Transistores
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
TEMAS
(1) Introduo aos transistores
Conceitos bsicos
Tipos de transistores
(2) Transistor bipolar de juno (TBJ)
Princpios de operao
Modos de operao
Polarizao
Aplicaes
(3) Transistor de efeito de campo (FET)
Princpios de operao de JFETs e MOSFETs
Modos de operao
Polarizao
Aplicaes
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
1
Introduo aos transistores
Conceitos bsicos
Histrico e conceitos
Tipos bsicos de transistores
Transistor bipolar de juno (TBJ)
Transistor de efeito de campo (FET)
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
TRANSISTORES
O que um transistor?
Dispositivo eletrnico em que uma pequena
corrente eltrica usada para controlar uma
corrente maior em outros dois terminais
Funes bsicas
Amplificador
Chave
Histria
1947: dispositivo em que uma pequena corrente
sobre uma juno PN poderia controlar a
corrente sobre um outro eletrodo. Foi o primeiro
transistor (TRANSfer resISTOR)
Foi a inveno que permitiu a era do
conhecimento
1958: um dos primeiros circuitos integrados
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
TRANSISTORES
Aplicaes
o componente fundamental de uma fonte controlada, do amplificador,
elementos bsicos da eletrnica analgica
o componente fundamental de uma chave lgica, que o elemento bsico da
eletrnica digital
Tipos principais
Transistores Bipolares de Juno (TBJ) e Transistores de Efeito de Campo MOS
(MOSFET)
MOSFETs so os dispositivos mais utilizados atualmente
MOSFET Vs. TBJ
TBJ um dispositivo bipolar, enquanto o MOSFET unipolar
O MOSFET fornece maior impedncia de entrada e propicia menor
consumo de energia
O TBJ mais indicado para operaes em alta frequncia e quando altas
correntes esto envolvidas. Alm disso, muitas vezes preferido quando
so utilizados componentes discretos, tendo em vista a grande quantidade
de componentes disponveis
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Analogia hidrulica simplificada: TBJ
TBJ NPN
Fluxo d'gua na base controla a vlvula correspondente
A vlvula entre o coletor e o emissor controlada pela vlvula da base
A vlvula entre o coletor e o emissor permite a passagem de um maior fluxo
d'gua
O fluxo d'gua na base junta-se ao fluxo d'gua principal no emissor
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Analogia hidrulica simplificada: MOSFET
MOSFET canal N
Presso na porta controla a vlvula correspondente
A vlvula entre o dreno e a fonte controlada pela vlvula da porta
A vlvula entre o dreno e a fonte permite a passagem de um grande fluxo d'gua
mnimo o fluxo d'gua na porta que junta-se ao fluxo d'gua principal na fonte
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
2
Transistor bipolar de juno
Princpios de operao
Estrutura e princpios de funcionamento
Modos de operao
Comportamento e modelos de TBJs
Polarizao
Reta de carga e circuitos de polarizao
Aplicaes
TBJ como chave e amplificador
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Transistores Bipolares de Juno?
Mas ento por que estudar o TBJ?
Voc precisar frequentemente entender as propriedades de entrada e sada do
circuito para conect-los a outros circuitos
O TBJ um timo recurso para interface entre CIs e outros circuitos que voc
projetar
Muitas vezes o CI que voc necessita simplesmente no existe. Nesse caso,
voc dever projetar o circuito a partir de transistores discretos
Talvez seja voc quem vai projetar tais CIs
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Como a estrutura de um TBJ?
Estrutura
um dispositivo semicondutor de 3 terminais composto por 2 junes PN
As 3 regies que o compem so chamadas
emissor
de
, base e coletor
NPN
PNP
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Como a estrutura de um TBJ?
Estrutura
Analisando as duas junes PN isoladamente,
JEB e JCB, cada uma delas
representa um diodo de juno PN
Vale lembrar nesse momento que um diodo comum possui 3 regies distintas d
operao
Conduo
: polarizao direta
Corte: polarizao reversa
Ruptura: polarizao reversa
Entre essas 3 regies de operao, em geral transistores no so projetados
para operar na regio de ruptura
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
NPN
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Como funciona um TBJ?
Princpio de funcionamento em modo ativo
Analisando calmamente..
(1) Como a juno JEB est diretamente polarizada, a regio de depleo
diminui e a juno conduz
(2) Entretanto, devido s diferenas de dopagem e construo, apenas parte
dos eltrons provenientes do emissor se combinam com lacunas na base
(3) Esses poucos eltrons que se combinam na base formam a corrente que
flui pelo terminal da base, IB
(4) A maior parte dos eltrons provenientes do emissor acaba por ultrapassar a
JCB, devido energia acumulada pela polarizao de JEB e pela
distribuio dos eltrons na base. Assim, como o nome indica, o coletor
coleta os eltrons enviados pelo emissor.
(5) Ao atingir o coletor, os eltrons so atrados pelo campo eltrico produzido
pela polarizao reversa da JCB
(6) Esses eltrons formam a corrente do coletor, IC, que bem maior que IB
(7) A base atua como regio de controle do fluxo de portadores de carga do
emissor para o coletor
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Quais as regies de operao de um TBJ?
Regies de operao
Ao controlar as tenses nos terminais de um TBJ, podem ser definidas 4 regie
distintas de operao
Ativo: transistor utilizado como amplificador
Corte e saturao: transistor utilizado como chave
Ativo reverso
: pouca aplicao prtica
A tabela abaixo relaciona as reas s tenses observadas nos terminais do TB
Modo
JEB
JCB
Tenso aplicada (npn)
Corte
Reversa
Reversa
VE > V B < V C
Ativo
Direta
Reversa
VE < V B < V C
Reversa
Direta
VE > V B > V C
Direta
Direta
VE < V B > V C
Ativo reverso
Saturao
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Como funciona um TBJ?
Princpio de funcionamento em modo ativo
Aqui utilizamos um dispositivo
NPN
A operao de um transistor
PNP semelhante
As diferenas so os papis dos eltrons e lacunas, as polaridades das
tenses de polarizao e os sentidos das correntes
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
O primeiro modelo: o mais simples
Considerando que JEB est diretamente polarizada e que JCB est
reversamente polarizada, podemos assumir o seguinte modelo simplificado
Como JEB est diretamente polarizada, temos que
O ganho de corrente de emissor comum, , com valores tradicionalmente
variando entre 20-200, dado por
A corrente do emissor, iE, simplesmente
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Analisando circuitos CC bsicos com um TBJ
As respectivas tenses e correntes so calculadas da seguinte forma
Como est polarizado diretamente
Assim, pode-se calcular
e consequentemente
visto que
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Exemplos bsicos de circuitos CC
Exemplo: NPN
Considerando = 150, calcule
IB, IC
VBE , VCB , VCE
Soluo
Como JEB est polarizada diretamente, o valor de VBE conhecido e
pode-se calcular as seguintes correntes
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Exemplos bsicos
Exemplo: NPN
Considerando = 150, calcule
IB, IC
VBE , VCB , VCE
Soluo
As tenses respectivas so calculadas da seguinte forma
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Outra analogia
O transistor-man
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Exemplos bsicos de circuitos CC
Exemplo: saturao
Este transistor est saturado? Considere que VCE(sat) 0,2 V
Soluo
Primeiro, calculamos a corrente de saturao
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Exemplos bsicos de circuitos CC
Exemplo: saturao
Este transistor est saturado? Considere que VCE(sat) 0,2 V
Soluo
Agora, podemos calcular IB e a corrente IC correspondente
Assim, verificamos que o transistor est saturado
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Algumas aplicaes simples
TBJ como chave
O circuito abaixo pode ser utilizado como uma chave
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Algumas aplicaes simples
TBJ como chave
Quando VBB = 0 , o transistor est em corte, provocando VCE = VCC
Quando JEB est polarizado diretamente e houver corrente na base
suficientemente grande para produzir a mxima corrente no coletor, o transistor
estar saturado
A corrente mnima na base para garantir saturao ser
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
OUTROS EXEMPLOS de ANLISE CC
Exemplo: polarizao com uma nica fonte
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
O segundo modelo: ainda simplificado
Considerando que JEB est diretamente polarizada e que JCB est
reversamente polarizada, podemos assumir o seguinte modelo simplificado
Como JEB est diretamente polarizada, temos que
O ganho de corrente de emissor comum, , cujo valor normalmente varia
entre 20-200, dado por
A corrente do emissor, IE, dada por
Assim, define,se tambm
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
OUTROS EXEMPLOS de ANLISE CC
Exemplo: polarizao com uma nica fonte
Circuito equivalente de Thvenin
onde
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
OUTROS EXEMPLOS de ANLISE CC
Exemplo: polarizao com uma nica fonte
Circuito equivalente de Thvenin
Aplicando a lei das malhas na juno emissor-base, tem-se
onde
e da tem-se
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
OUTROS EXEMPLOS de ANLISE CC
Exemplo: anlise CC, modelo 1, = 100
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
OUTROS EXEMPLOS de ANLISE CC
Exemplo: anlise CC, modelo 2, = 100
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
OUTROS EXEMPLOS de ANLISE CC
Exemplo: anlise CC, > 50
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
OUTROS EXEMPLOS de ANLISE CC
Exemplo: anlise CC, > 50
Considerando que est no modo ativo
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
OUTROS EXEMPLOS de ANLISE CC
Exemplo: anlise CC, > 50
Considerando que est saturado
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Algumas aplicaes simples
Seguidor de emissor
Caractersticas de um seguidor de tenso ( buffer ) usando um transistor NPN
Resistncia de entrada
Onde
Da
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
OUTROS EXEMPLOS de ANLISE CC
Exemplo: transistores em cascata
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Algumas aplicaes simples
Seguidor de emissor
Para que serve este circuito?
Funciona como um buffer, porm com um pequeno deslocamento entre as
tenses de entrada e sada
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Algumas aplicaes simples
Seguidor de emissor
Caractersticas de um seguidor de tenso ( buffer ) usando um transistor NPN
Resistncia de entrada
Onde
Da
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Outro EXEMPLOS
Qual a utilidade esse circuito? Indique uma desvantagem.
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
Outros EXEMPLOS
Espelho de corrente bsico ou
fonte de corrente simples
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
CURVAS CARACTERSTICAS de um TBJ
Configurao emissor-comum
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
POLARIZAO de um TBJ
Por qu?
Ao polarizar um transistor, podemos estabelecer o ponto de operao CC (ou
quiescente Q) do circuito, de modo que o amplificador opere na regio linear
Caso a polarizao for inadequada, o transistor entrar em saturao ou em
corte e o sinal amplificado ser distorcido
Exemplo
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
POLARIZAO de um TBJ
Exemplo
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
POLARIZAO de um TBJ
Exemplo
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
POLARIZAO de um TBJ
Reta de carga CC
Os diferentes pontos de operao de um circuito com TBJ podem ser ilustrados
graficamente por meio da reta de carga
A partir dela, pode-se determinar os pontos de corte e saturao do circuito
Ponto de corte
Idealmente a interseco da reta de carga com o eixo VCE
Entretanto, devido s correntes de fuga no coletor, ICB0, a tenso a partir
qual o circuito estar em corte ligeiramente menor que VCC
Ponto de saturao
Idealmente a interseco da reta de carga com o eixo IC
Entretanto, haver uma pequena tenso sobre o transistor, VCE(sat), quando
em saturao, provocando um ligeira diminuio em IC(sat)
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
POLARIZAO de um TBJ
Exemplo: regio linear de operao
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
POLARIZAO de um TBJ
Exemplo: regio linear de operao
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
POLARIZAO de um TBJ
Exemplo: regio linear de operao
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
POLARIZAO de um TBJ
Exemplo: ponto de operao e mxima corrente na base, = 200
Em primeiro lugar, pode-se calcular o ponto de operao, como no exemplo
anterior
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
POLARIZAO de um TBJ
Exemplo: ponto de operao e mxima corrente na base, = 200
Em seguida, podemos calcular a corrente de saturao aproximada
Da, podemos calcular a variao mxima da corrente no coletor a partir de Q
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
POLARIZAO de um TBJ
Exemplo: ponto de operao e mxima corrente na base, = 200
Por fim, pode-se calcular a corrente mxima na base correspondente
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
LIMITES de OPERAO de um TBJ
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
LIMITES de OPERAO de um TBJ
Transistor
Polaridade
VCE(max) [V]
ICE(max) [mA]
BC548
NPN
45
100
125 a 900
BC559
PNP
-30
-200
125 a 900
2N222
NPN
30
800
100 a 300
TIP31
NPN
40
3000
20 a 50
TIP31C
NPN
100
3000
20 a 50
2N3055
NPN
80
15000
20 a 50
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
CIRCUITOS de POLARIZAO de um TBJ
Polarizao com uma nica fonte: iB fixo ou vBE fixo
Algumas das opes mais simples para se polarizar um transistor com uma
fonte apenas..
Problemas
Variaes em devido temperatura e mudanas paramtricas entre
dispositivos do mesmo tipo
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
CIRCUITOS de POLARIZAO de um TBJ
Polarizao com uma nica fonte
Para minimizar efeitos das variaes em , pode-se acrescentar uma resistncia
ao emissor
Nesse caso
e dessa forma RE ir compensar os efeitos das variaes de
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
CIRCUITOS de POLARIZAO de um TBJ
Polarizao clssica com uma nica fonte
uma das polarizaes mais utilizadas quando o transistor opera como
amplificador linear
A tenso sobre a resistncia RB2 polariza diretamente a juno emissorbase
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
CIRCUITOS de POLARIZAO de um TBJ
Polarizao clssica com uma nica fonte
Circuito equivalente de Thvenin
onde
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
CIRCUITOS de POLARIZAO de um TBJ
Polarizao clssica com uma nica fonte
Circuito equivalente de Thvenin
Aplicando a lei das malhas na juno emissor-base, tem-se
onde
e da tem-se
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
CIRCUITOS de POLARIZAO de um TBJ
Polarizao clssica com uma nica fonte
Para um bom projeto, devemos garantir
VBB grande pode levar saturao e pequeno pode levar ao corte
Efeito sobre a variabilidade de
Caso a resistncia RE for suficientemente grande, i.e,
poderemos assumir
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
CIRCUITOS de POLARIZAO de um TBJ
Polarizao utilizando um resistor de realimentao do coletor para a base
Para amplificadores na configurao emissor comum
RC >> RB / + 1
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
CIRCUITOS de POLARIZAO de um TBJ
Polarizao utilizando uma fonte de corrente
RB pode ser elevado para aumentar resistncia de entrada, sem afetar
estabilidade
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
TBJ como AMPLIFICADOR
Conceitos
Aqui, trataremos do uso de transistores bipolares de juno como amplificadores
de pequenos sinais
Um pequeno resumo
A polarizao de um transistor, ou seja, estabelecer um ponto de operao
em seu modo de operao ativo, uma operao meramente CC
A partir do ponto de operao estabelecido, pode-se efetuar a amplificao
de pequenos sinais
Para analisar tal circuito, utilizaremos um novo modelo simplificado
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
TBJ como AMPLIFICADOR
Exemplo: um amplificador na configurao emissor comum
O divisor de tenso estabelece o ponto de operao para amplificao de um
sinal capacitivamente acoplado
Acoplamento capacitivo impede que as resistncias da fonte e da carga
afetem a polarizao do transistor
Em termos da tenso VC, a tenso de sada invertida
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
TBJ como AMPLIFICADOR
Reanalisando um circuito bsico
Em um modelo mais completo do transistor, a JEB no mais analisada como
um simples modelo de queda de tenso constante, mas sim com
Assim, teremos a seguinte equaes
descrevendo o circuito
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
TBJ como AMPLIFICADOR
Corrente no coletor e transcondutncia
Considerando que a tenso de entrada representada pelas suas componentes
CC e CA, tem-se que
Assim, a corrente no coletor ser
Ou seja
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
TBJ como AMPLIFICADOR
Corrente no coletor e transcondutncia
Considerando agora que vbe um sinal de pequena amplitude, ou seja, vbe < VT,
pode-se aproximar a relao por
Assim, a corrente total no coletor composta
pelo valor da corrente de polarizao IC e
de um componente de sinal iC
Essa equao relaciona a corrente de sinal no coletor a um sinal de tenso na
JEB correspondente, i.e.
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
TBJ como AMPLIFICADOR
Corrente na base e a resistncia de entrada na base
Para determinar a corrente de base em funo de vbe, primeiro temos de avaliar
a corrente total na base iB
Ou seja,
onde
Substituindo IC/VT por gm, obtemos
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
TBJ como AMPLIFICADOR
Corrente na base e a resistncia de entrada na base
Assim, a resistncia de entrada para pequenos sinais entre a base e o emissor,
olhando para o terminal da base, representada por r e pode ser definida
como
i.e.
Dessa forma, r diretamente proporcional a e inversamente proporcional
corrente de polarizao IC
Substituindo gm por IC/VT e substituindo IC/ por IB, temos a seguinte expresso
alternativa para r
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
TBJ como AMPLIFICADOR
Corrente no emissor e a resistncia de entrada na base
A corrente total no emissor iE pode ser determinada a partir de
Ou seja,
onde
Se representarmos a resistncia para pequenos sinais entre base e emissor,
olhando para o terminal do emissor, como re, ela pode ser definida como
Assim, a resistncia de emissor dada por
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
CIRCUITOS EQUIVALENTES CA
O modelo -hbrido
As figuras abaixo ilustram um modelo equivalente de um TBJ para pequenos
sinais
(b)
(a)
Em (a), o TBJ representado como um fonte de corrente controlada por tenso
Em (b), representado como uma fonte de corrente controlada por corrente
So equivalentes, visto que
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
CIRCUITOS EQUIVALENTES CA
Aplicando os modelos equivalentes para pequenos sinais
A disponibilidade dos modelos equivalentes do TBJ para operao com
pequenos sinais faz da anlise de circuitos amplificadores com transistores um
processo sistemtico. O processo consiste nos seguintes passos:
(1) Determine o ponto de operao CC do TBJ e, em particular o valor da
corrente CC de coletor, IC
(2) Calcule os valores dos parmetros do modelo para pequenos sinais: gm =
IC/VT, r = /gm e re = VT/IE = /gm
(3) Elimine as fontes CC substituindo cada fonte CC de tenso por um curtocircuito e cada fonte CC de corrente por um circuito aberto. Ateno tambm
aos capacitores de acoplamento e bypass
(4) Substitua o TBJ por seu modelo equivalente. Embora qualquer um dos
modelos possa ser utilizado, um deles deve ser mais conveniente,
dependendo do circuito a ser analisado
(5) Analise o circuito resultante para determinar as grandezas de interesse (por
exemplo, ganho de tenso, resistncia de entrada)
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
CONFIGURAES BSICAS de um TBJ
O que so?
Os transistores podem ser ligados em 3 configuraes bsicas
Em cada uma dessas configuraes so definidos os pontos de entrada e sada
do circuito, e tambm qual dos 3 terminais ser a referncia no circuito
Cada uma dessas configuraes possui caractersticas que os fazem
recomendados para diferentes aplicaes
Na construo de amplificadores de mltiplos estgios, pode-se muitas vezes
concatenar diferentes configuraes
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
CONFIGURAES BSICAS de um TBJ
Emissor comum
Ocorre inverso de fase
Transistores
Ganho de corrente
Elevado
Ganho de tenso
Elevado
Impedncia de entrada
Alta
Impedncia de sada
Alta
Antnio Padilha L. Bo
CONFIGURAES BSICAS de um TBJ
Base comum
Ganho de corrente
Ganho de tenso
Impedncia de entrada
Impedncia de sada
Transistores
~1
Elevado
Baixa
Alta
Antnio Padilha L. Bo
CONFIGURAES BSICAS de um TBJ
Coletor comum
Ganho de corrente
Elevado
Ganho de tenso
~1
Impedncia de entrada
Alta
Impedncia de sada
Transistores
Baixa
Antnio Padilha L. Bo
TBJ como AMPLIFICADOR
Exemplo 1
Problema
Desejamos analisar o amplificador com transistor
ilustrado ao lado para determinar seu ganho de
tenso. Suponha = 100.
Soluo
O 1 passo da anlise consiste em determinar o
ponto quiescente de operao. Para isso, vamos
supor que vi = 0. A corrente CC na base ser
As correntes e tenso no coletor sero
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
TBJ como AMPLIFICADOR
Exemplo 1
Considerando que o transistor est no modo ativo,
podemos determinar os parmetros do modelo
para pequenos sinais
Para fazer a anlise de pequenos sinais aplica-se
o modelo -hbrido. Usando o primeiro modelo,
chega-se ao circuito equivalente abaixo
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
TBJ como AMPLIFICADOR
Exemplo 1
Observe que no circuito equivalente ao lado
no esto representadas as fontes CC. Ou
seja, um n de circuito conectado a uma
fonte CC pode ser considerado como um
terra para sinais
A anlise do circuito continua da seguinte
forma
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
TBJ como AMPLIFICADOR
Efeito Early
Corrente IC depende de VCE
Transistores
Antnio Padilha L. Bo
TBJ como AMPLIFICADOR
Efeito Early
Corrente IC depende de VCE
Transistores
Antnio Padilha L. Bo