fornica-
monio,

tionem autem unusquisque suam uxorem habeat et unaqueque


suum virum (3). si preciperetur namque virginitas, peccatum foret
preceptique transgressio coniugari. nunc autem si uxorem acce- 25
peris, ut idem ait, non peccasti, et si nupserit virgo, non pecca-
vit (4) ; quinimo bonum est nubere, bonum est etiam non nu-
psisse, si toto spiritu tendamus in Deum. tanta quidem est
convenientia et pulcritudo in hoc, quod ultimo fini, qui Deus
est, uniamur, quod quicquid ab hoc vel leviter retrahit, quanvis 30
3. L3Mfuit 6. L3 Mfemineque 7. L3 M omettono nuptiis 8. N nunquam
13. L3 N¹ procurarint M procurarent L3 omette non 15. M temporis 17. M
aDeo 18. M omnis tantum 19. Met 21. ne] N ut 25. L3 M acc. ux.
28. N¹ totum spiritum Mquanta 30. N vivamur Min luogo di quod pone cum

(1) Genes. I, 28. (3) S. PAUL. I Cor. VII, 1-2.


(2) Genes. IV, 19 . (4) S. PAUL. I Cor. VII, 28 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 371

et bonum sit, profecto melius sit vitare. nunc autem qui sine
uxore est, sollicitus est que Dei sunt, quomodo placeat Deo; qui
autem cum uxore est, sollicitus est que sunt mundi, quomodo
placeat uxori. igitur et qui matrimonio iungit virginem suam,
5 bene facit; et qui non iungit, melius facit (1). quod quidem
Apostoli verbum intelligere oportet non simpliciter, sed si velis ma quasi
siglio un con-
a coloro che
Deo ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex totis viribus vogliono dedicars
interamente a Dio

tuis, sicut precipimur, inherere ; ut non blandiantur sibi qui


mundo impliciti sunt et velint solum odio nuptiarum contra ma-
10 trimonium delatrare. non est enim ipsorum hec causa, sed
illorum solum, qui relicto mundo veram continentiam profi-
tentur, qui tamen nec possunt nec debent bonum, licet eligant me-
lius, non laudare. nam cum matrimonium adeo bonum sit, quod Poichè dunque
il matrimonio è :
un bene, anzi un
Ecclesie sacramentum sit contineatque tria bona ; quorum unum sacramento,

Is est naturale, generatio videlicet prolis ; alterum rationale, fides


scilicet, ne libido vagetur et extra genialem thorum efferveat;
tertium spirituale, quod sacramentum dicitur, quo coniugalis in-
dissolubilitas designatur, quod quidem unionis sacratissime, que
inter Christum et Ecclesiam, sponsum videlicet et sponsam, est,
20 quorum alter ad alteram in Canticis tanta cum anxietate
suspirat, typum habet; cum, inquam, matrimonium adeo bonum
uomo di
sit, quis audeat, nisi desipiat, damnare coniugium vel ipsum ho- niun
senno vorrà con-

minibus prohibere; quis derideat etiam bigamos successione con- dannarlo.


iugum, cum scriptum sit quod mulier, cuius vir dormierit, a lege
25 viri libera cui vult nubat in Domino ? (2) nescio cur hi matri-
monium calumnientur, cur mordeant, cur irrideant, cur repre-
hendant; matrimonium, inquam, Dei preceptum, Ecclesie sacra-
Per esso formasi
mentum, legitimum generis humani principium, societatisque il primo anello
mortalium unitivum. viri quidem et uxoris copula speciei hu- della
cietà, umana so-
30 mane primus nexus et vinculum est; propter quod de coniugibus

2-3. N omette que - sollic. est 8. N¹ sibi bland. 12. N¹ dopo possunt scrive
non 13. M bon. ad . 16. M genitale 17-18. N dissolubilitas 18. M designetur
20. L3 alterum 22. N¹ decipiat con. damn. 23-24. M coniugii 25. viri] M sui
26. L3 M omettono cur irrid.

(1 ) S. PAUL. I Cor. VII, 32-33, 38. (2) Cf. S. PAUL. I Cor. VII, 39 .
372 EPISTOLARIO

scriptum legimus: et erunt duo in carne una (1). et quoniam


unitatis huius Deus auctor est, evangelicum tonitruum sonat :
ed all'istinto sen-
suale irresistibile quos Deus coniunxit, homo non separet (2). scio quod libido,
innoi,
cuius actus nos taliter a ratione deponit, quod nichil nisi carnale
si pone un freno, in illius coniunctionis articulo cogitemus, debuit refrenari sibique 5
moderatio rationis adhiberi. ex quo, iuxta primi parentis ver-
bum, relinquit quis patrem et matrem et adheret uxori sue et
che gli animali sunt duo in carne una (3); ut, cum indifferentes et vagos in plu-
ignorano.
ribus animalibus videamus esse concubitus, distinguantur ab ipsis
homines nuptiarum observantia legeque coniugii, quam clarum 10
est preter paucissimas animantes ceteras ignorare.
Nega poi che Nec ad rem pertinent que de matrimoniali molestia scripta
quelle che si dicon
noie della vita co- traduntur. non enim illa matrimonii sunt mala, sed hominum
niugale siano ad
essa inerenti ; ma
le dice causate dai vitia; perpetua quidem sollicitudo, contextus querelarum, dotis
vizi degli uomini.
exprobratio, affinium grave supercilium, garrula socrus lingua, 15
subsessor alieni matrimonii, que Socrates iuveni obiecit nunquid
nuberet consulenti (4), non coniugii mala sunt, sed illorum vitia
a quibus ista processerint. incertus autem liberorum eventus,
licet non alias habendi legitime fuerint quam per nuptias, summi
Numinis dispositio est, tum propter perfectionem et ordinem 20
universi, tum ut nos admoneat, quod non simus in patria, sed
in via, cuncta sapienter, quia summa sapientia est, necnon et
bene, quia summa sit bonitas, ordinantis. nam, ut et idem So-
crates inquit, si non nubes, hic te solitudo, hic orbitas, hic ge-
neris interitus, hic heres alienus excipiet (s) ; profecto mala sunt 25
homini sibi finem inter hec temporalia statuenti. eodem spectant
di Combatte
le accusequin-
del cuncta, que Petrarca noster gaudentibus de claritate coniugii vel

Petrarca fondate de formosa fecundaque uxore letis, dum elegantia solita disceptat,
su, tale equivoco
obiecit (6). nam que de opima dote subnectit, quoniam dos ma-

1. L3 omette una 6. L3 M adh, mod. rat. 12. Mpertinet 16. L3 M obi. iuv.
26. inter ] N in

(1) Genes. II, 24. (5) VAL. MAX. op. e loc. cit.
(2) S. MATTH. XIX, 6 ; S. MARC. X, 9. (6) Di qui risulta chiaro come
(3) Genes. II, 24. l'opera del Petrarca, nella quale il
(4) VAL. MAX. op. cit. VII, II, della Mella aveva avvertito una ten-
ext. I.
denza a biasimare lo stato coniugale,
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 373

trimonii pars non est, nichil ad nos pertinet (1), sociata quidem
onere suo dos transit cumque suis vitiis dotata recipitur. que
si superbiat, insaniat et gravis sit, eius est dementia, non culpa
coniugii; imo cupiditatis pena, que solum dotes aspiciens, de fu-
5 ture sponse moribus non inquirit. uxoris autem amissionem,
quem casum idem vates saluberrime consolatur (2), non obiciant
qui nuptias damnant. ipsorum enim hic locus arguendi non est,
cum si coniugium malum sit, quod illi volunt, bonum est pro-
fecto quam primum nuptias terminare. importuna vero et im-
10 pudica (3) et, quod ille non tangit, scelerata veneficaque, qualem
Medeam legimus, uxor, electionis est culpa, non connubii. ste-
rilitas autem maximum plerumque donum est, non solum adver-
sante fortuna, sed etiam aspirante; et hoc tamen ex matrimonio
non provenit, sed natura (4). nam quid de uxoris raptu disputem,
Is cum omnia, que in hac mortalium societate possidemus, licet
honesta sint et bona, simili calamitati subiaceant ? (5) facessant
igitur improbi nuptiarum damnatores, qui culpas hominum et
fortunas in sanctam honestissimamque coniunctionem et copulam,
quasi lapides, iaciunt; et nobiscum sentiant quamcunque vitam, equalunque
conchiude condi-
chein
zione l'uomo si
20 sive temporalem sive spiritualem, sive solitariam et contempla- trovi, esso non può
tivam sive associabilem et activam elegerimus, multas nos habi- norare il dolore,
da Dio, per am-
turos esse torturas: quod quidem optime Deus instituit, ut, cum monirci che la no-
stra patria è al-
undique, quocunque nos flexerimus, puncturis acerrimis extruda- trove.

mur, discamus, imo certi simus, alio properandum, ubi possimus


2. M trans. dos 3. N omette et 6. U obiitiantur 13. Maspiciente 15.M
omette in

fossero i Remedia utriusque fortunae, dial. XVIII, De uxoris amissio-


perchè appunto in essi i dialoghi LXV- ne , p. 146.
LXVII del lib. I trattano De co- (3) PETRARCHAE op. cit. lib. II,
niugii claritate , De uxore dial. xIX, De importuna uxo-
formosa , De uxore fae- re ; dial. xx1, De impudica uxo-
cunda et facunda ; PETRAR- re , pp . 147, 148.
CHAE Opera omnia, Basileae, MDLIII, (4) PETRARCHAE op. cit. lib. II,
PP- 73-75- dial. xxu, De uxore sterili ,
(1) PETRARCHAE op. cit. lib. I, p. 150.
dial. LXVII, De opima dote , (5) PETRARCHAE op. cit. lib. II,
P. 75 . dial. xx, De raptu coniugis ,
(2) PETRARCHAE op. cit. lib. II, p. 148.
374 EPISTOLARIO

et Dei gratia mereamur in melioris vite statu immutabilem bea-


titudinem obtinere.
Spera che la sua
apologia valga a Hec satis, imo forte plura quam satis, quibus tute poteris et
le le
scrisser contro
distrugger in Theophrasti rationibus (1) et omnibus, que contra Rufinum
nozze, putatur quidam scripsisse Valerius seu Hieronymus (2), et que pe- 5
nes satyricum Aquinatem contra Postumum legimus(3), respon-
dere. laborant enim eodem morbo, quo submovimus quecunque i
contra nuptias videbatur aut dici poterat obiecisse Petrarca ;
tantoque maiore, quod hic noster non impugnat nuptias, quod
illi conati sunt; sed optima ratione falsa gaudia vanosque do- 10
lores, que solent in hoc vite statu colligi, reprehendit (4).
e raccomanda al-
l'amico Francesco Vale felix, et negocia domini Francisci mei, pro quibus illu-
Lupori,
strissimo communique domino marchioni, consilio tuo, scribo,
fac dirigas, facque quod tua reputes (s). et iterum vale et gemi-
Donato
Sabino. e Paolo num meum Donatum Apenninigenam salutato, Paulumque Sabi- 15
num, qui in manibus tuis est, dilige et fove (6). Florentie,
decimo kalendas sextilis.

9. N¹ nupt. non imp. 11. M qui 14. M omette quod 15. N


' Apennigenam
L3 paululumque 17. M sextiles

(1) Allude al famosissimo trattato gliandolo a prender moglie per il


di Teofrasto, che il medio evo non bene de' suoi, dichiara tuttavia di sti-
conobbe se non negli estratti conser- mar preferibile il celibato : « assentior
vatine da san Gerolamo nel primo << ut uxorem ducas. Quamquam enim
de' libri Adv. Iovin.; cf. S. HIERONYMI <<<nihil dulcius coelibatu arbitrer, nihil-
Opera, II, 288-89. << que tranquillius, status tamen tuus
(2) La ben nota scrittura di Gual- « et tuorum hanc tibi dulcedinem ac
tiero Mapes, di cui già si toccò nella <<tranquillitatem invidet ».
nota i all'ep. v del lib. VI, p. 147 (5) Cf. l'ep. 1 di questo libro, p. 359,
di questo volume. nota 1, p. 360, nota 2, p. 362, nota 1 .
(3) IUVEN. Sat. VI. (6) Donato ch'era in corte da mol-
(4) Al S. però è sfuggito che in t'anni fungeva in questo tempo da
altro suo scritto il Petrarca, solleci- precettore di Niccolò; cf. Arch. stor.
tato da Pandolfo Malatesta a mani- it. ser. V, to. VI, 3 sgg. Intorno a
festargli intiero il pensier suo intorno Paolo Sabino da Cerreto v. quant'è
al matrimonio (Fam. lib . XXII, ep . 1, detto nella nota 3, p. 453 , all'ep. vIIII
ed. Fracassetti, III, 117), pur consi- di questo libro.
!
1

DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 375

IIII.

A PASQUINO DE' CAPELLI ( 1 ).

[Cod.Ambros. H, 211 inf. c. 2 B.]

Pasquino de Capellis per Colutium .


1
5 AUDEO, vir insignis, frater et amice karissime, quotidie suggeri 12 agosto
Firenze,

G 1392.
causas ut scribam, presertim si paci sique bono publico totius cosìÈ sovente
lieto d'aver
mo-
1

Italie iuncte sint et que belli transacti feritate conceptam aliena- tivi diriscrivergli,
6. Nel cod. l'e di sique è aggiunto in interlinea da un correttore.

(1) Della vita pubblica di messer d'anon. p. 481 ), avesse esposto il piano
Giovanni di Ruggiero Ricci (1330?- d'una congiura per ucciderlo, mentre
1400) toccò già con discreta larghezza si recava a caccia, onde liberar così Fi-
A. WESSELOFSKY nel Saggio di storia renze da un pericoloso avversario (epi- 1
letteraria italiana premesso al Paradiso stola che comincia : « Non credebamus
degli Alberti ( I, par. I, p. 110 sgg.) ; e <<<<adeo>> , copiata nelle Miss. reg. 21bis,
sebben parecchio potrebbe esser oggi c. 9 B; cf. Deliciae erud. XVI, p. LXXIII
aggiunto a quant'egli raccolse, pur noi e L. FRATI, La lega dei Bologn. e dei
ce n'asterremo, paghi d'osservare che Fiorent. contro G. G. V. (1389-90) in
il Ricci non deve, com' ei fa, dirsi Arch. stor. lomb.ser. II, to. VI, 5 sgg.) .
« uomo intieramente politico », se ai I Fiorentini respinsero con indigna-
suoi giorni ebbe qual legista tal nome zione siffatte accuse e purgarono, come
da venir, contro le consuetudini patrie, meglio riesci loro possibile, il Ricci dal-
chiamato a leggere prima l'Inforziato, l'imputazione mossagli ; benchè s'av-
quindi il Digesto nuovo nello Studio vedessero che il Visconti mendicava
fiorentino dal 1364 al 1368; cf. PREZZI- pretesti per rompere gli accordi allora
NER, op. cit. I, 28 ; GHERARDI, Stat. cit. allora pattuiti e che quindi ogni lor
pp. 301, 310, 326 &c. Verremo in- difesa a nulla gioverebbe; ep. « Ali-
vece a parlar brevemente de'fatti, sopra « quandiu stetimus in suspenso >> in
i quali versa la presente (giuntaci pur reg. cit. c. 10 A, 16 dicembre. Du-
troppo assai corrotta nell'unico codice, rante la guerra che seguì, al Ricci toccò
ignoto sin qui, ove si legge) ; e ne l'incarico di passare insieme a Rinaldo
stabiliremo quindi con certezza la data. Gianfigliazzi in Francia, per eccitare
Il 18 novembre 1389 Giangaleazzo il conte d'Armagnac a prendere l'armi
scriveva ai Fiorentini una lettera per contro il Visconti (Miss. reg. 21 bis,
lagnarsi che in pieno Consiglio messer c. 135 B, 27 aprile 1391) e con lui
Giovanni de' Ricci, il quale era stato discese poi in Lombardia ; ma nella
pochi mesi prima come ambasciatore terribil giornata di Alessandria (25 lu-
della repubblica a Milano (20 gennaio- glio), in cui il conte perdette la vita,
29 maggio 1389; cf. Arch.di Stato anch'egli, il Ricci, del pari che il
in Firenze, Dieci di balia, Leg. &c. Gianfigliazzi, cadde nelle mani de' Vi-
1, 164, 167, 179, 185, 196; Diario scontei. Troppo buona era l'occa-
376 EPISTOLARIO

perchèciò fortifica tionem mentium possint in statum pristinum revocare.


' amicizia loro e quid
giova insieme
pubblico bene. al enim michi suavius atque gloriosius scribendum posset occurrere,
quam privatum aliquid, quo dulcis amicicie revocetur memoria
et in commune bonum possim parvitate mea cum maiorum ami-

4. Cod. possem

sione perchè Giangaleazzo non se ne <<<Virtutum » ; cf. WESSELOFSKY, op . cit.


valesse per vendicare sul Ricci le ri- p.251sg. Ma anche costui non riporta
cevute ingiurie ; sicchè, mentre il suo che buone parole ; e se ne dolgono
compagno, preso da « uno gentilotto acerbamente con gli ambasciatori del
<<<del paese » (MINERBETTI, op. cit. Visconti pochi giorni dopo i signori
col . 263), riusciva a ricomprarsi pron- (Miss. reg. cit. c. 49 B, 28 settembre,
tamente, messer Giovanni, ferito al << Bononiensibus, marchioni et Pa-
capo, venne, d'ordine del Visconti, << duano ») ; i quali dall'altro canto sti-
condotto a Pavia e tenuto in dura molano ad aiutarli i Pisani; reg. cit.
prigione. Avviatesi poscia in Ge- C. SI A, 12 ottobre, « Pisanis » . La
nova le pratiche per la pace, gli am- strage de' Gambacorta ed il subito in-
basciatori fiorentini chiesero tosto la nalzamento del d'Appiano vennero a
liberazione di lui; ma il Conte di Virtù complicar di più le cose; Vanni era
dichiarò di non poter far nulla, avendo libero, ma il Ricci no; e per lui tor-
consegnato il Ricci (che frattanto era nava a Milano nel novembre Tommaso
da Pavia condotto in Lunigiana e Marchi ; arch . Stor. Gonzaga in Man-
quindi a Pisa) nelle mani di Iacopo tova, E, XXVIII, 3, lett. di Raffolo
d'Appiano, il quale non intendeva ri- Perleoni a Franc. Gonzaga del 13 no-
lasciarlo se prima Vanni suo figliuolo, vembre ; e cf. anche la lettera de' Fio-
ch'era anch'esso stato preso dai sol- rentini al Visconti del 3 gennaio '93
dati dell'Aguto nel sanguinoso scontro e quella del 12 al d'Appiano in Miss.
avvenuto in Valdinievole il 23-24 set- reg. 22, cc. 72 A, 73 A. Così soltanto
tembre e menato prigione a Firenze nell' aprile del 1393, dopo venti mesi
(MINERBETTI, op. cit. col. 269 ; Ам- di prigionia e di patimenti, lasciando
MIRATO, op . cit. lib. xv, II, 825), non in ostaggio un figlio (Ardengo, che
riacquistasse la libertà. Ora il merce- fu ritenuto a Pisa fino al settembre ;
nario inglese, che aveva preso Vanni, Miss. reg. 22, c. 140 B, 26 agosto,
chiedea per il suo riscatto gran prezzo ; « Comiti Virtutum »), un nipote e
nè minori d'altra parte eran le pre- promettendo di pagare ottomila fio-
tese del d'Appiano. Spronata ad un rini d'oro, il povero messer Giovanni
tempo dalla pietà, dal dovere, dal- potè presentarsi in Firenze ai signori
l'orgoglio, Firenze incomincia allora e raccontar loro la sua storia dolo-
una vera campagna per ottenere che il rosa. Meno male che questi, « audita
Ricci le sia reso. Nel luglio, come << querela et narratione lamentabili >>>
vedemmo, Dinozzo Stefani si reca ap- « cum summa compassione », delibe-
posta a Milano ; tornata vana la sua rarono il 20 maggio di pagare essi
andata, nell' agosto, per l' appunto la taglia ridotta a settemila fiorini,
quando il S. scrive quest'epistola, si e di rifare il disgraziato ambascia-
muove frate Grazia Castellani; Miss.
tore di tutti i danni sofferti ; Arch. di
reg. 22, c. 43 B, 6 settembre, « Comiti Stato in Firenze, Provv. 83 , c. 61 Α.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 377

corum favoribus operari ? quod si tanta est delectatio, quantum


id in quo contingat animum delectari, nichilque amico dulcius,
nichil et republica cogitari possit maius ; quantum et quale est
id quod hec duo prestantissime complectantur ? cumque sit dulce
5 amico scribere, quam suave debet esse penes amicum in amici
favorem suas litteras ordinare ? scripsi pridem bonum esse quod notar
Egli hagià fatto
all' amico
come convenga al
in illa prima causa se magnificus et illustris princeps communis Visconti mostrarsi
dominus tuus et meus se benignum et tractabilem exhiberet (1) ; conciliante verso i
et quanto magis optimum iudicari debet legationem non tam
10 privatam quam publicam exaudire ? repetit dominorum meorum questi Richieggon or
da lui la
magnificentia miserrimum illum virum ; miserrimi quidem sunt liberazionediGio-
vanni de' Ricci

quicunque captivitatis servi sunt; egregium legum doctorem do-


come grazia parti-
minum Iohannem de Ricciis: repetit equidem, nulla pretensa colare.

causa, sed solum de gratia speciali(2). et quid faciet illustris ille


Vorrà egli rifiu-
15 princeps, unicum humanitatis exemplar? an ablatam eidem tan- tarla,

tam realem occasionem, qua sibi possit hunc populum indisso-


lubiliter obligare, negliget et remittet? an non dabit se virum
benignitatis et clementie ? an in inficias ibit, quod illum alteri mendicando
testi? pre-
concesserit asserendo ? (3) utinam in hac nostra materia non minus
20 concedat quam possit, imo non minus velit quam valeat! dabit
de se toti nostro populo documentum quod finita sint odia, quod
amodo cuncta possint de sua benignitate sperari, quod vera sit
pax, non ficta, quodque verissimus sit amicus. magnum est quod gliMolto è ciò che
si chiede; ma
petitur, fateor; sed a magno petitur et magnis. et quantum est maggiore
suo meritosarà, seil
25 qualeque commertium unius hominis liberatione tantum sibi po- vorrà concederlo .
pulum obligare, tollere suspitionem, per hec nubila conciliare sibi
17. Cod. vir. se ; però vi è, sebben di mano diversa, indicata la trasposizione. 18. Cod.
alter (sic) 20. Cod. veleat corretto sopra in valeat 21. Cod. infinita; ma le due
prime lettere furono cancellate. 22. Cod. sperat corretto in sperari 26. Cod. su-
spectionem

(1) Allude all'ep. xx del lib. VII, zia de' Castellani, frate agostiniano,
p.335 sgg.diquesto volume, ovesiparla lettore di teologia nello Studio fioren-
dell'andata a Milano di Dinozzo Ste- tino e buon matematico, che mori nel
fani « ob privatam causam », che era 1401 : cf. MEHUS , Vita A. Traversarii,
poi la liberazione del Ricci . P. CLXXXI ; WESSELOFSKY, op . cit. I, I,
(2) Si tratta, come or ora dicemmo, 127 sg.; GHERARDI Stat. cit. p. 376.
dell'ambasceria affidata a maestro Gra- (3) Cioè a Iacopo d'Appiano.
24
*
Coluccio Salutati, II.
376 EPISTOLARIO

perchè ciò fortifica tionem mentium possint in statum pristinum revocare. quid
e

giova insieme
pubblico bene. al enim michi suavius atque gloriosius scribendum posset occurrere,
quam privatum aliquid, quo dulcis amicicie revocetur memoria
et in commune bonum possim parvitate mea cum maiorum ami-

4. Cod. possem

sione perchè Giangaleazzo non se ne <<<Virtutum » ; cf. WESSELOFSKY, op. cit.


valesse per vendicare sul Ricci le ri- p.251 sg. Ma anche costui non riporta
cevute ingiurie; sicchè, mentre il suo che buone parole ; e se ne dolgono
compagno, preso da « uno gentilotto acerbamente con gli ambasciatori del
<<<del paese >> (MINERBETTI, op. cit. Visconti pochi giorni dopo i signori
col. 263), riusciva a ricomprarsi pron- (Miss. reg. cit. c. 49B, 28 settembre,
tamente, messer Giovanni, ferito al << Bononiensibus, marchioni et Pa-
capo, venne, d'ordine del Visconti, << duano>>) ; i quali dall'altro canto sti-
condotto a Pavia e tenuto in dura molano ad aiutarli i Pisani; reg. cit.
prigione. Avviatesi poscia in Ge- C. SIA, 12 ottobre, « Pisanis » . La
nova le pratiche per la pace, gli am- strage de' Gambacorta ed il subito in-
basciatori fiorentini chiesero tosto la nalzamento del d'Appiano vennero a
liberazione di lui ; ma il Conte di Virtù complicar di più le cose ; Vanni era
dichiarò di non poter far nulla, avendo libero, ma il Ricci no; e per lui tor-
consegnato il Ricci (che frattanto era nava a Milano nel novembre Tommaso
da Pavia condotto in Lunigiana e Marchi ; arch . Stor. Gonzaga in Man-
quindi a Pisa) nelle mani di Iacopo tova, E, XXVIII, 3, lett. di Raffolo
d'Appiano, il quale non intendeva ri- Perleoni a Franc. Gonzaga del 13 no-
lasciarlo se prima Vanni suo figliuolo, vembre; e cf. anche la lettera de' Fio-
ch'era anch'esso stato preso dai sol- rentini al Visconti del 3 gennaio '93
dati dell'Aguto nel sanguinoso scontro e quella del 12 al d'Appiano in Miss.
avvenuto in Valdinievole il 23-24 set- reg. 22, cc. 72A, 73 A. Cosi soltanto
tembre e menato prigione a Firenze nell' aprile del 1393, dopo venti mesi
(MINERBETTI, op. cit. col. 269; AM- di prigionia e di patimenti, lasciando
MIRATO, op . cit. lib. xv, II, 825 ), non in ostaggio un figlio (Ardengo, che
riacquistasse la libertà. Ora il merce- fu ritenuto a Pisa fino al settembre ;
nario inglese, che aveva preso Vanni, Miss. reg. 22, c. 140 B, 26 agosto,
chiedea per il suo riscatto gran prezzo ; << Comiti Virtutum »), un nipote e
nè minori d'altra parte eran le pre- promettendo di pagare ottomila fio-
tese del d'Appiano. Spronata ad un rini d'oro, il povero messer Giovanni
tempo dalla pietà, dal dovere, dal- potè presentarsi in Firenze ai signori
l'orgoglio, Firenze incomincia allora e raccontar loro la sua storia dolo-
una vera campagna per ottenere che il rosa . Meno male che questi, « audita
Ricci le sia reso. Nel luglio, come
<< querela et narratione lamentabili >>>
vedemmo, Dinozzo Stefani si reca ap-
« cum summa compassione », delibe-
posta a Milano ; tornata vana la sua
rarono il 20 maggio di pagare essi
andata , nell' agosto, per l'appunto
la taglia ridotta a settemila fiorini,
quando il S. scrive quest'epistola, si e di rifare il disgraziato ambascia-
muove frate Grazia Castellani; Miss.
tore di tutti i danni sofferti ; Arch. di
reg. 22, c. 43 B, 6 settembre, « Comiti
Stato in Firenze, Provv. 83 , c. 61 A.
DI COLUCCIO SALUTATI . 377

corum favoribus operari ? quod si tanta est delectatio, quantum


id in quo contingat animum delectari, nichilque amico dulcius,
nichil et republica cogitari possit maius; quantum et quale est
id quod hec duo prestantissime complectantur ? cumque sit dulce
5 amico scribere, quam suave debet esse penes amicum in amici
favorem suas litteras ordinare ? scripsi pridem bonum esse quod Egli hagià fatto
all' amico notar

come convenga
in illa prima causa se magnificus et illustris princeps communis Visconti al
mostrarsi
conciliante verso i
dominus tuus et meus se benignum et tractabilem exhiberet (1) ; Fiorentini.

et quanto magis optimum iudicari debet legationem non tam


10 privatam quam publicam exaudire ? repetit dominorum meorum questi Richieggon or
da lui la
magnificentia miserrimum illum virum ; miserrimi quidem sunt vanni liberazionediGio-
de' Ricci

quicunque captivitatis servi sunt; egregium legum doctorem do-


come grazia parti-
minum Iohannem de Ricciis: repetit equidem, nulla pretensa colare .

causa, sed solum de gratia speciali(2). et quid faciet illustris ille


Vorrà egli rifiu-
15 princeps, unicum humanitatis exemplar? an ablatam eidem tan- tarla ,

tam realem occasionem, qua sibi possit hunc populum indisso-


lubiliter obligare, negliget et remittet? an non dabit se virum
benignitatis et clementie ? an in inficias ibit, quod illum alteri testi?
mendicando pre-
concesserit asserendo ? (3) utinam in hac nostra materia non minus
20 concedat quam possit, imo non minus velit quam valeat! dabit
de se toti nostro populo documentum quod finita sint odia, quod
amodo cuncta possint de sua benignitate sperari, quod vera sit
pax, non ficta, quodque verissimus sit amicus. magnum est quod gliMolto è ciò che
si chiede; ma
petitur, fateor; sed a magno petitur et magnis. et quantum est maggiore
suo merito sarà, seil
vorrà concederlo.
25 qualeque commertium unius hominis liberatione tantum sibi po-
pulum obligare, tollere suspitionem, per hec nubila conciliare sibi
17. Cod. vir . se ; però vi è, sebben di mano diversa, indicata la trasposizione. 18. Cod.
alter (sic) 20. Cod. veleat corretto sopra in valeat 21. Cod. infinita; ma le due
prime lettere furono cancellate. 22. Cod. sperat corretto in sperari 26. Cod. su-
spectionem

(1) Allude all'ep. xx del lib. VII, zia de' Castellani, frate agostiniano,
p.335 sgg. diquesto volume, ove siparla lettore di teologia nello Studio fioren-
dell'andata a Milano di Dinozzo Ste- tino e buon matematico, che mori nel
fani « ob privatam causam » , che era 1401 : cf. MEHUS, Vita A. Traversarii,
poi la liberazione del Ricci. P. CLXXXI ; WESSELOFSKY, op. cit. I, 1,
(2) Si tratta, come or ora dicemmo, 127 sg.; GHERARDI Stat. cit. p. 376.
dell'ambasceria affidata amaestro Gra- (3) Cioè a lacopo d'Appiano.
Coluccio Salutati, II . 24
378 EPISTOLARIO

Vinca colla be- tot amicos, ut quos ferro non potuit vincere unius beneficii
nignità il Visconti
que' che nonsupe-
armi potè magnitudine vincat ! Pyrrhum, precor, memento; nondum enim
rare;
finito bello, captivos, quos Romani redimere postulabant mox
contra se et in suum caput armandos, libere sine precii quod
offerebatur appensione concessit. memento, inquam; nec minus 5
tamen quanta commendatione factum hoc Cicero prosequatur ta-
cita tecum mente librato (¹) ; et mitte cum domino nostro manus,
ut donum hoc exhibeat libentius quam petatur, seque Florentinis
qualem Pyrrhus Romanis prebeat; non in spem future pacis, ut
nè stimi con un ille, sed in firmamentum et robur concordie iam contracte. nec 10
rifiuto giovar a
Vanni d'Appiano; putet se Vanni de Appiano, cuius infelicitati compatior, quoad
tractationem seu concambium, consulere vel prodesse. iandiu
cuncta fuimus experti, sed frustra ; nec intolerabilis ille magister
suus placari potuit vel moveri.
Fata obstant placidasque viri Deus, 15

imo obstinata duricies,


obstruit aures :
nullis enim ille movetur
Fletibus, haut voces ullas tractabilis audit (2).

che è per ora im- ut videatur michi taliter in proposito perstiturus, quod nullam 20
possibile restituire
in libertà.
nobis spem nisi per mortem ulterius relinquat vindicandi Vannem
in libertatem (3). fecit pro amico dominus tuus quod potuit; et
1. ut] Cod. et 2. Dopo vincat il cod. segna una lacuna da me colmata aggiun
gendo le parole Pyrrh. mem. 8. Cod. domun 9. Cod. Romanus, inoltre omette in
prima di spem e legge paciis 10. Cod. legge si per sed 11. Cod. uanu ; sull' u
d'altra mano è stato aggiunto un segno d'abbreviazione . 16. Cod. obstructa 19. Cod.
aut ull, voc. 20-22. Il cod., per evidente error del copista, che omise alcune parole ed
altre lesse a sproposito, reca nullam eius spem nisi per mortem alterius uteris libertatem
22. Cod. omette dom. tuus

(1) Cf. CIC. De off. I, xu, e anche


<<fuit Vannem de Appiano illius inexo-
De amic. VIII, 28. << rabilis sui magistri manibus
(2) VERG. Aen. IV, 440, 438-39 ; <<<extorquere. circa cuius liberationem
ma il testo « sed nullis » . <<non potuit per nos ulterius fieri.
(3) Le trattative ebbero invece mi- << non enim licebat sibi vim inferre et
glior successo di quel che il S. cre- << verbis atque monitionibus, quanvis
desse o fingesse credere : « Novit <<forent rationabiles et humane, nul-
<<<<Deus », scriveva egli stesso per in- <<<latenus movebatur. tandem tamen
carico della Signoria il 12 ottobre ai
<<<conclusum est ; et licet nimis exces-
Pisani, « quam grave quamque diffi- << sivo pecuniarum effluvio, Vannes
<<cile quantique laboris atque fastidii << tamen vester liber et incolumis est
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 379

postquam tam expressa videt experientia prodesse non posse,


nonne sapientissimum fuerit ac salubre consilium in publicam
utilitatem transferre quod aliquando dignatus sit in alicuius privati
commodum concessisse ? nec credam sine Dei numine contigisse,
5 quod in illa singulari causa nichil prorsus sua dona profuerint,
divina scilicet bonitate pro confirmatione dilectionis et pacis ad
fructuosiorem effectum hoc sue celsitudinis beneficium reservante.
ponat igitur oculatissimus princeps in medio donum quod petitur, principe
Veggasedunque il
più gli
et statuat hinc populum florentinum hoc cum tanta affectione convenga favorir
Fiorentini o il

10 petentem, inde Iohannem et Iacobum de Appiano quod eis d' Appiano.


frustra concessum est tenaciter defendentes. nonne promptis-
simum est quid sibi sit in re tam clarissima faciendum ? nonne
magne cecitatis foret privatis duobus amicis non profutura relin-
quere et tanto populo rem adeo gratam, parituram incunctanter
15 fructus maximos, denegare ? nonne legitime posset illis obicere :
ergo quod vobis prodesse non cernitis in tantum meum bene-
ficium reddere recusatis ?
Hec et alia que tu vides, velim, frater carissime, quanvis meditiEPasquino pure
sopra di ciò
ille super alios sentiat atque videat, ante oculos ponas : non enim
20 frustra etiam persuadetur sapienti. non ergo pigeat in hoc quanto le e s' adoperi perchè
sue preghiere
obnoxius poteris operari. salutiferum erit hoc, crede michi, et fru- abbiano
lice. esito fe-
ctuosius quam ante factum valeat cogitari. et si tibi non videtur
inutile, forte bonum esset, quod hanc epistolam fidelis mei con-
silii testem princeps ille benignissimus legeret vel audiret. nec Nè stimi ch' egli
scriva soltanto per
25 putes me, quia dominum Iohannem diligam, ista tam efficaciter Ricci affetto; verso il
scribere. diligo quidem ipsum et eius, quem scio nunquam illa
4. Cod. contingisse 8. Cod. occultissimis 12. Cod. quod ? 14. Cod. inconuer-
tanter 17. Cod. reprehendere, ma il senso esige reddere 18. Cod. alias 21. Cod.
omette erit 24. Cod. benignissimis corretto in benignissimus 26. Cod. ripete due volte illa

<< reversus . nunc autem restat quod Miss. reg. 22, c. SI A. Vanni, che
<<<vestra dilectio circa relaxationem pareva destinato a grandi cose ed
<<< egregii legum doctoris domini Io- era giovane accorto ed ardito, morì
<<<hannis de Ricciis contemplatione invece il 6 ottobre 1397, un anno
<< nostri non solum faveat, sed taliter prima del padre; anzi, taluno disse,
<< operetur, quod ipse longe melioribus per opera di lui. Cf. Sardo, op. cit.
<< condicionibus quam de capientium cap. ccxxII, p. 233 ; SOZOMENO, op .
<<<et gentium armorum potestate cum cit. col. 11533 MINERBETTI, op. cit.
<<benignitate et gratia dimittatur » ; col. 384.
380 EPISTOLARIO

benchè questi gli verba, que sibi fuerunt imposita, contra dominum protulisse (1),
sembri di pietà
meritevolissimo. non possum non totis affectibus misereri. vale.
Lo ringraziadel-
la promessa fat- Ea que scripsit parnaticum illud ingenium de epistolis
taglidal Loschidi
mandargli presto Ciceronis libenter audivi; rogoque quod sine dilationis molestia
lelettere di Cice- iubeas expediri (2). iterum vale et si molestum vel grave non 5
est, rescribe. Florentie, pridie idus augusti.
Tuus Colucius Pieri de Salutatis cancellarius florentinus.

V.

A LODOVICO DEGLI ALIDOSI SIGNORE D' IMOLA (3).

[L3, с. 12 B; N², c. 39 B ; R¹, c. 23 A, mutila; 10

MEHUS, par. I, ep. x, pp. 35-37, da L3 .]

Firenze,
Magnifico domino Lodovico de Alidosiis Ymole domino.
15 agosto 1392 .
Si schermisce AGNIFICE domine mi. non oportet, si quid in me consilii
dai ringraziamenti
che l'Alidosi gli
MAGNIFIC
est, quod tibi et statui tuo impendam, gratias agere, qui sum
fa per i suoi buoni
uffici, obnoxius pro tui patris benivolentia in me, sicut sine meritis, 15
1. Cod. dopo verba dà fuisse 2. Cod. effectibus 3. Ea] Cod. et 4. Cod. dile-
ctionis molestium 12. Così N ; L3 R M Domino Lodovico (R¹ Lodonico) de Alidosiis
13-14. N¹ cons. est in me 14. N grat . ag. impend. R¹ sim 15. L3 R M beniv.
tui patr. In R¹ sine è aggiunto poi di carattere minuto in interlinea.

(1) Ecco come il Visconti formu- <<scimus ... nec dominum Iohannem
lava le sue accuse contro il Ricci << nec alium nunquam aliquid tale in
nella lettera già citata : <<dominus <<<nostris consiliis protulisse et cum
<<<Iohannes de Ricciis erectus ha- <<per cancellarium nostrum ista no-
<< buit in pulpito perorans, ut in con- <<tentur, nunquampoterit reperiri quod
<< siliis fit, coram officio vestro ac De- <<<hoc fuerit inter nostra collegia di-
<< cem balie et nonnullis aliis requisitis <<< sceptatum » ; reg. cit. c. 10 A. Magra
« hec verba proferre : " Homo scusa; certe cose non si scrivono di
<<iste multa signa facit. quid igitur sicuro! poteva replicare il Visconti,
<<<faciendum est ? necesse est ut unus che dell'arte di simulare era maestro .
<<pro populo moriatur, ne tota gens (2) Il « parnaticum ingenium » è
<< pereat " * ; utque conceptum suum Antonio Loschi; cf. l'ep. XXIII del
<<melius audientium auribus infunde- lib. VII, p. 354 di questo volume.
<< ret, mox adiecit » &c.; Miss. reg. 21bis, Inutile è l'avvertire che l'allusione
c. 9 B ; cf. Ann. Mediol. in Rer. It. Scr. fatta in questa poscritta all'atteso co-
XVI, 832. E gia i Fiorentini aveano dice di Cicerone, prova una volta di
risposto, come qui il S.: « nos autem più come tutto il carteggio che lo
concerne spetti al 1392.
* Cf. IOHANN. XI , 47, 50 . (3) Dei tre codici, in cui quest'epi-

1
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 381

ita sine mensura, exhibitionis impensa tuis honoribus tuoque statui


procurandis. nam citra ingratitudinis maculam, quam semper bitore dichiarandosi de-
di ogni gra-
effugi, stare non potest inclyte memorie domini Beltrandi pro- Alidosi.
titudine alla casa
genies, cuius cultus, status et honor michi singulariter non sint
1. M statu 2. nam] L3 non; la sintassi di questo periodo è oltremodo zoppicante.
4. L3 N M sit

stola si legge, uno, per rarissimo caso, dobbiamo ripeter oggi anche noi quasi
oltrechè il giorno ed il mese pretende alla lettera; perchè, se della famiglia
additarci anche l'anno, nel quale fu Alidosi, giovandosi appunto del San-
scritta; e dico « pretende », perchè sovino e di un'altra scrittura genealo-
la data 1391 da esso offerta non può gica di niun conto, il LITTA ha dato
considerarsi se non errata da noi, nelle sue Fam. celebri it. una storia
che sappiamo come nell'agosto di men che mediocre ; intorno a Lodo-
quell'anno Beltrando degli Alidosi, vico non possediamo che troppo scarse
qui menzionato come morto, fosse ed incerte notizie. Principe buono
sempre fra i vivi ; cf. lib . VII, ep . viii,
ed amato dai suoi sudditi, fornito di
p. 283 sg. di questo volume. Ma se ad molta cultura, sebben troppo inclinato
L3 non possiamo dar piena fede, nulla a prestar fede alle astrologiche fole,
ci vieta però di allontanarci il menpos- favoreggiatore di poeti e di dotti, Lo-
sibile da esso, assegnando la presente dovico aveva saputo acquistarsi in
ai primi tempi della signoria di Lo- Italia una fama, della quale è bella te-
dovico, quando cioè egli era soggetto stimonianza l'epistola che il Vergerio
a quella materna tutela, che il S. ri- gli diresse, quando Carlo Malatesta,
corda. Noiascriviamo dunque al 1392 spinto da malinteso zelo religioso, fece
quest'epistola, certi di non ingannarci abbattere in Mantova l'antica statua di
in ogni caso se non leggermente, per- Virgilio ; Epistole di P. P. Vergerio,
chè, come vedremo più sotto, essa non Venezia, 1887, p. 113. Alieno dalle
potrebbe mai dirsi posteriore all'estate lotte, egli in trentatre anni di governo
del 1396. cercò sempre di destreggiarsi in guisa
Annotando l'ep. VIII del lib. VII, da non incorrere pericoli; ma, dopo
abbiamo promesso di accennar qui essere scampato a molte procelle, fu,
alcunchè intorno ai figli e successori quando forse credeva aver toccato il
di Beltrando Alidosi; ardua bisogna, porto,travolto dall'uragano. Nel 1424
perchè, come osservava fin dai suoi a tradimento Filippo Maria Visconti
tempi F. Sansovino, « è cosa degna faceva occupar Imola ; e Lodovico,
<<di commiseratione che questa nobi- che non volle fuggire, condotto a Mi-
<<lissima & antichissima famiglia, la lano, fu per due anni tenuto prigio-
« quale ha per molti anni signoreg- niero in Monza. Liberato nel 1426,
<< giato la città d' Imola & di Forli con dopochè il duca ebbe ceduto Imola
<<molte altre castella appresso nella alla Chiesa, sia che disperasse di riaver
<< Romagna ... habbia non solamente la sua città, sia che il desiderio di
<< veduto l' interito suo nella persona quiete fosse in lui più potente d'ogni
« di Lodovico, ma si sia quasi estinta altro, sia infine che le sue tendenze
« la memoria di quel principato per ascetiche si fosser fatte più imperiose
<<la poca cura degli scrittori>>» ; Della in mezzo alle avversità, egli andò a
orig. et de fatti delle famiglie illustri rifugiarsi in un convento, dove oscu-
d' Italia, p. 252. Gli stessi lamenti
ramente morì poco appresso ; SANSO-
382 EPISTOLARIO

cure(1). gratum tamen est videre benignitatem tuam, videre


Då al giovine
principe consigli
virtutem. ita fac, mi Lodovice. sint tibi accepta amicorum mo-
di prudenza e di nita; non sis sapiens apud temetipsum. quotiens tibi persuaseris
modestia

te sapientem esse, insipiens eris. vestibulum enim et auspicium


prudentie est et ipsius sapientie fundamentum semper scire quod 5
nescias. nam si, ut veraciter inquit Sidonius, nemo tanta scit
quanta nescit (2); nonne insane dementie est, cum plus ignorantie
tenebrarum habeas quam luminis scientie, te reputare sapientem ?
si hoc enim putaveris, inniteris sapientie tue, non credes amicis
revocantibus ; totus eris in manibus impellentium et in blandiciis 10
assentatorum. que quanto tibi possint esse periculo, nunc eminus
et quasi quadam tenui rimula vides; post tempus autem pro-
esirallegradelsuo
saldo proposito di
pinquius et experientia comprehendes. laudo propositum tuum,
coltivar l'amicizia laudo nobilissime matris tue in hac re concordare sententiam,
de' Fiorentini,
quam, si aliter sentiret, matrem omnino non crederem (3), nulli, 15
crede michi, in amplexibus communis Florentie falsi sunt, nisi
qui cum bove et asino arare voluerint (4), et sic nobiscum et
1. N tam. grat. 2. ita] L3 M ista L3 sit 3-4. R omette da apud a insipiens
5. ipsius] R¹ ipñis 6. Dopo nescias R¹ aggiunge et infra &c.; e qui si arresta in esso
l'epistola.

VINO, op . cit. p. 256; GHIRARDACCI, fort. libri IV, Lutetiae Parisiorum,


op. cit. II, 465 ; per rinvii PERRENS, MDCCXXIII, lib. II, p. 71. Ed anche
op . cit. VI, 279. Il Litta, che reca BASTIANO FORESI nel quinto cap. di
sopra di lui un giudizio troppo severo, quel suo inedito poema intitolato Il
par credere che per la pochezza sua trionfo delle Virtù (cod. Palat. 345 della
Lodovico non eccitasse l'interesse nè Naz. di Firenze, c. 12 A ; cf. Il trionfo
de' contemporanei nè degli storici; in di Cosimo de' Medici, Ancona, 1883 ,
realtà però la sua caduta produsse p. 11) fra le vittime della fortuna
nella penisola una viva emozione, di rammenta con rimpianto l'Alidosi.
cui il Poggio si è fatto interprete nella (1) Cf. l'ep. VIIII del lib . VII, p. 284
Historia de varietate fortunae, là dove, di questo volume.
ricordando altri celebri sventurati del (2) SID. APOLL. Carm. IX, 342-43 :
tempo suo, chiama l'Alidosi < vir mo- Verum si cupias probare, tanta
Nullus scit, michi crede, quanta nescit.
<<<destus et integer, et, quod raro inter
<<magnates accidit, multarum rerum (3 ) Costei si chiamava Elisa (Com-
<<<doctrina excellens ; dignum quippe pendio della stor. d' Imola, I, 227), Elsa,
<<<existimabant, qui ad extremum vitae secondo il LITTA (op. cit. Alido-
<<<secunda fortuna uteretur ; sed illi sio d'Imola , tav. 1) ; ma non si sa
<<<aliter visum est, cuius est maxima da qual famiglia provenisse.
<< cura novas res semper moliri >> ; (4) Cf. Deuter. XXII, 10 : « Non
POGGII BRACCIOLINI flor. Hist. de var. << arabis in bove simul et asino ».
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 383

cum aliis simulate agere, quod cum communi nostro non col-
ligant. non possunt diu verba dari :
Exitus acta probat (1).

spero et opto te sic acturum, quod non invenietur in cultu tue di


teràcui sperameri-
sempre il fa-
5 devotionis macula sive nevus et quod semper huius populi fa- vore.
vorem mereberis et habebis (2).
Quod autem pridie tibi scripsi, non sine causa, de quibusdam quindinuovamente
Gli suggerisce

oblocutionibus ne insolescerent providendum, de quorundam no- dilorononoccasione


porger maia
strorum civium relationibus ortum est, qui aliquotiens mirati fede
dubitare della sua
IO sunt nuncios hostis nostri istic magna cum veneratione receptos,
et quandoque spes eventusque felices ipsius maxima cum exul-
tatione celebratos (3). scio tuam potentiam tanti non esse, quod te
non oporteat cunctis te amicum, cunctisque te benivolum exhibere .
puto tamen tali cum moderatione ista fieri, quod nec hinc nec
15 inde modus in aliquo transeatur. et si, ut de Syphace legitur,
contingat te uno tempore Scipionem et Asdrubalem recepisse (4),
aut par sit cultus verborum et rerum aut in partem istam exun-
dato. est tibi monitor frater meus dilectus magister Simon, e gli raccomanda
maestro Simone.

quem tue nobilitati, quanta affectione valeo, recommendo (s).


1. L3 scrive simulare ed omette agere 5-6. L3 M fav. hu. pop. 7-8. M omette
quibusd.- de 9. N¹ omette relationibus 13. L3 M N omettono innanzi ad oporteat
il non, che pure è richiesto dal senso e che quindi ho aggiunto. 15. M omette si

(1) OVID. Heroid. II, 85 . cit. tav. II), la Signoria annunziava


(2) Lodovico e Lippo, morto il sei giorni dopo a Lodovico ed a Lippo
padre, avevano chiesto di restare in che « nobilis et egregius miles domi-
accomandigia de' Fiorentini; e ciò <<nus Ricciardus q. domini Gentilis
aveva loro giovato assai contro le <<de Alidosiis et nepotes filii domini
pretese subito sollevate da Ricciardo <<Opizonis sui germani ad nostre pro-
Alidosi e dai nipoti di costui, signori <<<tectionis umbram atque presidium
di Castel del Rio, Massa Alidosi, <<<confugerunt >>3; Arch. di Stato in
Osta ed altre terre, ad aver parte Firenze, Miss. reg. 22, c. 12 B, 17 aprile.
nel dominio d' Imola. Dichiarati
(3) Si allude manifestamente al
però, a cagione de' loro tentativi in Visconti. :

danno dei figli di Beltrando, nemici (4) Cf. TIT. LIV. Hist. XXVIII,
di Firenze e della lega tutta, costoro XVIII ; VAL. MAX. op. cit. VI, IX,
trovarono più saggio partito sottomet- ext. 7 .
tersi ed entrar anch'essi a parte de' (5) Chi ricordi come fra le rime
benefici del protettorato fiorentino; ed di maestro Simone Serdini si leggano
infatti in seguito agli accordi stipulati due sonetti pieni di caldi elogi all'in-
1'11 aprile 1392 (LITTA, op. e fam. dirizzo di Lodovico Alidosi (cf. VOLPI,
384 EPISTOLARIO

In avvenire in-
dirizzerà a lui solo Decrevi amodo tecum, non cum fratre tuo infantulo litterale
le proprie lettere. tenere commertium, nec infanti litteris loquacibus, ne dicam elo-
quentibus, respondere (1). Florentie, die quintadecima sextilis
.MCCCLXXXXII .

1. M infanti 2. M infanter 3-4. L3 M ometton sextilis e scrivono .MCCCLXXXXI .


che manca invece ad N¹ .

La vita e le rime di S. Serdini in Giorn. l'opera, gli dà per moglie una Bartola
stor. d. lett. ital. XV, 21), non troverà di Pandolfo da Polenta, e si dichiara
strano ch' io sia tentato di riconoscere incerto se un Bertrando, di cui parla
nel personaggio qui ricordato il biz- poi, sia o no figlio di lui. La seguente
zarro poeta senese. Ove questa con- lettera di Lodovico, l'originale della
gettura cogliesse nel segno, la menzion quale sta insieme ad altriframmenti del
che qui si avrebbe di lui gioverebbe carteggio di Roberto Novello da Bat-
ottimamente a colmare la lacuna che tifolle nel cod. Magliab. VIII, 1487,
si avverte nella sua biografia fra il 1389, n. 2, valga adesso a distrugger l'edifi-
anno in cui dovette fuggire da Siena, cio del Litta, dimostrando come Lippo
ed il 1396, nel quale ci apparisce, nè morisse, fanciullo ancora, il 3 settem-
sappiam da quanto tempo, ai servigi bre 1396: * « Magnifice frater caris-
del conte Roberto da Battifolle ; VOLPI, <<<sime. Acerbum michi nimium &
op. cit. p. 5. E se ne trarrebbe an- <<lugubre casum obitus magnifici fra-
cora la conseguenza ch'egli era detto <<tris mei Lippi, dulcissimi et per-
<<<<maestro » dai contemporanei, per- << fectissimi fratris vestri, cum inefabili
chè l'ufficio suo era d'insegnar let- <<cordis amaritudine significare cogor
tere ; non già perchè, come è anche <<<fraternitati vestre, qui longa infirmi-
stato supposto, esercitasse la medicina. <<<tate detentus et febre continua op-
Notissimi son altresi i rapporti del- << pressus, heri, sicut Deo placuit, diem
l'Alidosi con un altro poeta volgare, << suum clausit extremum. sicut enim
il Sacchetti ; cf. GIGLI, I serm. evang. <<<in fraternitate vestra spem obtineo
di F. Sacchetti, p. 235 sgg. << fraternalem, ita que michi adversa
(1) Stranissimi, per non dir peggio, << contingunt cum fraternitate vestra
gli errori accumulati dal Litta intorno << participo. et prout ambo eramus ve-
a Lippo (che del resto l'autor del Com- << stris beneplacitis continue, ita et ego
pendio cit. I, 227 e 340, giunge a con- << ad illa semper sum prompta affe-
fondere con Lodovico !). « Lippo », <<ctione dispositus. dat. Imole, die
dice il genealogista, <<<andò in Lombar- << .IIII. septembris, .III. ind. Lodo-
<<< dia agli stipendi de' Visconti. Mi- « vicus de Alidosiis Imole vi-
<< litò nelle squadre del Carmagnola. << carius &c. ». A tergo : << Magnifico
<< Morto nel 1402 Giangaleazzo duca <<<fratri carissimo comiti Roberto de
<<<Batifolle » .
<< di Milano, lo Stato in preda alle
<< fazioni, fu ucciso nel 1403 in un con-
<< flitto a Monza ». Poi, a coronar * L'anno si deduce dall' indizione.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 385

VI .

A SER GIOVANNI LIPPI D'AREZZO ( 1) .

[R¹, c. 19B ; N', C. IIO B.]

Eloquenti viro ser Iohanni Lippi civi aretino.


Firenze,
FRATER karissime. sentio, de quo letatus sum, tibi maximam
librorum copiam contigisse : ingens quidem viro studioso feli-
31 agosto 1392 ?
Rallegrasi col
citas. nam, cum liber librum aperiat, quid potest homini sciendi bipi che
felicità grande per
bondi di libri,

uno studioso ;
rerumque novarum avido secundius evenire quam abundare libris
et posse tam honestum desiderium in rebus precipue peregrinis
to implere ? ego de aliis nescio; de me autem volo cunctos nossé,
quod, cum Dei benignissima, sicut tibi constat, indulgentia michi
contigerit gloriosum officium, numerosa proles, corpus validum
atque sanum et lucri plus quam mea familieque necessitas
exigat, nichil tamen michi preciosius et carius est quam illa que- egli stesso tiene
i propri libri in
conto della più
15 cunque librorum sufficientia, que michi eiusdem Dei dono con- pregevolecosache
cessa est. nam, cum reliqua sic mecum sint, quod illis delecter abbia,
et gaudeam, libris non fruor solum et exulto, sed, quod maius non come quelli, che
solo lo dilet-
est, perficior atque pascor. inter quos tamen, si quem tibi gra- tano, maaffinano
scono ed lo pa.
tum putas, rescribere secure ; ingentis equidem michi muneris
4. Così N ; R¹ Ser Iohanni Lippi de Aretio 5. N¹ cariss. frat. R¹ qua 8. N
libr. hab. 12. N¹ gloriosissimum 13. R¹ omette mea 15. R¹ laborum ed
omette que michi 17. R¹ omette solum N maior

(1) Quando non si volesse identi- con qualche sicurezza la data dell'e-
ficar costui con quel ser Giovanni pistola, perchè d' un' ambasceria soste-
Lippi, che del 1394 fungeva da notaro nuta da ser Guccio di Francesco Gucci
de' regolatori in Firenze (SER LAPO dopo l'andata sua a Genova (cf. lib . V,
MAZZEI, Lettere, ed. Guasti, I, 69) ; la ep . xx, p. 104 di questo volume) io
qual cosa non è a far senza esitazione non trovo memoria ; nè a quella an-
grande, perchè di notai così chiamati data probabilmente si fa qui allusione .
ne visse sullo scorcio del secolo XIV Siccome però il S., a giustificare la
in Firenze più d'uno (v. così Del. d. domanda che muove al notaio aretino,
erud. tosc. XVI, 251 ) ; sarà forza con- adduce gli incomodi della vecchiezza,
fessare che sopra questo corrispon- non ci allontaneremo certamente
dente del S. niuna notizia ci è perve- molto dal vero collocando qui la sua
nuta. Nè possiamo stabilire almeno epistola.
Coluccio Salutati, II. 25
386 EPISTOLARIO

Sarà lieto se instar erit, si tua potero studia meis libellulis adiuvare. ego autem
potrà aiutar i di
lui studi;
te rogatum velim, quatenus, si quid exoticum et singulare, ut fieri
solet, in manus tuas venerit, michi non invideas. et quia quo-
intanto lo prega a rundam relatu percepi te multa Ciceronica in littera grossa
volergli cedere un
volume di scrit-
Ciceroniani in habere, quia illos libros, cum communes satis sint, quotidie possis 5
grossi caratteri,
habere, te deprecor per eorundem studiorum communionem atque
vere dilectionis vim, et per quicquid efficacius possum obtestor
et oro, quatenus senectuti mee, que iam caligantibus laborat ob-
tutibus, velis illius libri iusto commertio subvenire. in qua ma-
el'invita ad in- teria ser Guccio Francisci, carissimo fratri meo, credere placeat 10
tendersi in propo-
sito con ser Guc-
cio di Francesco . tanquam michi. vale felix et mei memor. Florentie, pridie
kalendas septembrias.

VII .

A PASQUINO DE CAPELLI (1).

[N¹, с. 117 B; R¹, c. 16 A, mutila; R2, c. 109A; cod. Ambros. C, 141 inf. 15
C. 172 B ; HAUPT, Opuscula, II, 113-116, da R2; VIERTEL, Die Wieder-
auffindung &c. p. 39, da Haupt. ]

Insigni viro Pasquino de Capellis canzellario illustrissimi principis


domini Comitis Virtutum fratri carissimo .
Firenze,
24-30 sett. 1392 .
ESCIO, vir insignis, frater optime et amice karissime, nescio 20
Lasuaallegrezza
è tale, ch'ei non
Nsiquidem unde initium summ tanto etenim me munere

sa come manife- felicitasti, quod vix pre gaudio apud me sim, et scribere gestienti
starla;

10. R¹ omette carissimo 11. R¹ omette vale - memor 12. R¹ septembris 18. CosìA,
dove però quest'indirizzo è posto in calce all'epistola colla nota : A tergo; NI Eloquentis-
simo viro Pasquino de Caspellis cancellario ; R2 Pasq. de Cap. cancellario Comitis Vir-
tutum; R Pasquino de capellis 21. A R R2 HV sum. in. 22. N R sum

(1) Teodoro Mommsen, che primo si ebbe consenziente M. HAUPT : « Recte »,


giovò delpasso di quest'epistolariguar- scriveva questi, « significavit scriptam
dante il preteso manoscritto di Var- « eam esse anno circiter MCCCLXXXX ;
rone (Die Schriften der römisch. Feld- <<Coluccius enim, qui iam sexaginta
messer, herg. u. erläut. von F. BLUME, << annis librorum se sentit esse cupidis-
K. LACHMANN u. A. RUDORFF, Berlin, <<simum, natus erat anno MCCCXXX » ;
1852, II, 219), fu anche il primo ad emet- op. cit. p. 116. Giovandosi dell' auto-
tere l'avviso ch'essa fosse stata scritta rità dell' Haupt, ripetè la stessa cosa
nel 1390 circa; ed in tale opinione G. VOIGT, Üb. die handschr. überlief.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 387

nunc referendarum gratiarum officium se ingerit, nunc tam ex-


cellentis doni tui, quo non solum voti compos, sed beatus effectus Pasquinol'ha
cosi felice,
reso
sum, commendatio subit, nunc moveor, ut tecum explicem quanta
consolatione delibutus sim legens quas misisti tam munifice tamque stole
inviandogli le epi-
di Cicerone,
5 liberaliter epistolas Ciceronis . quodlibet enim horum adeo
infinitum est adeoque vires transcendit meas, quod nec possum
mente concipere nec valeo stili mei ariditate, quo tamen soleo
satis exprimere quod in mentem inciderit, enarrare. nuncque esprimergli
ch'egli nonla può
sua
demum expertus sum longe facilius esse parvam materiam exten- riconoscenza
10 dere quam maximam, sicut expedit, adimplere. in hac siquidem
1. A grat. ref. e dà tam ripetuto. 2. HVaffectus 5. N Cic. ep. 6.A pos-
sim 10. N¹ dà parvam per max. A equidem

p. 61 , nota 1 ; il VIERTEL invece, ri- stola spetterebbe non più al 1390, bensì
conoscendo impossibile che nel set- al'91 . Ma qui pure urtiamo contro gli
tembre del 1390, proprio quando più ostacoli consueti ; nel settembre del
ferveva la guerra fra la repubblica e 1391 fra i due Stati continuava l'ostilità,
Giangaleazzo, il cancelliere fiorentino fra idue cancellieri il silenzio. Le pa-
s'intrattenesse con tanto amichevole role del S. vorranno dunque intendersi
tranquillità de' propri studi col mila- men rigorosamente ; egli non dice già
nese, e parlasse di più de' benefici che di contar sessant' anni, nè un di più, nè
avrebbero recato le reciproche amba- un di meno ; ma d'aver raggiunta la
scerie, propose di ricondurre la pre- sessantina, senza che l'ardor suo per
sente in un coll'epistola al Loschi del i libri fosse scemato. Spiegata così,
29 settembre, al 1389 ; Wiederauff. la frase del S. ci consente di richia-
p. 242 sg. Ma egli, avendo sotto gli mare l'epistola alla sua vera data, il
occhi un testo guasto dell'epistola, 24 settembre 1392. Che questa data
non vide che Coluccio parla qui a sia la vera , riesce infatti assai age-
Pasquino come di fatto già avvenuto vole provare. Sulla fine della pre-
del sacco di Verona (« veronensis cla- sente (anzi, si noti, in una poscritta )
<< dis ») ; e noi sappiamo che la disgra- il S. esprime all'amico la sua conten-
ziata città, colpevole di ribellione al tezza per l'arrivo degli oratori vi-
Visconti, fu data in preda alle ma- scontei a Firenze e per l'andata de'
snade d' Ugolotto Biancardo il 26 giu- fiorentini a Pavia; e presagisce fe-
gno 1390! conda di buoni frutti questa « mutua
In realtà la base di tutte queste <<legatoria visitatio » . Or di un re-
ipotesi essendo falsa,ben si comprende ciproco contemporaneo invio d'am-
come niuna d'esse riesca a coglier nel basciatori fatto da Firenze e dal Vi-
segno. Innanzi tutto il S. nacque nel sconti niun ricordo troviamo nei docu-
febbraio del 1331 e non già del 1330; menti del 1390 e del 1391 ; come ben
sicchè quando la frase: << habitus mentis, si capisce. Ma se passiamo al '92 le
<< quem iam sexaginta annis tum cose mutan d' aspetto ; e il MINERBETTI
<<
ingenitum tum excultum confirmavi>> così (op. cit. col. 304) ci apprende che
dovesse interpretarsi alla lettera, l'epi- del mese di settembre « tre ambascia_
388 EPISTOLARIO

semper aliquid desiderat auditor et lector; in illa vero videtur


quicquid adicitur redundare. qualiter enim dignas tibi gratias,
nè coi fatti, non dicam referam; hoc quidem, quod rei est, supra mortalium
nè colle parole. potentiam esse reor; sed, quod in verbis residet, debitas gratias
agam ? fateor, mi Pasquine, adeo me undique superatum, quod 5
facto nequeam digna referre nec agens verbo gratias magnitu-
dinem tui muneris adequare. quod igitur affectionis est, habebo
Essadureràperò tibi gratias, ut si quid unquam rependerim aut egerim gratiarum,
quanto la sua vita.
perpeti tamen affectu habeam quod referre, quandocunque se
10
facultas dederit, sim et obnoxius et paratus.
1. A desiderant 2. R¹ addicitur R2 HV adducitur 3. N¹ omette quod 6-7. N
magnitudieni 7. HV exaequare 7-9. R¹ omette affection. - quod 9-10. A referrem
si aliquando se fac. ded. 10. Η V omettono et dinanzi ad obnox.

<< dori vennero a Firenze di quelli del non si mossero prima del 30 ottobre,
<< Conte di Virtù » a rallegrarsi della
se crediamo a SER NADDO, il quale
pace fatta ed a protestar delle buone in luogo del Gianfigliazzi dice partisse
disposizioni del signor loro verso il messer Filippo Adimari (Mem. stor. in
comune ed i suoi collegati. Che se Delizie cit. XVIII, 134); quarantun 1

egli tace i nomi dei tre oratori, ed in giorni dopo erano di ritorno; Miss.
ciò l' imitano le missive della Signoria, reg. 22, c. 69 A, 20 dicembre, « Co-
dove però della venuta loro è fatto <<<miti Virtutum » .
ricordo (Miss. reg. 22, c. 48 A, 25 set- Che la presente sia stata scritta
tembre, « Domino Paduano »), sup- verso il 20 di settembre 1392; che il 24,
plisce a tal silenzio il carteggio della forse il di medesimo in cui giunsero a
repubblica senese, da cui si rileva che Firenze gli oratori di Giangaleazzo, il
il 24 settembre frate Pietro da Siena, S. abbia aggiunta la prima poscritta
dell'ordine de' minori, fu mandato a Fi- in cui manifesta il suo giubilo per tale
renze per trattarvi con Pietro Filargo, avvenimento; che l'epistola stessa sia
Andreasio Cavalcabo e Ruggeri Cane, partita per Milano sei giorni dopo af-
oratori del Conte di Virtù; R. Arch. fidata alle cure di Filippo di Valle,
di Stato in Siena, Miss. n. 8, I lu- mi paiono fatti evidenti. È da tener
glio - 31 dicembre 1392, ser Neri di quindi come provato che non già
ser Giovanni canc., c. 24 B. E negli nel 1390, ma nel 1392 il S. giunse
stessi giorni, previo accordo col mar- in possesso del codice che racchiudeva
chese d'Este (Miss. reg. 22, сс. 45 в, le epistole Adfamiliares. Quando poi
46 B), i Fiorentini deliberavano a loro egli abbia potuto aver l'altro, esem-
volta d'inviar al Visconti messer Ri- plato sul codice veronese e contenente
naldo Gianfigliazzi e Raineri di Luigi le lettere ad Attico, a Cicerone ed a
Peruzzi; ai quali, poco dopo, forse per Bruto (che è oggi il Laur. Pl. XLIX,
crescer solennità all'ambasceria, fu 18), noi non possiamo precisare, at-
dato compagno il vescovo di Firenze in teso che questa sia, non già la prima,
persona; Miss. reg. 22, C. SIA, 12 ot- come si supponeva, ma l'ultima fra
tobre, « Domino Paduano » ; с. 52 B, le epistole del S. al Capelli relative
20 ottobre, « Bononiensibus » . Costoro alla ricerca delle lettere Tulliane .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 389

Tu me, quod summis semper desideriis concupivi, fecisti volume,


Donandogli quel
ha appa-
Tullianis epistolis locupletem, amplitudine muneris faciens quod gato
reddar ad gratias pauperrimus et egenus. quantas tamen aut
mente concipere valeo vel lingua proferre vel calamo designare,
5 ex toto corde et ex totis viribus meis ago ; affectu tamen illas
cunctis temporibus habiturus, ut nulla prorsus officii vicissitudo
me possit huius obligationis nexibus liberare. tu quidem ingens
illud volumen ingentioris auctoris ingentissimam eloquentiam epi-
un suo incessante
stolis complexum, quod semper optavi semperque quesivi, michi desiderio;
10 multa rescriptum diligentia transmisisti. o me felicem tali tan-
toque dono, Pasquine! nam cum ex libris et orationibus Cice- se prima infatti
conosceva solo in

ronem meum michi iam non incognitum venerarer, nunc ipsum parte M. Tullio,
or tutto gli si è
michi totum hoc tuo munere tradidisti. vidi qualis in republica, nella
discovertoqual fu
vita pubblica
quantus inter amicos et romani nominis principes antecessit : video e nella privata;
15 quam audax bello, quam avidus glorie, et quibus artibus tam ipse
quam ceteri Romanorum fame splendorem commendationisque
preconia venarentur. vidi tuo munere bellorum civilium funda- quale negli eventi
acui si trovò me-
menta et quid caput illud orbis terrarum de libertate populica in scolato,
monarchie detruderit servitutem. vidi Ciceronem meum quam le sue debolezze, i
i suoi casi,
20 in familia mitis, quam deceptus in filio, quam desperatus in ad-
versis, quam timidus in periculis, quamque fuerit in prosperis sibi
blandiens et securus. multa denique vidi que michi tante leticie
fuerunt quantam unquam habere posse nec credidi nec speravi.
quid enim michi iocundius esse potest quam cum Cicerone loqui,
25 quam tot procerum, scientissimorum virorum, quos volumen illud, i suoi amici.
munus scilicet tuum, imo divinum, habet, vidisse tum eloquentiam
tum mores tum virtutes tum casus varios et affectus ? (1) nescio
de aliis; de me autem verissime testari possum me nunquam ali-
Niunstoricomo-
quid aliud speculativum vel hystoricum tam avide tamque cum numento è a repu

1. A des. semp. 1-3. R¹ omette fecisti egenus 7. Dopo liberare R¹ dà et


infra &c. e qui s' arresta in esso l'epistola. In R2 era stato scritto obligare, poi cancel-
lato. 9. N¹ omette opt. R2 HV omettono opt. semp. 10. A multum 10-11. R2
HV tanto talique 17. A venerarentur R2 H V venerentur N¹ bell, civ. tuo mun.
18. A publica N populari 22. N¹ blandus 29. A tantaque

(1) Questo riassunto, che il S. fa chiudeva la raccolta completa delle


del contenuto del codice speditogli, epistole Ad familiares ; cf. VIERTEL,
mostra ad esuberanza che esso rac- Die Wiederauff. p. 23 .
390 EPISTOLARIO

tarsi più codeste


tante di impor- leticia perlegisse. simul enim, quod rarissimum est, rerum no-
lettere.
vitas atque varietas, eloquentie splendor et scribentium auctoritas
delectabant. unde donum, si mensuretur rebus, non potuerit esse
maius, si fructu, reperiri non possit utilius, sin autem affectu,
Ridicequindial-
l'amico tutta la delectabilius nequeat cogitari. ergo, mi Pasquine, tuus virtutibus 5
sua gratitudine, tuis eram : nunc autem tali et tanto munere me taliter devinxisti,
quod fateri oporteat me fore, quod vix dici potest, sine rerum
controversia plus quam tuum. omnia siquidem, crede michi, que
fortuna, imo Dei dispositio, nam fortuna nichil est, posuit in ma-
nibus meis, non servus, sed verus dominus possideo preter libros. 10
tanto più grande, illorum, fateor, servus sum tenacissimusque possessor et avarus ac
quantopiù ardente
è il suo amore insatiabilis appetitor. nunquam in libris potui servare modum (1).
pe' libri.
in reliquis forte non ad unguem, sed ad communem hominum
mediocritatem satis idonee me compono: ut ex hoc cogitare debeas
in tam ardenti mentis habitu, quem iam sexaginta annis tum inge- 15
nitum tum excultum, natura receptum consuetudine confirmavi,
quam gratum et quam acceptum munus has tuas epistolas destinasti.
Ma il dono rice-
vuto ha irritata la
Verum epistolas quas tradidisti considerans, non aliter de me
sua sete; non l'ha quam de Narcisso scribit Ovidius :
spenta.
20
Dumque sitim sedare cupit, sitis altera crevit (2),

Mancano infatti evenit: sentio quidem Ciceronis epistolarum plurimum abesse, pu-
nel volume molte
lettere.
toque quod has habueris ab Ecclesia Vercellensi (3 ). verum com-
2. R² dà et in interlinea . 3. unde] Aut 7. Η V omettono rerum 13. A omnium
16. HV han poste fra parentesi come da espungere le parole natura recept. 17. A omette
quam grat. N duas 19. A omette de 20-21 . N R2 HV omettono evenit , che
A ha conservato, lasciando cadere invece crevit 21. A R2 HV ep . Cic.

(1) Cf. per dichiarazioni analoghe dal passo del BIONDO (It. illustr., Ba-
lib. V, ep. vi; lib. VIII, ep. vI; p. 13 sileae, MDXXXI, p. 436), ov'è detto che
e 385 di questo volume. il Petrarca si gloriava d'aver trovato
(2) OVID. Met. III, 415. <<<a Vercelli>> le epistole Ciceroniane
(3) Sulle vicissitudini a cui sog- (cf. VIERTEL, Die Wiederauff. p. 23) ;
giacque questo prezioso manoscritto, l'opinione dello SCHMIDT, Die hand-
che oggi si conserva nella Laurenziana schriftliche Überlieferung der Briefe Ci-
di Firenze, Pl. XLIX, 9 (cf. BANDINI, cero's an Atticus ... in Italien, Leipzig,
Cat. mss. lat. II, 466 sg.), pressochè 1887, p. 319, che già ai tempi del
nulla sappiam dire. Che esso nel se- nostro il manoscritto fosse passato in
colo xiv appartenesse alla libreria possesso del Visconti mi par molto
della cattedrale di Vercelli risulta, discutibile. Dirò anzi che dalla frase
oltrechè da queste parole del S., anche del S.: « puto quod has habueris ab
DI COLUCCIO SALUTATI . 391

pertum habeo quod in Ecclesia Veronensi solebat aliud et episto- codicedella


che stavanoChiesa
inun
Veronese.
larum esse volumen, cuius, ut per aliquas epistolas inde sumptas,
quas habeo, et per excerpta Petrarce clarissime video quod inter
has penitus nichil extat (1). quamobrem, ut integre possim omnes
5 habere, te per eterni Numinis maiestatem, per communis nostri
domini excellentiam, per illam dulcissimam caritatem, qua iun-
gimur, et per quicquid usquam potest fidei et benivolentie re-
periri, te deprecor et obtestor, quod illas; sive servate sint sive
casus Veronensis cladis arripuerit (2); scio quidem te hec facile gliSe procuri
può farlo,
pur
10 posse; etiam inquiri facias et diligenter ut has alias exemplari, queste,
2. HV desumtas 3. H Vespungon quod 5. HVcommunem 8-10. N R HV
omettono sive servate - posse

<<Ecclesia Vercellensi », verrebbe quasi stenza del prezioso codice veronese


fatto di dedurre che il manoscritto delle epistole ad Atticum, giudica « non
fosse sempre nel suo luogo, quando <<<inverosimile>> che questo manoscritto
egli scriveva. Comunque sia di ciò, a' tempi di quel principe fosse già en-
prima che il manoscritto divenisse trato a far parte della biblioteca pa-
vese.
proprietà di Lorenzo de' Medici, fu E soggiunge: « So finden wir
posseduto dal Filelfo; VIERTEL, Op. cit. << nachträglich noch eine Erklärung
P. 23 . « dafür, dass Broaspini in Verona 1374
(1) Le lettere estratte dal codice <<schon nicht mehr in der Lage war,
veronese, che il S. dice di avere, eran <<<eine Copie des Veronensis zu be-
quelle, sessanta di numero, ch'egli << schaffen. Wir verstehen nun auch,
aveva fatte trascrivere dalla copia <<warum sich Coluccio an den Kanzler
di Gaspare de' Broaspini, prestatagli, << der Visconti wandte, um die ge-
come sappiamo, da costui fin dal 1375 ; <<<wünschte Abschrift zu erhalten ».
lib. III, ep. xxI ; I, 222 ; lib.V, ер. ш, A noi è però impossibile seguirlo per
p. 9 di questo volume, e cf. sulla pro- questa via. Innanzi tutto nulla prova
venienza della scelta Broaspiniana iri- che il Broaspini fosse del 1374 0
flessi dello SCHMIDT, op. cit. p. 294 sgg. meglio del 1375 nell' incapacità di pro-
Gli « excerpta Petrarce>>> poi (in curar una copia del codice al S.; ma,
questo pure io mi accordo collo data quest'incapacità, perchè per spie-
SCHMIDT, op . cit. p. 297) sono le co- garla dovrem noi ricorrere alla spa-
piose citazioni delle lettere di Cice- rizione del codice dall'antica sua sede ?
rone, che il S. trovava negli scritti Si rammenti che il Petrarca aveva
petrarcheschi ; citazioni che si pos- dovuto trascrivere di propria mano
sono veder raccolte e dichiarate con il codice veronese, perchè, com'egli
molta cura dal VIERTEL, Append. 1ª dice, « scriptoribus impervium erat>>>
all'op. cit. p. 28 sgg. (Fam. XXI, 10) ; vale a dire o che
(2) LO SCHMIDT, op. cit. p. 319, era difficile penetrar colà dove il co-
notando che Galeazzo Visconti aveva dice si conservava agli scrivani di
dato opera all'incrementodella libreria professione, come intende il DE
ereditata dallo zio, e che per mezzo del NOLHAC (Petr. et l'humanisme, p. 212),
Petrarca poteva aver conosciuta l'esi- o, come a me piacerebbe più, che
392 EPISTOLARIO

talchè per suo


ut omnes, qui magna iam ex parte suscepi, tuo munere conse-
merito ei possegga
tutte
te le lettere quar epistolas Arpinatis. o quam felix ero, si michi rem istam
dell'Arpinate.
APasquino ri- expleveris ! o quantus et tibi cumulabitur honor et perpetui no-
donderà fama e-

terna da si nobile minis fama, si cunctas Ciceronis epistolas congregabis ! michi


impresa.
vero non posses rem efficere gratiorem nec tibi maioris nominis 5
vel honoris et, ni fallor, nichil honestius operari, quam celestis elo-
quentie totum, quoad possis, colligere Ciceronem; ut qui totus,
quantum ad epistolas attinet, ferme perierat, per te laboreque tuo
his nostris temporibus reviviscat.
Ha poi appreso
che un libro di Ceterum ex ore Franciscoli, generi quondam celebris memorie 10
Varronepassodal-
la libreria del Pe- Petrarce nostri, certissimum habeo ex bibliotheca dicti Petrarce
trarcainquelladel in manibus communis domini, illustrissimi principis domini Co-
Conte

mitis Virtutum (¹), esse librum M. Varronis De mensuris orbis


terre ; librum quidem magnum in antiquissima littera, in quo
sunt quedam geometrice figure ; quanvis Antonius Luscus noster 15
michi scripserit quod putet esse Varronem De lingua latina (2).
6. R2 HV nisi 7. H V quod 10. R2 HV Franciscuoli 11. A omette certiss. -
Petrarce 12. A prepone fore a in man. 13. A omette esse 16. AR2 HV scrips . mihi

l'antichità del manoscritto ne rendeva provato), ciò non dovette probabil-


incomprensibili i caratteri agli ama- mente avvenire prima dell'estate del
nuensi ignoranti. L'uno o l'altro di 1390.
questi motivi, e forse tutt'e due, po- (1 ) Sul passaggio di parecchi fra i
tevano aver inceppato la buona vo- codici posseduti dal Petrarca a Pavia
lontà del Broaspini. Ne vale il dire, cf. DE NOLHAC, Pétr. et l'humanisme,
come fa lo Schmidt, che l'essersi il S. p. 84 sgg.
rivolto a Pasquino per ottener una (2) A proposito di questo codice,
copia del codice veronese prova che della cui esistenza nella biblioteca del
questo codice era passato in possesso Petrarca non si ha verun altro indizio,
de' Visconti ; a quanto pare il filologo così findal 1852 scriveva il MOMMSEN,
tedesco ha dimenticato che fin dal op. cit. II, 200 : « Dass Luscus falsch
18 ottobre 1387 in Verona sventolava << rieth, leidet keinen Zweifel ; eine
il vessillo del Biscione. Se a queste « gromatische Handschrift ist höchst
riflessioni aggiungiamo l'indizio che << wahrscheinlich gemeint. Unter den
ci offrono le parole del S. stesso, il <<<bekannten finden sich varronische
quale sembra dubitare che il sacco <<<Titel in zweien : liber Marci Barronis
dato a Verona il 26 giugno 1390 avesse « de geometria ad Rufum Silbium im
provocata la scomparsa del mano- << Arcerianus (243 , 17 A) und M. Varro
scritto dal suo luogo primitivo, noi <<<de arithmetica in dem verschollenen
potremo concludere che se il mano- <<und mit Sicherheit nicht einmal zu
scritto veronese entrò a far parte della << classificirenden Codex des Alciat ...
libreria Viscontea (il che non è punto « An jenen kann man nicht wohl
DI COLUCCIO SALUTATI . 393

Qualunque sia
quicquid Varronis fuerit, cupio plurimum eum habere et ob id tal libro, desidera
averne copia.
etiam nomine meo, si tibi videtur, illum a domino postules, ut
habere valeam in exemplar, michique quantocius fieri potest et
hanc sitim extinguere (1). vale.
Conclude espri-
5 Consolatus sum in adventu iocundissimo istorum oratorum ; mendo la sua esul-
tanza per il reci-
et spero quod hec mutua legatoria visitatio sit fructum optimum proco invio di
ambasciatori fatto
paritura (2). Florentie, octavo kalendas octobris. dai loro signori e
gli raccomanda Fi-
Philippus de Valle, cui litteram hanc ad te deferendam tradidi, lippo di Valle.
amicus meus est (3), ipsum igitur in maximum modum rogo su-
to scipias commendatum. quod putabo si videam quod sibi feceris
de aliquo officio provideri. quod, quicquid illi contuleris, michi
ducam impensum. iterum vale. pridie kalendas octobris.
Tuus Collutius & c.

4. ARª HV extingue 7. HV paratura R2 HV aggiungono quindi iterum vale


felix 8-13 . Questa poscritta e la firma non si leggono che in A.

«denken, da die Nachricht dass er volta allusione (lib. I, ep. xx; lib. IIII,
<<<erst 1493 aus Bobbio nach Rom ep. xx; 1, 52, 338) ; ma di cui anche
« kam, volkommen beglaubigt ist; die allega un passo nell'ep. XVI del lib.V
« alciatische Hs. könnte dagegen recht (p.83 di questo volume) ed un se-
«wohl die des Petrarca sein, zumal condo nel trattato De saeculo et religione:
« da diese ja in Alciats Heimath nach « via, sicut vult M. Varro libro de
«Mailand gekommen sein soll. Die « agricultura quasi vea dicta est
<<Abweichung in dem Titel ist zwar « a vehendo, quia per illam curribus
<<<befremdend, aber dennoch um so <<<res vehantur >>; cod. Riccard. 872,
<<<weniger entscheidend als Alciatus c. 18 A. Ove non vogliasi ammettere
<<
sämmtliche Überschriften sehr frei che queste citazioni siano di seconda
<<angegeben zu haben scheint » . Come mano, potrebbe supporsi che, non pago
l'HORTIS ha già dichiarato (M.T. Cicer. del manoscritto che già possedeva,
nelle op. del Petr. p. 71), nell' inven- il S. aspirasse ad aver copia d'un
tario della libreria pavese compilato altro, nel quale, attesa la sua vetustà,
del 1426, questo codice non si cita, i libri stessi dell' agricoltura potevan
sebben dei libri Rerum rusticarum di leggersi più corretti.
Varrone sianvi menzionate due copie. (2) Cf. la nota i di questa epistola
Lo stesso silenzio noto nell'inventario a p. 386.
del 1459; cf. Giorn. stor. d. letter. (3) Era costui un amico del S., na-
ital. 1, 43 . tivo di Aste, terricciuola del Reggiano.
(1) Di qui parrebbe da arguire che Daremo di lui maggiori notizie com-
nel 1392 il S. non possedesse scritto mentando l'epistola che il S. gli di-
alcuno di Varrone; neppure i libri resse nel 1399.
Rerum rusticarum, all'esistenza de' quali
egli ha non solo però fatto più d'una * 1, 2, 14.

Coluccio Salutati, II. 25


394 EPISTOLARIO

VIII.

AD ANTONIO LOSCHI (1).

[N', c. 119A ; Ambros. C, 141 inf. c. 170B ; cod. Reich. 131 della biblio-
teca di Corte di Karlsruhe, c. 52A; Marucelliano B, 111, 65, C. IA (2);
G. DA SCHIO, Commentarii cit. doc. II, pp. 157-160, da A.] 5

Optime indolis iuveni m. Antonio de Luschis de Vicentia


filio carissimo .

Firenze, NTEQUAM ad illa que scribis accedam, fili karissime, habeo


29 settembre 1392.
Lo rimprovera
di aver usato scri-
A tecum ad dicendi formam pauca discutere, quo discas saltem
vendogliil«voi »; mecum in hac epistolari dictione, dum mores corruptissimos se- 10
queris, ulterius non errare. tu me vidisti, tu mecum locutus es ;
et, ut arbitror, me, licet populo immixtum, cognosceres actutum
et etiam in maxima multitudine de me nullo ducereris errore.

6. Così A, che però riferisce l'indirizzo in calce all'epistola colla nota: A tergo,
mentre in fronte non dà titolo di sorta ; NI Insigni viro Antonio Lusco optimo civi vi-
centino ; RM Linus Colucius Salutatus Antonio de Luschis salutem d. 10. A N Sch.
epistolaria 12. ARM Sch. imm. pop . R actututum Sch. ac dudum

(1) Poichè la precedente epistola al Greifswald, 1888, p.12 sgg. Il Ma-


Capelli spetta, come crediamo aver rucelliano è invece uno zibaldone di
dimostrato, all' autunno del 1392, que- trecento carte all'incirca, intitolato :
sta che il S. detto certo pochi giorni Lettere originali di uomini illustri
dopo e consegnò probabilmente al me- de' secoli xv, XVI e XVII ; Ори-
desimo messaggero, cioè a Filippo di scoli greci e latini di vari ; formato
Valle, dovrà necessariamente asse- dalla giustapposizione affatto tumul-
gnarsi all'anno sopraricordato, non tuaria di gran numero di fogli vo-
già al 1 389, come congetturò il VIERTEL lanti, schede, opuscoletti a penna ed 1
(Wiederauff. p. 243) o al '90, come anche a stampa d'epoche diverse e di
voleva il Voigt. diverse scritture, fra cui si posson
(2) Il ms. di Karlsruhe è una mi- ravvisare quelle del Gori, del Salvini, 1

scellanea di scritture umanistiche del del Bandini. L'epistola nostra, che


secolo xv, che apparteneva un tempo vi si legge a c. IA sg. di mano del
a quell'abbazia di Reichenau (episcop. secolo scorso, porta in calce la nota:
di Costanza), la quale per la sua pre- << Ex bibliotheca monasterii Augiae
ziosa biblioteca appunto godè nell'età << Divitis communicat V. Cl . Ianuarius
di mezzo di tanta celebrità ; cf. TH . <<< Stahl bibliothecarius Augiensis ».
KLETTE, Beiträge zur Gesch. u. Litter. Si tratta dunque d'una copia ri-
der Italien. Gelehrtenrenaiss. I, Ioh . Con- cavata dal codice antecedentemente
versanus u. Ioh. Malpaghini von Rav., descritto.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 395

responde michi: repperistine me tricorporem Geryonem, centi- rilità


e mostra la pue-
e l'incon-

manum Egeona vel Herilum Prenestinum, quem trianimem finxit gruenzaditale


cortigianesco, uso
Maro ? (1) repperisti, video, ut iam mirari desinamus Greciam fa-
bulantem. me quidem non ut unum alloqueris, sed ut plures, uno
per cui si parla ad
come ad una

5 sed ut populum aut aliquam concionem. et quis atque quantus moltitudine,


error est blandiendi studio tam aperte mentiri; sic ad aliquem
loqui, quod non ad ipsum, sed ad aliquos sermo dirigi videatur!
et quid faceres si, ut plerunque contingit, michi simul et alteri
scriberes ? que natura vel ars instituit pluralem numerum, qui
10 debeatur vel congruat singulari? dic michi, si grece scriberes,
quem tunc, hac stante sententia, numerum adhiberes ? polyme-
trum an dualem? duplicem enim numerum habere dicuntur; sin-
gularis equidem proprie numerus non est; unum qui de duobus
dicatur, alterum qui de pluribus quam duo sint. denique si modus
15 iste loquendi honoris gratia repertus est, cur si de me loquaris ad
alterum, tali me honorificentia non dignaris ? an forte, cum ad
me sermo dirigitur, quia secunde persone gradum teneo, sum
plures; cum autem de me dicas ad alterum stemque tunc in ha-
bitudine tertie persone, redeo in illam unde discesseram unitatem
20 et desinimus esse plures ? et quantumet quale ridiculum est de-
pravate consuetudinis vi ad honorem ducere quod mentiaris aut si mentisce,
finxeris ? et quis numerus est, qui dignitate et perfectione possit ed infine si mo-
stra di reputar la
cum Monade comparari ? an forte verum est quod semel de mu- unità men degna
d'onore che gli
liercula quadam audivi ? cum mecum enim pluraliter blandiens altri numeri a lei
inferiori.

25 loqueretur, et ego, quia mater esse poterat nec inhonorabilis inter


alias esset feminas, monuissem quodillas ineptias dimitteret, laudan-
tibus cum admiratione cunctis qui aderant, subita dicacitate respondit
1. M omette il ne 1-2. A centumanum 2. A penestrinum 3. RM Varro
4. RM omettono ut dopo non 5. A contentionem atque] RM aut 6. A Sch.
ometton aperte 7. Sch. loquar A Sch.dir, sermo 8. Sch. ut quod per et quid
e similiter per simul 9. qui]M quo Sch. quod 12. an] N vel 13. Ni dà autem
per equidem ed omette unum 14. Sch. sunt 15. A Sch. loq. de me 16-17. Sch.
cost rimaneggia qui arbitrariamente il testo: cum ad me sermonem dirigas, quod aliquem
gradum teneo 17. sum] N¹ secundum 18. R M aggiungono te fra me e dicas
stemque] Mitemque Sch. iterum 21. vi] Sch. id 22. dign. et] R M dign, aut
24. A Sch. cum en. mec. bland. pl. 25. nec inhon. ] Sch quod honorabile 26. Jutti
i codd. e Sch. recan monui

(1) Cf. VERG. Aen. VI, 289; X, 565 ; VIII, 561-65.


396 EPISTOLARIO

pluralitatis honorificentiam deberi vel, ut suis utar verbis, vos opor-


tere dici prudentie, divitiis et etati. quod si verum esset, quando
tribus illis unus alterum antecederet, qua differentia locutiones
ad eos directas distinguere deberemus ? si pluralitas debetur pru-
denti, quid prudentiori reddemus, qua prudentissimum compella- 5
è Poichètutto
disdicevole ciò
fra tione dignabimur ? inepta, crede michi, sunt hec, Antoni caris-
amici,
sime, et que a sacris amicicie penetralibus arceri debeant, intra
que nichil decet fictum, nichil simulatum, nichil ridiculum reperiri.
abbandoni si bia-
simevole modo di posthac igitur sic mecum loquere, quod rebus verba conveniant,
parlare.
nec in animum inducas tuum michi de me mentiendum fore ; 10
neque, quod vere et rationabiliter inglorium est, inhonorabile et
despicatum ad honorem attribuas. hec hactenus, et pluribus quam
incipiens cogitassem, ut certus sis michi id contra quod tam co-
piose disserui non placere (1).
Lo ringrazia de'
rallegramentitras- Nunc ad illa que scribis pauca subnectam. letaris et gaudes, 15
messigli per la
sues horente fami quod non solum conservata sit michi familia, sed aucta, et filiorum
glia;
meorum nobilissimam aciem, ut tuis verbis utar, decenarium nu-
merum attigisse (2). non miror si gaudeas; ingens quidem donum
1. A debere vos] A Sch. nos 2. quando] Sch. quum 3. differentia] Sch. ratione
4. N¹ eas e prud. deb. 7. que] Sch . quod 8. Sch. quos 9. Sch. post haec
quod] Sch. quae Nut 10. nec] Sch. haec RM inducar michi] Sch. nihil N fore
ment. 11. neque] Sch . nec 12. R M tribuas Sch. hoc 16. A sostituisce sit a sed
Sch. sed sit 18. N equidem

(1) Più volte infatti vedemmo il S. nato, e che il S., il quale, come s'ebbe
combattere quest' usanza che gli spia- già occasione di toccare, aveva dal
ceva tanto per tante ragioni; cf. lib. I, 1389 al 1392 veduto salire a dieci, da
ep. xI; lib. III, ep. vI ; I, 35, 259 ; otto che erano, i suoi figliuoli(cf. lib.VI,
lib. VI, ep. vII, p. 166 di questo vo- ep. xIII, p. 185 di questo volume), non
lume e sopratutto le epp. x ed xi di sia mai giunto ad averne dodici < vivi »
questo libro, pp. 404 е 411 . intorno a sè. A prescinder dal fatto,
(2) Il MARZAGAIA, tessendo nel li- per se stesso già ben singolare, che
bro IV, cap. x11 (De prole letatis), ne' numerosissimi documenti da me
§ I del suo trattato De modernis gestis raccolti intorno ai figli di Coluccio, non
(ed. Cipolla, p. 330) un magnifico mi sia mai accaduto di trovar ricordo
elogio del S., scrive che « ad op- d'altri che non sieno i dieci sopra
<<time indolis prolem masculam pa- enumerati, gioverà contro l'asserzione
<<trique simillimam numero duo- del Marzagaia rammentare che Piera,
< decimam viventium tempore uno moglie del nostro, morì, e non certo
<< natorum illum natura optimi benefitii giovine, nel 1396; è dunque addirittura
<<prompta pervexit ». Io credo però improbabile che fra il '92 ed il '96
che il maestro veronese si sia ingan- il S. abbia da lei avuto altri due figli.
DI COLUCCIO SALUTATI . 397

est, si tamen contingat ipsos per Dei gratiam bonos esse. sed
inter humane fragilitatis crebros et inevitabiles lapsus formidandum nèpreoccupazione
dissimula la
est ne forsan omnes aut aliqui vel eorum aliquis corrumpantur ; che l'avvenir de'
suoi figli eccita in
in qua quidem re adeo me frequentia deterret exemplorum, quod lui,
5 continuo metu distorqueor, licet adhuc per Dei gratiam in nullo benchètutti buoni;
malicie signum appareat; quod michi causa est sperandi meliora.
sed nimis verum est illud Sulmonensis nostri :
Res est solliciti plena timoris amor (1).
amo quidem et timeo: hac tamen animi premeditatione, ut pur si volontà
divina rimette .alla
10 quicquid Deus de ipsis disposuerit, equanimiter laturus sim, sive
bonum sive malum fuerit in oculis nostris. certus enim sum eum,
qui summa bonitas summeque bonus est, nichil nisi bonum or-
dinaturum esse, licet cupiam eum non permissurum turpitudinem
individui propter decorem et ordinem universi.
15 De epistolis autem Ciceronis gratias egi Pasquino, sicuti, diEbbe le epistole
Cicerone e ne
rese grazie a Pa-
puto, videbis (2) ; gratias et ago tibi, quo impulsore tantum et tam squine
ardens desiderium meum non distulit nec suspendit. dici quidem
non potest quanta sim leticia relaxatus illo munere et eius mu-
neris lectione. sed de hoc ad illum plura. nec oportet Pasquino
20 parcere, quod rem exoptatam non solemniter exornarit; non enim
libros, quia nitidi sint chartis, amplis spaciis et litterarum precio-
sissimis liniamentis caros habeo nec apprecio, sed quod pulcra
cosi possa otte-
contineant et auctoritate digna (3), utinam in eisdem cartis et nere le rimanenti !

litteris reliquas habeamus, quas scio fuisse in Ecclesia Veronensi ! (4)


1. Sch. si tum cont. ipsis 3. Tutti i codd. e Sch. corrumpatur 4. Sch. detererret
5.N¹ distorqueo Sch. detorqueor e dopo adhuc da etiam 6. A Sch. omettono michi
9. amo] A imo Sch. immo tamen] Sch. sum Ranima 10.A omette de e scrive sum
Sch. omette ipsis N¹ sim lat. 10-11 . A Sch. sive mal, sive bon. 11. N¹ sit
12-13. N esse ord. 15. N Pasq. egi 16. A Sch. omettono puto Rvipulsorem (?)
18. RM posset Sch. possum ASch. fuerim 19. MPasquinio 19-20. Pasq. -
parcere] Sch . Pasquinum minore iu pretio habere 20. RN expectatam Sch. exorna-
verit 21. quia nitidi] Sch. qui nitidis Rsunt RM amplissimis 22.Mlinea-
mentis Sch. sostitui notis AR appretior Sch. opperior quod] Sch. qui

(1) OVID. Heroid. I, 12. (Laur. Pl. XLIX, 18), si capisce assai
(2) Allude all'epistola precedente. bene che agli occhi di persone avvezze
(3) Se il codice delle lettere ad Fa- a veder codici elegantemente scritti e
miliares era stato scritto dal copista adorni di miniature esso facesse brutta
medesimo che esemplò più tardi per figura.
il S. quello delle lettere ad Atticum (4) Cf. ep. vu, p. 391.
i

396 EPISTOLAI

pluralitatis honorificentiam deberi vel,


tere dici prudentie, divitiis et etati.
tribus illis unus alterum antecedere
ad eos directas distinguere deberemu
denti, quid prudentiori reddemus, q
è Poichètutto fra tione dignabimur ?
disdicevole ciò inepta, crede 1
: amici,
sime, et que a sacris amicicie pen
que nichil decet fictum, nichil simu¹
abbandoni si bia- posthac igitur sic mecum loquere
simevole modo di
parlare.
nec in animum inducas tuum r
neque, quod vere et rationabiliter
despicatum ad honorem attribuas.
incipiens cogitassem, ut certus s
piose disserui non placere (1).
Loringrazia de' s;
rallegramentitras- Nunc ad illa que scribis pau.
messigli per la Jones, 15
sua fiorente fami- quod non solum conservata sit n
glia; ade-
meorum nobilissimam aciem, u
morem
merum attigisse (2). nonmiror
a mecum

1.A debere vos]A Sch. nos 2. q em elever,


4. N¹ eas eprud. deb. 7. que] Sch.
quod] Sch. quae Nut damenta (3), 20
10. nec] Sc/
ment. 11. neque] Sch. nec 12. RM
Sch. sed sit que] R quod
18.N¹ equidem
5. Sch. pernec
wrowe fu corretto.
(1) Più volte infatti vedemmo il
tano il primo in
combattere quest' usanza che gli s varchiae 14. R
ceva tanto per tante ragioni; cf. 1 mque MRomet-
ep. xI; lib. III, ep. vI; I, 35,
lib. VI, ep. vii, p. 166 di questo
lume e sopratutto le epp. x ed me, a quanto pare, il
sua lettera non era
questo libro, pp. 404 е 411.
(2) II MARZAGAIA, tessendo argomento, il S. si
bro IV, cap. x11 (De prole let .ro in obbligo di pro-
§ I del suo trattato De modern Love esortazioni quella
(ed. Cipolla, p. 330) un ma posta che gli stava tanto
elogio del S., scrive che «
nseguire.
<<time indolis prolem mascul etarla il S. qui vuol rias-
trique simillimam numer
<<<
<<<decimam viventium temp aste espressioni del S. richia-
natorum illum natura optim maniera molto notevole ta-
<<<
prompta pervexit ». Io cr
<<< dell'epistola del Petrarca
che il maestro veronese si s Fam. XXIV, 12): « Praeter
....quot tuorum principia libro-
0
" TATI . 399

suis u e nobis tradideris Assuma Antonio


sì gloriosa fatica,
od si les; grecum illum
qua ne litigant civitates,
si Argos, Athene (1) ;
rud Se latinum ! nolo te render
quale èlatino
quellaO-
di
i, Camque doctrinam tradi zione
mero, non
se l'ispira.
gli fa
bu ab altitudine divinitatis difetto.
is nativitatis nostre cre-
d . ic ramum

de cpertum
or s facilisque sequetur,
ibus ullis
h.
Mere ferro (2) .

conscium. forte quidem, licet aiutarlo


Egli èpronto ad
de' suoi

n. tuum aliqualiter adiuvabo. vale consigli.


lorentie, tertio kalendas octobris . Varrone.
Pensi anche a

utatis cancellarius florentinus.

.m 3. N ortu 4. A Chinus RN Pyros


suo il testo : Smyrna, Rhodus, Colophon, Sa-
erydos Sch . poematicamque 8. A Sch. omet-
.o nostre 9. N¹ vero R aurum 10. Rvestigia
ettono hec N¹ dà học 15. A Sch. iuvabo
dopo la data le parole: et soll. de Varr.; che RM
fa difetto in RMN²; in vece sua RM dànno :
etae laureati ad Antonium de Luschis tunc cancel-
mette olim e legge però Mediolanensium).

ti amici Donde il S. l'abbia desunta non mi


met rap- consta. Nella stessa lezione l'epi-
:scomae gramma si rinvienperò anche а с. 84 в
iul obtige del famoso Terenzio Laurenziano (Pl.
atur ubi te XXXVIII, 17), che si stima di mano
del Boccacci; cf. Giorn. stor. d. lett.
fedele tradu- ital. X, 424 ; ma costui nelle Geneal.
so d'un no- deor. lib. XIV, cap. xix, riportandolo,
co d'anonimo sostituisce nel secondo verso a quello
App.Planudea, di « Cuma » il nome di « Samo » ;
v. cod. Laur. Pl. LII, 9, с. 152 B,
2 c.; Pl. LII, 30, с. 77 в; cod. Maglab.
σεις διὰ ρίζαν Ὁμή
[ρου 11,(21,) 61, C. 165A &c.
Ευλοφών, Πύλος, Αρ. VERG. Aen. VI, 145-148.
[γος, ᾿Αθῆναι. (3) Cf. l'epistola precedente.
400 EPISTOLARIO

VIIII .

A IACOPO D'APPIANO (1).

[N', C. 126 A; R¹, C. 15B; R2, c. 105 B ; Vatic. 1871, с. 40 в;


RIGACCI, par. II, ep. xiv, pp. 72-74, da R¹.]

Illustri domino Iacobo de Appiano domino Plumbini. 5

Firenze, ONORABILIS quondam frater, nunc magnifice domine mi. non


30 ottobre 1392.
Non può non
rallegrarsi della
H possum non esse contentus, licet per tanti viri ruinam ascen-
sua elevazione
deris, cuique, sicut nosti, filius et servitor eram, te ad tantam

5. Così R2 ; N R Ri Domino Iacobo de Appiano; V Colutius Pieri ad dominum


Iac. de Appiano Pisarum dominum &c.

(1) Manca tuttora, eppur sarebbe R. SARDO, Cron. Pis. capp. ccv-ccIx,
degno ed attraente argomento di stu- p. 215 sgg. &c.
dio, una monografia sopra quest'uomo Solo ci par necessario rilevare ad
singolare, che nato « di piccola e po- illustrazione dell' epistola presente
<<<vera gente », anzi addirittura « ex come in Firenze ben si sapesse e da
<<<<stercore sublevatus a domino Pe- tempo esser Iacopo d'Appiano dive-
<< tro », per usar la vigorosa espres- nuto un pericoloso strumento della
sione di SOZOMENO (Hist. loc. cit. politica viscontea e specialmente dopo
XVI, 1153), dopo aver condotto nelle laguerra macchinar desso apertamente
cancellerie di più comuni di Lom- in Pisa contro lo stato del Gamba-
bardia e di Toscana una vita laboriosa corti. A costui la Signoria non aveva
ed oscura, giunse sullo stremo del- quindi mancato di consigliare reitera-
l'esistenza sua, calpestando ogni one- tamente che se ne guardasse, ed an-
stà, ad impadronirsi della signoria di che il 14 giugno 1392, a proposito
Pisa; e, impresa anche più ardua, seppe di certi moti tosto repressi da messer
conservarla per sè, tramandarla al fi- Piero, così gli scriveva: « Nolite tanto
gliuolo, fondare una dinastia. A noi << talique periculo vobis et esse vestro
non occorre adesso dir maggiormente <<<tot indiciis imminente, more con-
di lui e nemmeno rammentare per di- << sueto non credere noliteque, quo-
steso i sanguinosi tumulti di quel tra- << niam omnia ponuntur in precipiti,
<<<tot et talia non curare. credite no-
gico 21 ottobre 1392, che vide l'im-
meritata strage del buon Piero Gam- « bis, si non expergescimini, si non
bacorti e de' suoi due figliuoli : quasi <<<aperitis oculos, inde vobis orietur
tutti gli storici del tempo ne recano <<<excidium unde, sicut cernimus, non
infatti descrizioni particolareggiate ; <<putatis. velitis, cum potestis, sta-
specie il MINERBETTI, op. cit. coll. 305- <<<tum vestrum in tuto ponere et pro
311 ; G. SERCAMBI, Croniche, I, 288 <<<securitate vestra cogitate vos non
sgg.; SOZOMENO, op. cit. col. 1152 sg.; <<posse quicquid facitis quicquidque
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 401

sublimitatem evectum ad quantam Dei favore tuisque virtutibus


pervenisti. et nedum non possum non esse contentus, sed a
concepto merore respirans, me continere non potui, quin super nè rattenersiil suo
manifestare dal
his que tecum gesta sunt non congratuler et exultem. gratulor contento,
5 etenim istanc civitatem Dei misericordia de tam periculosis mo- sia perchè Pisa è
restituita incalma,
tibus tam salubriter compositam et pacatam; gratulor, quod tue
virtutes experientia tali proluxerint, quod omnibus dignior visus sia perchè
parve a tuttiIacopo
degno
di reggerne le
sis, qui tanto talique morbo convenientem posses apponere me- sorti,
dicinam; sed super omnia letor et gaudeo, imo mecum glorior et
10 triumpho, cedem illius quondam patris et domini tui, domini Petri ed ha chiaramente
provato che nella
de Gambacurtis, sine tuo scelere contigisse. hoc etenim, etsi sem- Gambacorti
strage di Pietronon

per mecum ipse fuerim arbitratus, adeo tamen omnibus persua- ebbe parte veruna.
sum est, quod nullus possit contrarium adserere, nullus possit,
audita gestorum serie, dubitare (1). ingens, imo perpetua, tibi laus
2. V possim 3. R¹ aggiunge et dopo continere 5. Ri enim Nistac corretto
in istam VRi istam 6. Ri gratulorque 11. R¹ contingisse e per semper då super
12. V omette ipse 13. V posset- posset

« providebitis errare. forte dicetis nos (Miss. reg. 22, c. 57 A, epist. di lacopo
« nimiumformidolosos esse. sed de d'Appiano del 25 ottobre ; c. 57 B,
infelici amante dictum est: omnia 27 ottobre, « D. Iacopo de Appiano
« tuta timens; * et vos, si vestri fue- <<< responsio »); ed in conseguenza
« ritis amans, omnia timebitis etiam quanto siano sinceri i rallegramenti
« tuta. aperiat Deus oculos vestros ! >>> che per la sua « provata » innocenza
Arch. di Stato in Firenze, Miss. reg.22, gli fa il S.! Ma ancora una volta chi
C. 25 A, « D. Petro de Gambacurtis ». scrive qui non è il privato cittadino,
Profetici avvisi, che il Gambacorti, bensì l'uomo pubblico, il ministro, che,
fosse la sua « paura o simplicità o approfittando dell'antica personale
<<veramente stoltia, mischiato con amicizia col d'Appiano, pochi dì prima
« amore; le quali cose le più volte suo collega, si sforza di far l'utile del
«fanno i regimenti cadere » (SER- proprio paese, dando al nuovo signore
CAMBI, op. cit. I, 291), non seppe o de' consigli sull'utilità de' quali è per-
non volle ascoltare ; cf. MINERBETTI, messo però di credere che non facesse
op. cit. col. 310; SOZOMENO, op. cit. grande assegnamento.
col. 1152. Si può quindi facilmente (1) Se al S. fosse stato lecito dir
immaginare quanta fede trovassero la verità, avrebbe certo assicurato
presso i Fiorentini le lettere con cui il contrario. In tutt' Italia il d'Ap-
tre giorni dopo l'eccidio il d'Appiano, piano venne allora considerato quale
notificando loro la elezion sua in di- il vero, se non il « materiale » au-
fensore del popolo di Pisa, si pur- tore dell'assassinio de' Gambacorti, e
gava da ogni complicità nell'avvenuto le sue ipocrite manifestazioni di cor-
doglio per un delitto ch'egli aveva
* VERG. Aen. IV, 298. ordinato (cf. SOZOMENO, op. cit.
Coluccio Salutati, II. 26
402 EPISTOLARIO

et gloriosi filii tui, quem omnes predicant ab illius sanguine pe-


nitus alienum (1) ; ut fateri oporteat cedem illam fato quodam, re-
parationem autem tante civitatis tuis virtutibus provenisse. quid
Iacopo è troppo
saggio per non autem in subsequentibus te et innocentiam tuam deceat, tu, sa-
saper comeperdebba
regolarsi l'av- pientissimum caput, vides; cumque cognoscas, et potes et debes. 5
venire,
scio quod multi, ut de te et statu tuo videantur avidi zelatores, tibi
plurima suggerent, deterrebunt periculis et homine mortuo finiri
rammenti tuttavia bellum pessimo proverbio persuadebunt(2), tu autem memento
che la clemenza
di
faggiorilerini Tragicum illud (3):
nocenza sua, sanguine humano abstine 10

Quicunque regnas ;

sequens clementia tua fidem innocentie faciet. intelligis, licet


miseri nomen comprimam, plane quid sentiam (4). magni splen-
2-3 . V veperationis (?) Ri reparaturam salutem tantae civ. 3. N omette autem
6. R¹ Ri aggiungono de innanzi a statu R¹ audi N¹ Ri omettono tibi 7. finiri]
N¹ futuri 12. Ri facit

col. 1153) non fecero che rendere più « giori e più sommi traditori ... dispo-
odioso il di lui nome. L'indignazione << destarsi e porre una corona d'oro
pubblica non manco del resto di farsi <<in chapo di messer Iacopo d'A-
strada, singolarmente in Firenze, per << piano, come più sovrano traditore
mezzo della poesia; e mentre Gio- « che mai nascesse » ; cod. Magliab .
vanni Guazzalotti da Prato in quel VIII, II, 34, c. 28 A e Laur. Pl. LXII,
suo Lamento pubblicato da A. 19 ; BANDINI, Cat. codd. ital. V, 277.
MEDIN (Lamenti de' sec. XIV e xv, Fi- Anche il SERCAMBI, op. cit. I, 291,
renze, 1883 , p. 20 sgg.), deplorando esce in una fiera invettiva contro ser
la morte di Piero, opera di un « vil- Iacopo.
<<<lano ontoso », implorava da Dio (1) Vanni d'Appiano aveva ucciso
una punizione esemplare di tutti i col- messer Giovanni Rosso de' Lanfran-
pevoli: chi ed il di lui figlio Tolomeo, men-
Subissa Pisa che sostiene il pondo, tre tornavano dal palazzo de' Gamba-
per modo tale che vi si facci un lagho,
che ben settanta miglia giri tondo; corti alle case loro ; SOZOMENO, op. cit.
Dove gli anieghi quel traditor dragho col. 1152 ; SERCAMBI, op. cit. I, 289.
che Lombardia divora con sua rabbia (2) « Uomo morto non fa guerra >>>
e di tutta Toscana è fatto smago ;
dice il proverbio, vivente tuttora, ol-
il fiorentino Manetto Ciaccheri con trechè fra noi, in più parti d'Europa ;
piùoriginale concepimento tesseva sul I. u. O. von REINSBERG-DüRINGSFELD,
modello de' Petrarcheschi Trionfi un Sprichwörter der germ.und rom. Sprach.
poemetto, per raccontar come « tro- II, n. 464.
<< vasse et parlasse alla più parte de' (3) SEN. Trag. Herc . Fur . III,
« più famosi traditori che sieno stati 744-45.
« al mondo et in fine pone che vide (4) A noi invece l'allusione riesce
oscura . Ma forse il S. voleva racco-
« Giuda con infinita quantità de' mag-
DI COLUCCIO SALUTATI . 403

doris est prudentia: clementia tamen tanto luminosior quanto


rarior. hec hactenus.
Hortor, sicut incepisti, quod istos dominos meos colas. video a Lo esorta poi
coltivare l'ami-

rem dispositam, non disponi, quod isti, de quibus opinor tibi tini
cizia, de' Fioren-
5 varia suggeri, te loco domini Petri sint conversis affectibus re-
cepturi. tu fac quod ipsum Florentini non solum non desiderent,
sed minus fuisse suum quam te viderint experiantur. ubi de utili-
come l'utilità co-
tate tractatur, facile propositis commodis conciliantur animi. nam, mune suggerisce,
si vera potius, ut inquit hystoricorum princeps (1), quam speciosa
10 dicenda sunt, amicicie nostrorum temporum commertia. et quan-
vis in ipsis iactetur honestum, sola tamen utilitas et amicicie cul-
tum et honestatis diligentiam facit; ut si te talem viderint qualem
expedit eis et optant, singularis amicicie officiis excolaris (2). et
hec satis.
15 e gli raccomanda
Nunc autem Paulus Sabinus de Cerreto, michi frater singu- per ultimo P. Sa-
laris et amicus, fraterna tractus pietate Pisas accedit (3), ipsum bino da Cerreto.
1. N tanto tamen R2 quanta 2. Ri ratior 5. R suggerite Ri omette te
N
' eonv. aff. sint 8. V prepositis 9. R in quid e da due volte princeps Ri per
quam pone quod 10. R¹ Ri V a commertia fanno seguire sunt 16. V caritate
cassato e sostituito con pietate

mandare al d'Appiano di risparmiar ebbe fine nel 1406 colla caduta della
la vita a Benedetto Gambacorti, che, seconda nelle mani della rivale; cf.
fatto prigioniero insieme al fratello G. O. CORAZZINI, L'assedio di Pisa, Fi-
Lorenzo, mori il 9 novembre, « bene renze, 1885 , Pref. p. x1 sgg. Nè il
« si crede ... per forza più che per le d'Appiano si curava troppo di nascon-
<<ferite>» ; SERCAMBI, op. cit. I, 293; der l'animo proprio, se crediamo a
cf. SOZOMENO, op. cit. col. 1153; quanto afferma il SERCAMBI (op. cit.
SARDO, op. cit. p. 219; MINERBETTI, I, 294), chè, non appena fatto signore,
op. cit. col. 308. E già, presaghi del egli permise si eseguisse<< alcuna dipin-
fato che gl' incombeva, dando il 22 ot- <<<tura appresso alla porta Sam Mar-
tobre notizie sui fatti di Pisa ai lor << cho d'un'aquila, la quale si volgea
collegati, i Fiorentini aveano scritto « verso Firenza con fuoco im boccha,
di lui: « Dominus autem Benedictus <<in similitudine di parte ghibellina,
<<<dicitur esse captus, quem non ca- « con una scripta che dicea : “ ò ri-
« ptum , sed mortuum reputa- «messe le penne " ».
« mus » ; Miss. reg. 22, c. 54 в. (3)Di costui già trovammo menzione
(1) TIT. LIV. Hist. I, XXIII. nell'ep. I del presente libro ; ma
(2) L'ascensione del d'Appiano se- nulla ce ne è noto ; e sulla sua ori-
gnò invece, come è ben noto, il rin- gine medesima rimaniamo incerti , per-
novarsi di quella lotta or aperta ora chè quello di Cerreto è nome comune
sorda tra Firenze e Pisa, la quale a più e più luoghi in Italia.
394 EPISTOLARIO

VIII .

AD ANTONIO LOSCHI (1) .

[N¹, c. 119A; Ambros. C, 141 inf. c. 170B ; cod. Reich. 131 della biblio-
teca di Corte di Karlsruhe, c. 52A; Marucelliano B, 111 , 65, C. IA (2);
G. DA SCHIO, Commentarii cit. doc. II, pp. 157-160, da A.] S

Optime indolis iuveni m. Antonio de Luschis de Vicentia


filio carissimo.

Firenze, NTEQUAM ad illa que scribis accedam, fili karissime, habeo


29 settembre 1392.
Lo rimprovera
di aver usato scri-
A tecum ad dicendi formam pauca discutere, quo discas saltem
vendogli il «voi»; mecum in hac epistolari dictione, dum mores corruptissimos se- 10
queris, ulterius non errare. tu me vidisti, tu mecum locutus es;
et, ut arbitror, me, licet populo immixtum, cognosceres actutum
et etiam in maxima multitudine de me nullo ducereris errore.

6. Così A, che però riferisce l'indirizzo in calce all'epistola colla nota: A tergo ,
mentre in fronte non da titolo di sorta ; NI Insigni viro Antonio Lusco optimo civi vi-
centino ; RM Linus Colucius Salutatus Antonio de Luschis salutem d. 10. A N Sch.
epistolaria 12. ARM Sch. imm. pop . R actututum Sch. ac dudum

(1) Poichè la precedente epistola al Greifswald, 1888, p.12 sgg. Il Ma-


Capelli spetta, come crediamo aver rucelliano è invece uno zibaldone di
dimostrato, all' autunno del 1392, que- trecento carte all'incirca, intitolato :
sta che il S. detto certo pochi giorni Lettere originali di uomini illustri
dopo e consegnò probabilmente al me- de' secoli xv, XVI e XVII ; Opu-
desimo messaggero, cioè a Filippo di scoli greci e latini di vari ; formato
Valle, dovrà necessariamente asse- dalla giustapposizione affatto tumul-
gnarsi all'anno sopraricordato, non tuaria di gran numero di fogli vo-
già al 1 389, come congetturò il VIERTEL lanti, schede, opuscoletti a penna ed
(Wiederauff. p. 243) o al '90, come anche a stampa d'epoche diverse e di
voleva il Voigt . diverse scritture, fra cui si posson
(2) Il ms. di Karlsruhe è una mi- ravvisare quelle del Gori, del Salvini,
scellanea di scritture umanistiche del del Bandini. L'epistola nostra, che
secolo xv, che apparteneva un tempo vi si legge a c. IA sg. di mano del
a quell'abbazia di Reichenau (episcop. secolo scorso, porta in calce la nota:
di Costanza), la quale per la sua pre- << Ex bibliotheca monasterii Augiae
ziosa biblioteca appunto godè nell'età <<Divitis communicat V. Cl. Ianuarius
di mezzo di tanta celebrità ; cf. TH. << Stahl bibliothecarius Augiensis ».
KLETTE, Beiträge zur Gesch. u. Litter. Si tratta dunque d'una copia ri-
der Italien. Gelehrtenrenaiss. I, Ioh . Con- cavata dal codice antecedentemente
versanus u. Ioh . Malpaghini von Rav. , descritto .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 395

responde michi: repperistine me tricorporem Geryonem, centi- rilità


e mostra laincon-
e l' pue-
manum Egeona vel Herilum Prenestinum, quem trianimem finxit gruenzadi tale uso
cortigianesco,
Maro ? (1) repperisti, video, ut iam mirari desinamus Greciam fa-
bulantem. me quidem non ut unum alloqueris, sed ut plures, per cui si parla ad
uno come ad una

5 sed ut populum aut aliquam concionem. et quis atque quantus moltitudine,


error est blandiendi studio tam aperte mentiri; sic ad aliquem
loqui, quod non ad ipsum, sed ad aliquos sermo dirigi videatur!
et quid faceres si, ut plerunque contingit, michi simul et alteri
scriberes ? que natura vel ars instituit pluralem numerum, qui
10 debeatur vel congruat singulari? dic michi, si grece scriberes,
quem tunc, hac stante sententia, numerum adhiberes ? polyme-
trum an dualem? duplicem enim numerum habere dicuntur; sin-
gularis equidem proprie numerus non est ; unum qui de duobus
dicatur, alterum qui de pluribus quam duo sint. denique si modus
15 iste loquendi honoris gratia repertus est, cur si de me loquaris ad
alterum, tali me honorificentia non dignaris ? an forte, cum ad
me sermo dirigitur, quia secunde persone gradum teneo, sum
plures; cum autem de me dicas ad alterum stemque tunc in ha-
bitudine tertie persone, redeo in illam unde discesseram unitatem
20 et desinimus esse plures ? et quantumet quale ridiculum est de-
pravate consuetudinis vi ad honorem ducere quod mentiaris aut si mentisce,
finxeris ? et quis numerus est, qui dignitate et perfectione possit ed infine si mo-
stra di reputar la
cum Monade comparari ? an forte verum est quod semel de mu- unità
d'onoremen
chedegna
gli
liercula quadam audivi ? cum mecum enim pluraliter blandiens altri numeri a lei
inferiori.

25 loqueretur, et ego, quia mater esse poterat nec inhonorabilis inter


alias esset feminas, monuissem quodillas ineptias dimitteret, laudan-
tibus cum admiratione cunctis qui aderant, subita dicacitate respondit
1. M omette il ne 1-2. A centumanum 2. A penestrinum 3. R M Varro
4. RM omettono ut dopo non 5. A contentionem atque] RM aut 6. A Sch.
ometton aperte 7. Sch . loquar A Sch.dir. sermo 8. Sch. ut quod per et quid
e similiter per simul 9. qui] M quo Sch. quod 12. an] N vel 13. N dà autem
per equidem ed omette unum 14. Sch. sunt 15. A Sch. loq. de me 16-17. Sch .
così rimaneggia qui arbitrariamente il testo: cum ad me sermonem dirigas, quod aliquem
gradum teneo 17. sum ] N secundum 18. R M aggiungono te fra me e dicas
stemque] Mitemque Sch. iterum 21. vi] Sch. id 22. dign. et] RM dign. aut
24. A Sch. cum en. mec. bland. pl. 25. nec inhon. ] Sch quod honorabile 26. Tutti
i codd. e Sch. recan monui

(1 ) Cf. VERG. Aen. VI, 289; X, 565 ; VIII, 561-65.


396 EPISTOLARIO

pluralitatis honorificentiam deberi vel, ut suis utar verbis, vos opor-


tere dici prudentie, divitiis et etati. quod si verum esset, quando
tribus illis unus alterum antecederet, qua differentia locutiones
ad eos directas distinguere deberemus ? si pluralitas debetur pru-
denti, quid prudentiori reddemus, qua prudentissimum compella- 5
è Poichètutto
disdicevole ciò
fra tione dignabimur ? inepta, crede michi, sunt hec, Antoni caris-
amici,
sime, et que a sacris amicicie penetralibus arceri debeant, intra
que nichil decet fictum, nichil simulatum, nichil ridiculum reperiri.
abbandoni si bia-di posthac igitur sic mecum loquere, quod rebus verba conveniant,
simevole modo
parlare. nec in animum inducas tuum michi de me mentiendum fore ; 10
neque, quod vere et rationabiliter inglorium est, inhonorabile et
despicatum ad honorem attribuas. hec hactenus, et pluribus quam
incipiens cogitassem, ut certus sis michi id contra quod tam co-
piose disserui non placere (1).
Lo ringrazia de'
rallegramentitras- Nunc ad illa que scribis pauca subnectam. letaris et gaudes, 15
messigli per la
suarente fami quod non solum conservata sit michi familia, sed aucta, et filiorum
glia;
meorum nobilissimam aciem, ut tuis verbis utar, decenarium nu-
merum attigisse (2). non miror si gaudeas; ingens quidem donum
1. A debere vos] A Sch . nos 2. quando] Sch. quum 3. differentia] Sch. ratione
4. N¹ eas e prud. deb. 7. que] Sch. quod 8. Sch. quos 9. Sch. post haec
quod] Sch. quae Nut 10. nec] Sch. haec RM inducar michi] Sch. nihil N fore
ment. 11. neque] Sch . nec 12. R M tribuas Sch. hoc 16. A sostituisce sit a sed
Sch. sed sit 18. N equidem

(1) Più volte infatti vedemmo il S. nato, e che il S., il quale, come s'ebbe
combattere quest' usanza che gli spia- già occasione di toccare, aveva dal
ceva tanto per tante ragioni ; cf. lib. I, 1389 al 1392 veduto salire a dieci, da
ep. xI; lib. III, ep. vI ; I, 35, 259 ; otto che erano, i suoi figliuoli(cf. lib.VI,
lib. VI, ep. vII, p. 166 di questo vo- ep. xII , p. 185 di questo volume), non
lume e sopratutto le epp. x ed xi di sia mai giunto ad averne dodici « vivi »
questo libro, pp. 404 е 411 . intorno a sè. A prescinder dal fatto,
(2) II MARZAGAIA, tessendo nel li- per se stesso già ben singolare, che
bro IV, cap. x11 (De prole letatis), ne' numerosissimi documenti da me
§ I del suo trattato De modernis gestis raccolti intorno ai figli di Coluccio, non
(ed. Cipolla, p. 330) un magnifico mi sia mai accaduto di trovar ricordo
elogio del S., scrive che << ad op- d'altri che non sieno i dieci sopra
<< time indolis prolem masculam pa- enumerati, gioverà contro l'asserzione
<<trique simillimam numero duo- del Marzagaia rammentare che Piera,
< decimam viventium tempore uno moglie del nostro, mori, e non certo
<<natorum illum natura optimi benefitii giovine, nel 1396 ; èdunque addirittura
<<prompta pervexit » . Io credo però improbabile che fra il '92 ed il '96
che il maestro veronese si sia ingan- il S. abbia da lei avuto altri due figli .
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 397

est, si tamen contingat ipsos per Dei gratiam bonos esse. sed
inter humane fragilitatis crebros et inevitabiles lapsus formidandum nèpreoccupazione
dissimula la
che l'avvenir de'
est ne forsan omnes aut aliqui vel eorum aliquis corrumpantur ; suoi figli eccita in
in qua quidem re adeo me frequentia deterret exemplorum, quod lui,
5 continuo metu distorqueor, licet adhuc per Dei gratiam in nullo benchètutti buoni;
malicie signum appareat; quod michi causa est sperandi meliora.
sed nimis verum est illud Sulmonensis nostri :
Res est solliciti plena timoris amor (1).
amo quidem et timeo: hac tamen animi premeditatione, ut pur si rimettealla
divina volontà.

10 quicquid Deus de ipsis disposuerit, equanimiter laturus sim, sive


bonum sive malum fuerit in oculis nostris. certus enim sum eum,
qui summa bonitas summeque bonus est, nichil nisi bonum or-
dinaturum esse, licet cupiam eum non permissurum turpitudinem
individui propter decorem et ordinem universi.
15 De epistolis autem Ciceronis gratias egi Pasquino, sicuti, diEbbe le epistole
Cicerone e ne
rese grazie a Pa-
puto, videbis (2) ; gratias et ago tibi, quo impulsore tantum et tam squine
ardens desiderium meum non distulit nec suspendit. dici quidem
non potest quanta sim leticia relaxatus illo munere et eius mu-
neris lectione. sed de hoc ad illum plura. nec oportet Pasquino
20 parcere, quod rem exoptatam non solemniter exornarit ; non enim
libros, quia nitidi sint chartis, amplis spaciis et litterarum precio-
sissimis liniamentis caros habeo nec apprecio, sed quod pulcra
cosi possa otte-
contineant et auctoritate digna (3). utinam in eisdem cartis et nere le rimanenti !

litteris reliquas habeamus, quas scio fuisse in Ecclesia Veronensi ! (4)


1. Sch. si tum cont. ipsis 3. Tutti icodd. e Sch. corrumpatur 4. Sch. detererret
5. N¹ distorqueo Sch. detorqueor e dopo adhuc dà etiam 6. A Sch. omettono michi
9. amo] A imo Sch. immo tamen] Sch. sum R anima 10. A omette de e scrive sum
Sch. omette ipsis N¹ sim lat. 10-11 . A Sch. sive mal, sive bon. 11. N sit
12-13. N¹ esse ord. 15. N Pasq. egi 16. A Sch. omettono puto R vipulsorem (?)
18. R M posset Sch. possum A Sch. fuerim 19. M Pasquinio 19-20. Pasq. -
parcere] Sch . Pasquinum minore iu pretio habere 20. R N¹ expectatam Sch. exorna-
verit 21. quia nitidi] Sch. qui nitidis R sunt RM amplissimis 22. M linea-
mentis Sch. sostitui notis A Rappretior Sch. opperior quod] Sch. qui

(1) OVID. Heroid. I, 12. (Laur. Pl . XLIX, 18), si capisce assai


(2) Allude all'epistola precedente. bene che agli occhi di persone avvezze
(3) Se il codice delle lettere ad Fa- a veder codici elegantemente scritti e
miliares era stato scritto dal copista adorni di miniature esso facesse brutta
medesimo che esemplò più tardi per figura .
il S. quello delle lettere ad Atticum (4) Cf. ep. vII, p. 391 .
398 EPISTOLARIO

Abbia il Loschi quod ut fiat volo sollicites; ut qui fuistimichi tanti muneris auctor,
cura di ciò.
sis etiam et completor.
Ceterum respondisti michi que sperabam queve cupiebam de
Nulla gli ha ri-
sposto intorno alla
studio; sed de labore transferendi, imo tradendi nobis Homerum
traduzione d'O- nec spem exhibes nec respondes (1). iocundissimum, crede michi, 5
mero ; impresa che

a lui, se la com- latine lingue feceris gloriosumque tibi et patrie, si munere tuo
sarebbe di gloria
piesse.
nobis Homerus, vatum maximus, innotescet. adeo enim digna
res est, ubi tu nervos intendas tuos, quod nichil videam te et
Meraviglioso
poema l'Iliade,
ingenium tuum dignius honestiusque decere. illic enim simul
monarchie decus in Agamemnone rege regum, polyarchiam in 10
regibus, arma foris in Grecis, arma domi consiliaque in Troianis
habentur (2). illic regum turbationes, armorum impatientia gene-
rosa, viri fortissimi dedignatio mirabiliter temperata. illic explo-
rationes nocturne, bellorum anxietates et mutue profligationes ;
illic creberrime pugne, congressus varii, castrorum expugnationes, 15
navium ignes, gravissimi procerum et heroum interitus et illa de-
mum singularis Achillis et Hectoris monomachia. quid memorem
nè l'Odissea è ad opus egregium Odyssee ? hoc profecto cum tacita mecum
essa inferiore.
mente considero, dici non potest in quantam admirationem elever,
divinique poematis, licet eminus, videre videar fundamenta (3), 20
1. A Sch. omettono michi 3. N¹ michi resp. Sch. omette michi que] R quod
Sch. qui queve] A qui ve Sch. qui ne 4. NRMomettono nobis 5. Sch. per nec
dinanzi a spem dà ne 7. RM Homerum - maximum; in R però l'errore fu corretto.
8. A omette et 9. R Mdicere simul] Sch. similiter 10. RM omettono il primo in
N¹ reg. rege A polarchiam N¹ probarchiam RM protarchiam Sch. polyarchiae 14. R
mutae 15. NRM celeberrime N var. congr. 20. Sch. divinumque MRomet-
tono videre videar] M videam

(1) Queste parole del S. potrebbero l'opera ; or siccome, a quanto pare, il


parere a primo aspetto in contraddi- Vicentino nella sua lettera non era
zione con quanto egli stesso avea più ritornato sull'argomento, il S. si
scritto il 21 luglio al Loschi ; giacchè dev'esser creduto in obbligo di pro-
allora si rallegrava che all'amico fosse vocare con nuove esortazioni quella
venuta l'idea di tradurre Omero in affermativa risposta che gli stava tanto
versi latini prima ancora che egli a a cuore di conseguire.
ciò lo incitasse. Ma a toglier di (2) Senza citarla il S. qui vuol rias-
mezzo ogni difficoltà riesce utile sup- sumere l'Iliade.
porre che il S. attendesse come con- (3) Queste espressioni del S. richia-
seguenza de' calorosi incoraggiamenti mano in maniera molto notevole ta-
profusi nella precedente sua al Loschi lune frasi dell'epistola del Petrarca
l'assicurazione formale da parte di ad Omero (Fam. XXIV, 12) : <<< Praeter
costui ch'egli si metterebbe subito al- « enim aliquot tuorum principia libro-
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 399

Assuma Antonio
o te felicem, si talem laborem assumes sique nobis tradideris sì gloriosa fatica,
solum unum, sique feceris; facies enim si voles; grecum illum
vatem, de cuius ortus gloria septem celeberrime litigant civitates,
Chimis, Smyrna, Chios, Colophon, Pylos, Argos, Athene (1) ;
5 de palliato togatum deque greco feceris esse latinum! nolo te quale
render è latino
quellaO-di
pluribus exhortari. scio pierios ignes poeticamque doctrinam tradi zione
mero, non
se l'ispira-
gli
vel inferri non posse per hominem, sed ab altitudine divinitatis difetto.
infundi, natura nobiscum nasci et a primis nativitatis nostre cre-
pundiis enutriri. tu modo aureum hunc ramum
10 alte vestiga oculis et rite repertum
Carpe manu. namque ipse volens facilisque sequetur,
Si te fata vocant : aliter non viribus ullis
Vincere nec duro poteris convellere ferro(2).
Si ergo decreveris hec, fac me conscium. forte quidem, licet aiutarlo Egli è pronto ad
de' suoi
15 non egeas monitoris, te laboremque tuum aliqualiter adiuvabo. vale consigli.
felix et sollicita de Varrone (3). Florentie, tertio kalendas octobris . Varrone.
Pensi anche

Tuus Collutius Pieri de Salutatis cancellarius florentinus .

2. sique fec.] Sch. si quando Mgratum 3. N¹ ortu 4. A Chinus RN Pyros


MPuros Sch. poi rimpasta così a modo suo il testo: Smyrna, Rhodus, Colophon, Sa-
lamis, Chios, Argos, Athenae 6. N¹ pierydos Sch. poematicamque 8. A Sch . omet-
tono natura N¹ naturam A Sch . omettono nostre 9. N¹ vero R aurum 10. R vestigia
12. A omette vocant 14. A Sch. omettono hec N¹ dà học 15. A Sch. iuvabo
16. N omette felix A Sch. collocano dopo la data le parole : et soll. de Varr.; che RM
omettono. 17. La sottoscrizione fa difetto in RMN¹ ; in vece sua RM dànno :
Explicit epistola Colucii Florentini poetae laureati ad Antonium de Luschis tunc cancel-
larium ducis olim Mediolanensis (Momette olim e legge però Mediolanensium).

« rum, in quibus velut exoptati amici Donde il S. l'abbia desunta non mi


<<supercilium procul ambiguum et rap- consta. Nella stessa lezione l'epi-
« tim vibrans, seu fluctuantis comae gramma si rinvien però anche а с. 84 в
<<apicem intuebar, latini nihil obtige- del famoso Terenzio Laurenziano (Pl.
< rat, nihil denique sperabatur ubi te XXXVIII, 17), che si stima di mano
« cominus contemplarer » . del Boccacci ; cf. Giorn. stor. d. lett.
(1) Abbiamo qui una fedele tradu- ital. X, 424; ma costui nelle Geneal.
zione del secondo verso d'un no- deor. lib. XIV, cap. xix, riportandolo,
tissimo epigramma greco d'anonimo sostituisce nel secondo verso a quello
(Anthol. Palat. cap. xvi, App.Planudea, di « Cuma » il nome di « Samo>>;
n. 297) : v. cod. Laur. Pl. LII, 9, с. 152 B,
2 c.; Pl. LII, 30, с. 77 в; cod. Magliab .
Ἑπτὰ ἐριδμαίνουσι πόλεις διὰ ρίζαν Ὁμή
[ρου ΙΙ,(2)
1, 61, C. 165 A &c.
VERG. Aen. VI, 145-148.
Κύμη, Σμύρνα, Χίος, Κολοφών, Πύλος, Αρ-
[γος, ᾿Αθῆναι. (3) Cf. l'epistola precedente.
400 EPISTOLARIO

VIIII .

A IACOPO D'APPIANO (1).

[N¹, c. 126 A; R¹, C. 15 B; R2, c. 105 B; Vatic. 1871, с. 40в;


RIGACCI, par. II, ep. xiv, pp. 72-74, da R¹.]

Illustri domino Iacobo de Appiano domino Plumbini. 5


Firenze, ONORABILIS quondam frater, nunc magnifice domine mi. non
30 ottobre 1392.
Non può non
rallegrarsi della
H possum non esse contentus, licet per tanti viri ruinam ascen-
sua elevazione
deris, cuique, sicut nosti, filius et servitor eram, te ad tantam

5. Così R2 ; N R Ri Domino Iacobo de Appiano; V Colutius Pieri ad dominum


Iac. de Appiano Pisarum dominum &c.

(1) Manca tuttora, eppur sarebbe R. SARDO, Cron. Pis. capp. ccv-CCIX,
degno ed attraente argomento di stu- p. 215 sgg. &c.
dio, una monografia sopra quest'uomo Solo ci par necessario rilevare ad
singolare, che nato « di piccola e po- illustrazione dell' epistola presente
<<<vera gente », anzi addirittura << ex come in Firenze ben si sapesse e da
<<<stercore sublevatus a domino Pe- tempo esser Iacopo d'Appiano dive-
<< tro » , per usar la vigorosa espres- nuto un pericoloso strumento della
sione di SOZOMENO (Hist. loc. cit. politica viscontea e specialmente dopo
XVI, 1153), dopo aver condotto nelle laguerra macchinar desso apertamente
cancellerie di più comuni di Lom- in Pisa contro lo stato del Gamba-
bardia e di Toscana una vita laboriosa corti. A costui la Signoria non aveva
ed oscura, giunse sullo stremo del quindi mancato di consigliare reitera-
l'esistenza sua, calpestando ogni one- tamente che se ne guardasse, ed an-
stà, ad impadronirsi della signoria di che il 14 giugno 1392, a proposito
Pisa; e, impresa anche più ardua, seppe di certi moti tosto repressi da messer
conservarla per sè, tramandarla alfi- Piero, così gli scriveva: « Nolite tanto
gliuolo, fondare una dinastia. A noi << talique periculo vobis et esse vestro
non occorre adesso dir maggiormente <<<tot indiciis imminente, more con-
di lui e nemmeno rammentare per di- << sueto non credere noliteque, quo-
steso i sanguinosi tumulti di quel tra- << niam omnia ponuntur in precipiti,
gico 21 ottobre 1392, che vide l'im- <<tot et talia non curare. credite no-
meritata strage del buon Piero Gam- << bis, si non expergescimini, si non
bacorti e de' suoi due figliuoli : quasi << aperitis oculos, inde vobis orietur
tutti gli storici del tempo ne recano << excidium unde, sicut cernimus, non
infatti descrizioni particolareggiate ; <<putatis. velitis, cum potestis, sta-
specie il MINERBETTI, op. cit. coll. 305- <<<tum vestrum in tuto ponere et pro
311 ; G. SERCAMBI, Croniche, I, 288 <<<securitate vestra cogitate vos non
sgg.; SOZOMENO, op. cit. col. 1152 sg.; <<posse quicquid facitis quicquidque
DI COLUCCIO SALUTATI . 401

sublimitatem evectum ad quantam Dei favore tuisque virtutibus


pervenisti. et nedum non possum non esse contentus, sed a
concepto merore respirans, me continere non potui, quin super manifestare
nè rattenersiil suo
dal
his que tecum gesta sunt non congratuler et exultem. gratulor contento,
5 etenim istanc civitatem Dei misericordia de tam periculosis mo- sia perchè Pisa è
restituita incalma,
tibus tam salubriter compositam et pacatam; gratulor, quod tue
virtutes experientia tali proluxerint, quod omnibus dignior visus parveatuttidegno
sia perchè Iacopo
le di
sis, qui tanto talique morbo convenientem posses apponere me- sortireggerne
,

dicinam; sed super omnia letor et gaudeo, imo mecum glorior et


10 triumpho, cedem illius quondam patris et domini tui, domini Petri provato
edha chiaramente
che nella
de Gambacurtis, sine tuo scelere contigisse. hoc etenim, etsi sem Gambacorti
strage di Pietro
non

per mecum ipse fuerim arbitratus, adeo tamen omnibus persua- ebbeparte veruna.
sum est, quod nullus possit contrarium adserere, nullus possit,
audita gestorum serie, dubitare (1), ingens, imo perpetua, tibi laus
2. V possim 3. R aggiunge et dopo continere 5. Ri enim Nistac corretto
in istam VRi istam 6. Ri gratulorque 11. R¹ contingisse e per semper då super
12. V omette ipse 13. V posset - posset

« providebitis errare. forte dicetis nos (Miss. reg. 22, c. 57 A, epist. di lacopo
«nimiumformidolosos esse. sed de d'Appiano del 25 ottobre; c. 57 B,
infelici amante dictum est: omnia 27 ottobre, « D. Iacopo de Appiano
« tuta timens ; * et vos, si vestri fue- <<<responsio ») ; ed in conseguenza
« ritis amans, omnia timebitis etiam quanto siano sinceri i rallegramenti
«tuta. aperiat Deus oculos vestros !>>> che per la sua « provata » innocenza
Arch. di Stato in Firenze, Miss. reg. 22, gli fa il S. ! Ma ancora una volta chi
C. 25 A, « D. Petro de Gambacurtis ». scrive qui non è il privato cittadino,
Profetici avvisi, che il Gambacorti, bensi l'uomo pubblico, il ministro, che,
fosse la sua « paura o simplicità o approfittando dell'antica personale
<<<veramente stoltia, mischiato con amicizia col d'Appiano, pochi di prima
« amore; le quali cose le più volte suo collega, si sforza di far l'utile del
«fanno i regimenti cadere » (SER- proprio paese, dando al nuovo signore
CAMBI, op. cit. I, 291), non seppe o de' consigli sull'utilità de' quali è per-
non volle ascoltare; cf. MINERBETTI, messo però di credere che non facesse
op. cit. col. 310 ; SOZOMENO, op. cit. grande assegnamento.
col. 1152. Si può quindi facilmente (1) Se al S. fosse stato lecito dir
immaginare quanta fede trovassero la verità, avrebbe certo assicurato
presso i Fiorentini le lettere con cui il contrario. In tutt' Italia il d'Ap-
tre giorni dopo l'eccidio il d'Appiano, piano venne allora considerato quale
notificando loro la elezion sua in di- il vero, se non il « materiale » au-
fensore del popolo di Pisa, si pur- tore dell'assassinio de' Gambacorti, e
gava da ogni complicità nell'avvenuto le sue ipocrite manifestazioni di cor-
doglio per un delitto ch'egli aveva
* VERG. Aen. IV, 298. ordinato (cf. SOZOMENO, op. cit.
Coluccio Salutati, II . 26
402 EPISTOLARIO

et gloriosi filii tui, quem omnes predicant ab illius sanguine pe-


nitus alienum (1) ; ut fateri oporteat cedem illam fato quodam, re-
parationem autem tante civitatis tuis virtutibus provenisse. quid
Iacopo è troppo
saggio per non autem in subsequentibus te et innocentiam tuam deceat, tu, sa-

saper comeperdebba
regolarsi l'av- pientissimum caput, vides; cumque cognoscas, et potes et debes. 5
venire,
scio quod multi, ut de te et statu tuo videantur avidi zelatores, tibi
plurima suggerent, deterrebunt periculis et homine mortuo finiri
rammenti tuttavia bellum pessimo proverbio persuadebunt(2), tu autem memento
che la clemenza
farà
brillare
maggior luce l',in-
di Tragicum illud (3 ):
nocenza sua,
sanguine humano abstine 10

Quicunque regnas;

sequens clementia tua fidem innocentie faciet. intelligis, licet


miseri nomen comprimam, plane quid sentiam (4). magni splen-
2-3. V veperationis (?) Ri reparaturam salutem tantae civ. 3. N omette autem
6. R¹ Ri aggiungono de innanzi a statu R¹ audi N¹ Ri omettono tibi 7. finiri]
N¹ futuri 12. Ri facit

col. 1153) non fecero che rendere più << giori e più sommi traditori ... dispo-
odioso il di lui nome. L'indignazione <<destarsi e porre una corona d'oro
pubblica non manco del resto di farsi <<in chapo di messer Iacopo d'A-
strada, singolarmente in Firenze, per << piano, come più sovrano traditore
mezzo della poesia; e mentre Gio- « che mai nascesse »; cod. Magliab .
vanni Guazzalotti da Prato in quel VIII, II, 34, c. 28 A e Laur. Pl. LXII,
suo Lamento pubblicato da A. 19; BANDINI, Cat. codd. ital. V, 277.
MEDIN (Lamenti de' sec. XIV e XV, Fi. Anche il SERCAMBI, op. cit. I, 291,
renze, 1883 , p. 20 sgg.), deplorando esce in una fiera invettiva contro ser
la morte di Piero, opera di un « vil- Iacopo.
<<<lano ontoso », implorava da Dio (1) Vanni d'Appiano aveva ucciso
una punizione esemplare di tutti i col- messer Giovanni Rosso de' Lanfran-
pevoli : chi ed il di lui figlio Tolomeo, men-
Subissa Pisa che sostiene il pondo, tre tornavano dal palazzo de' Gamba-
per modo tale che vi si facci un lagho,
che ben settanta miglia giri tondo ; corti alle case loro ; SOZOMENO, op. cit.
col. 1152 ; SERCAMBI, op. cit. I, 289.
Dove gli anieghi quel traditor dragho
che Lombardia divora con sua rabbia
(2) « Uomo morto non fa guerra>>>
e di tutta Toscana è fatto smago ;
dice il proverbio, vivente tuttora, ol-
il fiorentino Manetto Ciaccheri con trechè fra noi, in più parti d'Europa ;
più originale concepimento tesseva sul I. u. O. von REINSBERG-DURINGSFELD,
modello de' Petrarcheschi Trionfi un Sprichwörter der germ.und rom. Sprach.
poemetto, per raccontar come « tro- II, n. 464.
« vasse et parlasse alla più parte de' (3) SEN. Trag. Herc . Fur . III,
« più famosi traditori che sieno stati 744-45 .
<< al mondo et in fine pone che vide (4) A noi invece l'allusione riesce
oscura . Ma forse il S. voleva racco-
<<Giuda con infinita quantità de' mag-
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 403

doris est prudentia: clementia tamen tanto luminosior quanto


rarior. hec hactenus .
Hortor, sicut incepisti, quod istos dominos meos colas. video a Lo esorta poi
coltivare l'ami-

rem dispositam, non disponi, quod isti, de quibus opinor tibi tini,
cizia de' Fioren-
5 varia suggeri, te loco domini Petri sint conversis affectibus re-
cepturi. tu fac quod ipsum Florentini non solum non desiderent,
sed minus fuisse suum quam te viderint experiantur. ubi de utili-
come l'utilità co-
tate tractatur, facile propositis commodis conciliantur animi. nam, mune suggerisce,
si vera potius, ut inquit hystoricorum princeps (1), quam speciosa
10 dicenda sunt, amicicie nostrorum temporum commertia. et quan-
vis in ipsis iactetur honestum, sola tamen utilitas et amicicie cul-
tum et honestatis diligentiam facit; ut si te talem viderint qualem
expedit eis et optant, singularis amicicie officiis excolaris (2). et
hec satis.
IS e gli raccomanda
Nunc autem Paulus Sabinus de Cerreto, michi frater singu- per ultimo P. Sa-
bino da Cerreto .
laris et amicus, fraterna tractus pietate Pisas accedit (3). ipsum
1. N tanto tamen R2 quanta 2. Ri ratior 5. R suggerite Ri omette te
N¹ eonv. aff. sint 8. V prepositis 9. R¹ in quid e da due volte princeps Ri per
quam pone quod 10. R¹ Ri V a commertia fanno seguire sunt 16. V caritate
cassato e sostituito con pietate

mandare al d'Appiano di risparmiar ebbe fine nel 1406 colla caduta della
la vita a Benedetto Gambacorti , che, seconda nelle mani della rivale; cf.
fatto prigioniero insieme al fratello G. O. CORAZZINI , L'assedio di Pisa, Fi-
Lorenzo, mori il 9 novembre, « bene renze, 1885 , Pref. p. XI sgg. Nè il
<<si crede ... per forza più che per le d'Appiano si curava troppo di nascon-
<<<<ferite>> ; SERCAMBI, op. cit. I, 293; der l'animo proprio, se crediamo a
cf. Sozomeno, op. cit. col. 1153 ; quanto afferma il SERCAMBI (op. cit.
SARDO, op. cit. p. 219; MINERBETTI, I, 294), chè, non appena fatto signore,
op. cit. col. 308. E già, presaghi del egli permise si eseguisse << alcuna dipin-
fato che gl' incombeva, dando il 22 ot- « tura appresso alla porta Sam Mar-
tobre notizie sui fatti di Pisa ai lor << cho d'un'aquila, la quale si volgea
collegati , i Fiorentini aveano scritto << verso Firenza con fuoco im boccha,
di lui : « Dominus autem Benedictus <<in similitudine di parte ghibellina,
<<dicitur esse captus, quem non ca- <<con una scripta che dicea: " ò ri-
« ptum , sed mortuum reputa- <<messe le penne " » .
<< mus » ; Miss. reg. 22, c. 54 в. (3) Di costui già trovammo menzione
(1 ) TIT. LIV. Hist. I, XXIII. nell'ep. III del presente libro ; ma
(2) L'ascensione del d'Appiano se- nulla ce ne è noto; e sulla sua ori-
gnò invece, come è ben noto, il rin- gine medesima rimaniamo incerti, per-
novarsi di quella lotta or aperta ora chè quello di Cerreto è nome comune
sorda tra Firenze e Pisa, la quale a più e più luoghi in Italia.
404 EPISTOLARIO

tibi sicuti me proprium recommendo, maiorem in modum rogans


quatenus quanti me diligas in ipso ostendas. vale felix et ser
vuli tui memor. Florentie, tertio kalendas novembris.

Χ.

A GIOVANNI CONVERSANO DA RAVENNA ( 1). S

[CH, C. 39 A; M, c. 68 A; N¹, c. 9 B; R¹, c. 25 B, mutila.]

Insigni viro magistro Iohanni de Ravenna cancellario incliti do-


Firenze, mini Patavini fratri et amico karissimo et optimo.
25 dicembre 1392?
Gratissime gli ICI non potest, vir insignis, frater et amice karissime, quam
giunsero le sue
lettere, sebben le
D grate quamque iocunde michi fuerint littere tue ; non quod ro
lodi, di cui riboc-
cano, me permulserint laudes ille, quibus me tanta cum excellentia ce-
1. V sic. me ipsum tibi 2-3. R¹ servili 7. Così M, che però pone colla
postilla A tergo quest' indirizzo in calce all'epistola, la quale in fronte reca : Responsiva
ser Colutii ad dictum magistrum Iohannem ; N¹ Eloquentissimo viro Ioh. de Rav. Conv.;
CHR¹ Ioh. de Rav. Conv. 10. CH quia

(1) Dopo le recenti indagini del trechè dal codice d'Agram (ora inac-
Sabbadini, del Rački, del Klette e cessibile) che comprende l'epistolario
del Lehnerdt, l'oscurità che aveva fi- del Ravennate o almeno una ragguar-
nora ravvolto il nome ed i casi di devol porzione di esso (cf. FR. RAČKI,
ser Giovanni di maestro Conversano Ivan Ravenjanin ucenik Petrarkin &c.
da Ravenna s'è andata rapidamente in Rad-Jugoslavenske Akademije Knjiga
dileguando; e come niuno oggi du- LXXIV, Razredi filol.-histor. 1885, Χ,
bita più ch'egli non sia persona del 135 ; LEHNERDT, Zur Biographie des
tutto diversa da Giovanni di Iacopo Giov. di Convers. von Ravenna, Königs-
Malpaghini, così le date principali berg in Pr., 1893, p. 1 sg.), anche dal
della sua avventurosa esistenza sono Magliabechiano, dove la presente si
ormai in buona parte precisate e sta- legge (vedila riprodotta nell'App. XI) ;
bilite. Non poco però resta ancora a Giovanni, significando al S. quanto
fare su di lui; e lo dimostrerà la bio- antico fosse il desiderio ch' ei nutriva
grafia ch'io ne ho già preparata e che di stringer seco amichevoli relazioni,
troverà luogo fra quelle de' Corrispon- dopo aver accusato del ritardo la
denti del S. n. IX. Per ora basterà propria timidezza e la mancanza d'un
accennare delle vicende sue quel tanto propizio incontro, continua : « oc-
che giovi a giustificare la data da noi <<<casionem fortuna paravit. namque
attribuita a quest'epistola, scritta in « nuperrime me, olim indignum
risposta a quella con cui Giovanni « Carrigeri senioris vernam, iunior,
aveva sollecitato il S. a concedergli <<<sceptra qui Patavi divina qua-
la sua amicizia . <<dam invicti animi virtute sortitus
Nella sua lettera, conservataci , ol- « est, ad cancellariatus parvitati mee
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 405

lebrasti. semper etenim has commendationum adoreas suspectas gli offrano ragione
disospetto,
habui ; cumque modum transiverint, sicut iste, quibus me tam
eleganter decoras, non laudes, sed reprehensiones gravissimas aut rimproveri
apparendogli quasi
monitiones acerrimas reputavi. qui supra veritatem equidem
5 laudat, aut deridet aut errat: non enim fieri potest, quod qui o derisioni.
sciens in veritatis excessu laudibus elevat, sentiat illa que scribit.
nec illi veri derisoris effugitur nomen per quem aliquis, calcata
veritate, laudatur. si te per immortalis Numinis maiestatem adiu-
rem, ut falsa tollas ex his que de me tam blande tantaque cum
10 copia tamque ornatissime collegisti, quid in eis laudibus rema-
nebit ? nimie autem impudentie est de commendationibus cum
2. M transierint Nomette sicut iste 4. R monicione 6. N R elevet R
a
senciet 7. CHM R¹ nom, eff. 8. M virtute 9. tantaque] N¹ tamque R¹ tan-
quam 10. MN R¹ meis 11. nimie] N nunc

« ineptum pondus ab otio et libellis cipare d'un anno il cominciamento


« quos inter inglorius ultro delitesce- de' rapporti fra il S. e Giovanni, as-
« bam extorsit utque verisimilius Au- segnando le loro lettere al 1393 ; il che
<< gustini voce deplorem, cum essem del resto si potrebbe anche fare.
«indignus remo me posuit ad am- Già ripetute volte ci è accaduto di
<<<plustre » . L'epistola dunque, come notar come Coluccio, calcando le
quel << nuperrime » c'insegna, fu det- orme del Petrarca, rimproverasse i
tata dal Ravennate non appena che proprii amici, allorchè questi, scriven-
egli, chiamato in Padova da France- dogli, si valevano del cerimonioso
sco Novello, assunse la direzione della <<voi » in luogo del classico « tu »,
cancelleria carrarese . Or noi sap- che egli adoperava con tutti, non
piamo che nella primavera del 1392 esclusi i principi ed i pontefici (lib. I,
Giovanni continuava a reggere le ep. xIII, 1, 35 ; lib. IIII, ep. VI, I, 259 ;
scuole udinesi (bibl. Civica d'Udine, lib. VI, ep. vII, II, 162; lib. VIII, ep.
Libri camerar. com. Utini, XLVIIII, VIII, II, 394). Come cogli altri così
c. 23 B, 12 aprile; cf. TIRABOSCHI, Sto- si contenne egli con Giovanni da
ria della letter. ital. V, par. II, p. 960); Ravenna; ma costui, punto forse un
d'altra parte ci si attesta (cf. RAČKI, poco sul vivo dalle critiche del nuovo
op. cit. p. 177) che del '94 egli fun- amico, s' incapont a difender l'uso
geva già da cancelliere padovano. moderno. Di qui una disputa che,
Parmi dunque naturale il conchiudere incominciata colla presente, si pro-
cheGiovanni, ritornato presso il Car- lunga per altre tre epistole (XI, XVI
rara nella seconda metà del '92, abbia e xxII di questo libro), ed ha dato
scritto negli ultimi giorni di quell'anno opportunità ai due avversari di trat-
la sua lettera; e che, essendosi il S. tare a fondo l'argomento, raccogliendo
affrettato a rispondergli, la presente pro e contro l'uso del « voi » una
debba a buon diritto assegnarsi al seriedi fatti e di testimonianze, cheper
25 dicembre dell'anno medesimo. Non la storia dell'epistolografia nell'età di
veggo infatti verun motivo per posti- mezzo hanno un particolare interesse.
406 EPISTOLARIO

illo loqui, qui se cognoscat quemve supra veritatem sentias pre-


Piace a
l'esser lodato tutti
; dicari. scio quemlibet placere sibi, facillimeque, cum delectemur
laudibus, nedum cupere quod vera sint, quantum in nobis est,
quecunque, licet falsa, dicantur ; sed quod credantur ab aliis, licet
etiam omnino non insint, nosmet decipientes optamus. nimis 5
equidem placet honor, quem, cum sit virtutis premium, nunquam
nobis recusamus oblatum. sed cum omnes laudes nos moveant
epiù se chi loda nosque extollant et inflent, sine modo vel comparatione plus af-
è di gran fama ;
ficiunt que de laudatissimorum attestatione promuntur. michi
egli
videperò
il nondi-
comune vero, quod non tam virtuti quam nature tribuo, nescio quomodo 10
trasporto
lodi; per le ista non placent, nec unquam adduci potui quod cuperem etiam
de veritate laudari. cumque predicationes istas adulationum genus
reputem, subit Propertianum illud :
O tutum nullis credere blandiciis ! (1)

non sum, mi Iohannes, Atticus Themistocles, cuius animum le- 15


gimus adeo laudum desiderio fervuisse, quod interrogantibus cuius
vocem esset gratissimam auditurus, respondisse tradatur illius,
qui merita sua illustrius celebraret (2). nec mirum : quandoquidem
eum sic gloriosum Marathonis certamen triumphique et splendor
nominis coetanei sui Milthiadis decoquebant, quod quasi alterius 20
gloria sibi famam auferret, vix somnum noctis tempore capiebat (3).
chese era antichi
bile negli scusa- Greculorum velim sit ista cupiditas et insolentium Romanorum,
Greci e Romani,
quos tam ardenter extinguibile lumen glorie delectabat, quod etiam
moderatissimi duces secum poetas ducerent, qui rebus a se gestis
eternitatem carminibus, ut eorum ferebat opinio, concinnarent. 25
hinc Fulvius bello quod cum Etolis gessit comitem Ennium
habuit (4), quem et contra Carthaginenses pugnans superior Afri-
1. R¹ quê me 2. N¹ quandolibet 2-3. N laud. del. 3. R¹ capere 4. CH
MR dicuntur R¹ creduntur ab hiis 7. N non corretto in nos 9. R¹ ponuntur
11-12. N de ver. et. laud. cup. 14. Qui si arresta l'ep. in R¹. 16. N¹ feruuuisse (sic)
17. M traditur 18. Per quandoquidem M dà qm 21. InM somnum è riscritto in parte
d'altra mano. 23. CH inextinguibile lumen] N¹ nomen 24. Mdà a se gest. in rasura.
26. Le parole Fulv. bello quod sono in Min rasura . 27. Mreca pugnans in rasura.

(1) PROPERT. Εl. 1, 1, 6 . (3) VAL. MAX. op. e loc. cit.; CIC.
(2) VAL. MAX. op. cit. VIII, XIV, Tusc . IV, xix, 44.
ext. 1 ; cf. altresì CIC. Pro Archia, (4) CIC. Pro Archia, XI, 27; Tusc.
IX, 20. I, II, 3 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 407

canus, testem, imo preconem, futurum rerum suarum, secum


duxerat (1) ; Ennium, inquam, qui fuit adeo gratus toti familie Sci-
pionum, quod inter Corneliorum sepulcra mortui cineres conde-
rentur(2). sic et Pompeius Magnus Lesbium Theophanem, qui res
5 suas scripsisse fertur, militari pro concione laudatum civitate do-
navit, ut non Mitylenus inscriberetur, sed, quod gloriosius erat,
Romanus (3). sic etiam et Lucullus Cordubensibus poetis, quorum
pinguedinem nondum Lucanus et M. Anneus Seneca, ille Phar-
salia , hic tragico boatu lustraverant, delectatus fertur (4 ); Decius
10 vero Brutus Accio (5); et alii aliis, quos longissimum est referre :
inter quos mirabile fuit illitterate severitatis virum C. Marium
Arpinatem, cui glorie fuerunt Iugurtha captus domitique, imo deleti
Teutones et Cymbri, L. Plotium dilexisse, cuius, ut Ciceronis
verbis utar, ingenio putabat ea que gesserat posse celebrari (6).
15 adeo quidem omnes ad unum erant glorie studiosi, ut nichil quoad
illam attingerent recusarent. nec obstitit illis aut ipsos compe-
scuit, quod huic hominum generi adeo non esset honor, quod
eidem Fulvio Nobiliori severitatis plusquam censorie Cato veluti
probrum obiecerit quod consul, ut diximus, Ennium secum in Eto-
20 liam provinciam adduxisset (7). hanc igitur laudationum prurigi- morire ai qualiperfuladolce
glo-
nem Graiis Romanisque et ceteris gentibus, quibus dulcissimum ria,
fuit pro gloria mori, sine contentione relinquo. michi vero chri-
stiano homini absit, ut glorier in scientia que inflat (8) vel in aliquo riesce disdicevole
ad un cristiano,
preter quam in mediatore Dei et hominum, in cuius nomine
25 sumus ad spem vere glorie per regenerationem baptismatis ado-
ptati. scio, nec me decipio, in me nichil meum esse laudandum, il quale sa che
nulla v'è in lui
e

1. imo in Mè in rasura.. 3. M sepulcro e condirentur 6. N¹ scriberetur 7.M


omette et 8-9. M Marcus e Pharsalica 9. N illustraverunt CHM non dànno che
l'iniziale di Decius 10. M vero in rasura. 13. N Polocium 15. In M parte di
quoad è in rasura . 16. M. dà la finale di atting. in rasura. 17. Le lettere ui
di huic son riscritte in M; generi è in rasura . 19. M obierit e dà in e l'e di Et. in
rasura. 22. In M vero è in rasura . 23. In M homini in rasura. 26. N¹ decipis

(1) Quest'affermazione è certamente (3) CIC. Pro Archia, X, 24.


erronea ; Ennio non seguì mai in Africa (4) CIC. Pro Archia, X, 26.
veruno degli Scipioni; cf. TEUFFEL, (5) CIC. Pro Archia, XI, 27 .
op. cit. § 100. (6) CIC. Pro Archia, IX, 20.
(2) TIT. LIV. Hist. XXXVIII, LVI ; (7) CIC. Tusc. I, II, 3.
CIC. Pro Archia, IX, 22 . (8) Cf. S. PAUL. I Cor. VIII, 1 .
408 EPISTOLARIO

che non sia dono cui, si delirans gloriatus fuero, superintonat apostolice reprehen-
divino;

sionis oraculum: quid habes, quod non accepisti ? si autem ac-


cepisti, quid gloriaris quasi non acceperis ? (1) noli ergo me
che èIddio
tanto quindisol
de- laudare, sed illum, si quid per me vel in me dignatus est facere
gno di lode.
secundum dispensationem infinite sapientie et bonitatis sue, a 5
quo mecum tu ipse accepisse me nosti. illis laudibus aures libens
dabo: si perpendero veras, condelectabor dono gratie Dei mei ;
si quid autem videbo deficere, cupiam et plenis votis exposcam
atque conabor efficere, quod eius gratia non sit in me vacua vel
diminuta. conabor, inquam, efficere, me gratia sua reddendo 10
voluntatis eius minus inutile quam potero instrumentum ; quan-
quam agnoscam omnibus me meis conatibus nichil esse, sed ipsum
solum quod voluerit qui incrementum dabit Deus (2).
Fra i contras-
segni d'onore, che Inter honorificentias autem, quas michi tribuis, miratus sum
Giovanni volledar-
gli,hanotatopoi
con meraviglia
quod me fueris pluraliter allocutus. vidisti, sicuti scripta testantur 15
l'uso del « voi » tua, non pauca. dic, queso, quem antiquorum adduces, qui non
che niun esempio
diclassicoscrittore amicum dicam vel pares, sed etiam dominos et mundi principes
giustifica.
non singulari numero compellaverit? lege Hieronymum, qui
tam mellifluus fuit in epistolis (3); lege patrem multe venerationis
Augustinum, qui non familiaria solum, sed seria suis epistolis 20
explicavit(4). lege, precor, germane severitatis Ambrosium (s) ; lege
Gregorium atque Sidonium ; lege fontem eloquentie Ciceronem
Pliniumque Secundum; lege, si forsan totus venit in manus tuas,
Q. Symmachum, vel saltem quantum eius vidimus defloratum (6).
2. quod] M quid 3.Mper ergo dà rogo 5.Mdispositionem 8. si ] CHsed N def.
vid. In Mera stato scritto facere , mafu espunto . 11. In Mminus è aggiunto in mar-
gine. N¹ potere 13. Tutti i mss. omettono quod voluerit 15. N¹ sicut 16. InM
le ultime due lettere di dic son riscritte d'altra mano. 18. CHM compellarit 19. NI
tam fuit in ep. mell. 21.M geruiane 23.M forsan si 24. M Simathum ed omette eius

(1) Cf. S. PAUL. I Cor. IV, 7 . (4) La tendenza in sant'Agostino a


(2) Cf. S. PAUL. I Cor. III, 7. trasformar le lettere in dissertazioni
(3) A. EBERT (Allgemeine Geschichte ed in sermoni è notata anche dal-
der Liter. des Mittelalt. im Abendland, l'EBERT, op. cit. I, 247 sgg.
2ª ed. , Leipzig, 1889, I, 192 sg.) non (5) Cf. EBERT, op. cit. I, 166 sgg .
esita ad assegnare il primo luogo nelle (6) Scarsissimi nell'età di mezzo fu-
opere letterarie del santo di Stridona rono i codici che comprendevano l'in-
alle sue epistole, così gustate nel me- tiero corpo, quale a noi è pervenuto,
dio evo ed anche nel rinascimento. delle epistole di Simmaco ; numerosi
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 409

considera Senecam et alios, qui istorum temporibus inciderunt,


quorum alique presertim cum Augustino, Hieronymo et Cicerone
permixte reperiuntur epistole. lege, si libet, Ausonium : quem
dabis qui pluralitatis adulationem exhibeat ? postquam vero te
Perchè Giovanni ,
5 tot et tantis emulum exhibes, postquam vetustatis sobrietatem ve- che nello scrivere
neraris et sequeris, cur ab illius instituto discedis ? si moder- s'approssima anti-
alla
norum lascivia, sique imperitorum nugis efflueres, si non esset in chi,sen'allontana
in questo,
vezzo biasimevole

stilo tuo illa dicendi maiestas, quam habuit erudita vetustas, pa- de moderni?
terer equo animo te moribus nostri temporis vivere et molliciem
10 dicendi morumque serviles has blandicias permiscere. nunc vero,
cum loquaris ut prisci, cur etiam non vivis ut prisci ? cumque
milites in castris eloquentie cum antiquis, cur quasi perfidus
transfuga blandiendo loqueris cum modernis ? ego quidem fa-
cilius tolerarem te loqui more nostri temporis et vivere consue-
15 tudine prisca, quam quod vite prisce morem deseras et loquendi
facundiam insecteris. quid responderes Ciceroni nostro si di- Che risponde-
rebb'egli a Cice-
ceret : mi Iohannes, qua mea regula quove meo moveris exemplo, rone, se di ciò lo
rimproverasse?
ut ad unum scribens, quasi litteras ad senatum dirigas, illum plu-
raliter alloquaris ? non potuimus rempublicam contra Cesaris
20 arma defendere; congruitatem autem ac libertatem loquendi scri-
bendique taliter tutati sumus, quod, cum sibi cunctos defereremus
honores et cum iurepatricida patrie vocaretur, salvatorem patremque
patrie, quod michi nomen libera Roma detulit, duxerimus appellan-
dum; nunquamtamen huius locutionis prestigio superbissimas aures
25 suas curavimus delinire. et quis est tuus iste Colucius, cum quo
non aliter loqueris, quam si sermonem ad populum faceres ?
estne unus vel plures ? si plures, cur in ultimo littere tue calce
4. vero] N¹ non 7. N¹ imperatorum 9. M temporibus corretto. 12. CH

omette cum antiquis 14. CHM tollerem 14-15 . N¹ consuetutidine 15. M


prisc. vit. 18. M ad sen. litt. 20. N loq. lib. 21. M dà sumus in rasura .
CHMN deferremus; ma in M corretto . 22. salvatorem manca in tutti i mss .

invece gli esemplari de' florilegi più o Il manoscritto di Simmaco, che il S.


meno copiosi che ne erano stati fatti. aveva chiesto e forse ottenuto da
Cf. O. SEECK, Q. Aurelii Symmachi quae
Bernardo da Moglio (cf. lib. VI, ep. 1,
p. 142 di questo volume), doveva
supersunt, Praef. p. xxvII sgg. in.Mon.
Germ. hist. Auctor , antiquiss . probabilmente appartenere a cotesta
t. VI, par. 1, Berolini, MDCCCLXXXIII. seconda categoria.
26*
Coluccio Salutati, II.
410 EPISTOLARIO

dixisti: valete virorum electissime ? non convenit illud


ultimum verbum tuum pluribus, sed uni solum. sin, ut reor, unus
est, cur verbis atque vocabulis ubique pluralibus usus es? fac quod
deleatur extimum ex illis litteris epigramma: quis discernet quod
uni solummodo scribas ? quis non putabit scribi debuisse : valete , 5
Abbandoni que
st' abitudine, che virorum electissimi , non electissime ? inepta sunt hec
conduce a com-
mettere un ripro- et que cum sine soloecismo dici non queant, nec possint nec
vevole solecismo; deceat honorificentie studio vel imitatione consuetudinis excusari.
nè speri conseguir
colle blandizie la Sed iam ego tecum loquar. queris meam amiciciam, mi
sua amicizia,
Iohannes, sibique paras aditum per blandicias allocutionis et 10
laudis. inter que cui fieri potest, ut id quod obtulisti prestes ;
caritatem, videlicet, ut inquis, de corde puro, conscientia bona 1

et fide non ficta ? quid etiam ? te rogasti acceptari in amicum


vel, si id nimis esset, in notum, ut verbis tuis utar, non fortuna,
que ima quidem est, non opibus, que nulle sunt, nec ulla de- 15
nique virtute, que in te fingi magis quam inveniri potest. tune
sine virtute, cum caritatem, que virtus virtutum est, imo que
omnes virtutes est, tot comitatam virtutibus obtulisti ? ego vero
ch' egli è pronto in ista caritate, in illo corde, in illaque conscientia et fide, hoc
però a concedergli,
est in virtutibus omnibus, te non in notum, qui ignotus esse 20
non potes, non in benivolum, quod omnibus debetur, non etiam
in dilectum, quod levius quam tanta res exigat arbitror ; sed in
amicum, quod summe perfectionis est, accipio et amplector, of-
quale la
perfezione
sua im-
con- ferens tibi mansurum amorem, non tamen amiciciam, quam pre-
sente.
stare possunt solummodo virtuosi ; sed amiciciam illam, quam 25
imperfectio mea potest, ut amodo me atque meis utaris ut tuis.
amantissimus ero profecto tui, conabor etiam ut iure nominari
valeam et amicus. quod si non succedet, imputes tibi, qui minus
explorate rem tanti splendoris ubi reperiri nequeat postularis.
Ma questocessia et meis, si me vis quod te putem amicum et nominem, laudibus 30
patto che

2.Momette ultimum 4. M debeatur N¹ omette deleatur CH MN¹ ometton litteris


Mdesternet 6. sunt] N¹ fuit 7. solocismo 11. M dà inter in rasura. cui] Tutti
icodd. qui 13. N¹ in am. acc. 14. M dà nimis in rasura. 15. CH una Mquid.
yma nec] M non 16. te] Mme 17. M caritate ; il segno d'abbreviazione sull'e
d'altra mano. 18. CH ergo 21. M imbeniv. 23. M omette est 24-25. M omette
prestare 27. ero ] CH vero Mnominare 28. N¹ tibi imp . M nimis 29. nequeat
in M aggiunto in margine. 30. CH omette te
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 411

abstineas et scribas ut uni, qui utinam et hoc sic facere liceat, quod dal
gli lodarlo,
scriva ine che
se-
mendacio non arguaris ! etenim fateri non audeam quod sim conda persona,
unus ; tantum michi sentio deficere etiam ad illam, supra quam
michi tribuis, unitatem. vale felix et cura quod posthac non
5 habeam tecum de talibus disceptare. si perges enim vel me ta- altrimenti tema seil
suo silenzio,
non addirittura il
centem experiere vel, quod mee non est consuetudinis, invehen- suo sdegno.
tem. Florentie, octavo kalendas ianuarii.
Parce si librarius meus non polite, sicut oculi delicatiores exi-
gunt, exemplavit. alias, si qua nobis scribenda fuerint, restaurabo .
10 Tuus Colucius Pieri de Salutatis immeritus cancellarius flo-
rentinus.

ΧΙ .

AL MEDESIMO ( 1).

[CH, C. 42 A; M, C. 71B; №№, c. 11 B; R¹, c. 26 A, mutila.]

15 Iohanni de Ravenna Conversano.


Firenze,
ULTA scribis iocunda, seria, ponderosa, vir insignis, frater et 24 febbraio 1393 .
MULTA
amice karissime ; neque enim tristis vel tetrice severitatis esse Molto lunga e
piacevole ed eru-
possunt que tante compositionis dulcedine tantaque cum digni- dita fu la sua ri-
sposta
e tale che a ribat-
tate compacta sunt. sin autem velim ad singula respondere, non terla occorrerebbe
non una lettera,
20 dicam pro maiestate scriptionis, sed pro rationum veritate, quas ma un libro .

tam probabiliter tamque efficaci subtilitate connectis, in longum


1. Net sic hoc 3. N¹ def. sent. M dà ad in rasura. 4. N omette quod
M paschac (sic) 5. M dà de in rasura. 8-11 . CH N omettono la poscritta e la
sottoscrizione. 15. Così N ; CHR Eidem; M Responsio ad secundam 17. M
dà trist. in rasura. 19. R¹ omette sunt 21. N¹ coniectis

(1) Ai rimproveri amichevoli mos- stesso dalla taccia d'adulazione, che


sigli dal S. nell'ep. x di questo libro il S. gli aveva, a suo giudizio, ingiu-
volle, come già si disse, rispondere il stamente inflitta. Ma il S. era troppo
Ravennate; e pur accondiscendendo vago di rimaner vittorioso in siffatte
ad abbandonare l'uso del « voi » nel epistolari contese, perchè si trattenesse
rivolgersi a Coluccio, in una seconda dal confutar i nuovi argomenti dell'a-
lettera, che il cod. Magliabech. ci ha mico; egli riprese quindi la polemica
conservata e noi pubblichiamo nel- coll'epistola che segue, la quale sarà
l'App. XII, tentò difendere l'usanza senz'altro da assegnare al febbraio
moderna, ch'egli aveva creduto con- dell'anno stesso a cui vedemmo ap-
veniente seguire, e purgar insieme sè partenere la prima.
412 EPISTOLARIO

series, non pro modulo communium epistolarum, sed voluminis


ad magnitudinem protrahetur. duo tamen, que principaliter vi-
deris intendere, mens est tecum, postquam in hoc litterale certa-
men incidimus, disceptare; non contradicendi studio, sed ut, si
fieri potest, veritas possit in illis, que nescio qualiter michi con- 5
sentis simulque destruis, reperiri. primum ergo, si recte com-
Chè alladoman- memini, cum ad unum sermo dirigitur, disputavi blandum et vi-
dadi usar il « tu>>>

scrivendogli,
vanni ha accon-
Gio- tiosum esse, si verbis pluralibus compelletur. tu contra sic michi
sentito,
scribendo cessisti, me singulariter alloquendo, quod id te cum
pudore fecisse respondeas, non quod equum ducas, sed quod ita to
ma solo per cor- michi placeat atque iubeam; magis, ut video, gerendo michi
tese deferenza ai
suoi desideri .
morem, quam quod rationibus movearis. quod autem blandum
censeri debeat hoc pluralitatis alloquium, cum, temet texte, ho-
noris gratia sit ab omnibus usurpatum et a veritate discedendo pro-
Eppure non si
puònegare che l'a-
feratur, non video quomodo debeat denegari. blandum enim 15
doperar il « voi »
sia usanza adula- est, ni fallor, quicquid citra veritatem conceptum mulcendis au-
toria,
ribus adhibetur ; blandum est quicquid plus quam oporteat nos de-
lectat ; blandum enim malum, luxuria, ut inquit ille(¹) ; blandum,
divenuta purtrop-
po generale cosi,
idest mulcebre, quodque supra debitum iuvat; adeo quidem non
dominorum solum, quibus pro potentie maiestate cuncta licent ; 20
non hominum, qui vel in dignitatibus sunt vel quibus post illarum
titulos elatio quedam tumorque remansit ; non parentum, non
senum, quos ut parentes vetustas coluit; sed omnium prorsus aures
delicate sunt, ut iniuriosum quodammodo videatur, si quem sin-
gularis numeri verbis aut vocabulis alloquare (2). qui quidem error 25
che taluni popoli adeo, corruptis moribus, adolevit, ut alique nationes singulare pro-
1. CH serie 1-2. R¹ ad vol. magn. protr. Et infra &c. E qui s'arresta in esso
l'epistola. M ad vol. magn. 2. CH omette ad e scrive magnitudine 3. mens]
N¹ meum 6. N¹ peperiri corretto in reperiri ergo] N igitur M rite 10. CH pon-
dere 11-12 . N michi mor. ger. 15. N omette enim 16-17 . M curibus corretto in
auribus 19. M reca quodque in rasura. 21. M dà in sopra rasura; tutti i codd. poi
dignitate 24. In M si è in rasura.

(1) VAL. MAX. op. cit. IX, 1, 1 ; ma il « Quar a tota maniera de gent ditz
testo non dà « enim », bensì << etiam ». <<<hom vos -et es tant en uzatge que
(2) Merita il conto di riavvicinare << si hom parlava estiers coma dizen :
a questa affermazione del S. quella « Dieus te sal , cel a cuy hom o
delle Leys d'Amors (v. p. 414, nota 1) : « diria se reputaria per enjuriat >> &c.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 413

nomen, quod, cum ad aliquem loquimur, adhibemus,taliter omnino


dedicerint, quod in idiomate suo vulgari nullo modo noverint tu del
pareignorinol'uso
«tu» .
proferre (1). quod si pluralis numeri vocabulis alloqui, sicut tu molte
Nascon da ció
incoerenze

sentis, urbanum et humile sit ex parte scribentis et quantum ad scrivere,


nel parlare enello
5 eum cui scribitur attinet, honoris, ut tu et illi cogitant, expressi-
vum; cur de semet in prima persona loquentes pluralem nume-
rum usurparunt ? si enim pluralitas hec honorificum est ad alium,
sibimet illam attribuere quis non videat esse superbum ? audi icome dimostrano
Francesi,

Gallicos, qui veluti parentes omnis urbanitatis esse feruntur, audi


10 Gallicos, inquam, de se vel alios alloquentes. nonne quodam-
modo videntur his pronominibus ego et tu in singulari numero
carere, cum vulgare suum exprimunt, quo latinitatem extinguere tino corruttori del la-
linguaggio.
moliuntur ? (2) sed in hac materia aliud est, quod homines faciunt,
2. CHN didicerint M dà in rasura suo vulgari nullo modo 3. N¹ alloqueris
4. Le ultime due lettere d'humile e sit in Min rasura. 6. In M cur de semet in è in
rasura. 7. La finale di usurparunt è in Min rasura. 7-8. InM le parole ad lium
sibimet son ritoccate. 10. In Ml's di se in rasura . 13. Mdà quod corretto da quia (?)

(1)Alludequi il S., come si rileva da (2) Contro la « pluralis locutio, qua


quanto soggiunge subito dopo, in modo <<uni loquendo mentimur » aveva alzata
particolare ai Francesi ; ma la tendenza la voce già nel secolo dodicesimo PIE-
ad abusare del « voi » era nel medio TRO DI BLOIS (Opera omnia in MIGNE,
evo rimproverata anche ai Lombardi, Patrol. lat. to. CCVII, ep. xv, c. 58) ;
come testifica F. SALIMBENE, Chronica, ma le sfuriate del dotto uomo non
Parmae, MDCCCLVII, p. 408 : « Lom- avevano sortito effetto veruno presso i
« bardi non solum uni puero, verum suoi compatrioti ; anzi in Francia il so-
<<etiam uni gallinae et uni merulo di- lecismo che dava tanta noia anche
<< cunt vos, et etiam uni ligno!>> Vero al S. nel secolo XIII s'era radicato
è che insieme il faceto fraticello si fa profondamente (cf. Histoire littér. de
beffediquellepopolazioni,che parlando la France, XVI, 145 ; XXIV, 405),
davan del « tu>> a tutti, « sicut faciunt quasi a giustificare l'asserzione biz-
<< illi de Apulia et Sicilia et Romani zarra di Paolo di Bernardo, il quale
<<qui imperatori et summo pontifici in certa sua lettera al parmigiano Mi-
<<< dicunt tu; et tamen appellant eum chele degli Alberti (Propugnatore, n.
<<<dominum dicentes : tu messer » . s. I, 337) accusa i Galli d'aver dato
Lo stesso vizio biasimava un secolo vita a così detestabile usanza e si la-
prima all'incirca come proprio degli gna che i Lombardi l'abbiano facil-
Inglesi NIGELLO, Speculum stultorum in mente accolta, abitando un paese ai
WRIGHT, The anglo-latin satirical poets Galli confinante. Quanto caratteri-
and epigrammatists of the twelfth cent., stico de' Francesi sembrasse più tardi
London, 1872, p. 63 : agli scrittori loro quest'uso, mostra
Wessailetdringail , necnon personase- una curiosa pagina del buon PAS-
[cunda , QUIER, Les recherches de la France, Pa-
Haec tria sunt vitia quae comitantur eis . ris, MDCXXXIII, livre huictiesme, ch. iv,
414 EPISTOLARIO

aliud est, quod debere se facere convincuntur. et sine calumnia


quidem, nisi consuetudo prisci temporis morem optimum corru-
pisset, sermo procederet, si singulariter ad unum sique ad plures
La nuova» forma
disintesi adot- pluraliter loqueremur. nunc autem novam synteseos (1) formam
tatanello scrivere in gramatice licentie palliatione recepimus, qua disproportionem 5
la grammatica,
guasta

numerorum propter honorificentiam excusamus. quod qui pri-


mitus induxerunt, gramaticam, que cunctarum artium interpres et
ostiaria est, de numero liberalium studiorum turpissime substu-
lerunt, facientes ipsam, cui tantum honoris dedit antiquitas, quod
rendendolaschiava
ed ancella delle princeps liberalium artium poneretur, sicuti mancipium, dominis to
usanze cortigiane- et ambitioni blandiciisque servire. quam, si in libertate, qua fuerat
genita, prout decuit, asseruissent, nunquam mortalium genus ad
tam corrupti sermonis assuetudinem pervenisset. non dicas igitur
in huiuscemodi vocabulorum ordinationibus et iuncturis soloe-
cismum non committi, si gramaticam consideres preceptivam. 15
nam de permissiva novimus hec et alia vitia per figuras locutionis,
1. MN omettono se 1-2. M dà parte di calumnia e quidem in rasura . 2. M

pristi corretto in prisci 3. M sique in rasura. 4. N¹ sinteos M sincesios e in


margine formam 5. M dà in rasura in gramatice e così recipimus (sic) e disproport
8. Mdà de num. in rasura . 10. N dom, manc . 11. M dà in rasura quam si in lib.
N¹fuerit 13. M sermomo (sic) N¹ pervenissent 14-15 . N¹ sologismum 16. Mde-
permissiva; poi staccato.

p. 685 : « Dont vient qu'en nostre lan- <<< smes » e « de sa molher Na Scema »;
<<gue françoise parlans à gens de plus moglie a sua volta di « Pariatge »,
« grande qualité que nous, on use du <<<del qual hac doas (sic) filhas, la
<<<mot de vous pour tu, et au menu « una ha nom Evocatio , l'autra
<<peuple du mot de tu pour vous ». << Appositio , la tersa li pot hom
(1) La συνέμπτωσις, che presso <<< donar (?) sos assaber Synodo-
PRISC. Inst. XVII, 155 , era una delle « chen » ; ed è così definita : << Syn-
<<figurae verborum » (σχήματα λέξεως), <<<thozis es pausamen de dictios con-
presso i grammatici del secolo XIII <<<tra lo dreg orde que naturalmen
divenne la « sintosis », una delle cin- << devon haver. quar naturals ordes es
que << figurae constructionis » , che si << de dictios qu'el nominatius s'acorde
raggruppavano sotto la denominazione <<am son verb en nombre et en per-
generica d' << alleotheta>> ; cf. THUROT, « sona, et adjectius e sustantius en cas,
Notic. et extr. cit. p. 233 sgg. Per <<<en gendre et en nombre e relatius
l'autore delle Leys d' Amors, testo gram- « am son anteceden en nombre et en
maticalmente molto importante, ad « gendre ... e cant aquest ordes se
onta della ridicola veste allegorica che << trenca cove que sia escuzatz per
le dottrine son forzate ad assumervi , <<aquesta figura » &c.; Las flors del
<<<Na Synthezis en autra maniera di- gay saber estier dichas las Leys d' Amors,
<<cha Synthozis >> è figlia di « Soloeci- Toulouse, 1842, III, 18, 22, 190.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 415

dictionis atque constructionis varie necnon et multifariam excu-


Ognicostruzione
sari. omnis enim figurata constructio vitiosa sine dubio est (1), figurata essendo
inutile
ut non oporteat in huius vitii defensione Sacras Litteras allegare : viziosa,
riesce tentar di
con

fecerunt sibi deos aureos (2); cum solum unum vitulum fabricassent. giustificarla
Le sacre carte,
5 nam cum Israel unum Deum confiteretur, quid aliud adorandum
vitulum manufactum, quem videbant, instituentes fecerunt, nisi
quod vel oporteret ipsos invisibilem et non manufactum negare
Deum vel quod dici deberent iam non unum Deum, sed deos ha-
bere? nam et pretor, qui sententiam profert non ex persona sua,
To sed auctoritate publica, quid aliud de se loquendo pluraliter in-
nuit, nisi quod non a se, sed ex persona populi iudicium ferat,
quam sermonis pluralitate representat ? verus autem iudex, qui
aliunde non habet ut iudicet, de se qui sibi omnia est congrue
locutus inquit: nemo te accusat et ego te non condemnabo (3).
15 et antiqua pretorum edicta singulari concipiebantur sermone ; pre- gli editti degli
antichi magistrati
toria etiam verba, teste Macrobio, priscis fuere temporibus : do, stumanza
conservanola co-
vetusta,
dico, abdico (4). etenim iuris prudentissimus Ulpianus, quo pro-
curatore, prefecto magistroque scrinii, optimus imperatorum
Alexander Severus usus fertur ; qui ideo summus imperator fuit,
20 ut Helius Lampridius scribit (s), quod eius precipue consiliis rem
publicam rexit ; Ulpianus, inquam, formam edicti pretorii tradit his
verbis concipi consuevisse : pacta conventa, que neque dolo malo
neque adversus leges, plebiscita, senatusconsulta, decreta, edicta
principum, neque quo fraus cui eorum fiet, facta erunt, servabo (6).
25 videsne quam sincere, quam castigatis vocabulis atque verbis conci-
1. M dà nec in rasura . CHM omettono et 3. M dà ut in rasura. 7. Mdà
non in rasura . 10-11. In M innuit rinfrescato. 15. Mpectorum 15-17. Momette
singulari - abdico 17. N¹ iuri 21. inquam] N quidem tradidit 22. M nec CHN
dopo dolo ripetono neque 24. I codd. omettono eorum e scrivon fiat 25. M dà
ne in rasura e scrive quamque dopo sincere

(1) Un grammatico del secolo XIII, (4) MACROB. Sat. I, XVI, 14.
citato dal THUROT, op. cit. p. 236, (5) AEL. LAMPR. Alex . Sev . LI,
dichiara infatti che « generaliter figura 4 ; e cf. ib. XXVI, 6 ; XXXI, 2.
<<constructionis est improprietas (6) Cf. Dig. lib. II, tit. xIv, De
<<proveniens in ordine constructibilium pactis , leg. 7, § 7. La legge qui
<<<rationabiliter dicta » . riferita è un frammento d' Ulpiano
(2) Exod. XXXII , 31 . tolto dal libro quarto del suo com-
(3) Cf. s. IOHANN. VIII, 10-11 . mento all' Editto .
O
416 EPISTOLARI

piebantur edicta ? hos velim alleges, hos imiteris, istos intueare,


non nostri temporis iudices assessores, quibus, cum nullo modo
ne dicendi gloriam, imo nec congruitatis regulam concesseris, fa-
néda loro si
lontand san Gre- al- cillime iuris prudentiam quam profitentur ademeris. nam quod
gorio, come vor-
rebbe il Ravennate, Gregorium, quem nominaveram, pro te videris adducere, non sic 5

tibi concedam, licet aliquos fuerit pluraliter allocutus, quin ipse


idem, inter utrumque vadens, non cum pluribus inveniatur usus
singulari compellatione fuisse, si registrum suarum epistolarum
per omnia contempleris. verum in Pastorali atque Dia-
logo et in opere suo divino, quod in Iob composuit, in Expo - 10
sitionibus Ezechielis , in Omeliis , quas numero quadra-
ginta collegit et edidit, et in responsionibus, quas ad Augustinum
Anglorum episcopum, qui sui pontificatus tempore Christi nomen
et baptismatis sacramentum acceperunt, scripsit, semper ad unum
verbis singularibus usus fuit (¹) ; ut quotiens mutasse morem suum 15
videatur in Epistolis , forte fuerint tituli diminuti; et cum plures
debuissent ad quos littere mitterentur inscribi, solum unius nomen
remanserit in rubrica. et si uspiam ita clarum sit, quod ad unum
scribens pluralia deprehendatur adhibuisse vocabula, credibile sit
morem illis, quibus scribebat, gessisse, ne quos sibi volebat pro- 20
Talvolta
scosta se nein picios conturbaret. que quidem etiam fas est de Nicholao pon-
e solo
parte Nicolò I. tifice cogitare (2). nam quod sermo sit pro numeri singularitate
1. N hoc dinanzi a intueare Mintuare , l'e aggiunto sopra. CH intuerare
2. M dà in rasura le due ultime lettere di nullo 3. M omette ne 4. M dà quam
corretto da quia (?) 5. Anche per quem M dava quia (?) Mreca pro in rasura, te
in interlinea. 7. M dà in rasura inter e l' udi utrumque 8. N¹ suar. ep. reg. 9.M
dà in sopra rasura. MPastoriali; l'i espunto. 12. Momette in 14. M sacr. bapt.
16. M per plures reca plēs (sic) 19. CH deprendatur CH N adhibisse 20. sibi]
CH si 22. M numeri in rasura.

(1) Verissimo è quanto il S. osserva qui allusione, vi rinveniamo promi-


rispetto all'epistola di san Gregorio ad scuo l'uso del « tu >> e del « voi » ; ma
Agostino; S. GREGORII Opera, to. III, sebbene qualche volta il pontefice si
ep. LXIV, c. 1183 sgg.; ma in generale valga del « tu » anche coll' impera-
anche questo pontefice, quando scrive tore d'Oriente, col patriarca di Co-
a persone di elevata condizione, ado- stantinopoli, coll'arcivescovo Incmaro
pera di preferenza il « voi », riser- e con altri cospicui personaggi, in ge-
vando il « tu >> per gli inferiori. nerale però si può affermare che scri-
(2) Se scorriamo le epistole di Nic- vendo a costoro si serva ancor egli
colò I (858-867), alle quali il S. fa di preferenza delle formole cerimo-
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 417

vel etiam pluralitate rotundior, usquequaque non approbo : cum Nè può dirsi che
l'uso del plurale
nobiltà
non minus ornatas videamus Ciceronis orationes ad Senatum, iu- allo
accresca
stile .

dices et Quirites, in quibus audientium pluralitas singularem nu-


merum in compellationibus non admittit, quam epistolas quamque
5 tres illas, quibus fuit Cesarem allocutus (1). quod et idem licet
de ceteris, quibus dicendi copia famam dedit, si sensum negare
Augusto poi non
noluerimus, affirmare. quod autem Augustus individualem , disprezzo mai l'an-
tica consuetudine,
ut tuis utar verbis, laudabiliter repudiaverit appellationem, nus-
quam memini me legisse. scimus ipsum recusasse divinos ho-
to nores, qui sibi in assentationis applausu mortalium errore delati
fuerunt(2). in qua quidem re illustria et memoratu dignissima fue- come dimostrano
le parole, che C.
runt verba Cecilii Balbi ; que quidem, ut videas an Augustus in- Balbo gli diresse
dividualem, ut asseris, appellationem spreverit, ut legimus sub-
ieci : imperator, inquit, Auguste, cum in multis, tum in eo maxime
15 elucet prudentia tua, quod isti nondum te omnino insanum red-
diderunt: qui, ut tibi applaudant, non modo diis, sed tibi ipsi et in biasimo
loro di co-
che voleano

populo romano iniuriam faciunt. deorum siquidem minuunt divini. consacrargli onori
reverentiam, quos parificant tibi; te arguunt insipientie, dum,
condicionis tue repugnante natura, te parem numinibus esse per-
20 suadere presumunt. nota superstitionis inurunt populum, cui mor-
tales deos pro immortalibus persuadent esse colendos. sane in
eo aliquid divinum tibi inesse monstrabis, si omnes istos, qui
divinitati tue fraudulenter applaudunt, rapi feceris ad tormenta.
quis enim deorum ei parcat, a quo se deceptum iri intelligit ?
25 quis non irruat in eum qui aureos Iovis oculos eruit aut, argento
gemmisque sublatis, Vestam nititur excecare ? quis de Martis
i
4. N¹ compositionibus 5. M dà licet in rasura . 10. M assentatonis 15. Mdà
in rasura le tre prime lettere d' insanum 17. M dà in rasura romano 18. N¹ tibi
parif. Mª dà te in rasura . 21. M reca in rasura colendos 22. N aliquod CHN
omettono tibi 25. M dà aut in rasura.

niose del plurale; cf. Epistolarum de- spettodi G. Cesare; le due prime
cretal. summ. pontific., Romae, MDXCI, nel 708, l'ultima nell'ottobre del 709 ;
III, 3-268 ; Recueil des histor. des Gaules TEUFFEL, op. cit. § 179, 41-43 .
et de la France, VII, 385-418 . (2) Come nascesse l'opinione aver
(1) Intende le orazioni Pro Mar- Augusto rifiutati gli onori divini che
cello, Pro Q. Ligario e Pro rege Deio- gli si voleano conferire dal popolo
taro pronunziate da Cicerone in co- è narrato dal GRAF, Roma & c. I, 313 sg.
Coluccio Salutati, II. 27
O
418 EPISTOLARI

capite adamantinum lumen impune temerariis effodit unguibus ?


nempe deos invisibiles et immortales circunvenire et eis fallacie
parare insidias, gravioris culpe est, eo quod ab his visibilium deo-
rum fabrica sustentatur et regitur et honorem aut contemptum,
qui istis exhibetur, illi remunerant. si sapis ergo, Auguste, in 5
deorum hostes insurges et te, si non deum, quod nequaquam es,
vel deorum docebis esse cultorem, si deceptores istos extermina-
veris, excecatores tuos, deorum contemptores, et utrorumque iniu-
riam punias. hec severe atque censorie Cecilius ait(1). videsne si
facie ad faciem etiam ipsi Augusto viri virtuosissimi verbis singula- 10
ribus loquebantur? videsne, quod ad aliud intentionis nostre caput
pertinet, quam vehementer contra blandiloquos sit invectus ? sed
de hoc post pauca. nunc vero quod inchoavimus, prosequamur.
Nè l'uso moder-
no ebbe certo ini-
Non puto quod hec vanitas inceperit cum Cesare dictatore (2),
zio con G. Cesare,
3. N¹ est culpe M dà his in rasura. 5. M omette illi e dà in sopra rasura.
6. M dà quod corretto di altra mano . 8. M dà et e le prime quattro lettere d' utror.
in rasura. 13. M dà in rasura vero quod; l' in di inchoav. che scrive inchoauiamus ;
ed il per di perseq. corretto in pro 14. M dà inceperit in rasura.

(1) La parlata di Cecilio Balbo è a Traiano di Plinio (op. cit. p. 17 sgg).


tolta alla lettera dal lib. III, сар . хи Col Reifferscheid consente pienamente
del Policraticus di Giovanni di Salis C. SCHAARSCHMIDT, Ioh . Saresberiensis
bury, autore che il S. teneva in grande nach Leben u. Studien, Schriften u. Philo-
stima, leggeva spesso e citava volen- sophie, Leipzig, 1862, pp. 95, 107 ; a me
tieri : v. IOANNIS SARESBERIENSIS Po- però la questione non sembra del tutto
licraticus ... libri octo, Lugduni Ba- risolta : cf. E. WÖLFFLIN, Cäcilius Balbus
tavorum, CIDIOXCV, p. 167. È noto in Rhein. Mus. tom. cit. pp. 615-618.
come, appoggiandosi sopratutto su que- Noto intanto che il S. credette, al
sto ed altri passi dell'autore inglese, pari di non pochi altri scrittori me-
il Wölfflin abbia sostenuta l'esistenza
dievali, le parole di Cecilio rivolte ad
d'uno scrittore de' tempi di Traiano, Ottaviano, non già a Traiano.
nomato Cecilio Balbo, il quale avrebbe (2) Non so se altri abbia avvertito
lasciata dietro di sè un'opera inti- come la strana credenza invalsa nel
tolata De nugis philosophorum ; la qual medio evo che G. Cesare sia stato il
opinione ha trovato un avversario for- primo a cui fu dato del « voi » nell'anti-
tissimo in A. REIFFERSCHEID, che in chità,debba aver tratto origine da un'ar-
un articolo pubblicato nel Rheinisches bitraria ed erronea interpretazione di
Museumfür Philologie, N. S. 1861 , XVI, due versi di LUCANO, Phars.V, 385-386:
I sgg., si è prefisso di provare che nè
Cecilio Balbo nè il suo libro esistet- Namque omnes voces per quas iam tempore tanto
Mentimur dominis, haec primum repperit aetas.
tero mai, e che il discorso qui messo
in bocca a Cecilio non è se non la pa- Ma qualunque ne sia stata l'origine,
rafrasi di alcuni brani del Panegirico la stimaron vera, cosa quasi incredi-
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 419

sed post plura secula ; quando tamen ignoro. nam et usque in dopo.
bensi molti secoli
Valentiniani tempora, anno videlicet ab Urbe condita .MCXVII., tiniano
Regnante Valen-
infatti esso
non dominava an-
pertinacissime vetustatis mos permansit (1). post quod tempus cora,

rare sunt celebribus auctoribus, ut videmus, hystorie; licet inter


E se Ennodio vi
5 alios exculti oris Ennodium inveniam hoc locutionis corrupte genus, si piega talvolta,
quanvis in paucis, tamen in aliquibus observasse (2) ; quem fuisse
constat Leonis Augusti temporibus, cui Zeno successit; circa que
tamen tempora Sidonius et alii optimum antiquitatis morem non Sidonio ed alcuni
altri tengonsi fidi
deseruerunt (3). nec in exemplum adducas velim cancellarie Floren- all'antico stile.
10 tine stilum, quam si licuisset atque liceret arbitrio meo formare, vel di LaFirenze
cancelleria
poi
cum ad illam ascitus fui vel etiam nunc, et in hoc et in multis mantiene queste
consuetudini sol

aliis correxissem (4). ambulamus equidem in istis allocutionibus tradizione,


per rispetto alla

1. M reca in margine post omesso nel testo ; dà poi quando in rasura e tamen ag-
giunto nell' interlinea. 5. M dà exculti in rasura. 6. M reca il primo in in rasura.
10. M dà in rasura quam si licuisset 11. M dà in rasura cum ad illam asc. fui e multis

bile, anche uomini dotti ed acuti come Che a' tempi di quel principe (375-392)
Giovanni di Salisbury, il quale dopo durasse in fiore l'antica consuetudine
aver deplorato che per opera de' Greci il S. lo desunse certo dalla famosa
si fosse diffusa in Occidente si biasi- relazione di Simmaco « de ara Vic-
mevole usanza, continua : « Si quando << toriae sumptibusque caerimoniarum
<<quaeris illud tibi tempus occurrat <<<restituendis », scritta, com'è noto,
« quo C. Caesar exuens nescio an nel 384 ; cf. Q. A. SYMMACHI quae
<<perficiens dictaturam, omnia factus, supersunt, p. 279 sgg.
« omnia occupavit » ; Policr. lib . III, (2) Cf. M. FELICIS ENNODI Opera ,
cap. x, pp. 152-53. Altrettanto ri- ed. Fr. Vogel, Berolini, 1885. Nelle
petono nel secolo XIV presso di noi epistole Ennodio mesce infatti il « voi>>>
DANTE (Par. XVI , 10) , FAZIO DEGLI al « tu » .
UBERTI (Dittam. lib. I, cap. 1, 25); (3) Queste indicazioni non sono
ai quali, come a qualche altro già troppo esatte. Leone Augusto, asceso
rammentati dal GRAF (Roma &c. I, al trono imperiale nel 457, morì, di-
249), si può aggiungere Paolo di Ber- ciassett'anni dopo (474), lasciando il
nardo nell'epistola sopra citata e, fra luogo a Zenone l'Isaurico, che lo tenne
gli stranieri, l'autore delle Leysd'Amors, fino al 491. Ennodio, come è dimo-
II, 88. strato da ricerche recenti, nacque
(1) Dall'anno 1118 ab Urbe cond. nel 474 e mori nel 521 ; egli non potè
(e forse il S. aveva scritto così e solo quindi veder Leone vivo. In quanto
ad error de' copisti è dovuta la men- a Sidonio poi la sua vita si distese
zione del 1117 nel testo) comincia la dal 430 al 480. Cf. TEUFFEL, op. cit.
narrazione de' fatti accaduti imperante SS 467, 479.
Valentiniano II presso PAOLO, Hist. (4) Durante il cancellierato del S.
Rom. lib. XI in EUTROPII Breviar. ed. la repubblica fiorentina non usò infatti
H. Droysen, Berolini, 1879, p. 185. il « tu>> nelle sue missive, se non ri-
420 EPISTOLARIO

per antecessorum vestigia; et que a maioribus recepta est, licet


irrationabilis et corrupta, non auderem consuetudinem immutare.
nè si può quindi an autem hoc fictum et blandum sit cum queras, fateor plane et
negare che vi si
forme blande e fal- sine refragatione concedo, quod illa forma loquendi mentimur,
adoprinoscrivendo
laci.
adulamur et verborum utimur fucis nec reddimus dignissimo suum 5
honorem. longe quidem, si ad rationem venias, honorabilius ar-
bitror esse longeque sincerius, si scribamus ad unum, uti voca-
bulis que conveniant uni, quam pluralia, que sibi non congruunt,
Ove si badi in- adhibere. nam seponamus consuetudinem, que potius scribendi
fatti alla realtà
delle cose, cacoethes dici debet(1), et ad veritatis solidum veniamus. 10

niun numero è più


perfetto dell'unità,
Inter numeros cum sint plurime perfectiones, quoniam omnes
numeri de unitatum aggregatione nascuntur, aut oportet eas in
sue originis referre principium aut, si compares illas Monadi,
sine contentione reperies esse minores . nam quod in causis na-
turalibus primum est, maius et nobilius debet sine dubitatione 15
censeri, cum ab illo relique cause et demum effectus ipse cogno-
scatur manifestissime provenire. sicut enim de Iovis dignitate
retulit Valerius Soranus :

Iupiter omnipotens, regum rerumque deumque


Progenitor genitrixque deûm, deus omnis et unus (2); 20

giacchè di tutti i sic omnimodum principium est Monas omnium numerorum .


numeri è la Mo-
nade principio, denique prima maiorque perfectio , que numeris attribuitur, est
quod indissolubiles sint nec possint in duo, que sint equa, dividi
vel in plura. quarum, cum illa insectio, imo sectionis exclusio,
1. M reca in rasura le prime quattro lettere d' antecessorum 5-6. N hon. suum
6-7. M dava arbito corretto dal copista stesso in arbitror N¹ esse arbitr. 7. CH omette si
7-8. M vocabilis 8. M conveniunt - congruant 10. CHMN cachetes; in M la parola
è in rasura . 12. M dà le due ultime lettere di unitatum e in sopra rasura . 14-15. M
reca in rasura quod naturalibus 17. M dà in rasura sicut enim 18. M Soranius
20-21 . M dà in rasura unus e sic 21. N monos 24. cum] M tamen

volgendosi ai propri sudditi ed uffi- (2) Questi due esametri del poeta
ciali. Coll'assunzione di Leonardo di Sora son riferiti da s. AGOSTINO,
Bruni al posto del S. (1429) le cose De Civ. Dei, lib . VII, cap. VIIII, che li
però mutarono ; e quel che il mae- aveva a sua volta tratti da Varrone.
stro non aveva potuto conseguire ot- Cf. TEUFFEL, op. cit. § 147. I testi
tenne in gran parte il discepolo. leggono però nel secondo « unus et
(1) Cf. IUVEN. Sat. VII, 52 . « omnes » .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 421

que fit in duo equalia, communis sit imparium numerorum, ul-


tima nulli numero competere potest, quoniam ex unitatibus etiam,
si cetere partitiones deficiant, componuntur. hec igitur omni-
e fra tutti sola
moda indivisibilitas nulli competit nisi Monadi, que sola in se est indivisibile, non

composta di parti,
5 et sibi constat, nullis omnino composita partibus nec ab aliqua indipendente,
numeratione dependens. cuius tanta vis est tantaque perfectio,
quod cuncta que sunt semet, quoad possunt, naturaliter tueantur
nec a sua discedant et deficiant unitate. hec est sic una, quod sit
omnes numeri; nec potest esse, quod mirum est, etiam aliqua
10 multitudo, que sic non participet uno, quod, quantacunque sit talis
discreta quantitas, una non possit et debeat nominari. accedit ad
hec, quod ea est taliter bonitatis fons, quod convertibiliter et ve-
rissime dicitur: si unum, ergo bonum; si bonum, ergo unum .
quid plura? de Deo nichil certius nichilque clarius percipimus sicchè simboleggia
la divina unità.
15 unitate. nam personalis illa trinitas in unitate substantie maius
est quam ut humane mentis ingenio capi possit vel ut debeat
rationibus queri, sed potius fas sit sinceritate fidei retineri (¹). que
cum ita sint, responde michi, si placet, carissime mi Iohannes, que
nobilior queve perfectior aut honorabilior appellatio censeri debet ?
20 an illa que per singularis numeri vocabula fit et verba, an illa que
pluralitate confusa ab unitatis perfectione discedit? non credam
te perversitate consuetudinis taliter affectum, quod hoc tante cla-
ritatis lumen non videas et hoc quod intendo non libere fatearis.
cuius rei gratia paulisper velim etiam consideres quod Sacre Lit-
25 tere, cum ex sex dierum operibus, quinque dierum opificia per
dies singulas ; si tamen sex dies fuerunt, ut littera sonat(2), et non
potius una dies sex vicibus repetita, ne contradicere videatur illud

1. M legge fieri potest e dà in sopra rasura . 4. M dà in rasura in se 7. M dà


in rasura semet quoad 8. M ne 9. M dà in rasura omnes num. nec] N¹ non
Mdà in rasura quod mirum est 11. M dà in rasura deb. nom. 14-15 . N un. perc.
17. M dà le due lettere ultime di sinceritate in rasura. 20. M sit corretto in fit 22. N
cons. perv. 25-26. M dà per dies singulas in rasura. 27. In M la finale abbreviata
di contradicere in rasura .

(1) Cf. MARC. CAPELLAE De nupt. S. ISIDORO nel suo ancora inedito Liber
Merc. et Phil. VII, 731. Il luogo di numerorum ; cf. cod. della bibl. Naz. di
costui dove son definite le proprietà Torino I, 11, 7, c. 193 A, De unitate .
della Monade è stato utilizzato da (2) Cf. Genes. II, 2.
422 EPISTOLARIO

divine maiestatis oraculum : qui creavit omnia simul vivit in eter-


num (1) ; bonitatis eulogio commendarint, hanc benedictionem bo-
nitatisque preconium in secunde diei commemoratione non sine
mysterio tacuerunt (2). nam cum illa secunda dies vel secunda diei
recordatio prima ab unitate discederet, digna non fuit bonitatis 5
Checchè
abbia dunque alloquio celebrari. finxerit ergo sibi quidvis ventosa superbe
immaginato
la vanità umana,
mentis ambitio, primo, sicut arbitror, verecunde in solis magi-
stratibus, qui personam civitatis et populi gerunt, ut liceret illis de
se pluraliter loqui et ob dignitatis insigne ab aliis ceperint etiam
pluraliter appellari, postquam suis temporibus conquestus fuit ro
clarissimus Romulidum et illius principis populi singulare decus,
Cato, vera rerum vocabula periisse (3); finxerit, inquam, sibi quid
è dionorevole
più gran lunga
la placuit, longe magis honorabile fuerat antiquam priscorum tem-
antica consuetu-
dine di usar par- porum sobrietatem et consuetudinem non liquisse, cum multo
lando e scrivendo
il singolare che il maior in Monade sit perfectio, ad quam refertur numerus singu- 15
plurale.
laris, quam in omni alia, licet infinita sit, multitudine numerorum,
ad quas pluralitas noscitur pertinere. sed ut huic particule finem
Giovanniperò si
regoli come più gli faciam, sequaris mecum sicut laudabiliter incepisti ; cum aliis
piace.
equidem fac ut libet. sed cum perfecta, ni fallor, utaris eloquentia,
qua nichil regalius nichilque imperiosius esse potest, si meo vo- 20
lueris uti consilio, ab instituta mecum ratione dicendi cum aliquo
non discedes.
Sed ut ad aliud quod admiratus sum veniam : dic, obsecro,
Per ultimo
inutililegiustifica cur tam effuse tamque accurate te quod blanditus michi non fueris
zioni addotte dal-
l'amico per spie- excusas ? an alicubi te quod me capere volueris blandiciis re- 25
gare le lodi a lui
prodigate. prehendi ? an putas quod cogitem te voluisse laudationibus meis
2. In M le prime due lettere di eulogio in rasura . N¹ commendarit M dà commen-
ni
darint, ma colla finale in rasura. 4. M nel testo mistio cancellato ed in margine
ministerio 6. M dà finxerit in rasura . 7-8. M dà in rasura magistratibus qui 12. N
vera rerum pericula finxerit periisse inquam sibi (sic!) CH M finxerint M dà inquam in
rasura. 13. M omette fuerat 19. ni] Mui 20. M dà il que di nichilque in rasura.
21. N¹ cons. uti In Mal luogo di instituta c'era un bianco, che fu riempito d'altra mano.
23. M dà sed obsecro in rasura . 24. te quod] M te que (?) in rasura. 24-25 . Le
parolemichi excusas son in Mrinfrescate. 26. M putes e così N¹, dove però fu corretto.

( 1 ) Eccli . XVIII , 1. Ma il testo : (2) Cf. Genes. I, 8.


« Qui vivit in aeternum creavit omnia (3) Cf. SALLUST. De Cat. coniurat.
<<simul » . LII, 11 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 423

Ben sa infatti
illis, quas, ut verum fatear, stomacatus sum et renovatas indignor, che egli nulla de-
sidera se non ami-
thesauros vel aliquid aliud de quo conflictatur humanum genus, sidera
de meis manibus vel meorum favorum patrociniis aucupari? non
putes hoc, dulcissime mi Iohannes. et nunc, cum tibi quam possum
5 amiciciam non obtulerim solum, sed postquam ipsam acceptas
concesserim, nonne quicquid opibus quicquidque possum opere vel
sermone tuum est? non igitur, nisi forsan de me dubites quod
in amicicie fedus non venerim, debuisti laudes meas, ut id quod
tradidi quereres, renovare ? nec ego id existimaverim de prudentia
10 tua nec credam ab initio te laudando congressum, ut aliquid eo-
rum de quibus disputas obtineres. aliud est quod te impulit,
aliud est profecto quod non expurgas, cuius finem tecum medi-
sa che a lodarlo
tatus es. impulit te fame, quam immerito de me sentio volitare, fu spinto soltanto
gratus mentibus bonis odor. nam cum in alicuius laudibus ad dalla fama ingan-
natrice

15 detractionem et invidiam malignitas accendatur, bone mentis com-


positio movetur ad laudes et ad dilectionis officium provocatur.
impulit ergo te fame mee splendor, licet falsa sit. in qua quidem
re gaudeo mecum, tibi vero gratulor, quod Deus tibi talem men-
tem infuderit ; compatior tamen errori, quoniam, ut video, nimis ciò
ecompatisce per-
il di lui errore.

20 credis; fameque presertim, de qua noster Homerus inquit:


Tam ficti pravique tenax quam nuncia veri (1) ;
sicut et alter de eadem loquens ait:
Mixtaque cum veris passim commenta vagantur (2) .

compatior igitur errori tuo, qui, cum hec legeris hecque sic esse
25 pro etatis habitu experimento debeas collegisse, adhuc famam,
quam scire nequeas an vera sit, tanta cum credulitate sequaris,
quasi compertum habeas quod certus non sis non esse commen-
1. Mfateor corretto e renovatus 2. M dopo conflictat. reca un iilis che fu espunto .
3. M procunjs (sic) 4. In Ml'a di quam aggiunto sopra. 7. Per de me M segnava
lacuna, che fu riempita d'altra mano 8. Mdà id quod in rasura. 9. M extimaverim
11. CHMN obtinere che ho mutato per restituir il senso altrimenti mancante ; come
avvertì già in margine il recensore di M: Dubito ne verbum aliquid hic deficiat. Mdà poi
in rasura est quod 13. M omette te N¹ fama M dà in rasura de 17. M omette
te e da licet in rasura . 18. M dà congratulor in rasura . 19. N¹ infunderit 20. M

omette il que di fame 26-27. M dà in rasura cum - quasi

(1) VERG. Aen. IV, 188. (2) OVID. Metam. XII, 54 .


424 EPISTOLARIO

tum. in qua quidem re, cum supine nimis erraveris, mirum non
est si tam ardenter tamque late meis in laudibus sis versatus; non
quod nimis impertinenter et supervacanee purgas, non, inquam,
Maerrore
fatto perchècessi
sif-, lucri gratia, sed pruritu libidineque placendi. ego vero, ne me-
èd'uopo
vanni cheGio-
rinunzi a lo- cum posthac erres, si placere cupis, laudibus velim abstineas meis . 5
darlo;
nam, cum nemo possit nisi pro suis meritis iure laudari ; morta-
lium vero nulla sint merita, nisi quatenus Deus in nobis aliquid
operatur, que constat nostra non esse, sed eius qui nos tanta di-
gnatur gratia, quod non solum illa per nos facit, sed etiam quasi
nostra remuneret; cur me, si quid tale videris in meis actibus, hoc ro
già glielo disse : a est quos ille per me facit, commendas, laudas, celebras ? dixi
Dio solo deve at-
tribuirsi lode;
tibi, si que scripsi recolis: noli me laudare, sed illum, si quid in
me vel per me dignatus est facere secundum dispensationem in-
finite sapientie et bonitatis sue, a quo mecum tu ipse accepisse me
cioè al creatore, nosti (1). cur laudes que Dei sunt ore sacrilego tribuis creature? 15.
non alla creatura,
nonne stultissimum reputares, si quis tibiarum audito concentu
vel organorum symphonia aut alterius cuiuscunque vasis musici
all'artefice, non
allo strumento.
melodia, laudem canentis vel pulsantis non musico tribuat, sed
potius instrumento ; si picture decus peniculis imputet, non pi-
ctori ? sunt sue tamen instrumentorum laudes : quod perfecta sint 20
et utenti faciliter obediant, non resistant ; et he tamen non ab in-
strumento, sed ab illo penitus qui taliter illud compegit et fecit.
si facti sumus ab illo, de quo scriptum est: ipse fecit nos et non
ipsi nos (2) ; quicquid sumus Dei gratia sumus (3) : nisi forte credi-
deris quod, cum nos ipsos non fecerimus, ipsi tamen nos perfi- 25
ciamus et non ille qui nobis et velle dedit et facere. nolis, precor,
cedat catholica veritas. si cesset catholica veritas, cessabit non
aliqua, sed omnis veritas. quandoquidem enim catholicum uni-
versale est, qui catholicum verum excludit, universaliter verum
excludit. quanvis etiam orthodoxa et religionis christiane veritas, 30
1. M dà rinfrescato nimis errav . 4. ne] N non 5. M dà posthac in rasura.
e

11. M pro me 15. M laudas 16. quis ] N quas 20. M dà tamen laudes in
rasura. 27. N¹ dopo cath. portava fides che l'amanuense cancellò sostituendo veritas
28. M dà quando in rasura .

(1 ) Cf. ep. x del presente libro, (2) Psalm . XCIX, 3 .


p. 408 di questo volume. (3) Cf. S. PAUL. I Cor. XV, 10.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 425

que certam, infallibilem ac germanam veritatem pro fundamento


habeat, non una quidem vel alique veritates sit, sed omnis pro-
culdubio veritas est; quoniam omne verum, ut vult divus Aure-
lius Augustinus (1), a veritate verum est : Deus autem veritas est.
S Et ut ad tua veniam, cum a catholica veritate discedis et dicis : fermazione
Combattepoil'af-
di Gio-

ad laudem nempe et gloriam editi sumus, verumne dicis, oculatis- vanni,


è nato che
per l'uomo
la glo-
sime mi Iohannes? ad gloriam, fateor, nati sumus, sed ad eter- ria,
nam, non ad hanc mundanam, fragilem et caducam; non etiam
ad laudem geniti, nisi forsan incessabiliter Deo, rerum omnium
10 opifici, tribuendam. de qua si senseris, ad laudem, fateor, etiam rola
ove con
nonquesta pa-
intenda
la gloria eterna.
nati sumus, ut simus non laudationis suppositum vel obiectum,
sed potius instrumentum. sed cur plura? non honorem, non
Del resto egli
gloriam, que sunt corona virtutis, non famam, hoc est nomen disprezza la fama,
bonum, quod melius est quam unguenta preciosa (2), recuso; sed
ma non può tolle-
15 exhiberi quomodo non oportet et unde non debeat, stomacor et rare che essa gli
contemno . pudet de memet audire laudari que michi quidem venga da chi è in
capace di darla, ed
in forma tale che
inesse non sentio; pudet equidem, nec possum libenter audire lo faccia arrossire .

quod aures meas percutiat cum rubore. scimus, ut tangis, inter


alia que sunt equis ad laudem, quod in curuli certamine :
20
Nec mora nec requies, at fulve nimbus arene
Tollitur, humescunt spumis flatuque sequentum ;
Tantus amor laudum, tante est victoria cure (3).

sed alia est equorum rationis expertium condicio, alia est homi-
num ratione degentium. illi quidem, quia bestie sunt, in verum
25 finem et ultimum non feruntur; isti vero, quia rationales fecit
eos Altissimus, finem verum rationibus arguunt, fide sentiunt et
spe tenent; ut eis irrationabile sit, irreligiosum et vanum, si quic-
quid egerint in verum finem non dirigant vel citra finem alicubi
2. veritates ] M virtutes N¹ sint 3. M omette est 6. M per nempe dà in ra-
sura namque 9. M genti , l'i aggiunto sopra. deo in rasura. 13. Mqui 14. M
ungenta l'u scritto poi sopra. 16. M reca met in rasura. 17. M dà in rasura
le prime tre lettere di inesse e scrive possem 19. M pone in margine ad laudem
omesso nel testo . 20. M at mutato in aut e nimbus in rasura . 21. M himesc .
23. sed] M si 27. M irrationale 28. M dà in riscritto in interlinea sopra un m (?)
cancellato. N¹ dirigunt In M vel citra è in rasura .

(1) S. AUG. In Ioh. Evang. tract. (2) Eccles. VII, 2.


CXXIV, I, V, § 1, in Opera, III, 11, 1414. (3) VERG. Georg. III, 110-12 .
Coluccio Salutati, II. 27*
O
426 EPISTOLARI

SeSolonesi con- pedem figant. laboravit ad hoc Solon, ut inquis, ne in funere


solo della morte

pensando al lutto fletu careret et lacrimis amicorum; unde sunt ex eius persona
versiculi :
Mors mea, ne careat lacrimis, linquamus amicis
Merorem, ut celebrent funera cum gemitu (1). 5
sed hoc grecule vanitatis, qui cunctos actus suos ad inanis glorie
ambitum applicabant, fuit; utpote qui nichil glorie sibi crederet
contigisse, nisi tandem miserantium funebris acclamatio quarti actus
se,benchèpiùmo-
destamente, Ennio exitum perfecisset. moderatius autem noster Ennius, qui laudibus

losegui pertal via, et glorie finem ponens inquit : 10

Nemo me lacrimis decoret vel funera fletu

Faxit. cur ? volito vivus per ora virûm (2).

ciò è naturale
pagani in iam pridem quid de his sentirem, scripsi. scio plenos gentilium
assetati di
fama; ma sarebbe
riprovevole ne' cri- libros desiderio glorie, sed christianorum, hoc est vera scientium
stiani,
quibus preceptum est: qui autem gloriatur, in Domino glorietur (3), 15
non est ista occupatio. qui enim audit de se laudes et delectatur,
che sologloriarsi,
debbono in Dio iam in se, non in Domino gloriatur. si gloriari enim oportet, que
infirmitatis mee sunt gloriabor, inquit Apostolus. et post aliqua :
pro huiusmodi gloriabor. pro me autem nichil, nisi in infirmi-
tatibus meis. nam etsi voluero gloriari, non ero insipiens. veri- 20
tatem enim dicam (4). cum igitur insipiens non sit gloriatio
secundum veritatem, que a veritate discesserit, Apostolo teste, si
recte sentias, insipiens est. cum autem ea michi tribuas que
ale lui riferir
lodi,
tutte quidem accepi, cur me laudas, quasi non acceperim ? (s) cur non
potius illum laudas, qui dedit quique, si custodiam reliquerit, mox 25
que dederit evanescent ? o carissime Iohannes, postquam id etatis
attigimus, ut debeamus colligere sarcinas et ad auctorem, qui et
ipse finis est omnium, suspirare, dimittamus has ineptias et has
nugas ; non feramur, ut vulgus, erroribus et que saluberrime di-
5. Merorem] N¹ morem 7. M cred. sibi 12. vivus] M nimis 13. M dà quid
N¹ per quid reca qui
de his in rasura . 14. N glor. des. scientium] M sententium
16. ista] M hec 18. Mme
me 18-19. CH N¹ omettono inquit - gloriabor 20. nam
etsi] M nam si ; in rasura l'in di insipiens 25. M relinq. 27. M dà attigimus ut
in rasura. N¹ sarc. coll. 28. M spirare , il su aggiunto sopra.

(1) CIC. Tusc. I, XLVIIII, 117 . (3) S. PAUL. I Cor. X, 17.


(2) CIC. Tusc. I, xv, 34 ed Ennia- (4) S. PAUL. I Cor. XI , 30 ; XII, 5-6.
nae poes. reliq. epigr. I, p. 162. (5) Cf. S. PAUL. I Cor. IV, 7.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 427

dicimus ostendamus. recognoscamus auctorem, cogitemus exitum salute;


epensare all'eterna
et in finem debitum dirigamur. sit nobis consolatio, non gloria ,
de conscientia bona, in qua patrem luminum gloria et laudibus
extollamus ; gaudeamusque quod in hac eadem, quam ad illum
5 debent mortales habere, iusticia, non laudemur nos, sed eius no-
men, qui omnia bona est per essentiam et per causam; et tunc
demum fore quod in nobis remuneret que ipsemet per nos bona
fecerit sine dubitatione speremus. que omnia vates divinissimus,
imo vatis illius celebratissimus Anchisiades amanti ficte Didoni
10 legitur exoptasse, non moraliter, sed poetice et quasi quodam-
alla divina giusti-
modo christiane. ipsum enim loquentem inducit et fingit : zia.

Dii tibi, si qua pios respectant numina, si quid


Usquam iusticia est et mens sibi conscia recti,
Premia digna ferant (1) ;
15 pudeatque rem tante salutis, cuius etiam gentilitas est testis, cum
non intelligere tum opere non implere.
Chiede scusa
Vale et parce si longior fui. largius enim erant hec, ut michi- della soverchia
della
met satisfacerem, disserenda. in qua quidem re sole fecerunt lunghezza
risposta.

occupationes, ut omnia prosequi non valerem. Florentie, sexto


20 kalendas martias.
Tuus Colucius Pieri de Salutatis indignus cancellarius floren-
tinus.

XII .

A IODOCO MARCHESE DI MORAVIA (2) .

25 [R. Arch. di Stato in Firenze, Signori, Carteggio, Missive, reg. 22, с. 96 B, ori-
ginale, ma non autografa ; WESSELOFSKY, Il Paradiso degli Alberti, Bo-
logna, 1867, I, par. I, App. di doc. n. 3, pp. 298-391 .]
Eidem Colucius.
Firenze,
ERENISSIME et illustrissime princeps. tam gloriosum et tam ad- 24 marzo 1393 .

30 S mirabile michi fuit quod celsitudo tua dignata sit humilitati


Che tantoprinci -
pe gli abbia scritto

5. N' mort. deb. 7. N¹ remaneret 12. N¹ te spectant 13. CH M N iustitie


15. In M cum è stato rinfrescato. 21. CH N¹ ometton la firma . 30. Cod. vestra
cancellato e sostituito tua

(1) VERG. Aen. I, 603-605 . mezzo d'Andrea decano d'Olmütz suo


(2) Già nel febbraio del 1392 per cancelliere e dell'arcivescovo di Tor-
LARIO
428 EPISTO

mee tam domestice scribere, quodnullo modo possum huius arentis


fu per lui sommo stili ministerio declarare. scio quidem gloriosum esse volitare
onore;

1. Cod. hỉ (sic)

res, Ubaldino Bonamici, ch'egli aveva << tiosissimum nobis fuit, illustrissime
probabilmente conosciuto, quando co- << princeps et magnifice domine, vi-
stui s'era recato tre anni innanzi in <<<dere quod vestra sublimitas tanta
Germania nunzio di Bonifazio IX al <<<cum affectione statum nostrum de-
re dei Romani (cf. p. 217 di questo << sideret, quantam per vestras gra-
volume), Iodoco faceva recapitare ai <<<tiosissimas litteras indicastis. in-
Fiorentini una sua lettera, nella quale « gens quidem vere dilectionis et
manifestavasi inclinato a discendere <<amicicie documentum, quod magni-
in Italia per soccorrerli contro il Vi- << tudo vestra possit inter ardua nego-
sconti ; spinto, com'è credibile, a tal << cia, quibus vestra sublimitas occu-
profferta dai suggerimenti del fratello << patur, tanta locorum intercapedine
Giovanni, allora patriarca d'Aquileia <<<divisos amicos tam avide tamque
ed alleato di Francesco Novello da << amicabiliter recordari. sed super
Carrara; Arch . di Stato in Firenze, <<omnia gratissimum nobis fuit inco-
Miss. reg. 21 bis, c. 187 B, « Littera << lumitatem vestram per litterarum
<<missa per d. Iodocum marchionem <<<vestrarum delatores, de qua curiose
<<dominumque Moravie », « dat. Bru- << sciscitari fecimus, accepisse. nichil
<<mie (sic) .xXVIII. die mensis decem- <<<etenim comperari (sic) potest cum
<<<bris>> ; e cf. la lettera del patriarca <<amicorum sospitate, ut verissimum
ai Fiorentini in reg. cit. c. 188 A. << sit Satiricum illud :
Insieme a quella di Iodoco gli am- Nil ego contulerim iocundo letus amico. *
basciatori portavano seco una lettera
di Venceslao, re de Romani, che par- <<<< gratias igitur agimus clementie ve-
lava della sua intenzione di mandare <<<stre que nos tanta caritate prose-
un proprio vicario (probabilmente Io- « quitur queve nos dignata fuit tam
doco stesso) in Italia e pregava quindi <<<<letis tamque gratiosis litteris visi-
<<tare. referimus etiam gratiarum
i Fiorentini a sospendere per il mo-
mento ogni accordo col signor di « vicem felicitatem nostre reipublice
Milano (reg . cit. c. 188 B). La Si- << qualem de persona vestra percepi-
<<<mus nuntiantes. pacem equidem
gnoria però, che in que' giorni ap-
punto aveva accettato la pace stipu- << per circuitum habemus ; requiescit
<<<civitas et omnia sunt tam domi
lata in Genova, rispose il 25 febbraio
a tutte queste offerte declinandole ; << quam foris, favente divinitate, tran-
reg. cit. cc. 187 B, 189 A. Il desiderio << quilla. quod quidem audire de vo-
di mescolarsi alle cose d'Italia rimase, << bis quotidianis relationibus summis
malgrado di ciò, vivo nell'animo di << desideriis exoptamus. dat. Florentie,
« die .xxIII. martii MCCCLXXXΧΙΙ. »
Iodoco, e ne dovette dar chiaro in-
dizio una sua nuova lettera pervenuta (st. fior.); Miss. reg. 22, c. 96 B. In-
ai Fiorentini nei primi mesi del 1393, sieme alla lettera diretta alla Signoria
di cui a noi non è noto il contenuto Iodoco ne aveva mandata una partico-
se non per la risposta della Signoria, lare al S., di cui il suo cancelliere si
la quale è del seguente tenore : << Mar-
*HORAT. Sat. I, 44.
<< chioni Moravie. Dulce simul et gra-
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 429

per ora virorum (1), sed modum omnis glorie mundane transgre-
ditur extimationem principum meruisse (2), nam, cum in altis- nullainfatti è più
glorioso che esser
stimato dai prin-
simo siti sint, raro solent curare minuscula, cumque suis publicis cipi, a cui le alte
vietano di
negociis occupentur, coguntur etiam ignorare privata. sed tanta cuparsi di piccole
cose,
5 est humanitas tantaque benignitas tua, quod etiam de minimis
curam habes; maximum profecto celsitudinis tue decus non adeo
sublime sapere, quod in virtuoso caritatis affectu etiam que ob-
scura sint non amplexeris. curant sua principes, curant ardua, cu-
ove la virtù sin-
rant magna; sed amplissime virtutis est etiam inferiora respicere. golare a ciò non
10 magna quidem minoribus innixa sunt, nullaque reperiri potest al- li sproni.
titudo, que non habeat in infimis fundamentum. nescio tamen,
Ma di ciò ei sti-
memet considerans, unde tibi hic ardor irrepserit, nisi quia, sicut ma cagione Andrea
conicio, venerabili patri meo domino Andree decano Holomu- decano d'Olmütz

8. Cod. e Womettono non che mi pare indispensabile. 13. Cod. e W Homovi-


censi, a cui ho creduto dover sostituire la forma corretta della parola, perchè in altri
luoghi del medesimo registro la grafia ne apparisce diversa, ma sempre incerta.

era, sembra, dato premura di tessergli cario generale in Italia; ma egli non
le lodi. Così il nostro dovette ad un varcò le Alpi nè allora, nè poi, seb-
tempo rispondere a nome de' suoi si- bene mostrasse, come si è notato,
gnori e per conto proprio; e la copia di qualche intenzione di farlo. In ge-
tutte e due le epistole, per inavver- nerale prese scarsa parte alle lotte
tenza d'uno de' notai della cancelleria da cui era lacerata in que' giorni la
(dico inavvertenza, perchè è questo Germania ; però nel 1410, dopo la
forse il solo caso in cui avvenga di morte di Roberto di Baviera, volle
trovar esemplata in un registro pub- contendere il trono imperiale a Ven-
blico un'epistola privata del S.), trovò ceslao ed a Sigismondo. Parecchi
luogo fra le missive del comune. elettori raccolsero i loro voti su di
Gli storici s'accordano nell'affer- lui il rº ottobre di quell'anno ; ed
mare che la vita di Iodoco nulla offre egli si preparava a sostener coll'armi
che sia degno di memoria. Figlio di i propri diritti, quando la morte lo so-
Giovanni Enrico margravio di Boe- praggiunse in Brünn 1'8 gennaio 1411 .
mia e quindi nipote dell'imperatore Aveva sessant'anni. Delle sue incli-
Carlo IV, egli succedette nel 1376 nazioni per gli studi letterari nulla si
insieme al fratello Procopio nei do- sapeva sin qui; vero è che Iodoco
minî paterni, ai quali aggiunse nel 1388 non ha mai trovato un biografo .
il Brandeburgo. Del 1383 sostenne (1) Abbiamo in questa frase un'evi-
una guerra contro gli Ungheresi e ne dente reminiscenza del noto epitafio
uscì vincitore; più tardi, nel 1394, d' Ennio conservatoci da CICERONE
venuto in discordia col fratello, lo (Tusc. I, xv, 34), del quale il nostro
combattè aspramente, spogliandolo ha già citato un distico nell'ep. XI di
de' suoi Stati. Venceslao re de' Ro- questo libro, p. 426.
mani l'aveva nel 1379 eletto suo vi- (2) Cf. HORAT. Ep. I, XVII, 35.
430 EPISTOLARIO

cheingannato dal censi nimium de me credis(1), interroga parum quid in me vidit


l'amor chegli por-
ta, fa eccessivo
conto di lui ; quod amandum sit, quid in me reppererit quod sit tibi aut mundi
principibus diligendum: scio quod narrabit mirabilia, sicut illi
qui maxima de magnis, de parvis magna loquuntur. postquam
ea que referre voluerit audiveris, interroga, queso, si me prius 5
amavit quam viderit vel e contra, aut si me mox visum sue ca-
ritatis nexibus complexus est. et quoniam amantium ceca et
obliqua iudicia sunt, non credas, nec tibi sit auctoritatis cuius-
piam testimonium eius, qui vel prius amavit quam noverit vel
mox ut viderit, cum nichil expertus sit, inciderit in amorem . Io
dinontalpuò
errore però compatior autem et letor errori suo; compatior equidem, quia me
non ral-
legrarsi,
diligit, letor, quia propter hunc errorem et amat et laudat; forte si
prius examinasset fragiles vires meas, non fuisset adeo ad aman-
dum preceps nec adeo ad laudandum effusus. vide quantum hoc
amore delecter! gratum est quod error suus latius serpat, quod, 15
perchè esso eccito cum tibi persuaserit id quod forte credit, licet falsum sit, tum
Iodoco acui si di . simili traharis errore et, postquam tanta benignitas tua est, etiam
chiara deditissimo

ames. ego conabor ne te vel illum me amasse peniteat; et si


aliis virtutibus non potero, saltem fide, saltem propensa voluntate
et animo serviendi ; idque quantulumcunque sit, optem acceptum 20
habeas.
Si rallegra di
saper ch'egli ami Audio te delectari litteris, te curiosum hystoriarum esse, maxi-
gli studi,
mum profecto tue magnitudinis ornamentum. ad hoc te hortor,
ad hoc te, si quid in te possum, impello. latent equidem in lit-
teris documenta virtutum; latent mores; latent omnia que scire 25
dondetrarrà
gnamenti adinse-
un non est satis nisi et operibus impleantur. ille te docebunt pacis
principe utilissimi
imponere mores,
Parcere subiectis et debellare superbos (2) .

1. W quod 2. quid in me] W quod immo 9. quam] W quod 15. Wdelector


24. equidem] Wenim

(1) Intorno a costui, che alla qua- consultare le opere speciali, dedicate
lità di decano della chiesa d'Olmütz, dal Monse, dal Palacky, dall'Augu-
città principale della Moravia, accop- stinus, dal Wolny, dal Dudick e da
piava la carica di cancelliere del mar- altri alla storia civile ed ecclesiastica
gravio, non rechiamo qui altri rag- di quel paese.
guagli, mancandoci la possibilità di (2) VERG. Aen. VI, 853. Anche la
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 431

ille te facient quasi maius lumen inter alios principes resplendere. e riputazione sin-
golare fra i suoi
he sole tuum poterunt augere regnum tuumque super alios extol- pari.
lere principatum.
Exemplari feci nomine tuo libellum De viris illustribus , Hafatto copiare
per lui un libro del
5 quem Petrarca noster condidit abbreviatum; sed quia valde cor- Petrarca,
ruptus est, non potui ipsum domino decano tradere. curabo, quam
primum potero, quod corrigatur et habeas. volo tamen tibi de
domino decano querelam ponere; promisit michi chronicam bio eglichiede
la Cronacain cam-
dei
re di Boemia pro-
regum Boemie et de tuorum maiorum gestis(1), meque in messagli dal de-
10 illius habendi libri summum desiderium et expectationem induxit. inviatagli
avata ,non; mai
coge, princeps optime, familiarem tuum et amicum meum, ut pro- e domanda quin-
di scherzosamente

missa servet. qui enim promissa non tradit, rapit; non solum enim giustizia.
prescriptis verbis et ex stipulatu secum ago, sed et actione vi
bonorum raptorum (2). nunc videbo quam equus iudex sis. re-
15 verendus equidem in Christo pater, dominus Ubaldinus archie-
piscopus Turritanus et testis et conscius est obligationis sue (3).
vale felix et parce ineptiis meis. Florentie, die .xxIII. martii.

5. Le parole quem condidit omesse nel testo furono aggiunte nel margine dalla stessa
mano. Così pure sed, scritto dapprima, poi cancellato nel testo, venne riscritto in mar-
gine. 5-6. W corruptum 6. W tradero 7. W tantum 10. Cod. librű corretto
in libri 11. Il cod. dopo optime recava ut, che fu cancellato. 13. Cod. estipulato ,
corretto l'o in u Westipulatu Invece di et il copista scrisse dapprima dinanzi ad act.
ex che poi cassò . 17. Dopo meis seguono nel cod. cancellate le parole et inter illa,
con cui forse cominciava una poscritta che il copista giudicò inutile trascrivere. Il
cod, omette martii

frase precedente è tolta dal verso 852 5) risulta che possa essere persegui-
che suona : « pacique imponere mo- tato coll'azione « vi bonorum rapto-
« rem » . << rum », oltrechè con quelle « ex
(1) Non sapremmo indicare di quale <<<stipulatu » e « praescriptis verbis>>>
opera si tratti. colui il quale non eseguisce la tra-
(2) I principî qui scherzosamente dizione della cosa promessa.
enunziati dal S. non corrispondono a (3) Ubaldino Buonamici, per cui
veruna reale disposizione delle leggi, vedi lib. V, ep. xxx, lib. VI, ep. ххи,
perchè nè dal titolo Vi bonorum pp. 112 e 217 di questo volume, era
raptorum nel Digesto, XLVII, 8 e stato eletto arcivescovo di Torres in
nel Codice, IX, 33, nè dal titolo De Sardegna nel 1391 ; cf. GHERARDI,
praescriptis verbis (Dig. XIX, Diario d'anon. fior. Pref. p. 231 sg.
430 EPISTOLARIO

cheingannato dal censi nimium de me credis(1). interroga parum quid in me vidit


l'amor che gli por-
tafadi
conto eccessivo
lui ; quod amandum sit, quid in me reppererit quod sit tibi aut mundi
principibus diligendum: scio quod narrabit mirabilia, sicut illi
qui maxima de magnis, de parvis magna loquuntur. postquam
ea que referre voluerit audiveris, interroga, queso, si me prius 5
amavit quam viderit vel e contra, aut si me mox visum sue ca-
ritatis nexibus complexus est. et quoniam amantium ceca et
obliqua iudicia sunt, non credas, nec tibi sit auctoritatis cuius-
piam testimonium eius, qui vel prius amavit quam noverit vel
mox ut viderit, cum nichil expertus sit, inciderit in amorem. 10
dinontalpuò
errore però compatior autem et letor errori suo; compatior equidem, quia me
non ral-
legrarsi, diligit, letor, quia propter hunc errorem et amat et laudat; forte si
prius examinasset fragiles vires meas, non fuisset adeo ad aman-
dum preceps nec adeo ad laudandum effusus. vide quantum hoc
amore delecter ! gratum est quod error suus latius serpat, quod, IS
perchè esso eccitòdi cum tibi persuaserit id quod forte credit, licet falsum sit, tum
benevolenza
Iodoco, acui si di-. simili traharis errore et, postquam tanta benignitas tua est, etiam
chiaradeditissimo
ames. ego conabor ne te vel illum me amasse peniteat; et si
aliis virtutibus non potero, saltem fide, saltem propensa voluntate
et animo serviendi; idque quantulumcunque sit, optem acceptum 20
habeas.
Si rallegra di
saper ch'egli ami Audio te delectari litteris, te curiosum hystoriarum esse, maxi-
gli studi,
mum profecto tue magnitudinis ornamentum. ad hoc te hortor,
ad hoc te, si quid in te possum, impello. latent equidem in lit-
teris documenta virtutum; latent mores; latent omnia que scire 25
donde trarràadinse-
gnamenti un non est satis nisi et operibus impleantur. ille te docebunt pacis
principe utilissimi
imponere mores,
Parcere subiectis et debellare superbos (2).

1. W quod 2. quid in me] W quod immo 9. quam] W quod 15. Wdelector


24. equidem] W enim

(1) Intorno a costui, che alla qua- consultare le opere speciali, dedicate
lità di decano della chiesa d'Olmütz, dal Monse, dal Palacky, dall'Augu-
città principale della Moravia, accop- stinus, dal Wolny, dal Dudick e da
piava la carica di cancelliere del mar- altri alla storia civile ed ecclesiastica
gravio, non rechiamo qui altri rag- di quel paese.
guagli, mancandoci la possibilità di (2) VERG. Aen. VI, 853. Anche la
7
.
-
T
.
:
432 EPISTOLARIO

XIII .

A FRANCESCO CARBONE CARDINAL MONOPOLITANO (1).

[L3, с. 7 B ; №№, c. 34B; R¹, c. 24A, mutila; MEHUS, par. I, ep. v,


pp. 20-21, da L3 .]

Reverendissimo in Christo patri et domino domino **


5
Apostolice Sedis gratia cardinali Monopolitano.
Firenze,
25 marzo 1393 . XPECTAVI forte iam nimis, reverendissime in Christo pater et
Niuno ebbe a

parlargli delle fac-


Edomine, post vestre sublimitatis litteras, quod aliquis michi
cende di Masolo
sabino, super negociis sabinensis Masuli loqueretur. ego vero totam
illam materiam, utpote de qua nichil unquam audivi, prorsus 10
ignoro ; sed ex nunc paratus sum ob celsitudinis vestre reveren-
tiam negocia sua prosequi tanquam fratris. et quia fuit mutatio
per il quale si ado-
pereràcon ogni im-
magistratus, usque nunc possibile non fuit aliquid operari. co-
pegno nabor autem et faciam in omnibus hanc causam meam et spero
5. Così N; L3 R1 M Monopolitano 7. L3 M iam forte 9. R¹ sabineū 13.R
nonfuitposs.

(1) Colloco qui tanto la presente pontif. &c. II, 658 ; UGHELLI, Italia
quanto l'epistola a papa Bonifazio, sacra, I, 177, 969; CARDELLA, Mem.
che ad essa strettamente si collega stor. de' card. II, 298), era stato eletto
non men per la data che per il con- dai Fiorentini in loro ufficial protet-
tenuto, perchè varî indizi concorrono tore presso la curia romana il tofeb-
a farcele credere scritte entrambe nel braio 1393; Arch. di Stato in Fi-
1393. Avvertasi innanzi tutto che renze, Miss. reg. 22, c. 84 A, « Car-
al 1390 in circa ci riconduce, come <<dinali Monopolitano » . Non stimo
già altrove abbiamo notato (lib. VI, quindi di battere una falsa strada con-
ep. xi e cf. lib.VIII, ep. 1), il ricordo getturando che il S. abbia scritto
che il S. vi fa de' suoi < dieci>>>figliuoli. la presente dopochè, per essersi ini-
In secondoluogo poi è da tener presente ziate relazioni improntate ad una par-
che Francesco Carbone, o, come altri ticolare intimità tra la Signoria di
vogliono, Carbonari da Napoli, frate Firenze ed il prelato napoletano ,
cisterciense, creato nel 1382 da Ur- egli non solo si trovava in corrispon-
bano VI vescovo di Monopoli, poi, denza seguita con costui (cf. così Miss.
scorsi appena due anni, cardinale di reg. 22, c. 87, 21 febbraio, « Domino
S. Susanna e poco appresso vescovo <<Monopolitano »), ma al pari d'ogni
di Sabina, per ricompensarlo dello altro Fiorentino poteva considerarlo
zelo di cui aveva dato prova combat- a buon diritto come il proprio na-
tendo come nunzio apostolico la re- tural patrono presso la corte di
gina Giovanna (CIACONIUS, Res gestae Roma.
DI COLUCCIO SALUTATI . 433

quod feliciter concludetur. (1) et si quid aliud gratum est magni- come in ogni altra
cosa che gli sia a
tudini vestre, precipite. singulare quidem michi donum erit, si grado.
quicquam potero in vestris beneplacitis impendere vel opere vel
sermone .

S Nunc autem, benignissime domine mi, est in curia dilectissimus poiGliil proprio
raccomanda
nipo-
nepos meus et creatura vestra dominus Iacobus Dreucii, quem ma- rettore
te, IacopoDreucci,
dello spe-
dale di S. Bartolo-
nibus vestris hospitali Sancti Bartholomei de Prato Episcopi pisto- meo in Alpi, che
riensi Pistoriensis dioecesis prefecistis (2). inquietatur a domino di Rova in corte
Dino, quondam usurpatore dicti xenotrophii, qui cuncta pauperum
10 in uxoris cultum et sue familie nutritionem, adnichilatis ferme tam
hospitalitate quam eleemosina consuetis, contra conscientiam et
in exemplum pessimum convertebat. quo quidem considerato,
quod postquam illud hospitale, sicut fama est, turpiter obtinuit,
uxorem, etate iuvenculam ac sanguine nobilem, ob prolis propo-
15 situm sibi iunxit; foret, tanquam suspectus, ab administratione
bonorum pauperum cum ignominia removendus. nam qui uxorem
ducit, cogitat ea que sunt coniugis, non que Dei ; nec hoc aliter
quam testetur Veritas (3) adimplevit; nam in suarum rationum
codicibus ducentorum florenorum et ultra summam pro suis et
20 uxoris sue vestibus annuis assignabat. o probum patrem paupe-
rum, o verum Christi patrimonio preponendum! sed hec omit-
2. L3 M omettono quidem 3. L3 RI M pot. quicq. 4. R¹ sermone et infra E qui
s'arresta l'epistola. 6. L3 M vestra creat. M Dreucci 7. N¹ omette Episcopi
7-8 L3 pistoriensi et pistoriensis M pistoriensis et pistoriensis 9. N omette quondam
L3 xenotyophii N¹ xenophyothii M xenodochii 10. I codd. e Mannichilata 14. L3M
iuv. et. L3 poi dà prolis due volte. 17. N omette que dinanzi a Dei 19. N¹ summa

(1) Dalle missive della Signoria perchè edificato in mezzo a certi pa-
non si ricava alcun lume nè rispetto scoli, che la mensa vescovile di Pi-
a costui nè intorno agli affari che stoia possedeva sul giogo dell'Ap-
egli dovea trattare a Firenze. pennino pistoiese fra le sorgenti del-
(2) Non mi è riuscito chiarire quali l'Ombrone e quelle della Liventia ;
legami di parentela avvincessero il S. REPETTI, op. cit I, 75. Passava di
al Dreucci ; ma forse sarà da ricono- là la strada « francigena », « que ce-
scere in questi il figlio d'una sorella <<
« lebrius Romam et Sanctum Iaco-
del nostro. In quanto all'ospedale, di << pum ducit », come si legge in un
cui Iacopo era rettore, si tratterà documento del 1267 fattoci conoscere
certamente di quello antichissimo di dalRAJNA, Un'iscrizioneNepesinadel1131
San Bartolomeo in Alpi, chiamato in Arch. stor. it. ser. IV, 1887 , XIX,
ne' documenti medievali « super prata 39 sg.
<< Episcopi » , ovvero « Prati Episcopi », (3) S. PAUL. I Cor. VII, 33 .
Coluccio Salutati, II. 28
434 EPISTOLARIO

In lui ripone tamus . tota spes mea in vobis est, nec possum credere quod
tutta la sua spe-
ranza,
in manibus vestris honor meus et causa nepotis mei ac pauperum
Christi periclitari possit. quo circa, si gratiam inveni in oculis
vestris, dignetur vestra sublimitas causam hanc vestris favoribus
adiuvare. perpetuum siquidem opprobrium michi foret, si res 5
ista minus quam feliciter clauderetur. recommendo me vobis,
standogli
mente somma-
a cuore che reverendissime domine ; nec minus hanc causam reputetis ad me
il Dreucci trionfi .
spectare, quam si de honore, statu et vita mea iudicialiter age-
retur. Florentie, die vigesimaquinta martii.

XIIII . 10

A BONIFAZIO IX ( 1) .

[L3, c. 8A ; N', c. 34A; R¹, c. 23 B; MEHUS, par. I, ep. vI, p. 22, da L3.]
Sanctissimo in Christo patri et domino domino ***

divina providentia pape.


Firenze,
25 marzo 1393 . ELLEM posse, sanctissime in Christo pater et domine, saltem 15
Vgratias ageremagnitudini et clementie vestre, quetamgra-
Ringrazia il pon-
teficedell'aspetta-
tiva concessa al tiose vota mea circa provisionem expectationis Pieri, mei secun-
proprio figlio Pie-
ro,
dum carnem filii vestreque sanctitatis humillime creature, totque
cum privilegiis exaudistis (2), sed cum me cognoscam ad altitudi-
3. L3 M inv. grat. 8. N ac 9. L3 M omettono die 13. Così N ; L3 R M
Domino pape 15. saltem] R¹ salutem 16. L3 R Mag. grat. 19. L3 R M cogn. me

(1) Per la data di quest'epistola segnata il 5 aprile 1396 dai Dieci di


veggansi le note alla precedente. balia a Palmieri Altoviti ed Onofrio
(2) 11 provvedimento preso dal pon- Arnolfi, « raccomanderete ... ancora
tefice a favore di Piero Salutati mi- << i fatti di ser Coluccio cancelliere
rava a schiudere a costui, figlio pri- <<del nostro comune » ; Arch. di Stato
mogenito del nostro che allor toccava in Firenze, Dieci di balia, Leg. e comm. ,
l'anno ventiduesimo (cf. lib. III, ep . v ; Istr. e lett., n. 1bis, c. 12 B. E poichè
I, 145), la via alle dignità ecclesia- l'ambasceria andò a vuoto, l'ordine si
stiche; e difatti dopo questo tempo ripeteva il 4 giugno dell'anno mede-
avvien più d'una volta di veder gli simo nelle istruzioni a Francesco Ru-
ambasciatori della repubblica solleci- cellai e Lorenzo Ridolfi, dove anzi è
tare dalla S. Sede qualche beneficio esplicitamente menzionato « il figliuolo
per Piero. « Spacciati i fatti del co- <<<di ser Coluccio cancelliere del no-
<< mune », così leggiamo ad esempio <<<stro comune » ; reg. cit. c. 23 A ; e
nella nota ed informazione di ciò che quindi per la terza volta nella nota
aveano a fare in corte di Roma, con- data a messer Filippo d'Alamanno
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 435

nem tante gratie non posse verbis etiam respondere, supplico


divini Numinis maiestati, cui non est impossibile verbum ullum (1),
ut ipsa retribuat et imperfectum meum, quia ipsa sola cognoscit,
suppleat affluenter. illud equidem sanctitatis vestre rescriptum me
5 cum decem filiis masculis, qui vestri sunt, mire consolationis dul-
cedine recreavit. et licet nunquam casus promotionis eveniat,
maximi tamen facio vidisse vestre benignitatis effectum, qui michi
spem prebet etiam ad maiora.
Ceterum agitur istic causa nepotis mei et creature vestre domini che
eraccomanda an-
a lui la causa

10 Iacobi Dreucii de Pistorio, rectoris hospitalis Sancti Bartholomei del Dreucci.


de Prato Episcopi; que licet sua et pauperum Christi sit, agitatur
tamen de honore meo ; nec ad ipsam minus afficior, quam si de
statu meo plus quam criminaliter ageretur. et ob id dignetur vestra
sanctitas eundem nepotem meum favore, quem spero, quemve
15 requirit utilitas pauperum, suscipere commendatum. et cogitetis
ex hoc honorem meum principaliter dependere (2). Florentie,
die vigesima quinta martii.

XV.

A DONATO DEGLI ALBANZANI (3 ).

20 [ *, с. 73 B ; R1, с. 21 в; [Іон. CHRIST. AMADUTII] Anecdota litteraria, Romae,


[1774] , III, 369-71, da un ms. di R. Ansidei ; A. HORTIS, Studj sulle
opere latine del Boccaccio, Trieste, 1879, p. 729, n. 11, da R¹.]

Egregio doctori magistro Donato de Casentino.


Firenze,
ABUI, vir insignis, habui, gemine mi, magnum, imo ingens 31 marzo 1393 .
25
H munus piscium salitorum, quos pondere graves et numero pesciEbbesalati,
il dono de'

2. cui] R¹ cum 3. quia] L3 R M quod 4. N¹ quidem 5. Ruri 7. L3 R


affectum 10. 3 Dreuccii M Dreutii 11. N omette Episcopi 11-15 . R omette
Christi- pauperum 14. N¹ favorem L3 que M quo 15. N¹ paup. ut. 16. R¹ re-
plica honorem 17. L3 M omettono die 23. Così N ; R H Magistro Donato de
Casentino; A Epistola Lini Coluccii Salutati ad Magistrum Donatumde Casentino

ed al Ridolfi stesso, i quali, partiti (1) Cf. s. Luc. I, 37.


da Firenze il 15 agosto, riuscirono a (2) Cf. la nota 2, p. 433, all'epi-
giungere ai piedi di Bonifazio IX ; stola precedente.
reg. cit. c. 45 Α. Vedremo più oltre (3) Se il 31 marzo, giorno in cui
qual fosse il frutto di queste istanze. il S. scrisse la presente, durava tut-

L
426 EPISTOLARIO

SeSolonesicon- pedem figant. laboravit ad hoc Solon, ut inquis, ne in funere


solo della morte

pensando
suoi ; al lutto fletu careret et lacrimis amicorum; unde sunt ex eius persona
versiculi :
Mors mea, ne careat lacrimis, linquamus amicis
Merorem, ut celebrent funera cum gemitu (1). 5

sed hoc grecule vanitatis, qui cunctos actus suos ad inanis glorie
ambitum applicabant, fuit; utpote qui nichil glorie sibi crederet
contigisse, nisi tandem miserantium funebris acclamatio quarti actus
se, benchèpiùmo-
destamente, Ennio exitum perfecisset. moderatius autem noster Ennius, qui laudibus
losegui pertal via, et glorie finem ponens inquit : 10

Nemo me lacrimis decoret vel funera fletu

Faxit. cur ? volito vivus per ora virûm (2).

ciò è naturale
pagani in iam pridem quid de his sentirem, scripsi. scio plenos gentilium
assetati di
fama; ma sarebbe
riprovevole ne' cri- libros desiderio glorie, sed christianorum, hoc est vera scientium
stiani,
quibus preceptum est: qui autem gloriatur, in Domino glorietur (3), 15
non est ista occupatio. qui enim audit de se laudes et delectatur,
che sologloriarsi,
debbono in Dio iam in se, non in Domino gloriatur. si gloriari enim oportet, que
infirmitatis mee sunt gloriabor, inquit Apostolus. et post aliqua :
pro huiusmodi gloriabor. pro me autem nichil, nisi in infirmi-
tatibus meis . nam etsi voluero gloriari, non ero insipiens. veri- 20
tatem enim dicam (4). cum igitur insipiens non sit gloriatio
secundum veritatem, que a veritate discesserit, Apostolo teste, si
recte sentias, insipiens est. cum autem ea michi tribuas que
ale lui riferir tutte quidem accepi, cur me laudas, quasi non acceperim ? (s) cur non
lodi,
potius illum laudas, qui dedit quique, si custodiam reliquerit, mox 25
que dederit evanescent ? o carissime Iohannes, postquam id etatis
attigimus, ut debeamus colligere sarcinas et ad auctorem, qui et
ipse finis est omnium, suspirare, dimittamus has ineptias et has
nugas ; non feramur, ut vulgus, erroribus et que saluberrime di-
5. Merorem] N¹ morem 7. M cred. sibi 12. vivus] M nimis 13. M dà quid
de his in rasura. N¹ per quid reca qui 14. N glor, des. scientium] M sententium
16. ista] M hec 18.Mme 18-19. CHN¹ omettono inquit - gloriabor 20. nam
etsi] M nam si ; in rasura l' in di insipiens 25. M relinq. 27. M dà attigimus ut
in rasura. N¹ sarc. coll. 28. M spirare , il su aggiunto sopra.

(1) CIC. Tusc. I, XLVIIII, 117. (3) S. PAUL. I Cor. X, 17.


(2) CIC. Tusc. I, xv, 34 ed Ennia- (4) S. PAUL. I Cor. XI, 30 ; XII, 5-6.
nae poes. reliq. epigr. I, p. 162. (5) Cf. S. PAUL. I Cor. IV, 7 .
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 427

dicimus ostendamus. recognoscamus auctorem, cogitemus exitum salute;


epensareall'eterna
et in finem debitum dirigamur. sit nobis consolatio, non gloria ,
de conscientia bona, in qua patrem luminum gloria et laudibus
extollamus; gaudeamusque quod in hac eadem, quam ad illum
5 debent mortales habere, iusticia, non laudemur nos, sed eius no-
men, qui omnia bona est per essentiam et per causam; et tunc
demum fore quod in nobis remuneret que ipsemet per nos bona
fecerit sine dubitatione speremus. que omnia vates divinissimus,
imo vatis illius celebratissimus Anchisiades amanti ficte Didoni
10 legitur exoptasse, non moraliter, sed poetice et quasi quodam-
alla divina giusti-
modo christiane. ipsum enim loquentem inducit et fingit : zia.

Dii tibi, si qua pios respectant numina, si quid


Usquam iusticia est et mens sibi conscia recti,
Premia digna ferant (1) ;
Is pudeatque rem tante salutis, cuius etiam gentilitas est testis, cum
non intelligere tum opere non implere.
Chiede scusa
Vale et parce si longior fui. largius enim erant hec, ut michi- della soverchia
della
met satisfacerem, disserenda. in qua quidem re sole fecerunt lunghezza
risposta.
occupationes, ut omnia prosequi non valerem. Florentie, sexto
20 kalendas martias .
Tuus Colucius Pieri de Salutatis indignus cancellarius floren-
tinus.

XII .

A IODOCO MARCHESE DI MORAVIA (2).

25 [R. Arch. di Stato in Firenze, Signori, Carteggio, Missive, reg. 22, с. 96B, ori-
ginale, ma non autografa; WESSELOFSKY, Il Paradiso degli Alberti, Bo-
logna, 1867, I, par. I, App. di doc. n. 3, pp. 298-391 .]
Eidem Colucius.
Firenze,
ERENISSIME et illustrissime princeps. tam gloriosum ettam ad- 24 marzo 1393.
30 S Che tantoprinci -
mirabile michi fuit quod celsitudo tua dignata sit humilitati pegli abbia scritto
5. N' mort. deb. 7. N¹ remaneret 12. N te spectant 13. CH M N iustitie
15. In M cum è stato rinfrescato. 21. CH N ometton la firma . 30. Cod. vestra
cancellato e sostituito tua

(1) VERG. Aen. I, 603-605. mezzo d'Andrea decano d'Olmütz suo


(2) Già nel febbraio del 1392 per cancelliere e dell'arcivescovo di Tor-
428 EPISTOLARIO

mee tam domestice scribere, quod nullo modo possum huius arentis
fu per lui sommo stili ministerio declarare. scio quidem gloriosum esse volitare
onore ;

1. Cod. hỉ (sic)

res, Ubaldino Bonamici, ch'egli aveva << tiosissimum nobis fuit, illustrissime
probabilmente conosciuto, quando co- << princeps et magnifice domine, vi-
stui s'era recato tre anni innanzi in <<<dere quod vestra sublimitas tanta
Germania nunzio di Bonifazio IX al << cum affectione statum nostrum de-
re dei Romani (cf. p. 217 di questo << sideret, quantam per vestras gra-
volume), Iodoco faceva recapitare ai <<<tiosissimas litteras indicastis. in-
Fiorentini una sua lettera, nella quale << gens quidem vere dilectionis et
manifestavasi inclinato a discendere << amicicie documentum, quod magni-
in Italia per soccorrerli contro il Vi- << tudo vestra possit inter ardua nego-
sconti ; spinto, com'è credibile, a tal << cia, quibus vestra sublimitas occu-
profferta dai suggerimenti del fratello << patur, tanta locorum intercapedine
Giovanni, allora patriarca d'Aquileia << divisos amicos tam avide tamque
ed alleato di Francesco Novello da <<<amicabiliter recordari. sed super
Carrara; Arch. di Stato in Firenze, <<<omnia gratissimum nobis fuit inco-
Miss. reg. 21 bis, c. 187 B, « Littera <<lumitatem vestram per litterarum
<< missa per d. Iodocum marchionem <<vestrarum delatores, de qua curiose
<<dominumque Moravie », « dat. Bru- << sciscitari fecimus, accepisse. nichil
<< mie (sic) .xXVIII. die mensis decem- <<<etenim comperari (sic) potest cum
<< bris » ; e cf. la lettera del patriarca << amicorum sospitate, ut verissimum
ai Fiorentini in reg. cit. c. 188 A. <<<sit Satiricum illud :
Insieme a quella di Iodoco gli am- Nil ego contulerim iocundo letus amico..
basciatori portavano seco una lettera
di Venceslao, re de Romani, che par- <<<gratias igitur agimus clementie ve-
lava della sua intenzione di mandare <<<stre que nos tanta caritate prose-
un proprio vicario (probabilmente Io- << quitur queve nos dignata fuit tam
doco stesso) in Italia e pregava quindi <<<letis tamque gratiosis litteris visi-
i Fiorentini a sospendere per il mo- <<tare. referimus etiam gratiarum
mento ogni accordo col signor di << vicem felicitatem nostre reipublice
Milano (reg. cit. c. 188 в). La Si- << qualem de persona vestra percepi-
gnoria però , che in que' giorni ap- <<<mus nuntiantes. pacem equidem
punto aveva accettato la pace stipu- << per circuitum habemus ; requiescit
<<<civitas et omnia sunt tam domi
lata in Genova, rispose il 25 febbraio
a tutte queste offerte declinandole; << quam foris, favente divinitate, tran-
reg. cit. cc. 187 B, 189 A. Il desiderio<<< quilla. quod quidem audire de vo-
di mescolarsi alle cose d'Italia rimase,<<bis quotidianis relationibus summis
malgrado di ciò, vivo nell'animo di <<< desideriis exoptamus. dat. Florentie,
Iodoco, e ne dovette dar chiaro in- « die .xxIII. martii MCCCLXXXΧΙΙ. »
dizio una sua nuova lettera pervenuta (st. fior.); Miss. reg. 22, c. 96 B. In-
ai Fiorentini nei primi mesi del 1393 , sieme alla lettera diretta alla Signoria
di cui a noi non è noto il contenuto Iodoco ne aveva mandata una partico-
se non per la risposta della Signoria, lare al S., di cui il suo cancelliere si
la quale è del seguente tenore: <<<Mar-
<<<<chioni Moravie. Dulce simul et gra- *HORAT. Sat. I, 44.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 429

per ora virorum (1), sed modum omnis glorie mundane transgre-
ditur extimationem principum meruisse (2), nam, cum in altis- glorioso
nulla infatti
che èesser
più
stimato dai prin-
simo siti sint, raro solent curare minuscula, cumque suis publicistclerite
cure vietano di oc-
negociis occupentur, coguntur etiam ignorare privata. sed tanta cuparsi di piccole cose,

5 est humanitas tantaque benignitas tua, quod etiam de minimis


curam habes ; maximum profecto celsitudinis tue decus non adeo
sublime sapere, quod in virtuoso caritatis affectu etiam que ob-
scura sint non amplexeris. curant sua principes, curant ardua, cu-
ove la virtů sin-
rant magna; sed amplissime virtutis est etiam inferiora respicere. golare a ciò non

10 magna quidem minoribus innixa sunt, nullaque reperiri potest al- li sproni.
titudo, que non habeat in infimis fundamentum. nescio tamen,
Ma di ciò ei sti-
memet considerans, unde tibi hic ardor irrepserit, nisi quia, sicut ma cagione Andrea
conicio, venerabili patri meo domino Andree decano Holomu- decano d'Olmutz
8. Cod. e W omettono non che mi pare indispensabile. 13. Cod. e W Homovi-
censi , a cui ho creduto dover sostituire la forma corretta della parola, perchè in altri
luoghi del medesimo registro la grafia ne apparisce diversa, ma sempre incerta.

era, sembra, dato premura di tessergli cario generale in Italia; ma egli non
le lodi. Così il nostro dovette ad un varcò le Alpi nè allora, nè poi, seb-
tempo rispondere a nome de' suoi si- bene mostrasse, come si è notato,
gnorieper conto proprio; e la copia di qualche intenzione di farlo. In ge-
tutte e due le epistole, per inavver- nerale prese scarsa parte alle lotte
tenza d'uno de' notai della cancelleria da cui era lacerata in que' giorni la
(dico inavvertenza, perchè è questo Germania ; però nel 1410, dopo la
forse il solo caso in cui avvenga di morte di Roberto di Baviera, volle
trovar esemplata in un registro pub- contendere il trono imperiale a Ven-
blico un'epistola privata del S.), trovò ceslao ed a Sigismondo. Parecchi
luogo fra le missive del comune. elettori raccolsero i loro voti su di
Gli storici s'accordano nell'affer- lui il rº ottobre di quell'anno ; ed
mare che la vita di Iodoco nulla offre egli si preparava a sostener coll'armi
che sia degno di memoria. Figlio di i propri diritti, quando la morte lo so-
Giovanni Enrico margravio di Boe- praggiunse in Brünn 1'8 gennaio 1411.
mia e quindi nipote dell'imperatore Aveva sessant'anni. Delle sue incli-
Carlo IV, egli succedette nel 1376 nazioni per gli studi letterari nulla si
insieme al fratello Procopio nei do- sapeva sin qui; vero è che Iodoco
mini paterni, ai quali aggiunse nel 1388 non ha mai trovato un biografo.
il Brandeburgo. Del 1383 sostenne (1) Abbiamo in questa frase un'evi-
una guerra contro gli Ungheresi e ne dente reminiscenza del noto epitafio
usci vincitore; più tardi, nel 1394, d' Ennio conservatoci da CICERONE
venuto in discordia col fratello, lo (Tusc. I, xv, 34), del quale il nostro
combattè aspramente, spogliandolo ha già citato un distico nell'ep. xi di
de' suoi Stati. Venceslao re de' Ro- questo libro, p. 426.
mani l'aveva nel 1379 eletto suo vi- (2) Cf. HORAT. Ep. I, XVII, 35 .
430 EPISTOLARIO

cheingannato dal censi nimium de me credis (1). interroga parum quid in me vidit
l'amor che gli por-
ta, fa eccessivo
conto di lui ; quod amandum sit, quid in me reppererit quod sit tibi aut mundi
principibus diligendum: scio quod narrabit mirabilia, sicut illi
qui maxima de magnis, de parvis magna loquuntur. postquam
ea que referre voluerit audiveris, interroga, queso, si me prius 5
amavit quam viderit vel e contra, aut si me mox visum sue ca-
ritatis nexibus complexus est. et quoniam amantium ceca et
obliqua iudicia sunt, non credas, nec tibi sit auctoritatis cuius-
piam testimonium eius, qui vel prius amavit quam noverit vel
mox ut viderit, cum nichil expertus sit, inciderit in amorem. Io
dinontalpuò
errore
nonperò
ral- compatior autem et letor errori suo ; compatior equidem, quia me
legrarsi,
diligit, letor, quia propter hunc errorem et amat et laudat; forte si
prius examinasset fragiles vires meas, non fuisset adeo ad aman-
dum preceps nec adeo ad laudandum effusus. vide quantum hoc
amore delecter ! gratum est quod error suus latius serpat, quod, 15
perchèesso eccitòdi cum tibi persuaserit id quod forte credit, licet falsum sit, tum
benevolenza

Indoco acui sidi . simili traharis errore et, postquam tanta benignitas tua est, etiam
chiara deditissimo

ames. ego conabor ne te vel illum me amasse peniteat; et si


aliis virtutibus non potero, saltem fide, saltem propensa voluntate
et animo serviendi; idque quantulumcunque sit, optem acceptum 20
habeas.
Si rallegra di
saper ch'egli ami Audio te delectari litteris, te curiosum hystoriarum esse, maxi-
gli studi,
mum profecto tue magnitudinis ornamentum. ad hoc te hortor,
ad hoc te, si quid in te possum, impello. latent equidem in lit-
teris documenta virtutum; latent mores; latent omnia que scire 25
donde trarràadinse-
gnamenti un non est satis nisi et operibus impleantur. ille te docebunt pacis
principe utilissimi
imponere mores,
Parcere subiectis et debellare superbos (2).

1. W quod 2. quid in me] W quod immo 9. quam] W quod 15. Wdelector


24. equidem] Wenim

(1) Intorno a costui, che alla qua- consultare le opere speciali, dedicate
lità di decano della chiesa d'Olmütz, dal Monse, dal Palacky, dall'Augu-
città principale della Moravia, accop- stinus, dal Wolny, dal Dudick e da
piava la carica di cancelliere del mar- altri alla storia civile ed ecclesiastica
gravio, non rechiamo qui altri rag- di quel paese.
guagli, mancandoci la possibilità di (2) VERG. Aen. VI, 853. Anche la
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 431

ille te facient quasi maius lumen inter alios principes resplendere. golare
e riputazione sin-
fra i suoi
he sole tuum poterunt augere regnum tuumque super alios extol- pari.
lere principatum.
Exemplari feci nomine tuo libellum De viris illustribus , Hafatto copiare
per lui un libro del
5 quem Petrarca noster condidit abbreviatum; sed quia valde cor- Petrarca,
ruptus est, non potui ipsum domino decano tradere. curabo, quam
primum potero, quod corrigatur et habeas. volo tamen tibi de
domino decano querelam ponere ; promisit michi chronicam bio
eglichiede in cam-
la Cronaca dei
re di Boemia pro-
regum Boemie et de tuorum maiorum gestis(1), meque in messagli dal de-
10 illius habendi libri summum desiderium et expectationem induxit. inviatagli;
vam non mai
e domanda quin-
coge, princeps optime, familiarem tuum et amicum meum, ut pro- di scherzosamente

missa servet. qui enim promissa non tradit, rapit; non solum enim giustizia.
prescriptis verbis et ex stipulatu secum ago, sed et actione vi
bonorum raptorum (2). nunc videbo quam equus iudex sis. re-
15 verendus equidem in Christo pater, dominus Ubaldinus archie-
piscopus Turritanus et testis et conscius est obligationis sue (3).
vale felix et parce ineptiis meis. Florentie, die .xxIII. martii.

5. Le parole quem - condidit omesse nel testo furono aggiunte nel margine dalla stessa
mano. Cosi pure sed, scritto dapprima, poi cancellato nel testo, venne riscritto in mar-
gine. 5-6. W corruptum 6. W tradero 7. W
' tantum 10. Cod. librū corretto
in libri 11. Il cod. dopo optime recava ut , che fu cancellato. 13. Cod. estipulato ,
corretto l'o in u Westipulatu Invece di et il copista scrisse dapprima dinanzi ad act.
ex che poi cassò . 17. Dopo meis seguono nel cod. cancellate le parole et inter illa,
con cui forse cominciava una poscritta che il copista giudicò inutile trascrivere . Il
cod. omette martii

frase precedente è tolta dal verso 852 5) risulta che possa essere persegui-
che suona : « pacique imponere mo- tato coll'azione « vi bonorum rapto-
« rem » .
<< rum », oltrechè con quelle « ex
(1) Non sapremmo indicare di quale <<<stipulatu » e « praescriptis verbis >>>
opera si tratti. colui il quale non eseguisce la tra-
(2) I principi qui scherzosamente dizione della cosa promessa.
enunziati dal S. non corrispondono a (3) Ubaldino Buonamici, per cui
veruna reale disposizione delle leggi, vedi lib. V, ep. xx11, lib. VI, ep. xxII ,
perchè nè dal titolo Vi bonorum pp. 112 e 217 di questo volume, era
raptorum nel Digesto, XLVII, 8 e stato eletto arcivescovo di Torres in
nel Codice, IX, 33, nè dal titolo De Sardegna nel 1391 ; cf. GHERARDI,
praescriptis verbis (Dig. XIX, Diario d'anon. fior. Pref. p. 231 sg.
432 EPISTOLARIO

XIII .

A FRANCESCO Carbone CARDINAL MONOPOLITANO ( 1).

[L3 , с. 7 в ; N¹, c. 34 B; R¹ , c. 24 A, mutila ; MEHUS, par. I, ep. v,


pp. 20-21 , da L3 .]

Reverendissimo in Christo patri et domino domino * * 5


Apostolice Sedis gratia cardinali Monopolitano.
Firenze,
25 marzo 1393 . XPECTAVI forte iam nimis, reverendissime in Christo pater et
Niuno ebbe a

parlargli deile fac-


E domine, post vestre sublimitatis litteras, quod aliquis michi
cende di Masolo
sabino, super negociis sabinensis Masuli loqueretur. ego vero totam
illam materiam, utpote de qua nichil unquam audivi, prorsus 10
ignoro ; sed ex nunc paratus sum ob celsitudinis vestre reveren-
tiam negocia sua prosequi tanquam fratris. et quia fuit mutatio
per il quale si ado- magistratus, usque nunc possibile non fuit aliquid operari. co-
pererà con ogni im-
pegno nabor autem et faciam in omnibus hanc causam meam et spero
5. Così N ; L3 R M Monopolitano 7. L3 M iamforte 9. R¹ sabineū 13. R
non fuit poss.

(1) Colloco qui tanto la presente pontif. &c. II, 658 ; UGHELLI, Italia
quanto l'epistola a papa Bonifazio, sacra, I, 177, 969 ; CARDELLA, Mem .
che ad essa strettamente si collega stor . de' card. II, 298), era stato eletto
non men per la data che per il con- dai Fiorentini in loro ufficial protet-
tenuto, perchè varî indizi concorrono tore presso la curia romana il 10 feb-
a farcele credere scritte entrambe nel braio 1393 ; Arch. di Stato in Fi-
1393. Avvertasi innanzi tutto che renze, Miss. reg. 22, c. 84 A, « Car-
al 1390 in circa ci riconduce, come << dinali Monopolitano ». Non stimo
già altrove abbiamo notato (lib . VI, quindi di battere una falsa strada con-
ep. x e cf. lib.VIII, ep. 1), il ricordo getturando che il S. abbia scritto
che il S. vi fa de' suoi < dieci>>>figliuoli. la presente dopochè, per essersi ini-
In secondoluogo poi è da tener presente ziate relazioni improntate ad una par-
che Francesco Carbone, o, come altri ticolare intimità tra la Signoria di
vogliono, Carbonari da Napoli, frate Firenze ed il prelato napoletano ,
cisterciense, creato nel 1382 da Ur- egli non solo si trovava in corrispon-
bano VI vescovo di Monopoli, poi, denza seguita con costui (cf. così Miss.
scorsi appena due anni, cardinale di reg. 22, c. 87, 21 febbraio, « Domino
S. Susanna e poco appresso vescovo « Monopolitano »), ma al pari d'ogni
di Sabina, per ricompensarlo dello altro Fiorentino poteva considerarlo
zelo di cui aveva dato prova combat- a buon diritto come il proprio na-
tendo come nunzio apostolico la re- tural patrono presso la corte di
gina Giovanna (CIACONIUS, Res gestae Roma.
DI COLUCCIO SALUTATI . 433

come in ogni altra


quod feliciter concludetur. (1) et si quid aliud gratum est magni- cosa che gli sia a
tudini vestre, precipite. singulare quidem michi donum erit, si grado
quicquam potero in vestris beneplacitis impendere vel opere vel
sermone .

Gli raccomanda
5 Nunc autem, benignissime domine mi, est in curia dilectissimus poi il proprio nipo-
nepos meus et creatura vestra dominus Iacobus Dreucii, quem ma- te, IacopoDreucci,
rettore dello spe-
daledi S. Bartolo-
nibus vestris hospitali Sancti Bartholomei de Prato Episcopi pisto- meo in Alpi , che
si trova in corte
riensi Pistoriensis dioecesis prefecistis (2). inquietatur a domino diRoma.
Dino, quondam usurpatore dicti xenotrophii, qui cuncta pauperum
10 in uxoris cultum et sue familie nutritionem, adnichilatis ferme tam
hospitalitate quam eleemosina consuetis, contra conscientiam et
in exemplum pessimum convertebat. quo quidem considerato,
quod postquam illud hospitale, sicut fama est, turpiter obtinuit,
uxorem, etate iuvenculam ac sanguine nobilem, ob prolis propo-
15 situm sibi iunxit; foret, tanquam suspectus, ab administratione
bonorumpauperum cum ignominia removendus. nam quiuxorem
ducit, cogitat ea que sunt coniugis, non que Dei; nec hoc aliter
quam testetur Veritas (3) adimplevit; nam in suarum rationum
codicibus ducentorum florenorum et ultra summam pro suis et
20 uxoris sue vestibus annuis assignabat. o probum patrem paupe-
rum, o verum Christi patrimonio preponendum! sed hec omit-
2. L3 M omettono quidem 3. L3 R M pot. quicq. 4. R¹ sermone et infra Equi
s'arresta l'epistola. 6. L3 M vestra creat. MDreucci 7. N¹ omette Episcopi
7-8 L3 pistoriensi et pistoriensis M pistoriensis et pistoriensis 9. N omette quondam
B xenotyophii N xenophyothii M xenodochii 10. I codd. e Mannichilata 14. L3M
juv. et. poi dà prolis due volte. 17. N omette que dinanzi a Dei 19. N¹ summa

(1) Dalle missive della Signoria perchè edificato in mezzo a certi pa-
non si ricava alcun lume nè rispetto scoli, che la mensa vescovile di Pi-
a costui nè intorno agli affari che stoia possedeva sul giogo dell'Ap-
egli dovea trattare a Firenze. pennino pistoiese fra le sorgenti del-
(2) Non mi è riuscito chiarire quali l'Ombrone e quelle della Liventia ;
legami di parentela avvincessero il S. REPETTI, op. cit 1, 75. Passava di
al Dreucci ; ma forse sarà da ricono- là la strada « francigena », « que ce-
scere in questi il figlio d'una sorella <<
«lebrius Romam et Sanctum laco-
del nostro. In quanto all'ospedale, di << pum ducit », come si legge in un
cui Iacopo era rettore, si tratterà documento del 1267 fattoci conoscere
certamente di quello antichissimo di dalRAJNA, Un'iscrizioneNepesina del1131
San Bartolomeo in Alpi, chiamato in Arch. stor. it. ser. IV, 1887, XIX,
ne' documenti medievali « super prata 39 sg.
« Episcopi », ovvero « Prati Episcopi », (3) S. PAUL. I Cor. VII, 33 .
Coluccio Salutati, II. 28
434 EPISTOLARIO

In lui ripone tamus . tota spes mea in vobis est, nec possum credere quod
tutta la sua spe-
ranza,
in manibus vestris honor meus et causa nepotis mei ac pauperum
Christi periclitari possit. quo circa, si gratiam inveni in oculis
vestris, dignetur vestra sublimitas causam hanc vestris favoribus
adiuvare. perpetuum siquidem opprobrium michi foret, si res 5
ista minus quam feliciter clauderetur. recommendo me vobis,
standogli somma-
mente a cuore che reverendissime domine ; nec minus hanc causam reputetis ad me
il Dreucci trionfi.
spectare, quam si de honore, statu et vita mea iudicialiter age-
retur. Florentie, die vigesimaquinta martii.

XIIII . 10

A BONIFAZIO IX (1) ,

[L3, c. 8A ; N', c. 34 A; R¹, c. 23 B; Mehus, par. I, ep. vI, p. 22, da L3.]


Sanctissimo in Christo patri et domino domino ***

divina providentia pape.


Firenze,
25 marzo 1393 .
ELLEM posse, sanctissime in Christo pater et domine, saltem 15
Vgratias agere magnitudini et clementie vestre, que tamgra-
Ringrazia il pon-
tefice dell'aspetta-
tiva concessa al tiose vota mea circa provisionem expectationis Pieri, mei secun-
proprio figlio Pie-
ro ,
dum carnem filii vestreque sanctitatis humillime creature, totque
cum privilegiis exaudistis (2). sed cum me cognoscam ad altitudi-
3. L3 M inv. grat. 8. N ac 9. L3 M omettono die 13. Così N ; L3 RI M
Domino pape 15. saltem] R¹ salutem 16. L3 R Mag. grat. 19. L3 R M cogn. me

(1) Per la data di quest'epistola segnata il 5 aprile 1396 dai Dieci di


veggansi le note alla precedente. balia a Palmieri Altoviti ed Onofrio
(2) 11 provvedimento preso dal pon- Arnolfi, « raccomanderete ... ancora
tefice a favore di Piero Salutati mi- << i fatti di ser Coluccio cancelliere
rava a schiudere a costui, figlio pri- << del nostro comune » ; Arch. di Stato
mogenito del nostro che allor toccava in Firenze, Dieci di balia, Leg. e comm.,
l'anno ventiduesimo (cf. lib . III, ep . v; Istr. e lett., n. 1bis, c. 12 B. E poichè
I, 145), la via alle dignità ecclesia- l'ambasceria andò a vuoto, l'ordine si
stiche; e difatti dopo questo tempo ripeteva il 4 giugno dell'anno mede-
avvien più d'una volta di veder gli simo nelle istruzioni a Francesco Ru-
ambasciatori della repubblica solleci- cellai e Lorenzo Ridolfi, dove anzi è
tare dalla S. Sede qualche beneficio esplicitamente menzionato « il figliuolo
per Piero. « Spacciati i fatti del co- « di ser Coluccio cancelliere del no-
<<mune », così leggiamo ad esempio <<<stro comune » ; reg. cit. c. 23 A ; e
nella nota ed informazione di ciò che quindi per la terza volta nella nota
aveano a fare in corte di Roma, con- data a messer Filippo d'Alamanno
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 435

nem tante gratie non posse verbis etiam respondere, supplico


divini Numinis maiestati, cui non est impossibile verbum ullum (1),
ut ipsa retribuat et imperfectum meum, quia ipsa sola cognoscit,
suppleat affluenter. illud equidem sanctitatis vestre rescriptum me
5 cum decem filiis masculis, qui vestri sunt, mire consolationis dul-
cedine recreavit. et licet nunquam casus promotionis eveniat,
maximi tamen facio vidisse vestre benignitatis effectum, qui michi
spem prebet etiam ad maiora.
Ceterum agitur istic causa nepotis mei et creature vestre domini echeraccomanda an-
a lui la causa

10 Iacobi Dreucii de Pistorio, rectoris hospitalis Sancti Bartholomei del Dreucci.


de Prato Episcopi; que licet sua et pauperum Christi sit, agitatur
tamen de honore meo ; nec ad ipsam minus afficior, quam si de
statu meo plus quam criminaliter ageretur. et ob id dignetur vestra
sanctitas eundem nepotem meum favore, quem spero, quemve
15 requirit utilitas pauperum, suscipere commendatum. et cogitetis
ex hoc honorem meum principaliter dependere (2). Florentie,
die vigesima quinta martii.

XV.

A DONATO DEGLI ALBANZANI (3).

20 [№№, с. 73 в ; R1, с. 21 в; [Іон. CHRIST. AMADUTII] Anecdota litteraria, Romae,


[1774], III, 369-71 , da un ms. di R. Ansidei; A. HORTIS, Studj sulle
opere latine del Boccaccio, Trieste, 1879, p. 729, n. 11, da R¹.]

Egregio doctori magistro Donato de Casentino.


Firenze,
ABUI, vir insignis, habui, gemine mi, magnum, imo ingens 31 marzo 1393 .
25
H munus piscium salitorum, quos pondere graves et numero pesciEbbesalati,
il dono de'

2. cui] R¹ cum 3. quia] L3 R¹ M quod 4. N¹ quidem 5. R uri 7. L3 RI


affectum 10. L3 Dreuccii M Dreutii 11. N omette Episcopi 11-15. R omette
Christi - pauperum 14. N favorem L3 que M quo 15. N¹ paup. ut. 16. R¹ re-
plica honorem 17. L3 M omettono die 23. Così N¹ ; R H Magistro Donato de
Casentino; A Epistola Lini Coluccii Salutati ad Magistrum Donatumde Casentino

ed al Ridolfi stesso, i quali, partiti (1) Cf. s. Luc. I, 37.


da Firenze il 15 agosto, riuscirono a (2) Cf. la nota 2, p. 433 , all'epi-
giungere ai piedi di Bonifazio IX ; stola precedente.
reg. cit. c. 45 A. Vedremo più oltre (3) Se il 31 marzo, giorno in cui
qual fosse il frutto di queste istanze. il S. scrisse la presente, durava tut-
436 EPISTOLARIO

utile sussidio
il tempo per multos, qualitate optimos, tua michi dilectio destinavit, huius qua-
quaresi-
male.
dragesime tempore et in hac urbe, que non suis, sed advectis
gloriosa est, gratum et grande subsidium. nec dubites : cuncta
quidem habui convenientia specie et numero, sicut scribis. nec
Gli spiace però scio tamen cur hanc annuam procurationem assumpseris. amicus s
che Donato ogni
anno gliperchè
regalo; la equidem non donis, sed officio colendus est; fragilis namque
invii tal
vera amicizia non
si consolida coi amicicia est, que comparatur conservaturque muneribus. si enim
doni;
ad solitum respondere non possit, spernitur atque reputatur inu-
tilis; si vero desinat, ut consuevit, impendere, iam non solum
mutata creditur, sed extincta. nosti quibus verbis Philippus incre- 10
puit Alexandrum fidem sibi Macedonum pecunia comparantem (1).
lo prega quindi
non prendersi più a proinde te moneo, ut ex hoc in posterum non pendeas, sed certus
in
brigaavvenire tale sis me tibi semel iunctum, cunctis temporibus inhesurum. nichil
e gli rinnova
le assicurazioni del
suo costante affet- enim in ista societate mortalium amicicia dulcius est nichilque
to.

iocundius, si tamen etiam manentibus animis, possemus nobis 15


amicos durabiles polliceri. hunc autem fati necessitas aufert,
hunc crudelitas arripit, hunc separat a nobis nimium dilecta mor-
talibus utilitas. que cum accidant, tu et ego, multotiens id experti,
1. A per optimos da optionis 2. N R H omettono urbe , che troviamo in A.
4. A conv. spem et munus (sic) 4-5. A nescio 6. A quidem 7. N muneri-
busque conservatur A confirmaturque 13. A vinctum 14. H omette que dopo nichil
15. A omette etiam 18. A prepone ut a tu

tavia il tempo quaresimale, ovvio rie- gnoria fiorentina spettanti al 1393 una
sce il dedurne che essa spetti ad un ne rinveniamo, scritta appunto il 29 di
anno in cui la Pasqua cadde in aprile marzo, al marchese d' Este per ringra-
inoltrato. Or fra gli anni ne' quali ziarlodel dono di gran quantità dipesci;
cotal avvenimento ebbe sullo scorcio Arch. di Stato in Firenze, Miss. reg. 22,
del trecento a verificarsi, quattro sol- c. 98 B. Da questa coincidenza di
tanto possono fare al caso nostro, date, che a me non parrebbe facile
il 1392 cioè, il '93, il '94 ed il '95 ; creder dovuta al caso, son dunque
poichè in essi la gran festa si celebrò indotto a concludere che nell'anno
rispettivamente il 14, il 6, il 19 e stesso, anzi nello stesso mese e gio-
l'11 d'aprile. Siccome però al 1392 vandosi degli stessi mezzi, di cui il
non c'è da pensare, spettando già a suo signore si era valso per rega-
quell'anno un'altra epistola del S. a lare i priori fiorentini, anche l'Alban-
Donato, di contenuto uguale a quello zani abbia procurato di far pervenire
della presente (lib. VII, ep. xII, p. 302 un identico donativo al loro cancel-
di questo volume), la scelta dovrà ca- liere.
dere di necessità sopra uno dei tre che (1) Cf. CIC. De offic. II, xv, 53 ;
rimangono. Ma fra le missivedella Si- VAL. MAX. op. cit. VII, II, ext. 10.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 437

quantum afferant displicentie testes sumus. debemus autem


amodo didicisse relictis incumbere putareque felices qui non miseri
decesserunt, et quos afflictio mortalis arripuit, si sibi constiterint,
non aliter infelices credere, quam inter supplicia Regulum. felix
5 enim est non qui se ipso contentus fuerit, sed qui paratis et
contingentibus equanimiter utitur, sive prospera sive adversa sint.
Habui libellum tuum, de quo gratias ago: curabo remittere. Ebbe il suo libro
esidarà curadi rin-

vale. Florentie, pridie kalendas aprilis. viarglielo.

XVI .

10
A GIOVANNI ConversaNO DA RAVENNA (1).

[N¹, с. 132 B. ]

Iohanni Ravennati Conversano.

Firenze,
GNITUM eloquium tuum vehementer, eloquentissime vir, frater et aprile 1393 ?
I amice karissime, ignitum siquidem eloquium tuum vehementer È veramente
ignea la sua elo-
15 et servus tuus dilexit illud (2) ; servus, inquam, tuus, hoc est servire quenza ;

2. R imcunb ., l'i espunto e corretto inc. N¹ omette non A per miseri legge mihi
3 R¹ dicesserunt H discesserunt A per si legge et 5. A R H omettono enim
6. R¹ sine prosp. 8. A omette la data.

(1) I nuovi argomenti addotti dal S. Grande cruccio al S. cagionò questa


a conforto della sua duplice tesi nel- perdita ; ma per un caso fortunato,
l'ep. xi non bastarono, per quanto che troveremo pure minutamente de-
sembra, a convincere Giovanni da Ra- scritto in altra delle epistole sue al
venna, il quale con una terza lettera, di Ravennate, molt' anni dopo, mercè i
cui non conosciamo il tenore, ruppe buoni uffici di Leonardo Aretino, egli
un' ultima lancia in propria difesa. Si ritornò in possesso dell' involatogli
accinse tosto il S. a rispondergli; ma, quaderno. Ora io non credo ingan-
quando egli aveva appena posto mano narmi, congetturando che il presente
all'opera, da un suo ammiratore fer- frammento, conservatoci dal solo N¹,
vido troppo ed insiem troppo scevro di cui noi sappiamo la provenienza
di scrupoli, gli fu, com' egli stesso immediata dai registri autografi del S.,
racconta nell'ep. xxi di questo libro sia per l'appunto il principio dell'epi-
(p. 470), rubato lo stracciafogli, dove stola, cui Coluccio aveva posto mano
insieme alla nuova lettera incomin- nella primavera del '93, e che a ca-
ciata si leggevano gli abbozzi di mol- gione del furto da lui sofferto non
t'altre composizioni così in versi come potè proseguire.
in prosa da lui per l'innanzi dettate. (2) Psalm. CXVIII, 140.
438 EPISTOLARIO

dispositus, non servatus; unus etenim servator omnium est Deus, in


quo quidem non alterutrum servi, sed sibi conservi sumus. igni-
tum igitur, ut iam tertio repetam, sicut tertium iam scripsisti,
cosicchè ei se ne
senti commosso, eloquium tuum et ego dilexi illud. me namque que per te dicta
tanto da non sa-
per dapprima co- sunt adeo commoverunt, ut mecum ferme non valeam moliri s
me rispondere.
responsum, presertim cum tute mecum videaris in omnibus con-
Però,
Giovanni siccome
gli ac- sentire. sed cum prospexerim mirum in modum te sic illa que
consente insieme

cosi
contradice,
cercherà di
scripsi resumere, sic illa que sentio consentire, quod, nescio quo-
persuaderlo modo, concludas ex illis aliud quam confeci, nolim videri per-
tinax contradictor, si et iterum conabor adserere que tam acute 10
tamque subtiliter et eripis et consentis.
Adhuc siquidem et Monadem mecum laudans et multa que
non esser più ono-
revole l'uso del iam retuli non negando, vis honorificentius esse, cum ad unum
plurale di quello
del singolare. sermonem aut scripta dirigas, si non singulariter, sed pluraliter
alloquaris et nedum honorabilius, sed congruum loquendi modum. IS
vis etiam, cum me laudaveris et ego tibi clarissima ratione de-
monstraverim quis laudandus et quid, quod et ipse non negas,
irreprehensibiliter te fecisse. quibus in rebus video quantum con-
suetudo possit videoque, imo constanter affirmem, quod non minus
quod consuetudo firmaverit quam quod indidit ipsa natura non 20
aliter assuescit. quid enim est dicere, vir doctissime, cuius qui-
dem denominationis res Dei donum est, quod cum tam multa
didiceris, cum scias antiquissimum et ante paucissima secula ob-
servatissimum morem fuisse, ut unus quibuscunque niteret virtu-
tibus, quibuscunque dignitatibus refulgeret, quacunque potestate, 25
potentia vel excellentia prepolleret, singulariter compellatur, cum-
que rectius secundum naturam et artem, que naturam imitari soleat,
id dicatur; solum ex corrupte consuetudinis fundamento contendas
rationabile esse cum ad unum loqueris pluralis numeri voces, quod
sine disproportione fieri nequeat, adhibere ? scio consuetudinem, 30
scio licentiam figuralem, scio atque concedo quod, ut exprimatur
aliquis conceptus mentis, figura, quam synthesim nominant (1),
5. valeam è aggiunta mia . 12. N¹ siquid 16. Dopo etiam N¹ dà quod , che
ho espunto. 17. Dinanzi a quod ho aggiunto quid 32. N synchesim

(1) Cf. ep. xI del presente libro, p. 414 di questo volume.


DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 439

est permissa. sed mentem paulisper remove a sensibus, imo, quo


rectius loquar, ab hac consuetudine, quam sensibus percepisti.
redi cogitans, imo proficiscere, si potes, animo ad illa tempora,
quibus nulle gentes, nulli prorsus homines, licet ultime sortis
5 essent, que ad quemcunque principem loquerentur, dummodo
foret unus, aliter quam verbis singularibus utebantur; pone tibi
ante oculos Belos et Ninos
* * *

XVII .

10 A SER ANDREA GIUSTI DA VOLTERRA ( 1).

[L3, C. I A; N¹, c. 28 A; R¹, c. 24 B, mutila ; MEHus par. I, ep. 1, pp. 1-6, da L3.]

Eloquenti viro ser Andree de Vulterris.


Firenze,
10 maggio 1393 .
IR insignis, frater et amice karissime. audiveram prius et Da lungo tem-
V nunc iam post tantum temporis, quod quidem admiror et Paveva
quanto
tera la appreso
or gli ha con-

15 doleo, tuarum litterarum insinuatione percepi Dei summam illam fermato,


12. Così N ; L3 Ser Andree de Vulterris ; MR Andree de Vulterris

(1) Ser Andrea Giusti, il quale dopo sembra essersi subito allontanato da
la cacciata dell'abbate di Montemag- Lucca, perchè un ricordo da lui se-
giore, avvenuta nel 1376, aveva pro- gnato in calce ad un bellissimo co-
babilmente lasciata anch'egli, come dice delle cronache di Frecolfo, oggi
vedemmo (lib . III, ep. xx11 ; 1, 209), conservato nella Laurenziana di Fi-
Perugia, nel 1378 era in Lucca ele- renze, ci attesta che del 1384 egli vi
vato all'ufficio di cancelliere delle ri- dimorava ancora (cod. Laur. Strozz .
formagioni, e lo copri per tre anni 84, c. 172 A, col. 1 : « Andree Iusti
(v. Inventario del R. Archivio di Stato << de Vulterris quem emi ab heredibus
in Lucca, I, 138). In tale qualità nel- << quondam Simonis Boccelle de Luca
l'autunno del 1380 i suoi signori lo <<<florenis auri .VIII. anno nativ. Do-
mandarono ambasciatore ai Fiorentini, <<<mini .MCCCLXXXIIII . .VII. ind. de
come risulta dalla lettera diretta il <<<mense augusti » ; v. BANDINI, Catal.
22 novembre da questi a quelli, nella cit. Suppl. II, 416 sgg.) ; ma ne parti
quale egli è onorato dell'epiteto di senza dubbio pochi mesidopo, perchè il
<< sapiens »; R. Arch. di Stato in Fi- 23 aprile 1385 lo vediamo pubblicare
renze, Miss. reg. 19, с. 78 B. Scaduta e firmare come notaio delle riforma-
col 31 dicembre 1381 la sua condotta gioni del comune di Siena lo statuto
edeletto in suo luogo ser Guido Man- allora approvato, con cui si prescriveva
fredi da Pietrasanta, il Giusti non agli ufficiali minori di provincia di
440 EPISTOLARIO

benignitatem, quam solum servi sui in hoc nostre peregrinationis


exilio spe concipimus et fidei lumine retinemus, ipso autem in-
dulgente re videbimus et experientia capiemus, suam tecum exer-
1. R¹ quam loco

non dar sentenza nelle cause crimi- 25 gennaio 1399, il comune gli diede
nali, ma di sottoporre i processi ai un successore nella persona del senese
loro superiori; R. Arch. di Stato in ser Giovanni Cristofori ; Delib. cit.
Siena, Arch. gener. 23 aprile 1385 e rog. Gio. Cristofori, n. 198, C. 17A.
cf. Estratto delle cartapecore, reg. I, II 7 aprile poi si spiccava in suo fa-
1363-1395 , n. 1510. Altri atti pub- vore il seguente atto di pagamento,
blici del 1386, 1387, 1388, conservati il quale è l'ultimo documento da me
nello stesso archivio ed indicati dal rinvenuto a Siena intorno al Giusti :
cit. registro sotto i nn. 611 , 1250, 1028, <<<Prudenti viro ser Andree quondam
e l'atto federale tra il signor di Mi- <<<Iusti de Vulterris notario reforma-
lano, i Senesi e le comunità di Fi- <<
« tionum nostri comunis flor. sex,
renze e di Bologna dell'ottobre 1389 « sol. triginta duos, den. sex, sine de-
(OSIO, Doc. dipl. I, 278 sg. n. ccI) << tractione cabelle pro pensione domus
ci dimostrano che ser Andrea fu ri- <<quam habitat ad rationem videlicet
confermato quattro volte almeno nella << undecim flor. in anno pro tempore
sua carica; ma dopo il 1389 cimancano << septem mensium incohatorum die
affatto per cinque anni sue notizie ; «kal. octobris et finiendorum die kal.
ed è credibile che tal periodo ei l'abbia <<maii, qua die finit firma dicti ser An-
trascorso lungi da Siena. Del '94 vi <<<dree, prox. futuri>» ; Delib. cit. rog.
aveva però fatto ritorno, perchè ai Cristoforo d'Andrea, n. 199, « Apodixe
10 settembre di esso anno stendeva un <<<<solutionum » ; e cf. n. 200, C. 42 A.
contratto fra privati (reg. cit. n. 882) Ciò premesso, non riuscirà difficile
ed ai 22 dicembre pubblicava l'esen- stabilire la data così della presente
zione concessa dalla repubblica ai Cer- come delle due seguenti epistole al
tosini di Monte Oliveto Maggiore Giusti, dettate certamente tutte nel-
(Carte del mon. di Monte Oliv. Magg. l'anno medesimo. Poichè soltanto ad
ad a.); infine ai 23 luglio 1395 la un'epidemia si può ascrivere la per-
grazia concessa dal Consiglio gene- dita sofferta da Andrea di tutti i suoi
rale ad un fabbro senese, reo d'omi- figli, sei di numero, e d'altrettanti ni-
cidio involontario ; Estratto delle car- poti ; nè il luogo che le epistole a
tapec. reg. K, 1395-1446, n . 1. Nel lui dirette hanno nei codici concede
seguente anno gli fu restituita la ca- di riferirle ad altro periodo di tempo
rica di notaio delle riformagioni, in che non sia l'ultimo decennio del se-
cui venne riconfermato di nuovo il colo XIV; saremo già da ciò portati
1º maggio 1398 « pro uno anno hodie a concludere che la famiglia del no-
<<incipiendo cum modis et pactis qui- taio volterrano dovette essere deci-
<<<<bus servivit ad presens » ; Deli- mata dalla pestilenza che nel 1389-90
beraz. di concistoro, maggio-giugno desolo fieramente la Toscana. Ma
1398, rog. Niccolò Bindi, n. 194, dalle parole del S. si desume altresì
C. 2A: << Refirma ser Andree notarii che ser Andrea, oppresso dall' immane
<<<
reformationum ». Quattro mesi in- sciagura, non trovò il coraggio di
nanzi che spirasse la sua condotta, il renderne edotto l'amico, se non pa-
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 441

cendo clementiam, evocatis ex hac corruptibilium corporum sar- la figlimorte


e de'cioè dei
nipoti
cina sex filiis totidemque nepotibus tuis, te huius vie impedimentis d'Andrea.
et onere liberasse. maxima quidem probatio tua ac ingens tue
Di questo evento
electionis signum. iam enim si filii nostri aliquid ex nobis sunt, però egli deve ri-
5 plusquam dimidiatus felix es atque beatus; si tamen illos, veluti putarsi felice,
precursores et paraturos hospitium premisisti, non si tibi nolenti
extorti sunt. ex quo, non sicut illa popularia flumina, in laurum
Daphne transformata, prout apud Nasonem legimus, convene-
runt ad Peneum amnem
10
Nescia gratentur consolenturve parentem,

ut ille ait (1); sed gratulari certus, si volens emiseris; si nolens,


admonere paratus, scribam, frater carissime. o te felicem, qui de
te iam tantum habes in celis, qui tot et tales iam premiseris ora- riflettendochetan-
ta parte di lui è già
tores, qui tantum et tale suffragium sis apud illud tribunal, cum in cielo
suo e pregain
favore.

15 et tu comparebis, reperturus ! desideramus sensibus dediti vivere;


volumus filios et alias necessitudines nostras nobiscum esse ; non

1-2. L3 sartina 3. ac] Met 6. R¹ percussores 7. Dopo sunt R¹ scrive et


infra &c. e qui si arresta in esso l'epistola. 7-8. L M transf, in laur. Da. 10. M
consolenturne N poi et consolent. ut par. 14. et] Mac

recchio tempo dopo; ora, supposto prima ancora che l'amico gliel consi-
che il suo silenzio siasi protratto per gliasse «venerabilem virum magi-
un triennio all'incirca, eccoci giunti <<<strum Petrum de Senis , nunc
al 1393 , che io stimo l'anno al quale <<provincialem Tuscie » . Ma costui,
letre epistole appartengono. Concor- fatta ragion de' tempi, non può, come
rono infatti ad alimentare in me tale fra poco si dirà, esser altri da Pietro
credenza vari e gravi indizi. Innanzi Tommasucci, senese, de' Servi di Ma-
tutto Coluccio rimprovera il Giusti ria, il quale dal suo Ordine fu nel '93
d'aver rifiutato l'onorevole ufficio of innalzato al provincialato di Toscana.
fertogli dai Senesi ; e noi abbiamo Or siccome i provinciali non dura-
visto or ora come la serie de' docu- vano in carica che tre anni e la visita
menti che ci parlano della dimora di del S. a lui ha tutto il carattere d'una
Andrea in Siena dal 1385 al 1399, di quelle cerimonie ufficiali che si
rimanga interrotta per l'appunto fra compiono in omaggio alle persone as-
il 1389 ed il 1394. Inoltre, nella sunte da poco a qualche ragguarde-
ep. xvIIII di questo libro, con cui sivole carica, cosi, tutto considerato, cre-
chiude la parte a noi giunta della diamo poter assegnare con sicurezza
sua corrispondenza col notaio volter- questa e le seguenti epistole al 1393 .
rano, il S. afferma d'aver visitato (1) OVID. Metam. I, 577-78 .
Coluccio Salutati, II 28*
442 EPISTOLARIO

sic tamen quod, si proponatur condicio nos vel ipsos oportere


decedere, quin non eligamus in hac vita corruptibili remanere.
Seper tutti è ne-
cessario infatti il
nunc autem nobis cunctisque viventibus necessitate nature mo-
morire, riendum est. proponamus unusquisque sibi licebit dictam condi-
cionem. iam in illis, qui precesserunt, vota nostra nostraque 5
electio impleta est. implebitur tandem et de nobis et in aliis.
a qual pro deplo- cur igitur flemus, cur lamentamur, angimur atque conquerimur
rare ciò che risulta
inevitabile ?
id nobiscum actum esse, quod, si daretur electio, sine cunctatione
ac promptis affectibus optaremus? denique viatores sumus, non
nati ad hanc, quam plus equo diligimus, viam, sed ut aliquando 10
Di più,
gami del se i le- veniamus in patriam. et quis nescit multis familiam extitisse non
sangue
riescono
dimento all'acqui- impedimento solum nonque periculo, sed etiam privationi atque
d'impe-
sto dell'eterna sa- exicio glorie, quam non desiderare non possumus et ad quam
lute,

impossibile sit attingere, nisi mundum et familiam relinquamus ?


quod si illos, ut debuisti, amabas ad patriam, teque, ne illuc expe- 15
ditus pergeres, implicitum retinebant in via et quasi oneratum
ingenti pondere retardabant ; debesne dolere quod illi illuc per-
venerint quo volebas ? quod Dei gratia, sine qua illuc proficisci
non possumus, tecum veniens et Deum canendum admonens, tibi
dixerit: 20

Cantantes licet usque, minus via ledet, eamus ;


Cantantes ut eamus, ego hoc te fasce levabo ? ( 1)

ad Andrea non re-


sta che allietarsi Levatus es ingenti fasce, carissime mi frater Andrea. non
d'essere sollevato
da un ben grave est amatoribus mundi facta promissio beatitudinis eterne, sed
fardello,
omnibus qui reliquerint domum vel fratres aut sorores aut pa- 25
trem aut matrem aut uxorem aut filios aut agros propter no-
men
meum, inquit Veritas (2), centuplum accipietis et vitam
eternam possidebitis. Dei ergo gratia te hoc fasce levavit; nec
levavit solum et reliquit, ut fieri potuisset, in via, sed ipsum pre-
misit et collocavit in patria. nunc simul sunt dilectissimum illud 30
3. N nat. necess. 5. M nostrave 7. M omette cur lam. 12. N¹ privatione
15. Mte quoque N¹ omette expeditus , cui il copista distratto sostitui il pervenerint, che
si legge due righe sotto. 18-19. L3 M non poss. prof. 25. M reliquerunt 30.M
omette illud

(1) VERG. Buc. ecl. IX, 64-65. (2) S. MATTH. ХІХ, 29.
DI COLUCCIO SALUTATI . 443

onus tuum et beatitudinis tue beatificum illud obiectum, quo de-


bemus dirigere quicquid facimus vel animo cogitamus. non potes
amodo illos respicere in terris, sed cogitare solum in celis. o te
plusquam ter quaterque felicem, qui non habeas, dum de te me- dilibero quale ora è
rivolgere tutti i
5 ditaris ad patriam, convertere mentem ad viam; qui premisisti patriaceleste,
propri pensieridove
alla
cuncta que te poterant retroflectere, ut desiderare immobiliter te preceduto.
isuoi cari l'hanno
oporteat ad illa, si diligebas, ut credimus, pervenire! quare non
facias igitur, sicut de Catone retulit Cicero, et non alacriter
dicas diem mortis precogitans : o preclarum diem, cum in illud
10 divinum animorum concilium cetumque proficiscar, cumque ex
hac turba et colluvione discedam ! (1) et cur cum Tulliano So-
crate non concludas dicens: sepe equidem emori, si fieri posset,
vellem, ut illos michi liceat invenire ! (2) illi procul dubio sunt in
patria et requiescunt in Christo ; tu solus illi concilio ex tota fa-
15 milia masculorum deficis. adnitere quod, licet sibi rapuerint, non
rapiant etiam tibi filii tui tuique nepotes regna celorum . sex et
sex illi fuerunt; tu amodo sex etates completurus, sic in inno-
centiam infantie revertaris, sic doli capacitatem et adolescentiam
purges, sic expies iuventutem, sic virilicatem compleas, quod pro-
20 pinqua senectus te tuo restituat creatori. fleas super te, non super Nonpiangadun-
que su di loro, ma
filios tuos. illos etenim eterna recipit felicitas; teque si super ipsis, medesimo
piuttostosovra se
sensualitatem vincens et tenerum illud, quod animis nostris insitum
facile passionibus succumbit, exuperans (3), leteris et gaudeas, in
eandem beatitudinem secum trahent. vince igitur temetipsum,
25 vince corpus, quod aggravat animam, vince sensus terrena solum- evincendol'umana
fralezza, dia luogo
modo cogitantes (4), eleva te in arcem et altitudinem rationis ; et alla ragione,
ad illud eterne veritatis lumen, quod nec fallit nec fallitur, quod-
que nostre illius beatitudinis, ad quam vocamur, est principium,
vector, dux, semita, terminus idem, tota intentione suspira. hoc
30 si feceris, habeo tecum gratulari meque exhortari, licet senior

9. L3 illū 12. L3 M equid. sepe 15. N omette quod 17. N omette in


21. N ipsos 24. M tecum 30. M hortari

(1) CIC. De senect. XXIII, 84. (3) Cf. CIC. Tusc. II, XXI, 47.
(2) CIC. Tusc. I, XLI, 98 . (4) Lib. Sap . IX, 15 .
444 EPISTOLARIO

sim, ut te sequar, illa gravis et impeditus sarcina, qua levatus et


liber es. sin autem adhuc

Non omne malum misero, nec funditus omnes


Corporee excedunt pestes penitusque necesse est
Multa diu concreta modis inolescere miris ; 5

nè con muliebre ut ille ait (1) ; te obtestor et moneo quod fugacium rerum amore
debolezza si com-

piaccia in inutili non sic perdite tenearis, quod et te perdas et inutili turpique me-
lagrime.
rore muliebriter contabescas. hec hactenus.
Biasima poi il
suo rifiuto di re-
Nunc autem quod honorem tibi oblatum ab illis dominis meis
carsi a Siena come Senensibus tam aperte renueris non commendo (2). est enim, ni 10
ufficiale di quel co-
mune ;
fallor, officium illud venerationis et in quo possis licite lucrari,
ut pauperibus subvenias, et honeste sancteque versari, ut pluribus
prosis. vale, et de libro nostro, cum recuperaveris, remittendo,
sicut et quando placuerit, ordinato . nec putes quod de fide tua
possim propter mille tales libros, etiam si illis rapaciter immineas, 15
dubitare. credo quidem inter nos vincula non posse disrumpi
vere dilectionis et caritatis.
e chiede notizie
intorno ad un co- Ceterum audio quod in bibliotheca Predicatorum est liber
dice del Fedone.
Platonis qui inscribitur Phedon (3). rogo perquiras et magni-
tudinem libri declares, ut, si possibile fuerit, faciam exemplari. 20
iterum vale mei memor. Florentie, sexto idus maii.

1. N gravi ed omette et L3 sartina 2. N omette autem 5. diu] L3 N duo


15. L3 M illi 19. L3 Phedro M Phedrus 20. L3 M fuerit poss.

(1) VERG. Aen. VI, 736-38 . (3) A qual biblioteca qui si faccia
(2) Si tratta probabilmente dell'uf- allusione non è agevol chiarire, igno-
ficio di notaio delle riformagioni che rando noi dove il Giusti allora si tro-
era un de' maggiori per la sua impor- vasse. Ma poichè anche più tardi,
tanza ne' comuni toscani : cf. Statuta quando aveva accettato la carica of-
pop. et comm. Florentiae, Friburgi, s. a. , fertagli dai Senesi, egli chiedeva tal-
to. II, lib . V, rubr. ccxxvIII; GORO volta un breve congedo per « ire ad
DATI, Istoria di Firenze, MDCCXXXV, <<<proprios lares » (R. Arch. di Stato
p. 136 sg. E F. SACCHETTI (Rime, in Siena, Delib. di conc. rog. Franc.
ed. Mignanti, 1857, p. 47) per cucu- di Giov. d'Andrea, n. 196, settembre-
liare un tale, che parea avesse tutto ottobre 1398 , c. 4 B); così possiam
il daffar del mondo, esclama : congetturare che quando ebbe la pre-
Vadansi a letto omai tutte faccende sente epistola fosse in Volterra. In
Del gran notaio delle riformagioni! quanto al Fedone non v'è, mi sembra,
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 445

XVIII.

AL MEDESIMO ( 1).

[L3, с. 2 B ; №¹, C. 30 A; MEHus, par. I, ep. III, pp. 7-12, da L3 .]

Andree de Vulterris.

Firenze,
5 AVISUS sum, vir egregie, frater et amice karissime, gavisus 24 giugno 1393 .
GAVsum, inquam, quod cum te Deus in familia tua, sicut alias Si rallegra che
Andrea abbia co-
la verità
michi scripsisti, visitaverit, ut gratissima michi scriptione respon- nosciuto
de' suoi conforti e

des, te monitorum meorum agnoscere veritatem, teque iam eo dicasi ai divinirassegnato


voleri .

esse perductum ut, sicut tu ipse testaris, sic velis quod factum
10 est, quod non factum esse non velis. o verbum sapientissimo
christianissimoque homine dignum, o solidum consolationis ra-
tionisque validum fundamentum ! gratulor tecum, dulcissime
frater, et letor, quod in tam salubris sententie portum de hoc
tuo carnali naufragio sis perductus, sive id me monstrante, ut
15 blandiendo confirmas, sive, quod verissimum est, Dei voluntate,
4. Così L3 N
' M. 13. L3 lector

ragione di sospettare che si tratti d'una crediamo di no ; altrimenti non si ca-


versione diversa da quella che del pirebbe l'insistenza con cui, taluni
dialogo platonico aveva fatta Everico anni dopo, pregava Giovanni da Ra-
Aristippo diacono catanese e di cui venna a fargli parte del Fedone ap-
parecchi esemplari si rinvengono an- punto e del Timeo. Notisi ancora che
cora nelle librerie d' Italia e d'oltralpe ; il primo dialogo che il Bruni abbia
cf. GENTILE, I codd. Palatini della tradotto fra i platonici per consiglio
R. bibl. Naz. centr. di Firenze, II, 207. del S. fu quasi certamente il Fedone ;
Da quanto soggiunge poi nella se- cf. L. BRUNI Ar. Ep. lib. I, ep . vIII ;
guente epistola il nostro, parrebbe I, 15 sg.
doversi dedurre che il codice indica- (1) All'epistola precedente il Giusti
togli come esistente in Volterra (?) aveva risposto il 18 giugno (cf. epi-
racchiudeva, oltre al Fedone, vari altri stola XVIIII, p. 452) con una lettera in
opuscoli platonici tradotti in latino ; cui, ringraziando il S. de' suoi conforti ,
per ora a noi non consta però che si dichiarava mercè sua rassegnato ai
nel secolo XIV corressero di Platone divini voleri. Da si lodevoli disposi-
fatti latini se non il Fedone ed il Timeo ; zioni trasse argomento di letizia il S.;
cf. DE NOLHAC, Pétr. et l'humanisme, ma i rallegramenti ch'ei credette do-
p. 328 sgg. Non sappiamo infine se ver dirigere all'amico non tardarono,
il S. riuscisse nel suo intento ; ma come si vedrà, a parergli intempestivi.
446 EPISTOLARIO

hoc est beneplacito, factum sit. scio quidem me potuisse auribus


tuis obstrepere, multaque, sicut digito Dei ducente factum est, me
tum moralia tum religiosa potuisse colligere, ut in te consolationis
Questo non è spiritum concitarem. sed aliquem dare piis verisque monitioni-
merito de' suoi ec-
citamenti , bensi bus effectum altioris potentie est et invisibilis Dei invisibile opus ; 5
benignitàdel cielo.
neque enim qui plantat et rigat est aliquid, sed qui incrementum
Si stupiscequin- dat Deus (1). miror autem hac optima stante sententia sepius re-
di chea tale buona

disposizionedella
ribellarsi la carne .
petenda, quod sic videlicet id quod luges velis factum, quod non
factum esse non velis, quomodo possit caro contra spiritum con-
cupiscere. scimus Iacob flevisse multo tempore super morte filii ro
sui Ioseph, quem putavit a fera bestia devoratum (2); et adeo hoc
Al lutto
defunti per i diutius flendi mortuos officium seu molliciem inolevisse, quod le-
le antiche
leggi fissarono li-
miti ; gibus temperatum sit, non permittentibus solum, sed iubentibus
ad saturandos affectus uxoribus lugere viros premortuos decem
mensibus, quibus anni Romulei terminata mensura est. etenim 15
Per totidem menses a funere coniugis uxor
Sustinet in vidua tristia signa domo,

ut Sulmonensis ait (3); quod decem mensium spacium optimi


principes Gratianus et Valentinianus, scribentes ad Eutropium
papam, observationem duorum mensium adiciendo, ad anni no- 20
stri spacium extenderunt (4). dic michi, care atque dulcis Andrea,
perchè vuoltantoeglia nonne pudet inanem non rumpere luctum et ultra quam iubea-
far durare
lungo il suo ?
tur fragilitas muliebris effluere lacrimis et hanc animi tui egri-
tudinem enutrire ? non imputes hoc carni contra spiritum con-
cupiscenti : mens tua est et animus tuus, quem, sensibus deditus, 25
3. potuisse] N¹ posse 6. N¹ per qui dà cui dopo sed 12. N mortis - sive
18. L3 quo 20. L3 duo 22. N¹ videatur 23. N¹ lacrimas

(1) S. PAUL. I Cor. III, 7. ragione che il S. dà di questa restri-


(2) Cf. Genes . XXXVII, 34 . zione del lutto è desunta poi da SE-
(3) OVID. Fast. I, 35-36. Sul lutto NECA, Consol. ad Helv . XVI ; Ep. ad
coniugale, ristretto all'anno Romuleo, Luc. ХСІІІ.
ossia lunare, di dieci mesi, con pre- (4) Cod. lib . V, tit. IX, De secun-
scrizione legislativa che si fa risalire dis nuptiis , const. 2, « Imppp.
a Numa, v. A. DEL VECCHIO, Le se- << Gratianus, Valentinianus et Theo-
conde nozze del coniuge superstite, Fi- « dos. AAA . Eutropio papae » ; cf.
renze, 1885 , par. I, p. 12 sgg. La DEL VECCHIO, op. cit. par. I, p. 45.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 447

Evvi, èbenvero,
nimium emollisti. est, sicut cernimus clareque sentimus utque nell'animo nostro
alcunchè di molle
testatur Cicero (¹), in animis omnium natura fere molle quiddam, e di fiacco,

demissum, humile, enervatum quodam modo et languidum, se-


nile: est, inquam, hoc molle in animis nostris, quod, proh dolor !
5 cum natura servire debeat, adeo depravate consuetudinis vi rationi gione;
cheresiste alla ra-
dominatur, quod nichil in nobis constantie nichilque fortitudinis
derelinquit. verumtamen molle quiddam est hoc, demissum, ma lezzaquesta
può debo-
esser
dalla virtù supe-
humile, languidum, enervatum, senile, ut facile possis illud, imo rata;
turpissimum sit si non possis, ardentis virtutis ignibus superare .
10 crede michi, poteris, si voles. et quam verecundum est quamque
damnabile, cum datus sit tibi rationis usus, sic tuam non in-
tendere voluntatem, quod vivacissime rationis, que cuivis intel-
lectui obvia sit, vigore sensus superes vincasque languidos carnis
motus ? scio legem esse in nostris membris contrariam legi men- e se il corpo si
ribella alla legge
15 tis; ita tamen legi mentis coesse, imo contra esse, quod apta dell'intelletto,
nata sit meliori legi, si ipsam retuderis, obedire. famula est equi- dev'essere
sta domato.
da que-
dem illa, non domina, que etsi plurimum in carnalibus affectibus
valeat, minus tamen possit in mentis tentationibus. etenim si quod
sensibili potes evidentia didicisse, semper ante mentis oculos
20 habeas, stultissimum esse atque ridiculum mortales flere de morte Talchè, quand'ei
pensi esser stolta
mortalium idque totum nocere vivis et mortuis non prodesse, talepianga
cosa che unlamor-
mor-
quid valebit impetus ille carnis, qui te reducat in memoriam filio- memoria
te di mortali, la
de' figli
rum ? quod si verum est quod scribis, te iam illos sic mortuos perdutinonglire-
velle, quod factum est, quod non factum esse non velis, quid
25 contra huius sententie robur potest caro concupiscere vel mo-
vere ? si subit memoria filiorum, subeat et illa, quam fide te- allaRifletta del resto
felicità di cui
nemus, de ipsorum beatitudine certitudo ; subeat quot et quanta fruiscono,
poterant ipsis possintque tibi ipsi contingere, quibus nichil magis stesso
ai vantaggi ch'egli
ritrae dal-
optasses quam filiis caruisse. o te felicem, si tua bona cogno- giunto
l'aver dessi rag
la patria
celeste.
30 scis, Andrea ! non eris amodo de congregando sollicitus, que
cum occupatio menti inheserit, oculos claudimus nichilque, dum-
9. L3 M sit turpiss. 12. L3 cuius M cuiusque 14. L3 M membr. nostr. 17.M
a que sostitui quod 18. L3 M tent. ment. 26. M memoriam 28. M possuntque
31. L3 M claud. oc.

(1) CIC. Tusc. II, XXI, 47.


448 EPISTOLARIO

Spoglioda ogni modo repleverimus loculos, devitamus. non anxius de filiorum


preoccupazione in-
torno al loro de-
stino, periculis, morbis moribusque pendebis: omnia tibi posita sunt in
tuto. sani sunt veraque felicitate beati et nedum morbis inacces-
sibiles, sed immortales. quid sibi vult carnis illa cupiditas ? an
ut non eo pervenerint quo erant doctrina, sollicitudine, exemplo, 5
monitis et omnibus adminiculis detrudendi ? an, ut redeant, forte
nunquam illuc unde recesserint reversuri ? quale autem deside-
vorrebbe forse sul
vederli erranti ri- rium est hoc, estuante mari quos portum videris apprehendisse,
pelago della vita ? cum incertus sis an iterum portum ingredi valeant, in tempesta-
tem velle propellere vel mansisse ! finge tibi filios esse domi 10
pacificos et illa, que inter hec temporalia haberi potest, securi-
tate tutos, teque in acie positum vel inter latronum insidias. an
optabis illos adesse tecum forsitan perituros, potius quam domi
sine cunctatione securos ? et quis ita se diligit, ita suarum ne-
cessitudinum male dilector est, qui, si detur iste casus, hoc eligat, 15
hoc velit ? si nescis, Andrea, tu foris es et in acie continue
positus cum hoste congrederis. instat tentator in insidiis latens,
Mostrarsi non- ut te capiat et occidat ; illis certa et altissima securitas est. cur
curante del loro
bene
bramarlia segno da igitur fles abesse quos velle non debes adesse, quos esse securos
esposti
seco
lui ai
gravi pericoli ? più gaudere debeas et letari ? si hec et alia, que sapis, tibi, sicut 20
Se mediterà so-
pra di ciò, muterà
potes et debes, ante mentem proponas, nedum non mesta, sed
ilgrezza
pianto in alle- iocundissima fiet memoria filiorum; nedum non flebis, sed in-
genti leticia serenabere, quod illos Deus sua benignitate susce-
perit, quod te de ipsis non oporteat amodo cogitare. nobis, qui
in hac lacrimarum valle sumus, tanto maioribus subiecti periculis 25
o lagrimera
se sopra quanto tutius stare videmur, nobis, inquam, flendum est atque
stesso, grave
di peccati.
dolendum, qui in hac corrupta vita remansimus, solum ut pec-
Si calmi dunque, catorum sarcinam augeamus. ergo terge lacrimas pudeatque te
nè abbandoni la vi-
ta attiva.
virum eruditum et christianum huic merori tuo non apponere
modum sicque reliquum vite tue damnare, quod vivere puteris 30
invitus, quod Deo videaris mundi quadam desperatione et nau-
sea, non electione, quam meritum exigit, inhesisse. et ut ab
his ad unum, in quo nescio quid titubare videris, accedam, noli
6. N¹ detrahendi 7. N¹ recesserunt 9-10. L3 tempestate 13. N¹ omette potius
17. N insidias 21. mentem] N¹ mortem 28. L3 sartin. L3 M omettono te 30. N
dà dopo quod un ut 31. M aggiunge innanzi a Deo un vel
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 449

querere honores, sed nec velis etiam obvios recusare ; noli de nonSta cerchi
bene ch'ei
gli
lucrando sollicitus esse, sed si honestum lucrum obvenerit, non ferti,
onori; non
ma, se
li of-
ri-
declines. non contingit omnibus penitentia peccata tollere, sed fiuti,
eleemosynis datur multis illa delere. queris mutare vitam et so-
5 litudinem desideras, ut merori possis indulgere tuo. noli te se- nè si seppellisca
vivo in oziosa so-
litudine.
pelire cum vivis; vive, dum fata sinunt (1). nec ob merorem et
tristiciam filiorum renuncies illi, qui defertur, honori (2). si ne-
scis, virtutis premium honor est, qui sicut intendendus non est,
ita, cum accesserit, non recusandus; aut simul virtus penitus est
10 non petenda. per se vero petenda virtus, honor autem insimul
cum virtute. vale.
Ebbe il suo libro
Habui librum, de quo gratias ago, sed doleo quod tibi fue-
rit ad turbationem (3). volo quod totum illum Platonis librum etrascrivere
lo prega ailfargli
co-

in cartis hedinis exemplari facias diligenter; si non habentur istic dice platonico.
15 carte, transmittam et quicquid solveris restituam (4). rescribe ta-
men, si tibi commodum est, qui libri Platonis sint. iterum vale.
Florentie, octavo kalendas iulii.

XVIIII .

AL MEDESIMO ( 5).

20
[L3, с. 4 B; №¹, C. 31A ; MEHUS, par. I, ep. Iv, pp. 12-20, da L3 .]

Eidem.

ESCIO, vir insignis, frater et amice karissime, quomodo in hac Firenze,

NESC
filiorum nepotumque tuorum iactura, quos Deus ex huius
22 luglio 1393 .
Si stupisce che
dopo tante assi-
corruptibilis vite labe subtractos evocavit ad superos, dum fateris curazioni
1. N omette nec 3-4. Le parole non contingit - delere , omesse in L3 nel testo,
furono aggiunte in margine, dando però penitentiam 4. N¹ dicitur 7. N¹ quo
9. LM est penit. 15. N¹ rescribo 16. L3 M omettono tibi e iterum vale 21. Così
L3 N M. 22. L3 M dopo quomodo dànno cum 23. L3 omette iactura 24. fateris]
N¹ feceris

(1) Espression virgiliana, Aen. I, 18 ; (3) Cf. ep. xvII, p. 444.


IV, 851 ; VI, 870. (4) Cf. ep. xvII, p. 444, nota 3 .
(2) La carica offertagli dai Senesi, (5) La rassegnazione nel povero
di cui già si è parlato nella nota 2 ser Andrea non era che apparente ;
all'ep. xvII, p. 444. sicchè bentosto, com'egli scrisse il
Coluccio Salutati, II . 29
450 EPISTOLARIO

Andrea,
do smenten-si illa que scripsi, dum illa profers, que si vera sint, ad egritudi-
se stesso,
riabbandoni al do-
lore. nem mentisque dolorem redire non debeas ; quomodo tamen ex
meis et tot rationum, quibus assentias, manibus elabaris. spe-
rabam te vera scripsisse; sed, ut video, michi, imo tibi, verba de-
disti. constantissime quidem affirmaveras te sic velle quod tecum 5
factum est, quod non factum esse non velles. nunc autem, quasi
verbo tuo captus, exitum querens et interpretari cupiens que
Rileva la con
traddizione, che dixisti, inquis: sat michi est quod ratio subsistat, ita quod a sen.

passa fra quanto tentia mea non discrepem quam scripsi. et si non est, cogor eam
ora scrive

iure esse posse ; et si sic esse non potest, fingo posse esse quod to
non velim non esse factum quod actum est. hec verba tua sunt :
vide quantum a temetipso discesseris. antecedente quidem epi-
e
quanto
aveva prima stola tua scripseras: ergo tecum hec tene, magister mi, quod tot
scritto;
tantarumque sententiarum tuarum editionibus ab errore dimovear,
quod, Deo volente teque monstrante, sic volo quod actum est 15
quod non factum esse non velim. an forte tunc sic volebas, cum
scripsisti ; nunc autem sic te comminisceris voluisse, quod fateri
cogaris hoc esse debere ; quod si sic esse non possit, fingas ta-
men esse posse ? si sic illa tua epistola notavisses, non de te et
de hac tua sententia tanto affectu tantaque cum leticia trium- 20
ritorna quindi ad phassem. sed postquam sic iure debere esse consentis et vides,
esortarlo, perchè
facciaviolenzaalla
propria debolezza, non fingas, sed coneris omnino quod sit. etenim si hoc tibi
persuaseris, sique cum Aurelio nostro ad Romanianum scri-
bente senseris, cum inquit: nam si divina providentia protenditur
usque ad nos, quod minime dubitandum est, michi crede sic te- 25
cum agi oportet, ut agitur (1) ; si, inquam, cum illo senseris, non
e

riconosca
Dio ha operatoche finges, sed prorsus noles non esse factum quod tecum actum est,
con lui come do-
veva operare . cum tecum aliter agi non oportuerit. siquidem habet hoc proprium
conscientia bona, ut quod Deo placuisse cognoverit, omnino non
1. M sunt 3. N¹ prima di rationum scrive litteris 5. M affirmaras 16. L3 NI

Momettono non dinanzi a factum 19. M omette posse 20. M omette cum
20-21 . N triumphasset 23. M sicque 27. N¹ voles 28. M potuerit

6 luglio al S., i consigli della ragione verso la mano divina che l'aveva così
furono di bel nuovo inefficaci contro duramente colpito.
l' impeto del dolore. Il nostro ri- (1) S. AUG. Contra Academ. lib. I,
torna quindi a predicargli la docilità cap. I in Opera, I, 906.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 451

velle non possit. placent autem sibi cuncta que fiunt; eorum A Dio non può
piacere che il be-
etenim auctor est et effector; peccatorum quidem alia ratio est. ne;
nam cum entitas nulla sit, sed pura boni privatio, non habet
causam efficientem, sed deficientem : nemo enim eo quod facit
5 peccat, sed in eo quod facit omittendo quod debuit facere, peccat,
eterne legis debitum derelinquens ; unde et delicta quasi de-
se chiamò a sè i
relicta vocata sunt (1). placuit igitur Deo filios et nepotes tuos di lui figliuoli , lo
ad se vocare. memento quod Deus optimus est longeque plus fece certo per suo
bene.

nos diligit, quam nosmetipsos nos ipsi diligamus. male, crede


10 michi, mortalibus esset, si nos magis non diligeret Deus, quam
nosmet diligamus. et quot sunt, qui pro eterne sue salutis premio
vitam hanc transitoriam ponerent, quam Christus pro nobis in
ara crucis exposuit, sanguinis sui aspersione delens id quod in
eius commiseramus iniuriam ? plus ergo Deus quam nos ipsi fatti Dio ci ama in-
più e meglio
che noi amiamo
15 nos diligit. et tamen, cum optimus sit et sapientissimus et tante noi stessi ;
nos dilectionis efficacia prosequatur, nos stulti et salutis proprie
desertores contra id quod efficit murmuramus ! sapientissimus
enim et optimus Deus longe melius et sapientius de nobis con-
sulit quam nos ipsi. stultum equidem, crede michi, et sacrile- non deesi quindi
resistere alla sua
20 gum est Dei resistere voluntati. resistunt autem quicunque se volontà ;
sic dispositioni sue non conformant, quod id velint omnino
quod Deum velle cognoverint. et quantum et quale ridiculum
foret, si in domo, quam sapiens paterfamilias regit, puer stultulus
et ignarus illa que rector ordinat revocet et immutet? quid est ed il piangere, co-
me fa Andrea, i
25 autem iste fletus tuus, nisi quam aliter de Deo sentire quam opor- propri figli è ri
appunto a
teat; quam ambulantem post stulticiam tuam, non solum ab illa tale volontà.
infinita sapientia discedere, sed illi vanis conatibus contraire ?
concupiscit caro contra spiritum (2); imo, quod flebilius est, vincit
caro spiritum; spiritum, inquam, hominis, non Dei. quod si in
30 divini te spiritus robur erexeris que Dei sunt cogitando, queque

3. pura] L3 N¹ plura L3 M habent 9. N omette nos dinanzi a diligit 23. M


stultus 25. L3 M omettono nisi 26. M suam 26-27. L3 M inf. illa 27. sed]
Net e scrive illis 29. N¹ omette hominis

(1) Cf. su quest'etimologia l'ep. XVII natura del peccato s. Aug. Enchir.
del lib. VII, p. 32 di questo volume; cap. XI sgg. in Opera, VI, 236 sg.
e v. per le precedenti riflessioni sulla (2) S. PAUL. Ad Galat. V, 17 .
452 EPISTOLARIO

Deum velle videris non nolendo, crede michi, frustra caro contra
Se egli elevasse spiritum concupiscet. sed te carnalia cogitante, quomodo potes
la mente sopra le
cose terrene,
non gli ciò emollitus atque corruptus carnis violentiam devitare ? tute ipsum
avverreb-
be.
capis retinesque captivum et malo delectatus tuo, carnem se-
queris, mentem necas, Deum deseris Deumque negas: etenim 5
quasi tibi mala fecerit, veluti male consulenti non acquiescis.
quid equidem ? super his que fecit tibi Deus lacrimis effluere
vel quotidiana recordatione dolores renovare iam sopitos, aliud non
est quam illa nolle que Deus vult, quam sue contradicere volun-
tati, quam iudicare quod infinita illa bonitas aliquid tibi vel filiis to
tuis mali fecerit et a sua discesserit bonitate, imo a semetipso,
maChe
cheseDio
eglil'ab-
sti- cum sibi non sit aliud bonum esse quam esse. quod si hanc
bia voluto punire
per i peccati com- filiorum atque nepotum tuorum migrationem tibi aut illis vel
messi,
prorsus tibi et illis illatam putas ad penam, cum hoc nonnisi
vel ad probationem, ut videant homines qualis sis, vel ad puni- 15
tionem ob demerita peccatorum evenire potuerit, cur super ipsa
tantum lacrimas atque doles ? si probatio est, lauda Dominum ;
dic cum patientissimo Iob : Dominus dedit, Dominus abstulit, sit
pianga
e lasci il
lasuofallo
via del- nomen Domini benedictum (1). si penam iudicas, plora super
l'errore;
peccatis tuis et discede a via tua prava, ne forte deteriora pro- 20
veniant tibi, neve, sicut in fabulis de Niobe legimus, convertaris
si vergogni della in saxum, hoc est in obstinationis duriciem, qua perpetuo fletui
mutabilità di cui
dà segno. condemneris. et ut ad volubilitatem redeam tuam, pudeat adeo
parvo tempore tam salubrem labefactasse sententiam. quod enim
decimo octavo die iunii virtuosissime dixeras : sic te velle quod 25
actum est, quod non factum esse non velles ; post decimam octa-
vam diem, ni fallor, scribens, depravas et negas: quod nedum
tibi viro scientifico turpe est, sed esset etiam vilissime mulieri.
ego autem cum videam te magna iactantem nedum implere factis,
sed tollere que iactasti et his contradicere que dixisti, tecum non 30
pugno nec miror quod in te caro contra spiritum concupiscat,

7. N¹ lacrimas 8. iam] M tam L3 M omettono non 11. N¹ discesseris 16. N


merita 17. N¹ tam 20-21 . N tibi prov. 29. N¹ te vid. e per ned. impl. dà
non impellere

(1) Іов, І, 21 .
DI COLUCCIO SALUTATI . 453

sed affirmo quod vincat. verum si illa sententia, quam tam


constanter affirmaveras, staret, crede michi, sic retunderet carnis
concupiscentiam, quod illam quodammodo non sentires.
Ad id autem quod persuadebam, honorem non recusandum stificarePassapoi agiu-
la sua as-
5 si obveniat, que contradixeris vide quam leviter absolvam. volo serzione
si debbonochesprez-
non
zare gli onori.
tamen aliqua prius explicare, ne diversis itineribus incedamus.
scio diversos diversimodis etiam ad Deum ambulasse: hi se- ADio si giunge
per vie diverse ;
cretam et solitariam vitam eligunt, quales eremitas anachoretasque taluno presceglie
la vita contempla-
legimus, quales et cenobitas; nec ignoro multos negociosam et tiva, altri l'attiva.
10 associabilem secutos vitam etiam ad Dei gloriam pervenisse. nec
multe divitie Abraham corruperunt aut filium suum Isaac, Iacob-
que nepotem ; nec dignitas Moysem et Aaron vel, qui sibi suc-
cessit in principatu, Iosue et alios multos, quos vetus et novum
Instrumentum sanctos putat. nam quanvis solitaria putetur tutior, benchè
Nè la prima è ,
taluno cosi
15 non est tamen; et honestis et honeste vacare negociis, nisi sanctum tra
creda, più
sicura.
dell'al-
forte et sanctius quam solitarium ociari. sancta quippe rusticitas
solum sibi prodest, ut ille ait (1)., negociosa vero sanctitas multos
edificat, quia multis patet; pluresque secum ducit in celorum adi-
tum, quia pluribus prebet exemplum. tantique meriti est sancte
20 inter mundana versari, quod sinus Abrahe locus esse dicatur et re-
ceptaculum electorum, in quo scilicet viderit dives Lazarum quie-
scentem (2), quod de nullo commemini lectum esse, quantacunque
sanctitate refulserit, ocioso. deinde non tedio, non adversitatum
turba fugiendus est mundus, sed caritate deserendus. tu, quia
25 manus Domini tetigit te, mundo iratus quietioremque cogitans gire Andrea vuol fug-
il mondo, per-
vitam, mutationem videris appetere : hoc autem est eici, non ma che irato e stanco;
questo non è
exire. volo autem quod Dei dilectio, non filiorum defunctorum un buon motivo.
meror, novum vivendi tibi suggerat institutum; non quod dolori
tuo latebras queras et merens lacrimis contabescas. video, crede
30 michi, quid te moveat, quid mediteris quidve concupiscas. noli
8. L3 N M viam 11. L3 corrumper . 11-12 . N¹ aut Iacob 14. N tut. put.
17. sibi ] L3 M si 18. M quod L3 M omettono que dopo plures 22. lectum] M
scriptum 24. M quod 29. et] N¹ ut

(1) S. HIERON. Ep. ad Paulin. LIII in Opera, I, 542.


(2) S. Luc. XVI, 23 .
454 EPISTOLARIO

michi amplius magna iactare: laborum molestiam vis effugere,


vis et mundi pericula devitare. et quasi falsus in cultura con-
nubii, cum filios omnes amiseris, agriculturam cogitas, ut annuis
fructibus recreeris. he cogitationes tue sunt. dicis autem: qui-
nam est modus sive ludus in undis ? in fluctibus quis potest 5
Anche abbando- esse securus ? quasi vitam si mutaveris, ista devites. falleris, o
nando le sue so-

lite occupazioni,
non eviterà i pe- Andrea: inest cuilibet statui vite nostre quod expertus exhorreat,

ricoli del mondo; inexpertus ignoret: quisque suos, crede michi, patimur manes (1).
sed subdis de non recusandis honoribus consilium damnans
meum: o mi Coluci, miror, quod tu, vates cum sis, facis te to
d'uomo volgare il ipsum vulgarem hominem, cum dicis me delatis non debere re-
nè stimi opinione
giudicar degni gli
esser accolti di nunciare honoribus. in quibus verbis tuis, cum me vatem ap-
onori pubblici .
pelles, errori tuo compatior, ignosco tamen amori, unde, si me
non ludis, ille provenit. sed ex hoc non asseras me vulgarem .
È anzi dovere
dei buoni occu- platonicum, imo ipsius philosophie oraculum est, sapientibus ne- 15
parsi dello Stato
per impedir ai cat- cessariam causam esse capessende reipublice, ne improbis flagi-
tividi fare il male.
tiosisque civibus urbium relicta gubernacula pestem bonis ac
perniciem ferant (2). credo firmiter te in officiis que gessisti mul-
torum bonorum extitisse non hortatorem solum, sed auctorem
et prudentia tua multis scandalis obviasse. hoc ego de me con- 20
Egli stesso più iecto, cui Dei dono contigit in tanta versari republica. potui
e più volte ne ha
fatto la prova.
siquidem sepius obsistere malis conatibus et optimorum civium
honestissima desideria favorabiliter adiuvare. quod si fecerim,
Deus novit. hoc unum tamen audacter dixerim, me quo bona
fierent et perniciosa cessarent saltem affectibus non defuisse. quod 25
Che se Andrea si ex officio forsitan intumescas, non officii, sed tua culpa fuerit;
trae vanità dall'uf-
ficio, la colpa è presertim cum officia non geras presidatus, sed servitutis, in qui-
tutta sua.

busque te oporteat humilitatem addiscere et obedientiam profiteri.


que, licet homines respiciant et non Deum, habent tamen cum
veris illis virtutibus non mediocre commertium nec immeritorii 30
sunt actus , si dirigas ipsos quantum potes in Deum. laudat et

3. ut] L3 aut 9-10. N¹ meum damn. 11. N hom. vulg. 13. Di ignosco
L3 non dà che le prime quattro lettere. 16. N esse caus. ed omette ne 22. L3 Mqui.
dem 23. L3 honestima 27-28. L3 M omettono que dopo quibus 31. N ips. dirig .

(1) VERG. Aen . VI, 743 . (2) Cf. PLATON. Politeia, 1, 347.
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 455

extollit agriculturam Cicero (1) , nec inepte : innocentissimum enim saCerto onesta co-
è l'agricoltura;
ministerium est; ad privatos tamen privatim spectat. diviniora essaperò
va che al non gio-
privato.
Non accetti dun-
autem sunt que pro multis fiunt. nec velim quod honorem ac- que gli uffici per
ceptes, nolo etiam quod recuses ad gloriam, sed ut honeste vivas, vanita,
5 lucreris innocue, multis prosis, nec solum tibi vivas, sed patrie, altrui,
bensi per giovare
consanguineis et amicis (2). nec metuas, si fueris qualis debeas
erogator, quod illa fex terre te decipiat et corrumpat ; nec
putes sine penitentia per eleemosynas tolli posse peccata. nam per far elemosina,
quod pridie tibi scripsi: non contingit omnibus penitentia peccata
10 tollere, sed eleemosynis datur multis illa delere (3); non sic sim-
pliciter intelligendum est; neque enim sufficienter expressi quod
volui, imo quod debui ; sed pro ea solum parte penitentie debet
intelligi, que est operis satisfactio, quam multi facere non possunt,
aliqui vero redimunt eleemosynis, si tamen concurrant cordis ale proprio cosi cooperare
miglio-
ramento .
15 compunctio et oris confessio, que sunt huius morbi necessaria
medicina (4) .
Cessi infine dal
Consoleris igitur et hos conquestus tuos molliciemque di- piangere;
mitte. nec fingas ad subversionem contra spiritum posse carnem
concupiscere vel moveri, si semper contra eam, sicut debes, ar-
20 matus steteris ratione. nec horreas, si te exhorter ad honestum enon disdegni oc-
cuparsi in virtuosi
officium et exercitium virtuosum; nam, ut inquit Apostolus, qui esercizi.
de conscientia tanti hospitis loquebatur : qui episcopatum desi-
derat, bonum opus desiderat (s). non corrumpunt enim hominem
dignitates, sed perficiunt. nec cavilleris de pecuniis, que cum
25 multis sanctissime fuerunt. vale.
Venerabilem virum magistrum Petrum de Senis, nunc pro- stroVisitò già mae-
Pietro da Sie-
vincialem Tuscie, visitavi (6), non tuo nomine; nondum enim na;
1. nec] N¹ non 8-9. L3 M omettono per el. - penitentia 18. N¹ vincas 26-27 . NI
Tuscie prov.

(1) Cf. CIC. De senect. XV-XVII. come già si disse (ep. xvII, p. 441 di
(2) Cf. CIC. De off. I, VII, 22 . questo volume) col Tommasucci, ecco
(3) Cf. ep. xvIII, p. 449 di questo quanto scrive ISIDORO UGURGIERI-
volume. AZZOLINI, Le pompe sanesi, Pistoia,
(4) Cf. S. AUG. Enchir. cap. LXX 1649, par. I, tit. XV, xxix, p. 401 :
in Opera, VI, 265 sg. << Frà Pietro Tomasucci da Siena, re-
(5) S. PAUL. I Ad Tim. III, 1 . << ligioso dell'ordine de' Servi di Maria
(6)Dicostui,che noi identifichiamo, <<sempre vergine, si segnalo altamente
456 EPISTOLARIO

litteras acceperam tuas. profecto vir bonus est et ultra scientie


claritatem omni honoris cultu dignissimus. fuit de te nobis multus
sermo : avide quidem tui dilectores de te vicissim audiebamus
ritornerà a veder-
lo, com'egli desi- et loquebamur. moxque cum ab eo discessi, in ecclesie sue
dera.
platea (1) littera tua michi data est. iterum, sicut iubes, visitabo. 5
et tu iterum vale. Florentie, undecimo kalendas sextilis.

XX.

A PELLEGRINO ZAMBECCARI ( 2).

[N ', C. 130 A; A, C. I A.]


Firenze,
16 agosto 1393 . Eidem. 10
Se lo Zambec-
cari si fosse tro-
vato in Firenze
ELLEM, dulcissime Peregrine, quod in nostra formosissima
quel di, in cui in-
vece dovette par-
tire, avrebbe gu-
V celestique platea (3) mecum die martis, que te hinc abstulit,
stato unsingolare
diletto, affuisses. tunc, crede michi, te non in terris esse, sed in celis

6. N omette et tu iter , vale 10. Così N ; in A l'epistola è anepigrafa e solo in


margine si legge : Collutius 13. N non esse

<< nella santa predicazione. Nell'al- (2) Fra le scritture del S., che si
<<bero del convento de' Servi di Siena contenevano in quel quaderno la di
« è riposto con titolo di predicatore, cui perdita gli cagionò, come già si
« ma non v'è notato in che città pre- disse e meglio vedremo fra breve,
<<<dicasse. Ben è vero ch'egli fu ri- tanto e così vivo rammarico, era com-
<<<
munerato delle sue honorate fatiche presa pur quest'epistola ; il che vuol
<<con il provincialato di Toscana dire che la sua composizione deve
« l'anno 1393 ». Anche il p. ARCAN- ascriversi press'a poco a quel tempo
GELO GIANI, Annalium sacri ord. fratr. in cui si iniziò la corrispondenza
Servor. B. Mariae Virginis ... centuriae del Ravennate col nostro. Ma non
quatuor, Lucae, MDCCXIX, I, 327, с. 1 , è difficile precisarne anche meglio
fa molti elogi di frate Pietro, il quale, la data. Risulta dalle prime parole
in omaggio alle disposizioni prese del di essa che, quando lo Zambeccari
1307 dai Serviti, era stato mandato da la ricevette, aveva appena lasciato
giovane a studiar teologia a Parigi e Firenze. Ora gli storici di Bologna
ne aveva riportato il berretto dottorale. ci attestano che del 1393 ser Pelle-
(1) La piazza, sulla quale s'ergeva grino ebbe comando di portarsi in
il convento de' Serviti, era in Firenze corte di Roma per presentare al pon-
quella che si chiama della SS. An- tefice Bonifazio IX da parte della sua
nunziata ; la via che vi conduce porta
oggi ancora il nome di « via de' Servi ». (3) V. nota ra p. 457.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 457

proculdubio iudicasses. non enim terrestre fuit, sed celicum po- ch'egli
Quello infatti ,
udi, fu ce-
tius quod audivi. et sicut de illius pacis gloria dixit Apostolus lestecosa,
quod exuperet omnem sensum (2) ; sic licet et de hoc, quod, si
potero, referam, predicare. singularis est illa; non solum autem
5 hoc singulare, sed unicum: transcendit illa sensus, hoc sensus
transvolat et omnem superat rationem: est illa solum in celis,
hoc solum reperitur in terris : illa beatas recreat inter sidera crea-
turas, hoc extra se rapit in hoc exilio viatores. in illa solius
Creatoris gloria veneratur, in hoc, cum invisibiliter fuerit Dei
10 digitus in inveniendo et in agendo sine dubitatione cernatur, et
hominis inventoris ingenium et exercitii tum dulcedo tum sua-
vitas collaudatur. ad summam, tanta est huius rei novitas et ex- eccellenza,
di tanta novità ed
cellentia, quod, cum illam pacem rationibus aliqualiter attingamus,
suscipiamus et fide; presentem hanc, cum auribus insonat, vix da stimarsi quasi
incredibile.

15 credamus. accedit ad hec, quod, cum hoc humanum inventum


sit, nullus illud potest vel doctrina discere vel imitationis cona-
tibus adequare ; ut hoc totum, sive ars sive natura sive facultas
sive quoddam exercitium sit, cum inventore videamus et artifice
periturum. expectas audire quid velim. nescio tamen quibus come Non sa quindi
degnamente
20 verbis illud possim exprimere, cum adhuc dignum tante rei con- esprimerlo
le, a paro-

5. N¹ hec per il secondohoc 6. A transvolvat; il secondo v espunto. 7. hoc] N hec


8. N hec per il primo hoc 11. A exertitij 18. A exertitium 20. N¹ possumus

città chi dice una, chi due superbe <<catu, libr. quinquaginta bon. » che
chinee, covertate di drappi d'oro la- si legge in data di quel giorno ne' libri
vorati a perle di gran pregio; Cron. delle Riform. ser. II, vol. 58, с. 6 в) ; е
di Bologna in MURATORI, Rer. It. Scr. per recarsi a Perugia, dove allora ri-
XVIII , 556 ; GHISELLI, Memorie an- siedeva ancora il pontefice, sebbene
tiche di Bologna, IV, 438, ms. nella la Cron . di Bologna erroneamente af-
Comunale di Bologna; GHIRARDACCI, fermi ch'era a Roma, allo Zambec-
Hist. di Bologna, II, 465; FANTUZZI, No- cari convenne senza dubbio passare
da Firenze.
tizie degli scritt. bologn. VIII, 231 .
L'ambasceria ebbe luogo nel giu- (1) Quanto inorgoglissero i buoni
gno (ai 24 di luglio lo Zambeccari Fiorentini della lor piazza « posta nel
era già ritornato a Bologna, come « mezzo fra il tempio antico di Marte,
attesta il « mandatum Peregrini de « ora San Giovanni, e il duomo mi-
« Zambecchariis oratoris communis <<<rabile moderno » (A. F. DONI, I
« nostri in Romana curia constituti, Marmi, Firenze, 1863, I, 8) non oc-
<< de quibus teneatur reddere rationem corre ricordare .
<<ad sol. treginta septem bon. pro du- (2) S. PAUL. Ad Philipp. IV, 7.
Coluccio Salutati, II. 29
*
ARIO
458 EPISTOL

purtenteradi farlo. ceptum nequeam reperire. dicam tamen ut potero. quod ut fiat,
rem, ut gesta est, paucissimis explicabo.
Mentr'ei la sera
di martedi passeg-
Dies martis, que cum hinc abiisti perluxit, me multis rebus
giavala piazza,
per dopo cena exercitatum, defatigatum et fessum, domui restituit atque cene.
post quam paucis, ut soleo, cibis exactam,deambulationem recreandi s
gratia per plateam, ut est moris (1), assumpsi cum quibusdam
gli
unasischiera di gio- viris honestissimis sociatus. offendo iuvenum coronam, quam
fe' incontro
vani, donde per-
venne ai suoi orec- cum pertranseo, nescio quod cantilene submurmur venit ad aures;
chi una dilettosa,
benchè tenue me-
lodia.
suave, fateor, sed, cum aliis intenderem, vix perceptum ; mulcebre
tamen nescio quid transeuntis in auribus dereliquit. mox autem 10
platee longitudine peragrata rediens, iterum percipio sonum cum-
que iam propior factus essem, audiendi cupidus lentis atque raris
passibus inherebam. sed idem fere momentum plenum auditum
exhibuit et terminum cantilene. ille tunc iuventutis chorus me cun-
Avendo lor chie-
sto da quale stru-
ctantem excepit. tum ego cum sociis permiscemur illis circuloque 15
mento derivasse
cotal soave con-
iam refecto : quis, inquam, et quod instrumentum inter vos tam
cento,
suaviter personabant? at illorum unus: Pippus de Sacchettis (2),

1. reperire] A exprimere 2. Le parole ut gesta riportate anche in margine in A vi


son seguite da questa nota di altra mano : Alibi rem quemadmodum se habuit paucis involvam
3. A proluxit 4. A exercitum 6. N¹ causa A leggeva quibuscumdam ; ma il cum
fu cancellato e preposto; N¹ lo omette. 7. N iuv. cor. off. 11. A peregrata
11-12. N¹ cum, omesso il que 12. A proprior , ma corretto. 13-14 . N plen. exib.
aud. 17. A N¹ personabat A Sacchetis N Sachectis

(1) Questa dell'andarsene ai freschi pitano del Cassero d'Arezzo ; R. Arch.


la sera in piazza era consuetudine di Stato in Firenze, Reg. extrinsecor.
antica de' Fiorentini; i Marmi or citati 1385-1406, C. 120 Α. Della sua vita
del Doni stanno a provare com'essa pubblica poco ci è noto; del 1404
perdurasse ancora in pieno secolo de- addi I novembre ebbe la podesteria
cimosesto. di Portici, Bocconi, San Benedetto in
(2) Filippo, detto abitualmente Pip- Alpe (Reg. cit. c. 59 A); del 1415 per
po, un de' figliuoli, che Franco di la prima volta fu de' priori, e per la
Benci Sacchetti aveva avuto da Felice seconda del '30 (BOTTARI, op. cit.
Strozzi, sua prima moglie, non doveva p. XLVIII; GIGLI, I sermoni evangelici &c.
esser molto giovane nel 1393, se fin di F. S., Firenze, 1857, p. xx). Ebbe
dal 1381 era stato ferito in mare dai in moglie una Cilia di Francesco
Pisani, mentre accompagnava il padre d' Agostino di Niccolò Cini, che il
ambasciatoredel suocomune (cf. BOT- DELL'ANCISA, Selva sfrond. F, c. 336 B,
TARI, Prefaz. alle Novelle di F. S., Mi- trovò menzionata ancora in un docu-
lano, 1804, I, P. XLI); e se l'11 ottobre mento del 1425. Che Filippo avesse
del 1393 perl'appuntoera estratto in ca- coltivata la poesia volgare risulta, ol-
DI COLUCCIO SALUTATI . 459

inquit, qui novum et inauditum concinendi genus et modum trattarsi


n'ebbe ind'inaudito
risposta
invenit. ast ego mirabundus ad illa respondi, me putare fuisse canto
enuovo metodo di
trovato da

tibie, quam surdam vocant, seu cithare, que rebecha transversa chetti,
Filippo de' Sac-
dicitur, sonum, non oris concentum. nunc enim hoc, nunc illud,
5 nunc utrunque nescio qualiter videbatur. Philippus autem, quo- premuradi
il quale si dièraccon-
tosto
niam hoc est integrum eius nomen, sicut est familia nobilis et targli come ció
fosse avvenuto

humanissime conversationis: si, inquit, non intellexisti, non miror.


ego quidem cum in Montanea Florentina nescio quam arborem
tedium depositurus ascendissem, forte sonitum hactenus non per-
10 ceptum, sibilum conatus, emisi. retracto mecum ex'animo sonum,
quem casus effecerat, lingue plectro, tenoris equalitatem effringo, per
omnem cantus varietatem notulis tum gravibus tum acutis, tum
tardis tum concitatioribus sensim hinc inde discurro. placent mo-
duli, miror sonum, sentio melodiam; denique qui Philippus ascen-
15 deram, novus canendi mecum artifex descendens evasi. nec scio,
nunquam enim percipere potui, qua lingue complicatione, quo
statu quave percussione seu vibrationis ordine succentus iste con-
tingat. flatus est qui , clausis ferme labiis per lingue sinulum sese
explicans, illum animatur in sonum. effectum agnosco ; de causa
20 vero, que illum possit efficere, nil habeo penitus exploratum.
quo fit ut huius rei nequeam precepta tradere, nec ullum possim
hoc, quodcunque sit, artificium edocere. sed iam, inquit, accer-
sito socio, qui sibi cantu solido succinebat, aliquid audiamus. in- edell'abilità
di dargli saggio
sua,
cipit socius et post modicum statu vocis, quem commodiorem
25 putaverunt, electo, sequitur mirabili prorsus Philippus ille canore. meravigliosa
ogni credere,
oltre
Deus bone, quos compresse vocis sonulos, quas notularum fractu-
ras, quantam temporum observantiam, quantam spissitudinem et
4. A contentum 6. N nom. eius integr. 12. Innanzi a gravibus A dà cum
18. A labris e per sese dà se 25. A N¹ canoro

trechè dalle enfatiche affermazioni del venuta; e si, che, se merita fede Co-
Bottari (op. cit. p. XLVIII), che il Gigli luccio, egli avrebbe diritto ad un luogo
ripete, da certo suo sonetto a Cino ragguardevole in mezzo agli « inven-
Rinuccini contenuto in più codici e <<<tori>> fiorentini, assai più di parecchi
più d'una volta stampato (cf. Giorn. esaltati da D. M. MANNI in quel suo
stor . della letter. it. XV, 456, nota 2); curioso libercolo De florentinis inventis
ma delle sue mirabili attitudini musi- commentarius , Ferrariae, MDCCXXXI ,
cali niuna memoria c'era sin qui per- ove non si fa pur motto di lui.
460 EPISTOLARIO

perfectionem quantamque percepi per hec omnia melodiam ! au-


divi cantus, audivi citharas, testudines, organa, tibias et, infinitis
etale da superare variata modis, omnia genera musicorum (1). nulla vox dulcior,
qualsiasi canto,
qualsiasi strumen- fistulatio nulla suavior, nulla fidibus aut cordis eneis, plectro vel
to

arcu sonoritas impressa commodius; nulla notularum acies cucurrit s


inter illa velocius, nulla perfectius. illicsentias semiminimas habere
sine tempore tempus; breves et longas sua perfectione compleri
mirabiles; arses, quas elevationes diffiniunt, stupendas; theses, quas
depositiones , celestes prorsus inter hec protractionum tenores.
denique, mi Peregrine, repete tecum, si reminisci potes, cum, iam 10
ericordante i gor- declinante hieme, solent avicule caveis incluse, si solis radio,
gheggi degli au-
gelletti a prima- auctioribus iam diebus, in ipso meridie foveantur, mitioris tem-
vera.

poris et veris dulcedinem recordari secumque clauso gutture in


ipsius rostri cuspide nescio quid dulciter sibilare, ut apertus cantus
non sit nec sine modulatione suspirium; talem profecto sentires 15
in Philippo succentum. nec vox est illa nec sibilus, non cantus
expedite, sed sonus; inter utrunque discurrens neutrum est, com-
positum ex utroque. nunc surdam tibiam dicas, nunc citharam
arcu tactam, nunc cantum, nunc aliud instrumentum; et cum
hec inter similitudine multa versentur, singularis tamen sonus et 20
Benriesca
come comprende
diffi- cantus est. sentio me nondum expressisse quod volo nec hoc
ciledescrivere cosa posse cuiquam, nisi subiciatur sensibus, demonstrari. invisum,
tanto peregrina a
chi non ne è stato
spettatore; inauditum, singulare prorsus et unicum est et tale, quod si audias,
mecum indubitanter affirmes te, cum nichil unquam mirabilius,
tum nichil gratius nichilque suavius audivisse; nec mundiores 25
perfectioresque posse vel ore vel fistulis vel cordis aut fidibus
notas sive vocum particulas aut fragmenta vel exprimi vel sentiri.
manon tacerà egli
tuttavia che, se invenerit licet Samius originis procreatione Pythagoras,quemMagna
Grecia
gora, vanta Pita- Grecia docentem habuit et incolatu potentis Italie plurimum celebra-
vit, forte fortuito per malleorum sonus et pondera qua proportione 30
4.A aneis 6..4 femiminimas (sic) 7.A linguas 8. A arfis 12. N¹ minoris
14-15 . N apert. non sit cant. 17. sed] A non 19. Dopo il primo nunc in A era
stato riscritto arcu, ma fu espunto. 20. A similitudinem 24. A intrabilius 26. Aper
aut recava prima vel che fu espunto. 28. Le parole quem Magna in N¹ sono aggiunte
in margine. 30. A malorum

(1) Cf. DANIEL, III, 5, 7, 10.


DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 461

naturali sonorum concordia resultaret, quantumque ab invicem dis-


siderent (¹) ; addiderint tetracordo, quo usque in Orphei tempora
musica tota constabat; quod Hermetis Egyptii, testudine relicta per
Nilum, quam, siccis nervulis comperit resonare, creditur inventum
5 extitisse; Corebus Atyides quintam cordam; Hyagnis Phryx sextam; Corebo, Iagni,
Lesbius Terpander septimam, erraticarum stellarum numerum emu- Terpandro,
latus; octavam Pythagore compatriota Lycaon; et auxerint alii cor- Licaone ;
darum numerum (2) ; dicatur veracissimis litteris Iubal pater canen- e lubal lanazione
ebraica;
tium cithara et organo (3); fuerint inter musice principes Pan fistule
10 multiplicis inventor ; reppererit vel receperit tibiam Pallas ; Marsias
Phryx acceperit ac coniunxerit duas; obliquaverit Midas (4); iactet
Orpheum Thracia, Beothia Amphionem; alii Linum et quisque suis ed la Anfione
Tracia laOrfeo,
Beo-
tum inventoribus tum propagatoribus tum magistris sine livoris ac- zia;
cendio glorientur: nobis sufficit Philippus noster, in huius rei all'onordiFirenze,
basta certoFilippo
15 culmine sibimet discipulus et magister tante sublimitatis et ex-
cellentie, quod, sicut doctorem non habuit in hoc quod doceri
non valeat per doctrinam, sic et imitatorem non sit extra patriam,
imo, quod mirabilius est, nec in patria reperturus. nec hoc velim
arroganter dictum; plane quidem quod in aliquo Florentinorum patria de'più squi-
siti ritrovati .

20 omnino non fuerit, frustra, sive bonum sive malum sit, apud alias
scruteris exteras nationes. hec satis. aliquando siquidem spero te
presentem hausturum propriis auribus sonum huius mirabilis fringu-
tire ( s) ; dices profecto dixisse me nichil pro laudis debito aut pro rei
maiestate multa magis dicere potuisse. vale felix ac mei memor.
Saluta Zanichino
25 dulcissimum Zanichinum Malvetium totum meum saluta (6) : et hanc Malvezzi

1. naturali] A nabili (sic) N¹ sociorum 4. A sictis 5. A atides N¹ atrides


A phirges N phages; forse il S. aveva scritto soltanto Phryx o Phrygius, ma io ho
aggiunto il nome proprio. A sextas corretto in sextam 7. A octava 9. N¹ fuerunt
11. ac] A aut 12. A Tractia A N Boetia 21. A exigas natione (sic) 22-23 . N¹ frin-
guture 24. A N¹ omettono multa magis 25. A gianichinum

(1) Cf. BOET. De instit. mus. I, x. (5)Pel valoredi questo verbo cf. For-
(2) Questi nomi provengono tutti CELLINI E DU CANGE, s. v. frigutire.
da BOET. op . cit. I, xx, De addi- (6) Due personaggi di questo nome
tionibus chordarum eorum- vissero nella seconda metà del Tre-
que nominibus ; ma cf. anche C. cento in Bologna; de' quali uno figlio
PLIN. Nat. hist. VII, LVII, 13 . di GiulianoMalvezzi e padre d'un Gio-
(3) Genes. IV, 21 . vanni, di cui il GHIRARDACCI, op. cit. II,
(4) Cf. PLIN. Nat. hist. VII, LVII, 13. 477, parla sotto l'anno 1395 ed è ri-
462 EPISTOLARIO

e Bernardo daMo- epistolam cum Bernardo nostro de Moglio rogo communices.


glio.
Florentie, decimoseptimo kalendas septembris.

ΧΧΙ .

A FRA GIOVANNI DA SAMMINIATO (1).

[L¹, c. 107 A; R¹, c. 31 B, mutila.] 5

Reverendo patri dopno Iohanni de Sancto Miniate


ordinis Camaldulensis.
Firenze,
15 settembre 1393 .
ETIS, vir religiose, olim fili, nunc in Christo Iesu frater, si
Giovanni, aven-
do fatto parte del-
Pmichi se facultas dederit, imitande, quod, cum fueris in exer-
l' esercito fioren- citu florentino, quem pro defensione publice libertatis insultata 10
tino,

6. Così L ; R¹ Fratri Iohanni de sancto Miniate in monasterio sancte Marie de An-


gelis 8. R¹ relig. vir 9. L¹ si fac. 10. R¹ insulta

cordo anche presso il DOLFI, Famiglie


di Bologna cit. XVIII, 551 ; Compendio
nobili di Bologna, p. 492. Però l'a-
della st. d' Imola, p. 227. Mori nel 1399
mico del S. dev'essere piuttosto ildi peste e fu sepolto in S. Giacomo ;
secondo, che fu uomo di maggior im-GHIRARDACCI, op. cit. II, 505.
portanza ed ebbe notevol parte nelle (1) Sulla fede del LAMI, Chariton.
pubbliche cose. Zanichino di Vezzolo
etHippoph. Hodoeporic. par. I, p. 190, il
Malvezzi trovasi infatti menzionatoquale non conobbe però e non pubblicò
della presente epistola se non le prime
fra coloro, che impugnarono la lega-
quindici righe, le sole cioè conservate
lità della cessione di Bologna al Vi-
sconti fatta dai Pepoli nel 1350 da R¹, cui egli attingeva, gli autori
più volte citati degli Annal. Camal-
(GHIRARDACCI, op. cit. II, 204); nel
1376 fece parte de' Cinquecento ed dulens. VI, 184 sgg. n. L, asserirono
anche de' nuovi sapienti sopra la che Giovanni di Duccio da Sammi-
guerra; ma un anno dopo, come un niato si rese frate in S. Maria degli
de' caporioni dei Raspanti, venne im- Angeli dietro le esortazioni del S. nel
prigionato; GHIRARDACCI, op. cit. II, 1394. Ma che fissando a tale data
353, 362. Nel 1390 il comune lo l'ingresso in religione di Giovanni essi
elesse con altri tre compagni <<<sopra al par del Lami s'ingannassero, risulta
<<tutte le fortezze, castella e rocche>>> manifesto dalla chiusa di questa stessa
del territorio bolognese e nel gennaio epistola. Dopo aver infatti raccoman-
dello stesso anno lo spedi ambascia- dato all'amico di rivolgersi per consi-
tore a Faenza ; GHIRARDACCI, op. cit. glio a frate Luca Malefici (cf. nota i
II, 436. L'anno appresso, sempre a p. 469), « ti direi », egli continua,
qual rappresentante de' Bolognesi, in- <<<
di richiedere d'avviso anche maestro
tervenne alle solenni esequie di Bel- <<<Luigi de' Marsigli, s'ei non fosse am-
trando Alidosi signore d' Imola ; Cron. <<<<malato>» . Or noi sappiamo pertesti-
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 463

bello patria transmisit in Lombardiam contra Comitem Virtutum, dia


andato inLombar-
contro il Conte

et hostibus pro victu tuo necnon et tuorum multa rapueris ; an dile rapine
Virtù, teme
allorche
da
nunc tota mente per religionem conversus in Deum, hoc tibi lui bano commesse deb.
essere espiate
debeas ad restitutionis necessitatem et peccati maculam impu-
5 tare; scribisque quod, sicut solet, humane salutis hostis rem hanc
ante mentis oculos ingerit et adducit; ut primum oporteat hanc
molestiam ex animo, quo parte quieti tranquillus indulgeas, extir-
pare, cum, ut inquit Boetius,
Qui serere ingenuum volet agrum
10
Liberet arva prius fruticibus (1).

hec interrogationis tue summa est; cogisque quod brevibus verbis e chiede su di ciò
consiglio.
debeam quid super hoc senserim respondere. breviterne fieri
potest ut tanta res, maior enim est quam putes, queve salutem Ardua richiesta

anime respiciat, explicetur ? an tu, vir non mediocriter erudite (2),


2. L¹ hostes 7-8. extirpare. Et infra &c. Cost R¹ dove qui si arresta l'epistola.
10. L¹ prius arva

monianze irrefragabili che il Marsigli ed ilVisconti, mette innanzi il S. all'in-


morì il 21 agosto del 1394; e poichè la tento di acquietare l'amico timoroso
presente reca la data del 15 settembre, che la causa per cui aveva combattuto
essa non potrà assegnarsi all'anno in non fosse la giusta.
cui il Marsigli discese nel sepolcro, (1) BOET. Phil. cons. III, carm. I, 1-2 ;
bensì al precedente, quando il celebre ma il testo « liberat » .
teologo, sebbene aggravato dalla malat- (2)Da giovane il Samminiatese s'era
un cotal po' occupato di studi; nè,
tia, era pur sempre in vita. Dobbiam
dunque ritenere che Giovanni abbia vestita la tonaca, li abbandonò del
preso il partito d'abbandonare il se- tutto, quantunque ne considerasse
colo, partito che non si può affermare unico obbietto l'edificar altrui. A tal
gli fosse suggerito dal S., come gli fine egli volgarizzò negli ozî claustrali
annalisti affermano, proprio in quel- i Rimedi dell'una e dell'altra fortuna
l'anno, in cui era finita la guerra del Petrarca, i sermoni di san Ber-
contro il Visconti, alla quale egli nardo sul Cantico de' cantici, i Fio-
aveva preso parte come capitano retti di san Gregorio. Di questi suoi
di soldati ; guerra di cui taluni sca- lavori letterari, già visti ed illustrati
brosi episodi, tornandogli alla mente, dal MEHUS ( Vita A. Traversarii,
conturbavano oltremodo , come si pp. cccxxxiv, CCCLXII, CCCLXIV sgg.),
vedrà, la sua inquieta ed ombrosa taluno è stato messo alla luce ; così il
coscienza . p. C. STOLFI nella Collezione d'opere
Dànno molto interesse a quest'epi- inedite e rare ha pubblicato del 1867
stola le rivelazioni, che sulle cagioni, la versione dell'opera petrarchesca,
ond'era nata la guerra tra i Fiorentini ma recando poco onore al suo antico
464 EPISTOLARIO

sine causa dubitas ? an et hostis noster te super hoc tentare


permittetur, si posset, ut postulas, tanto compendio responderi ?
edavagliarsi sotto
molti rispetti;
multa sunt in hoc, si nescis, quo veritas quam exigis pateat, ex-
plicanda. michi tamen mens non est ire per omnia ; sed invenire
ma in particolare
sotto questi due :
conabimur an bellum illud iustum fuerit ex parte reipublice floren- 5
se la guerra fosse tine, cui tunc militabas. deinde nunquid principis auctoritas fuerit
giusta e se per in-
timarla occorresse
la concessione del- necessaria, et tandem veniam ad quesitum. in quo quidem, affe-
l' imperatore.
Ei cercherà di ad- ctione deposita, quam ad honorem habeo patrie, disputabo. nam,
ditare il vero su
ambedue le que- cum de anime tue salute sermo sit, innitare ne te in aliquem
stioni,
errorem inducam, pure atque solide veritati. video quidem quod to
si de industria mentiar aut temere quicquam affirmavero, postquam
me consulis, me reum futurum, ut Deus requirat animam meam de
manu mea (1) ; ut sine dubio fuisset consultius tacuisse vel saltem
tangere solum belli causas, ut peritiorum posses in hoc habere
consilium teque maioris auctoritatis iudicio declarare. velim 15
tanto più che in- autem de primo michi credas. possum enim, omnium consi-
torno alla prima
la sua concede
gliene condizione
la liorum reipublice conscius, te de belli iusticia certum facere; quod
possibilità.
forte nec tibi nec aliis facile potuit esse notum (2). reliqua sic legas,
ut auctoritati mee stare non debeas, sed velim solidiora requiras.
Causadella guer-
ra fu innanzi tutto
Primum igitur michi constat vicinorum invidiam et quasi rabiem 20
lasi , rabbia de'Sene
ai quali parve quandam illorum, qui se hoc bello publice miscuerunt, magnam
male che iFioren- huius turbationis causam extitisse. nam, quanvis aliqui Senensium
tini, vintalaliteper
Lucignano , soc-
corressero que' di velint indignationem hanc fuisse conceptam propter litem et iudi-
Montepulciano, e
accettassero in ac-
comandigia il si-
cium Lucignani, propter favores exhibitos communi Montispoli-
gnor di Cortona. ciani et quod in clientelam receperimus dominum Cortonensem (3); 25
confratello e meno a sè stesso ; chè (3) A due di queste accuse appunto
l'uno prende ad ogni momento gran- rispondevano i Fiorentini colla famosa
chi madornali, non rilevati dall'altro, lettera al Visconti del 2 maggio 1390,
il quale li aggrava anzi e li accresce <<Hac die recepimus » ; Miss. reg. 21 bis,
colla più incredibile negligenza di cui cc. 57 B-59 BB:: « Et si Montepoli-
possa macchiarsi un editore. Cattivo « cianenses, ut promisimus et tene-
letterato, Giovanni fu insieme nemico << bamur, adiuvimus et nobili viro Ber-
fierissimo, come in seguito si vedrà, << tuldo de Ursinis comiti Suanensi et
degli studi profani e dell' imitazione <<palatino, filio et censuario nostro,
de' classici . << ruptis lige federibus per Senenses
(1) Espressione assai frequente nelle << invaso, subsidia dedimus, quod iuxta
sacre carte. <<<lige tenorem licitum est et nobis
(2) Cf. l'ep. xx del lib. VII, p. 335 « erat debitum, quomodo dici potest
sgg. di questo volume. « nos ligam, ut pretenditur, violasse ?>>>
DI COLUCCIO SALUTAΤΙ . 465

certissime tamen michi constat nos iusticiam habuisse in contro-


versia Lucignani. fatebor autem quod cum fratribus et vicinis potevano
Forsei Fiorentini
esser più
potuit et forte debuit benignius agi et illa negocia Lucignani stionedi
cedevoli nella que-
Lucigna-
potuisse transactionis amice concordia terminari (¹) ; potuisseque no ;
5 dimitti Montepolicianenses in Senensium faucibus, quanvis in- ma abbandonar
que' di Montepul-
humanum foret antiquissimos Florentinorum filios per communis ciano
nostri manus et hactenus et nuper reconciliatos Senensibus, irrita
federum libertate et serie, relinquere perituros. satis enim con-
stabat Senenses iratos illius communitatis exicio inflammatis
10 mentibus imminere (2). nam quid de domino Cortonense dicam, ilelasciar a se stesso
Casali, che non
qui, finito federe, quod cum Senensibus habuit, tantam conce- voleva aniun patto
rinnovar l'accordo

perat ex ipsis suspitionem, quod nunquam induci potuit ut se de impossibile.


co Sanesi, eraloro
novo cum Senensibus federaret ? cumque quereret cuius se pro-
tectioni subiceret cum totius patrie periculo, forte et etiam cum
15 gravissima novitate, necessarium fuit eum, ne se in deteriorem
partem traderet, acceptare (3). ut cum in hoc iusticia, in illo pe-
10. L¹ Cortonensi 11-12. L¹ conceperant

(1) Lucignano in Val di Chiana, il 6 aprile 1404. Cf. MINERBETTI, op .


detto un tempo Lucignano d'Arezzo, cit. col. 211 ; AMMIRATO, Stor. fior.
castello, come il REPETTI (op. cit. II, lib. xv, II, 806.
919 sgg.) attesta, di grande impor- (2) Ai Montepulcianesi, ribellatisi al
tanza, perchè collocato sul controverso giogo sanese, Firenze aveva dato aiuti
confine sanese-aretino. Del 1370 i perchè conservassero la loro libertà ;
suoi abitanti eransi sottomessi alla re- e quando nell'agosto 1389 que' ter-
pubblica di Siena; ma del 1384, quando razzani vollero ad essa sottoporsi, la
i Fiorentini comprarono Arezzo, an- repubblica rifiutò di accettare la loro
che Lucignano cadde in loro potere ad offerta ; cf. Miss. reg. 21, c. 43 A,
onta delle opposizioni de' Sanesi e de' roagosto . Fra i patti della lega stretta
Perugini. Siccome però i pretendenti in Pisa col Visconti un de' principali
delusi non s'acquetavano, si venne ad era stato quello che Montepulciano
una lite, che fu decisa il 26 ottobre 1386 ritornasse all'obbedienza di Siena ; ed
mediante lodo pronunziato in Bologna infatti i Fiorentini ritirarono da quel
da arbitri scelti dai contendenti stessi. castello le loro genti d'arme ed i Sa-
Lucignano restò a Firenze, che però nesi ne riebbero il reggimento. Ma
dovette sborsar ottomila fiorini d'oro per poco; chè, dichiarata la guerra,
ai Sanesi. Ma questi, non appena i que' di Montepulciano si sollevarono,
tempi lo permisero, istigarono i Lu- implorando l'aiuto di Firenze ; e questa,
cignanesi a sottrarsi al dominio fio- banditi i sotterfugi, non tardò ad ac-
rentino; edel castello, tornato nelmag- coglierli sotto la sua protezione ; MINER-
BETTI, op . cit. col. 206; AMMIRATO, op .
gio del '90 sotto il loro dominio,
cit. II, 802 ; REPETTI, op. cit. III, 474 sg .
ottenero poi definitivamente il pos-
(3) È costui Uguccione Urbano de'
sesso nella pace conchiusa con Firenze
Coluccio Salutati, II. 30
466 EPISTOLARIO

riculum et in Montepoliciano vero summa versaretur humanitas


Niuno di questi et honestas; nullam belligerandi causam, iustam presertim, va-
fatti adunque giu-
stifica
zioni deleprovoca-
' Sanesi ; leant, nisi falso, pretendere nichilque possint, quo cepta sua tueri
valeant, allegare. nec iam insistant iuribus, que pretendunt in
castro Montispoliciani. nam, cum pluries etiam manu publica 5
contra fidem federaque venissent, manifestum est ipsos ab omni
iure, quod habere poterant, cecidisse et castrum illud tam de
iure quam de facto in sua consistere libertate. at inquiunt quod
i quali a torto cre- commune Florentie per dominum Iohannem Hacud et socios
dettero poi che
l'Agutodevastasse
il loro territorio
fines ipsorum fecerit infestari. sed certissime teneas, mi Iohannes, 10
dietro istigazion
de' Fiorentini;
gentes illas, quo pacem, de qua Pisis agebatur cuiusque formi-
dine liquescebant, sua sponte perturbarent, contra vota contra-
que requisitiones et monita nostrorum magistratuum id fecisse (1).
sebbene più tardi nec inficias quod, furentibus post hec Senensibus et multa de
le minaccie de' Sa-
nesi provocassero
questi ad incorag-
communi nostro proferentibus contra veritatem et iusticiam mul- 15
giar a ciò l'Aguto. taque minantibus (2), eo res deducta fuerit, ut iustissima contra ipsos
indignatio sumeretur et incepta gentium illarum, quibus ab initio
fuerat totis conatibus obviatum, commeatu, pecuniis et gentibus
iuvarentur. que res causa fuit ut illa Pisana concordia firma-
17. L¹ inito

Casali succeduto a Niccolò Giovanni segretamente poi a costui imponevano,


nella signoria di Cortona il 13 settem- <<da poi ch'e' Sanesi anno sì malo
bre 1384; cf. lib. V, ep. XIII, p. 16 di « animo » , di restare « in sul terreno
questo volume e LITTA, Fam. celeb . <<<
loro uno mese faciendo il danno a
II, Casali , tav. II. << loro possibile>>; reg. cit. p. 210 e cf.
(1) Io non dubito che il S. asserisse TEMPLE- LEADER- MARCOTTI, G. Acuto,
ciò in buona fede; ma in tal caso è p. 181 sg.
forza confessare che egli non era così (2) Scrive il MINERBETTI, op. cit.
addentro ai segreti disegni de' suoi col. 185 sg., che i Sanesi <« diceano
signori, come sul principio di quest'e- << che quella vergogna e danno faceano
pistola amava affermare. Le istru- <<fare loro li Fiorentini ; e che per po-
zioni date dai Dieci di balia nell'ago- <<tersi vendicare di questo non che al
sto 1389 ai vari ambasciatori da essi <<<Conte di Vertu, ma al diavolo si
spediti all'Aguto (Dieci di balia, Leg. << darebbono, purchè credessono po-
e comm. I, 200 sgg.) rivelano nel <<<tere disfare la superbia de' Fioren-
modo più esplicito la duplicità de' << tini ». Anche il Minerbetti ciò non-
Fiorentini, i quali mentre da un lato dimeno vuol purgare da tale accusa i
si condolevano co' Sanesi delle vio- propri concittadini, allegando che le
lenze loro inflitte dalle masnadeinglesi bande dell'Aguto dopo aver desolato
ed intimavano all'Aguto di ritirarsi, il Sanese devastarono quel di Firenze.
DI COLUCCIO SALUTATI . 467

retur (1), quo Senarum commune periculum tunc presens evaderet


et ipse Virtutum Comes, sicut effectus docuit, male, velut arbi-
tror, persuasus, violato federe, commodiore sibi tempore bella
moveret. ipse igitur dominus comes et Senensium furor per do- Furon dunque il
Conte di Virtù ed
5 minum Iohannem de Ubaldinis, nostris finibus invasis, secreto itentativo
Sanesi, d'impa-
che col
tractatu putantem oppido Castri Sancti Iohannis, quod dicitur in dronirsi del Gio-
stello di San ca-
Altura, se sine dubitatione potiri, noctu multum nostri territorii vanni in Altura
penetrantem et opinione concepta frustratum (2), bellum illud, nullis diedero
guerra ; inizio alla

omnino precedentibus causis, inceperunt. ac deinde post biduum


10 publice bellum, quod iam inchoaverant, per eiusdem domini co-
mitis litteras indixerunt (3). nec sit quod tu vel aliquis debeat de
huiusmodi principiis dubitare ; plane siquidem omnia, sicut scri-
bimus, processerunt. nec post Pisane concordie fedus, Deum
testor, aliquid publice decretum fuit, quod belli causam hostibus
15 exhiberet. non excuso privatos paucorum affectus, qui forte
magna sperantes bellum illud ardentius exoptabant(4); sed, sicuti
nosti, non licet tantum paucis de nostra republica; nec liceat,
Deum rogo ! quod commune nostrum possint, etiam si conentur,
in bellum trudere vel ad rem tante molis tantique periculi com-
20 movere. quid ergo debuit gloriosus populus florentinus iam moto diche arimaneva quin-
fare al po-
iamque denunciato bello facere, nisi vim vi contendere et more non polo fiorentino, se
rispondere
suo, veluti leo fremens, terribiliter obviare ? iustum fuit igitur alla
forza?forza colla

bellum ex parte nostre reipublice, libertatem suam contra tantam


violentiam defendentis. nec oportet, cum quis invaditur, ius arma Nè fu necessario
per ciò chieder li-
25 movendi ab auctoritate principis mendicare. civilis equidem hec cenza al principe.
10. L¹ incohaverunt 18. L¹ possent

(1) L'atto federale tra il Visconti 1390; cf. AMMIRATO, op. cit. II, 802.
e le comunità di Firenze e Bologna, (3) Veramente la lettera di sfida del
cui qui il nostro allude, stipulato in Visconti,qual leggesiin Miss. reg. 21 bis,
Pisa tra il 5 ed il 9 ottobre 1389, c. 57B, porta la data « Papie, die de-
è stato pubblicato dall'Osto, Docum. << cimonono aprilis .MCCCLXXXX. » ; e
diplom. I, 278 sgg . n. ccI. quella de' suoi capitani, l' Ubaldini, il
(2) Il tentativo d'impadronirsi di Savelli, Francesco Turchetto e Lom-
S. Giovanni in Altura, « terra nobile bardolo Rusca, ivi pure trascritta
« e ben fabbricata », come la dice (c. 60 в), è datata : <<< Senis, die ultimo
il REPETTI, op. cit. V, 54 sgg., del <<<aprilis 1390 » .
Val d'Arno superiore, fu fatto dal- (4) Cf. l'ep. xx del lib . VII, p. 337
l' Ubaldini la notte del 24 aprile di questo volume.
LARIO
468 EPISTO

est ordinatio, sub qua non cadunt que sunt naturaliter indulta.
Lanecessitàdel defensionis vero necessitas, nedum humana, sed divine legis su-
la difesa è infatti

superiore alle leg- perat instituta, sicut elegantissime probant Machabeorum hystorie,
gi;
que demonstrant Iudam et fratres sabbati abstinentiam non ser-
edel resto i Fio- vasse (1). quanvis populus florentinus etiam in inferendo bello s
rentini godono da
secoli il guerra
muover diritto diai tanto tempore fuerit usus propria libertate, nullam omnino licen-
loro nemici senzaa tiam principis implorando, quod antiquissima consuetudine ius
chiedere licenza
chicchessia. quesierit ; ut, veluti princeps, populus sponte possit bellum indi-
cere nulliusque expectato consensu, sicut decreverit, arma movere.
et cui verti potest in dubium et tibi et cunctis Florentinis licitum 10
fuisse in hoc defendende libertatis bello pro patria militare et
illis presertim, in quorum numero tu fuisti, qui stipendiis publicis
Se fu dunque le
gittima la guerra
quocunque munere fungerentur ? si licuit igitur militare, licuit
dalorointrapresa,
fu pur et hostem ferire, castra sequi, coire in aciem. cumque fas esset
nemici, le-
dere opoiari; perduelliones occidere, longe magis licuit spoliare. vide bella que 15
ed anzi le sacre
carte dimostrano gesserunt Abraham, Moyses, Iesus Nave (2), cuncti iudices atque re-
come della preda
fatta sui nemici si ges, et demum fortissimi Machabei ; videbis omnes predas abegisse
offrissero aDio sa-
grifizi. et, nisi Deus specialiter iussisset anathema, predam dividere et de
spoliis ipsis Deo sacrificia et holocausta, cuius maiestati non licet de
rapinis et aliorum substantiis immolare, religiose et solemniter obtu- 20
Giovanni non si lisse. ut nedum necessaria tibi et tuis, sicut proponis, ab hosti-
rese colpevole per-
tanto, togliendo ai bus rapere potueris, sed etiam lucri gratia congregare. potuisses
correva per sosten-
tare se stesso ed i tamen et necessaria sumens et divitiis inhians, graviter, sed alia
suoi;
ratione quam rapiendo vel utendo raptis, Deum offendere teque
reatu non restitutionis, cui profecto locus non est, sed qui sub 25
ma
do, se,
si ciò operan-
lasciò tra- aliud nomen cadat, in hoc quod preponitur obligare. abuti qui-
scinare da avidità
di lucro, allora ha dem his, que Deus ad hominis usum fecit, peccatum est et inter
peccato.
lucra quantumcunque legitima avaricie fervere stimulis, vel ra-
piendo cupidius quam oporteat vel imminendo iam raptis, inor-
dinatio quidem esset moribus reprehensibilis et Deo displicens, 30
eiusque maiestatem offendens est. te igitur ex istis examina; ad
15. L¹ produel. 16. L¹ Nauue 23. L¹ divinis

(1) In realtà i seguaci de' Maccabei dite sofferte li indussero a mutar con-
avevan voluto osservar il sabato, non siglio ; v. Machab . II, 32-41 .
respingendo gli assalitori ; ma le per- (2) Cf. Eccli. XLVI, 1 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 469

Consideri quindi
tuas cogitationes redi ; considera tecum quid feceris, quid concu- come si sia allora

piveris, quid denique sis gavisus. forte quidem misericors et mi- condotto;
serator Deus, quo te per cuncta mundares, diabolo permisit quod
super hoc tam acriter tentareris. noli iam, si quid video, me ma non si creda
obbligato a resti-
5 auctore, de restitutionis onere cogitare : licuit rapere pecuniam tuir quanto prese;
quibus fas erat eripere vitam. nam si restitutio deberetur, non
putes te solum eorum que attigisses reum futurum; plane totius
exercitus rapinam haberes in solidum restaurare : totam quidem
affectu et quantum posses effectu. sed ab hac liberat te belli da siffatto onere
l'assolvono e la

10 iusticia; liberat et pax secuta, que specialiter ab omnibus iniuriis et giustiziadellacau-


sa per cui combattè
e la pace seguita.
eis, que repeti possent, omnes generaliter hinc inde, sicut in talibus
consuevit, absolvit. si tamen in illis rapinis delectatus es, si cupi-
dior fueris, si stultus et prodigus dissipator, si in miserorum damnis
nimia fueris complacentia relaxatus, tantum velim id lugeas, quod
15 tibi displiceat nimis esse gavisum, quod doleas te tam carnaliter
tum sensisse, quod non memineris humane sortis, quod etiam,
sicut iubet redundantia caritatis, ipsos non dilexeris inimicos.
Questoè quanto
Hec habui, que referrem ad illa que petis. noli tamen michi egli sa dirgli sul
dubbio che l'agita.
soli credere ; sed de singulis maturius exquire iudicium; po- Interroghi però
competenti ;
20 tesque venerabilem patrem meum, magistrum Lucam, qui con- frate Luca cosi e,
scientia munda super omnes et altitudine scientie volat (1), hec
ostendendo consulere. dicerem et illum vere angelicum intel-
lectum, qui que non novit a nemine, me auctore, requires, ma-
gistri Loisii de Marsiliis, nisi corporis infirmitas impediret (2), senonfosseamma-
lato, Luigi de'Mar-
25 facies tamen ut voles. vale felicissime, mi Iohannes, qui mundi sigli.
sarcinas colligis, ut liberior ad auctorem nostrum et sincerior re-
vertaris. et ora pro me et saltem orans opta quod pro me non
frustra possit orari. Florentie, decimoseptimo kalendas octobris.

(1) Costui sarà quel frate Luca Ma- del monastero; cf. Ann. Camald. VI,
lefici, monaco di S. Maria degli An- 284.
geli, il quale nel 1422 venne fatto (2) Sulla morte del Marsigli, av-
priore di esso convento in luogo di venuta, come dicemmo, il 21 agosto
Agostino Sbrigantini. Del suo prio- 1394, v. la testimonianza sincrona in
rato egli lasciò traccia, terminando, ser LAPO MAZZEI, Lettere, ed. Guasti, I,
mercè gli aiuti di Giovanni de' Me- 69, ep. LIIII. E cf. MEHUS, Vita A. Tra-
dici, Niccolò di Uzzano e del conte versarii, p.CCLXXXVI ; WESSELOFSKY, Il
di Carmagnola, il dormitorio nuovo Parad. degli Alberti, I, par. I, p. 83 &c.
470 EPISTOLARIO

XXII.

A GIOVANNI CONVERSANO DA RAVENNA (1).


1

[L3, c. 16A; N¹, c. 43 A; MEHus, par. I, ep. xiv, pp. 48-60, da L3 .]

Iohanni de Ravenna Conversano .

Firenze,
16 novembre 1393 .
REDO te miratum iri, cur tam serus in respondendo sim, vir 5
Né le occupa-
zioni , nè un ma-
Cinsignis, frater et amice karissime non autem velim id te
linteso dispetto ri- vel indignationi vel superbie vel occupationibus meis ascribere.
tardarono tanto la
suarisposta; e nep- nam licet quodam quasi modo sic disseramus, quod dissentire
pur la superbia,
videamur, est tamen, ni fallor, in rebus nulla contentio. iocun-
dum etiam est quicquid intra penetralia dilectionis et amicicie 10
ventilatur. nec, licet contrariis assertionibus, quasi sententiis in-
nitamur, aliquam inter nos incidere posse crediderim simultatem;
nec mei unquam moris fuit sublime sapere vel quenvis, licet sor-
dide sortis virum, naso suspendere adunco(2). forte quidem memet
vizio ch' egli ha
sempre singolar-
decipio, nimis equidem indulgemus nobis; in aliis autem semper 15
mente abborrito.
hoc detestatus sum, quoniam inter alia in hoc vitio vitiosissimum
est quod omnem refugiat societatem. cumque luxuriosi luxuriosis,
avarique delectentur avaris et mechantium summus sit in me-
chantes amor, nisi quatenus oriatur ex corrivalitate suspitio vel
simultas, sola superbia est maioribus contumax, impatiens erga 20
pares, minoribus contumeliosa et denique gravis et cunctis fasti-
4. Così L3 N² M. 13. N inquam 14. M memetet (sic) 15. N nob. ind.
19. N¹ corrualitate 21. L3 M fast. cunct.

(1) È questa l'epistola, che già ci è pubblicato il solo frammento pervenu-


avvenuto di ricordare (cf. ep. xvI, toci. La perdita della lettera di Gio-
p. 437), nella quale il S. narra a vanni, seguita poco dopo, avendo reso
Giovanni da Ravenna come un cotal più difficile la confutazione delle sue
Aretino, di cui tace il nome, gli avesse ragioni, indusse il S. a dichiarar con
sottratto il quaderno dove trascriveva quest'ultima replica definitivamente
le proprie epistole e dove quindi, se- chiusa la polemica sull'uso del « voi>>>
condo il suo costume, aveva abbozzata e sull'opportunità di lodare chi sembri
anche la risposta che intendeva dare virtuosamente vivere ed onestamente
all'ultima del Ravennate; risposta, di operare .
cui a p. 437 di questo volume abbiamo (2) Cf. HORAT. Sat. I, VI, 5 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 471

diosa. quod si forsan non intellectum in me sit alicubi vel cum


aliis vitium hoc, tecum, crede michi, quem multifacio, certissime
teneas id cessare. nec adeo quidem occupatus fui quod respon-
Altra fu la ca-
disse non possim. sed incidit calamitas quedam, qua nimis com- gione, che gli ar-
5 motus sum quamve nimia cum molestia tuli. nam cum, habitis recd stia; molta mole-

litteris tuis, mox responsum incepissem, furto michi subtractus est ilquaderno
furto cioè del
delle sue
quaternus privatarum epistolarum, quo, veluti protocollo, tunc epistole private.
utebar; ubi non solum inceptum erat responsum, quod ad illa
que disseris ordinabam, sed alie plures epistole ad amicos varios
To destinate metrico prosaicoque sermone. expectavi, sed frustra, cheAttese a lungo
il colpevole,
dopo averlo copia-
diutius, quod illum sui peniteret erroris , quod, exemplo sumpto, to, lo restituisse;
si quid eorum illum forsitan delectaret, restitueret exemplar. verum
enimvero, quantum hucusque conicere potui, non incubuit ille ma fu vana spe- ranza;

dictamini, sed quaterno, sed cartulis et scripture. cui quid aliud cosinonpossaaver
quel tristo nulla di
15 imprecer, nisi quod, postquam hec mea tam preciosa putat, quod più quel prezioso
quaderno die
tutto il suo gli
furti se contaminare macula parvifecit, dummodo furtive rei con-
trectatione fruatur ; nisi quod nichil carius preciive maioris omnino
possideat, et cum eorum, que magis diligit, possessione in furis
incidat potestatem et experiatur in propriis quod me perpeti facit
20 in meis; nichilque sibi prorsus aliud remaneat nisi solum hoc,
quod michi surripuit quodque non potest sine ruboris metu pol-
Preferirebbe però
luteque conscientie scrupulo detinere ? vellem autem potius ad che si pentisse e
cor rediret; et me turbatione seque restitutionis debite vinculis rendesse il mal
et diutine contrectationis crimine liberaret. hec hactenus.
25 Nunc autem redeundum est ad illa que scribis, ne forsan putes
te michi que tam tenaciter asseris persuasisse. duo sunt, ni
fallor, de quibus inter nos concertatio est. unum quod iubeam Tornando alla
loro controversia
te meis astinere laudibus et molestum habeam blandumque et delle sull' lodi
opportunità
plane vitiosum arbitror, quod ab illis inchoaveris michi primum
30 scribens et quod illas repetas et illis pertinaciter abutaris. alterum
est quod reprehenderim, cum unus sim, te mecum pluralis nu- eraledell'usodel plu-
nello scrivere
meri vocabulis usum esse, que ad me solum et singulum refe-

5. L3 invece del primo cum ha tunc 7. N¹ priv. ep. quat. 8. L3 quo ad


9. N¹ dixeris 14. N¹ scripturis 16. L3 N M mac.cont. 16-17 . L3 contractatione
22-23 . L3 red. ad cor 23. M mae (sic) 24. M contractationis 25. N omette ad
27. N omette nos 31. N unum
472 EPISTOLARIO

rantur. tu vero, nedum a meis laudibus te non compescis, sed


laude dignum predicas et continua laudatione prosequeris ; ac ho-
noris gratia pluralia deberi vocabula sentiens, sic singulariter me
nunc alloqueris, quod id te iussione mea, non ratione facere fa-
si stupisce cheGio- teare. mirum quidem dictu, qui cum noveris Monadis dignitates, 5
vanni, pur ricono-
scendo la dignità quibus ulle, imo omnes, quotquot numerorum perfectiones sint,
della Monade, per-
sista a ritener più equari non possint, magis honori ducas pluralibus numeris voca-
onorevole quell'u-
so.
bulorum ac verborum uti,quam singularibus ; cum hi ad Monadem,
illi vero ad compositos ex monadibus numeros referantur. nam,

si unitas perfectior est et dignior omni multitudine, sicut est, ho- 10


norabilius esse oportet monadicis quam pluralibus ad aliquem
verbis uti, quandoquidem dignioribus digniora conveniat adhiberi.
Vero è che al- sed ad consuetudinem recurris et mores hominum, inurbanum di-
lega a sua difesa
la comune consue-
tudine; cens, si coram loquendo ad dignum aliquem sermo fiat, ipsum
ma se questa è vi-
ziosa, perchè adot- singulariter appellare. verum aliud est quod facimus, aliud quod 15
tarla?
facere debemus. nam, ut inquit Vulterranus noster (1),
non, si quid turbida Roma
Elevet, accedas, examenve improbum in illa
Castiges trutina .

verum cum in tue opinionis adminiculum adducas nostrain eta- 20


tem et aliquot secula que precesserint, ego tibi proponam prisca
Ese cosi fanno
i moderni, perchè
tempora et omnem, que modestior extitit, vetustatem. dic michi,
imitarli a preferen- quam imitatione iudicas digniorem ? non credam te adeo tem-
zadegli antichi ?
poribus etatis nostre delectari modernitatique favere, quod anti-
quitati sententiam invideas veritatis. rursus quod rationabile 25
fuerit, semper in omnibus et ubique a sue rationis convenientia
I monarchi edi non discedit. nunc autem summus pontifex, omnes reges et cuncti
pontefici del resto
usano
«tu»;
sempre il ferme principes saltem subditos suos, quacunque polleant digni-
tate, non plurali numero, sed verbis singularibus alloquuntur. et
l'usopure contut-
ti il Petrarca .
noster Petrarca prorsus irreprehensibiliter hac singularitate sermonis 30
ad cunctos, etiam imperatorem et Christi vicarios, usus est nec

5. L3 dà due volte cum 9. L3 N numeris 13. N¹ hom. mor. 16. L3 debeamus

e dinanzi a ut pone et Metuti 18. L3 N M examenque 21. L3 dà due volte que


Mpraecesserunt 27. L3 N M omettono reges M cunctos 29. M alloquitur

(1) PERS. Sat. 1, 5-7.


DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 473

quenquam invenit, qui renovationem hanc non veterne solum,


sed insolentis et oblitterate consuetudinis aspernaretur (1). tan-
tum valet ratio tanteque maiestatis est veritas soliditasque ser-
monis. denique dic, precor, mi Iohannes. quid honestius est, decoroso
Infine non è più
e ragio-
5 quidve magis ratione moribusque decorum, an aliquem, qui me- discorso
nevole onorarenel
gli assenti
reatur, verbis honorare presentem, an eum, cum fuerit absens, anzi che ipresenti?
clara sermonis honoratione dignari ? et quis non videt tantam
horum esse differentiam, quod que coram exhibentur extorta metu ,
pudore reddita vel assentandi placendique ficta studio, nedum
10 credi possint, sed soleant, presertim si vel leviter modum exces-
serint, iudicari ; que vero absentibus dantur admiratione probitatis,
amore virtutis et percepte veritatis certitudine prebita censeantur ?
et quis est tam ineptus vel adeo stultus, qui non carius habeat,
non maioris reputet nonque gloriosius esse ducat etiam medio-
15 criter honorari, dum abest, quam si coram cunctis honoribus cele-
bretur ? que cum ita sint, cur, cum de absentibus sermo fit, hac è più Or se il plurale
onorifico del
honorificentia pluralitatis, que profecto, si debeat honordici, longe singolare, perchè
non si adoperapar-
tunc maior est, quam si coram et in ipsius honorati faciem lo- lando de'lontani?
quereris, non afficis honorandum ? cur non dicis: heros magna-
20 nimus paduanus ablatam eis per iniuriam civitatem mirabili fortitu-
dine et intrepido maximis in periculis animo recuperaturi dominium
per armorum potentiam invaserunt ? an honor iste sermonis, si
debetur homini, non est in tertia persona, sicut et in secunda,
eidem prorsus homini, ut reddatur honor debitus, exhibendus ?
25 an, cum personam, hoc est loquendi modum, quem grammatici
dividunt in formam loquendi de se, ad alium vel de alio (2), varia-
mus, mutatur ita persone subiectum, quod honor hic in secunda
I Greci poihan-
persona, non in tertia debeatur ? demum habent Greci plu- no un duplice pro

4. M den. te prec. 6. M honorari e omette eum 8. Dinanzi a metu M pone


un d 11. L3 dant. abs. 12. M petita 13-14. M non mai. rep., non car. hab.
16. N omette de 19. N¹ afficitis 21. L3 reciperaturi

(1) Cf. PETRAR. Sen. XV, 1. la « persona » : « est quidam modus


(2) Michele de Marbais, un gram- << significandi datus pronomini ad de-
matico del secolo XIII, citato dal THU- <<<signandum rem, ut cadit sub actu
ROT, Not. et extr. p. 174, così nel suo <<loquentis de se vel ad alium
trattato De modis significandi definisce « vel de alio » .
Coluccio Salutati, II. 30*
474 EPISTOLARIO

nome plurale; ralem numerum duplicem; unum qui de duobus, alterum quem
quale de' due sarà dicunt de pluribus significare. quo, precor, si grece sciveris ac
dapreferire?
voles loqui, quo, precor, plurali, dimetro vel polymetro, quenpiam
honoris gratia compellabis ? ( 1) non igitur conferas moderna tem-
L'uso moderno
incerto, incostan-
pora vetustati, cum in multis tum in hac maiestate dicendi. usus s
te, irrazionale, equidem modernorum nulla ratione nixus est, qui, cum sibimet
constare non possit, sed de sede facile moveatur, incertus et in-
non deesi preporre constans, sibi penitus inconsentiens, antiquitati solide priscique
all'antico.

temporis usui, imo rationi, nec potest nec debet, si veritatem aspi-
Tale è il suo av- cias, comparari. habes nunc de tota materia locutionis huiusce 10
viso; l'amico però
faccia quel che gli meam cum ratione sententiam. tu teneas quicquid libet. liberum
pare; perchè non
convien che la di-
sputa vada più ol. est cuique in quamcunque voluerit partem suum inclinare iudicium.
tre fra loro.
et posthac nullus, precor, inter nos sit super hoc sermo nullaque
contentio. amore quidem, dilectione veraque amicicia et ca-
ritate coniunctos non decet pertinacius disputare. 15
E rispetto alle De laudibus autem meis, si tibi placet, michi credas. et si
sue lodi , cessi dal
ripeterle.
forsan id non vis, obsequaris velim, nec de me plus quam cupiam
facias, precor. scio vires meas, cognosco si laude sum dignus,
nec dubitem, adeo placemus nobis, quin et in utroque pluris me
Anchesu dique-
sto dirà brevemen-
faciam quam deceat ; quanquam de hoc toto laudationis genere 20
te il pensier suo .
quid sentiam breviter explicabo.
Vero è che di Novi sacras et seculares litteras in commendationis et laudis
lodi son piene le
sacre e le profane preconium exundare, et stoicum nimis severiusque quam oporteat
scritture;
videri, quod nemo debeat pro bene gestis hac laudis gloria cele-
brari. nam et optimus vates inquit : 25

Semper honos nomenque tuum laudesque manebunt(2).

a lui però sembra me tamen ratio in hanc sententiam duxit, ut veras laudes credam
che all'uomo non
sialecito dar .lode homini de per se vel principaliter non deberi. verum ab hac
ad altr' uomo

veritatis disputatione facessant seculares littere et omnium eorum,


2. M quo si prec. 3. N loqui volens ed omette quo prec. 12. L3 quacunque
N¹ part. vol. 17. Mobsequeris 18. precor] M velim 20. quanquam] M quapropter
22. N nel testo precationis; in margine : aliter commendationis 24. quod] M quam
28. per ] N pro 29. seculares] N¹ singulares

(1) Cf. l'ep. VIII di questo libro, p. 395 .


(2) VERG. Aen. I, 609.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 475

qui verum Deum non cognoverunt auctoritas, nisi quatenusDivinis


Secondo la fede
Litteris astipulentur. christianorum est enim ista discussio, qui filii cristiana infatti Id-

adoptionis facti, pie credunt et humiliter confitentur; quia Deus in noi;


dio operatutto in
nobis operatur velle et perficere et quicquid boni facere velleque
5 videmur; Deum in nobis et per nos efficienter et omnino totaliter
operari (1). ipse quidem nobis indidit voluntatem, et huic potentie volontà
egli ci ha dato
edil la
libero

liberum ita coniunxit arbitrium, et taliter in voluntatis transfudit arbitrio ;


essentiam, quod, si libertatem abstuleris, nullam omnino reliqueris
voluntatem. ipse non dedit solummodo quod velle possimus et
10 nolle, sed dat etiam ut velimus. tunc autem vere volumus, cum lavolontà cioè, di
cuiusiamoper fare
bonum concupiscimus et ad ipsum eligendo necessitate liberi no- il bene ;
stram apponimus voluntatem ; quae omnia certum est Deum in
nobis, sicut ex Apostoli verbis diximus, operari. nam cum mala perchè in quanto
facciamo il male,
quidem facimus, in eo quod mala sunt, a nobis sunt. elicitus essa provien da
noi;
15 autem et imperatus voluntatis actus et rei quam volumus effe-
ctio a Deo est; ipsa vero deformitas turpitudoque, quam defi-
cientes ab actus et voluntatis integritate contrahimus, cum ea sit
pura privatio nec inter entia, sed in entibus sit et fiat, nec vo-
luntati Dei efficientis ascribitur nec affectui finis ultimi, qui
20 nobis non inesse non potest, ob ipsorum repugnantiam sociatur.
non enim usquequaque volumus mala que facimus, quoniam spiriamo
non già perchè a-
al male,
contra finem ultimum, cuius appetitio a nobis abesse non potest, ma perchè l'atto,
in cui è il male, ci
cum malum agimus, operamur. volumus igitur malum, non in per parealcun
desiderabile
disordi-
eo quod malum; sed quoniam actum, in quo malum est, ob lu- nato appetito.
25 crum, gloriam, voluptatem vel inordinatum aliquid aliud am-
plexamur. nam quod simpliciter propter malum aliquid eligatur,
non credo quod possit in aliqua quantuncunque perdita voluntate
naturave corrupta quomodolibet reperiri. usque adeo bonis et
malis mentibus inseparabiliter insitum est, ut adipisci summam
30 beatitudinem cupiamus, a qua nos peccantes, cum malum vel Se dunque fac-
male facimus, elongamus. bona ergo que facimus a Deo sunt; divino
ciamo impulso,
il bene per
2. L3 N M astipularentur 4. L3 dà atque innanzi a quicq. 7. Mut totaliter
9. M ipsa 14. a nob. sunt] M a nob. est 16. N¹ et turp. 19. 3 affectu M effectu
26. L3 omette quod e così M che dimentica altresi eligatur 28. M quomolibet 31.M
quaeque

(1) Cf. S. PAUL. I Cor. XII, 6.


476 EPISTOLARIO

mala autem a nobis. accepimus enim ab illo voluntatem no-


stram, ut potentia est. ipse voluntatem hominis in actum educit,
ut est electio; ipse per eandem perficit, ut est principium actionis ;
ipse denique voluntatem nostram agendis applicat, ut consensus
est. accepimus enim assistens in cunctis actibus nostris liber- 5
tatis arbitrium, quo velle possumus, quo volumus et cum quo
quidem etiam operamur. ipso namque libere per Dei gratiam ap-
petimus, eligimus facimusque quicquid agimus in eo, quod ali-
quod ens, hoc est bonum, sit; sed in eodem ipso motu, electione
actuque solum per nos ipsos deficimus, cum a Dei et eterne legis 10
regula deviamus. ipsa ergo libertas; cum qua et per quam velle
Deus operatur in nobis atque perficere, sicque movet illam et
applicat ad actus, quos in nobis et per nos efficit, ut nunquam
non libera sit; nos reddit dignos laude vel vituperio, remunera-
tione vel pena, non quoniam hoc vel illud fecimus, quod tota- 15
liter Dei est; sed quoniam a Deo, hoc est eterne legis institutis,
vel non deficimus, Deo miserante per gratiam; vel ab illis discedi-
è grave errore at- mus, Deo iustissime suam gratiam non prestante (1), que cum ita
tribuire all'uomo

illodevoli dellesue sint, vide quantus error est nobis de quibuscunque gestis laudis
merito operazio-
ni, gloriam exhibere. nam si qua laus nobis debetur, ex eo solum 20
debetur, quod in actibus, quos Deus in nobis et per nos facit, ab
eius lege per arbitrii libertatem, quod a nobis ipsis possumus, non
declinamus ; quod tamen et sine Dei gratia non est. nam in
quantum aliquid morale vel artificiale aut naturale bonum facimus
che va invece dato et Dei iusticie inheremus, totum id eius est unius Dei, qui ope- 25
tutto a Dio .
ratur omnia in omnibus. nam sive divisiones sint gratiarum,
unus est spiritus ; sive mysteriorum, idem est Dominus ; sive divi-
siones operationum, unus est Deus. ex quo, cum fuerit con-
firmata in nobis ita libertas arbitrii, quod peccare non possimus,
conformes erimus maiestati filii Dei et ipse Iesus Christus omnia 30
erit in nobis. donec autem in huius carnis sarcina sumus, Pro-
7. In L3 libere è aggiunto d'altra mano nell' interlinea . 10. cum] N tum 13.L3
Momettono quos 15. N illud vel hoc 16. Deo ] L3 M Dei 24. L3
21. ab] Met
aliquod 26. L3 dà omnibus in rasura . 27. L3 ministeriorum e dà idem in rasura.
29. N omette in 31. L3 sartina N¹ simus

(1) Cf. per queste dottrine s. AUG. Enchir. cap. XI sgg. in Opera, VI, 236 sgg.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 477

pheta supplicat: voluntaria oris mei beneplacita fac, Domine, et


iudicia tua doce me (1). et subdit : anima mea in manibus meis
semper et legem tuam non sum oblitus (2); quasi dicat: recordor,
Domine, hanc esse legem tuam, ut anima mea sit semper in
5 manibus meis, hoc est in potestate mea, quoniam ipsam perdere
possum, si relinquam voluntatem tuam, et salvare, si non de-
seram; et fac ut laudes oris mei voluntarie de te factas acceptes
et beneplacite sint tibi; manifeste confitens hoc non esse pote-
statis nostre, sed miserentis Dei ; nam operibus placeant Deo
10 laudes oportet, que non ipsi facimus, sed ipse facit in nobis. et
ut hoc esse possit, petit quod iudicia sua manifestet sibi, ut eis
valeat conformari; insita scilicet arbitrii libertate, per quam anima
nostra in manibus nostris est; quanvis aliqui codices habeant : in
manibus tuis , non meis . sed qui secuti sunt hebraicam
15 veritatem, meis , non tuis ponunt; quanvis et si dicatur tuis
elegantissimus sensus sit (3).
Ut igitur aliquando concludam, dic michi, Iohannes, si qua Se egli adunque
ha operato alcun-
bona quis me fecisse dicat, cum illa Deus in me fecerit et per chè degno di lode,
non a lui,render-
me, cui laus debetur? sibi vel michi? sin autem in hoc per Diodevesi ma a
20 arbitrii libertatem, quod poteram, ab eius lege non declinavi, quod ne il merito.
totum gratie sue est, quam michi laudem iudicas exhibendam ?
laus tamen et hec est, et quam Homerus, sicut referunt Aulus forse A lui si potrà
dar lode di
Gellius atque Macrobius, aliquotiens usurpavit. non enim virtu- non aver commes-
so peccati,
tibus appellandis, sed vitiis detrahendis laudare ampliter solet (4).

6. Mderelinquam 7-8. M voluntariae ed omette de te beneplacite 11. M omette


petit 15. N tuis dic. 17-18. L3 si qua bona fecisse dicat 18. Mdicam 21. Dopo
gratie L³ dà fu (sic) e poi exhibenda 22-23. L3 N A. Gell. 24. N¹ ampl. laud.

(1) Psalm. CXVIII, 108 . « man. tuis ») è difesa da sant'Agostino


(2) Psalm . CXVIII, 109. e da sant'Ambrogio, la seconda (« in
(3) La versio antiqua reca in- a man. meis ») da san Gerolamo .
fatti « in manibus tuis » , l'hebraica (4) A. GELL. Noct. Att. II, v1, 9-11 :
e la versio hodierna « in manu « Sed enim qui omni in re atque omni
<< mea » e « in manibus meis » ; cf. SA- «tempore laude omni vacat is inlau-
BATIER, Biblior. sacror. lat. vers. antiq. <<<
datus est, isque omnium pessimus
cit. II, 242, dove son anche riportate «deterrimusque est: ac sicut omnis
le varie opinioni dei santi padri sulle <<culpae privatio inculpatum facit, in-
due lezioni; delle quali la prima (<< in <<culpatus autem instar est absolute
478 EPISTOLARIO

et Maro noster Italiam plene collaudans et bona dinumerat et


mala detrahit :

Hec loca non tauri spirantes naribus ignes


Invertere &c .

et infra : 5
At rabide tigres absunt, et seva leonum
Semina &c . (1) .

ma questo pure è quid tamen et ob hoc tribuendum nobis sit, audi Veritatem super
effetto della bontà
divina;
hoc quid fieri debeat statuentem: cum feceritis, inquit, omnia
que precepta sunt vobis, dicite : servi inutiles sumus; quod de- ro
nè d'altronde
altri agli buimus facere, fecimus (2). quod si te interrogem : unde secre-
il suo animo
è cosi palese da
potersi dire abbia tum hoc mee voluntatis agnovisti, ut compertum habeas quod
operatoilbeneper
del bene; sic fecerim ut debebam, quod intra mee voluntatis penetral clau-
sum est; quid michi rationabiliter respondebis ? vide ne laudes
ille nimis temere prolate sint, de quibus nullam omnino reddere 15
valeas rationem. quis enim scit hominum que sunt hominis,
nisi spiritus hominis, qui in ipso est? (3) sed inquies: externa re-
velant que sunt intus et satis est ad laudis humane occasionem
nè all'apparenza
opportuno fe- illud quod videtur extrinsecus. ego vero respondebo tibi Saty-
è
de.
ricum illud : 20

Fronti nulla fides; quis enim non vicus abundat


Tristibus obscenis ? (4)

cur non melius est in hoc genere laudis cor in Deum erigere
illumque laudare, qui talia dignatus sit per servum nobis osten-
dere concupiscereque quod qui fecerit illa nobis aperta, fecerit 25
1. L3 M Varro 3. tauri ] N tanti 4. M omette &c. 5. et infra] N et subdit
6. At Met 11. L3 quid e interr. te 13. M penetralia 16. L3 sint 17. ipso]
Nxpo Christo ? 18. M omette ad L3 occ. hum . 19. N tibi resp . 21. non

vicus ] N intus non

<<virtutis, inlaudatus quoque igitur tera il passo di Gellio.


<<<finis est extremae malitiae. Ita- (1) VERG. Georg. II, 140-41 ; 151-52.
« que Homerus non virtutibus (2) S. Luc. XVII, 10.
« appellandis sed vitiis de- (3) S. PAUL. I Cor. II, 11 .
<<< trahendis laudare ampliter (4) IUVEN. Sat. II, 8-9; ma il testo
<< solet » & C . MACROBIO, Sat. VI, invece reca « frontis>>> nel primo
verso.
VII, 14, non fa che ricopiare alla let-
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 479

Lodi dunque Id-


intrinsecus et perfecta ? illas libenter audiam laudes, quoniam dio ed egli ascol-
teràlieto tali elogi.
in verum referentur auctorem ; illos secundari velim optatus,
quoniam id me faceret gratum auctori. huius autem rei veritas
eo pertinet, ut qui plus acceperunt blandiendo sibi non superbiant
5 et qui minus habent etiam maiora posse recipere non diffidant.
sed dices: ego in te commendo scientiam et eloquentiam, quibus diceChediseGiovanni
ammirare
te videmus, ut negare non valeas, abundare. et ut omittam an l'eloquenza,
in lui il sapere e

hec vera sint contendere, que qualia sint agnosco, dic, precor,
an tu me propter hoc, si bonum est, asseris collaudandum ? sed
10 ita sit. an id me non credis et a patre luminum accepisse, a purquesti
del cielo,
sondoni
quo omne datum optimum et omne donum perfectum noscitur
provenire ? ceterum scientia inflat, caritas autem edificat (1) ; ut
sine caritate, dignissimo Dei dono, teste Apostolo, nulla commen-
datione deceat celebrari(2). quid autem de eloquentia dicam, quam,
15 sicuti vultArpinas (3), sine sapientia certum est civitatibus nimium
obesse plerumque, prodesse nunquam? sed quid ulterius trahor ?
an ignoras scriptum esse: alii quidem per spiritum datur sermo sa-
pientie, alii autem sermo scientie secundum eundem spiritum ?
et infra : hec autem omnia operatur unus atque idem spiritus
20 dividens singulis prout vult ? (4) vade igitur et laudis gloriam
exhibe pro omnibus que accepi. nolunt philosophi quod pro illis,
que nobis a natura sunt, commendemur vel vituperemur, sed solum
ab usu, in quem talia convertamus. christiana vero perfectio, que
docet bonum istarum rerum usum a Deo in nobis esse, quid
25 aliud concludit, nisi quod philosophi de naturalibus, hoc idem
consequenter intelligi de his que nobis a Deo data sunt, ut ob
illa scilicet nobis nulla laudatio debeatur ? quamobrem desine,
mi Iohannes, et facessas, precor, a laudibus meis; transfer illas, ilesserne
quale lodato
solo deve
.

sicut debes, in Deum vel ad alios traduc, qui talibus delectentur.


30 Respondissem rationibus tuis, sed epistolam tuam amisi et que-

2. N auct. ref. e velis 3. N grat. fac. 12. N aut. car. 14. quam] M
quem 19. M hoc 20. N sing. div. 21. M physici 23. vero ] N enim
25. M physici 29. M in al. traduce 30. L3 M sed am. et ep.

(1) S. PAUL. I Cor. VIII, 1 . (3) CIC. De invent. I, I, I.


(2) Cf. S. PAUL. I Cor. VIII, 2 . (4) S. PAUL. I Cor. XII, 8 ; 11 .
480 EPISTOLARIO

sitam diu non potui reperire. quod quidem Dei digito factum
gaudeo, ut ista suffecerint et huic disputationi finem afferat hec
epistola. vale. Florentie, sextodecimo novembris.

XXIII .

A PIETRO CORSINI CARDINAL PORTUENSE ( 1). S

[Cod. Laur. Conv. soppr. 125 (già S. Spirito 777), c. 97 A ;


cod. Vatic. 3081 , C. IA (2).]

Reverendissimo in Christo patri et domino, domino Petro de


Corsinis de Florentia, Dei gratia Portuensi et Sancte Rufine
episcopo cardinali, Colucius Pieri de Salutatis, cancellarius flo- 10
rentinus immeritus, pacem in Christo Iesu, que superat omnem
sensum.
Firenze, 15 mag-
gio 1390-96?
Ebbe il De reme- ISIT michi benignitas tua libellum Plutarchi De remediis
diisiraedi Plutarco
tradottoda Simone
arcivescovo di Te-
M ire, quem olim de greco transtulit in latinum iussione tua (3)
be in latino; vir multe venerationis Simon archiepiscopus Thebanus (4), quem 15
9. L Portuensis 10. V Colicius (sic) 11. L par leggere qui

(1) Dallo stile della presente ci par Di Pietro di Tommaso Corsini, il


lecito congetturare che il S. l'abbia famoso cardinale fiorentino, che tanta
scritta in età assai matura ; ma è questo parte ebbe nell'origine di quello scisma,
un criterio molto incerto ed al quale onde fu lacerata la Chiesa dopo la
non mi affiderei unicamente, ove non morte di Gregorio XI, non è il caso
mi costringesse a ciò la mancanza di di discorrer qui. Solo ricorderemo
più solidi argomenti. A buon conto che, fregiato da Urbano V della por-
però l'epistola non sarà da ritener pora il 7 giugno 1370 in ricompensa
posteriore agli anni 1396-97; perchè de' servigi prestati come prelato e
il lamento del nostro sull'impossibi- come diplomatico alla Santa Sede,
lità, in cui si trovava di conoscer al- creato nel 1374 vescovo di Porto, egli,
tre opere del filosofo di Cheronea ribellatosi nell'ottobre del 1380 al-
all' infuori di quella inviatagli dal Cor. l'autorità d'Urbano VI, fuggì a Nizza
sinı, sarebbe vuoto di senso, ove non e quindi ad Avignone, dove visse
lo si ammettesse anteriore a cotal caro a Clemente VII ed a Bene-
data. Infatti in quegli anni al S. detto XIII e mori dopo trentasei anni
venne probabilmente fra mano per di cardinalato il 16 agosto 1405 ; CIA-
opera di Iacopo Angeli il testo greco CONIUS, Vitae et res gestae pontif. Rom.
delle Vite parallele, e forse per dono II, 572 ; UGHELLI, Italia sacra, III,
dell' antipapa quella traduzione ara- 150-55 ; CARDELLA, Mem. stor. de' card.
gonese di esse, che già vedemmo
essere stata da lui richiesta all'Heredia. (2) (3) (4) V. a p. 481 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 481

tractatum avide discurrens, mecum indignari cepi tantam esse illius damente
e leggendolo avi-
si dolse

translationis obscuritatem tamque horrido stilo compositam, quod delche traduttore


la imperizia
nulla prorsus alliceret suavitate lectorem, nec facile pateret quid
nobis tantus philosophus tradidisset. sentiebam altas solidasque
3-4 . L omette lect. - tradid. 4. L sentiebat corretto in sentiebam altas in rasura .

II, 225 ; GAMURRINI, Fam. nob. tosc. e nel Vaticano sui quali ne abbiam con-
e umbre, III, 150; NEGRI, Script. flor. dotto la stampa, spettanti al secolo xv,
p. 461 ; MANNI, Osserv. ist. sopra i sig. quest'epistola si rinviene a nostra co-
ant. III, 39 sgg.; L. PASSERINI, Ge- noscenza trascritta in fronte al tratta.
nealogia e storia della famiglia Corsini, tello di Plutarco in altri due codici;
Firenze, 1858 , p. 68 sgg. un lucchese, veduto nella libreria di
I Fiorentini, che nutrivano verso Pie- S. Maria della Corte degli Orlandini
tro, lor concittadino e per di più stato dallo ZACARIA (Iter litterar. per Italiam,
molt'anni loro vescovo ( 1361-1370), par. I, cap. 1, p. 26), ed il Bodleiano
una viva devozione, cercarono ripetuta- Eccles . 223 , c. 20 A : cf. COXE, Cat. codd.
mente di riconciliarlo con Urbano VI ; mss. bibl. Bodlejanae, pars III, Oxonii,
e de' lor tentativi rimane fra gli altri 1854, c. 423 : entrambi del secolo deci-
cospicuo documento l'importante let- moquinto inoltrato. Di un altro ma-
tera, che in nome del comune gli scrisse noscritto, che il Mansi nelle giunte da
il 3 febbraio 1381 Coluccio ; R. Arch. lui fatte al Fabricio afferma esser stato
di Stato in Firenze, Miss. reg. 18, in suo possesso, ignoro che sia avve-
C. 110A ; RIGACCI, L. C. P. Salut. nuto, seppure esso non è da identi-
epist. par. I, ep. x, p. 39. In corte ficare con quello già ricordato, che
d'Avignone il Corsini protesse poi esiste ancora in Lucca. Cf. FABRI-
sempre efficacemente gli interessi della CIUS, Bibl. lat. med. et inf. aet., Flo-
patria, paralizzando così, almeno in rentiae, 1858, V- VI, 482 .
parte, l'influsso malefico del cardinale (3) Il CIACONIO, op. e loc. cit., af-
Galeotto da Pietramala, ch'era un Tar- ferma che il Corsini, amantissimo de'
lati e quindi avversario irreconciliabile libri, aveva riunita una insigne biblio-
di Firenze. E morendo Pietro volle teca, che andò alla sua morte dispersa.
non solo che il suo cadavere fosse tra- (4) Di costui tutto è incerto : la
sportato in Italia e riposasse in quella patria, il nome, gli scritti. Cretese
tomba, che fin dal 1391 s'era coll'as- fu detto da taluni, da altri Costanti-
senso della città preparata in S. Maria nopolitano ; chi lo chiamò « Iacu-
del Fiore (cf. GAYE, Carteggio ined. d'ar- <<maeus », chi « Iatumaeus » ; QUÉ-
tisti de'sec. XIV, XV, xvI, Firenze, 1839, I, TIF-ÉCHARD, Scriptor. ord. Praedic. I,
App. II, p. 534); ma deliberò altresì 737 sgg., lo voglion de' loro ; ma
che metà delle sue sostanze passassero ch'ei fosse domenicano riman dubbio ;
in possesso del convento fiorentino di della sua dottrina in ebraico, greco e
S. Gaggio. Della gratitudine della latino avrebbe lasciato documento in
città per lui porge bella testimonianza una trilingue recensione del Nuovo
la lettera, che all'annunzio della sua Testamento ; ma essa è scomparsa.
morte scrissero a Benedetto XIII i Sicchè di sicuro sul conto suo non
sappiam che questo: fu vescovo di
priori; Miss. reg. 25 , c. 119 A, 26 ago.
sto 1405 . Gerace dal 1348 al 1366 ; e da quel-
(2) Oltrechè nel cod. Laurenziano l'anno fino a tempo, che non si può
Coluccio Salutati, II. 31
482 EPISTOLARIO

avesse ravvolto in sententias inculto dicendi genere et obscuritate profundissima non


oscura ambiguità
le sentenze d'uno traditas, sed obstrusas; putassemque totum hoc de Plutarchi stilo
scrittore,
di cui altrove avea procedere, nisi quedam sua venustissime translata comperissem apud
letto cose bellissi-
me, perchè voltate magistrum Iohannem de Saberiis anglicum tractatu De nugis
in latino con mae-
stria singolare. curialium et vestigiis philosophorum (1), quem librum 5
nescio qua ratione Policratum vocant (2), accessit etiam ut
translatoris id vitio factum esse cognoscerem, proemialis epistola,
quam ad te scripsit, in qua satis patet ipsum non habuisse vel
Vero è che non
deesi pretendereda
minimum eloquentie latialis. nec tamen est ab hominis greci
unGreco
leganza diquellae-
linguag- professione requirendum latinum eloquium, hac presertim etate, 10
gio, Latini
chepurtroppo
stessi qua vix supra puram grammaticam elevamur etiam nos Latini.
secoli sconosciuta; non sunt hoc tempore Cicerones, Hieronymi, Rufini, Ambrosii
vel Chalcidii, non Cassiodori, non Evagrii, non Boetii, quorum
translationes tante sunt venustatis atque dulcedinis, quod nichil
possit ornatus vel perspicuitatis in his que transtulerunt deside- 15
e poichè Simone
ha fatto come- rari. habeo tamen illi optimo viro gratias, qui nobis qualiter-
chessia conoscer
un libro di Plu- cunque Plutarchum dedit. utinam et cetera eiusdem philosophi
tarco, meritagra-
titudine. vel taliter haberemus ! fuit enim non parve sui temporis aucto-
ritatis; et, ut ex hoc libello percipere possumus, eruditissimus
Pur tuttaviamal
soffrendo la roz-
philosophorum. moleste ferens igitur nos vel hoc modicum sic 20
zezza del libretto habere Plutarchi, quod nec libenter legere nec facile possit percipi
3. Vvenutissime 7. Vtranslacionis proem.] perhennalis 9. Lnimium 18-19. L
autoritas; il ti aggiunto sopra. 19. Vpossimus 20. Dopo moleste in L v'è abrasione.
21. L liberet

precisare, arcivescovo di Tebe : GAMS, avevano assoggettato il « Saresbe-


Ser. chron. c. 431 , 882. La versione <<< riensis>> de' codd. più antichi) nulla
da lui fatta del De cohibenda ira non conobbe di Plutarco ; perchè la nota
si rinvien più, ch'io sappia, nella sua Epistola de institutione principis ad Tra-
forma originale; ad ogni modo a lui ianum, che egli cita come opera del
spetta il vanto, che T. VAIRANI, Cre- filosofo greco, nel V e nel VI del Po-
monensium monum. Romae extantia, Ro- licraticus, è fuor di dubbio apocrifa.
mae, MDCCLXXVIII, par. I, p . 107, vo- Cf. SCHAARSCHMIDT, op. cit. p. 123 sg.
leva assegnato al Platina, d'aver il e F. NOVATI-G. LAFAYE, L'anthologie
primo dato veste latina all' opuscolo d'un humaniste ital. au xve siècle in Mé-
di Plutarco . lang. d'arch. et d'hist. de l'Éc. franç. de
(1) Il S. s'ingannava a partito. Rome, 1891, XI, n. LXXXIх, р. 406.
Giovanni di Salisbury (ch'egli chiama (2) Una spiegazione assai ingegnosa,
qui « de Saberiis », ripetendo mala- ma non troppo persuasiva, ne dà lo
mente la storpiatura, a cui i copisti SCHAARSCHMIDT, op. cit. p. 144 sg.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 483

quid sentiret, cogitavi mecum opusculum illud de sue transla- ridurre


stimo quella
opportuno
ver-
tionis obscuritate planiore dicendi genere in lucem intelligentie sione a più perspi-
cuo linguaggio
revocare; ut quanvis ita non possemus ad litteram legere Plu-
tarchum, nichil tamen quo ad sententiam nos lateret. fecerim
5 ne utiliter atque grate, tuum et aliorum, si qui legent hec, iudi-
cium sit. non enim quod alterius estimationis est superbus ar-
rogaverim michi, sed fideliter me fecisse sine cunctatione pro-
nuncio et meam ac aliorum utilitatem et ipsius Plutarchi gloriam per utilità propria
ed altrui e per onor
intendisse. unum tamen deprecor, quod si qui primam illam dell'autore.
10 translationem viderint etperspicacius eliciant forte meliorem sensum Chiede venia se
così facendo in ta-
quam a me traditus sit, ignorantie mee veniam donent. fateor luni casi non rese
esattamente i con-

equidem me super multis fuisse cum dubitatione suspensum et id cetti di Plutarco


tandem elegisse, quod magis consentaneum visum est (1). са-
e giustifica il me-
veant etiam ne requirant verborum ordinem: ipsum enim tum todo da lui tenuto

15 ornatus tum maxime claritatis gratia non servavi, sed amplectendo nel
tina dar forma la-
al pensiero del
sententiam, noverint me de verborum aut rerum ordine non cu- greco scrittore.
rasse. nec mirentur etiam, si forsan invenerint aliqua per interroga-
tionem scripta, que sint in prima translatione solum posita narra-
tive. ornatus enim gratia, manente sententia, licitum est continue
20 narrationis quendam teporem accendere et per exclamationes aut in-
terrogationum stimulos excitare(2). denique pro semigreca trans-
latione remitto tibi latinum tractatum, clarum, ut arbitror; quem,
cum translatoris verbis comparando lectionem Plutarchi tibi facies
gratiorem. in quo, si tibi placui, satis est. distinxi preterea
25 librum in quindecim capitula, quorum rubricas ante omnia notare
feci, ut possis quecunque desideraveris facilius invenire. vale
diu felix et mei memor, reverendissime domine, cunctis hono-
rificentie cultibus celebrande. Florentie, idibus maii.
8. ac] Vet 10. V sens. mel . 11. V traditum 14. V cum 15. tum]
Vtamen 16. L noverit 20. V accedere 22. V omette clarum 25. V notari

(1) Molti infatti sono gli equivoci sigli dati al Loschi nell'ep. xxIII del
e gli errori, in cui è caduto il S. pa- lib. VII (p . 357) per tradurre Omero
rafrasando il testo latino di Simone, in maniera soddisfacente. Le opinioni
che a sua volta in più e più casi non del S. concordavano con quelle del
aveva capito punto l'originale. Crisolora, se diamo retta a Cencio
(2) È prezzo dell'opera confron- Rustici (cf. cod. Laur. Pl. XC sup., 43
tare queste dichiarazioni con i con- c. 62 A); ma di ciò altrove.
484 EPISTOLARIO

XXIIII .

A GIOVANNI DA CAMERINO (1).

[R2, c. 99 A.]

Iohanni de Camerino.

Firenze, 25 giu- RATER optime. vidi panegyricum tuum; opus quidem gratum 5
gno 1392-96?
Vide il suo pa-
Fmichi, quoniam laudes illius domini mei continet atque canit.
negirico e gli fu
gradito; verum quia talium commendationum ratio suspitione blandiloquii
carere non potest et varie solent varii etiam de sublimibus iudi-
care, presertim ubi viderint aliquid fictum esse; et tibi et com-

(1) Quest'epistola non si rinviene « mentum magistri Iohan-


che in R², e di qui riesce maggiore la « nis de Camerino super Va-
difficoltà d'assegnarle una data, sia pure <<
« lerio » . Siccome però in entrambi
approssimativa. Nè minore è l'incer- i manoscritti l'opera è preceduta da
tezza, in cui restiamo rispetto a colui, al una dedicatoria a Lodovico Alidosi
quale è diretta; perchè se di un Gio- (« Ex Alidosiorum spectabili prosapia,
vanni di Luca da Camerino, che pro- <<<<generose mi domine Ludovice, cla-
fessò rettorica, poi logica e per ultimo << ram qui ducis originem » &c.) ; così
anche astrologia dal 1391 al 1398 io ho concepito il sospetto che il
nello Studio di Bologna, ci serbò ri- <<communis dominus », del quale l'a-
cordo il PASQUALI-ALIDOSI (Li dottori mico del S. aveva celebrato le lodi
forestieri &c. , Bologna, 1623, p. 30; in un metrico panegirico, sia pur sem-
cf. CORRADI, Notizie sui profess. di la- pre il signore d'Imola. Talchè ri-
tinità &c. par. I, p. 45); pure niun so- flettendo anche alla natura del com-
lido indizio ci consente d'asserire che
mento a Valerio, il quale è stato
costui ed il corrispondente del S. siano certamente composto per servir di
una persona medesima. E neppur io base ad un corso scolastico, anzi ad
so se col primo, o meglio col secondo, una « lettura », propenderei a ritenere
possa stimarsi tutt'uno l'autore di probabile che nel Camerinate profes-
quell'ampio commento a Valerio Mas- sore dello Studio di Bologna si debba
simo, che intiero si legge nel cod. riconoscere colui, che detto il com-
Ambros. G. 133 inf. (cart. ff. 165, mentario dedicato all'Alidosi e com-
sec. xv); mutilo invece nel ms. CIX pose in onor del medesimo principe
della Governativa di Cremona (cart. un caricato elogio, che il S. con la
ff. 192, sec. XIV), il qual ultimo ha però solita schiettezza giudicò troppo scarso
il merito d'averci conservato il nome
di pregi, perchè potesse presentarsi
del commentatore, taciuto dall'Ambro- senza pericolo al giudizio dei letterati
siano; cod. Crem. c. 177 A : « Com- e de' critici.
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 485

muni domino consilium esse puto si carmen illud inter lares ma non consiglia
nè lui nè il suo si-

domesticos teneatis et, ut inquit Flaccus, gnore a metterlo


in pubblico;
nonum prematur in annum (1).

etenim, ut idem auctor ait,


carmen reprehendite, quod non
Multa dies et multa litura coercuit atque
Perfectum decies non castigavit ad unguem (2).

consuloque, mi Iohannes, quod tandiu removeas ab hoc opere paziente


occorre primauna
revisione.
tuo mentem, quod ipsum tainen revideas non ut tuum, non etiam,
10 si potes, ut visum, sed cum post multum temporis ipsum corri-
gendo percurres, videas ut alienum et corrigas veluti nunquam
visum. crede michi: tibimet occurret ut, secundum eiusdem
poete monita, veluti
Vir bonus et prudens versus reprehendet inertes,
15 Culpabit duros, incomtis allinet atrum
Transverso calamo signum, ambitiosa recidet
Ornamenta, parum claris lucem dare coget,
Arguet ambigue dictum; mutanda notabit; (3)

sic et tuos versiculos alloquaris et arguas. nec hoc tibi soli con- difetti,
per correggerne i
de quali
20 tingere putes: propemodum hoc omnibus usu venit. nec mirum. nessun lavoro poe-
tico va immune e
delectamur equidem nimis nostris et supra modum nobis pla- che aprimo
to non aspet-
si scorgono
cemus, dum scribimus. et quoniam vera correctio superioris et dagliautori,
morati inna
opera
altioris intellectus est et difficillimum sit supra semet ascendere loro.
vel conceptam animi complacentiam superare, nec corrigere nos
25 possumus et nostros errores tunc perpendere non valemus. hoc
igitur facies, ut placebit; placebit autem si sapies.
Unum tamen fideliter et amice commemorem. cum inter
alia poetis preceptum sit :
Nec deus intersit, nisi dignus vindice nodus
30 Inciderit,

9. Sarebbe da legger tandem

(1) HORAT. Ep. II, III, 388 ; ma il (2) HORAT. Ep. II, III, 292-94.
testo: « nonumque » . (3) HORAT. Ep. II, III, 445-49.
480 EPISTOLARIO

sitam diu non potui reperire. quod quidem Dei digito factum
gaudeo, ut ista suffecerint et huic disputationi finem afferat hec
epistola, vale. Florentie, sextodecimo novembris .

XXIII .

A PIETRO CORSINI CARDINAL PORTUENSE (1). S

[Cod. Laur. Conv. soppr. 125 (già S. Spirito 777), c. 97 A ;


cod. Vatic. 3081, C. IA (2).]

Reverendissimo in Christo patri et domino, domino Petro de


Corsinis de Florentia, Dei gratia Portuensi et Sancte Rufine
episcopo cardinali, Colucius Pieri de Salutatis, cancellarius flo- 10
rentinus immeritus, pacem in Christo Iesu, que superat omnem
sensum .
Firenze, 15 mag-
gio 1390-96?
Ebbe il De reme- ISIT michi benignitas tua libellum Plutarchi De remediis
diisiraediPlutarco
tradotto da Simone
arcivescovo di Te-
M ire, quem olim de greco transtulit in latinum iussione tua (3)
be in latino; vir multe venerationis Simon archiepiscopus Thebanus (4), quem 15
9. L Portuensis 10. V Colicius (sic) 11. L par leggere qui

(1) Dallo stile della presente ci par Di Pietro di Tommaso Corsini, il


lecito congetturare che il S. l'abbiafamoso cardinale fiorentino, che tanta
scritta in età assai matura ; ma è questo
parte ebbe nell'origine di quello scisma,
un criterio molto incerto ed al qualeonde fu lacerata la Chiesa dopo la
non mi affiderei unicamente, ove non morte di Gregorio XI, non è il caso
mi costringesse a ciò la mancanza di di discorrer qui. Solo ricorderemo
più solidi argomenti. A buon conto che, fregiato da Urbano V della por-
però l'epistola non sarà da ritener pora il 7 giugno 1370 in ricompensa
posteriore agli anni 1396-97; perchè de' servigi prestati come prelato e
il lamento del nostro sull'impossibi-come diplomatico alla Santa Sede,
lità, in cui si trovava di conoscer al- creato nel 1374 vescovo di Porto, egli,
tre opere del filosofo di Cheronea ribellatosi nell'ottobre del 1380 al-
all' infuori di quella inviatagli dal Cor. l'autorità d'Urbano VI, fuggì a Nizza
sinı, sarebbe vuoto di senso, ove non e quindi ad Avignone, dove visse
lo si ammettesse anteriore a cotal caro a Clemente VII ed a Bene-
data. Infatti in quegli anni al S. detto XIII e mori dopo trentasei anni
venne probabilmente fra mano per di cardinalato il 16 agosto 1405 ; CIA-
opera di Iacopo Angeli il testo greco CONIUS, Vitae et res gestae pontif. Rom.
delle Vite parallele, e forse per dono II, 572 ; UGHELLI, Italia sacra, III,
dell' antipapa quella traduzione ara- 150-55 ; CARDELLA, Mem. stor. de' card.
gonese di esse, che già vedemmo
essere stata da lui richiesta all'Heredia. (2) (3) (4) V. a p. 481 .
DI COLUCCIO SALUTΑΤΙ . 481

tractatum avide discurrens, mecum indignari cepi tantam esse illius damente
e leggendolo avi-
si dolse
translationis obscuritatem tamque horrido stilo compositam, quod delche traduttore
la imperizia
nulla prorsus alliceret suavitate lectorem, nec facile pateret quid
nobis tantus philosophus tradidisset. sentiebam altas solidasque
3-4. L omette lect. - tradid. 4. L sentiebat corretto in sentiebam altas in rasura .

II, 225 ; GAMURRINI, Fam. nob . tosc. e nel Vaticano sui quali ne abbiam con-
e umbre, III, 150; NEGRI, Script. flor. dotto la stampa, spettanti al secolo xv,
p. 461 ; MANNI, Osserv. ist. sopra i sig. quest'epistola si rinviene a nostra co-
ant. III, 39 sgg.; L. PASSERINI, Ge- noscenza trascritta in fronte al tratta.
nealogia e storia della famiglia Corsini, tello di Plutarco in altri due codici;
Firenze, 1858 , p. 68 sgg. un lucchese, veduto nella libreria di
I Fiorentini, che nutrivano verso Pie- S. Maria della Corte degli Orlandini
tro, lor concittadino e per di più stato dallo ZACARIA (Iter litterar. per Italiam,
molt'anni loro vescovo ( 1361-1370), par. I, cap. 1, p. 26), ed il Bodleiano
una viva devozione, cercarono ripetuta- Eccles . 223 , c. 20 A : cf. COXE, Cat.codd.
mente di riconciliarlo con Urbano VI ; mss. bibl. Bodlejanae, pars III, Oxonii,
e de' lor tentativi rimane fra gli altri 1854, c. 423 : entrambi del secolo deci-
cospicuo documento l'importante let- moquinto inoltrato. Di un altro ma-
tera, che in nomedel comune gli scrisse noscritto, che il Mansi nelle giunte da
il 3 febbraio 1381 Coluccio ; R. Arch. lui fatte al Fabricio afferma esser stato
di Stato in Firenze, Miss. reg. 18, in suo possesso, ignoro che sia avve-
C. 110A ; RIGACCI, L. C. P. Salut. nuto, seppure esso non è da identi-
epist. par. I, ep. x, p. 39. In corte ficare con quello già ricordato, che
d'Avignone il Corsini protesse poi esiste ancora in Lucca. Cf. FABRI-
sempre efficacemente gli interessi della CIUS, Bibl. lat. med. et inf. aet., Flo-
patria, paralizzando così, almeno in rentiae, 1858 , V- VI, 482 .
parte, l'influsso malefico del cardinale (3) Il CIACONIO, op. e loc. cit., af-
Galeotto da Pietramala, ch'era un Tar- ferma che il Corsini, amantissimo de'
lati e quindi avversario irreconciliabile libri, aveva riunita una insigne biblio-
di Firenze. E morendo Pietro volle teca, che andò alla sua morte dispersa .
non solo che il suo cadavere fosse tra- (4) Di costui tutto è incerto : la
sportato in Italia e riposasse in quella patria, il nome, gli scritti. Cretese
tomba, che fin dal 1391 s'era coll'as- fu detto da taluni, da altri Costanti-
senso della città preparata in S. Maria nopolitano ; chi lo chiamò « Iacu-
del Fiore (cf. GAYE, Carteggio ined. d'ar- << maeus », chi « Iatumaeus » ; QUÉ-
tisti de'sec. XIV, XV, XVI, Firenze, 1839, I, TIF-ÉCHARD, Scriptor. ord. Praedic. I,
App. II, p. 534); ma deliberò altresì 737 sgg., lo voglion de' loro ; ma
che metà delle sue sostanze passassero ch'ei fosse domenicano riman dubbio ;
in possesso del convento fiorentino di della sua dottrina in ebraico, greco e
S. Gaggio. Della gratitudine della latino avrebbe lasciato documento in
città per lui porge bella testimonianza una trilingue recensione del Nuovo
la lettera, che all'annunzio della sua Testamento ; ma essa è scomparsa .
morte scrissero a Benedetto XIII i Sicchè di sicuro sul conto suo non
priori; Miss. reg. 25, c. 119 A, 26 ago. sappiam che questo: fu vescovo di
sto 1405 . Gerace dal 1348 al 1366 ; e da quel-
(2) Oltrechè nel cod. Laurenziano l'anno fino a tempo, che non si può
Coluccio Salutati, II. 31
486 EPISTOLARIO

ut ille ait (1) ; et tu musas consulentes inducas et poetam quem


Lo consiglia
modificar quantoa faciunt alloquentes, vellem cuilibet Musarum partes dares que sibi
ha scritto sulle
Muse. competunt in poesi. ex quibus, ni fallor, extremam facis Ura-
niam, iuxta sui naturam nominis, celi scientiam admonentem.
nam quod Terpsichore donet gravitatem, humanitatem Erato, 5
Polymnia prudentiam, Thalia versus, famam Melpomene, Euterpe
studium et affectum, nescio si recte fictum est; cum primam
Caliopeam rite feceris vocis bonitatem et pulcritudinem exhibere ;
quod etiam an in consultationibus sit servatum diligentissime
10
censeo providendum (2).
Si raccomanda
infine al signore Vale felix et parce videtoque curiose cedulam interclusam.
che
di Giovanni, fabe magnifico communi domino me commenda et gratias age, precor,
di ser Rinaldo tan-
to liberalmente. quod me de facto ser Rainaldi tam liberaliter exaudivit. iterum
vale. Florentie, septimo kalendas quintilis.

(1) HORAT. Ep. II, III, 191-92 . zioni cf. l'ep. xx11 del lib. VII, p. 347
(2) Sulle Muse e le loro attribu- sgg. di questo volume.
GIUNTE

Alle note.

P. 332, r. 12 sgg. Erroneamente accodato all'ep. XX del lib. VII (p. 335 del presente
volume) questo poscritto si legge anche in R¹, c. 25 B. Eccone le varianti : r. 14. Leprime
tre lettere di mercator sono in rasura . 15. miror corretto in mirer 20. pos. ipse;
ma sopra a mero di puntini è indicato la trasposizione esser erronea. 333, 4. illum
in rasura, come pure le prime quattro lettere di filiorum , che R¹ prepone a tuorum
R¹ habebo

Al comento.

P. 48. (4) Agli scrittori qui ricordati renze, carte Strozzi-Uguccioni, n. 4,


è da aggiungere P. LITTA, Famiglie с. 166 B) rileviamo che « D. Ioan-
celebri d' It. II, Villani , tav. II. <<nes de Inamoratis de Esculo » fu
P. 151. (3) Altre testimonianze in- giudice delle appellazioni in Fi-
torno alla consuetudine del Conte renze per un semestre cominciato
di Virtù di chiamarsi semplice- il 23 settembre 1396. Da ciò è
mente Galeazzo son raccolte dal lecito arguire che, come parecchi
MURATORI, Antiq. Ital. medii aevi, altri giuristi dell'età sua, egli abbia
to. II, diss. xxvII c. 595 . alternato colle fatiche dell' inse-
P. 176. ( 1) Lo scritto intorno a gnamento quelle de' pubblici im-
F. Guazzalotti qui rammentato come pieghi.
di imminente pubblicazione ha ve- P. 342. (4) Annibaldo Pantaleoni
duto di già la luce in Arch. stor. non può certo essere inchiuso nel
ital. 1893 , ser. V, to. XI, 86-103 . numero de' figli di Piero; ma le
P. 196. (1) A gran torto il Frizzi me- notizie che reca sulla famiglia a
scolò, adducendo me pure in errore, cui egli appartenne il DELL'ANCISA,
il nome di Antonio da San Gior- Selva sfrondata, passim, sono così
gio a quelli di coloro che tramarono confuse da non potersi asserir con
l'assassinio d'Azzo d' Este. Il da certezza se egli sia da identifi-
San Giorgio, che prese parte a care con l'Annibaldo , figlio di
quella congiura, non fu il nostro, Giovanni di Tano Pantaleoni , vi-
bensi un « cambiatore >>>bolognese vente nel 1351 (FF, с. 409 B, №№,
per nome Giovanni di messer Si- c. 49 B), o non piuttosto (come è
mone; cf. Cron. di Bologna in Mu- meglio probabile) coll'altro nato da
RATORI Rer. It. Scr. XVIII, 561 . Francesco di Tano, di cui, secondo
P. 238. (1 ) Dal noto repertorio Stroz- il medesimo genealogista, occorreva
ziano intitolato: Nomi, cognomi et menzione in documenti da lui veduti
arme degl' ofiziali forestieri della città del 1395, 1397 e 1430 (FF, c. 410 A,
di Firenze (R. Arch. di Stato in Fi- 409 A; II, c. 19 в).
CORREZIONI

P. 68, r. 4. RIGACCI, par. II, ep. XLVIII, pp. 137-145, da R¹.

P. 98, r. 4. XVIII. In causa di questa svista le epistole


seguenti di questo libro furono numerate inesattamente, ma nè
l'indice, nè i riferimenti tornano perciò inesatti.
P. 176, r. 12. Firenze, 6 dicembre 1387-89 ? 215, 22. Firenze, 17 novembre 1389.

P. 98, r. 36. KNEER, 113 , 44. XXII. 147, 39. nell'ottobre


314, 29. tempora 320, 31. del Codice, De testibus
CONTENUTO DEL VOLUME

LIBRO QUINTO.

I. A FRANCESCO DEL BENE. Firenze, II marzo 1381 . Pag. 3

II. AL MEDESIMO. Firenze, 2 aprile 1381 5

III. A BERTOLDO ORSINI CONTE DI SOANA. Firenze, 26 giu-


gno 1381 . 7

IIII . A GASPARE SQUARO DE' BROASPINI. Firenze, 12 luglio 1381 9


V. A FRÀ GEROLAMO DA UZZANO. Firenze, 1381 ? 10

VI. A CARLO DI DURAZZO, RE DI SICILIA E GERUSALEMME. Fi-


II
renze, 1381
VII. A FILIPPO VILLANI STOLDI. Firenze, 1381-82 ? 47

VIII. A BARTOLO ABBATE DI S. SALVI . Firenze, 4 marzo 1382 . 49


VIIII. AD ANTONIO PIEVANO DI VADO. Firenze, 25 ottobre 1382 ? 52

X. A LOMBARDO DELLA SETA. Firenze, 27 novembre 1382 53

XI. AD ALBERTO DEGLI ALBIZZI. Firenze, 1382 ? 57


XII. A NICOLA GIOVANNI de' CASALI SIGNOR DI CortonA. Fi-
renze, 22 aprile 1383 65
XIII. AD ILARIO de' GRIFFONI. Firenze, 26 aprile 1383 66

XIIII. A DONATO DEGLI ALBANZANI. Firenze, 10 maggio - 28 giu-


gno 1383 ? 68

XV. A BENVENUTO DA IMOLA. Firenze, 28 giugno 1383 76


XVI . A SER ANTONIO DI SER CHELLO ED A SER PIERO DI SER PIERO .
Firenze, 7 agosto 1383 80

XVII. A SER ANTONIO DI SER CHELLO. Firenze, 21 agosto 1383 83


XVIII . A FRANCESCO BARTOLINI. Firenze, 2 settembre 1383 98
XVIIII. A SER GUCCIO DI FRANCESCO GUCCI. Firenze, 25 settem-
bre 1383 104

XX. A MAESTRO FELTRO DA SANT'ARCANGELO. Firenze, 25 (?) set-


110
tembre 1383 .
XXI. AD UBALDINO BUONAMICI. Firenze, 30 ottobre 1383 112

XXII. A BERNARDO DA MOGLIO. Firenze, 1383-84 130


XXIII . AL MEDESIMO. Firenze, 1383-84 ? 131

XXIIII. A LANDOLFO CAIAZZA. Firenze, 4 febbraio 1384 ? 132

Coluccio Salutati, II. 31*


490 CONTENUTO DEL VOLUME.

LIBRO SESTO .

I. A NICCOLETTO DIVERSI. Firenze, 11 marzo 1385 Pag. 136


II. AD ANDREOLO ARESE. Firenze, 11 marzo 1385 ? 139

III . A BERNARDO DA MOGLIO. Firenze, 10 agosto 1385 ? 141

ІІІІ. А ТоMMASO ORSINI CARDINALE DI MANUPELLO. Firenze,


21 settembre 1385 142

V. AD ANDREOLO ARESE. Firenze, 25 ottobre 1385 146


VI. A MAESTRO IACOPO TEDERISI. Firenze, 1385 ? 159

VII. AL MEDESIMO. Firenze, 1385 ? 162

VIII. A PASQUINO DE' CAPELLI. Firenze, 25 novembre 138 ... ? 166

VIIII. A BERNARDO DA MOGLIO. Firenze, 1386 ? 168

X. AL MEDESIMO. Firenze, 1386 ? 173

XI. A ROBERTO ROSSI. Firenze, 15 marzo 1386 ? 174

XII . AL MARCHESE ALBERTO D' ESTE. Firenze, 6 dic. 1387-89 ? 176


XIII . A BERNARDO DA MOGLIO. Firenze, 6 febbraio 1387 ? 180

XIIII. AD ANGELO DA BEVAGNA VESCOVO DI RECANATI E MACE-


RATA. Firenze, 4 agosto 1383-89 183
XV. AD ANONIMO. Firenze, 1385-90 ? 190
XVI. A BERNARDO DA MOGLIO. Firenze, 1387-88 192
XVII . A SER ANTONIO DI VANNUCCIO DA SAN GIORGIO. Firenze,
3 agosto 1389 195
XVIII. A SER Iacopo GemiNIANI DA TOSSIGNANO. Firenze, 3 ago-
sto 1389 197
202
XVIIII . A LORENZO GAMBACORTI. Firenze, 16 agosto 1389 ?
XX. A PELLEGRINO ZAMBECCARI. Firenze, 9 novembre 1389 214

XXI. AL MEDESIMO. Firenze, 17 novembre 1389 215

XXII. AD UBALDINO BUONAMICI. Firenze, 24 novembre 1389 217

XXIII . A PELLEGRINO ZAMBECCARI. Firenze, 2 agosto 1390 221

XXIIII . AL MEDESIMO. Firenze, 6 settembre 1390 • 228

XXV. A GIOVANNI INNAMORATI DA ASCOLI. Firenze, sett. 1390. 238

LIBRO SETTΙΜΟ .

I. A SER ANTONIO DA CORTONA. Firenze, 9 ottobre 1390 245

II. A PELLEGRINO ZAMBECCARI. Firenze, 9 ottobre 1390 250

III . A FRANCESCO NOVELLO da CarrarA. Firenze, 29 novem-


bre 1390 . 252
CONTENUTO DEL VOLUME . 491

IIII. A BERNARDO DA MOGLIO. Firenze, 7 dicembre 1390 Pag. 265


V. A SER BENIVIENI CANCELLIERE ASCOLANO. Firenze, 11 di-
cembre 1390 270
VI. A BERNARDO DA MOGLIO. Firenze, 15 dicembre 1390 273
VII. A PIETRO PAOLO VERGERIO. Firenze, 11 marzo 1391 ? 277
VIII. A BERNARDO DA MOGLIO. Firenze, 7 giugno 1391 279
VIIII. A LODOVICO E LIPPO DEGLI ALIDOSI. Firenze, 20 novem-
bre 1391 283
X. A MICHELE DA RABATTA. Firenze, 16 gennaio 1392? 286

XI. A JUAN FERNANDEZ DE HEREDIA. Firenze, 1º febbraio 1392? 289


XII . A DONATO DEGLI ALBANZANI. Firenze, 15 febbraio 1392 ? 302

XIII. A SER ANTONIO DA CORTONA. Firenze, 18 0 19 febbraio 1392 ? 304

XIIII. AL MEDESIMO. Firenze, 10 0 14 marzo 1392 ?. 307

XV. A GIOVANNI STELLA. Firenze, 20 aprile 1392 . 312


XVI. A BARTOLOMEO DELLA MELLA. Firenze, 19 giugno 1392 314
XVII . A BERNARDO DA MOGLIO. Firenze, 20 giugno 1392 ? 318
XVIII. A SER GIULIANO ZONARINI. Firenze, 24 giugno-23 luglio 1392 ? 328
XVIIII. A MESSER ANTONIO DEGLI ALBERTI. Firenze, 1º luglio o
1º ottobre 1392 ? 333
XX. A PASQUINO de' CapeLLI. Firenze, 4 luglio 1392 335
XXI. AL MEDESIMO. Firenze, 16 luglio 1392 . 340

XXII . A MAESTRO BARTOLOMEO DEL REAME DI PUGLIA. Firenze,


16 luglio 1392 ? 343

XXIII. AD ANTONIO LOSCHI. Firenze, 21 luglio 1392 354

LIBRO OTTAVO .

I. AL MARCHESE ALBERTO D'ESTE. Firenze, 23 luglio 1392 359

II. A TOMMASO DEGLI OBIZZI. Firenze, 23 luglio 1392 . 362


III. A BARTOLOMEO DELLA MELLA. Firenze, 23 luglio 1392 365
IIII . A PASQUINO DE' CAPELLI. Firenze, 12 agosto 1392 . 375
V. A LODOVICO DEGLI ALIDOSI SIGNORE D' IMOLA. Firenze,
15 agosto 1392 380
VI. A SER GIOVANNI LIPPI D'AREZZO. Firenze, 31 agosto 1392 ? 385
VII. A PASQUINO DE' CAPELLI. Firenze , 24-30 settembre 1392 386
VIII. AD ANTONIO LOSCHI. Firenze, 29 settembre 1392 394

VIIII . A IACOPO D'APPIANO. Firenze, 30 ottobre 1392 400

X. A GIOVANNI CONVERSANO DA RAVENNA. Firenze, 25 dicem-


bre 1392 ? 404
492 CONTENUTO DEL VOLUME .

XI. AL MEDESIMO. Firenze, 24 febbraio 1393 . Pag. 411

XII . A IODOCO MARCHESE DI MORAVIA. Firenze, 24 marzo 1393 427

XIII. A FRANCESCO CARBONE CARDINAL MONOPOLITANO. Firenze,


25 marzo 1393 . 432

XIIII. A BONIFAZIO IX. Firenze, 25 marzo 1393 434

XV. A DONATO DEGLI ALBANZANI. Firenze, 31 marzo 1393 435


XVI. A GIOVANNI CONVERSANO DA RAVENNA. Firenze, apr. 1393 ? 437
XVII. A SER ANDREA GIUSTI DA VOLTERRA. Firenze, to mag-
gio 1393 . .

439
XVIII. AL MEDESIMO. Firenze, 24 giugno 1393 445

XVIIII. AL MEDESIMO. Firenze, 22 luglio 1393 449

XX. A PELLEGRINO ZAMBECCARI. Firenze, 16 agosto 1393 456


XXI . A FRÀ GIOVANNI DA SAMMINIATO. Firenze, 15 settembre 1393 462
XXII . A Giovanni ConvERSANO DA RAVENNA. Firenze, 16 no-
vembre 1393 470
XXIII. A PIETRO Corsini CARDINAL PORTUENSE. Firenze, 15 mag-
gio 1390-96? 480
XXIIII . A Giovanni DA CAMERINO. Firenze, 25 giugno 1392-96? 484
GIUNTE 487
CORREZIONI . 488
TAVOLE :
I. Facsimile dell'epistola autografa di Coluccio Salutati a Fran-
cesco del Bene esistente nel R. Arch. di Stato in Firenze 5
II. Facsimile del cod. Laur. S. Croce Pl . XV, sin., 8 359
Finito di stampare oggi 22 dicembre 1893
nella tipografia Forzani e C.
Edizione di cinquecento esemplari.

ISTITUTO STOFICO
TALIANO

** 379
490 CONTENUTO DEL VOLUME .

LIBRO SESTO .

I. A NICCOLETTO DIVERSI. Firenze, 11 marzo 1385 •


Pag. 136
II. AD ANDREOLO ARESE. Firenze, 11 marzo 1385 ? 139
III. A BERNARDO DA MOGLIO. Firenze, 10 agosto 1385 ? 141

IIII. A TOMMASO ORSINI CARDINALE DI MANUPELLO. Firenze,


21 settembre 1385 142

V. AD ANDREOLO ARESE. Firenze, 25 ottobre 1385 146


VI . A MAESTRO IACOPO TEDERISI. Firenze, 1385 ? 159

VII. AL MEDESIMO. Firenze, 1385 ? 162

VIII . A PASQUINO DE' CAPELLI. Firenze, 25 novembre 138 ... ? 166

VIIII. A BERNARDO DA MOGLIO. Firenze, 1386 ? 168


X. AL MEDESIMO. Firenze, 1386 ? 173
XI. A ROBERTO ROSSI. Firenze, 15 marzo 1386 ? 174

XII . AL MARCHESE ALBERTO D' ESTE. Firenze, 6 dic. 1387-89? 176


XIII . A BERNARDO DA MOGLIO. Firenze, 6 febbraio 1387 ? 180

XIIII. AD ANGELO DA BEVAGNA VESCOVO DI RECANATI E MACE-


RATA. Firenze, 4 agosto 1383-89 183
XV. AD ANONIMO. Firenze, 1385-90 ? 190

XVI. A BERNARDO DA MOGLIO. Firenze, 1387-88 192


XVII . A SER ANTONIO DI VANNUCCIO DA SAN GIORGIO. Firenze,
3 agosto 1389 195
XVIII. A SER Iacopo GEMINIANI DA TOSSIGNANO. Firenze, 3 ago-
sto 1389 197
XVIIII. A LORENZO GAMBACORTI. Firenze, 16 agosto 1389 ? 202

XX. A PELLEgrino ZambeCCARI. Firenze, 9 novembre 1389 214

XXI . AL MEDESIMO. Firenze, 17 novembre 1389 215

XXII. AD UBALDINO BUONAMICI. Firenze, 24 novembre 1389 217

XXIII . A PELLEGRINO ZAMBECCARI. Firenze, 2 agosto 1390 221

XXIIII. AL MEDESIMO. Firenze, 6 settembre 1390 228

XXV. A GIOVANNI INNAMORATI DA ASCOLI. Firenze, sett. 1390 . 238

LIBRO SETΤΙΜΟ .

I. A SER ANTONIO DA CORTONA. Firenze, 9 ottobre 1390 245

II. A PELLEGRINO ZambeccARI. Firenze, 9 ottobre 1390 250


III . A FRANCESCO NOVELLO DA CARRARA. Firenze, 29 novem-
bre 1390 252
CONTENUTO DEL VOLUME . 491

IIII . A BERNARDO DA MOGLIO. Firenze, 7 dicembre 1390 Pag. 265


V. A SER BENIVIENI CANCELLIERE ASCOLANO. Firenze, 11 di-
cembre 1390 270

VI. A BERNARDO DA MOGLIO. Firenze, 15 dicembre 1390 273

VII. A PIETRO PAOLO VERGERIO. Firenze, 11 marzo 1391 ? 277

VIII. A BERNARDO DA MOGLIO. Firenze, 7 giugno 1391 279


VIIII. A LODOVICO E LIPPO DEGLI ALIDOSI. Firenze, 20 novem-
bre 1391 283
X. A MICHELE DA RABATTA. Firenze, 16 gennaio 1392 ? 286

XI. A JUAN FERNANDEZ DE HEREDIA. Firenze, 1º febbraio 1392 ? 289


XII . A DONATO DEGLI ALBANZANI. Firenze, 15 febbraio 1392 ? 302

XIII. A SER ANTONIO DA CORTONA. Firenze, 18 0 19 febbraio 1392 ? 304

XIIII. AL MEDESIMO. Firenze, 10 0 14 marzo 1392 ?. .


307

XV. A GIOVANNI STELLA. Firenze, 20 aprile 1392 . 312

XVI. A BARTOLOMEO DELLA MELLA. Firenze, 19 giugno 1392 314


XVII . A BERNARDO DA MOGLIO. Firenze, 20 giugno 1392 ? 318
XVIII. A SER GIULIANO ZONARINI. Firenze, 24 giugno-23 luglio 1392? 328
XVIIII . A MESSER ANTONIO DEGLI ALBERTI. Firenze, 1º luglio o
1º ottobre 1392 ? 333

XX. A PASQuino de' CapeLLI. Firenze, 4 luglio 1392 335

XXI. AL MEDESIMO. Firenze, 16 luglio 1392 . 340

XXII . A MAESTRO BARTOLOMEO DEL REAME DI PUGLIA. Firenze,


16 luglio 1392 ? 343

XXIII. AD ANTONIO LOSCHI. Firenze, 21 luglio 1392 354

LIBRO OTTAVO.

I. AL MARCHESE ALBERTO D'ESTE. Firenze, 23 luglio 1392 .


359

II. A TOMMASO DEGLI OBIZZI. Firenze, 23 luglio 1392 . 362


III. A BARTOLOMEO DELLA MELLA. Firenze, 23 luglio 1392 365
IIII . A PASQuino de' CapELLI. Firenze, 12 agosto 1392 375
V. A LODOVICO DEGLI ALIDOSI SIGNORE D' IMOLA. Firenze,
15 agosto 1392 380
VI. A SER Giovanni LIPPI D'AREZZO. Firenze, 31 agosto 1392 ? 385
VII. A PASQuino de' CapeLLI. Firenze, 24-30 settembre 1392 386
VIII. AD ANTONIO LOSCHI. Firenze, 29 settembre 1392 394
VIIII. A IACOPO D'APPIANO. Firenze, 30 ottobre 1392 400

X. A Giovanni Conversano da RAVENNA. Firenze, 25 dicem-


bre 1392 ? 404
492 CONTENUTO DEL VOLUME.

XI. AL MEDESIMO. Firenze, 24 febbraio 1393 . Pag. 411

XII. A IODOCO MARCHESE DI MORAVIA. Firenze, 24 marzo 1393 427


XIII . A FRANCESCO CarboNE CARDINAL MONOPOLITANO. Firenze,
25 marzo 1393 . 432

XIIII. A BONIFAZIO IX. Firenze, 25 marzo 1393 434

XV. A DONATO DEGLI ALBANZANI. Firenze, 31 marzo 1393 435

XVI. A GIOVANNI CONVERSANO DA RAVENNA. Firenze, apr. 1393? 437


XVII. A SER ANDREA GIUSTI DA VOLTERRA. Firenze, to mag-
gio 1393 .
439

XVIII. AL MEDESIMO. Firenze, 24 giugno 1393 445

XVIIII. AL MEDESIMO. Firenze, 22 luglio 1393 449

XX. A PELLEGRINO ZAMBECCARI. Firenze, 16 agosto 1393 456


XXI. A FRÀ GIOVANNI DA SAMMINIATO. Firenze, 15 settembre 1393 462
XXII. A GIOVANNI CONVERSANO DA RAVENNA. Firenze, 16 no-
vembre 1393 470

XXIII. A PIETRO CORSINI CARDINAL PORTUENSE. Firenze, 15 mag-


gio 1390-96? 480
XXIIII. A GIOVANNI DA CAMERINO. Firenze, 25 giugno 1392-96? 484
GIUNTE 487
CORREZIONI . 488

TAVOLE :

I. Facsimile dell'epistola autografa di Coluccio Salutati a Fran-


cesco del Bene esistente nel R. Arch. di Stato in Firenze 5
II. Facsimile del cod. Laur. S. Croce Pl. XV, sin., 8 359
Finito di stampare oggi 22 dicembre 1893
nella tipografia Forzani e C.
Edizione di cinquecento esemplari.

ISTITUTO STORICO
' TALIANC

** 379
4
ISTITUTO STORICO ITALIANO

BULLETTINO DELL'ISTITUTO .

N.º I. Contenuto del fascicolo : Relazione letta a S. M. nell'udienza del 25 novembre 1883
dal ministro della Pubblica Istruzione sul decreto di fondazione dell'Istituto Storico
Italiano Sessione I: Adunanze plenarie del 27 e 29 gennaio 1885 -Discorso pro-
nunciato nell'adunanza plenaria dell' Istituto nel giorno 27 gennaio 1885 dal ministro
della Pubblica Istruzione comm. Michele Coppino - Programma dell' Istituto Storico
Italiano Circolare ai signori presidenti delle RR. Deputazioni e Società di storia
patria (20 marzo 1885) Idem (22 ottobre 1885) Comunicazioni Relazione
dellaGiunta esecutiva all' Istituto Storico Italiano, letta nell'adunanza del 4 aprile 1886
Lavori proposti all'Istituto dalle Società confederate Organico per l'esecuzione
dei lavori, approvato dalla Giunta esecutiva nella sua adunanza del 13 giugno 1885
Sessione II : Adunanze plenarie del 4, 5, 6 e 8 aprile 1886 Relazione della Com-
missione incaricata di presentare all'Istituto un disegno per la bibliografia storica.
Di pag. 78 L. 2

N.º 2. Contenuto del fascicolo : Risposte delle regie Deputazioni e Società di storia patria
alla circolare del 22 ottobre 1885 Frammento d'iconografia estense acquistato
recentemente dalla biblioteca Nazionale di Roma: relazione di I. Giorgi a S. E. il
presidente dell'Istituto Storico Italiano (con due facsimili). Di pag. 120 L. 4 50
N.º 3. Contenuto del fascicolo : Sessione III : Adunanze plenarie del 30 e 31 maggio (Di-
scussione sulle proposte di lavori votate dalla Giunta e delle altre fatte all'Istituto
dalle Società confederate), del 2 e 3 giugno 1887 Ricerche abruzzesi: relazione
del prof. C. De Lollis a S. E. il presidente dell'Istituto Storico Italiano. Di
pag. 100 . L. 250

N.º 4. Contenuto del fascicolo : Organico per i lavori dell'Istituto Storico, secondo il
testo approvato nella seduta plenaria dell'8 aprile 1886 Proposta di pubblicazione
di documenti Colombiani nella ricorrenza del quarto centenario della scoperta del-
l'America. (Comunicazione di S. E. Correnti) - Relazioni delle RR. Deputazioni
e Società di storia patria sui lavori pubblicati negli anni 1886-87 Cronache bo-
lognesi (dalla relazione del prof. V. Fiorini sulla ristampa delle Cronache bolo-
gnesi)-Epistolario di Coluccio Salutati : relazione del prof. F. Novati Notizie.
L. 2
Di pag. 112
N.º 5. Contenuto del fascicolo : Lettere a stampa di L. A. Muratori, repertorio biblio-
L. 2
grafico, per A. G. Spinelli. Di pag. 116
N.º 6. Contenuto del fascicolo : Decreto reale col quale si provvede alla pubblicazione di
documenti relativi a Cristoforo Colombo Norme per la pubblicazione degli epistolari
Rime storiche del sec. xv : relazione dei proff. A. D'Ancona e A. Medin - Le
Constitutiones S. M. Ecclesiae del card. Egidio Albornoz : relazione dell'avv. Brando
Brandi Glosse preaccursiane (da codd. membranacei esistenti nell'Archivio di Stato
di Modena), per Pietro Cogliolo Gli statuti delle società delle armi e delle arti
in Bologna nel secolo XIII: relazione del prof. A. Gaudenzi - Confessione di vas-
sallaggio fatta a Rainone da Sorrento dai suoi vassalli del territorio di Maddaloni,
per I. Giorgi Il consumo giornaliero del pane in un castello dell' Emilia nel se-
colo XIII, per I. Giorgi Gli antichi statuti del comune di Bologna intorno allo L.
studio, per A. Gaudenzi. Di pag. 138 . 250

N.º 7. Contenuto del fascicolo : Sessione IV : Adunanze plenarie del 22, 23 e 24 novem-
bre 1888 Carmi medioevali inediti, per A. Gaudenzi (con un facsimile) Benzo
d'Alessandria e i cronisti milanesi del sec. XIV, per L. A. Ferrai . Di pag. 138. L. 350
N. ° 8.per Contenuto del fascicolo : Gli Statuti delle Società delle armi del popolo di Bologna,
A. Gaudenzi- Ricerche abruzzesi : relazione di V. De Bartholomaeis. Di
pag. 176 . L. 3 50
N.º 9. Contenuto del fascicolo : Preparazione del Codex diplomaticus Urbis Romae : re-
lazione della R. Società romana di storia patria - Bentii Alexandrini de Mediolano
civitate opusculum ex chronico ciusdem excerptum ( L. A. Ferrai) I manoscritti
e le fonti della Cronaca del diacono Giovanni, per G. Monticolo. Di pag. 328 L. 5
N.º IO. Contenuto del fascicolo : Sessione V : Adunanze plenarie del 3 e 4 giugno 1890
Il più antico registro ufficiale degli statuti delle arti veneziane sottoposte al
magistrato della giustizia vecchia, per G. Monticolo De pace veneta relatio,
per U. Balzani - Nuovi manoscritti delle Constitutiones Aegidianae , per B. Brandi
Di un nuovo manoscritto della Historia Langobardorumdi Paolo Diacono, per
G. Calligaris - Le cronache di Galvano Fiamma e le fonti della Galvagnana, per
L. A. Ferrai Notizie. Di pag . XL- 132 . L. 3 50
N.º II . Contenuto delfascicolo : Ricerche intorno all'Anonymus Valesianus II, per C. Ci.
polla Il De situ urbis mediolanensis e la Chiesa ambrosiana nel secolo x, per
L. A. Ferrai . Di pag. 160 L. 3 50
N.º 12. Contenuto del fascicolo : Documenti di storia medievale italiana. Bibliografia
degli anni 1885-91 per C. Merkel. Di pag. 164 L. 350
N.º 13. Contenuto del fascicolo : Sessione VI : Adunanze plenarie del 17 e 18 di-
cembre 1892 - Di un compendio sconosciuto della Cronica di Giovanni Villani,
perA. Tenneroni - Studi e ricerche per l'edizione dei capitolari antichissimi delle
arti veneziane ( 1219-1330), per G. Monticolo -Tre corredi milanesi del Quattro-
cento illustrati, per C. Merkel. Di pag. xxvIII- 184 . L. 3 50
Libreria ERMANNO LOESCHER & C. °
ROMA Via del Corso, 307 ROMA
Deposito unico delle pubblicazioni dell'Istituto Storico Italiano.

pubblicazione
Fonti per la Storia d'Italia

d'ordine
N.
della
Prezzo
VOLUMI PUBBLICATI :

SCRITTORI.

Cronache veneziane antichissime (sec. x-xI),


a cura di G. MONTICOLO, vol. I 9 650
Gesta di Federico I (sec. XII), a cura di
E. MONACI I 7 -

Annali di CAFFARO e suoi continuatori (sec. XII-


XIII), a cura di L. T. BELGRANO, vol. I II 12 -

Historia IOHANNIS DE CERMENATE (sec. xiv), a


cura di L. A. FERRAI 2 7
Le Croniche di GIOVANNI SERCAMBI lucchese,
pubblicate sui mss . originali (sec. XIV-xv)
a cura di S. BONGI, vol. I, II e III . 19-21 60
Notabilia di A. DE TUMMULILLIS (sec. xv) , a
cura di C. CORVISIERI 7 7
Diario di STEFANO INFESSURA (sec. xv), a cura
di O. ТоMMASINI 5
. 10

EPISTOLARI E REGESTI .

Registri dei card. UGOLINO D'OSTIAE OTTAVIANO


DEGLI UBALDINI (sec. XIII), a cura di G. LEVI 8 9
Epistolario di COLA DI RIENZO (sec. XIV), a
cura di A. GABRIELLI 6 10

Epistolario di COLUCCIO SALUTATI (sec. xiv),


a cura di F. NOVATI, vol. I, II. 15-16 21
STATUTI.

Statuti delle Società del popolo di Bologna


(sec. XII), a cura di A. GAUDENZI, vol. I
(Società delle armi) 3 1250
VOLUMI IN CORSO DI STAMPA :

Annali di CAFFARO, a cura di L. T. BELGRANO. Vol. II.


Cronache veneziane antichissime, a cura di G. MONTICOLO .
Vol . II...
Epistolario di C. SALUTATI, a cura di F. NOVATI . Vol. III.
Monumenta Novaliciensia, a cura di C. CIPOLLA. Vol . unico.
Prochiron legum, a cura di F. BRANDILEONE e V. PUNTONI.
Vol . unico .
Statuti delle Società delpopolo di Bologna, a cura di A. GAU-
DENZI . Vol. II ( Soc. delle arti).
Prezzo del presente volume : Lire 11.
ROMA. Forzani e C. tipografi del Senato.
1
T

THE UNIVERSITY OF MICHIGAN


GRADUATE LIBRARY

DATE DUE

MAR 14 197
OCT У 1981
DUN 6 1975 ११

EP 1
JUL291980

5.1973
AUG 15
SEP 19 1973
SEP 1/6 1977

NOV 8
ON2E W1E9E7K
01.1974 NOV 17 197
JUN 201974 DEC 21
JOCT2 2 49878
492 CONTENUTO DEL VOLUME.

XI. AL MEDESIMO. Firenze, 24 febbraio 1393 . Pag. 411

XII. A IODOCO MARCHESE DI MORAVIA. Firenze, 24 marzo 1393 427

XIII. A FRANCESCO CARBONE CARDINAL MONOPOLITANO. Firenze,


25 marzo 1393 . 432

XIIII. A BONIFAZIO IX. Firenze, 25 marzo 1393 434

XV. A DONATO DEGLI ALBANZANI. Firenze, 31 marzo 1393 435

XVI. A GIOVANNI CONVERSANO DA RAVENNA. Firenze, apr. 1393? 437


XVII. A SER ANDREA GIUSTI DA VOLTERRA. Firenze, to mag-
gio 1393 .
439
XVIII. AL MEDESIMO. Firenze, 24 giugno 1393 445

XVIIII. AL MEDESIMO. Firenze, 22 luglio 1393 449

XX. A PELLEGRINO ZAMBECCARI. Firenze, 16 agosto 1393 456


XXI. A FRÀ GIOVANNI DA SAMMINIATO. Firenze, 15 settembre 1393 462
XXII. A Giovanni ConvERSANO DA RAVENNA. Firenze, 16 no-
vembre 1393 470
XXIII. A PIetro Corsini Cardinal PorTUENSE. Firenze, 15 mag-
gio 1390-96? 480
XXIIII. A GIOVANNI DA CAMERINO. Firenze, 25 giugno 1392-96? 484
GIUNTE 487
CORREZIONI . 488
TAVOLE :
I. Facsimile dell'epistola autografa di Coluccio Salutati a Fran-
cesco del Bene esistente nel R. Arch. di Stato in Firenze 5
II. Facsimile del cod. Laur. S. Croce Pl. XV, sin., 8 359
359
Finito di stampare oggi 22 dicembre 1893
nella tipografia Forzani e C.
Edizione di cinquecento esemplari .

ISTITUTO STORICO
TALIANC

** 379
namala 10 hi
ISTITUTO STORICO ITALIANO

BULLETTINO DELL'ISTITUTO.

N.º dal
I. Contenuto del fascicolo : Relazione letta a S. M. nell'udienza del 25 novembre 1883
ministro della Pubblica Istruzione sul decreto di fondazione dell'Istituto Storico
Italiano Sessione I : Adunanze plenarie del 27 e 29 gennaio 1885 Discorso pro-
nunciato nell'adunanza plenaria dell' Istituto nel giorno 27 gennaio 1885 dal ministro
della Pubblica Istruzione comm. Michele Coppino- Programına dell' Istituto Storico
Italiano Circolare ai signori presidenti delle RR. Deputazioni e Società di storia
patria (20 marzo 1885) - Idem (22 ottobre 1885) Comunicazioni Relazione
dellaGiunta esecutiva all' Istituto Storico Italiano, letta nell'adunanza del 4 aprile 1886
Lavori proposti all'Istituto dalle Società confederate- Organico per l'esecuzione
dei lavori, approvato dalla Giunta esecutiva nella sua adunanza del 13 giugno 1885
Sessione II : Adunanze plenarie del 4, 5, 6 e 8 aprile 1886 Relazione della Com-
missione incaricata di presentare all'Istituto un disegno per la bibliografia storica.
Di pag. 78 L. 2

N.º 2. Contenuto del fascicolo: Risposte delle regie Deputazioni e Società di storia patria
alla circolare del 22 ottobre 1885 Frammento d' iconografia estense acquistato
recentemente dalla biblioteca Nazionale di Roma : relazione di I. Giorgi a S. E. il
presidente dell'Istituto Storico Italiano (con due facsimili). Dipag. 120 . L. 4 50
N.º 3. Contenuto del fascicolo : Sessione III : Adunanze plenarie del 30 e 31 maggio(Di-
scussione sulle proposte di lavori votate dalla Giunta e delle altre fatte all' Istituto
dalle Società confederate), del 2 e 3 giugno 1887 Ricerche abruzzesi: relazione
Di
del prof. C. De Lollis a S. E. il presidente dell'Istituto Storico Italiano.
L. 250
pag. 100

N.º 4. Contenuto del fascicolo: Organico per i lavori dell'Istituto Storico, secondo il
testo approvato nella seduta plenaria dell'8 aprile 1886 Proposta di pubblicazione
di documenti Colombiani nella ricorrenza del quarto centenario della scoperta del-
l'America. (Comunicazione di S. E. Correnti) - Relazioni delle RR. Deputazioni
e Società di storia patria sui lavori pubblicati negli anni 1886-87 Cronache bo-
lognesi (dalla relazione del prof. V. Fiorini sulla ristampa delle Cronache bolo-
gnesi)-Epistolario di Coluccio Salutati : relazione del prof. F. Novati -Notizie.
Di pag. 112 L. 2

N.º 5. Contenuto del fascicolo: Lettere a stampa di L. A. Muratori, repertorio biblio-


L.
grafico, perA. G. Spinelli . Di pag. 116 2

N.º 6. Contenuto del fascicolo : Decreto reale col qualesi provvede alla pubblicazione di
documenti relativi aCristoforo Colombo Normeperla pubblicazione degli epistolari
Rime storiche del sec. xv : relazione dei proff. A. D'Ancona e A. Medin - Le
Constitutiones S. M. Ecclesiae del card. Egidio Albornoz : relazione dell'avv. Brando
Brandi-Glosse preaccursiane (da codd. membranacei esistenti nell'Archivio di Stato
di Modena), per Pietro Cogliolo-Gli statuti delle società delle armi e delle arti
inBologna nel secolo XIII: relazione del prof. A. Gaudenzi - Confessione di vas-
sallaggio fatta a Rainone da Sorrento dai suoi vassalli del territorio di Maddaloni,
per I. Giorgi - Il consumo giornaliero del pane in un castello dell'Emilia nel se-
colo xur, per I. Giorgi Gli antichi statuti del comune di Bologna intorno allo
L.
studio, per A. Gaudenzi. Di pag. 138 . 250

N.º 7. del fascicolo:


ContenutoCarmi
bre 1888
Sessione IV : Adunanze plenarie del 22, 23 e 24 novem-
medioevali inediti, per A. Gaudenzi ( con un tacsimile ) Benzo
d'Alessandria e i cronisti milanesi del sec. XIV, per L. A. Ferrai. Di pag. 138. L. 3 50
N.º 8. Contenuto delfascicolo : Gli Statuti delle Società delle armi del popolo di Bologna,
Di
per A. Gaudenzí- Ricerche abruzzesi: relazione di V. De Bartholomaeis.
pag. 176 . L. 350
N.º 9. Contenuto del fascicolo : Preparazione del Codex diplomaticus Urbis Romae: re-
lazione della R. Societa romana di storia patria- Bentii Alexandrini de Mediolano
civitate opusculum ex chronico eiusdem excerptum ( L. A. Ferrai ) - 1 manoscritti
e le fonti della Cronaca del diacono Giovanni, per G. Monticolo . Di pag. 328 L. 5
N.º IO. Contenuto del fascicolo : Sessione V : Adunanze plenarie del 3 e 4 giugno 1890
-Il più antico registro ufficiale degli statuti delle arti veneziane sottoposte al
magistrato della giustizia vecchia, per G. Monticolo - De pace veneta relatio,
per U. Balzani- Nuovi manoscritti delle Constitutiones Aegidianae, per B. Brandi
Di un nuovo manoscritto della Historia Langobardorum di Paolo Diacono, per
G.Calligaris Le cronache di Galvano Fiamma e le fonti della Galvagnana, per
L. A. Ferrai Notizie. Di pag. XL- 132 . L. 350
N.º 11. Contenuto del fascicolo : Ricerche intorno all'Anonymus Valesianus II, per C. Ci .
polla- Il De situ urbis mediolanensis e la Chiesa ambrosiana nel secolo x, per
L. A. Ferrai. Di pag. 160 L. 350
N.º 12. Contenuto del fascicolo : Documenti di storia medievale italiana. Bibliografia
degli anni 1885-91 per C. Merkel. Di pag. 164 L. 350
N.º 13. Contenuto del fascicolo : Sessione VI : Adunanze plenarie del 17 e 18 di-
cembre 1892 Di un compendio sconosciuto della Cronica di Giovanni Villani,
perA. Tenneroni -Studi e ricerche per l'edizione dei capitolari antichissimi delle
arti veneziane ( 1219-1330), per G. Monticolo - Tre corredi milanesi del Quattro-
cento illustrati, per C. Merkel. Di pag. xxv11-184 . L. 350
Libreria ERMANNO LOESCHER & C.°
ROMA .

Via del Corso, 307. ROMA


Deposito unico delle pubblicazioni dell'Istituto Storico Italiano.

pubblicazione
Fonti per la Storia d'Italia

d'ordine
N.
della
Prezzo
VOLUMI PUBBLICATI :

SCRITTORI .

Cronache veneziane antichissime (sec. x-xI),


a cura di G. MONTICOLO , vol. I .

9 6 50
Gesta di Federico I (sec. XII), a cura di
E. MONACI I 7
Annali di CAFFARO e suoi continuatori (sec. XII-
XIII), a cura di L. T. BELGRANO, vol. I II 12 -

Historia IOHANNIS DE CERMENATE (sec . xiv), a


cura di L. A. FERRAI 2
7
Le Croniche di GIOVANNI SERCAMBI lucchese,
pubblicate sui mss. originali (sec. xiv-xv)
a cura di S. BONGI, vol. I , II e III . 19-21 60
Notabilia di A. DE TUMMULILLIS (sec. xv), a
cura di C. CORVISIERI 7 7
Diario di STEFANO INFESSURA (sec. xv), a cura
di О. ТомMASINI 5. 10 -

EPISTOLARI E REGESTI .

Registri dei card. UGOLINO D'OSTIAE OTTAVIANO


DEGLI UBALDINI (sec. XIII), a cura di G. Levi 8 9

Epistolario di COLA DI RIENZO (sec. xiv), a


cura di A. GABRIELLI 6 10
Epistolario di COLUCCIO SALUTATI (sec. XIV),
a cura di F. NOVATI, vol. I, II. 15-16 21 .

STATUTI .

Statuti delle Società del popolo di Bologna


(sec. xⅢ), a cura di A. GAUDENZI, vol. I
(Società delle armi) 3 12 50

VOLUMI IN CORSO DI STAMPA :

Annali di CAFFARO, a cura di L. T. BELGRANO. Vol. II.


Cronache veneziane antichissime, a cura di G. MONTICOLO .
Vol . II.
Epistolario di C. Salutati, a cura di F. NOVATI. Vol. III .
Monumenta Novaliciensia, a cura di C. CIPOLLA. Vol. unico .
Prochiron legum, a cura di F. BRANDILEONE e V. PUNTONI .
Vol . unico .
Statuti delle Società del popolo di Bologna, a cura di A. GAU-
DENZI. Vol. II ( Soc. delle arti).
Prezzo del presente volume : Lire 11 .
ROMA. Forzani e C. tipografi del Senato.

Potrebbero piacerti anche