Н аж м идЪ ин % р м и ло в
У И а ъ н о л а р
О Л А М И Г А
С А Ф А Р
Нажмидцин Комилов
МАЪНОЛАР
ОЛАМИГА САФАР
(Алишер Навоий газсиларига шарцшр)
«T A M A D D U N »
Т ош кент — 2012
УДК 821.512.133
ББК 83.3(5У) 1
83.3(5У) 1
К64
Комилов, Нажмидлин.
Маънолар оламига сафар: Алишер Наиоий газалл ар li
ra maptyiap / Комилов. —Т.: Tamaddun, 2012. —316 б.
ББК 83.3(5#)!
Ф илология фанлари док тоои, пр оф ессор Н ажмиддин
К ом и ловни нг уш бу китоби улуг ш оир ва мутафаккир
Алиш ер Н авои й н и н г газаллари шархпга багиш ланган.
I lanomi казалларидаги фалсафага, таш бех ва тимсолларга
атокли олимимиз кал б кузи оркали нигохташлайди. Сизни
\ар бир мисрадаги, хар бир суздаги хикмат тоши билан
берилган сайкал ва жилоларга ошно кил ад и.
ББК 83.3(5У)1
ISBN 978-9943-377-70-7
©Ы. Комилов 2012 йил.
©«TAMADDUN» нашристи, 2012 йил.
А РУ ЗИ И ТА Л А Ф Ф У З
Мураккаб адабий ва илмий-ирфоний асарларни шархлаш бизда
к,адимий анъана. И бн С ино, И б н А рабий, Ж алолиддин Румий,
k/ж а Х оф и з, М ирзо Бедил асарлари турли даврларда шарх, этилга-
ни маълум. Баъзан алозуада асарлар, баъзан бутун-бутун девонлар
ёхуд алпхила олинган асарлар (масалан, Саъдий Ш ерозийнинг “Гу-
листон’ асари) маъно-мазмуни, ибора ва истило^лари тушунтирил-
ган. Б у биринчидан, машхур асарлар гоялари, маъносини соддароц,
тарзда кенг укувчиларга такдим этишга кумаклашса, иккинчидан,
шу бахрнада янги-янги асарларнинг яратилиши, улмас инсоний туй-
FyAap, тафаккур ва ак^лий-ижодий кашфиётларнинг ривожи, тулишиб
боришига сабаб булган.
Жумладан, улуг узбек шоири Низомиддин Алишер Навоий асар
лари х^м асрлар давомида турли даражада, турли тилларда изо&ла-
ниб, шархданиб келинган. Бу унинг улмас гояларидан кенг омманинг
завкданишига кумаклашган, таълим-тарбиясида мухим рол уинаган.
Бадиий асар, жумладан, газални шар&лашнинг у з талаблари бор.
Аввало айтиш керакки, шаря, бу х,амма вак.т асарнинг узини англаш
учун ёрдамчи восига, у &еч &ачон шоир асарининг урпини боса
олмайди. Шарх,, шу каби, том маънодаги адабий таик.ид ёхуд тад
£ик,от х,ам эмас, гарчи унда тадф ^отий ва интерпретацион хусусият-
лар булса &ам. Шар&нинг бош максаци, таъкидлаганимиздай, асар
нинг (жумладан, газалнинг) цяйин иборалари, куп маъноли мурак
каб уринларини соддарок ь^либ тушунтиришдир. Ш ундаи булгач,
к,адимги шарх/уарда купрок, истилох,\ар, тасаввуфий-ирфоний ибора-
ларнинг магзини чакишга эътибор килинган. Ш у каби асардан-
асарга, даврдан-даврга утиб келган тушунчаларнинг маъно узга-
ришлари, тимсол ва тамсиллар изохланган. Бунда дастлаб сузлар-
нинг лугавий маъноси, сунгра тамсил (о б р а з) сифатидаги роли,
S
кеиин шу асосда шаклланган маъно жилолари, оригинал бадиин
нафосатн, ифодавийлик жозпбаси х,ак.ида гапирилган.
Б из х,ам Алишер Навоий газалларини шарх^аганда шу усулдан
фойдаландик, яъни: 1) асар тилидаги хрэирги кнтобхонга тушунили-
шп киинн сузлар лугатини бериш; 2 ) байтларнинг насрий баёнинн
такдим этиш ва 3 ) газалнпнг умумий мазмун-маъносн, бадиин хусу-
сиятлари устида мулох,аза юритиш. Уйлаймизки, бу анча £улай усул
булиб, амалий ахампяти купрок.
Энди бир икки 01'из суз газал хусусиятлари ва газални ук,иш,
ундаги сузларии талаффуз этиш х,акида. З ер о , газалдаги маънолар-
ми тушуниш билаи бирга казалчи уз вазни-оханги билан ук,иш, та-
лаффуз этиш х,ам жуда му^им. Асдини олганда (азалии тушунмай,
ундагн сатрларпи тугри укиш амри махрл, шу кабп х,ар бир казал уз
вазни билаи у^илмаса, ундаги маънолар ёодин ва таъсирчан чик-
майди. Вок,еан, казал — бу мусик,а, шу боис ундаги суз ва иборалар
хам нозик, нафис, днлрабо. Битта сузгина эмас, битта товуш ёки
кушимча иотурри талаффуз этилса, ох,ангига тушмаса, бутун асар-
нинг ох,ори тукилади, галнзлнк ва да калл ик ю з беради. Газал, ай-
пик,са, Алишер Навоий казаллари роят сзнъаткорона тикилган хдрир
матога ухшайди, ундаги айни шу нафпслик, куй маромини озгина
бузсангиз, сузим белгиланган бахр талабига риоя килмасдан талаф
ф уз этсангиз, ^арир мато чок-чокидан ситилиб кетади. Э сдан чи&ар-
майликки, Навоий газалларинииг аксари рамал (фоилотун, фоило-
тун ...) ва хазаж (мафоийлуп, мафоийлун...) ба.’ф ларнда ёзилган.
Муаллиф буни узинннг ‘ М езон ул-авзоп ’ асарида алохртда к,айд
этиб, х,ар бир бахрнииг имкоиият ва хусусиятлари, туркий тилни
арузга тушириш йулларини белгилаб берган.
Алишер Навоий асарларининг вазн хусусиятлари х,ак,ида профес-
сорлар И . Султон, А . Х ож иахм едов, А . А ъзамов, Д . Салохнй,
Н . Ж абборов, Б. Гухлиев, доцент И . Адизовалар яхшп тадк,ик,отлар
олиб бориб, талабаларга ёрдам берадиган фойдали амалий масла.^ат-
ларни баён этганлар.
Аммо, шунга карамай, радио ва телевидение зшиттиришлари, ёш
хрфизларнинг мумтоз куши1у\арни нжро этишларига диктат цилсак,
Навоий, Бобур, М амфаб, Огахии казалларидаги суз ва иборалар-
нинг бузиб айтилишн, арузий охангга мутлакр тугри келмайдиган
хониш ва декламациялар шо^иди буламиз. Бу кишинн хафа килади.
./
Афтидап, нафацат филолог толиби илмлар, балки журналистлар, те
атр актёрлари, сапъат даргохларнда тахсил олувчилар, айни&са, кон
серватория талабалари мумтоз шеъриятни укиш, кунга солиб айтиш,
хиргоГга £илиш, сузларини талаффуз этишпп жиддий урганишларп
лозим. Куэатишлар газални укиш на куйлашда куйидаги камчилик-
лар борлигини курсатмокда. Чунончи:
1. А р у з вазниии билмаганлик окибатнда асарни бармок, вазнига
солиб уц,иш;
2. Газалдаги барча сузларни сидиргасига сунъии равишда ч)Ьиб укиш;
3. А рузнииг турли бахрларида ёзилган газалларни бир хил бахр-
да талаффуз к,илиб, ох,англар рангба-раиглиги, хар бир асарга хос
жилони иукртиш;
4. Асардаги сузлар ва иборалар, мумтоз шеъриятга хос тил хусу-
сиятлариии бузиш.
Анвало шуми таъкидлаш жоизки, аруз вазнида ёзилган асарлар,
айинцса, казаллар майин, ox^icra уцилитиинн талаб килади, асар сузлари-
даги хар бир бугинга урку бернш, баланд овозда зур бериб (бат>зан
кичкириб) укиш мумкин эмас. Бу аруз вазни табиатига зиддпр. F аза.л -
латиф ва позик маъноли жанр булганлиги учун уни нафа^ат куйга
солиб, кушик, килиб куйлаганда, балки, кдооат килиб укиганда х^м ана
шу майин, нафис о^анг бузилмаслиги лозим. Бунинг учун эса аруз
вазни. унинг бахрларидан яхши хабардор булнш талаб килинади. Нега-
ки, айнан, фоилотун”, “мафоиилуп”, “мустафънлун”, “фаулун” каби
шартли талаффуз улчовлари, уларнинг узаро алок,аси, кандай товушлар-
дан тузилганини билган одамгина сузлардаги тонушлариипг кис^а на
чузшушшни англаб етади ва товушлар комбинациясидан хосил булган
бахрни плкаб олади. А рузда сузлардаги товуш ва бугннлар баъзан
ало&ща, баъзан эса бнр-бирн билан кушилиб талаффуз этилади.
Чунончи, Навоийнинг куйидаги машхур байтный олайлик:
Оразинг епкоч к у з у м д и н т у к и л у р хар лахза eui,
Учлаким пайдо б у л у р ю л д у з нихон буягоч куёш.
Рамали мусаммани ма^эуф (фоилотун, фоилотун, фоилотун, фо-
илуи) бахрида ёзилган ушбу байт сузларининг та^теън (фоплотун-
ларга таксимланиши) куйндагича:
О ~ (и - аннг ёп / кпч —ку —зуы дни / ту —ки —лур ~ fcip / .\aj —за ёш
(Do —и “ лч —туи / фп —и —ло тун / фо —н —ло —тун / фо —и —лун
Уй — л п — кп м — п а и / д о — б у — л у р — ю л / д у з — н и — х,оп — б у л / г о ч ку ош
Ф о — и ло ” ту н / фо — И ~ ЛО — т у п / фо — и — л о — т у н / фо — и — л у н
Куринадпки, вазн чорчубасига тушириш учун ёпк,оч, паидо, к>л-
д у з, булкоч сузларниннг аввалги букиндари узидан олдингп сузга
кумшб талаффуз к,илиниши керак. Аммо бунда табинп ва равон чици-
ши, сунънйлик юз бермаслиги керак.
Энди товушларни чузиб талаффуз килиш хрдисасига келсак, ал-
батта, аруз вазнида ёзилгаи шеърларда бу жнхатга эътибор килиш
лозим. Ленин бу дегани хамма унли товушлар чузиб талаффуз к,иди-
нади, деган ran эмас. Чунончи, форсий ва туркий мумтоз шеъриятда
купинча “о ”, “и", “е", “у ” унлилари бахр талабига караб баъзи
жойда чузик, талаффуз килинса (яъии бир ярим ёхуд икки букин
урнида), баъзан бир оддий тулик, букин тарзида талаффуз к,идинади.
Чунончн, “Булмаса иищ икки жах,он булмасун” мисраспда иш(, сузи
бир букин сифатида талаффуз к,илинса, “Ишк, эрур дурру кунгул
дурж aura” мисрасида ишк, сузн чузиб (бир ярим букин х,ажмида)
талаффуз ^илинадн. LLIy каби Навоийнинг “Лайли ва М аж нун”
достопидаги “Эй ишк, кариб кнмёсен” мисрасидаги ишк сузи х,ам
икки букин хджмида чузиб айтилади. Айтиш керакки, осмон, офок..
остона, мохиайкар. мохру. ошно каби сузлардаги “о ” унлиси куп
хрлларда чузиб талаффуз килинади. Ш унингдек, сник, букинлар ва
охирида икки ундош ёнма-ён келган сузлар х,ам арузий шеърда
чузиб айтилади. Масалан, дугт. аржманд. судманд. мустаманд каби
сузлар шулар сирасига киради.
Э нди туркий тнлдаги “а” товуши х,ак,ида. Ф о р с иа араб тиллари-
да “а” киска унли хисобланса, туркий шеъриятда у кох, к,иск,а, гохида
чузик унли урнида келади. Айницса, Навоий девонларида буни се-
зиш к,иипн эмас. Шоирнинг:
Кургали хуснунгни зору м у б т а л о б у л д у м санга.
Ие балолиг кун эдиким ошно бул д у м санга.
Байтнинг так,теъи:
Ф оилотун, фоилотун, фоилотун, фоилун. Яънн: рамали мусамма-
ни махзуф. Бизни к,изиктираёткан парса шуки, байт радифидаки сан-
в
га сузининг охирги уплиси “а” чузик, унли сифатида кулланилмокда.
Демак, бунда “а” товуши “о ” урннда келган. Ш унга асосан, санга
сузнни санго деб ёзиш х,ам мумкин. Бундай сузларда диккатни
тортадиган яна бир нарса шуки, “нг” тарзида иккп ундош билан
ёзиладиган товуш аслида бир ундош (?)днр ва у бир товуш сифати
да талаффуз к,илинади.
Албатта, бу ерда аруз бахрларининг барча к,оидалари устида
тухтамо^чи эмасмиз. Биро;$ мумтоз шеърнятимизда аруз вазни тала-
би билан узок йиллар аиъана сифатида шаклланиб колган жих,атлар-
га киска тухтаб утишни ж оиз деб ^исоблаймиз. Булар куиидагилар-
дан иборат:
1) Икки хил куринишда талаффуз килинадиган сузлар. Чунончи:
гах,-гох„ ша^-шох,, ма^-мох,, не-на, булур-улур, эди-арди, дага-доки,
яна-ёна, барча-борча, А ллод-О ллох, яра-ёра, кофир-кофар, билан-
била-ила, учун-чун, М усо-М усий, И со-И сн й , Ф аредун-А ф редун,
Искандар-Сикандар, Лайли-Лайло, барах,ман-барх,аман, гулистон-
гулситон ва хрказо. Ш у каби ташдид - икки ундош ёнма-ён келган
нкки, етти, саккиз, туккиз, сирр, дурр каби сузлар вазн талаби билан
баъзан ики, ети, тукиз, сир, дур шаклида ёзилиши х,ам мумкин.
2 ) Айрим атокди отлар ва кушимчаларни к,иск,артирнш ёки экви-
валентини айтиш. Масалан: Ж амшид-Ж ам, Жаброил-Ж ибрнл, Х аби-
буллох,-Хабиб, агар-гар-ар, лекин-лек, кошки-кош, балки-бал каби.
3) Сингармонизм (унлилар мувофи^лнги) хрдисасининг тулик
амал килиши: булур, этуб, булубтур, кузум укунч, кун гул ва хрказо.
4 ) Ь' юшук, булаклар кетма-кетлигида “ва” богловчиси хдмма вак,т
“у ” деб талаффуз цилннадк.
5 ) М ум тоз адабнётда Х итой мамлакати — Х ито (ёки Ч и н ),
Арманистон — Арман, Европа — Ф аранг. Уйгуристон - Х утан,
I уркия — Рум (Р ум о) тарзида, кадимги юной олимлари номи ара-
биилашган шаклда (А расту, Афлотун каби) келтирилган.
Разалнн укиш “ёйи вахдат” (е ) билан келадиган сузлар баъзан
“и” деб, аксинча, изофа булиб келган “и”ни “е ” деб у^иш х,ам казал
маъносининг бузиб талк,ин к,илинишига сабаб булмокда. “Ейи нах,-
дат' (е ) бир киши ё бир нарсага ишорадир. И зоф а булиб келган “и”
эса —нинг кушимчаси (караткич келишиги)га тукри келади. М аса
лан: “Вахдате булгай муяссар жом била май ичраким, Ж ому май
лафзин дегон бир суз ила ^илгай адо” байтининг маъноси куйидаги-
ча: “Ж ом билан май орасида шундай бир бирлашув, ягоналашув
хрсил пу.лдикп, жом билан май сузлариии бир суз билан ифодалаш
мумкнн буладн, яъни уларнинг маъноси бир тушунчада мужассам-
лашади”. Агар бу байтнинг биринчи сузини “вахдати тарзида ук,исак,
\еч бир маъно чицмайди.
Навоийнинг “Кдро кузум деб бошланадикан казали 1 ошкент
ирок,и куйида ашула килиб ижро этилпшини биламиз. Баъзн хонан-
далар казалнинг “Навоий, анжумани шавк, жон аро тузсанг, онинг
башокдик, ук.ии шамъи анжуман килкил деган мактаъидаги анжу-
манн шавк”ии “анжуману шавк’ , “шамъи анжуман ни шамъу ан
жуман” тарзида тала(рфуз киладилар. Нихрятда купол хато бу! Ан
жумани шавк, шавку-завк, ру^ии кутарпнкилик иикини. Анжуману
шавк,-чи? Иикилиш ва шавк, демак. М аъно йуколгач, казал тароватп,
шоир х,ислари бутунлай йукрлгап. Ш у каби шамъу анжуман бирик-
маси (шамъ ва йикнн) х,еч бир маъпо ифодаламайди.
Ёки олайлик, Зебуннисо казали бйлан айтиладиган “Самарканд
ушшоки ’ни. Газалнинг охирги байти куйидагича:
З а к о т и им" огар медихи барои Х у д о ,
Бие, к и З е б у н н и с о хамчу ман гадо инжост.
( Х у д о йулида хусн закотини бермокчи булсанг.
Келгинки З е бу н н и с о мен каби гадо б у нда ди р ) .
Бу куши^ни ундан ортик, хонандалар ижро этадилар, аммо хам-
маси хусн сузини хусни деб талаффуз к,иладилар. Энди диккат к,илинг:
закоти хусни бу иборанииг на тожик тилида, на узбек тилида бирор
маъноси чикмайди. Хамма кап шундаки, цушп&ни дастлаб ижро
этган киши хусн сузини чузиб тала(рфуз этган. Б у ~~ аруз вазни
талабн, шундай кил мае а ох,анг бутун булмайди. Кейинги ижрочилар
бу чузнкликни “и” деб шу андоза билан талаффуз к,илишни одат
килганлар. Улардан лоацал бирортаси шоиранинг китобини варакдаб
уцимаган, бир-биридан узлаштириб, хатони такрорлаб келмокдалар.
Ш унингдек, казалдаги сузларни хрзирги куринишда талаффуз
к,илиш х,ам ох,анпп1 бузишга олиб келади. Ш амъни шам, каирни
кайир, ваелни васпл, тамаъни тама, суръатни сурат (ёки аксинча),
катъни кат, манъни ман тарзида укиб, х,ам суз маъноси ва х,ам
вазнни бузувчи “казалхонлар” анча. “Ш амъи шабистон деииш урнига
“Ш ами шабистон” деииш махбуба жамоли таърифида антилган нбо-
ра урнига рангсиз, таъсирсиз таш бе\ни такдим этиш билан баробар.
5
Ш у тарик,а, мумтоз шеърпят, жумладан, Навоий казалларинннг
узига хос тили, тасвнрнй воспталарп ва аруэии охангларга мувофик,-
лаштирилган гкихртлари бор. Навоий казалнётида аруз вазнннинг ра-
мал ва хазаж бахрлари куп кулланилган. Айник,са, рамал бахрида
ёзилган казаллар купчиликни ташкил этади, айтиш мумкинки, девон-
ларнинг карийб ярми шу бахрда ёзилган казаллардан иборат. Ш унга
к,арамай, хар бир газалнинг мазмун-маъносндан келиб чик,адиган рнт-
мий хусусияти бор. хар бири алохида жозиба ва таъсир кучга эга.
Бу мук,аддимани ёзишдан максад шукн, биз успб келаётган ав-
лодга мумтоз шеъриятни англаш, ундан рух,ий лаззатланишни урга-
тар эканмиз, газал, рубоий, достонларнинг хар бирини уз вазни-
одангнда укиш, казал мутолааси кандай булишини х,ам таълим бериб
боришимиз лозим. Мактаб ва олий укув юртларида адабиёт дарсла-
ри, тугаракларда шунга эътибор кллинса яхши буларди. Ш у каби
радио ва телевидение каналларида, театр сахналарида чикиш клла-
днган казалхон бошловчилар, сухандонлар тарбиялаш лозим. Ашшк-
са, мумтоз кушик,\арни ижро этувчи хонандаларни бу жи^атдан
нухта саводхон к,илиш керак. Улар Лутфий, Навоий, Бобур, Маш-
раб газалларини оханги билан передали укиш майоратный эгаллашла-
рн шарт. Ш у каби х,офизлар хам нафакат мусика чалишни, нотани
билиши, балки, айни вак,тда доимий равишда шеърий асарларни укиб
бориш, суз санъатининг чинакам мухлиси булиши даркор. Ш унда
унинг кушики яна таъсирчан, дилтортар булади.
9
. \/iL n ifjj/ ш ш ( / ф k t/M u i Ш и . m m , /
I I 1st я н а к т м а м н , б и н м с i p t f п т m a t n o u n ,
J tf
/
Чшрсщат мин акси шамсил-каъси анворул-^удо,
“Ёр аксин майда к у р ”, деб жомдин чи^ди садо.
Faup нацшидин кунгул жомида булса занги нам,
Иук;тур, эй сокий, майи ва^дат масаллик тмзудо.
Эй, хуш ул майким, анга зарф улса бир c u h f o h сафол,
Жом улур гетийнамо, Жамшид - ани ичган гадо.
Жому май гар буйладур, ул жом учун килмок, булур,
Юз жах,он у,ар дам нисор, ул май учун минг жон фидо.
Дайр аро хуш а%ли расво булгали, эй мугбача ,
Жоми май тутсанг, мени девонадин к,ил ибтидо.
Токи ул майдин кунгул жомида булгач жшюагар
Че^раи мацсуд, ма$в улт й %ам ул дам моадо.
Ва^дате булгай муяссар май била жом ичраким.
Жому май лафзин деган бир исм ила цшнай адо.
Сен гумон к^илрондин узга жому май мавж уд эрур,
Билмайин нафй этма бу майхона ахдин, зо^идо.
Ташналаб улма, Навоий, чун, азал ащийсидин
“Ишрабу, ё айюу;ал-атшон ” келур \а р дам нидо.
JlyFaT
1. Ашракат мин акси шамсил-каъси анворул-*удо - Куёш
косасинингаксидан хидоят (йул курсатувчи, рахнамолик к;илув-
чи) нурлари порлаб чикди.
2. Ёр -д у с т , севгили. Аммо бу ерда Худованд маъносида
келтирилган.
3. Акс - ило*ий нурминг тажаллиси, жилоланиб, порлаб
куриниши.
4. Май - ичимлик. Орифона маънода ило*ий тажаллийдан
сархушлик, му^аббат завкининг тулиб-тошиши.
5. Жом - май ичиладиган идиш, коса. Бу ерца 1) ориф
инсон калби ва 2) илохий тажаллий акс этган моддий дунё,
борликмаъноларида келган.
6. Райр - Аплоадан бошка нарсалар, яъни дунё Райр нак-
ши - дунё ташвишлари.
7. Сокий - 1) якин дуст; 2) маъшука; 3) пири комил; 4) Пар-
вардигор. Бу байтда пири комил маъносида келтирилган.
8. Майи вахдат-бирлик, ягоналик майи. Орифона маъно-
да Худо дийдорига ошик инсоннинг калбида плохим нур пор-
лаб, унинг рухининг Мутлак рух билан кушилиши ва шу ту-
файли олий маънавий лаззат топиши. Айни пайтда илохийлик
ва моддий л икн инг бирлашуви, жамулжам булишини *ам анг-
латади.
9. Масаллик; - каби, ухшаган, бамисоли.
10. Рамзудо - гамни, дунё ташвишини кеткизадиган.
11. Зарф -ид иш .
12. Синран сафол - сафол коса парчаси, кучма маънода
синик, кунгил, хоксорлик.
13. Гетийнамо - оламни курсатувчи.
14. Жамшид - кадимги Эрон подшоларидан.
15. Нисор - багишлаш, ту*фа килиш.
16. Дайр - зардуштийлар ибодатхонаси, бутхона, насро-
ний рохиблар йигиладиган жой, шунингдек, дунё маънолари-
да ишлатилади. Тасаввуфда ориф инсонлар мажлиси, пири
комил хузури. Чунончи, дёйр пири шу маънодадир.
17. Мугбача - зардуштий оташпарастлар ибодатхонаси
(дайр)нинг хизматкори. Тасаввуфий маънода пирнинг сузи ва
насихатлари, файзу тароватини муридларга етказувчи киши.
18. Девона - илохий жазба теккан ошик инсон.
19. Ибтидо-бошланиш, аввал, бошланадиган жой.
20. Чехраи максуд - максад юзи. Алло* нурининг порлаб
намоён булиши, илохий хакикатнинг аёнлашуви.
21. Махв булмок —йуколиш, куринмай к,олиш, эриб, кори-
шиб кетиш.
2 2 Моадо - Аллохдан узга нарсалар, яъни моддий дунё.
23. Вахдат-бирлашиш.
24 Лафз - суз, ибора.
25. Нафй -танкид, инкор.
26. Майхона - комил инсон мажлиси, орифлар сухбат кила-
диган жой.
IS
27. Зохид - умрини та^во ва тоат билан утказадиган пар-
*езкор одам.
28. Азал сокийси - Аллох, таоло.
29. “Ишрабу ё айю*ал-атшон” - ичингиз эй ташналар (Куръ-
он, Бакара сураси, 60-оят)
30. Нидо - овоз, садо.
л Г "V .
'-с^ Б а йтларнинг насрий б аёни
1. Эрталаб чик,кдн куёш косаси нинг аксидан хидоят
нурлари порлаб куринди ва Х удонинг ж ам олини унинг
таж аллисида кур, деб оламдан садо чикди.
2. Эй сокий, агар Худодан узга таш ви ш лар: моддий
дунё гаму андухи кунгил оинасини кир килган булса, бу
кир — зангни ф акат илохий тажаллий нури, шу нур зав-
ки билан ювиш мумкин.
3. Бу нур, бу май шундай аж ойибки, унга бир си н -
ган сопол коса булаги — ф аки р киш и кунгли хам идиш
булиш и мумкин, уш анда жом — бутун олам ни курсата-
диган булади ва бу ж ом дан май ичган, яъни тажаллий
нуридан бахра топтан одам, гадо булса да, узини под-
шодай хис этади.
4. Агар жом билан май ш унака булса, бу жом учун
юз жахонни багиш ласа, бу май учун минг ж он н и ф идо
килса арзийди.
5. Эй пир сузини келтирувчи, пир маж лисида хушёр-
лар хуш ини йукотиб, бехуду расво булиш учун йигил-
ган экан, агар пир муждаси, сузини етказм окчи булсанг,
буни мен девонадин бош лагин.
6. Ш унда бу илохий нур — майдан кунгил жоми ёри-
шиб кетиб, чехраи максуд —Аллох жамоли намоён була
ди ва уш а захоти Аллохдан бош ка нарсалар йуколади.
7. Ш ундай холатда май билан ж ом , яън и илохий
тажалли билан дунё ёки кунгил орасида бир якинлик,
би рл аш и ш юз берад ики, “ж о м ” ва “ м а й ” сузларини
талаф ф уз килган одам х,ар и кки си н и бир ном (суз) б и
лан иф одапаш и мумкин.
13
8. Эй зохид, сен уйлаётган жому м айни айтаётга-
ним йук, чунки бу сен назарда тутган жому май эм ас,
билмасдан дарвеш ларни маломат килма.
9. Эй Н авоий, азалий зот — П арвардигори олам та-
ж аллиси нуридан бебахра булма, чунки У нинг узи уз
калом ида “ И чинг, эй таш налар!” деб куйибди.
^Базалнинг умумий мазмун-маъноси^э-1'
А лиш ер Н авои й н и н г турт девондан иборат “ Х азо-
йин ул -м ао н и й ” ( “ М аънолар хази н аси ” ) ном ли ли ри к
ш еърлар туплами ушбу казал билан бош ланади. А нъа-
нага м увоф ик казал матлаъи (биринчи байти)нинг би-
ринчи м исраси араб тилида битилган. Худди шу араб-
ча ж умла мазмуни кейинги байтларда давом эттирила-
ди ва ш оир назарда тутган маънолар б и р и н -кети н рав-
ш анлаш иб, турли таш б ех-ти м соллар, истилохлар б и
лан укувчига етказилади.
Бугина эмас, ушбу газал узидан кейин келадиган газал-
лар учун маълум маънода дастурий хусусиятга эга. Яъни
унда ynyF шоир дунёкараш ининг асосий йуналиши акс
этган за у кейинги газалларда давом этгирилган. Ш у маъ
нода мазкур газал маъноларини туф и тушунган одам На
воий девонларидаги бошка газалларни хдм англаб етишга
калит топади ва шоир идеаллари оламига кириб боради.
Разалда ол ам н и н г илохий м охияти ва буни англа-
ган и н с о н завку ш а в к и , калб сурури и ф о д а л а н га н .
Худудсиз бу олам Я ккаю ягон а А ллохнинг таж аллий
нури билан бархаёт, м унаввар ва ж озибали. Ш аксиз,
шу кудрат барча ж исм ларни би р-б и ри билан вобаста
этади, улуг м унтазамликда сакдайди, баркарор ва пой-
дор этади. Ушбу нур Куёш куриниш ида бекиёс неъмат
булиб, хар сахар п орлаш и , барча ж онзотлар, ж ум ла
дан, И нсон калбини ш одликка лим м о-лим этиш и аён
хакикат. Аммо К,уёш хам бир тим сол, бир таш бех, хо-
лос. И лохий хакикат, таж аллий б у н д ан -д а улкан , ул
ж ам и борликни, ж умладан, куёш ни хам кам раб олади.
U
Бу Х а к и к ат ва б еи н ти х о К уд ратн и о р и ф и н с о н , п и ри
ко м и л ан гл аб етади. Б уни ан гл аган о р и ф , вали зо т-
л а р хам 'к а л б л а р и п о р л а б , ш у м а ъ р и ф а т н у р и н и
б о ш к а т а л а б г о р л а р г а е т к а за д и л а р . Ё р а к с и б и л а н
о ш н о этад и л ар.
Д и к к а т ки л саи ги з, газалда жом ва май истилохла-
ри бош идан охиригача б и р -б и р и билан б огл и к, ам м о
х и л м а -х и л та л к и н л а р д а д авом этган Ж ом м о дд и й
дунё ва май эса Ё р н и н г таж ал л и си п и акс эттирувчи
ва унга боьланган кунгил иш ки тукёнини англатувчи
ти м сол лар эк а н , бунда уч м аъно б и р -б и р и б илан б о г
л и к холда зухур этади: 1) илохий нур ж илоси; 2) дунё;
3) и н сон калби. И н сон агар ф ак ат дунё таш ви ш лари
(за н ги ) б и л ан б о гл ан с а , у И л охи й н урд ан бебахра
колади. Х олбуки, и н с о н н и н г олий м аксади — уз Ас-
л и я ти н и идрок этиш ва Унга кай ти ш д и р. Ш у боис у
кунгил к и р л ар и н и ю виб, уни Аллох нури акс этган
ж ом га ай л ан ти р и ш и л о зи м , чунки ана шу дараж ага
етган одам д у н ё н и н г узи А ллох ж ам о л и акс этган
м азхар ва жом эк ан м н и англаб етади. Ш унда и н сон
у зи н и кудратли, м укам м ал хис этади ва ф ак и р , хок-
сор булса хам бу мухаббат оташ и д а п и ш и б , подш о
Ж ам ш иддан да к у ч л и р о к сезади. Бунда куйидаги ри
в о я т га и ш о р а хам бор: д е й д и л а р к и , ню х Ж ам ш и д
м ай н и ихтиро ки л ган д ан кей и н , д он и ш м ан д л ар кум а-
гида ш ундай бир жом ясатган э к а н к и , агар унга май
тул д и рсалар, бутун олам ва ун и н г вокеа-ход и сал ари
акс этар экан. Ж ам ш ид, бутун олам ни шу жомда куриб
турар экан . (И ск ан д ар ясаттирган кузгу хам ш ундай
хусусиятга эга булган дей и ш ад и ).
А лиш ер Н авоий шу ри воятл арга ш пора ки ли б , би-
р и н ч и д ан , ори ф и н сон калби хам олам ни ва илохий
т а ж а л л и й н и ку р сатад и ган кузгуд и р, ч у н к и у И ш к.
илохий сирлар, хи км атларга тула деган коя ни иф о-
д ал аса, и к к и н ч и д ан , д ар веш н и н г с и н и к кунгли ( “ си н -
foh с а ф о л ” ) Ж ам ш и д каб и ш охлар кад ахи д ан хам
эъ ти б о р л и р о к , ки м м атл и р о к булиб, ай н и шу “с и н и к
кун ги л л ар” И лох нури н и акс этти ри б, дун ён и курса-
та олади, деган ф и к р н и билдиради.
Ана шу “ с и н и к к у н ги л л а р ” с а д о к а ти , м ухаббати
уларни пири ком илларга якинлаш тиради ва улар та-
ж аллиёт м ай и н и би ри н чи булиб ичадилар хол м арта-
басига кутариладилар ва буидай вактда улар учун жом
ва м ай, яъни дунё ва Илох куш илиб кетадн. П арвар-
дигор кудрати, ж ам о л и н и бутуп м охияти билан хис
этиб, сархуш буладилар.
Н авоий бу ури н д а И лохий таж ал л и й б и л ан м о д
дий олам и н с о н д а б и р л аш ган деган вахдат ул-вуж уд
таъ ли м оти го я с и н и олга суради: м ай б и л ан ж ом о р а-
сида ш ундай б и р Я го н а л и к косил б у л ад и ки , к ай си
д у н ё , к а й с и Илох. э к а н л и г и н и а ж р а т и ш м у м к и н
булмай кол ад и.
Ш ундан к е й и н ш о и р д а р в е ш л ар ти л га о л ад и ган
“ м ай ” , “ м ай х о н а ” сузлари н и туш унм ай, уларни м а-
зам м ат этади га н зохирбин, м аънолар сирридан беха-
бар зохидни тан ки д килади ва Куръон оятига иш ора
этади. Бу оятда М усо пайгам бар уз кавм и н и М исрдан
олиб чикиб кетаётганда, кавм М усога ч ан к окл и кдан
нолиб м урож аат киладилар. Ш унда М усога “Х ассан-
гизни кояга у р и н г” деган вахий келади. П арвардигор-
пинг бу м уж дасини эш и тган М усо хассаси н и кояга
урганда, булок пайдо булиб, ш аркираб сув окади...
Я ъни Аллох кудрати ним г ч ек -ч егар аси йук, олам
У нинг нури б илан ту л и к э к а н , буни ан гл аш , бунга
етиш иш ва моддий хаёт билан маънавий хаёгни ф айз-
ли, мазмунли килиш га интилиш лозим , деган гоя Н а
воий газалининг м агзини таш кил этади. Ш оир айни
шу ф икрни катор асарл ари д а иф одалаб, хаёт м аъ но-
си, и н с о н и й л и к м аъ н о с и н и рухий ю к сал и ш б илан
боглаб тал кин этади. К ей и н ги газаллар ш архи бунга
м исолдир.
/6
J p
Зм л'м %уснун$/зу%уридин тушуб %ар кимга бир савдо,
Бу савдолар била кавнайн бозорида юз т вт
Сени топмок, басе мушкилдурур, топмаслиг осонким,
Эрур пайдолишнг пинх,он, вале пинх;онлитнг пайдо.
Чаман оташ гащ га оташин гулдин чу ут солдинг,
Самандардек ул утдин кулга ботти булбули шайдо.
Не ишка булди беором кузгу аксидек Мажнун,
Юзи кузгусида аксини гар кургузмади Лайло.
Куёшка газ; цизормок,, го^е сариар.шщ эрур андин,
Ки сунъунг 6oFuda бор ул сифат юз минг гули раъно.
Недин юз гул очар ишк; утидин булбул киби Вомик;,
Юзунгдин гар узори бот да гул очмади Узро.
Каломингни агар Ширин лабида цилмадинг музмар,
Недин бас лаъл улур Фарх,однинг к;он ёшидин хоро.
Жамолинг партавидин шамъ ути гар гулситон эрмас,
Недин парвона ут ичра узин солур Хсьгилосо.
Маловат бирла туздунг сарвцадлар цоматин, яъни
Ки мундок, зеб бирла ул алифни айладинг зебо.
К,аноатнинг далилин инзиво цилдинг, яна бир х,ам
Далил ушбуки цониъ х,арфидин халк, айладинг анщо.
Навоий %айси тил бирла сенинг %амдинг баён цилсун,
Тикан жаннат гули васфин килурда гунг эрур гуё.
■*Х_______ Л у г а х
1. Зи*и - офарин, к,ойил, ажойиб.
2. Зухур - куринмок,, намоён булмок;, ошкора булмс^.
3. Савдо - *ою хавас, девоналик, ташвиш, орзулар, хаёл-
лар, уриниш-интилишлар.
2 - 1X3
4. Кавнайн - икки дунё.
5. Бозор - кучма маънода : ташвиш-талашишлар, муома-
ла-муносабат, дунёвий *аёт.
7. П и н х о н -яширин, куринмас.
8. Пайдо - равшан, очик, куринадиган.
9. Оташга* - олов кураси, учок,, оловли жой. “Чаман оташ-
го*и” - гулзор, очилпэн кизил гуллар.
10. Самандар - афсонага кура, оловда турилиб, олов ичи-
да яшайдиган жонивор.
11. Шайдо - ошик, ошуфта, маету девона.
12. Сунъ - санъаткорлик, яратиш, ижод килиш.
13. Узор - юз, чехра.
14. Музмар - яширин, беркитилган, нарсанинг замирида
яширинганлик.
15. Хоро - каттик, тарашланмаган тош.
16. Партав - нур, шуъла, чакин, сафо.
17. Гулситон - гулистон.
18. Халилово - Халил каби. Халил - Ибро^им пайрамбар-
нинг лакаби, Худонингдусти дегани. Куръонда келтирилиши-
ча, у подшо Намруд томонидан гулханга ташланган, аммо
ёнмаган.
19. Маловат - мулойимлик, жозибадорлик, дилкашлик.
20. Сарвкад - тик ва гузал комат.
21. Инзиво - узлат, гушанишинлик, одамлардан узини чет-
га олиш.
22. Конеъ - каноатли одам.
23. А н к о -Афсонавий куш, топилмас, куринмас куш, Симурр.
24. Алиф - араб ёзувининг биринчи харфи. Тикка булган-
лиги учун гузал коматлар унга ухшатилган.
Байтлапнинг пасший баёни .'
1. Эй Т ангрим , аж ойибки, С енинг хуснингнинг на-
моён булиши — порлаш идан х,ар кимда бир талпиниш
х.осил булибдир. Бу таш в и ш , о р зу -\а в а с л ар д а н икки
дунёда юз хил равголар юз берибди.
2. С ени топ м ок жуда ки й и н , балки топ м асли к осон -
рок, чунки куриниш инг яш и р и н , амм о яш и ри н ган и н г
куриниш ингд ир.
3. Гулзорлар, б о м а р га оловранг гуллардан ут-аланга
солдинг, ошик,и ш айдо булбул бу гулзор — оловга узини
сам андардек отиб, кулга айланди.
4. Агар Л ай ли н и н г юзи кузгусида акси н г куринм аса
эди, М аж нун бунча беором булмаган буларди.
5. К уёш нинг баъзан кизариш и (ш аф ак), гохида сар-
гайиш и (кундузи) С ендиндир, зеро санъатинг богида
юз м инг раъно гуллар сифати мавжуд.
6. У зро ю зи н и н г гули яш наб очилм аганда, В ом ик
булбул каби б у н ч а л и к и ш к утида ё н и б к у й л ам аган
буларди.
7. С узингни Ш ирин лабида яш ирм аганингда, Ф ар-
хдцнинг конли ёшидан каттик тош лаълга айланармиди?
8. С енинг ж ам олинг порлаш идан агар ш амънинг шуъ-
ласи гулистондай булиб куринм аганида, парвона Иб-
рохим пайгамбардай узини оловга таш лармиди?
9. С арвком ат гузал инсонлар ком атини дилкаш , жо-
зибали килиб яратдинг, яъни гуё ул ачиф ни чиройли
килиб безатдинг.
10. К аноатнинг далилини узлат деб белгиладинг, яна
ш уки “ к о н е ъ ” с^зидан “А н к о ” сузини келтириб чи
кардинг.
11. Н авоий кайси тил билан С ени м актасин, ахир
тикан ж аннат гулининг васф ин килиш да соковдир.
л з Г
З^Базалнинг >мумий мазмун-маъноси >
Бу газал девондаги биринчи газалнинг бевосита да-
вомидир. Биринчи газалда иф одаланган м оддийлик ва
илохийликнинг бирлиги (вахдати) хакидаги ф и кр ик-
кинчи газалда, айтиш м ум кинки, м исоллар билан ту-
ш унтирилган. Я ъни Аллох таж аллиси борликни кам -
раб о л ган и , харакатга кел ти ри б ту р и ш и , ж ум ладан,
инсон зоти, уни ураб олган мухит, хаётнинг балкиб,
яш наб туриш и, товланиш лар, интилиш ва талпиниш -
лар, яралиш ва бузилиш лар, мухаббатнинг узилмас тор-
л ари -ю , азоб-наш идаси — хаммаси шу Тажаллиёт зуху-
/9
ридан эканлиги тасвирланади. А м мо буни хамма хам
идрок этм айди. вахдат ул-вуж уднинг бу сиррини анг-
лаган одам, хаёт м аъноси, и н сон и й ли к м аъносини чу-
куррок англаб етади, дейдм ш оир Аллох зотини хеч
ким кура олган эм ас, л е к и н ун и н г сиф атлари, нури
бутун борликда мавжуд. Шу бонским , булбул гул га тал-
пинади, гулзор хусну ж ам оли уни мафтун этади, у ут
ичида пайдо булган сам андардай, узин и гулзор олови
ичига отади. Худди шу каби парвона хам айн и шу ило-
хп i’r кудрат туфаили ш амъ ш уьласига талпинади ва олов-
га куш илиб ёнади. Шу кудрат, шу куч Вомикни Узро-
га, М аж н ун н и Л ай л и га , Ф ар х о д н и Ш и р и н га о ш и к
килиб куйган. Чунки Узро, Л айли, Ш ирин жамоли
хар бири бир мазхар. Яъни таж аллиёт нури акс этган
нукта, марказ. Вомик, М ажнун, Ш ирин бу нукталарда
И лохнинг нурини куриб, унга бехуд ва бекарор булиб
талпинадилар, шу мазхар га етиш иш билан Аллохнинг
Уз и га ош икликларини исботлайдилар, яъни сифатдан
Зотга караб борадилар. Л екин бунга покланиш ва каноат
нули олиб боради, дейди Н авоий. Зеро, кан о агн и н г
далили пархез, сабру гокатдир. Бунда суз уиини хам
бор, яън и араб ёзувида “ к а н о а т ” , “ к о н е ъ ” , “ а н к о ”
сузларииииг узаги бир:
Бундам таш кари, “ ко н е ъ ” — туйинган, рози деган
маъноларии англатса, “А н к о ” — хеч качон кузга курин-
м аидиган, аммо бор булган афсонаш п! куш номи. Ана
шундай рам зларни яратгаи хам Х удонинг узи, дейди
HaBonii.
20
3-р азм .
^)й, сафХайи рухсоринг азая хаттидин иншо,
Дебочайи х,уснунгда абад нуцтаси ту/ро.
Заррот аро х,ар зарраки бор, зикрингга зокир,
Амтор аро х,ар ратраки бор, х,амдинга гуё.
Машшотайи сунъунгдурур улким, нафас ичра
Кун кузгусин ацшом кулидин н^илди мужалло.
Кун шакли юзунг саждасидин булди мушаккал,
Тун турраси ца^ринг елидин булди мутарро.
Сунъунг кцыибон субх,ни ул навъ мушаъбад,
Ким мехр ути опидин этар %ар нафас ифшо.
Гуёки куяр огзи ул ут .\ипкатидинким,
Анжумдин улур обилалар гирдида пайдо.
Муу;тож Сенинг дарга^ингга хусраву дарвеш,
Парварда Сенинг неъматингга жох,илу доно.
Гул юзида булбул сенинг асрорингга нотиц,
Шамъ уп и да парвона Сенинг хуснунгга шайдо.
Ушшо/у аро, ё Рабки, Навоийга мацоме
Бергилки , Сенинг х,амдингга булсун тили гуё.
’-Х. __ JlyFaT______ J r
1. Сафха - сахифа.
2. Рухсор - юз.
3. Азал - бошланиши йук, замон, азалий, ибтидосиз кади
мийлик.
4. Дебоч. - кириш, мукаддима, бошланиш.
5. Абад - чексизлик, чексиз давомийлик, туганмас замон
6. Ушшок - ошик^ар.
7. Заррот - зарралар.
8. Зикр - номини типга олиш, эслаш, Зокир - Аплох исми
ни тилга олиб юргувчи одам.
9. Амтор - ёмгир томчилари, ёгин.
10. Хамд - мактов.
11. Машшота - пардозчи, юзни, сочни безайдиган одам.
12. Мужалло - сайкал берилган, жилоланган.
13. Мушаккал - шаклга кирган, шаклланган.
14. Туррэ - зулф, соч.
15. М утарро-тароватли, юза.
18. С убх-тонг.
17. Мушаъбид - найрангбоз.
18. И ф ш о -ф о ш килмок, ошкора этмок,.
19. Х и р кат- аланга, харорат, исси^пик.
20. Анжум - юлдузлар.
21. Обилалар - каварик^пар, пуфакчалар.
22. Ги р д -атро ф , айлана.
23. Парварда-тарбияланган, парвариш килинган.
24. Асрор - сирлар.
25. TyFpo - подшох фармонининг ифода белгиси, шохона
унвон.
^ с ^ Б а йтларн и и г н асрий б а ё н и ^ .'
1. Эй, Сенинг юзинг сахиф асида азалийлик хати би-
тилган, хуснинг китоби аввалида абадийлик мухри —
унвони мавжуд.
2. Борликдаги жами зарралар исм ларингни зикр эта
ди, ём гирнинг хар катраси хамдингни айтади.
3. С ен и н г кудрату санъатикг безакчиси бир наф ас-
да кундузнинг кузгусини тун кули билан тозалаб ж ило
берди (бунда занглаган кузгуни кул билан тозалаш н а
зарда тутилмокда).
4. К ^ёш нинг ш акли Сенга сажда килиш холатидан
хосил булган. Т уннинг сочи кахринг ш амолидан тоза-
ланади.
5. Санъатинг тонгни шундай хийлагар килибдирки, у
куёш тафтини хар дамда огзидан намоён килиб туради.
6. Ул олов хароратидан, гуё огзи куйгандай атро-
ф ида ю лдузлардан сув пуф акчалари — к авар и кл ар п а й
до булади.
22
7. С ен и н г хузурингга подш о хам, гадо хам мухтож
булиб, интилади. Нодон хам, доно хам С ен и н г неъма-
тинг билан дарвариш топади.
8. Гул ю зига ш айдо булбул С енинг сиррингни сузлай-
ди, парвона хам ш амъ шуъласига Сени деб талпинади,
9. Ё Раббим, Н авоийга ш ундай маком бергилки, С е
нинг м актовингга тили гуё булсин,
’^С^азалнинг умумий мазмун-маъноси^>г
Бу хам Н авоийнинг хамд газалларидан. Бирок, хамд
газаллар ичида муножот охднгига йугрилган ва Куръон
о ятл ар и м азм ун и узи га хос там си л ва таш б ехл ард а
буртиб иф одаланганлари хам бор. К елтирилган газал
шундай хусусиятга эга. Ч унончи, матлаъда, Аллох тао-
л о н и н г зам он ва м акондан таш кдри, балки замон ва
м аконни кам раб олувчи, уни яратувчи азалий ва аба-
дий Зот экан ли ги , бу Зотнинг хусну ж ам оли, кудрати
ва яратувчилиги (сонеъ — сунъ эгаси экан л и ги ) таъ-
кидланади. Ш ундан кейин бутун олам Аллохга зикр
айтиш и, ш укроналар килиш и, кеча ва кундуз, тонг ва
ш ом , олам у одам унга тобеълиги тараннум этилади.
Улуг ш оир Худо кудратини тоза, калбга таъсир этади-
ган таш бех ~ там силлар воситасида таъриф этади. Чу
н он ч и , м аш ш ота (ю зни п ардозловчи) санъаткорлиги
кундуз кузгусини кеча кули билан тозалаб, ж илолан-
ти р д и , д ей и ш билан кеча (тун)ни кундузсиз, кунни
тунсиз тасаввур килиш ки й и н , зеро П арвардигор узаро
зидликни бир-бирига боглик килиб яратган. Бу — ило
хий хикмат: тунсиз кун, кундузсиз тун чиройли эмас
ва бутун булмайди. Кундуз (куёш нинг) м унаввар ш ак-
ли. Х удонинг мехрига, тунии У нинг кахрига ухш атган-
да хам, шу хикм ат назарда тутилган.
Тонгда икки хил хислат бор: биринчидан, у куёш
нинг ч и ки ш и , кундузнинг бош ланиш идан дарак бер-
са, и к к и н ч и д а н , тон г алдам чи хам дир, яъ н и баъзан
кун ёриш гандай булиб тую лса-да, аслида хали тун ту-
23
гамаган булади. Б уни “ёлгон то н г” хам деганлар: “субхи
ко зи б ” , “субхи содик,” (ёлгон тонг, чин тонг). Навоий
шунга иш ора килиб тонгни найрангбоз деб айтади ва
тонгни хар лахзада огзидан олов чикариб, одамларни
алдайдиган ва ай н и пайтда хайратлантирадиган м ас-
харабозга ухшатади. Яъни тонг хар лахзада Куёш чики-
ш идан ниш она бериб туради, демокчи. Аммо таш бех
багоят гузал ва тоза. Навбатдаги байтда ушбу таш бех
яна давом эттирилган: тонгни нг отиш идан олдин юл-
дузлар осмонда ёрки н рок куринади, бу гуё ут харора-
тидан м асхарабознинг огзи куйиб, лаблари гардиш ида
кабариклар пайдо булган кабидир. К ейинги уч байтда
Тангри таолонинг ри зк берувчилик, одиллик сифатла-
ри таъриф ланади ва бутун мавжудот У ндан бахра олио
Ун га интилиш и айтилади.
c*r
4 -газал_____ J& '
а л паривашк'им, булубмен зору саргардон анго,
Ишщдин олам манга щ йрону мен щ йрон анго.
Уцларингдин дамбадам гпаскин топар кунглум ути,
Бордурур бир цатра сув, гуёки %ар пайкон анго.
Бир диловардур кунгулким, рам сипо.\и цалбида
0%и новак, тоза доредур %изил цалкон анго.
Новакининг nappy пайконида рангин туе эрур,
Ёки кунглумдин чу паррон утди, юк,миш к,он анго.
Номайи шенщум не навъ ул ой га еткой, чунки мен
Эл отин укур хасаддин ёзмадим унвон анго.
Хизри хаттингнинг аж аб йуц сабзу хуррам булмо/и,
Лаб-балаб чунки су берур чашмайи щ йвон анго.
Эй хушо му г куйиким, рифъат била зийнатда бор
Ме%р анго бир шамсаву кук то^идур айвон анго.
Истамиш булбул вафо гулдин, магарким жоладин
Барри цотмиш рунчанинг, баским эрур хандон анго.
К,илмамиш жонин фидо жононга етмас дер эмиш,
Эй Навоий, ушбу суз бирла фидо юз жон анго.
1. Париваш - парига ухшаш, пари каби гузал, тасаввуфии
маънода парда ичидаги хаёлий ма^буб.
2. Саргардон - йулини йукотган, *айрон, боши айланган.
3. Пайкон - камон укининг металдан килинган уткир учи.
4. Диловар - жасур, кахрамон, ботир.
5. Сипох, - кушин.
6. Калб - кушиннинг уртаси.
7. Новак - ук;, камон уки, киприк.
8. Паррон -у ч и б бораётган, учаётган.
г§
9. Хасад - бу ерда: рашк, кизганиш.
10. Унвон - адрес, нишон маъносида.
11. Чашмаи хайвон - тириклик суви булори. Тасаввуфий
маънода илохий файз манбаи ва комил инсок калби.
12. Х изр-хам иш а тирик тириклик суви - оби хаётни ичган
пайрамбар, валий зот, тасаввуфий маънода илохий мужда-
нинг суфий кунглига нозил булиши хушхабар.
13. Сабзу хуррам - яшил, яшнаб турган майсалар
14. Лабболаб - лиммо-лим, ликтула.
15. MyF куйи - оташпарастлар кучаси, тасаввуфий маъно
да пир хузури, ошик дарвешлар талпинадиган висол макоми.
16. Ш ам са- иморатлар пештокидаги накш, кубба.
17. Кук токи - осмон гумбази.
18. Р иф ъ ат- кутарилиш, баланд мартаба, юксаклик.
1S. Зийнат - безанган, зеб берилган.
20. Яшил хат - маъшука юзидаги туклар, тасаввуфий маъ
нода барзах- моддий ва рухоний олам уртаси, бако чегараси-
ниайтганлар. Хакюзинингаёнлашуви, мутлакжамолнингпайдо
булишини хам англатади.
21. Ук - киприк. Тасаввуфий маънода Илохнинг инояти,
Махбуби азалий назарининг ошик калбига нур булиб тушиши-
ни айтганлар.
^ ^ Б а й т л я р н и и г насрмн б а ё п и ,^ -
1. Ул парисиф ат сохибжамол мени шундай мафтун
ва бехуш килибдурки, ун и н г иш кида сарсон л и ги м га
караб, олам ахли менга хайрон, мен эса ул гузалнинг
ж ам олига хайрону девонаман.
Ёки: парда ичидаги ул рухоний (хаёлий) гузал и ш
кида шундай оворам анки, олам бу ахволимга хайрону
мен эса, Унга хайронман.
2. Эй гузал пари, кипри клари н г укидан (ёки ул ило
хий назарнинг калбимга туш иш идан) кунглим ути па-
сайди, чунки укинг учидаги тем ир thf гуё катра сув-
дай бу оловни учиради.
3. Кунгил шундай бир баходиркй, FaM лаш кари урта-
сига хужум килганда, унинг охи укдай булса, янги яраси
— доги кизил рангли калкон кабидир.
26
4. Ёр уки (ки п р и ги )н и н г патлари ватем и рд ан ки л и н -
ган учи рангли туе олган, балки бу ук ю рагимни теш иб
учиб утганда оккан, кон унга ю кмиш дир?
5. И ш к ш авкида ёзган мактубим ул гузал парига кан-
дай килиб етси н ки , мен одамлар ул пари исм ини укиб,
хабардор булм асин цеган ф и к р билан мактуб устига
ниш они — отини ёзмадим.
6. С е н и н г Х изрдай абадий хаёт н и ш он аси булган
гукларингнинг яш н аб туриш и ажаб эм ас, чунки хаёт
булоги уни ти ри кли к суви билан сугориб турибди.
7. М уы ар кучаси (пири комил хузури) кандай яхш и,
унинг мартаба ва хаш амати ш ундай баландки, гуё Куёш
унинг пеш токидаги чиройли кубба, осмон гумбази эса
бир айвондай ran.
8. Булбул гулдан вафо — б оки й л и к истагани ки зи к
ёки жала ёгавериб, гунчанин г багри котиб ко л ган и -
д а н ч булбулга бу хандон гулдай куриниб, аб ад и й л и к
н и ш онасидай тую лгандир?
9. Ж он и н и ф идо килмаган одам Ж ононга етм айди,
деганлар, шу боис эй Н авоий, ушбу сузнинг м аъноси-
дан келиб чикиб, юз ж оним булса хам бари Ёрга ф идо
булсин дейм ан.
Х с^ Р азал н и н г умумий м азм ун -м аъ н оои ^ э^
Ушбу газал Алиш ер Н авоийнинг ош икона газалла-
ри сирасига киради. Аммо бу ерда ош и кон али к билан
о р и ф о н ал и к м уайян м аънода кори ш и б кетган. Зеро,
“о ш и к о н а ” дегани иш к-мухаббат завки ва изтиробла-
ри, ёр жамоли васфи ва бу ж ам олга етиш иш га и нти-
лувчи кунгил кечинм алари хиссиёти, хаяж он ва тал-
п и н и ш л ар и н и тасвирловчи л и р и к асардир. М ухаббат
бир вактнинг узида хам олам ва одам гузаллиги, хам
илохий Ёр ж ам олига каратилган булиш и мумкин. Гар-
чи ори ф он а ф алсаф ада моддий оламни мажоз, М утлак
рухни хакикат (хакикий м авж удлик) деб аж ратилган
булса-да, амм о бу икки туш унча батамом бир-бирига
27
зид деб каралмаган. Аксиича, мажозпй олам тасвири-
дан максад Хаки катни чукуррок англаш, Уни иисонга
я к и н р о к килиб тасаввур этиш кузда тутилган. Хазраг
Н авоий тили билап айтганда, “айии хакикатдир ма-
ж оз” . Бундай караш вахдат ул-вужуд таълимоти мохия-
тидаи ксл иб чпкади. Негаки бу таълимотга кура, Мутлак
рух (Парвардигор) хамма ерда мавжуд. Олам гузаллиги,
хаётнинг нашъу намоси, жумладан, инсон зохирии ва
ботиний гузсшлиги. камолоти хам шу Муглак рух гу(|эагг-
лп ва унинг хикмати, файзу таровати натижасидир. Шу
боис гузал инсон (у чиройли аёл, навкирон йигит, кал б и
дониш ва кароматга лимм о-лим муйсафид булиши мум
кин )га мухаббат оркали илохий кудрат каш ф этилади.
Бун и аввалги газаллар шархида хам курдик1.
Келтирилган газалда хам м ана шундай тасвир усули
кулланилган (Н авоийнинг жуда куп казалларида буни
мушохада этиш мумкин). Я ъни ош и к сохибжамол ин-
сонни куриб, унинг хусну жамоли га мафтун булгани-
дан д ево н ад ай булиб кол ад и, одам лар о ш и к н и н г бу
ахволига хайрон. Албатта, бу тасвирда ан ъан ави й л и к
йук эм ас, б и рок у тоза ва завку ш авк кузгатадиган таш -
бехлар билан ж оплантиради. О ш и к н и н г бехуду ш ай-
долигига сабаб ёр кипригидир (нозли караш и, караш -
ма). К и п ри к камон укига ухш атилгап, бу уктутри ош и к
ю рагига бориб те гад и, дем ак, маъшука ош и кка эъти-
бор килган, унга иазар таш лаган. Ана шу назар бир
том оидан, ош икни хурсанд этган булса, иккинчп го-
мондан изтироб ва азоб утига гириф тор этган. О ш ик
ш унинг учун хам маъшука ж амолига хайрон булиб, кал-
бида и ш к олови ёнса-да. а.\гмо унинг киприклари кал
онга тегиб, бу утни учиради, чунки укнннг учи тем ир-
дан, тем ир эса сувга ухш айди, дейди шоир. II (уидаи
кейин бу укка бардош берган кунгилпинг яралари бу
яралардан оккан кизил конлар тасвирланган. Газалда
'Умумаи мумтоз шеъриятда \ак,нкат ва мажоз тасвирп бир цапча
олимларимиз ижолила, жумлалан, проф. М.Имомназаров, С.Олимов,
К.Муллахужаева талкикртларида яхши урганилгам.
ёр ю зининг туклари Хизр кийим и ранги (Хизр хар доим
яш ил либос билан тасаввур килинади, чунки у абадий
Хает рам зи) ва м айсазорга ухш атилган. Бу — ош и кка
хаёт багиш лайдигап бахорий ранг ва илохий булок ка-
бидир. Бу уринда рам зи й л и к ва реаллик, и лохи й ли к
ва м оддийлик б и р -б и р и н и тулдириб, бири и к к и н ч и -
си н и изохлаб, аж ойиб лавха тасвирини вужудга кел-
тирган. Ушбу байтдан кейин келадиган байт хам ол-
динги байт м азм унини давом эттириб, пири ком ил хузу-
ридаги маънавий м улокот таъриф ига б а т ш л а н г а н ва
булбулга ухшаб 30xnpnii — уткинчи гузалликка эмас,
балки хаки кий М охиятга о ш и к булиш , бу М охиятни
англаш , идрок этиш га даъват этарок, Н авоий бунинг
муш куллигини хам газш 1 м актаида кайд этади: ж онни
ф идо этмагунча Ж ононага етиш мумкин эмас.
99
"А,
'V 5 -газал
К.ургали хуснунгни зору мубтало булдум санго,
Не балолиг кун эдиким ошно булдум санго.
\ а р неча дедамки, кун-кундин узай сендин кунгул,
Вахки кун-кундин батаррак мубтало булдум санго.
Мен цачон дедим: eacbo цилгил, манго зулм айладинг,
Сен н;ачон дединг: фидо бултл манго, булдум санго.
К,ай парипайкарт дерсен: телба булдунг бу сифат.
Эй парипайкар, не к,илсанг к;ил манго, булдум санго.
Эй кунгул. тарки насихат айладим, аввора бул.
Юз бало етмаски, мен ха^ бир бало булдум санго.
Жоми Жам бирла Хизр суйи насибимдур мудом,
Социё, то тарки жох а ила б гадо булдум санго.
Fycca чангидин навое топмадим ушшоц аро,
То Навоийдек асиру бенаво булдум санго.
1. Мубтало - богланган, гирифтор, ш айдо, Fawra 6 of-
ланган.
2. Пайкар - сурат, Байкал, жусса, жисм.
3. Жоми Жам - Жамшид жоми. Биринчи газалдаги изо*га
каранг.
4. Хизр суйи - туртинчи разал изо^ига каранг.
5. Ж ох - мансаб.
6. Fycca - FaM, Fycca чанги - FaM чолруси, гам-алам куйини
таратган чанг.
7. Наво - а) куй; 2) бойлик, бутунлик, гармония. Бенаво -
номукаммал, кашшок, Fapn6.
8. У ш ш ок-ош иклар.
so
* зг ^
^с^Байтлаонинг насоий баёни
1. Хуснингци' курай деб сенга зору асир булиб колдим.
Сенга ош но булганим куним кандай балолик кун экан?
2. С ен д и н кунгил узай деб хдр канча у р и н м ай и н ,
л екин кун-кундан баттаррок сенга богланиб колдим.
3. М ен качон сенга: менга ваф о кил, деб айтдим ки,
м енга устм а-уст зулм ки л м окдасан , сен качон м енга
ф идо булгил дедингки, сенга ф идо булмадим?
4. Кайси пари коматли гузалга бу хилда ош ики д е
вона булдинг, деб сурайсан. Эй пари ком атлигим , манга
не жабру ж аф о килсанг хам розим ан, чунки сени се-
виб, д евонанг булиб колдим.
5. Эй кунгул, улуглар, донолар насихатига мен кулок
солм адим , энди сен хам овора буладиган булдинг, Бо-
ш имдаги юз бало кам лик етм агандек, сен хам бир бало
булдинг (ёки мен сенга бир бало булдим).
6. Ж ам ш ид ж омидаги май — васл сархуш лиги ва аба-
дий хаёт рамзи Хизр суйи насибам булсин десанг, ман-
сабдан кечиб, дарвеш бул.
7. Н авоийдек сен махбубага асиру бенаво булмагун-
ча ош икдар орасида иш к алам и куйини эш итм адим .
~,-С^Еазалнинг умумий мазмун-м аъноси^У
Н авоийнинг ушбу газали анча машхур, хонандала-
рим из уни куш ик килиб куйлайдилар. Базал мухаббат
мавзуида булиб, о ш и к ва м аъш ука орасидаги айтиш ув
(диалог)га асосланган: м аъш ука н о з-ф и р о к кургузади,
о ш и к н и ки й н ай д и . О ш и к эса буни п и сан д ки л м ай ,
хамма балолар, ж абр-зулм га чидайди ва иш кида содик
э кан и н и исботлаб бораверади. Базал м атлаидан бош
лаб ош и кд и кн и н г азоб экан и , мухаббат дилни оханра-
бодай тортиб, тинч куйм аслиги, маъш ука канча узини
олиб кочса, о ш и к ш унча телбаларча унга и н тилиш и
тасвирланади. Ш унга яраш а мубтаяо, жафо, вафо, бало,
фидо, телба сузлари иш тирокидаги байтларда икки хил
3J
характер, яъни нозу караш мали маъш ука ва кийноклар
гирдобида колган умидвор ош и к образлари яратилган.
О лтинчи байт казал да мазмунан алохида ажралиб ту-
ради. Албатта, бу байт \а м аввалги байтлар билан бок-
ланган. Аммо бунда шоир мухаббат мавзуидаги ушбу
казал \а,м о р и ф о н а м аънога эга э к а н и н и таъ ки д лаб
утгандай булади. Чунончи, Ж ам ш ид жоми ва Хизр суйи
(оби хаёт) - бу пири комил калби, бу калб Аллох пури
билан мунаввар. Н авоий дейдики,. агар маисабу дав-
латни тарк этиб, дарвеш булсам, ана шу абадий ило
хий ф ай з насибам булади. С оки й д еган га хам пири
комил, хам ёри азиз, маъшука назарда тутилади. Яъни
сокийга - пирга етиш иб, иш к нурига кар к булиш учун
дарвеш булиш керак. Охирги байт хам ш унга боклаб
ю борилган.
JX---- V
6-газал
Заврак, ичра ул куёш сайр айламас Жайхун аро,
Ахтари саъде щ аол ичра кезар гардун аро.
Англамон: Жайхунда у л ой кема бирла сайр этар,
Ё щ лолу ме.\р аксин эл курар Жайхун аро.
Кемадин %ар дам чициб рангин су кузум цонидек,
Анда ёр андоцки мардум дидайи пурхун аро.
Боргил, эй Мажнунки, ул ой завра^идек тез эмас
Жунгким, Лайло аморисин чекар хомун аро.
Олма хум гирдобидин бир ла.\за coFap завра^ин,
Бах,ри гамдип истасанг махлас бу дахри дун аро.
Бахр мавжидин мушавваш булмасун деб хотиринг,
Мавж урар юз базри гам бу хотири махзун аро.
Дур булур бахр ичра пшщт, назмидин шах мадхида,
Бахр ёшурмиш, Навоий, хар дури макнун аро.
лГ V
Ч. Лу Far j y
1. З ав р ак- кайик,.
2. Жайхун - Амударё.
3. Ахтари саъд - бахт юлдузи.
4. лило л - янги ой.
5. Гардун - чархи фалак, осмон.
6. Me ф - куёш.
7. Мардум - одамлар, бу ерда куз корачири.
8. Пурхун - конга тула, конли.
9. Жунг - кема.
10. Амора - одам ташиш учун туяга ортиладиган кажава.
11. Хомун - са*ро, чул.
12. Согар - шароб ичадиган коса, пиёла, када*.
13. Махлас - халослик, кутулиш.
14. Дахри д у н -д у н ё .
15. Мушавваш - паришон, ташвишли, беором одам.
16. Махзун -рамли, ташвишли.
17. Макнун -яш ирин, дурри м акнун-садаф ичидэги мар-
варид.
3 - I8.4
^ -е^ Б ай тл арнинг насрий р а ё н и ^ У
1. Куёш дай ю зи п о р л о к ул гузал Амударёда кай и к
ичида сайр килмокда деманг, балки гуё янги ой ypoFn
уртасида осмонни кезаётган бахт юлдузи деб айтинг.
2. Амударёда ул ой кема ичида сайр этаяптим и ёки
одамлар янги ой билан куёш аксини дарёда курм окда-
ларм и, билмай колдим.
3. Кемадан хар дамда рангли сую кдик — кизил ш а-
роб м ен и н г хиж ронда о каётган кон ли куз ёш им дай
окаётир. Кемадаги ёр (шу боис) конли куз ичидаги кора-
чикка ухшайди.
4. Эй Мажнун, нари бор, ахир кажавасига Лайли угир-
ган туянинг суръати ул отнинг кемаси (кайиги)дай тез эмас.
5. Бу пасткаш дунё гам и д е н ги зи д а н кутулм окчи
булсанг хум нинг гирдобидан бир лахза к ай и к мисоли
май косасини олма.
6. Ушбу денгиз (гам д енгизи)дан сенинг хотиринг
париш он булмасин деб бу хазин ва гамли дилим да юз
денгиз гами тулкинланади.
7. Дур денгиз тубида яш ирингандай, ш ох м актови-
даги Н авси й н и н г назм ини денгиз хар бир яш ирин гав-
хар ичига беркитм иш .
г^азалнинг умумий м азм ун-м аъноа^э^
Етти байтли мазкур газални икки кисм га ажратиш
мумкин: а) 1-4 байтлар ва б) 5-7 байтлар. Аввалги кием
б ай тл ар д а м ахб уб ан и н г Ж айхун (А м ударё)да кем ада
сайру саёхати тасвирланган. Д арёдаги кема (кайик) ва
унда утирган махбуба осм онда сайр этадиган хнлол ва
ёркин бахт юлдузига ухш атилган. F oht чиройли таш
бех! Бу Н авоий хаёлоти, б адиий сан ъ а тк о р л и ги н и н г
муъжизаларидан биридир. Л айли минган туянинг сах-
ро кем асига ухш атилиш и хам ж озибали. Зотан, туяни
U
сахро кем аси дейиш халк орасида машхур. Л екин На-
воийн инг максади ф акат туями сахро кем асига ухш а-
тиш эм ас, балки дарёда кем ада сайр килаётган ёри-
нимг Л айлидан/гузалрок экан и , хатто кем аним г суръа-
ти карвондан тезрок, эканим и таъкидгташ булган.
Еазалнинг икки н ч и кисм ида ш оир завкди таш бех-
лар тасви ри д ан б и рд ан и га андухди охангга утади ва
денгиз, т у л щ н , к.айик,, ги р д о б сузларини ош и кн и н г из-
тиробли к еч и н м ал ар и н и иф одалаш да куллайди. А ф -
тидан, дарёда сайр этаётган ёрга етиш иш дарди ош и к-
ни к и й н аб , умр, дунё, х,аёт хакида уйлаш га м аж бур
этгандай булади ва май сакданадиган идиш — хумни
денгизга, пиёлани эса кай и кка ухшатиб, дунё гамидан
хал ос б улиш нинг б и рд ан -б и р йули шу м айдан ичиб,
хамма гамни унутиш га чорлайди. Албатта, м ай, хум,
coFap бу ерда тасаввуф и й м аънога эга, яъни: м ай —
илохий иш к, таж алли — ёр нуридан бахра олиб, хол
м аком и га эр и ш и ш , хум — илохий таж аллий м анбаи,
ориф и комил кунгли, coFap — шу нурдан бахра олиш ,
мушохадага берилиш — илохий насиба.
Ш оир кахрамони ана шу насибага интилиб, юз FaM
демгизи дуч келса хам рози булиш га тайёр.
Хуш, бу кисмлардаги гоялар орасида кандай богла-
ниш бор? Б оглани ш ш уки, биринчи кисм да зохирий
хаёт гузаллиги ш авку завки тасвирланган булса, и к
кинчи кисмда ботиний хаётга таш налик акс этган. Ас-
лида хар икки жихат хам бир-бирига борлик. М ажоз —
хакикат, хакикат — маж оз булгач, зохирдан ботимга ва
ботиндан зохирга караб бориш хам м аитикий х,олдир.
Г)
— "Ч
7-Fa |л JP
У\унглум уртансун агар т йрингт парво айласа,
\ а р кунгул хамким санинг шавцингни парво айласа.
\а р киши васлин таманно айласам, навмид улай,
\ а р киши хам к им сенинг васлинг таманно айласа.
Узгалар хуснин тамошо айлжам, чик;сун кузум,
Узга бир куз х,амки хуснунгни тамошо аш аса.
¥айр зикрин ошкоро к,илса, лол улсун тилим,
Кайси бир тил хамки зикринг ошкоро айласа.
Рашкоин ж онимю хар наргис кузи бир ш уыадур
Бор аро ногах хиром ул сарви раъно айласа.
Йук; ориздин нукта айтур махвашимдек булмарай,
Гар куёш хар заррасидин бир Масихо айласа.
Офият жонимра егпти, эй хуш ул мурким, мени
Бир к;адах бирла харобот ичра расво айласа.
Келтурунг да фъи жунунимра парихон, йук табиб,
Ким ул ансабдур пари хар кимни пайдо айласа
Субхдек бир дамда гардун к,уймагай осорини,
Ногах аХ-ти сидк кунгли мехрин ифшо айласа.
Дахр шухига, Навоий, сайд булма нечаким,
Кун узори узра тун зулфин мутарро айласа.
'V JlyFaT
1. Faiip - узга, бегона, дунё.
2. Парво - эътибор.
3 Таманно - орзу.
4. Навмид - ноумид.
5. Сарви раъно - гузал коматли ма*буба.
6. Нукта - суз, ^икматли суз.
36
7. Махваш - ой юзли, ойдай.
8. Офият - тинчлик.
9. MyF-оташ лараст ру*оний, тасаввуфий маънода ориф
инсон.
10. Харобот- хароб булган жой, тасаввуфий маънода: пири
комил хузури.
11. Жунун - девоналик, жиннилик дарди.
12. Парихо^ - афсунгар, дуохон, азойимхон.
13. Ансаб - энг муносиб, лойикрок;.
14. Осор-асарлар, белгилар, излар, нишоналар.
15. А*ли сидк - валий инсонлар.
16. Ифшо - фош килинган, очилган, ошкора.
17. Узор - юз.
18. Мутарро -тозаланган.
19. Дахр шухи - дунё гузали, дунё безаги, х;аёт.
20. С айд-ов.
4г Байтлацнинг насрий баёни^
1. С ендан узгага эътибор килса, кунглим уртаниб
ёнсин, сенинг ш авкингни пайдо килган бош ка кунгил
лар хам уртансин.
2. Б о ш к а м ах б у б ал ар в а с л и н и и с т а с а м , н оум и д
булай, С ен и н г васлингни тилаган хдр бир ки ш и хам
ш ундай булсин,
3. Агар узгаларнинг хусну ж ам олига махдиё булиб
карасам , кузим ч и ксин, сенинг хуснингни там ош о ай-
лаган бош ка куз хам окиб гушсин.
4. С ендан б ош канинг н ом и н и айтсам, тилим тутил-
с и н , н о м и н г н и зи к р этган б о ш к а тил хам ш ундай
булсин.
5. Агар ул раъно коматли нигорим бог аро сайр ай-
ласа, наргисдай чиройли кузлари раш кд ан ж оним га
шуъладай булиб ёндиради.
6. Куёш хар заррасидан бир Исо яратса хам у ме-
нинг тор огизли (огзи куринм айдиган) ой юзли гуза-
лим дай булолмайди.
47
7. Х урсандман ул пири ком илданки, бир кддах, май
тутиб (илохий муждадан бахраманд этиб), уз хузурида
бехуду мает этди ва ж оним га рохат, осой и ш тали к ба-
гиш лади.
8. Д евон ал и ги м н и н г даволаш учун дуохон ё табиб
келтиринг, чунки ки м н и ки бир пари пайкар гузал ш ай-
до айлаган булса, унга шу муносибдир.
9. Агар си д к ахди — вали инсонлар кунгли У нинг
мехрин ф ош этса, осм он тонг ёэдуси каби уз нурини
бир лахза куймай тукаверади.
10. Хар кан ча тун зул ф и н и тозалаб, хушбуй тара-
тиб, кундуз ю зига ёпса хам, эй Н авоий, дунё гузалига
ов булма.
■гК Ш ма }мун-м аы ю си^>
^ с М ч п а л н и н г уму чип
Н авоийнинг уш бу газалини раш кн ом а деса хам була-
ди. О ш и кн и н г уз м аъш укасига иш ки ш унчалик кучли-
ки, у хеч ким ни унга якинлаш тиргиси келмайди, ило-
жи булсаю , махбубасини барча гайр ва бегона киш и -
лардан яш ирса, хеч ким у хакда гапирм аса, хатто но-
м ини тилига олмаса. Ш у боис хар бир байт бир илти-
ж оли касам дай ж аранглайди, яъни о ш и кн и н г узи хам
ёрдан узгага бокм асли кка онт ичади. Ха, хакикий м у
хаббат ана шундай, у ф акат севган ёр васф ини талаб
килади, уз ёрини барчадан устун деб билиб, бутун ву-
жуди, ф икру уйи билан ёр ёди билан яш аб, унга тал-
пинади. Раш к ва кизганиш ахир мухаббат кучидан н и -
ш она. С евмаган одамда раш к булмайди.
Аммо Н авоий, хар галгидай, бу газалда хам я н а о ш и
кона хиссиётлар тасвиридан ориф она ф икрлар баёни-
га утади, бош кача айтганда, мудцаоси пири ком ил хузу-
ри экан и н и кайд этиб газални якунлайди.
38
jr
" '- у ___8- ^азал_____
I >а\р элидин нйфъ агар йуцтур, зарар -\ам булмаса,
Маркам ар йуцтур кунгулга, ништар хам булмаса.
Олам а\гидин агар йуцтур жигаргун coFape,
Кошки юз минг цада : ( хуни жигар у;ам булмаса.
Магнат им к им булмарай васлидин уммиди х,аёт,
Хуштурурким жонра щжридин хатар х,ам булмаса.
Бедилеким бехабар тушгай биров щ ж ронию
Не балодур га.\-гахе андин хабар \а м булмаса.
Социё, неткай мени ул навъ цилсанг мастким,
Ак,лу хушимдин нишон, балким асар %ам булмаса.
Ким тузай мастона шох,и Fosuu авсофида савт,
Бу кунгул гар булса уз х,олида, гар х;ам булмаса.
Эи Навоий, сен чекарсен о:(, лекин яхшидур
Ул парийнинг зулфи бу ел бирла дарх,ам булмаса.
ЛуЕат
1. Н аф ъ -ф ойда.
2 Маркам - малх,ам, дори, даво.
3. Ништар - т и р , жарро^лик t h f h , найза.
4. Жигаргун - жигарранг, к;он рангига ухшаш.
5. CoFap - 7-разал шарх,ига к,аранг.
6. Хуни жигар - жигар кони.
7. Сокий - 7-разал шарх,ига к;аранг.
8. Авсоф -таъриф-тавсиф, мактовлар.
9. Савт - куй, ох,анг.
10. Дархам - паришон булган, ёйилган, чирмашган.
В9
---------------------------------------------
~-с^Байтлавнинг наспий баёни _ж.л-
1. Зам она ахлидин ф ойда етмайди, амм о кани эди
зарар хам етмаса; дил дардига малхам куйм аслар, л е
кин кош кийди ханж ар хам санчиб турмасалар
2. К изил ш ароб тулдирилган коса тутмайдилар, л е
кин кани эди ж игарни кон этувчи юз м инг азоблари
хам булмаса.
3. Ул м ахваш ки, васлига етиб, хаёт гаш тин суриш
муяссар эм ас, л екин айрилигу хиж ронидан ж онга ха
бар етм аса хам яхш и буларди.
4. Бир гузал иш кига дил бериб, узидан бехабар булиб
колган ош ики зорн и н г ахволидан хам хдр замон хабар
булмаса, кандай мусибат.
5. Эй еокий, м ени боданг бирла шундай мает кил-
гилки, акду хуш имдан бирор ниш она колм асин.
6. Балки кунгил уз холида булса ёхуд бехол булса
хам Ш охи Р озий — Х усайн Б о й кар о таъ ри ф и д а бир
куй яратайким , олам койил колсин.
7. Эй Н авоий, сен ох чекасан, ам м о ул паризоднинг
зулфи охингнинг ели билан чирм аш иб, ёйилиб кетма-
ган булса яхш и буларди.
S '? ”
чг^Разалнинг умумий мазмун-маъноси^ у
Ушбу газал маълум даражада Н авоийнинг хдеби холи-
ни иф одалаб, улуг ш о и р н и н г атроф идаги зам он д ош -
ларидан зада булган кунглининг дардини ифодалайди.
Шу боис дастлабки байтларда нола ва н орози ли к оханги
балкиб намоён булади. Ж аф окорлик, нозик калбларга
ниш тар санчиш ф акат Н авоий яш аган давр киш илари-
га хос эмас эди. Хамма зам онларда хам соф дил, бега-
раз и н сон л ар, ай н и к с а , Н авоий каби бую к ш оир ва
м у таф ак к и р л ар н и атр о ф и д аги л а р к у р о л м аган , хасад
килиб, зиён етказиш , табъини хира этиш пайида булган-
40
лар. Н авоий “ М ахбуб ул-кулуб” , “Х айрат у л -аб р о р ”
асарларида, бир канча лирик асарларида зам она ахли-
дан нолиш ^ шундан, “ Кимгаким бир пафо килдим жуз
ж аф осини то п м ад и м ” , деб нолийди ва афсус чекади
шоир. Навоий юзлаб одамларга мехру мурувват кургуз-
ди, тарбиялади, укитди, хожатини чикарди, аммо улар-
нинг аксари бунинг эвазига ш оир ш аъиига дог туш ир-
дилар, беваф олик килдилар. Аиа ш уларнинг хаммаси
бир улуг Дард булиб Н авоий ю рагиии эзарди ва шеър-
ларига кучарди. К ош ки бу одам лар ваф о ки лм асалар
хам, ж аф оу ж абр кургузм асалар ёки и ш к ахл и н и н г
насибаси ш ум и ки н , деб уксийди ш оир. Аиа шу дард
уни дуиёдан зада ки л и б , хароботга, идеаллар, эзгу ха-
ёллар орушига етаклагаи.
Яна бир мухим иш ора шуки, ш оир ана шу кайф ият-
да султон Хусайн Бойкаро васф ини тилга олади, унинг
дийдориии кумсайди. Д ем ак, Султон Хусайн Бойкаро
наф акат шох, м ам лакат ва мил лат сардори, балки Н а
воий каби дили Дардга тула и н сон ларн и н г маънавий
хамдарди, таски н ва там кин берувчиси булган. Зеро,
пок дил пок дилга талиинади.
.11
4> Х _ 9-газал_____ J&~r'
П а хуш булюй иковлон мает булса^ васл богинда,
Кулум булса анинг буйнидаю 0F3U M ^улотнда.
Даме васл ичра воли^лир била рухсорим эгнида,
Яна бир дам ниёзу ажз ила бошим аётнда.
Тутуб гох,е занахдонин мукаррар айласам бот-бот,
Куруб гуллар очилтн бодадин рухсори богинда.
Шимиб ютсам гахе х,айвон суйидек завцдин, кургоч
Тарашшух, бодадин гул яфроги янгли / дудошнда.
Гах,е куз суртаримда, йуцеа хар ён шодлш ашким
Гул узра к,атра шабнамлар кеби сиймин сак,огиноа.
Гах,е бехудлугумдин сесканиб тутсам адаб расми,
Белига чирмашурда шавцнинг ифроти чотнда.
Не келса тонгла келсин, бир тун усрук ётса х,ам хушдур
Киши гул чот бир гул хирманин тортиб к,учотнда.
К,ачон даврон манго бир буйла ишратни раво кургой,
Ки ургатмиш мени ypmapFa х,ижрон дарди дотнда.
Навоий, сен киму ишрат майи билмасмусенким, ит
Агар цон ичса щ м боши керактур у з ялотнда.
- Л гх
"'Х__ JlyFaT
1. Вола - мафтун, шайдо.
2. Ниёз - талабгорлик, э^тиёж, илтижо.
3. Ажз - ожизлик.
4. Занахдон - ияк, жар, сакщ. Тасаввуфий маънода ма*
буб лутфи.
5. Мукаррар-такрор, кайта-кайта.
6. Бода - ичимлик, май. Тасаввуфий маънода илохий нус
рат ва ишк;.
7. Рухсор - юз.
8. Хайвон суйи - Хизр ичган абадий тириклик суви.
9. Тарашшуэ^суюкликнингсизиб чик,иши, намоён булиши.
10. Д у д о г -лаб.
11. Сиймин сакок - кумушдай ияк.
12. Ифрот - хаддан ошиш, чегарадан чикиш.
13. Я л о г - итлар овкат ейдиган идиш, ялок.
14. Усрук - мает, сархуш.
cfc Байтларнинг насрий баёни
1. И ккалам из васл богида дийдор куриш иш дан, иш к
галабасидан шоду хуррам олам ни унутиб бехуд булсак,
кулим ёр н и н г буйнидаю , огзим кулогида буяса, кан-
дай яхш и буларди.
2. (Ш унда) бир наф ас васл ш айдолиги ичра ю зимни
эгн и га суртиб, я н а бир н а ф а с илтиж о б и л ан у н и н г
оёгига бош им ни куйсам эди.
3. Гохида и яги н и тутиб кайта-кайта силасам ва ш а-
роб таъсирида юзи гулш анида очилган гулларни куриб
завклансам .
4. Гохида гул яп р о ги га ухш аш л а б л а р и н и и ш к зав-
ки д ан Х изр ичган ти р и к л и к суви н и и чгандай ш им иб
ю тсам .
5. Гох,ида ш одлигимдан оккан куз ёш ларим кумуш
дай иягига ш абнам катрасидай том ганини куриб, яна
завким гошеа.
6. Гохида шавкиму завким ошганидан одоб коидасидан
чикиб, белидан кучоглаб олганимда сесканиб кетсам.
7. Киёмат куни нима булса булар, киш и гул очилган
бахор айёмида бир гул хирм ани — ж ононани кучогига
олиб бир кеча бупса хам, бехуду мает булиб ётса яхшидир.
8. Д аврон менга качон ш ундай . ш рагни раво курар
экан , м ени васл хурсандлигига эм ас, ай р и л и к дарду
догини чекиш га ургатди.
4S
9. Эй Н авоий, сен ким у васл м ай и н и ш иш ратини
суриш кайда. Ахир б и лм айсан ки, ит кон ичса хам бо-
ш ини ялоридан кутармайди.
г^Разалнинг умумий мазмун-маъноси^ у ^
Бу асарда Н авоий л и р и к кахрам они орзуларининг
аж ойиб тасвири келтирилган. А ммс ана шу хаёлий лав-
халарни ш оир реал ва нихоят ж озибали, ж онли гавда-
л ан ти ра олган. Б и р-б и ри га м уш ток севи ш ган ларн и н г
васл бонидаги учраш уви, б ир-бири дийдоридан лаззат-
л ан и ш и , ош и кн и н г нозик, баъзан эса узини тутолмай
килган “ куполрок” хатти-харакати укувчига кучли завк
берадиган дараж ада таъсиочан, ж онли тасвир этилган.
О ш и к ёр и н и н г буйнига кулини куйиб. кулокига му-
хаббатдан сузламокда, яна био лахзадан кейин белини
кучади, ю зларини силайди, лабларидан упади, кузла-
р и н и ёр ю зига суртади. Бу м ухаб б атн и н г галаб аси ,
ш ирин висол дам ларининг н ози к холатларини дилкаш
ва эсда коладиган деталлар билан тасвиолаш санъати,
Н авоий л и р и к м ахоратининг дурдона намунаси. Туккиз
байтлик газалнинг етти байтида севиш ган калбларнинг
мулокоти ва бундан рохдтланиш и, аж иб ин сон и й ке-
ч и н м ал ар худди бую к бир рассом чизгандай бадиий
суз воситасида етти хил холатда курсатиб берилган.
Б и рок саккизинчи байтга келганда, бу тасвир Н авс-
ий хаёл и н и н г махсули эк а н и маълум булади. Ш оир
бир укинч билан: кани эди, зам ону давоон м енга хам
ш ундай бир васл дам ларини насиб этсайди, ёр васли-
дан лаззатланиш бир кеча булса хам бир умрга татигу-
л и к, ум ргагина эм ас, икки дунёга арзигулик ва киёмат
куни ним а ж азо булса хам, ам м о ан а ш ундай висол
окш ом идан воз кечмас эдим , деган Х айём она ф икрни
баён этади. Б ирок ана ш ундай ш ирин дам лар Н авоий-
га ухш аганларга насиб этиш и м ум кин эм ас, у “ иш рат
44
м ай и д ан ” махрумлигмни казал мактаида аламли тарзда
кистириб кетади.
У к у н ч и л а р д а /б у газал д аги т а с в и р л а р д а о р и ф о н а
м аъ н ол ар хам б орм и , деган савол туги ли ш и м ум кин.
З еро, агар боОа д еган д а илохий ф ай з нусрати ва ишк
н азард а тутиладиган ниёз А ллохга тал аб горли к , м аст -
ли к, усрук — пир сузидан сархуш ликни англатадиган
булса, шу каби васл, занахдон, ла б (дудок), бел, х,ай-
вон суви каби суз ва и боралар ку п и н ч а тасавв у ф и й
м аънога эга булса, унда газалдаги тасвирда су ф и ён а
м аъно н азарда тутилган эм асм и?
А лбатта, Н ав о и й н и н г бу газалида хам тасаввуф и й
м аъно бор. Бу хаёлий холатларни пири ком ил га и н -
тилган талабгор ки ш и н и н г рухий кечинм алари билан
к и ё с л а ш м у м к и н . А м м о, к а м и н а н а за р и д а га за л д а
дунёвий ссвги тасвири устунрок ва умуман олганда эса,
ю корида курганим издай, Алишер Н авоийнинг о ш и к о
на разалларида хам ориф она маънолар акс эттирилган
ва бу “ маж оз усулида” ижод килувчи ш оирларда бир
усул, анъана эди.
15
«г
V 1 0 -газал _____
$ >раб, улус ни^они эмастур ни%он санга,
Не дей них,он гамимки, эрур чун аён санга.
К,айси макон аро сени истайки, кавнда
Сенсиз эмас маконею, йуктур макон санга.
Амрингдин айру тилга такаллум йук, не айб,
Гар %амд айта олмаса, бу безабон санга.
Эй кош, топса жону кунгул онча цурбким,
Жонни кунгул, кунгулни фидо цилса жон санга.
Зох,ир к,илурда %ожат эрур х,азратингда тенг
Султони асру сойили бехонумон. санга.
Изгори ажз этарда жанобингда бирдурур
Неши синук; сингак била пили дамон санга.
Чун пашша ожиз улдики, юз менча к,урби бор,
\айх,от, агар етарни мен этсам гумон санга.
\ак, сирридин, Навоий, агар истасанг, нишон,
Жа%д айлагилки, колмасун аввал нишон санга.
Ё раб, бу хаста улча таманно цилибдурур,
Чун бор аён санга, неси айлай баён санга?
______ JTyFilT
1. Улус - одамлар, халк,, кавм.
2. Нихон-яш ирин.
3. Кавн - дунё, борлик,.
4. Такаллум - сузламок.
5. Хамд - мак,тов.
6. Безабон - тилсиз.
7. Кош - кошки.
8. Курб - якин.
9. Хазратингда - олдингда, хузурингда.
10. Сойил - гадо.
11. Бехонумон - уй-жойсиз.
12. Ажз - ожизлик, бечоралик.
13. Жанобингда - олдингда, таъзимингда.
14. Неш -н и ш .
15. Пили дамон - фил, хайбатли фил.
16. Нишон - белги.
17. Ж а х д - курашмок, интилиш.
18. Таманно - орзу.
JX T 'X v
^-е^Байтларнинг насрий баёни
1. Эй Раббим, одам ларнинг яш ирин сири Сен учун
яш и ри н эм ас, барчаси С енга аёндир (ш у боис) я ш и
рин гамимдан ним ани сузлайки, у Сенга аёндир.
2. С ени кайси м акондан (ж ойдан) излайки, борлик-
да С енсиз бирор жой топилм айди, ам м о С енинг мако-
нинг йук.
3. С енинг амру фармонингдан таш кари тилга суз кел-
майди, шу боис бу тилсиз банданг хдмдинг — сифатинг-
ни таъриф этолм аса айб килма.
4. К ош ки эди, ж он ва кунгил ш ундай бир я к и н -
л и к к а э р и ш с ак и , ж он н и кунгил, кун ги лн и ж он с е н
га ф и д о килса.
5. Агар карам ингнинг булоги жуш урса, замон под-
шох.ию уй-ж ой си зн и н г хож атини тенг чикарурсан.
6. Хузурингда бандаликни изхор этиш да ниш и син-
ган паш ш а билан хайбатли ф ил баробардирлар.
7. П аш ш а ожизу хакир булса хам мендан юз баробар
кадру эътибори бор. Хайхот, агар С енга етиш иш ни ис-
тасам шу паш ш ачалик кадрим борм икин?
8. Эй Н авоий Х ак таоло сирридан агар бирор ни-
ш она билм окчи булсанг, шунга жахд килгилки, сенинг
узингдан н и ш он колм асин.
d?
9. Ё Раб, бу хаста кулинг, шунча орзу килибдир, бу
С енга аёндир, уни баён килиш га ^ожат борми?
лЧГ^Газалнинг
Г "V,
умумий мазмун-маънос^э^
Бу хам Н авоийнинг х,амд газалларидан. Ш оир П ар-
вардигор кудрати, улугворлигини васф этиш баробари-
да, У нинг сиф атларини бир-бир санаб утади, чунончи:
1) инсолар юрагида кечаётган ф икру уйлар, сирру асрор
Аллох таолога аён, гарчи бу сирларни киш илар ош кор
этмасалар хам. Ш оир айтм окчики, одамнинг кандай эка-
ни, ахлоки й ф ази л ати , н и ят-о р зу л ар и Худо наздида
яш ирин эмас. М унофик, риёкор хар канча нияти, ички
олам ини яш ирм асин, Аллох барини куриб, билиб ту-
рибди. Шу боис дилдаги гамни хам, Аллох билади, уни
айтиб, нола чекиш га хожат йук дейди Навоий. Тилнинг
гуёлиги, истеъдоду кобилиятни хам У нинг Узи беради.
2) А ллохнинг макони йук, аммо хдмма ж ойда У бор,
хозиру нозир. Бирор бир иш, харакат, узгариш , ривожу
инкироз У нинг амридан таш карида эмас. 3) Худо одам-
ларни табакаларга булгани, хар кимга бир насиба бер-
гани аник, аммо У нинг лутфу мархамати олдида барча
тенг, балки ниш и синган паш ш а хдйбатли ф илдан кура,
одций бир гадо юрт подш осидан кура азизрок ва каар-
лирокдир.
Навоий ана шу киёслардан кейин узининг хдкир ахво-
лини тилга олиб Аллохга муножот этади, карамингдан
бебахра этма деб илтижо килади. Б и рок бунинг учун,
дейди шоир киш и буткул Аллох иш кига FapK булмоги
д аркор, яъни ф о н и й , б ен и ш он булиш и лози м . Буни
газалдаги гардиш ёки бозгашт (кайтиш ) хам дейдилар.
Яъни ли ри к кечинмалар ёхуд ориф она - ф алсаф ий му-
шохадалардан сунг тасвирланган гояларга уз муносаба-
тини баён этиш , якуний хулосани баён этиш . Бу газал
м актаъида хам матлаъда айтилган ф и кр м уаллиф нинг
ботиний нияти изхори билан боглаб юборилган.
Х __ П-газал
К- один аиру куйгул мулкедурур султони йук;.
Мулкким султони йук;, жисмедурурким жони йук,.
Жисмдин жонсиз не х,осил, эй мусулмонларким, ул
Бир к;аро туфрокдекдурким , гулу райхони йук..
Бир царо туфроцим, йук;тур гулу ращ он анго,
Ул /;ароту кечадекдурким, мах,и тобони йук,.
Ул каронiy кечаким йуцтур мах,и тобон анго,
Зулматедурким, анинг сарчашмайи х,айвони йук;.
Зулматеким, чашмайи хайвони онинг булмаюй,
Дузахедурким, ёнида равзайи ризвони йук;.
Дузахеким, равзайи ризвондин улгой ноумид,
Бир хуморедурким, анда мастлщ; имкони йук;.
Эй Навоий, бор анга мундо / уцубапиарки, бор
\аж рдин дарди, ва лекин васлдин дармони йук;.
______Лугат
1. Ёр - биринчи разал шар*ига каранг.
2. Махи тобон - тулин ой.
3. Сарчашмаи хайвон - тириклик суви булоги.
4. Равзаи ризвон - жаннат 6 o f h .
5. Х ум о р -талвин макоми, ма*буба ицдини кумсаш, касрат
пардаларининг кутарилиши, тажаллийси, якинлашган *олат.
6. Мастлик- кунгилнинг ишкгалабасидан бехудлиги, фано
филлох, хрлати.
4 - 183 49
-с^Бяйтларнинг насрий баёни
1. Ёридан айрилган кунгил худди султонидан аж-
ралган м ам лакатга ухш айди, султони — бош лиги йук
мам лакат эса ж онсиз ж исм кабидир.
2. Эй мусулмонлар ж они йук жисм (бадан)дан ним а
ф ойда, ахир ж он си з ж исм гулу райхони — хдёти йук
кора тупрокдай ran.
3. Гулу райхони йук кора тупрок эса бамисоли пор-
л о к тулин ойи булмаган коронги тун кабидир
4. Тулин ой порлаб турмаган коронги кеча оби хдй-
вон — ти ри к ли к суви йук зулматдир.
5. Хаёт чаш м аси булмаган зулмат ёнида ж аннат 6 o f h
булмаган дузахдекдир.
6. Ж ан н ат богидан ум идсиз дузах и ш к бодасидан
туймаган, моддий олам н и н г рангба-ранг ж илоларидан
узилм аган, касрат пардаларини батамом ёриб ч и км а-
ган кунгил кабидир.
7. Эй Н авоий, Ёр хджридан дарди бор, амм о васл
умидидан давоси йук одам нинг азобу укубатлари шу-
нака булади.
^С ^ азалнинг умумий мазмун-маъноси^з-
Аж ойиб ш оирона санъаткорлик нам унаси, узига хос
бир-б и ри га уланиб кетган таш бехдар занж ири. Б айт
лар аро богланиш дан таш кари , м исралар аро м анти-
кий изох, — бадиий ш арх усули кулланилган. Газал-
нинг бош f o h c h — ёридан айрилган о ш и к кунгил холат-
лари ва кийнокдаридир. Улуг ш оир ош и кн и н г ана шу
х о л ати н и б и р и н -к е т и н сул тон и й у к ю ртга, ж о н с и з
жисм га, хдёт ниш онаси куринм айдиган кора тупрокка,
коронги кечага, ер ости зулматга, дузахга ухшатади.
Биринчи байт — мактаъдаги' маъно хдм укувчи д и к-
катини дарх,ол узига тортади: ёрсиз кунгил султонсиз
юрт ва ж онсиз жисм каби бузулиш, хароб булиш га м а \-
)()
кум. Д емак, султон (подш о, рахбар) м ам лакатнинг ж он и,
мамлакат бутунлиги, яш н аш и н и н г гаровидир, бош ка-
ча айтганда, м ам лакат жисм булса, подшо ун и н г ж они,
хаёт багиш ловчи кучидир. Бу ерда Н авоийнинг мухим
сиёсий-иж тим оий караш и хам акс этганини курамиз.
К ейинги байтлардаги гашбехлар ана шу fohhh изох-
лаш ва мустахкамлаш га хизмат килган. Кунгил бутун
лиги Ёр билан, ж исм нинг согломлиги, ф аолияти жон
билан, м ам лакат бутунлиги, ободончилиги одил ва доно
шох билан Бу ерда “ сарчаш маи хайвон” , “зулм ат” ибо-
ралари алохида изохни талаб килади. Н авоий ушбу таш
бех оркали Хизр пайгам бар аф сонасини назарда тут-
мокда. Ривоятга кура, ер остида зулмат (коронгилик)
дунёси бор булиб, унда оби хаёт булоги мавжуд. Ана
шу булокдан и ч ган одам улм асдан абадий яш айди.
И скандар Зулкарнайн ер устидаги дунёни олгандан ке-
йин, ер ости м ам лакатини хам забт этиб, хаёт булоги-
дан ичиш ниятида ер остига отланади. Аммо Хизр ун-
дан олдин ер остига туш иб, булок сувидан ичади ва
абадий хаётга м уш арраф булади. Х азрат Н авои й шу
ривоятга иш ора ки ли б , Ёр васлини абадий хаёт ба-
гиш ловчи булок сиф атида тасвирлайди. Ё рнинг васли
шу боис ж аннат 6 ofh хузурини билдирса, хижрон азо-
би дузах азобига тенглаш тирилган. Бунда хам биз ш о-
и рн и н г абадий хаёт, Буюк ком иллик ф арогатига ин-
тилган кал б и пок инсонлар армони тасвирини кура
миз.
- ' •»
12-газал
насими суб>(, а^волим дилоромимга айт,
Зулфи сунбул, юзи гул сарви гуландомимш айт.
Буки лаъли %асратидин к;он ютармен дам-бадам,
Баш и айш ичра лабо-лаб бодаошомимт айт.
Ком-талху бода-за^ру ашк рангин булганин
Лаъли ширин, лафзи рангин, шухи худкомимра айт.
Шоми х,ижрон рузгоринг тийра нечун цилди, деб
Сурматл менОин бу сузни, субци йуи; u i o m u m f o айт.
Ул пари х,ажрида нангу номким тарк айладим,
Кунгул отлиг %ажр водийсида бадномим/а айт.
Эй кароматгуй, ишим 0 F 0 3 U худ исён эди,
Шамъи ра^мат партави еткайму акжомимга, айт.
Йук, Навоий бедил ороми рам ичра, эй рафиц,
Холини зинх,орким курсанг дилоромимра айт.
/Г
Л у£ат jc ?
1. Насиэми суб* - тонг ели. Тасаввуфий маънода илох;ий
нур тажаллиси
2. Сунбул - хушбуй, *алк;а-халк;а гулли гиё*, ма^бубанинг
зулфига 'хшатилади.
3. Сарви гуландом - гулдай чиройли сарвк;омат одам.
4. Лаъл - кизил лаб. Тасаввуфий маънода пир сузининг
киймати, маъшука каломинингбеба^олиги.
5. Бодаошом - шароб ичувчи.
6 . Ком - o f h 3 , мурод-максад, орзу, бахт.
7. Талх - аччик.
8. Ашк - куз ёши.
9. Лафз - суз.
10. Худшм - уз максади, фойдасини уйлайдиган киши.
11. Тийра - k o p o h f h .
32
12. Нангу ном - op, номус, обру-эътибор
13. Кароматгуй -б аш о р атч и , гайбдан хабар берувчи.
14. О го з-б о ш л а н и ш .
15. Исёй - буйин товлаш, тоатсизлик, гуно*.
16. Партаа-шуъла, порлаш.
17. Шамъи р а *м а т - Аллох, нури, тажаллийси.
18. Анжом - охир, якун.
19. ьедил - дилсиз, дилини махбубага топширган, ошик.
*зГ V
-с ^ Б а й г л а п нинг насрий баёни
1. Эй тонг ели, ахволимни юзи гулдай чиройли, сочи
сунбулдай хушбуй, комати сарвдай тик ва гул каби но-
зик дилга ором бергувчи ёримга айт.
2. Унинг лаълдай кизил лаби хасратидан бот-бот кон
ютишимни кизил майдан пиёлани лиммо-лим тулди-
риб ичаётган ва айш килаётган махбубимга етказ.
3. Огзим аччик (ёки бахтим кора), ичаётган бодам За
хар, кон йиглаётганимни лаъли лаби ширин, сузлари гузал
ва ранг-баранг, узига бино куйган шухи жононимга айт.
4. Хижрон шоми хаётингни нега коронги килди деб
мендан сурама, буни тонги йук шомимга айтгин.
5. Паридай ул гузал махбуба фирокида ор-номусдан
айрилганимни хижрон водийсида оввора кунгил отлиг
бадномимга айт.
6 Эй башоратчи, менинг иш им нинг бош ланиш и-
нинг узи итоатсизлик, саркаш лик (гунох) эди, аммо
охирида шамъи рахмат — илохий файз нури етадими
менга, шундан хабар бер.
7 Эй дуст, Навоийнинг гам ичида дилсиз орому кдрори
йук, бу ахволимни агар курсанг, албатта, дилоромимга айт.
^ Б а з а л н и н г умумий мазмун-маъноси^^э?''
Ош икона бу газалда севгувчи калбнинг фигону но-
ласи акс этган. Ёр узокда, у шодлик боданушлиги, хаёт
гаштини суриш нашидаси билан банд. О ш ик эса хиж-
рон азобини тортмокда, у шу ахволидан ёрини хабар-
дор этмокчи булади, бунинг учун тонг шамолига му-
рожаат этади.
Умуман тонг (субх) тамсили, тонгга мурожаат Ш арк
шоирларида анъанавий усуллардан хисобланиб келган.
Бирок Навоийда бу усул янги тасвирий воситалар би
лан намоён булган. Ш оир ош ик ахволи ва маъшука-
нинг бепарволигини ташбехлар тазоди — киёслаш йули
билан очиб беради. Айни вактда бу ёр жамоли — вас-
фини хам уз ичига олган.
Ёрнинг юзи гулга, зулфи (халка сочи) хушбуй гиёх
сунбулга, кадду комати тик усадиган чиройли сарв
дарахтига ухшатилган. О ш ик хижронда аламлар юта-
ди, у хам бода ичида, аммо бу унинг учун захардай
аччик, хар замон ёрнинг лаълдай кизил лаби, яъни
гтурмаъно сузларини кумсайди, шу ш ирин лаблардан
упиб, рохатлангиси келади. Мана шундай икки холат-
ни зид куй и б тасвирлаш кейинги байтларда хам давом
этган. Олтинчи байт узига хос мазмунга эга: Навоий
ошикликни узига хос исён деб таърифлайди, яъни мах-
бубага бундай ш айдолик зохирий коидалар, расм-ру-
сумларга т ^ р и келмайди. Лекин охирида у Илохий та-
жаллий нурига етиш ищ , ш амъи рахмат ш уъласини
куришдан умидвор. Шу максад ош икни овунтиради ва
азоблари унутилади.
§4
13- газал jy*
у\/усни ортар юзда зулфин анбарафшон айлагач,
Шамъ равшанроц булур торин паришон айлагач.
Юзни гуллардин безабму бизни цурбон айладинг?
Е юзунгга тегди цонлар бизни цурбон айлагач?
Тий} ила пайконларинг етти кунгул булюч хароб,
Сув /{у/об, тухм экдинг, ул кишварни вайрон айлагач.
Крн эмаским ёпти гулгун уулла жаннат хозини,
Ишк мацбули ша^ид айларда урён айлагач?
Ошкор айлаб юзин кузумни х,айрон айлади,
Ёшурун олди кунгул кузумни щ йрон айлагач.
Жонда цуйюч нак,ди ишцин цилди кунглумни х,алок,
Ултурур маврам ни султон ганж пин%он айлагач.
Эй Навоий, ишк, агар кунглунгни мажрух, этмади,
Бас недурким кон келур опингдин афюн айлагач.
"'V______ Л у а т _______ J>r'
1 . Анбарафшон - анбар сочувчи, хушбуй х,ид таратувчи
(анбар - балик меъдасидан олинадиган юмшок мумга ухшаш
хушбуй модда).
2. Кишвар - мамлакат, юрт.
3. Хулла - янги харир либос.
4. Хазин - хазина эгаси, хазинабон.
5. Мактул - катл этилган, улдирилган.
6. Ш ахид - курбон булган, улган.
7. Урён - яланпэч.
8. Ошкор - намоён этиш, курсатиш.
9. Накди иш к - ишк, ишк; ^акикати, *ак;икий ишк.
10. Г а н ж -х а з и н а , бойлик.
11. А ф гон - дод-фарёд, фигон.
)/
^Баитлаонинг насрий баёни
1. Юзида анбардай хушбуй сочини ёйганда (маъшу-
канинг) хусни яна хам ортади, у гузалрок, булиб кури-
нади, зеро ш амчирокнинг ипини кесиб, тозалаб ёйса-
лар, у яна хам равшанрок, ёнади.
2. (Эй Ёр), юзингни гуллар билан безаб, бизни кур-
бон айладингми ёки бизни курбон килаётганингда кони-
миз юзингга сачрадими?
3. Кунглим харобу бехол булганда тийгинг ва кип-
ригинг келиб етти. Гуёки кунгил мамлакатини вайрон
этгач, сув куйиб янш дан ypyF эккандайсан.
4. Бу кон эмас, балки жаннат хазиначиси иш к йули-
да катл булган шахидни ялангочлаб, ёпган гул рангли
либосидир.
5. Яш ирин равишда кунглим кузини хайрон этгач
(Ёр) юзини очиб, кузимни хайрон килди. (Ёки: юзи-
ни очиб кузум ни хайрон этгач, я ш и р и н равиш да
кунглимни забт этди).
6. И ш книнг накди — бахосини жонимга куйгач, у
кунглимни халок айлади, зотан, агар султоннинг ишон-
ган одами хиёнат килиб, хазинани яширса (узлаштир-
са), султон албатта уни улдиради.
7. Эй Навоий, агар иш к кунглингни мажрух этмаган
булса, унда нега оху нола, аф гон чекканингда огзинг-
дан кон келади?
^^г^Разалнинг умумий мазмун-маьноси^^-’
Р азал м ак таъ и д а Ёр хусн и т а ъ р и ф и , зу л ф и н и
ёйганда яна хам чиройлирок булиб куриниш и шамъ
учини силкитиб тозалаганда оавш анрок ш уълалани-
шига ухшатилган. Бунда ю'з, зулф, анбар, шамъ тим-
соллари воситасида гузал юзнинг ж илоси, порлаш и
тасвирланган.
§6
Айни my юз очилиши, порлаб нур таратиши кейин
ги байтларда давом эттприлган ва бунинг ош ик калби-
га таъсирп mVhoch6 бадиий образлар киёси оркали xv-
шоханг бир гарзда гавдалантирилган. Чунончи, кизил
гул ва кон. камон у к н н и н г учи ва сув, кон ва гулранг
либос, ишк ва ганж ташбехларининг мутаносиб ранг-
ларидан устакорона фондаланган. Натижада мохир рас-
сомнинг ранг тасвиридай мазмунан хазин булса-да, чу-
кур орифона маъноси билан кишини ром этувчи лавха
хоснл булган. Умуман, ранглар, ташбехлар киёсидан
санъаткорона фойдаланиш Навоийнинг севган усулла-
ридан. Ушбу газалда эса Ёр жамолининг порлаб кури-
ниши ва ош ик кунглининг бундан изтироби, садока-
ти тасвирланган. О ш ик иш к йулида курбон булса хам
м ак са д и д ан к ай тм ай д и , ахир и ш к йули да ш ахид
булганлар Аллохнинг мархаматига ной ил булиб, жан-
натнинг гулгун либосини кияднлар. Бу байтда ажойиб
бир ишора бор: Хак йулида шахид булганлар, дейи-
лади ислом манбаларида, кафан килинм асдан уз ки-
йимлари билан кумилиш и лозим. Аммо нариги ду-
нёда уларга жаннат гулидан тикилган гулла — гулгун
харир либос хадя этилади. Демак, Н авоий наздида
чин ош икнинг мартабаси ннхоятда улуг.
Ушбу газал байтларида орифона маънолар хам бор.
Аммо биз бунга бу ерда тухтамадик, чунки Н авоий
н и н г п о э ти к д у н ёси , бад и и й хаёлоти бу газалда
купрок дунёвийдир.
Т7
«а^ 14 -газал
П оумиде мен киби борму экин жононидин,
Жон га етган кунглидин, кунгли тутулион жонидин?
Фард х;ушу сабридин, ма.^жур зу%ду илмидин,
Айру шахру мулкидин, овора хонумонидин?
Танга ме%нат равзани очцон яцонинг чокидин,
Ж онм ри^лат навх,асин тузган кунгул афтнидин ?
Хам салох, уйин ifаро айлаб туганлар дудибин,
Хам бало юзин к,изил цилгон алифлар к,онидин?
Мен daFU бир кун салох, а^ли эдим, эй порсо,
Бу уцубатлар аро цолдим биров х,ижронидин.
Жомима х,ар давр цуй, сощ й, %ало%ил захрипим,
Та^-батах цондур ичим тоси нигун давронидин.
Эй му ранний, туз мацоми навх,аким, чицмоцдадур,
Хаста жон жисм уйи отлиг кулбайи ах,зонидин.
Жон берур х,ар дам Навоий, не аж аб гар берса жон
Кулки айрилгой бегидин, бек неким, султонидин.
\
Ростлицда сарви озоде йигитлик богидин,
Покликда лаъли рахшоне эранлик конидин.
JlyFaT
1 . Фард - якка, ёлриз, ажралган.
2. Махжур - айриликда, хижронда колган одам.
3. Мехнат - азоб-укубат, машаккат, кийнок,.
4. Равза - эшик, дарча, мури.
5. Р и хл ат- кучиш, нариги дунёга сафар.
6. Навха - нола, cJjhfoh, куй.
7. Салох -тузати л га н , пархезкорлик, туррилик.
8. Бало - офат, бадбахтлик, зарар, жафо.
38
9. Порсо - пархезкор, такводор одам.
10. Давр - бу ерда май косасининг утирганлар даврасида
навбат ба навбат;айланиб келиши назарда тутилган.
11. Тах-батах - ич-ичигача, буткул.
12. Тоси нигун - осмон (тунтарилган идиш).
13. Муганний - чолрувчи, кушикчи.
14. Сарви озод - тикка усадиган дарахт тури.
15. Эран - мард, тарикатга узини багишлаган киши.
16. Хал охил - улдирувчи, котил.
17. TyFaH - дор , яра, жарохат изи.
-У ^ Байтларнинг насрий баёни jpS
1. Мен каби ёр васлидан умидини узган, шу боис кунгил
азобидан жони кийналган, жони эса кунглидан зада;
2. Хуши ва сабридан жудо булган такво ва илмидан,
шахру мамлакатидан айрилган, уй-ж ойидан адашган
овора;
3. Ёкдсининг йиртилганидан танаси илма-тешик булган;
дилининг фигони зуридан улим ноласини чекган;
4. Яралар (доглар) азобидан осойиш талик, соглик
уйини хароб этган хамда бало зарбаси туфайли оккан
конлардан балонинг узининг хам ю зини кизил кил
ган одам борми?
5. Эй пархезкор зохид, мен хам бир вактлар кунгли
бутун, аклу хуши жойида булганлар зумрасидан эдим,
аммо бир махбуб ф ирокида бу гаму андухлар ичида
колдим.
Ь. Эй сокий, кадахимга хар гал навбатим келганда
май урнига катл этувчи захр куй, негаки фалак зулми-
дан ичим конга тулгандир.
7. Эй чолгувчи (кушикчи), навха-айрилик ноласини
чалким, хаста жоним бу хазин, гамхона жисм отлиг бу
кулбадан чикмокдадир.
8 . Н авоий, хар дамда жон беришга тайёр тур, нега
ки кул беги, бек нима, султонидан ажралганда жон
берса ажаб эмас.
§9
9. Ул санамнинг кадди шундай гузалки, ёш лик бо-
fmhhht чиройли дарахти — тик усувчи сарвни эслат-
са, покликда мардликнинг конидан топилган нур та-
ратувчи лаъл сингаридир.
'■'^Базалнинг умумий мазмун-маъноси$ 5-г
О ш икнинг айриликдаги изтироби дастлабки турт
байтда кетма-кет изтиробли, хазин охангда тасвирлан-
ган. Бу \ол кейин туртинчи ва бешинчи байтларда изох-
ланади, яъни ноумидлик сабаблари талкини берила-
ди. Умуман олганда, мумтоз адабиётимизда ош икхолат-
ларини хазин ва гам-алам ичида курсатиш узига хос
анъана эди. Бунинг икки сабаби бор: бири шуки, мум
тоз ш оирларимиз, жумладан, Алишер Навоий идеал-
лар — орзу-армонларга ошуфталик, маъшукага етишиш
дарду изтиробида калам тебратганлар. Идеаллар би
лан реал хаёт эса купинча мувофик келмайди, Наво
ийнинг узи кайд этганидай, “ахли замондан яхш илик”
кутиш, вафо исташ хато. Аммо кунгил узгармас, содик
ва вафодор ёр истайди, дардкаш, дилга малхам, танга
рохат берувчи, нафакаъ хиссий кечинмалар, балки му-
борак ва улугвор гояларга шерик, хаммаслак кишини
кумсайди.
И ккинчи томондан, юкорида кайд килинганидай,
хар бир “реал тасвирлар” , яъни мажозий образлар гал-
кини тагида, илохийликка —Хакикатга интилувчи ош ик
калби кечинмалари ётади. Хакикатга ош икдик эса ре-
аллик оркали борар экан, реалликнинг синовлари —
кийнокларини бошидан утказиши мукаррар. Келтирил-
ган газалда хам бунга ишоралар анча. Масалан, жонон
— бу Мутлак рух, унга егишгунча ош икда умидсизлик
хам, ноумидлик хам булаверади, то тажаллиёт нурини
идрок этм аса, талпиниш лари давом этаверади. Шу
йулда у девоналардай бехуду бесабрдир. Навоий кахра-
60
мони хдм аввалида хотиржам, акду х,уши жойида, расм-
русумлар, ахлоку одоб доирасида узини тутадиган одам
булган. Аммо илохий ишкка гирифтор булгач, хонумо-
ни, бору йугин-и унутади. Кунгил уйи бузилади, сало-
хиятдан париш онликка юз тутади. Туртинчи байтда
“бало” сузи оркали суз уйини ясалган: “бало” ош икни
синаш учун юбориладиган синов ва хамда маъшукнинг
узи маъносида келади. Бу суз араб ёзувида куйидаги
шаклга эга:
Бундаги алиф эса, баланд комат, гузал махбуба кад-
дига иш орадир. Ш оир “алиф лар” деб ук, (пайкон)га
хам иш ора килган. Яъни махбуб отган уклар юракка
тегиб, сачраган конидан унинг узининг юзи хам кизил
булади, демокчи. “К о н ” сузи кейинги байтларда бор-
лиги шу тасвирнинг ёрки нрок килиб берилганидир.
М аъшука гузаллиги, аммо бевафолиги, бундан ош ик-
н инг ки й н ал и ш и бир-бири дан чиройли , шу билан
бирга, бир-бирини кувватлантирадиган ва муболага-
ли холати тасвирланиб, укувчини мафтун этадиган
лирик тасвир юзага келтирилган.
I,
15-газал
Гридин %еч ким менингдек зору махжур улмасун,
Жумлаи оламда расволищ а машх,ур улмасун.
Мен булай овора то ишщмдин айлаб гуфтугуй,
Оти онинг хар киши o f 3 u f o мазкур улмасун.
Жонима бедоду зулмни, ё Раб, ул мицдор ц,ил,
Ким анинг ошицлиги %ар кимга мацдур улмасун.
Мен худ улдум, лек у;ар ошибки бордур покбоз,
Нав%а тортиб мотамим тутмощ а маъзур улмасун.
Панд ила кунглум уйин цилма иморат, эй рафик;,
Бизни бузди харгиз ул, ё Рабки, маъмур улмасун.
Кечалар ул гул чекар эрмиш к;ада%ы эй тонг ели,
Воциф ул, х,олимни айтур чогда махмур улмасун.
Ёр васлию к;увондим, цовди куйидин мени,
Эй Навоий, х,еч киши давлатга MQFpyp улмасун.
.'•У
______ Лугат
1. Зор - бечора,интизор.
2. Махжур -х,ижронда, айриликда.
3. Гуфтугуй - сузлаш, гапириб юриш.
4. Мазкур - тилга олиш зикр этиш.
5. Макдур - кудратга эга, имконият, кудрат доирасида.
6 Покбоз - содик ва гаразсиз ошик, халол.
7. Маъзур - обод этувчи, тузатувчи.
8. Иморат - тузатиш, обод этиш, уй-жой.
9. Раф ик - урток.
10. Маъмур - обод, тузатилган.
11. Кадах, чекмок - кадахда май ичиш.
12. Махмур - хуморли, мает.
13. Ковди - кувди.
14. Куй - куча, гузар.
15. Улмасун - булмасун.
62
Л Г "V .
"*1с ^ Байгларнинг насрий баёни jJ &r'
1. Хеч ким мен каби ёридан айрилиб, зору нола кил-
масин, бутун оламда маломатга колиб, беобру булмасин.
2. Майли мен унинг ишкини х,икоя килиб, сжизлар-
га тушиб, овора булайин, м инг-минг розиман. Аммо
унинг оти хдр кимнинг тилида айтиладиган булмасин.
3. Ё Раб унинг зулму ситамини жонимга шунчалик
куп етказгинки, унга ош ик булиш ни бош каларнинг
курби етмасин, яъни бу ош икдик бахти бош каларга
насиб этмасин.
4. М ен-ку унинг ишкида улдим, лекин содик ош ик-
лар м енинг мотамимга оху нола чекиб, аза тутишга
узини мажбур килмасин.
5. Эй дуст, насихатларинг билан кунглимни кута-
ришга уринма (кунглим уйини тузатаман деб ^йлама),
кунглимиз уйини ул бевафо бузди, илохо, бу бузилган
иморат хеч обод булмасин.
6. Эй тонг ели, гул юзли санамим, кечалари кадахда
май сузиб ичармиш, сен хушёр бул, менинг холимни
унга айтаётганингда, у мает булмасин (чунки мает 4 of -
да кулогига ran кирмайди, эътибор килмайди).
7. Ёрнинг васлига етиб, кувондим, аммо у (аччикла-
ниб) мени кувиб юборди. Эй Навоий, х,еч киши дав-
латга магрур улмасин.
'т-С^Разалнинг умумий мазмун-маъноси^э^
Бу газалда мураккаб иборалар, суз уйини ёхуд кочи-
рикдар йук. Навоий бунда хам содда ва равон бир усулда
ош икниш ёр айрилигида кунглидан кечган хиссиётла-
рини, хасратли охангда баён этган. О ш ик зору саргар-
дон, атрофдагилар уни маломат киладилар, устидан
куладилар. Аммо у бундан хафа эмас, аксинча, унинг
ёрига ишки шунча зурки, не бало келса чидашга тай-
63
ёр, майли мен расво булайин, девона, телба деб ус-
тимдан кулсинлар, л екин унинг номини тилим дан
куймагайман, канча азоб булса хам чидайман, факат
унинг номи бошкалар окзига тушмасин, бошкалар унинг
ишк.и дарднни чекиш бахтига муяссар булмасин, деб
Аллохга илтижо к ил ад и ошик. Бу мухдббатнинг кучи,
севги садокатининг изхори. Ошик ёрини кизганади, у
факат меники, менинг бахтим, менга хеч ким шерик
булмасин дейди. Ьеш инчи байт анъанавии равиш да
"бозгашт” (кайтиш) булиб, ош ик ёрига булган 6eFv6op
хисларини шиддатли охангда, киёсли ташбехлар би
лан изхор этгач, бировларнинг унга нас и хат килиб бу
йулдан кайтариш ларини хохдамайди Аксинча, ош нк-
нинг бахтиёрлиги айни ана шу бехуду расволик, ви
сол йулидаги аламлар чекиш идадир. Шу боис иш к
билан бузилган кунгил уйини иигкдан халос булиш га
чорловчи панд эм ас, балки иш книнг узи тузатади.
Мана шундай тасвирлар билан газал мактаъида яна
бир холат чизилади: ош ик ёр васлига етиб, хурсанд
булганда, ёри уни хузуридан кувиб юборади. Яъни
махбуб хузури доимий ором ва шоллик жойи эмас, у
[гозик табъ гюдшолардай озгина “беадаблик” ка хам
чидамайди. Яъни айрилик хам, васл хам ош ик учун
синов. дарддир.
I б-газад _JP?
ЭЮунун водийсию мойил курармен жони зоримни,
Тилармен бир йули бузмок; бузулюн рузроримни.
Фалак бедодидин гарчи мени хокий губор улоум,
Тилармен топмсиайлар тутиёлицра губоримни.
Шак эрмас партаве тушгач, уйи щ м , рахти х,ам куамак,
Чу гуристон гадойи сирмагай шамъи мозоримни.
Деманг чаи сори азм эткунг, манга йук ихтиёр, охир
К,азо илгига бермишмен инони ихтиёримни.
Туганди ашки гулгун, эмди цолмиш заъфароний юз,
Фалак зулми бадал к,илди хазон бирла ба.\оримни.
Диёрим ахг\и бирла ёрдин оошимга юз ме^напг,
Не тонг бошим олиб кетсам, цуюб ёру диёримни.
Ёмон х,олимга банри OFpuroit х,ар кимсаки кургай
BaFup парголасидин к,o h f o булган ran узоримни.
Х,аётим бодасидин саргаронман асру, эй соций,
K,aoax,ia зсцри к,отил куй, daFU дафъ эт хуморимни.
Жах,он таркини щшмай чунки тинмок, мумкин эрмастур,
Навоий, кил мени озод урт аб й у/у боримни.
'V J lv ia r
1 . Жунун водийси - жиннилик, девоналик сахроси, бехуд-
л и к -о ш и к п и к, ошуфталик дунёси. Мажнун холатига ишора.
2. Хокий - тупрокдан ясалган.
3. Тутиё - сурма каби куз дориси, рухнинг кукуни
4. Рахт - асбобу анжом, тушак, кийим-кечак.
5. Казо - илохий хукм, такдир.
6. Илр к - кул
7. Инон - юган, пажом
5 - 183 63
8. Ашк - куз ёши.
9. Заъфароний - сарик, гуллари сарик рангли хушбуй гиё*
дори. Куп истеъмол килган кишининг ранги сарраяди, заи ф га-
шади.
10. Б а д ал -ал м а ш ти р и ш .
11 . Паргола - булак-булак, парча-парча.
12. Узор - юз
13. Бода - олдинги шархларга каранг.
14. С ирм ам ок - юлиб олмок, чимчиламок.
15. Бедод - зулм жабру жафо.
л г "V .
^Байтларнинг насрий баёни
1. Нола-фигонлар килаётган харобу дардкаш жоним-
ни девоналик водийси сори бориш га мойил ьсураяп
ман. Бу а.\волда бузилаётган хону моним, рузгоримни
бира тула вайрон булишини истайман.
2. Гарчи тупрокдан корилган бу таним фалак зулми
туфайли Fy6opra айланган булса-да, лекин бу губорим-
ни хеч ким хатто кузига суртмовчи булганда хам то-
пиш ларини хохламайман.
3. Кабристонда яшовчи гадо агар мазорим устидаги
ш амънинг учини юлиб олганда, кулбаси хам, курпа-
тушаги, асбобу анжоми хам куйиб кетишига шубхам
йук.
4. К айси том онга саф ар киласан, деб сурам анг,
чунки менда ихтиёр йук, ихтиёрим тизгини казо кули-
дадир.
5. Йиглайвериб, конли ёшларим хам тугади, энди
заъфар гулидай саргайган юзим колибдир, нима килай-
ки, фaJIaкнинг зулму жафоси бахоримни хазон — кузга
алмаш тирди.
6. Диёрим ахли хам, ёр деб севганим хам бошимга
юз кулфагу азоб келтирдил'ар, ш унинг учун агар ёру
диёримдан кечиб, бошимни олиб кетсам ажабланманг.
6Ь
7. Кимки м ени нг багрим п о р а-п о р а булганидан
конга булганган ю зим ни курса, ёмон холим га ачи-
ниб, юраги огрийди.
8 . Эй соки й, хаётим нинг майидан бех,ад безор ва
бехуду п ариш онм ан . Кадахга май урнига захардан
куй-да, мени бир йула хумордан хам, сархуш ликдан
хам халос эт.
9. Зеро дунёни тарк этмасдан, киши тинмайди, эй
Навоий, мени бир йула йугу боримдан куткар.
Хс^Назалнинг умумий мазмун-маъиос^
‘Т аройиб ус-сигар” девонидан жой олган ушбу газал
юксак гоялари, хазин, аммо кудратли бир инсоний дард-
нинг янграши билан ажралиб туради. Бу газал асрлар
давомида кушик, килиб куйланган, хозир хам у хушо-
воз х,офизларимиз ижросида баланд пардаларда жа-
ранглаб, калбларни ларзага келтиради.
Навоий гуё кунгил кечинмалари, хаётга ошуфта ва
айни пайтда унинг зарбаларидан эзилган калб ноласи-
ни куйлаган. Ш еърни укиганда фалак ж афоси, к,азо
ихтиёридаги хаёти чеккан аламлар, ёрга етолмаслик
алами кушилиб улкан Дард булиб портлагандай тую-
лади. Бир том ондан, мухаббат кийноклари, хижрон
азобидан хайрону саргардонлик. И ккинчи томондан,
диёр ахлининг нобоблиги, ош ик ах,волини англамас-
дан, жафо килишлари, “ юз мехнат” тошини ёгдириш-
лари лирик кахрамонни (демак, Навоийнинг узини хам)
рухан эзади, у ана шу нотанти замон ва нобоб макон-
дан кочиб кетмок,чи! Бундай рухий азоб айникса, улуг
мутафаккир, бемисл шоир, буюк ниятлар йулида тун-
ни тун, кунни кун демай, ижод килаётган, инсонларга
факат яхшилик килишни одат килиб олган хазрат На-
воийни эзарди. Айнан ш унинг учун унинг асарларида
шодликдан кура гам, фарахди дамлар тасвиридан кура
инсон нуксонларидан задалик, фожеъ кайфият етак-
чилик килади. И ккинчи томондан, Навоий нафакат
инсонлар, турли тоифа ва табака киш иларини урган-
ди, балки у дунёнинг узини, умрни, хает мохиятини
муш охада этади. Хаётда таян ч -х ак и кат излаш , бир
кониш, рухий-маънавий асиллик булокидан бахраманд-
ликни топмокчи булади. Аммо, афсус, дунёда буки
топиш имкони йук. Шу боис орифларга кушилиб, бар-
часидан озод булиш га даъват этади. Албатта, Навоий
суфий эмас, умр буй и у Хусайн Бойкаро хизматида
булди, давлат хизматини адо этиб, шеър ёзишни хам
бир кун булсин, канда килмади.
Аммо унинг лирик кахрамонининг кайфияти ориф-
лар, мажнунсифат ошиклар кайфиятига эш. Бу Наво-
ийнинг идеали, эрк хакидаги орзуси эди. Келтирилган
газалнинг мактаъи шундап далолат беради.
17-газал
Ш иира куубамга кириб, жоно, улумдин бер нажот,
Зулмат ичра Хи зр га ул навъким оби %аёт.
Сода кунглум ичра лаълингнинг хаёли тушгали,
Шишаедурким, анинг ичига солмишлар набот.
Оразинг мехрида опингдур гадолиь килюним,
\ah, сени хуршид щилмиш, заррае бергил закот.
То кунгулдан бош чицармиш х,ар тараф пайконларинг,
Kj 'uj боласидек булубтурким, булур темурканот
Васл у мидию тилармен умр, лекин войким,
Сенсизин курсам тирикмен, ултирур мени уёт.
Истасангким, ул к,уёш чиккоч санга кил гай тулуъ
Эй кунгул, гам сели еткач, тогдек туткил сабот.
Ишкинг утин гар Навоий десаким айлай ра^ам,
Сузидин куяр ku-ium, КУРУР кора, эрир давот.
j f 'V
Ч . Л щ т _____
1. Тийра - kopohfh.
2. Зулмат-аф сонага кура ер ости мамлакати, короли ер ости.
3. Оби хаёт - kopohfh ер ости мамлакати чашмаси, абадий
*а ё т багишловчи сув.
4. Сода - тоза, шаффоф, тиник;.
5. Закот - исломда мол-мулк солири.
6. Пайкон - камон укининг уткир учи, найза, ук.
7. Темирканот - эндигина канотларини учишга шайлаёт-
ган куш боласи.
8. Тулуъ - офтобнинг нур сочиб чикиши.
9. Сабот - чидам, токат.
10. Кора - ёзиш учун тайёрланган кора рангли суюклик,
тушь, сиё*.
11 . Давот - сиёхдон.
12. Суз - суз ва тафт, *арорат.
,<*>------------------------------------------- " V *
'^ у Б а й тларнинг насрий баёни
1. Эй жонажон махбубам, ер ости зулмат дунёсида
хаёт суви Хизрга абадий умр багишлагандай, сен хам
коронки кулбамга кириб, мени улимдан халос эт.
2. Лаълдай лабингнинг хаёли софу локиза куш лим -
га тушубдир, бу худди шишадан ясалган идишга но-
ввот солинганидай булиб куринади.
3. Ю зингнинг куёши (мехри)ни тилашдан максадим
(нуктадай тор) огзингдир, Хак таоло офтоб мисоли яра-
тибдир (нурингдан) бир зарра менга закот бер.
4. Укларинг (пати билан бирга) кунглимнинг турли
томонидан тешиб чикибдилар. (Кунглим) гуё эндиги-
на те мир ка ног булган куш боласига ухаб колибди.
5. Васлинг умидида Худодан умр тилайман, аммо
войким, сенсиз тирик юрганиМни курсам, уят мени
улдиради.
6. Эй кунгил, агар ул куёш чиккандан кейин сенга
нур сочиши (караши, тажаллий этиши)ни истасанг, FaM
сели окиб келганда, тогдек сабру токат килиб чидагин.
7. Агар Навоий сенга булган иш кини ёзаман деса,
сузи (харорати)дан калам куяди, сиёх, курийди ва сиёх-
дон эриб кетади.
--------------------- X
Х с Газалнинг умумий мазмун-маъносид 5-г
Бу хам Н авоийнинг мажоз усулида яратган ош ико-
на газалларидан. Аммо кулланилган ташбехлар, тасви-
рий воситалар узига хос тароват, янги ж илога эга.
О ш икнинг кунгли топ-тоза, артилган шишадай шаф-
фоф, шу боис Ёр жамоли бутун товланиши, мафтун-
корлиги билан унда акс этади. Ш оир бу байтда гузал
Ёр лабини лаълга, шу лаълНинг хаёлини шиша идишга
солинган новвотга ухшатган. Д архакикат, новвотни
шиша идишда саклаш халкимизнинг кадимий одатла-
70
ридан. Аммо лаъл — кизил, рангига кура у новвотга
ташбех була олмайди. Навоий эса ана шу номувофик-
ликни мувофиклаштириш учун лаълнинг хаёли, яъни
лаълдай лаб хакидаги уй-хаёлини новвотга ухшатган.
Бу эса багоят гузал, санъаткорона тасвир. Ош икнинг
ички олами хам бунда намоён булган.
Учинчи байтдаги тасвир хам ажойиб: Ёр юзи куёш-
га ухшатилмокда. Лекин шу куёш ичидан у нуктадай
о™зни изламокда. Огазни нукта деб айтишимизга са-
баб бор. Мумгоз адабиётда Ёр огзининг торлиги, баъ
зан куриниб куринмай туриши гузал л и к белгиси деб
каралган. Кддимгиларнинг эстетик завки, идроки мана
шундай. Бирок бунинг тагида орифона маъно бор. Огиз-
нинг торлиги комил пирнинг нихоят нозик сирри ва
валининг кудсий нафасига ишорадир. Айни шу маъ
нода Ёр куёш га тенглаштирилган ва унинг зарралари
- нури (сузи, хикмати) ош ик учун оби хаётдир. Шу
пири комилдан бахраманд булиш йулида у ,гуё гадо ва
закот талабгори. К ейинги байтдаги ёр киприклари
укидан мажрух булган дил холатининг тасвири —укдар-
нинг патини жужа кушчаншп эндигина учиши урга-
ниб, тииирчилашига ухшатиши хам покбоз ош икнинг
садокат изхори. Ошик тощ ай саботу матонатли були-
ши, ёр тарафидан, хаёт чархиалагидан келгаи бало-
ларга чидаши шар г. Булмаса у ошики содик эмас. Ана
шундай ош икларнинг дил и ёник ва харорати атрофда-
гиларга хам таъсир этувчидир.
Разалнинг мактаъи — охирги байти багоят гузал, уни
хусни мсщтаъ десак хато булмайди. Чунки бу байтнинг
образ — ифодаларигина эмас, хароратли оханги хам
дил га кузголои солади. Ш оир мухаббат кудратини ажо
йиб ташбехдар тизнми оркали васф этган, кечннмалар
тугёнини тараннум этган.
?!
* < Т П ..... ^
^ 18 газал JF
Л олагун тун ичра, ё раб, ул газоли Чин эрур,
Ё кузумнинг мардуми кон ёш ила рангин эрур.
Билмон, оёким, шафак, ичра эрур заррин га зол,
Лолагун тун ичра ёхуд ул газоли Чин эрур?
Айламиш гулдаста банд сунь туну жисмини,
Саньатиким, ар/увон барги аро насрин эрур.
К^адму дур бу ё эрур шингарф ила ёзгон т иф ,
Белму ё тореки, лаъл ичра анга таскин эрур?
Кунглум ичра солди ул тун акс ёхуд булди кон,
Халк, кунглин к,он этарга, вал,, бу не оиин эрур?
Бир када% гулгун май, эй сои,ни, тула тутким, кунгул
Ул бути гулгунцабо бедодидин гамгин эрур.
Эй Навоий, к,атл учун гар худ кизил тун кийди ёр,
Басдур ул тун ранги, не му^тожи катлу кин эр ур 9
Дема тору лола дах,р ичра — ажал цаплони бил,
Ким кийиклар конидии бошдин-аёр рангин эрур.
V JIvFaT
1 . Лолагун - лоладай, лоладай кизил рангли.
2. Разол (р и зо л )-о х у, кийик.
3. Чин - Хитой.
4. Куз мардуми - куз корачири.
5. Рангин - рангли, кизарган, ранг-баранг
6. Аргувон - кизриш гулли дарахт.
7. Шингарф - кизил буёк, кизил ранг.
8. Таскин - тинчланиш, хотиржам булиш, жой олиш.
9. Ойин - одат, йул-йурик, коида, урф.
10. Гулгун - гул каби, гул рангли, кизил.
11. Кин - уч, касос.
12. Насрин - ок рангли хушбуй гул.
13. С у н ъ -я с а ш , яратиш, махооат.
72
гуу^ Б а йтларнинг насрий ^аёни_.
1. Лола рангли (кизил) тун кийган ёрим Хитой охуси-
микин, ёки кузимнинг корачиги конли ёш билан киза-
риб куринмокдамикин?
2. Ш афак ичидаги олтин ох,у (тимсоли)ми ёки у лола
рангли Хитой ох,уси (кийиги)микин?
3. Кизил туни ва жисмини гулдаста каби махорат
билан шундай бирга богламиш ки, у гуё кизил гулли
аррувон дарахти яп р о к л ар и ораси даги насри н (ок,
хушбуй гул)га ухшайди.
4. Бу кадмикин ёинки кизил ранг билан ёзилган
алиф м икин, нозик белимикин ё бир тордирки, лаъл
ичида сокин жой олибдир (маскан тутибдир)?
5. Бу кизил туннинг акси кунглимга тушибдир ёки
(кунглим унинг таъсирида) кон булибдир. Одамлар
кунглини кон этиш учун, э вох, бу канака одат булди?
6. Эй сокий, бир кизил майдан бир кадах, тулдириб
куй, зеро кунглим ул кизил тунли санам жафосидан FaM-
лидир.
7. Эй Навоий, агар ёр катлим учун кизил тун кий
ган булса, уша туннинг ранги етарли, касд этиш, касос
оли ш га хожат йук.
8. Дунёдаги t o f ва лола (кувончи)дан гапирма, улар
ни ажалнинг коплони бил, бу TOFy тошлар (дунё) ки-
йиклар кони билан буялгандир.
Х с^ а за л н и н г умумий мазмун-маъно«1^ э ^
Алишер Навоий газаллари орасида алохида-алох,ида
ранглар тасвири, маъшукнинг турли рангли либослар-
да куриниши ва бунинг ош ик ах,воли-рух,иясига таъси-
рига багишланганлари хам бор. Чунончи, кизил либос
кийган маъшука жамоли бир неча газалларда мавжуд.
Ушбу иш кий казалда эса кизил р а н гл и т ун кийган
махбуб жамоли тасвири яратилган. Ана шу тасвирни
бурттириш ва ранглар жилосининг ош ик калбига таъ-
сири учун турли поэтик киёслар, ташбехлар кулланил-
ган. Чунончи: к,изил т ун, лола, к,онли, ёш, б а ги р к,они,
шафак,, гу л д а с т а , и р /у в о н д а р а х т и , к,изил р а н г, лаъл,
к,изил м а й каби зохирий куриниш и ухшаш нарса ва
ходисалар билан чокииггирилади. турли бадиий санъ-
атлар х,осил килинади, умуман ранглар дунё гузалли-
гининг асосий воситасидир, ранглар мутаносиблиги
эса ки ш и н и н г наф акат кузини, балки калбини хам
кувонтиради. Навоий га зал ид а хам ошик; кизил либос
кийган махбуб жамолидан сархуш, аммо шоир шунда
хам факат айни ранглар кузгатган завкни тасвирлаш
баробарида ош икнинг юрагидаги ранго-ранг кечинма-
ларни х д м курсатишга муваффак булади. О ш ик ёрнинг
кизил туни унга накадар ярашгани, у худди Хитой ва
Хутан охусидай чиройга тулганини айтиб, айни вакт-
да бу конга беланган куз корачигига ухш аш ини хам
кайд этади. Ёинки кизил тун кийган ёр иш ки кунгли-
ни к,он килганини хам айтиб утади. Бу газалнинг узига
хослиги яна шунда к и. унда мактаъдан кейин бир байт
илова килинади (Навоийда яна бир нечта шунака газал-
лар бор). Агар мактаъда махбубнинг кизил туни ош ик
катли учун етарлидир, деган фикр баён этилган булса
(балки кизил тун кийган жаллод назарда тутилгандир?),
илова байтда бу фикр ривожлантирилиб, дунё гузал-
лиги, гулу лоласи абадий эмаслиги, замон гардиши,
ажал коплони уларни нобуд килиб туриши хакида бир
фалсафий мушохадани айтиш билан асар маъно-маз-
мунини кенгайтирган.
?4
J iT "V ,
"X._____ 19-казал_____
Отаишн гул баргидин хилъатки жононимдадур,
Хилъат эрмас, ул бир утдурким, менинг жонимдадур.
Оташин лаыедурурким, анда музмар булди жон,
Оташин гул баргидин хилъатки жононимдадур.
Жон к,уши хунобидин тутмиш маловат нахли ранг,
Ё либоси лолагун сарви хиромонимдадур.
Катл биймидур, тараххумнинг doFU уммеди бор,
Бу либоси олким, ул номусулмонимдадур.
Васл шоми куймаган парвона шояд 1\олма/ай,
Бу шафащгун хуллаким шамъи шабистонимдадур.
Тутмасун гул су^батидин сарв узин куп сарфароз,
Эй сабо ким, у л ту ни гулгун менинг ёнимдадур.
Сок,иё, гулранг май солиб кетур паймонаким,
Зух,д биймидин халал фак,р ичра паймонимдадур.
Эй Навоий, истама жон булбулин х;ар гулдаким,
Ул туни гулгун, лаби гулбарги хандонимдадур.
^ ______JlyFaT______
1. Оташин - оловдай.
2. Хилъат - тун, устки либос.
3. Музмар -яш и р и л га н , беркитилган, махфий, ичида.
4. Хуноб - к;онли ёш, кайру ёши.
5. Малохат - чирой, *усн, дилкашлик, жозиба, мазали.
6. Бийм - куркув.
7. Тара**ум - ра*м-ш аф кат.
8. Ол - кизил.
9. Хулла - безакли, нафис матодан тикилган кийим.
10. Паймона - кадах,, ичимлик пиёласи.
11. Паймон - ахд, келишув, ваъда.
-с&^Байтларнинг насрий баёни
1. Ж ононим кийган олов рангли гулдай нафис тун
(устки либос), тун эмас у гуё менинг жонимдаги утдир.
2. Ж ононим устидаги олов рангли гулдай либос шун-
дайин олов каби лаълдирки, унда жон яширингандир.
3. Ё бу жон куши хуноби — конли куз ёшидан ранг
олган малохатли (тароватли, жозибали) нихолдир ёки
сарви хиромоним (гузал коматли ёрим) устидаги лола-
ранг либосдир.
4. Бу кизил либос ул кофир ёр эгнида экан, катл курку-
ви мавжуд, аммо рахму шафкатидан умидим хам бор.
5. Бундай шафакдай кизариб куринган нафис либос
шамъи шабистоним —тунларни ёритувчи шамъдай гузал
ёрим эгнида экан, васл шомида ушбу шамъга талпи-
ниб ёнмаган парвона колмаса керак.
6. Эй сабо (гонг шамоли), гулдай либос кийган мах-
буба менинг ёнимда булса. сарв дарахти гул билан сух-
бат килаётгани (бирга, ёнма-ёнлиги) билан мактаниб,
кеккаймасин.
7. Эй сокий, менга гул рангли (кизил) май тулци-
рилган кадахни келтиргин, зеро зухду такво хавфи фак-
рдаги ахду паймонимга халал бермокда.
8. Эй Навоий, жон булбули туни гулга ухшаган, лаби
гул баргидай кулиб турган ёримда экан, уни хар кан-
дай гулга ошуфта булишини истама.
" V ,.
^ С ^ а за л н и н г умумий м азм ун-м аъноси^
Бу газалд? хам дастлабки олти байти олов, гул, ут,
лаъл, хуноб, лолагун, шафак,гун, гулгун, гулранг каби
кизил рангли ашёлар воситасида ясалган тасвирларга
багишланган. Бу тасвирлар: I) ёрнинг кизил либосда
гузал сурат касб этганини курсатиш; 2 ) шунга монанд
тасвирий манзара яратиш ва 3) бунинг лирик кахра-
монга таъсирини намоён этиш учун хизмат килган.
Бупдай асарларда Алишер Навоийнинг бадиий суздан
фойдаланиш махорати, бемисл санъаткорлиги ярк этиб
кузга ташланади. Хар бир суз, ибора, ташбех тасвирла-
наётган объектга нечоглик муыосиб ва укувчида завк
уйготувчи, хайратга солувчи хусусиятга эга. Ж онон-
нинг либоси гул баргидай нафис, у худди алангадай
барк уриб туради. Олов шуъласига диккат к,илсангиз
хам кизгишлик, хам нафислик, хам хароратни сезасиз,
барк уриб очилган гул хам худди оловдай ял-ял ёнади,
кизил тун кийган махбуба хам ана шундай жозибали ва
шу боне у ошик калбига ут солади, уртайди, ёндиради.
Навоий дейдики, жоним ана шу ут ичида ёки утдай кип-
кизил лаъл орасига кизил лаблар катига яширинган. Ажо-
йиб тасвир!
Бу газалда хам кизил либосли ёрнинг котиллигига
ишора килинган (4-байт). Албатта, кдтл аввалги газалда
хам, бу ерда хам кучма маънода, яъни ошикнинг жони
жонона ихтиёрида, у хохласа ош ик жонини олиши ёки
унга жон хадя этиш и мумкин. Аслида бундан ош ик хам
хафа эмас. Мажнун Лайл и ишкида жон берганидан хур-
санд, факат Лайлига етишеа бас. Иккинчидан, кизил
ранг — кон ранги, курбонлик белгиси. Ошики зор кур-
бон булиш хавфидан кутулмайди. Аммо, ушбу байтда
Навоий рахму шафкат хакида хам гапиради. Ж онона
ош икка ра\м килиб, унинг жонини олмаслиги хам мум
кин. Бунда ишлатилган “номусулмон” сузи кофир маъ-
носида булса хам (кофирлар рахмеиз булади, демок-
чи), лекин уни соф диний маънода тушуниш ноурин.
Бу ерда у маъшука сифатларидан бири сифатида кулла
нилган, яъни маъшукадан шафкат кутиб булмайди, у
ош икни буткул махв этишга тайёр. Укувчиларга рав-
иган булсин учун еттинчи байтдаги “ф акр” тушунча-
сига изох бермок лозим. Бу тушунча байтда зухдга кара-
ма-карши маънода келтирилган. Зухд такподорлик маъ-
носида ишлатилади. Аммо жаннат умидидаги такво.
Факр эса, факат Худованд талабидаги орифона ниёз-
мандликдир. Яъни Худодан бошка нарсаларга кунгил
богламаслик, ихтиёрни батамом Аллохга топшириш.
>О к азал _ J p-'
Л и и лвам у айлар к;и зил тун бирла л,ар ён ул пари,
Ё магарким лолазор ичра кезар кабки дарий?
Телбалар цатпли к,изил цилмиш либосин, о%ким,
Бир йули девоналар цонира кирмиш ул пари.
Хулласин хунобли f жон риштасидин цилди чарх,
Булди жонлар жони, вах,-вал(, ул париваш пайкари.
Оразинг нак,шимудур щонлир кунгулда жилвагар,
Ё шафацдин булди толиъ офтоби ховарий.
Ич шафацгун майки, гардун цотиледурким, эрур
Янги ой бирла шафак, muFy либоси а в а р и й .
Кон уза кунглум юзунг шавцидин андок, хастадур,
Ким эрур гулгун х,арир оллида онинг бистари.
Ул пари лаълида жонинг, эй Навоий, булди ма%в,
Лаългун кисватда м а \в этгандек узни ул пари.
Л у гат
1. Кабки дари - хушовоз, сайроки to f каклиги.
2. Ховарий - шарклик, шаркий.
3. Ахмарий - кизил.
4. Бистар-тушак.
5. Харир - ипак, шойи мато.
6. Кисват - кийим.
^-е^ Б а йтларнинг насрий баёни .JP
1. Кизил тун кийиб оли& хар томонда сайр этаётган
ул паридай гучалликни ёки сайроки t o f каклиги лола
зор орасида кезиб юрибдимикин?
2. Телба ош икларини катл килганидан, конлар сач-
раб либосини кизил рангга буябди, йук-йук, дод дей-
манким, ул пари бир йула девона ошикдар конига ки-
риб олибди. /
3. Унинг нозик кийимини чархи фалак конли жон
ипидан тукибдир, шу боис ул парига ухшаш гузалнинг
зебо хайкали (комати) жонларнинг ичига жойлашган.
4. Конли кунгил ичида жилва килаётган ю зингниш
суратими ёки шаркдан чикаётган офтоб ш афак шуъла-
си орасидан юз курсатдими?
5. Шафак, рангли (кизил) май ич, чунки фалак ш ун
дай бир жаллод (котил)ки, янги ой (уроги) ва ш афак
унинг к,иличи ва кизил либосидир.
6. Конаган (конли) кунглим ю зингнинг шавкидан
шундай беморки, унинг гулдай кизил нафис шохи ли-
боси олдида униш тушаги бор.
7. Эй Навоий, худди ул пари лаъл рангли (кизил)
либос ичида беркиниб олганидай, жонинг унинг лаъ
ли (лаби, сузи) ичида йуколди.
" j-
Х с^Разалнинг -мумий м азм ун -м аъ н оси ^ ^
Бу кизил тун кийган жонон таьрифига багишлан-
ган учинчи газал. Аммо хар бир газалда ушбу таъриф
алохида-алохида гасвирга эга. Хар бир газалда кизил
ранг билан бокаик узига хос ташбехлар катори ва улар
воситасида лавха, холагларни чизиш махорати кузга
таш ланади. Бош кача айтганда, ж онон уч газалда уч
хил лирик тимсол килиб гавдалантирилган. Чунончи,
биринчи газалда маъшукнинг кизил тун кийиб чики-
ши аввал Хитой (Чин) охусига, кейин гулдаста ва ичи
да ок, савсан гул усган аргувон дарахтига ухшатилади.
К.он, шафак, кизил буёк билан ёзилган алиф ташбех-
лари хам бир-бири ни тулдириб келган.
7Q
Иккинчи газалда кизил тун ловуллаган олов шуъ-
ласига ухш атилади-да, кейин лола, лаъл, хуноба таш -
бехлари оркали тасвир ривож лантирилиб, маъш ук-
нинг ош ик калбига солган изтироблари бир-бир чи-
зиб курсатилади.
Учинчи газалда кизил тун кийган жононнинг пари-
дай нозиклиги, гул сайрига чикиб жавлон уриши, жил-
валар килиши ва бу лолазор оралаб юрган t o f каклиги
(какликнинг буйин патлари, канотлари усти кизгиш
рангда булади)га ухшаб кетиш и тасвирланади, яъни
“ кизил либос кийган жонон лолазор сайлида” деган
бир чиройли сурат укувчи куз олдига гавдалантирила-
ди. Д емак, бош ка газалларда булганидай, бу уччала
газалда хам Алишер Н авоийнинг манзара, узига хос
бир лавхд яратиш ва шу лавхднинг ош ик дилига хил-
ма-хил таъсирларини тасвирлаш махорати кузга таш-
ланади. Аммо хдр бир газалда алохида санъагкорлик,
алохида холатлар тавсифи бор. Хар уччала газалда мар-
казий ташбех ёки калит суз — бу кизил тун. У хар бир
газалда хар хил турдош рангли ашёлар билан чогишти-
рилиб, янги-янги бадиий тасвирлар хосил килинган.
Биринчи газалда ж ононнинг кийиниш и — ташки тас-
вирига купрок эътибор килинган, и кки нчи газалда
кизил либосда куринган жононнинг ош ик калбига олов
солиши, уни иш казобида кийнаши тасвирланган булса,
учинчи газалда кизил либосли ж ононнинг хатти-хдра-
кати, ж илва-караш м асини курсатиш купрок назарга
тушади. Шу уринда яна бир хусусиятни таъкидламок-
чимиз. Маълумки, газал — лирик жанр, у куй билан,
нафосат билан йугрилган булиши керак. Яъни: 1) охднг
майинлиги, латофати; 2) суз, иборалар латофати, но
зиклиги; 3) кофия, радифлар нозиклиги ва 4) бадиий
санъатлар нозиклиги узаро уйгун булмоги лозим. На
воий газаллари бунинг ёркин намунаси. Кизил тун кий
ган ж онон таърифи ва бундан о ш и к ж онида пайдо
булган рухий галаёнлар тасвирида хам ана шу латофат,
нозик гасвирларни кузатамиз. Айникса, учинчи газал-
да бу ёркин намоён булган. Биринчи байтдаёк жонон
парига ухшатилади. Пари нима? Пари — рух, хал к та-
саввури буйича у го \ куринади, гох куринмайди, чун
ки у —самовйи хилкат. Маъшук парига ухшатилар экан,
демак, унинг нихоятда нозиклигига ишора килинмок-
да. Кукимтир парлари ва кизгиш тавкди (буйнидаги
парлари тавк; дейилади) t o f кийиги хам f o > t t гузал ва
нозик куш. Маъшука гтаридай нозик булгани учун хам
сархуш ошиклар конига кирган. Кизил либосли жонон
худди кон ичидаги малакдай. Ул жонон париваш булга
ни сабабли жонлар ичидаги жондир, яъни рухдир, дей-
ди шоир. Мактаъда Навоий бу фикрни аник-равш ан
баён этган: ул пари узини лаъл рангли (кизил) либос
ичига яш иргани каби ош икнинг жони хам ж онон лаъ
ли (кизил лаби) ичига яш ириниб, гойиб булган. Бош -
кача айтганда, ошик, ва маъшук бирлаш иб кетган. Бу
уринда яна бир изохга эхтиёж бор: укувчида кандай
килиб бир одам иккинчи одамнинг лабида йуколи-
ши мум кин, деган савол тугилиш и мумкин. Бунга
жавоб ш уки, лаъл лаб деганда тасаввуфда маъш ука
сузининг ботини, нозик маъноси, ш унингдек, ило
хий нафас, йукликдан борликни вужудга келтирган
Аллох каломи англашилади. Яъни бу калом барчани
камраб олади, ош ик бу каломни вали зотлар мужда-
си билан ош ик вужудига сингиб, унинг ж онини эгал-
лаб олади. М ана шу тарика, пари сузининг тасвири
нозик ибора ва иш оралар оркали орифона маънони
ифодалаш га хизмат килган.
6 - 183
2 1 -Fa за.
J K f> H F a чун дермен: "На эрди чикмотнг кайфияти?”
Дерки: “Боис улди жисм ичра маразнинг шиддати ”.
Жисмдин сурсамки: “Бу заъфингга не булди сабаб?”
Дер: “Анго булди сабаб ут луг ба/ ирнинг хирцати ”.
Чун батрдан сурсам, айтур: “Анда ут тушди манга,
Ким кунгулга шуъла солди ишк; барки офати ”.
Кунглума цилсам разаб, айтурки: “Куздиндур гунах,,
Курмайин ул тушмади бизга бу иишинг ту%мати ”.
Кузга чун дерменки: “Эи, тардомани юзи к;аро,
Сендин улмиш телба кунглумнинг балову вах,шати!"
Йиглаб айтур кузки: “Йук; эрди манго х;ам ихтиёр,
Ким курунди ногах,он ул шухи ма^ваш тальати ".
Эй Навоий, борча у з узрин деди, улгунча куй,
Ким санго ишк; ути — ук эрмиш азалнинг щ смати.
Лугат
1. Мараз - касаллик, яра.
2. Заъф - заифлик, беморлик.
3. Барк - чацмок.
4. Тухмат - айблаш, нохак; ёмонлаш.
5. Тардоман - ахлок;сиз, бузук;, гуно*кор.
6. В ахш ат- ёлгизлик кур^инчи, валима, хавф.
7. Нога^он - бирданига, тусатдан.
8. Махваш - ойга ухшаш, ойдай чиройли.
9. У к - бу ерда маънони кучайтирувчи юкпама.
10. Хиркат - иссик^ик.
т^^Бяйтларнинг насрий баёни^^з-
1. Жонга: “жисмдан жудо булиб чикишингнинг боиси
нима?” деб сурасам, жон: “жисм ичидаги касаллик (дард)-
нинг зурайиб кетиши сабаб булди”, деб жавоб берди.
2. Жисмдан: “бу дардингга нима сабаб булди?” деб
сурасам, у: “ёнаётган багримдаги оловнинг hccmfh са
баб булди” , д^б айтди.
3. Б агирдан бунинг сабаби ни сурасам , у: “ И ш к
чакмогининг халок этувчи учкуни кунгилга шуъла с о л
ган да, менга хам олови келиб етди” , деди.
4. А ччикланиб кунглимни сурокка тутсам, дейди:
“ Бу кузнинг айби, агар у (жононни) курмаганда эди,
бизга бу иш нинг гунохи (тухмати) тушмаган буларди” .
5. Кузга: “Эй бузук ахлокди, юзи кора, телба кунглим
бошига тушган бало ва унинг дахддатли куркуви сен-
дин экан ” , деб газаб килсам,
6. (Куз) йигааб айтадики: “ Менда хам ихтиёр йук
эди, тусатдан ул ой юзли шухнинх юзи куриниб колди” .
7. Эй Навоий, барча (аъзолар) уз узрини айтди, энди
улгунча иш к оловида уртан, негаки сен учун иш к утида
ёниш такдири азалнинг кисмати экан.
'Ч ^ а з а л н и н г умумий мазмун-маъноси^р
Ушбу газалда хам ишк-мухаббат кудрати, унинг ош ик
вужудини камраб олиб безовта этиши, кийнокдари тас-
вирланади. Аммо, б> доимий мавзу х,ар бир газалда
алохида усул, алохида бадиий тасвирий воситалар ор-
кали намоён булганидек, бу газалда хам улуг шоир ку-
тилмаган ажойиб таъсирчан тасвир усулини куллаган.
Л ирик кахрамон ёр хажрида азоб чекаётир, аммо бу
дарднинг изтироби шу даражадаки, жон жисмни тарк
этишга тайёр. Шу боис ош ик (лирик кдхрамон) аввал
жоннинг бу холатидан ташвишланиб, уни сурокка ту-
тади: нега жисмни тарк этмокчисан?
Ж он эса жисмнинг касалликка учраб колгани ва бу
огрик шиддатига токат килмаётганини айтади. Ш ун-
дан кейин жисмга савол берилганда, жисм бунга багир
(жигар)даги оловнинг хароратини сабаб килиб курса-
тади. Уз навбатида багир кунгилдаги иш к чакмогини
шуъласи менга тегди. Натижада шу офатга гирифтор
83
булдим, дейди. Кунгил эса кузни айбдор килиб курса-
тади. Лекин кузда хам айб йук эди, зеро “ул шухи мах-
ваш ” юз курсатганда куз беихтнёр унга караган эдн.
Яъни И ш книнг инсон аъзолари, кунгли, бутун вужу-
дини камраб олишига сабаб Хусннинг жилва килиши
эди. Бу гузал махбуб илохий тажалли экани аник. Шу
нур, шу оханрабо зиё пок кал бл ар га жойлашиб олгач,
уларнинг кон том ирларида ока бош лайди, хислари,
фикр-уйи, рухиятини бугкул банд этади ва ош ик Хусн
нинг мазхаридан манбаига караб бориш, Унга етишиш
иштиёкида Уртанаверади. Алишер Навоий учун мазхар
мухаббати хам (“мажозий мухаббат”), манба мухабба-
ти (“ишки хаки к и й ”) бир вактнинг узида назарда ту-
тилган , ш оир бу и кки туш унчани б и р -б и р и га зид
куймайди, аммо улар орасидаги фаркни инкор хам эт-
майди.
Ш ундай килиб, газалда байтлар аро б и р -б и р и га
уланган “занж ирий у звий лик” давом этади ва мак-
таъда шоир иш к ош ик ахлининг азалий кисмати эка-
нини кайд этиш билан, асосий муддаони баён этиб
утган. Базал енгил укилади, ортикча мураккаб санъ-
аткорлик иш латилмаган. Б ирок казални укиган одам
мухаббат дардига гирифтор ош икнинг рухий кийнок-
лари “уз-узи б и л ан ” сухбати, укинчли ва айни вакт-
да тагзам инида ош икликдан, иш кдан насиба тоига-
нидан рози одамнинг холати, “ботиний м онологи” -
дан огох булади. Айни вактда бую к шоир санъаткор-
лиги “ якп о р а” газаллар, айтиш м ум кинки “сюжет-
л и ” лирик шеър яратиш махоратига шохид булад 1г.
U
к 22 -газа.п Г
JF
(lup кун /мени ул котили мажнуншиор ултургуси,
Усрук чекиб, жавлон килиб, девонавор ултургуси.
Гар заъф ила ожизлигим кунглига рах^ле солса щ м ,
Бошимга етгач секретиб, беихтиёр ул т ур/ус и.
Васли аро гар ултурур, жон им т юз минг шукр эрур,
Чун цолсам ондин бир замон, х[ижрони зор ултургуси.
Ошик булурда билмадим мен нотавони хастаким,
Хджр улса, х,ам куйдургуси, васл $лса, ёр ултургуси.
Майдон аро, эй ах л и dun, кирманг т ам о шо с и / а к им,
Юз курмайин ул кофири чобуксувор ултургуси.
Л аы ин г закоти май тутуб тиргузмасанг, эй мугбача,
Дайр ичра мен дилхастани ранжи хумор ултургуси.
Дерлар Навоий щатлига гул-гул очибтур оразин,
Кургунча они, войким, бу хор-хор ултургуси.
* ТШ
Лдтат
1 . Усрук - мает, сархуш.
2. Заъф - 22-газал шархига каранг.
3. Зор - срарёд, гамгин, дардли, бечора, заиф.
4. Чобуксувор - чавандоз, отни чапдастлик билан бошка-
радиган одам.
5. М угбача - олдинги шархларга каранг.
6. Дайр - 1-газал шархига каранг.
1. Бу котил махбубам бир кун мени Мажнунга ухшаб
улдириши аник,; балки маету бехудларча уйнаб-уйнаб,
жилва к,илиб, девоналар каби улдиради.
83
2. Агар мабодо заиф ва ожизлигим кунглида рах,м
пайдо килса хам, лекин бошимга от чоптириб (сакра-
тиб) келганда, беихтиёр улдириши мукаррар.
3. Агар васлига етганда улдирса, жоним билан юз
минг шукр китаман, чунки агар ундан бир дам жудо
булиб колсам, хижрон азоби улдиради.
4. Мен ожиз ва хаста ош ик булганда билмабманки,
агар ундан ажралсам, гам куйдиради, агар васлига эриш -
сам, ёр улдиради.
5. Эй дин ахли (шариат ахли), у от уйнатиб майдон-
га кирганда, сиз тамошо килишга келманг, чунки ча-
вандоз кофир юзини курсатмасдан улдиради (ёки: у
сизни юзингизга карамай катл этади).
6. Эй мугбача, лаъл лабинг закоти учун май тутиб,
мени тирилтирмасанг, дайр ичида мен бечорани ху-
мор (майга ташналик) азоби улдиради. Ёки: “Эй ориф
пирнинг сузи-наф асиня келтирадиган хизматкор, шу
нафас (лаъл) кийм атининг закоти — майдан куйиб,
мени тирилтир, булмаса, Пир мажлисида шу нафасга
интизор булиб, жон бераман, ташналик мени улдиради).
7. Д ей д и л арки , Н авоий ни катл этиш м аксадида
ёрнинг юзи гулдай очилибди, аммо войким, бу юзни
куришдан бурун хору зорликда улдиради.
гМ^азалнинг умумий мазмун-маъноси^э^
Келтирилган ушбу газалим изда уз хусну жамолига
махлиё, сархуш, уйноки от минган ва ош икдарини
кийнаш дан хузурланадиган махбуба тимсоли чизил-
ган. У — бепарво ва сармаст, гузалликда танхо, тел-
баларча от чоптириб, хаммани узига каратган, калб-
ларга гулгула солган киш и. Разалнинг дастлабки икки
байти махбубанш и ана шу рафтори, бехудлигини тас-
вирлашга багиш ланган. У айнан ана шу хислатлари
билан ош икнинг ж онини олади, чунки унинг кунгли-
86
да уз о т ж и г а рахм йук,. И ккинчи байтда хам шу хакда
ran боради. Ошикдар табиий равиш да заиф ва дард-
манд деб таърифланади. Зеро, иш к уларни эзганли-
ги бир томом, иккинчи томондан, ош ик хамма вакт
узини кам тарин, талабгор, чорасиз килиб курсати-
ши шарт. Ьулмаса у ош ик эмас, зурлик билан маъ-
шукка етиб булмайди. Бунда факат илтижо, тавалло
ва таманно йулидан борилади.
Шунга асосан, Навоий ош ик тилидан гапириб, кош
ки дардманд ва ожизлигим махбуб калби га рахм сол-
сайди, деган умидбахш фикрга боради. Лекин бунга
ишонмайди, зеро махбубнинг хислати чаре, унда рах-
му шафкат йук. Шу боне отини чоптириб (сакратиб)
бошимга етиб келса, “беихтиёр улдиради”, дейди ош ик
алам билан.
Kh 3hfh шундаки, агар васлига етганда, улдирса, хур-
санд булардим, шукр килардим, лекин ундан ажралсам
хам уламан, чунки фирокка чидай олмайман, дейди
ошик. Демак, ошикнинг такдири шунака: у ёр васлига
етса хам, ундан ажралиб колса хам халок булиш и аник.
Беш инчи байтда бу газалда алохида ажралиб ту-
ради. Чунки бунда шариат ахлининг мухаббатга му-
носабати ифодаланган. Ш ариат ва расмий дин ахли
яхш иси бундай саркаш , “д ев о н ав о р ” махбубларни
куришга майдонга чикмаслиги маъкул. Зеро, у бун
дай одамларга юзини курсатмайди ва айни шу иши
билан уларни бенасиб этади.
Д ейдиларки, Навоийни улдириш учун эса юзини
очибди, юзи очилган гуллардай жозибали. Аммо юз
минг войким, бундай юзни кургунча неча хорликлар
чекиб, жон бераман, деб хасрат чекади шоир.
Ха, ош иклик - фидойилик. И ш к кунгилни яйра-
тади ва айни вактда минг кийнокка солади, уз олови
билан хом вужудимизни гшширади, юксалтиради. Ф а
кат ю ксалиш дарди, Илох дардида ёнган одамгина
чин ош ик була олади.
Н7
2 3 -тазал __
3 4 куеш ок, уйдаву мен музтарибман щ р сари.
Уйлаким фонусдин парвона долгой ташцари.
Садк;аси булмок; эрур мацсуд мен саргаштага,
Он; уйи даврига буким аиланурман щ р сари.
Ичкари ул гул тувурлути кутармаслар, нетай.
Эй сабо фарроши, бир лутф ай,шбон ул ён дари.
Парда кетгоч, мен заифи зорга осон эрур
Йулларидин чшнинг еолмоц узумни ичкари.
Он; уй ичра щ р недур зощ рдур ул юз тобидин,
Шамъ булса уйда, таш^ардин булур зощ р бари.
Гар фалак хиргощ булса пеши хонанг, не o c u f ,
Умр хайли чунки кундин-кунга келмас илгари.
Эй Навоий, ул м ащ хиргащишин щ ф зи учун
Кузунак эрмаски, х,ар сори тикилмиш кузлари.
&—
JlyFar
1 . Музтариб - изтироб чекувчи, паришон, бетокат.
2. С а р га ш та -с а р с о н , овора, паришон.
3. Тувурлуг - утовининг туйнугига ёпиладиган кигиз.
4. Дори - йуликмок, хозир булмок;.
5. Ч ир - уток, чодирнинг атрофига ураб куйиладиган буйра.
6. Тоб - харорат; товланиш, порлоклик.
7. X p ro * - чодир, утов.
8. Осиг - фойда, нафъ.
9. Кузунак - курикчи.
V * ------------------------------------------- ' > *
Ьяйтлаининг насрий баёни
I. Куёш юзли гузал махбубам ок утов ичида утириб-
ди, мен эса уговнинг (уйкинг) атрофида паришон ай-
ланиб юрибман. Бу худди фонус ташкарисида колган
парвонага ухшайди.
2 . Ёрнищ ок. уйи (утови) атрофида саргардон айла-
нишимдан максадим унга жонимни садка килмокдир.
3. (Ичкарига карай десам) ул гузал утирган утовнинг
дарчасига осиб куйилган кигизни ичкаридан кутариб,
дарчани очмайдилар. (Ш унингучун ёлбораман) эй сабо
шамоли (уй тозаловчиси), бир марта лутф айлаб, ул
дарча кигизни кугар.
4. Парда (кигиз) кутарилса, мен бечора ошики зорга
утовни ураб турган 4hf (буйра)ни кутариб ичкари ки-
риш осон булади.
5. Ок утов ичи ул ойнинг юзи порлашидан хаммаёк
ёруг ва куриниб туради. Ахир унда шамъ ёниб тургач,
ташкаридан хдмма нарса куриниб туради.
6. Уйингнинг олдида фалак чодири булса хам фой-
дасиз, зеро умрнинг йиллари (йилларнинг суворийла-
ри) олдинга эмас, оркага караб кетади.
7. Эй Навоий, чодир (утов)да утирган ой юзли ёрни
курикдаш учун кузлари хар томонга тикилган кузанак
— курикчи эмассан,
Хс^Еазалнинг умумий мазмун -маъноси$
Бу газалда ажойиб манзара чизилган: ёр о к утов
ичида, аммо ош ик таш карида, худди фонус ичидаги
шамъга етолмай, таш карида колган парвонадай. О ш ик
утов атрофида безовта, бетокат булиб айланади, ич
карига назар солиш иложи йук, чунки утов дарчалари
хдм кигиз билан беркитилган, утовнинг атрофи эса
ч и f — кам и ш дан ёки новдадан тукилган (буйрага
ухшаш) мато билан ураб чикилган. О ш ик тонг ел ига
мурожаат килиб, дарчадаги ёпинчик наматни кошки
кутарсанг, шунда мен чигни суриб ичкари карардим,
деб ёлборади. Шу аснода ок уй (утов)нинг сурати чи-
зилади: ичкарини ёр жамоли шамъдай ёритган, таш -
кари эса коронги (\и ж рон тунидай).
89
Бундай тасвир газалга аник хаётий мазмун багшшта-
ган, Навоий уста рассомдай ок кигиздан тикланган утов.
унинг ичидаги сохибжамол ёр хуснидан ёришиб кетган
утов, утов атрофида нима килишини билмай, сарсону
хайрон айланиб юрган ош ик холатларини чизади. Уму-
ман, Алишер Навоий газаллари орасида ана шундай ман
зарали тасвирлар анчагина бор. Чунончи, ёр гох кемада
дарё сайрида, гох утовда. Гох чопкир от миниб майдон-
да чавгон уйнаётган холатда, гох лола сайрида. Гох 6 o f
ичида айланиб, гул тераётган холатда тасвирланади. Бу
манзаралар укувчи куз олдида ошикнинг кечинмалари-
ни янада жонли, реал ва жозибали килиб курсатишга
хизмат килади. Умуман, келтирилган газал устида суз
бораётганда шуни айтиш керакки, Навоий замонида ба-
хор бошланиши билан шахар ахли, бутун-бутун хона-
донлар далага кучиб чикар, майсазорлар устида утов тик-
лаб, чорвасини бокиб семиртиришдан ташкдри, киш учун
eF, курут, катик гамлаганлар. Бундан ташкари, бу узига
хос бир хушнудлик кайфиятини пайдо килган, сайру та
мошо урнида утган. Айникса, аъёнлар, мулкдорлар учун
дала сайри узига хос байрам тусини олган. Хусайн Бойка-
ронинг оиласи, сарой ахли билан Хиротдан ташкзрига
чикиб уток тикиши, хар хил спорт уйинлари ташкил этиб,
дилхушлик килиши Зайниддин Восифийнинг “Бадоеъ ул-
вакоеъ” асарида кенгтасвирланган. Бундай анъанавий сай
ру гашт (лола сайри)ларида Навоий хам иштирок этган.
Демак, жонли манзаралар тасвирига багиш ланган
газаллари унинг лирикасидаги алохида катлам булиб,
ynyF шоир санъаткорлиги, махоратининг мухим кир-
расини бел гил а ид и. Бундай газалларда одатда таносуб
санъати кулланган булади. Яъни тасвирланаётган во-
кеага муносиб ранглар, бир-бирига мос ашёлар калам-
га олиниб, улар орасидаги ташки ва ички ухшашлик-
дан гузал, калбни кувонтирадиган лавха чизилади. Кел
тирилган газалда хам ок уй (утов)га мувофик, шамъ,
куёш, фонус, ой ташбехга олинганки, улар мутаносиб
бир завк берадиган гузалликни вужудга келтирган.
2 4 -г а за л Jf'
Чихи хор лахнц булбул савтининг зотингга исботе,
Жах,он 6oFuda х,ар гул яфрот хуснунгга миръоте.
Вужуди зарранинг мумкин эмас, то собит улмас мех,р.
Не х°ж ат зарра хайлидин куёш юти га исботе?
Булуб зотингда ожиз щ р сифат ичинда мавсуфе,
Онингдекким к,ила олмай сифотинг шарщни зоти.
Хирад зотингни ташбех этгали щ р фикрким айлаб,
Такаллум анда йул топмай, магар щ й щ т -щ йщ т е.
Не кащ инг захридин эмин булуб хар сокини масжид,
Не лутфунг бодасидин ноумид ахли хароботе.
Не зарра булса мак,булунг к,уёшдин зарра цилиондек,
Куёшни заррадин айлаб шараф бирла мубохоте.
Навоий зикри отингдур, умиди улки, к,утк,орс.аиг
Они от истамакдин, балки андинким булур оте.
'V .
Л у Fa r
1. С а в т - о * а н г , хониш, куй.
2. Зот - бирор нарсанинг асли, мо^ияти, Худонинг мо^ияти
назарда тутилмокда.
3. Миръот - кузгу.
4. Лахн - куй, наво.
5. Хайл - туда, кавм, гуру*, тоифа.
6. маьсуф - сифатланган, таърифланган, шу^рат козон-
ган, бирор сифат эгаси.
7. Хирад - акл. фикр, билим.
8. Такаллум - нутк, гапириш.
9. Сокин -у ти р га н , маскан топган, жойлашган.
10 Бода - ичимлик, май.
11 . Харобог - бу ерда пир хузури, комил инсонлар й и р и н и ,
майхона.
12. М у б о ^ о т-м у б о л а га , ноз-фирок; к,илиш, фахрланиш.
9/
4 » ----------------------------------------------■-'»>
^-е^ Б а й т л а р нинг насрий баёни
1. Эй ажабки, булбул хониш ининг хар бир оханги
Сенинг зотингга бир далил — исбот, жахон богидаги
хар гул nnpoFH — Сенинг хуснингнинг кузгуси.
2. Куёш порлаб куринмагунча зарранинг борлиги —
вужуди аён булмайди (мавжуд булмайди), шундай экан
зарра тудаси оркали Куёшни исботлашга хожат борми?
3. Хар бир сифатинг ичра сифатланган (нарса) Зо-
тингни таърифлашга ожиз (ёки Зотингга мухтож), чунки
унинг (сифатланганнинг) зоти Сени шархлаб, тушун-
тириб беролмайди.
4. Акл Зотингни турли нарсаларга ухшатиб, фикр-
мулохаза юритади, бирок буни сузлаб беролмай, “хай-
хот, хайхот” билан чекланади.
5. Масжидда тоат учун утирганнинг хар бири кахринг
тигидан химоя килинмаганидек, ахли харобот (дарвеш-
лар, кдландарлар) хам лутфу мархаматингдан ноуыид эмас.
6. Кайси бир зарра Сенинг кабулингга мушарраф булса
(Сенга макбул булса), куёш заррасидай шараф топали
ва куёш бу заррадан гурурланиб шарафли булади.
7. Навоийнинг зикри кеча-кундуз Сенинг отингдир,
аммо умидим шуки, уни ном (от) чикариш, гурурла-
нишдан сакласанг, балки ном чикаришга боис булади-
ганлардан хам хал ос этсанг.
'"Сс^Еазалнинг умумий мазмун-маъноси^э^
Бу ш оирнинг анчайин мураккаб ориф она газалла-
ридандир. Гап ш ундаки, А лю хн инг Зотини хеч ким
курган эмас, уни борликдаги ашёларда акс этган си-
фатлари оркади таниш мумкин. Аммо ана шу сифат
ларни таниш, билиш ва улар оркали Парвардигори олам
зотини таниб олиш хам осон эмас.
Базалнинг биринчи байтидаёк вахдат ул-вужуд таъ-
лимоти f o h c h булбул ва гул тим соллари воситасида
92
баён этил гаи: булбул 17л га ошик, ёниб куйлайди, бу
ошуфталик, ош иклик пзхори. Аммо аслида булбул гул га
ш унинг учун бекарор ош икки, гул — Аллох жамоли
акс этган кузгу, гулнинг хар бир япрош ла шу нур жи-
лоланиб туради. Гул ва булбул шу учун Шар к шеърия-
тида куп тилга олинали. Лекин аслида бунда Табиат ва
Инсон назарда тутилган. Гул — Табиат, Аллох яратган
борлик тнм соли, гулнинг нафнслиги, латофати эса,
Аллох тажаллиёти хуснининг рамзи. Булбул булса ана
шу Хуснга мафтун инсондир. Инсоннпнг кую kvluiifh,
кунгил нолалари. шавку завки, pyxnii парвози, ижод-
корлик муьжизаси — хамма-хаммаси ана шу Аллох Xvc-
нига мафтунлиги, ундан мадад олиши, рухланиши, бе-
худлиги туфайлидир.
Кейинги байтларда газал мактаъидаги мазкур foh
янги далиллар билан тушунтирилган: Куеш хар бир
заррани ёритгани каби Аллох бутун коинот ва унинг
аш ёларини камраб олади, куёшнинг зоти исбот талаб
килмаганидай, Аллох зоти хам исбот талаб килмай-
ди. Акл Аллох зотини исботлашдан ожиз. фикрлар,
мухокамалар билан бунга ['(ул тониб булмайди. Худо-
пинг исботи Худонинг узи. Умри масжидга катнаб,
тоат билан шугулланган Худо кахрндан холи булмага-
нидай, майхона (пири комил йиш ии) ахли хам унинг
мархаматидан умидиор. Яъни: мен ш ариатнинг барча
ш артларини бажардпм, жойим жанматда тайёр, деб
уйландиганлар адашадп. Зеро, ким нинг дили пок ва
Худога якинли пш п Унинг узи билади. Бир зарра Худо
кабулига мушарраф булса, унинг жойи Арши аълода
ва Куёш шунча азимаги билан шу зарра билан Fypvp-
лаииши мумкин. Газал матлаъида шоир узим и ожиз-
ларннпг ожизи, заррадан камрок хисоблаб, ному ни-
ш онспз булсам кош ки, чунки ном У ники, инсон -
банда, банда зарра каби Куёшда йук булиб кетиши
керак, деган фикрни баён этади.
9S
25-газал
вру лай бош ингмю бехушу j айронинг булай,
Бир замон садканг булай, бир лах,за цурбонинг булай.
Хони васлингдин агар %овса рацибинг, р а т ш а
Кунглум истардек тахайюл бирла ме^монинг булай.
Нетти жон топсам висолингдин лабингнинг холидек,
Кузу зулфунгдин неча маету паришонинг булай.
Хушдурур васлинг майидин х,ар тараф хирк;амда Sof,
Неча, жоно, мубталойи доги х,ижронинг булай.
Гарчи бандангман, мени озод цилма лутфдин,
Ким щуюндек садцайи сарви хиромонинг булай.
Танни ж ш ванг вак,ти туфрог айлай, эй чобуксувор,
То бошингга эврулурга гарди майдонинг булай.
Эй Навоий, гунгу лол истар эсам тонг йук; сени,
Тобакай озурди фарёду афгонинг булай.
■:Г
Лугат
1 . Эврулмок - айланмок.
2. Хон - дастурхрн.
3. PaFM - хор тутиш, назарга илмаслик; аксига, бировнинг
майлига тескари иш килмок,.
4. Тахайюл - хаёл килмок, тасаввур этмок.
5. Х и р к а -д а р в е ш л а р кийими.
6. Тонг йук - ажаб эмас, хайрон улмок-
^г^Б айтларнинг насрий б а ё н и ^ >
1. Эй ёри азиз, бошингда айланай, хуснинг ишкдда
бехушу хдйронинг булай, бир нафас садкангу бир лах-
за курбонинг булайин.
2. Агар рак,ибинг (душманинг, тадабгоринг) васлинг
дастурхонидан мени кувса, унинг касдма-касдига (ак-
сига) тасаввуру хаёлимда кунглим истаганча мехмонинг
булайин.
3. Худци лабингнинг холидай висолингдан жон гоп-
сам на буЛур, хам кузингдан маету зулфингдан пари-
шонинг булайин.
4. Васлинг майидан дарвешлик хиркамнинг хар жой-
ида доглар пайдо булгани яхши, аммо эй жоним, качон-
гача айрилик догига мубтало булайин?
5. Агар банданг булсам хам менга лутфу мархамат
кургузиб, озод килма, токи куюн каби сарвдай кад-
дингнинг садкаси булайин.
6. Хуснинг жилва килган вактда, эй чопкир от мин-
ган гузалим, ганимни тупрокдай гард-гард килай, токи
сен майдонга от чоптириб кирганда, губордай кутари-
либ, бошингдан айланайин.
7. Эй Навоий, соков ва лолу хайрон холатда сени
пегасам, айб килма (ажаб эмас), ахир качонгача хаж-
рингда фарёду фигон чекиб, азоб тортайин?
Хар бир газалда Ёр жамоли ва унга ошуфта ош ик
нинг дил изтироблари алохида тарзу тароват, майин,
латиф ташбехларда куйлангани каби бу газалда хам
лирик хислар узига хос муносиб бадиий санъатлар би
лан ифодаланганини курамиз. О ш ик —бетокат, Ёр учун
курбон булишга тайёр, у уз севгилисининг жамолидан
туймайди, унинг атрофида гиргиттон булишга, боши-
дан юз марта айланиб, парвонадай ишкини изхор эт-
мокчи. Ш оир ана шу садокат туйгусини бурттириб тас-
вир этади. О ш ик ракибини курарга кузи йук, бирок
уни кувишга курби етмайди, чунки Ёри ракиби билан
бирга. Аксинча, ракиб уни кувиб хайдайди. Ана шунда
у хаёлан ракибидан уч олади, яъни хаёлида ракиб ис-
тагини писанд килмай, Ёр мехмони булади. Ажойиб
кашфиёт, ажиб бир тасвир! Ёки учинчи байтга эъти-
бор килинг. О ш ик Ёр лабидаги холга хаваси келади,
чунки у васл огушида — Ёр билан бирга. Канийди мен
хам шу хол каби висолдан жон топсам, яйрасам, муро-
димга етсам, холбуки мен Ёр кузидай мает, зулфидай
париш он холман, дейди ошик. Хол — аслида тасав-
вуфда вахдат нуктаси, яъни зохирий олам мушохада-
сидан ботиний олам мушохадаси оркали куллиётга
етиш, Аллох жамоли мохнятини пдрок этишга ишора.
Бирок бу газалда холнинг ушбу маъноси билан реал
инсоний гузаллик белгиси енфатидагн мазмуни бир-
лашган. Бошкама айтганда, реаллик ва рамзийлик, ило
хий маъно дунёвий маъно билан бирлаш гандир. Шу
боис ош ик хол булгиси келади, яъни Ёр васлига етиб,
вахдатни исботлашга чокланади. Кузнинг ош нкни мает
килиш и унинг ж онон ж ам олииинг аёнлаш уви — кури-
ниш ндан бехуду бехуш булишга иш орадир. Умуман,
куз инсоннинг м охиятини.акс эттиради ва киш ннинг
киш ига таъсири хам авваламбор куз оркали кечади.
Шу боис маъшука кузи ош ик дилини ром этувчи куд-
ратли нурга эга. Зулф эса п ар и ш о н л и к ва хижрон
рамзи. Зулф ош икларни нг ю зини беркигади (юз —
мохият, манба булса, зулф, соч — уни ёпувчи парда).
Зулф - моддий дунё касратига хам иш ора этади. Дунё
эса париш онлик, хижрон, изтироб жойи. Дунёни тула
забт этиб, ангЛаб, юзни очган дарвеш Х акка етади.
К ейинги байтдаги “васлинг м айи” , “хирка д о ги ” нбо-
ралари хам шу талкиннинг давомидир. Беш инчи бай
гда чиройли таш бех бор: б ири пчи м иерадаги озод
(эркинлик) сузи билан иккинчи миерадаги сарвихи-
ромон сузларп узаро маънодош.
Шу тарика, калбни тугёнга солувчи хам илтижо,
хам ёлбориш , садокагу ф и д о й и л и к н и иф одаловчи
шеър хосил булганки, бу yjiyF ш оир муъжизаларидан
бири сифатида юз минглаб инсонлар калбини сар-
хуш ва мафтун этувчи куйдай ж аранглаб хузур ба-
ш ш лаб келдп, упи кайта-кайта укигинг, завку шав-
кингни бахам кургинг келади.
96
<r
2 6 -газал
Ьировки амр хилофидин айлагай эъроз,
Агар yjii’c ш а\идур йук, анинг киби муртоз.
Риёву уж бу %асад дафъин эт фано билаким,
Кетар бу дору ила мунча мухталиф амроз.
Амалеа боцмаки беба.\ри фазл эрур яксон,
Фузайли Бармакий улсун, Фузайли Аёз.
Замена а^шни бу коргоу; аро билгьи,
Зуруфеким туладур анда мухталиф а гро з.
Халоки нафс вали нутк,и билки, риштайи куфр
Кесар ишига А,ш зулфицоридур ми к,роз.
Замона мушкунгга кофур к,отти, куз оч/ш ,
Ки чун куз оллидадур булмас айламак и/моз.
Савод жа\лини юб, вацт эрурки уйюнсанг,
Ки умр шомиш субх,и ажал кетурои баёз.
Фак;ир ёшурун оцина бощмаким, уртар
Жах,онни, гарчи эрур бу чоцин иши иймоз.
Byлур улукка Навоий х,адиси жон берса,
Нединки файз эшигини бокшмайдурур файёз.
«Г
A. JlvFaT
1 . Эъроз - узсиупашиш, кочиш, юз угириш, кайтиш.
2 Муртоз - риёзат, такро билан нафсини тарбиялаган,
тийинган одам.
3. Риё - куз буямачилик, узини куз-куз килиш, алдаш,
сохта такводоолик.
4. Ужб - манманлик, такаббурлик, узига оро бериш
5. Фа. о - йуколиш, тугаш.
6. Амроз - касалликлар, “мараз”нинг бирлик шакли.
7. К е р г о * - ишхона, дунё, фалак.
7 - 183 Q7
8. Зуруф - “зарф ” сузининг куплиги, идишлар.
9. Арроз - гаразлар, максад, ниятлар.
10. Микроз - кайчи.
11. Кофур - мижозни совутадиган ок рангли дори, камфара,
12. И гм о з-я ш и р и ш , беркитиш.
13. Иймоз - ялтираш, яраклаш, ёришиб куриниш.
14. Файёз - файз етказувчи, лутфу карам килувчи.
~гу^ Б айтл ар н и нг насрий баёни
1. Худо амрига хилоф иш килишдан узини саклай-
диган одам, агар у халкка шох булса хам, риёзату такво
(дарвешлик)да унга тенг келадигани йук.
2. Ф ано (узини Худога топш ириш ) билан риёкор-
лик, манманлик, такаббур ва засадни дафъ эт, бу хил-
ма-хил касаллик — дардларга дори факат шудир.
3. Амалу мансабга эътибор килма, зеро фазилатдан
бахрасиз одамлар, улар Фузайл Бармакий булсин ёхуд
Фузайл Аёз — бир хилдирлар.
4. Агар билсанг, замона кишилари бу дунёи дунда
гуёки ичига хилма-хил касалликлар тулдирилган идиш-
ларга ухшайдилар.
5. Нафсни халок этувчи куч —бу вали инсонлар нутки
— нафаси деб бил, бу нутк худци Хазрати Али каримул-
лох киличидай нафс риштасини кесувчи кайчидир.
6. Замона сочингни окартирди, кузингни оч, нима-
ики куз олдингда булса уни яш ириб булмайди.
7. Ж охиллик коралигини (ёки коралик жахлини)
ю виб, уйгониш вактинг келди, чунки умр ш ом ига
(коронгилигига) ажал тонги (ёруглиги) баёз (нома)ни
келтирди.
8. Ф акир дарвеш нинг яширин охини эътиборсиз кол-
дирма, чунки бу чакин ялтираб куринса хам, аммо жа-
хонга ут солиши мумкин.
9. Навоийнинг сузи уликни тирилгириши мумкин,
зеро файзу карам етказувчи Зоти мукаррам лугфу мар-
хамат эш игини беркитмайди.
j jT ^
"-С^азалнинг умумий мазмун-маъиоси^э^
Танбе^ усулида ёзилган ушбу газалда нафси аммо-
рани жиловлаш , умрни огохдик билан эзгу ишларга
багишлаб утказиш гояси ифодаланган. Разалда танкид
хдм, огохликка даъват хам, тарикат йулига кирган ф а
кир киш иларнинг ботиний олами гузаллигини ибрат
килиб курсатиш хам бор. Аллохнинг амру фармонига
амал килиб яшайдиган одам, Навоий назарида чин ин-
сондир, бунинг акси уларок риёкор, такаббур, хасадчи
одамлар Аллох наздида хам, бандаси наздида хам бе-
эътибордирлар, уларни чин инсон деб булмайди. Н а
воий бундай одамларга уз нуксонларини англаб, тари-
кат риёзати, Хакка чин юракдан юз угириш билан дафъ
этиш ни маслахат беради. Зеро, факат ёмон хислатлар-
ни йукотиш — фоний этиш билан, нафс васвасасини
енгиш билан ичдаги ахлокий иллатлар, маразларни ту-
затиш мумкин Шох, учун хам, гадо учун хам риёзат
нафси амморани енгиб, поютанишнинг энг макбул до-
руси. Риёзатда булган одил подшо гахтда утирса хам, у
чин дарвеш ва демак “одамийлар одамийси”дир. И н
сон амалу мансаби билан эмас, эзгулик йулидаги иш -
лари, хулки билан фозил ва улуг. Шу муносабат билан
Навоий машхур дарвеш Фузайл Аёз билан Аббосий ха-
лифаларнинг машхур вазири Фузайл Бармакийни со-
лиштиради. Бири оддий дарвеш, иккинчиси буюк до-
ниш манд вазир, аммо Худо олдида уларнинг кайси
кадрли? К айсиники, инсоний фазли (Н авоий бунда
суз уйини ясаган) баланд булса, уш анинг кадри ба
ланд, яъни Худованд уларнинг амалу мансаби ёки тан-
лага н йулига караб эмас, балки илохий фазлдан бахра-
м андлигига караб бахолайди. Шу муносабат билан
Навоий уз замонаси (ва барча замонлар) одамларини
ажойиб бир ухшатиш билан танкид остига олади. Яъни
бу дунёдаги одамлар худди ичига турфа касалликлар
тулдирилган идиш лар кабидирлар. Ажойиб ташбех!
Канака касалликлар булар? Хар холда жисмоний ка-
99
салликлар эмас, балки айтиб утилганидай, нафс ка-
салликлари — манфаат учун турланиш ва товланиш-
лар, алдов. хасад, панд бериш, ёлгон, тилёгламалик,
мансабпарастлик, зулм, талончилик на хоказолар. На
воий ана шу касофатларнн Алининг зулфикоридай ке-
садиган кайчи билан киркиб ташлашни тавсия этади
(Алининг зулфикори кайчидай икки тигли булган).
Навоийнинг яна бир ташбехи мухим: эй одам боласи,
дейди шоир куюниб, мушкдай кора сочинг кофурдай
окарди. Энди кузингни оч, ахволингга кара, буни яши-
риб булмайди, умр оз колди, узингни тузат, нафс ке-
тидан кувишни йипшггир. Мана шундай насихат охан-
гида бошланган газал охирида бир танкидий рух касб
этган, улуг гуманист шоирнинг азалий кайгуси — ни
сонни гафлатдан уйготиш, ёмон хислатлар, интилиш-
лардан халос этишга чорловчи даъватномадай жаранг-
лаган. Ш оир хдкли равишда: Навоий сузлари уликка
жон бап-гшлайди (у “улик” деб камолга эриш маган-
ларни назарда тутмокда), зеро Ф а 11ёзн олам — Тангри
таолонпнг карами, файзи эш иклари биз учун очик,
биз унга лойик булсак, мушарраф буламиз.
100
,« r ■'V,
27-газал _ S'
I'Iиди рухсоринг куруб, булди улус .ушрон санга.
Эй улус и иди юзунг, жоним менинг курбон санга.
Шамъ эмас ердин, кавокиб чархдин байрам туни,
Ким эрур ер-кук туман минг куз билан х,айрон санга.
Ийдгах,да гард эмас, балким етишгач мащдаминг
Купти ердин садк;а булмок, истабон маидон санга.
Хусрави анжум дегайсан секретур кук тавсанин,
Ийдгах,да кимки курса рахш ила жавлон санга.
Чатр шаклидин самовий барна офат даьфи/а
Тенгри айлабтур насиб у з %ифзидин ца/щон санга.
Нотавон жисмимт байрамлиц била бер сухбате,
Ким кунгул уммедвору мунтазирдур жон санга.
Неча байрам,шрда кийган жандасин фак,р ах^шнинг
Хор курма, эйки хилъаттур неча алвон санго.
Ийдгох; axjiuu даме цилма паришон, эй сипе^р,
Ким эрур бу жамъ бир-икки замон мехмон анга.
Эй Навоий, дурри назминг хутбаден топкой шараф,
Лутф ила килеа назар байрам куни султон санга.
-cfe, JIvFaT
1. И й д -х ;а й и т байрами.
2 Хавокиб - юлдузлар.
3. Маедам - кадам.
4. Анжум - юлдузлар.
5. Тавсан - чощир от.
6 Рахш - от (Рустами достон оти).
7. Чатр - соябон.
8 Алвон -ран г-баран г.
9. Хутба - подшо сайлаш (подшоликка эътироф илиш) дуоси.
_ W>v
'Ч^ Б а й т ларнинг насрий баён и '
1. Ш одлик кайфиятидан яш наган ю зингнинг бай-
рамини куриб, халк сенга хайрон булди. Дархакикат,
юзингни куриш халк, учун байрам, менинг эса жоним
сенга курбон
2. Байрам кечаси факдт ердаги шамълар эмас. кукдаги
юлдузлар хам порлаб турибди. Еру кук гуё минг-минг
куз билан сенга хайрон булиб тикилгандай.
3. Байрам майдони - ийдгохга кадаминг етгач, Fy6o-
ру чанг кутарилди. Аммо бу Fy6opy гард эмас, балки
сенга садка булмок учун майдоннинг узи кутарилиб,
пешвоз чикди.
4. Ийдгох майдонида от миниб кирганингни курган
одам сенга караб: бу юлдузлар подшоси осмон тулпо=
рини уйнатиб турибди, дейди.
5. Бошинг устидаги соябон гуё сени самовий офат-
лардан сакдаш учун Тангри ато килган калкон кабидир.
6. (Эй ёр) менинг нотамом жисмимга кувват булсин
учун байрамлик тухфа тарикасида сухбатингга мушар-
раф эт, чунки кунглим бундан умидвор ва жоним сен
га мунтазирдир.
7. Сенинг кийган кийимларинг кимматбахо ва ранг-
баранг, аммо фа^ир дарвеш устидаги бир неча йиллик
жанда кийимни куриб, унга тахкир кузи билан кара-
ма, уни хор тутма.
8. Эй фалак, ийдгохда йигилганларни хар сари тузги-
тиб юборма, зеро бундай байрамона йигинлар йилда
бир-икки марта келадиган мехмондай ran.
9. Эй Навоий, агар байрам куни султон санга марх-
амат юзидан бир назар килса, назмингнинг дури (маъ-
нолари) подшоларга тахтга утириш хукукини берувчи
хутба — дуодай шараф топар эди.
" ^ Г з ш ш и н г умумий м а ^ м у н -м а ь и о с ^ у ^
Узига хос лирик лавха чизилган: шахар ва киш лок-
ларда рамазон, курбон хайитлари (ийд) кенг ниш онла-
/О '
ниб келипади. Одамлар шахарлардаги байрам килинади-
гап жой — ийдгохга йишладилар, уйин-кулги, хурсанд-
чилик даврм этади. Ана шундай пайтда байрам шодли-
гидан юзи яшнагам якин кишингиз — азиз инсон от су-
риб, ийдгох майдонига кприб келса, кунгиллар яна хам
фарах ва хурсандликка тулади. Навоий ана шундай воке-
анинг шохиди булади. Нафакзт ошик, дили, балки бутун
хал к. гузал чехрани куриб хайрон коладилар, шодлик ус-
тига шодлик, ийд устига ийд куш ил и б кетади. Лирик
кахрамонимиз ёр жамолини куриб, узини курбон килиш га
тайср. Разал асосан ана шу гузал манзара ва ундан ош ик
кунглида пайдо булган шодисна — нажиб ксчинмаларни
тасвирлашга батш ланган. Бунда, купчилик газалларда
булганидай, махзунлик ва айрилик дард и изхори пук.
Аммо шоирнинг махорати шундаки, ана шу латиф ман-
зарани нихоят жонли, нозик бир усулда гавдалантирган.
Гузал ср ташрифидан одамларгина эмас, майдон хам очи-
либ, яйраб кетгандай. Бу инсонга садка булмок учун гус
“майдоннинг узи кутарилиб псшвоз чиккдндай”. Бай
рам ксчаси эса срдаги сон-саноксиз шамълар, чироктар
баробарида юлдузлар хам сркин порлаб, базмга кушилгаи-
дай ва шу аснода “сру кук минг туман куз билан” маыиук-
ни тамошо киластгандай, гуе бу инсон юлдузлар шохи каби
осмон тулпорипи миниб, уйнатиб гургандай туюлади.
Ёрнинг соябон и хам илохий маъио касб этиб, уни офат-
лардан химоя киластган самовий калкон, деб таърифлана-
ди. Ёрни ана шундай самовии ташбехлар билан тасвирла-
гандан сунг Навоий “кошки байрамлик тухфаси сифатрща
мени сухбатига муяссар этса”, деб умид билдиради ва узини
факир дарвешлар каторига кушиб, хор этмаотикларини
илтижо килиб сурайди ва- байрам куни султон иазарига
тисайдим кошки, деган орзуни би.здиради.
Fa3iur охир1щаги ана шу ишора балки ушоу газал Хусаин
Бойкарога багишлангандир, деган фикрга олиб келади. Ахир
султон хар байрамда майдонга ташриф буюриб, раиятни
куглаган ва бирга хурсандчилик килган. Нима булганда хам,
укувчи куз олдида фарахли бир шодисна дилхушлик ман-
зараси гавдеитантирилган, бир лирик лавха чизилган.
2 8 -тазал
JYlanea не манзилу маъво аён, не хонумон пайдо,
Не жонимдин асар зо%ир< не кунглумдин нишон пайдо.
Хирад махфий, бадан фоний, кунгул f o u 6 , тараб маьдум,
Бори сахд эрди, булса эрди ул номех,рибон пайдо.
Шикебу ацлу хуш итмиш, царору сабру жон кетмиш,
гар булса ул ороми руху кути жон пайдо.
Н е fqm ,
Хаёли жонда пайдодур, сузи афронда пайдодур,
Узи у;ам, вау;, нетай, оллимда булса бир шмон пайдо.
Улар х,олатдамен онсиз, тарабдин улмайин курмай,
Деманг таъжил ила ул умр булса ногах,он пайдо.
Киёмат эрди ул марким, юз очти, -эй мусулмонлар,
Булунг вокифки булди фитнайи охирзамон пайдо.
Кесар юз сарвни х,ар дам, цилур юз нахлни хуррам,
Таажжуб, курки бу гулшанда эрмас бокбон пайдо.
Хазар цилмоц к,азо жсьглодидин булмаски, йиллардур
К,илур к^атл, уйлаким, не тийг эрур зохир, не к,он пайдо.
Санга жон шав^дин берди Навоий, йук ажалдинким,
Ажал топкунча эрмас ул заифу нотавон пайдо.
& --------------------
V JlyFaT jp
1. Х и р а д - а к л .
2. М аъ дум - йук, йуколган, яширин, куринмас.
3. С а х л -о с о н .
4. Ш икеб - сабр, токат, ором.
5. И тм ок - йуколмок, тугамок-
6. Кут - кувват, озука.
7. Таъ ж ил - шошилинч, тез, зудлик.
8. М а х - о й .
9. Нахл - ни^ол.
10. Н огахон - бирданига, тусатдан.
Ю4
'V ,
^е^Б айтларнинг насрий баёни jp*
1. М енинг манзилим , муким турадиган яш аш ж ой-
им хам, каердалигим хам маълум эмас. Ж оним дан
бирор белги, кунглимдан ниш он хам йук.
2. Акл кетди, жисмим хам йукдай. Кунглим гойиб
булган, хурсандлик куринмайди. Лекин агар ул номех-
рибон (ёр) пайдо булсайди, буларнинг (уз холига) кай-
гиши хеч ran эмас эди.
3. Орому токатим, аклу хушим й^колди, дилда каро-
рим йук, жоним хам кетибдир; бирок агар ул ороми
жоним, рухимнинг куввати, жон озиги пайдо булсай
ди, бу йукотишлардан FaM чекмасдим.
4. Унинг хаёли - суврати жонимда пайдо, сузлари
фи гону ноламда куриниб турибди, канийди унинг узи
хам бир лахзада олдимда пайдо булиб колса.
5. Усиз (уни курмасам) улар холатдаман (чунки у
яш ирин), улиш кувончидан куролмайсан, деманг, бор-
дию бирданига ул гузал Ёр (умр) пайдо булиб колса,
жисмимга кайта жон киради.
6. Ул ой киёмат эди. Юз очгандан кейин эй мусул-
монлар, огох булинг, чунки энди охирзамон ф итна-
си юз беради.
7. Хар дамда юз нихолни (навкирон ош икдарни) ке-
сади ва юз сарвга (сарвкоматларга) жон багишлаб, шод
этади. Ажаб холатки, бу богда 6 o f 6 o h куринмайди.
8. Казо (такдири азал) жаллодидан кочиб кутулиб
булмайди, унга чап бериш , ундан наф ратланиш бе
фойда. Бу жаллод йиллар, асрлардирки тийгсиз, кон
гукмай юз минглаб одамларни катл этади.
9. Эй Навоий, сенга Аллох жон шавкини (рагбати,
орзуларини) бердими ёхуд ажал истагиними, зеро улма-
гунча ул заифу нотавон пайдолик — хакикий борликка
эга булмайди.
И ш к изтироби, пайдову пинхон, гох куринадиган-
дай, аслида яш ирин Ёр ёди билан аклу хуши, сабру
токдтини йукотган ош ик холати тасвирланган бу газал
да. О ш икнинг дарди хаддан зиёд, шу даражадаки, у
уи-ж ойи, м анзил-м аконини хам эслай олмайди. Л е
кин, агар Ёр олдимда бир лахза паидо булганда хамма-
хаммаси кайта тикланган, аклу хушим хам жойига кел-
ган, орому осойишталигим яна баркарор буларди дей
ди ош ик ва буни уч байт давомида янги-янги ташбех-
лар, кетма-кет келтирилган охангдош там с ил л ар орка
ли куйлайди, укувчининг калбини хам махзун туйгу-
ларга тулдиради. А йрилик - махзунлик, огир дард.
Шоир буни бурттириб курсата билган.
Аммо туртинчи байтдан бошлаб узга бир фикр баён
этилади. Яъни дастлабки уч байтда ош икнинг айри-
ликдаги сопптчи, c o f h h 4 дардида бехудлиги ва Ёрнинг
куринмаслиги, пайдо эмаслиги тасвирланса, туртин
чи байтда У нинг хаёли — сурати ж окда пайдолиги,
сузлари ош икнинг нола-фиррнида эш итилаётгани —
пайдолиги хакида ran боради. Бешинчи байтда Ёрнинг
умуман я ш и р и н л п ги — пи нхон ли ги ай ти лади. Ва
кушиб куйиладики, ош ик Ёрни курмок учун улишга
хам рози, аммо кур мае а хам, айриликда “улар холат-
д а”дир. Бу фикр бош ка иборалар билан олтинчи байт
да хам гакрорланади. Бу кандай Ёр? Нега у хам пай
до, хам пинхон?
Алишер Навоийнинг турт девонида “пайдо” радиф-
ли туккизта газал бор. Уларда Тангри таолонинг Зоти
пинхонлиги, дунё кузгу сифатида шу мукаррам Зот-
нинг тажаллисини акс этгириши. инсонларнинг бир-
бири ва дунё гузаллигини севиши ана шу тажалли нури
туфайли экан и устида шоирона мушохада боради. Суз
юритаётганимиз газалда хам l iiv маъно акс этганини
сезиш мумкин. Аммо бу фикр гоит нозик ва бир умум-
лашган холда давом этади. Зийрак китобхон диккат
килса, реал махбубдан айрилган ош ик ахволи тасвири-
ни хам, Тангри гаоло жамолини кидираётган, шунга
ошуфта ва интизор солик дарвеш кечинмаларини хам
сезиши мумкин. Шу боис кейинги байтларда богбони
Юв
куринмайдиган 6 o f , ундаги бир ёкда яшнаётган сарв-
лар (навкирон инсонлар), иккинчи ёкда куриб кетаёт-
ган нихоллар (жон бераётган бебахт ошиклар) тасвир-
ланган. Нароий ушбу фикрни казоу кадар ишига кел-
тириб борлайди: инсон такдир занж ирида, кисм ати
азалдан белгиланган, дейди. Хаки кий жононга етишиш
учун эса ф оний булмок лозим. Ш оир хулосаси ана
шундай.
Бирок, инсон буни англаган такдирда хам дунёдан
умид узолмайди, хаёт ана шу “пайдоу пинхон” занжи-
ри ичида давом этаверади.
«г
____ 29-газал_____
М енм удурм енким , санинг васлинг муяссардур манга,
Бахти гумрах,дин цачон бу н;исса бовардур манга.
\ак, тану^турким, тирикликдин манго сенсан мурод,
И щ са оламнинг и щ у бори баробардур манга.
Эй кунгул, гаввоси баури васл улубмен, не ажаб,
Ким насиб эмди ушул покиза гав^ардур манга.
Не учуи б а т и висол ичинда ичмай бодаким,
Кузию огзи букун бодому шаккардур манга.
Ою хуршидингни u u f , эй чархи гардунким, бу дам
\а м д ам ул ой чехралиг хуршид пайкардур манга.
Сарвни уртаб, суманни елга бер, эй бо/бон,
Ким букун х,амсух,бат ул сарви суманбардур манга.
Курсорам х,ирмон сахобин ё'пма/ай, ф а щ этса чарх,
Ким шабистон мехр шамъидин мунаввардур манга.
Эй Навоий, ^еч билмонким топибмен васлини,
Ё магарким жумлайи олам мусаххардур манга?
______Лутат_______
1. Гумрох, - йулини йукотган.
2. Т о нук - гуво*.
3. FaBBoc - денгизга шунриб, дур кдцирадиган одам.
4. Хуршид - куёш.
5. Суман - ёсуман, хушбуй ок, гул.
6. Хирмон - бенасиблик, мах;румлик.
7. Сахоб - булут.
8. Шабистон - кечаси, тун.
9. Мехр - куёш.
10. Мусаххар - карам, би'ров ихтиёрига утиш.
Ю8
^г^Б айтларнинг насрий баёни
1. Менми сенинг васлингга эришган одам, бу кисса-
га ким хам ишонарди, ахир бахти коралигим хаммага
аён-ку?
2. (Аммо) Хак таоло гувохки, тирикликдан муроду
максадим сенсан; булмаса бу оламнинг бор ёки йукли-
ги менга баробардир.
3. Эй кунгил, унинг васли денгизи гаввоси булиб
колибман, энди ажаб эмаски, уша соф гавхдр менга
насиб этса.
4. Нега энди висол базмида бода ичмай, ахир унинг
бодомдай кузию ш акардай ш ирин огзидан лаззатла-
ниш бахтига эришдим.
5. Эй осмон, ой билан куёшингни бир ёкка йигиш-
тириб куй, чунки хозир юзи ойдай, комати куёшдай
(гузал) менга хдмдамдир.
6 . Эй 6 o f 6 o h , сарв дарахтини кесиб ёкиб юбор, су-
ман гулини шамолга соч, негаки бугун кади сарвдай
чиройли, юзи суман гулини догаа колдирадиган ул гузал
сухбатдошимдир.
7. Коронги тун унинг васли куёши шамъидан менга
кундай ёругдир, аммо (хийлагар) Ф алак бу бахтимни
курса, раш к килиб, махрумлик булугини юбориб, Ёрим
юзини беркитмаса деб куркаман.
8. Эй Навоий, ёрнинг васлига эриш ибманми ёки
йукми, билмай колдим. Ёхуд бутун олам ихтиёримга
утиб (кузимга шундай куриндимикин)?
* зГ
^ ^ Р а з а л н и н г умумий мазмун-маъноси^^
Ёр висолига эришган, дийдор куриб, калби кувонч-
га тулган ош икнинг холати тасвирланган ушбу газалда.
Бундай мазмунли газаллар “ Хазойин ул-м аоний” де-
вонларида куп эмас. Чунки Навоий газалларининг ак-
сари ош икнинг Ёр жамолига муштоклиги, изтиробла-
ри тасвирига багишланган. Хатто махбубанинг шухлик-
лари, ранг-баранг кийиниш лари, ж илва-истигноси,
хусну жамоли хилма-хил тазоду ташбехлар билан гаъ-
риф-тавсиф килинганда, ажойиб жозибали лавхалар тас-
вири ичида курсатилаётганда хам ошикнинг бундан дил-
хушлиги, яйраши, бахтиёрлиги камдан кам кузга чали-
нади. Аксинча, маъшук канча ноз этса, шухлик килса,
гузал либосларда жилва килса, ошикка шунча кийин, у
шунча рухий изтироб чекади, хайрат ва бехудлик ичра
FapK булади.
Келтирилган казатда эса севишганларнинг васл дам-
лари тасвирланган: ош ик бу бахтдан шунчалик хурсанд-
кн, бунга узи хам иш онкирамай туради, “ менга хам
бахт кулиб, ёр васлига етишиш муяссар булар экан-
ми?” деган гумонли фпкр кунглидан утади. Разал ай-
нан ана шу фикр баёни билан бошланган. Аммо шоир,
бу иш кка садокати, пафодорлиги тухфаси деб бахо-
лайди, зеро унинг бу ёруг дунёда бирдан-бир максади
ёр васлига етишдир. Васл — энг буюк неъмат, энг улуг
бойлик. Умр мазмуни, киммати хам шу билан белги-
ланади. Лирик кахрамон (ошик) узини денгизга шункиб,
гавхар кидирувчи каввосга ухшатади ва васл гавхарини
топганидаи бехад кувонади.
Ва бу базмини кизитиш учуи ош ик бода ичиб, сар-
хуш булади, уз ёрининг жамолини табиатнинг барча
гузалликлари жам булган хилкат деб билади, шу боис
сарв, гул, ой, куёш каби гузаллик ташбехдарини пи-
санд килмайди. Бунда осмонга мурожаат килиб, “ою
куёшингни йигиш тир” деб, богбонга караб, сарвни утга
сол, суманни (ок гулни) шамолга совур, деб айтиши
бпр томондан хурсандчилигини ифодалаб келса, унинг
хаяжони, учрашув лаззатидан бехудлиги, бахтиёрлиги-
ни шоён этса, иккинчи томондан маъшук гузаллигини
хеч нарсага ухшатиб булмаслигини хам англатади.
Албатта, бу мажознй тасвир замирила тасаввуфий
маънолар хам бор. Умуман, Навоий каби ул>т шоирлар
газалларини икки гурухга ажратиб (орифона ва оши-
Ю
кона газаллар) урганар эканмиз, шунга амин буламиз-
ки, ош икона газаллар “соф дунёвий” мазмундаги асар-
лар эмас, шу каби орифона газалларни хам буткул ду
нёвий ю ялардан доли деб булмайди. Хар икки гурух
газаллар хам инсон фикри, маърифати ва хиссиётла-
рини ифодалайди. О рифона газалларда илохий маъ-
рифатга эриш иш йули бевосита, туфидан-тугри талк-
ин этилса, ош икона газалларда бу максад дунёвий ке-
чинмалар, касрат оламининг ранг-баранглиги, бунга
ошуфталик ва ана шу ошуфталик замиридаги илохий
гузалликни каш ф килиш, идрок этиш, бунинг минг-
минг куринишдаги йуллари, кийноклари тасвирлана-
ди. Бунда “ мажоз” (сурат, касрат) ва “хакикат” (ило
хий нур) бир-бирига зид куйилмайди, бири кабул кили-
ниб, иккинчиси инкор килинмайди, балки мажоздан
Хакикатга, суратдан Маънога караб бориш кузатила-
ди. Навоий дунёкарашининг бош йуналиши мана шу!
Унинг лирик асарлари хам, эпик шеърияти хам бус-
бутун ана шу гояга асосланган. Зеро, улук шоир ва унинг
салафлари, айникса, иири муршиди Абдурахмон Жо-
мий назарида Инсон ва Коинот узаро вобаста, Инсон-
да моддийлик ва илохийлик жамулжам. Инсон шуни
англаши, узидаги ва демак коинотдаги илохийликни
кашф этиш и, бу сирдан воки([) булиши лозим. Табиат
— Мутлак РУХ ижоди ва кузгуси. И нсон эса кузгу мар-
кази. Ш ундай булгач, Илохни севиш И нсонни севиш
оркали боради. Инсондаги нажиб сифатлар канча куп
булса, у шунча севимли, у шунча илохийлашган, ило
хий сифатларга йугрилгандир. Шу боис орифлар, ко-
миллар купрок севимли ва азиздирлар. Шу тарика. ма-
жозийлик орифларда хам бор. Аммо бу мажозийлик
энди фатх этилган, илохийликка куприк буладиган,
англашилган мажозийликдир.
Тахлил килаётганимиз мазкур газалда хам бу аник
куриниб турибди. Айникса, учинчи байтдаги гавхар,
бахр, туртинчи байтдаги бода сузлари бунга ишорадир.
Чунончи, бахр — Хакнинг бепоён ва куп маъноли си-
II I
фатлари денгизини англатади, бутун коинот ана шу
Денгиз мавжлари билан мавжуд ва харакатда. Гавхар
эса ана шу илохий сифатлар маъноларининг мохият-
маъносини англатади. Бода — ишкдир ва ишк оркали
илохий кашфлар, галабаларга эриш иш ни билдиради.
Яъни ориф инсон ишкидан сархушу мает булиш воси-
таси. Айни шу маънода газал мактаъида Навоий шунча
сархуш ва шодманки, ёр васлига етдими ёки етмадими
— билмай турибман, балки бу холатим тасвири бир
хаёлдир ёки бутун олам меники булдимикин? деган
ф икрни билдиради. Жумладаги оламни “забт эти ш ”
хам ана шу иш к гавхарига эга булиб, мажозий дунё-
нинг илохий мохиятига етишишдир.
112
-5$Г .......
____ЗО-газал J tr
9Лун (щшом келди кулбам сори ул гулрух шитоб айлаб,
Хироми суръатидин гул уза хайдин гулоб айлаб.
Килиб мужгонни шабравлар киби жоп касдш а ханжар,
Белига зулфи анбарборидин мушкин таноб айлаб.
Куёшдек чех,ра бирла тийра кулбам айлагач равшан,
Манга титратма тушти зарра яигл и г изтироб айлаб.
Кулуб ултурдию илкин чекиб ёнида ер берди,
Такаллум бошлади х,ар лафзини дурри хушоб айлаб.
Ки: Эй зори жафокаш ошицим, менсиз нечуктурсен, —
Мен улдум лолу айта олмадим майли ж авоб айлаб.
Чикарди шишаи май доги бир согар туло ъуйди,
Ичиб, тутти манга юз навь нозосо итоб айлаб.
“Ки эй, мажнун, пари курдунг магарким, тарки хуш эттинг?
Такаллум цил, бу согарни ичиб рафъи \иж об ай лаб”.
Ичиб фарёд эт иб туштум а ё п а а бориб уздин,
Мени йук; бодаким, лутфи анинг масти хароб айлаб.
Аниким элткай васл уйк,уси ишрат туни мундок;,
Навоийдек нетар то сущ и махшар тарки хоб айлаб.
Лугат ____ J F
1. Тун окшом - кечкурун, кеча кечкурун.
2. Шитоб - шошилинч, шитоб айлаб - шошиб, ошикиб.
3. Хай - тер.
4. Мужгон - киприк.
5. Шабрав - тун карок,чиси.
6. Анбарбор - анбар (хушбуй модца) сочувчи, ифор таратувчи.
X - 1X3
7. Мушкин - мушк (оху киндигидан олинадиган кора ранг-
ли хушбуй модда) хиди.
8. Илик - кул.
9. Такаллум - сузлаш, гапириш.
10. Дурри хушоб - тоза, ялтирок марварид.
11. CoFap - кадах, коса.
12. Нозосо - нозланиб, ишва билан.
13. И т о б - ка>ф, разаб, карашма, ноз, маломат.
14. Рафъ - кутарилиш, юксалиш.
15. Элтикай - элитмок, ром этмок, уйку келтирмок.
16. Таноб - аркон, белбог, ип.
,< r ; w
Байтларнинг насрий баёни^#>
1. Ул гул юзли ёр ксчкурун кулбамга шошиб кириб
келди, тез юрганидан гул юзида тер томчилари гулоб
катраеидай намоён эди.
2. Киприкларини худци тун карокчиларидай жоним
касдига ханжар колган эди, мушкдай кора, анбар хидини
таратувчи зулфини белига ураб олган эди.
3. Куёшдай юзи билан коронги кулбамни ёритгач,
менинг вужудимда худди зарра нур ичида тебранган-
дай, изтироб билан титратма пайдо булди.
4. У эса (бу ахдолимга) кулиб, утирди ва ёнидан мснга
жой бериб, хар бир сузини тоза дур каби тизиб, гапирди:
5. “Эй зору балокаш ошиким, менсиз нечуксиз?” Мен
эса, тилим тутилиб, хеч нарса жавоб айта олмадим.
6. Куйнидан бир шиша май чикарди ва бир кадах,
тулдириб узи ичди, кейин менга хам нозланиб, бир
кадах май тутди.
7. М енинг хайронлигим куриб деди: эй мажнун,
нима, пари курдингми, хушингдан айрилибсан? Сен
бу согарни ичиб сузла, пардаларни кетказиб, юксак
мартабаларга кутарилгин.
8. Мен майни ичиб, фарёд чекиб оёгига бехуш булиб
йикилдим. Йук-йук, мен бода ичганимдан эмас, балки
унинг лутфу мархаматидан маету хароб булдим.
IU
9. Ишрат туни васл уйкуси шундай j j iii млн киши
Навоийга ухшаб махшар (киёмат) тонгигача уйкуни тарк
этиб нима килсин?
/
~^ £азал н и н г умумий мазмун-маъноси^У
Бундан олдин шархлаганимиз газалдай (29-газал) бу
газалда хам севишганлар учрашуви тасвирланган. Аммо
бу ерда бошка манзара, узга холат тасвири берилган,
узга бир инсоний характер кузга ташланади. 29-газалда
маъшук сокин, халим, камсухан инсон булса, бу газал-
да тасвирланган маъшук шиддаткор, нозу итобли, фаод,
харакатлари чаккон, сузлари кескир ва буйрук, амру
фармон охангидадир. У шитоб билан кириб келади ва
тап тортмай, ош икни кулидан ушлаб, ёнига утказади,
ундан хол-ахвол сурайди, сунгра узи билан бирга олиб
келган шаробни косага куйиб ичади, яна куйиб ош икка
тутказади. Хуллас, биринчи байтда айтилган кечкурун
ош ик кулбасига шитоб билан кириб келиш харакати
бутун казал давомида ривожлантириб борилади, унинг
хатти-харакатларида изчил кетма-кетлик, узига хос тез-
кор киш ининг хусусиятини тафсилотлар оркали куриб,
хис килиб турамиз. М аъшукнинг акси уларок, ош ик бу
шитоблардан хайронулол булади, узини йукотади, пари
теккан одамдай эсдан о гиб колади.
Ахир узок кутган, интик булиб йулига куз тутган ки-
ш ингиз кечкурун бирдан эш икни очиб хандон чехра
билан кириб келса, ахволинг нима кечади? Навоийнинг
лирик кахрамони хам хайрону лол булиши шундан эди.
Бундай тасвир, айтиш мумкинки, вокеабанд лирик
тасвир укувчига алохида завк беришдан ташкари, жон-
ли лавхадай эсида сакданиб колади. Мухаббатнинг, сев-
гининг кудрати ш ундаки, о ш и к ёрн инг хукмфармо
куёшдай чехрасини кургач, бир зарра мисоли титрай-
ди, гуё узини буткул махв этиб, изтиробга гарк булади.
Зеро, ош ик ёрнинг бу таш рифини кутмаган эди. Наво-
ий буни айтмайди, аммо казал маъносидан шу нарса
сезилиб туради. Кутилмаган таш риф ва тезкор, суръ-
атли харакатлар ош икни ш ошириб куяди, у хам хур-
санд, хам хайрон, хам узини гоят нокулай сезади. Бит-
та газалда шунча маъно, шунча нозик ва дилрабо тас-
вирлар. Бундай “л и ро -эп и к” тасвир, яъни нозик воке-
абанд газалларнинг узига хос услуби шундакп, уларда
ташбехлар, таърифу тавсифлар хам “вок,еа” га мослаб
келтирилади ва ош ик-маъш укдарнинг муносабатлари,
хислатларини очишга йуналтирилади.
Ушбу газалда хам Навоий шундай йул тутган. Шу
боис у суз санъатининг беназир намунаси сифатида
асрлардан-асрларга, авлодлардан авлодларга \ти б. кал-
бларга хузур багишламокда, рухиятимиз кудратига куд-
рат кушмокда.
& й сабо, уволим бориб сарви хиромонимга айт,
Йтларимни'нг шиддатин гулбарги хаидонимга айт.
Буки онинг а^ду паймонида мен улсам дат
Яхши фурсат топсанг, ул бадах1ду паймоним/а айт.
Буки онинг зулфи зуннорида диним косили
Куфр ила булмиш мубаддал, номусулмоним/а айт.
Буки цилмишмен жа.\ону жонни онинг садщаси,
Юз туман жону жах,ондин яхши жононим/а айт.
Буки юз жон садцаси к,илсам пушаймон булма/ум,
Васлига бир ваьда щ лю ндин пушаймонимга айт.
Буки юз мин г фит на кузлуг булса пайдо онсизин,
/(илма/ум наззора х,аргиз, кузи фаттонимга айт.
Буки чок айлаб як,о, усрук чик;ар эл к;асдина,
Мен улуб эл жон топар, бебок нодонимт айт.
Дах,р бот гуллари .\уснин вафосиз эрканин
Юзи гул, жисми суман, куйи гулистонимт айт.
Эй Навоий, х,еч гулшаннинг сенингдек хушнаво
Булбули йук эрканин шох,и сухандонимьа айт.
______ Лугах
1. Гулбарги хандон -яш наб очилган гул.
2. Зуннор - насроний рох,ибларнинг белига бсмпаб юради-
ган аркони; тасаввуфда хизмат килиш ахди.
3. Мубаддал - алмашинган, айрибош к,илинган.
4. Наззора - караш, тамошо килиш.
5. Харгиз - асло, *еч цачон.
6. Фаттон - мафтун килувчи, жозибали.
7. Бебок - куркмас, бепарво, эътиборсиз.
Н7
Байтларнинг насрий баёни
1. Эй тонг ели, ахволимни бориб хиромон юради-
ган сарв (шамшод) коматли гузалимга айт. (Ф ирокида
FaM чекиб) йиглаётганим шиддатини очилган гулдай
кулиб турган хандон чехра ёримга айт.
2. Унинг ахду паймонига содик колиб мен улиб кол-
сам, сен кулай фурсат топсанг, буни уша ахду паймо-
ни ёмоним (ёлгончи маъшукам)га айт.
3. Унинг зулфи урамларида (ар ко ни да) динимнинг
натижаси куфрга айланганини номусулмон ёримга айт.
4. Жахониму жонимни унга садка этганимни юз минг
жахону жондан афзал яхши жононимга айт.
5. Бир эмас, юз жонни унга садка килишга тайёр-
ман, буни васлига етишишимга бир марта ваъда килиб,
кейин пушаймон булган ёримга айт.
6. Кузлари мафтункоримга шуни хам айтгилки, усиз
юз минг мафтункор кузим гузаллар кошимга келса хам
хеч назар солмасман.
7. Ёка йиртиб, элни (ишкида улдириш) касдида де
вонага ухшаб майдонга чиккач, мен улиб, эл жон то-
пишини уша чапани сиффат, бепарво нодонимга айт.
8 . Дунё 6 o f h гуллари чиройи бакосиз ва вафосиз
эканини юзи гулдай чиройли, жисми (бадани) сумган-
дай ок ва нафис, кучаси гулзор ёримга айт.
9. Эй Навоий, дунёнинг бирор гулшанида сен каби
хушнаво булбул йук эканини сузга уста, сухандон шо-
химга айг.
^ ^ а з а л иинг умумий м азм ун -м аъ н оси ^ ^
A хонандаларимиз севиб куйлайдиган газал-
to k ;ih
лардан бири бу. О ш икнинг уз ёрига садокати ифода-
ланган. Навоий ана шу садокаг туйгуси, фидойиликни
байтдан байтга янги-янги ифодалар, ухшатиш, истио-
ралар билан кучайтириб, ёркинлаш тириб бораверган.
Аммо ана шу санъаткорона ташбехдарни сабо (тонг
ели)га мурожаат оханги уюштириб, бир тизимга кел-
тмрган ва ош ик кечинмалари билан маъшука тийнати
орасидаги зиддият хам алохида бадиий санъат сифа-
тида ярк этиб'намоён булган. Чунончи: ош ик хижрон
азобида йигласа, маъшука гулдай очилиб, кулиб гура-
ди; ош ик ахду паймонга содик булса. маъшука ахдни
бузади, сузида турмайди; ош ик жону жахонини багиш-
лаб, иш к йулида фидо булишга тайёр, маъшука эса
васлга ваъда килиб, наъдасини бузади ва хоказо. Бу,
бир карашда анъанавий усул: ош ик хар балоу кийнокка
чидайди, у вафодор, содик, маъшука эса хийлагар, ка-
рашмали ваъдасида турмайдиган ва хоказо.
Аммо ана шу анъанавийликка Навоий янги рух ба-
кишлайди, янги тароваг ва жозиба киритади. Туккиз
байтли газалнинг олти байти “буки” деган олмош суз
билан бошланади ва асарга алохида бир оханг багишла-
ган. Бундан ташкари, тасвирланаётган маъшукнинг шуху
шаддодлигини, узини эркин тутишини англатувчи тас-
вирлар хам умумий мазмунга муносиб. У бспарво,
куркмас, ёкавайрон юрадиган, узини эркин тугадиган
одам. Демак, узига хос хислатли одам. 31-газалда хам
шунга ухшаш тасвирнинг гувохи булган эдик, бирок,
улар орасида умумий жихатлар билан фаркланувчи феъл-
атвор хам бор. Унда маъшук ош ик рухиятини буткул
эгаллаган, уз измига солиб олган булса. бу газалдаги
маъшук ошикдан узокда. Бунда васл хакида ran йук,
булмаса сабога мурожаат килишга хожат колмасди. Бунда
купрок ош ик кечинмаларига эътибор килинган.
Бир-икки огиз суз газсшнинг учинчи байги хакида.
Бунда “ёрнииг зулфи зуниорида диним хос ил и куфр
билан алмаш ди” деган гоя мавжуд. Хуш, нима учун
ёрнинг зулфи зуннорга ухшатилган ва нега у динпи
кофирлик билан алмаштиради? Умуман, Навопйдек ко-
мил мусулмои шунака ибораларни ишлатиши мумкин-
ми? Ш оирнинг шунга ухшаш фикрлари бошка асарла-
рида хам учраб туради, бунда бир максад, яширин маъно
булиши мукаррар. Буни тасаввуф таълимотига таяниб,
аниклаш мумкинлиги куриниб турибди.
/ /9
Зуннор насронийларнинг кийим устидан белига 6 o f -
лайдиган ипи. Тасаввуф да у тарикат йулида хизмат
килиш, Худога бандаликда мустахкам туриш умун ахду
паймон килиш, риёзату камолотга бел боклашни бил-
диради. Зулф деб эса Ёрнинг сочини айтадилар. Соч
тасаввуфда бир нечта маънога эга. Биринчидан, у ило
хий ю зни (м анбани) беркитиб турувчи м оддийлик,
дунёни англатса, иккинчидан, у мутлак жамолнинг та-
ж аллиётини хам билдиради. Хар икки холла хам у
Мутлак жамол ва жалол манбаи — юзни беркитиб ту-
ради. Шу маънода зулф куфр белгиси дейилган, чунки
куфр сузининг маъноси беркитиш , ёпиб куйиш дир.
Лекин бунда чин вахдатга эришиш назарда тутилган,
зеро касрат оламини (дунёни, зулфни) англаш, унда
акс этган тажаллиёт нурида Аллох сифатларини идрок
этиш билан Вахдат оламига якинлаш иб борилади. Куфр
хакикий имонга, номусулмонлик чин мусулмонликка
айланади. Навоий байтида шу маъно назарда тутил
ган. Яъни Ёр зулфи зохиран карашда динни куфрга
айлантирган булса-да (зулф айни вактда зуннор хам),
аслида у Аллох вахдатига якинлаштирувчи восита хам.
Бунда илохийлик ва моддийлик орасидаги вобасталик
уз ифодасини тоигаи.
'’" V ____ 32-газал J t*
п
<3улфунг очилиб, орази дилжу била уйнар,
\и н д у бачаи шухдурур, су била уйнар.
У л шух кунгул лав.\ин этиб тийра нафасдин,
Бир тифлдур, ал^иссаки, кузгу била уйнар.
Уйнай-уйнай бо глади у йкум ни фусундин ,
То i-амзаси ул наргиси жоду била уйнар.
Тонг йщ ки, кузунг булса кунгул бирла мулоиб,
Мажнуша ажаб йук,, агар ох;у била уйнар.
Бир лулии бозигар эрур чамбар ичинда
Холингки, ушал х,алк,аи гесу била уйнар.
Зо%ид била нафс этса тамасхур, не ажабким,
Ит сайд цилур вацтда тулку била уйнар.
М у/ дайрида мает улса Навоийни курунгким,
Бир олма киби гумбади мину била уйнар.
,-сГ ГЧк
........Л угат_______jc ?
1. Д ил ж у - кунгил овловчи, кунгилни банд этувчи, орази
дилжу - кунгилни овловчи чехра.
2. Тийра - кора, крронги, гамли, зангли.
3. Тифл - гудак.
4. Жоду - сехргар, мафтун этувчи.
5. Тонг - ажаб, тонг эмас-ажаб эмас.
6. Мулоиб - найрангбоз, уйинчи, хийлагар.
7. Бозигар - уйинчи, найрангбоз, кузга бойлагич.
8. Гесу - узун соч, кокил, бурамли урилган соч, аёллар-
нинг узун сочи.
9. Тамасхур - масхарабоз, масхара булиш.
10. С айд-ов.
11. Муг дайри -оташпарастлар ибодатхонаси, тасаввуфий
маънода пири комил хузури.
12. Гумбади мину - мовий осмон, кук гумбази.
/2 /
^ у Б а й т л а рнинг насрий баёни
1. Сочингнинг халкалари очилиб (ёйилиб), кунгул-
ни асир этувчи юзинг билан уйнаётир, гуё у сув уйна-
ётган хинду боласига ухшайди.
2. Кузгу билан уйнайдиган гудакка ухшаб, бу шух
бола кора килувчи нафаси билан кунгилни хира килди.
3. Ул шух гамза билан жоду кузларини уйнатиб,
кунглимни афсун этиб уйкуга солди.
4. Ажаб эмаски, кузинг кунгил билан уйнаб, дил-
хушлик килса, зеро М аж нуннинг сахрода оху билан
уйнагани ажабланарли эмас.
5. Сочинг урамлари ичида уйнаётган холинг гуё чам-
бар (дорбозлар халкаси) ичидаги бир уйинчи лулига
ухшайди.
6. Зохид нафс билан масхарабозлик килса (нафсга
масхара булса) ажабланмаслик керак, зеро ит ов пай-
тида тулки билан уйнайди.
7. Оташпарастлар ибодатхонаси (майхоналарда) На-
воий ишкдан (илохий нурдан) сархуш булса, боксангиз у
худди осмон гумбази билан уйнаётган олмага ухшайди.
л Г т W
"^^Разалнинг умумий мазмун-маъноси^э?^
Укувчи завкига завк кушадиган дилрабо тасвир бор
бу газалда. Махбуба зулфи (сочи)нинг гузал юз узра
ёйилиш и, буни курган ош ик калбининг хаяжонлари,
асиру мубтало булиб, сехрланиб колиши кетма-кет кел-
тирилган катор ташбехлар тасвири тулишиб, ёркинла-
шиб бораверган. Кора соч аввал кора танли уйинка-
рок, шух хинд болага, сунгра сехргар одамга ухшатила-
ди. Кейин зулф ва юз киёсига куз ва кунгил, хол ва
чам баракка уланиб кетади. Ш оир кунгилни кузгуга
ухшатар экан, шух бола кузгу билан уйнаб, унинг юзи-
ни кир килмокда, дейли. Бу ерда кора зулфнинг сув-
дай соф кузгу юзини беркитишига ва шунинг учуй хам
кунгилни хира булишига ишора килмокда. Яъни хинду
бача кузгуни уйнаб, хира килганидай, кора соч хам юз
узра ёйилиб, кунгилни “тийра” (кора) килаётир. Зеро,
юз — ош ик талпинадиган нур манбаи, шу боне соч уни
беркитса, ош ик ранжийди, зулмат ичида колади. Аммо
шоир буни бу газалда хушнудлик ва шавку завк хола-
тида тасвирламокда.
Кунгил кузгусини уйн ай-уй най махбуба ош икни
жоду килиб ухлатади. Бунга аж абланмаса хам була
ди, дейди ш оир, ахир Л айлин инг наргис кузи сехри
М ажнунни шундай аврадики, бечора ош ик сахрога
чикиб кетиб, охулар билан уйнайдиган (яш айдиган)
булди. Бунда махбубанинг наргис кузи билан охунинг
кузини киёслаш хам бор.
Ш оир махбубанинг гузал юзи, наргис кузи билан
бирга чиройли холи ни хам тавсиф этиб ёзади: кора
зулфинг урами ичидаги холинг гуё чамбар (айланма
халка) ичидаги кора таили лулига ухшайди. Демак,
биринчи байтдаги "шух хинду бача” ташбехи иккин-
чи байтда кузгу билан уйнаётган гудак, учинчи байт-
да жодугар наргис куз, туртинчи байтда oxv билан
уйнаётган М ажнун, беш инчи байтда чамбар ичидаги
“бозигар лулий” ташбехлари билан уланиб, яхлит бир
каторни гашкил этади ва махбуба кора зулф ининг
кунгилни банд этувчи бадиий шархини тавсиф ини
беради.
Натижада газалда мухаббатнинг туганмас туйгула-
ри уммонидан бир кечинма тараннум этилиб, кунгилга
хушнудлик бахш этади, гузал чехраларнинг нозик тас-
вирлари чексизлиги, бундан кувват тоиадиган иш к-
нинг кудрати намоён булади. Базалдаги олтинчи байт
да ш оирнинг ишкдап бехабар зохид устидан кулиши
тасвирланган: зохид тарки дунё килгани билан асли-
да нафедан кутулган эмас, унинг нафега муносабати
овчи итнинг гулки билан “уйнаётганига” ухшаб кета-
123
ли. Зеро, бу хам масхарабозлик, фирибгарликдир, бун
да зохид хар канча риё ва порсолик килмасип, аммо
кафе домига тушиш и мукаррар.
Fa зал мак,таъида шоир илохий иш к майидан сархуш
ош ик холатига шиора килиб, буидай бехуд одам Танг-
рининг бехудуд одами олдида бир зарранинг титраб
уйнаши кабидир, дейди. Хуллас, жоду, уйин, фусун-
корлик асарда бошидан охиригача турли маънода да
ном этган.
____ 33-газал jc ?
J \o n ютуб умре ж щ он ах^шда бир ёр истадим,
Пекин ул камроц топилди, гарчи бисёр истадим.
Кимгаким жоним фидо айлаб сотндим ёр эрур,
Эрмас эрди ёрлшда чун вафодор истадим.
Билмадим олам элида йщтурур мутлан; вафо,
На.\ки умре улча йук;тур, со/иниб бор истадим.
Улки топилмас башар жинсида, вах,, гафлат, курунг,
Ким парий хайлида мен девонаи зор истадим.
Сирри ишцимни, кунгул, куз бирла фош этмак не тонг,
К,алби тардоманни чун мен сщибасрор истадим.
Шайх бирла хонак,ах,дин чун ёруглуц топмадим,
Дайр пири хизматига куйи хаммор истадим.
Эй Навоий, чун рафике топмадим бу /уссадин,
Узни бекаслик балосига гирифтор истадим.
______Лугат______ j y
1. Башар ж инси - одам авлоди, одамлар.
2. Тардоман - ахлоксиз, бузук,, гуно^кор.
3. Куйи хаммор - мастлар кучаси, майпарастлар гузари,
тасаввуфда пири комил хузури, ошиклар жойи.
-с&^ Б ай тларнинг насрий баёни
1. Бутун умрим давомида кийналиб дунё ахди ора-
сидан бир вафодор ёр изладим. Аммо бундай одам кам
топилди, гарчи мен куп истадим.
2. К им ники жоним фидо килиб ёр деган булсам,
аслида у менга вафо килм ади, мен эса вафодор ёр
истаган эдим.
3. Билмадим, балки олам элида хеч хам вафо йукдир,
афсуски мен бир умр вафо деб кидирибман.
4. Одам авлодида булмаган нарсани мен гофил бан
да парийлар хайлида бор деб уйлабман.
5. Ишк сиррини кунгил, куз оркали фош этса ажаб
эмас, чунки мен (нодон) бузук калбни сирларимга эга
этиб куйибман.
6. Суфийлар хонакохида шайх билан яшаб ёруглик
тоимагач (кунглим ёришмагач), майиарастлар кучаси-
даги майхона пири хузурини истадим.
7. Эй Навоий, бу гамлар ичида кийналиб бир урток
топмадим, охири узимни ёлгизлик балосига гирифтор
истади м.
^ К а з а л н и н г умумий мазмун-маънос 1и ^ з Х
Алишер Навоий девонларида замондан ва замон ахли-
дан задалик кайфиятини ифодаловчи бир туркум газал
лар бор. Шулардан бир нечтаси навоийшуносликка оид
тадкикотларда куриб чикилган. Айтиш жоизки, бундай
гоялар хазрат Мир Алишер Н авоийнинг “ Махбуб ул-
кулуб” , "Холоти Саййид Хасан Ардашер”, “Хайрат ул-
аброр”, “ Мажолис ун-нафоис” асарларида хам бор. Мав-
жуд тадкикотларда' бу гоялар Навоий яшаган замоннинг
нобоблиги, шоир билан давр орасидаги зиддиягларнинг
инъикоси деб талкин килинган. Албатга бу хам бор. Jle-
кин масалага кенгрок карайдиган булсак, бундай хасрат-
ли фарёдлар, норозилик кайфияти факат бир давр, бир
мухит одамларининг дарду алами эмас. Бундай кайфият
Навоийдан кейинги ижодкорлар асарларида хам кайта-
кайта зухур этди ва умуман, дунё адабиётида турли давр-
ларда, турли жанрларда ёзилган асарларда инсоннинг улуг-
ворлигини курсатиш баробарида унинг нокисликлари,
тубан хислатларидан куйиниш, буни бурттириб тасвир-
лаш, баъзан Навоийдай хасрат, алам охангида, баъзан хажв
ва масхара килиш йусинида курсатиб бериш бор хакикат.
!2(>
by - инсонларнинг инсонийлигини кайта тиклаш, огох-
лантириш даъвати аслида.
Иккинчи жихатдан, мазкурдардли гоялар Навоий каби
VJiyF шах^ларнинг кечинмалари ифодаси хам. Зеро, одам
канча буюк булса, унинг хаётга муносабати хам шунча
геран ва залворли, калби шунча нозик ва нажиб t v h f v -
ларга бой булади. У узига ухшаган юксак дидли, кайнок
кдлбли, маънавий одами бой, денгиздай бехудуд ва гул-
дай нозик. наводай дилрабо дили бор одамларни кумсай-
ди, шулар билан сухбат кургиси, дардини ёзгиси, яйра-
гиси келади. Навоий “ёр" деганда ана шундай буюк, ко-
VIил инсонларни назарда тутган. Яъни ёр бу ерда хам-
дард, хаммаслак, хамкору хамният одам; тунгуси, караш-
лари дилга якин Дустдир. Улуг шоир ана шундай Дуст
кидирарди. Бундай одамлар эса камдан кам. Купчилик
шоирдан мал ад истар, унга суяниб ишии битирар, хожа-
тини чикарар, узини якин тутиб манфаатини кузларди.
Юзлаб одамлар Навоий химояси соясида яшардилар, ях-
шилик, саховат курардилар, лекин ишлари битгач, уни
унутардилар, яхшилик эвазига баъзан билиб, баъзан бил-
май, ёмонликлар хам килардилар. Бу эса шоир дилини
окрнтарди. Ва, умуман. Навоий каби зотлар атрофида
кинча одамлар нарвона булмасин, улар ёлшзлик азоби-
ни чекардилар (афсуски. хозир хам шундай). Уни тушу-
надиган, рухий мадад буладиганлар кам эди. Балки бу
хам бир конуният, бир фожиали холдир.
Шунда шоир гох фалакдан, гох уз такдиридан, гох
ёлгизлигидан нолиб шеър ёзарди, аламини асарлари
кати га сингдирарди. Афсуски, аксар Навоий каби буюк
ш ахсларнинг зиддиятли. мураккаб ички дунёси ижод
завкидан тугилгаи пуртанали рухий парвозиго озурда
дилининг дардларини бирга олиб тушунмаймиз, бир
ёклама бахо берамиз.
Ушбу газални укиганда. хам реал инсоний кечии-
маларнинг изхори, шикоят ва хасрат охангининг шид-
даг билап окиб келаётганига гувох буламиз ва бу дасг-
лаб бизни рухии туш купли к ка сола бошлайди. Бирок
Навоий сузларининг кулрати шундаки. унинг замири-
12?
да вафо ва садокат, яъни одамийлик хислатларини тик-
лашга даъват бор. Агар чин инсон булсангиз, ёрликни,
дустликни унутманг, деган фикр балкиб туради. Хул-
лас, Хаёт зиддиятлар, карама-карш ил и клар тукнашу-
видан иборат экан, табиийки унда рухий кутаринки-
лик билан туш кунлик холатлари хам мавжуд. Ва бу
ижодкор шахсларда теранрок намоён булади, чунки
улар жамият кузгуси, виждон алангасидирлар. Ушбу
тазалдаги туш кунлик замирида рухий кутаринкилик-
нинг афзаллиги, акс мазмуннинг ёрутлик ва бехбудлик
эканлиги шоёни хакикдтдир. Шу боис шоир ум ид би
лан: “олам элида муглак вафо йукдай” булиб курпнса
хам, “соганиб бор истадим”, дейди. Умидли дунё хик-
матини эсга олади, зеро улар абадий эмас, со п ш ч ,
умидворлик билан умрга маъно кушиш, таскин, тасал-
ли бериш яхширок. Бунинг устига, ана шу соития ило
хий иш к сирри билан киш ини боглайди, чунки айни
ана шу сир рухга кувват, лил га мададдир, буни хонако
шайхи хам англаши кийин. Шу боис лирик кахрамон
дайр пири — илохий иш к билан калби тулган орифни
истаб, ошиклар кучасига бориш ни истайди.
Шу муносабат билан газалнинг беш инчи байтини
укувчилар тугри туш униш ларини хохлардим. Бунда
шоир кунгил, куз, к,алб тимсолларини киёслаб, ошик,
холатидаги бир жихатни тасвирлаб берган, яъни ош ик
ишкини канча я'ширмасин, у ош кор булади, чунки куз
билан калбга иш ониб булмайди, куз курганини калбга
етказади, калб эса узгариб турувчи, бекарор ва "бу-
зуки ” . Бунда араб тилидаги “ к,алб” сузининг турфа
маъноларни билдириш ига иш ора бор: калбнинг бир
маъноси юрак булса, яна бир маъноси — узгариб ту-
риш (“каллоб” ), яна бир маъноси бекарорлик, иш о
ниб булмайдиган нарса. Шу учун уни “бузуки” хам
дейдилар. Ш ундай экан, уни сирларга посбон килиб
куйса, ошикни не куйларга солади, дейсиз?
Навоий бунда хам инсондаги хусусиятларнинг хил-
ма-хиллиги, бевафоликларни таъкидлаб, уз ёлгизли-
гини баён этишга им кон топган.
34-газал j y
A'fexp куп кургуздим, аммо ме^рибоне топмадим,
Жон басе цилдим фидо, ороми жоне топмадим.
FaM била жоиимга еттим, /амгусоре курмадим,
\а ж р ила дилхаста булдум, дилситоне топмадим.
Ишц аро юз минг маломат ук,ит булдум нишон,
Бир камонабруда тузлукдин нишоне топмадим.
Кунглум ичра сарв щ дур, нунча — пайкон, гул — тикон,
Дах,р бот ичра мундо/ гулситоне топмадим.
Хусн мулки ичра сендек шо.\и золим курмадим,
Ишк, куйида узумдек нотавоне топмадим.
Куп щ удим Вомщ у Фар^оду Мажнун к;иссасин.
Уз ишимдин булажаброк, достоне топмадим.
Ул амон ичинда булсун, эй Навоий, гарчи мен
Бир замон ишк;ида мех,натдин амоне топмадим.
Табъ ганжидин маоний хурдасин юз каппа х,айф,
Ким нисор эт макка ш<щи хурдадоне топмадим.
______ Лугат _____ ^
1. Рамгусор-гамхур, мехрибон, камни аритувчи.
2. Дилситон - кунгилни овловчи, дилбар, мафтун этувчи.
3. Камонабру - кошлари ёйдай.
4. Тузлук - тутрилик, ростлик.
5. Пайкон - найза, укнинг уткир учи.
6. Гулситон - гулистон.
7. Булажаб-ажойиб, хайратланарли.
8. Мех,нат - укубат, кийналиш.
9. Табъ - истеъдод, кобилият.
10. Хурда - нозиклик, кичик нуксон.
11. Хурдадон - нозикфахм, нозик маъноларни тушунади-
ган одам.
0 - 1X3 /29
^ ^ Б а й т л зр и п н г насрий^ баёни j SS*
!, Куп кишиларга мехру мурувват курсатдим, лекин
улар орасидан бирорта мехрибон топмадим. Ж онимни
фидо килиб, яхшиликлар килдим, аммо жонимга ором
буладиганини топмадим.
2. Рам-кайгу жонимни кийнади, бирок бирор гамхур
топмадим, айрилик дардида дилим хаста булди, лекин
дилни овитувчи, малхам буладиган киши топмадим.
3. Ишку мухаббатда юз минг маломат укига нишон
булдим, аммо кош и ёйдай гузалларнинг бирортасида
тугриликдан ниш она топмадим.
4. Кунглим ичида сарв — ук, гунча — укнинг уткир
учи, гул — тикандай (азоб беради). Дунё богида бу каби
гулистон курмадим.
5. Хусн мамлакатида сендай золим шохни курма-
ганман, иш к кучасида узим каби бир ожизу иотавон
топмадим.
6. Вомик, Фарход ва Мажнун хакидаги киссаларни
куп марта укидим, аммо узимнинг саргузаштимга ухша-
ган бир достон топмадим.
7. Эй Навоий, гарчи мен унинг ишкида бир лахза
азобу укубатдан амонлик курмаган булсам хам, аммо
ул ёрнинг амонликда саломат булишини хохдайман.
8. Истеъдод хазинасидаги нозик маъноларим юз кар-
ра хайф булди, чунки уларни багишласам, (тукиб соч-
сам) десам, бирор бир нозикфахм шох тополмадим.
4^•^Гачалнииг
# ------------------------------------------------------
умумий мазмун- м аъноси^х
Бу ва бундан кейин келадиган 36 ва 37-газалларда
хам юкорида 34-газалда ифодаланган дарду хасрат, ши-
коят охангининг давомини курамиз. Бундай мазмунли
шеърлар Алишер Навоий девонларида аича. Умуман,
Навоий ижодида рухий трагизм кайфияти устун. Бу: 1)
дунёнинг бевафолиги; 2) дустларнинг, ёрнинг бепар-
волI(гм ва дилга озор бериши; 3) ижодкор калбини ту-
шунмаслик; 4) адолатсизликлар, бахтсизликлар алами;
5) гузалликни хис килмаслик, унинг кадрига стмас-
лик, 6) майманлик ва манфаатпарастлик; 7) рухий лаз-
зат, инсоний шавку завкни англамаслик, беписандлик,
майдакашликлардан зада булиш, олий максадларни анг
ламаслик холатлари билан Суз кудрати, Илохий муъжи-
за буладиган ижод махсулидан лаззат топиш орасида-
ги тукнашувлар, зиддиятлар фожиасидир. Шу боис ушбу
газалдаги бир карашда шахсий кечинма булиб курин-
ган туйгулар фигони Улук калб билан жамият ораси-
даги зиддият сифатида олиб бахоланиши керак. Л и
рик кахрамон мехрибон, вафодор дуст тополмагани-
дан куюнади, фи кон чекади. Яхшилик килиб, эвазига
ёмонлик курган, мехрибонликлар кургузиб, узи мехрга
— эътибору эътирофга зор булган одамнинг ксчинма-
лари акс этган, шундай холга тушган одам тимсоли
чизилган. Балки идеал орзулар, нихоятсиз Гузаллик
олами, Мутлак комиллик билан рангсиз, майда ман-
фаатлар, нокис иллатлар огушидаги реал турмуш ора-
сидаги абадий антитеза, номутаносибликдир бу.
Балки яхшилик килиш, мехрибон, гузаллик ошиги
булган кишининг такдири шундайдир? Ахир ошиклик
— изтироб ва маломат азобини чскиш, ниёзу илтижо
булса, маъшука хислати, бунинг акс и уларок, нозу ка-
рашма, вафоснзлик, ош икни азоблар, балолар билан
силаш. Бу — Ш арк казал чилиги анъанасн, ош ик “юз
минг маломат укика мубтало булса” хам, маъшукада уз ига
писбатан мехру вафо курмайди, маъшука уни алдайди,
хийла килади, бир куриниб. бир куринмай колади.
Базалда ош ик калбнинг азоб ичра кийналш плари
тоза ва таъсирчан ташбех — истиоралар билан тасвир-
ланган: кунглим ичида сарв — ук, гунча — укнинг учи-
даги тиг, гул — тикан дейди ошик. Сарв — ёр комати,
гунча — ёрнинг лаблари, гул — ёр юзига ташбех кили-
нади аслида. Лекин Навоий кахрамони учуй бутунлай
тескари холат: у махбуба ишки маломатидан шундай
азобдаки, махбубанинг ко маги укдай, лаблари укнинг
уткир учидай, юзи эса тикандай булиб кунглини яра-
лаган. Бу ярадан кунгил кии-кизил конга тулиб худди
гулистондай булиб куринади. Олам бундай гулистон-
ни (гулзорни) курмаган, дейди шоир хаяжонланиб.
Лекин шунга карамай, шоир маъшукани каргамай-
ди, ундан кунгил узмайди, аксинча, мен ишкингда бир
лахза осойишта — ом онлик тоимаган булсам хам, аммо
сен омон бул, деб дуо килади. Мана сизга ош ик садо-
кати, иш книнг кучи, мухаббатнинг кудрати! Навоий
хар бир казалида ана шу беинтихо кудратни турли лав-
халарда, холат ва кечинмалар тасвири билан тараннум
этади. Lily боис бу газаллар хеч качон эскирмайди ва
жозибасини йукотмайди.
35-газал_____
Юулмиш ан()(щ мучщатиъ ajyiu замоидин улфатим,
Ким узум бирла чицишмас .\ам замоне суфатим.
Эй хуш улким тутмиш эрди ва%ш била са^рода унс,
Мудрит ареоле мангоким, бор узумдин ваушатим.
Истарам цочмок; адам водийсидинким, киргали
Вомик,у Фащоду Мажнун бас гулу дур хилватим.
'Гу ианурмен узлугумдин чщ щ ли, буким эрур
Дард водийсида саргардон цуюндек уайъатим.
Эй ажал, тан хиркасин куйдурки, булмиш бас огир
Бу маломат щ лари бирла тикилган кисватим.
Эй фалак, анжум ушок, тошин йит б бошинг/а ур,
Чун фано майхонаси хиштидин улди турбатим.
Етти кукни кук варак,лардай совургай ,\ар тараф.
Тощ минойи аро чирмашса о.\и х,асратим.
Куй дуру фируза бахсиниким, нужуму чархни
Нилуфар барги уза шабнамча курмас -\имматим.
Лаълдек бошим осилсин FapK,au хуноб улуб,
Лаъл тиккан салтанат то.жига булса ра/батим.
Турфа курким, халк; номи бирла умрум булди сарф,
Турфарок, буким, бировга ёцмади бир хизматим.
Эй Навоий, икки оламдин кечиб топтим висол,
Бу ики бутхонадин эрмиш бу йулда офатим.
1. М ункатиъ - узилиш, кесилиш.
2. Вахш - вахдмй, ёввойи.
3. М удхиш - дах,шатли, руссали.
4. Адам водийси - йуклик водийси, дунё.
5. Fyny - хужум, хаддан ошиш, бостириб келиш.
6. Кисват - кийим, тун.
7. Турбат - кабр, сарана.
8. Токи минойи - зангори гумбаз, осмон.
9. Нужум - юлдузлар.
10. Ком - бахт, мурод-максад, хузур-халоват.
11. Бутхона - дунё, икки бутхона - дунё ва охират.
---------------------------------------------
^ ^ Б а й т л а р н и н г насрий баёни
1. Замона кишилари билан алокамни узиб, улардан шун-
чалик безор булганманки, баъзан узим билан узим хам
сухбатим ковушмайди, узим билан узим чикишолмайман.
2. (Шундай экан), сахрода вахтий хайвонлар билан
дустлашган яхширок, менинг ахволим эса шундай дах-
шатли (гуссали)ки, узимдан узим куркиб кетаман.
3. Адам — йуклик водийси, яъни дунёдан кочиб чи-
киб кетишни истайман. Зеро, хилват жойим хам Вомик,
Фарход ва Мажнун нолаларидан шовкин-сурон, кий-
чувга туликдир.
4. Узлигим — вужудимдан чикиб кетиш (тарк этиш)
учун тулгонаман, негаки Дард водийсида бу хаста та-
ним куюндай сарсону саргардондир.
5. Эй ажал, вужудим хиркаси, яъни танамни ёнди-
риб ташла, зеро маломат уклари билан тикилган ки-
йимим жуда огирлашиб колди.
6. Эй фалак, юлдузларни майдалаб, кичик-кичик
тошлардай ii и in 6 бошимга ур, чунки энди кабрим фано
— йуклик майхонаси хиштидан хосил булди.
7. Хасратимнинг оху ноласи нилий гумбаз, яъни ос-
монга кутарилса, кук рангли етти осмонни егтита кук
вараклардай хар тарафга учиргай.
8. Дур билан фируза мактовию ташбехини куй, чун
ки осмон ва ундаги юлдузларни нилуфар гулига кунган
шудринг (шабнам)чалик кузга илмайман.
9. Агар лаъл билан тикилган салтанат тожига рагба
тим булса, бошим лаълдек осилсин ва конга ботсип.
10. Ажабланадиган жойи шуки, халк бахти, хожати-
ни чикарйш йулида умрим сарф булдию, лекин яна
ажаброги шуки, бировга бирор хизматим ёкмади.
11. Эй Навоий, икки оламдан воз кечиб Худо висо-
лини топдим, маълум булдики, бу йулда мени кийна-
ган, бошимга офатлар келтирган шу икки бутхона, яъни
дунё ва охират экан.
Х е ^ з я л н и н г умумий м а зм у и -м а ъ н о си ^ ^
Ун бир байтлик бу катта гизал Навоий ижодида ало-
хида урин тутади. Газалда реал хаётдан норозилик. “ахти
замон”дан задалик кайфиятини ифодаловчи ва укувчи-
ни хайратга солувчи ташбехлар, изтиробу алам тула ибо-
ралар бирин-кетин тизилиб келади. Натижада баъзан На-
1юийнинг одамзотдан нафрати уфуриб тургандай туюла-
ди: вафо курмаган, нажнб, нозик туйгулари кддрланма-
ган, калбш а якин хамдард, хамсухбат топмаган одам-
нинг фигон-ноласи, Дардномаси булиб янграган бу газал
Танам, вужудим Дард водийсида куюндек саргардон, деб
ох чекади лирик кахрамон. Дард водиисы... Ажойиб ибо-
ра. Лирик кахрамон ана шу Дард водийсида кезган сар
гардон холатини таърифлайди, йул топиб, бу Водийдан
кутулиб чикишга талпинади. У хилватга чекинмокчи,
лекин калби азобда, утга ухшаган Вомик, Узро, Лайли,
Мажнун. Фарходу Ширин нолалари турт томондан эши-
тилиб туради, FanFo кил иб бостириб келади.
Шунда у ажалга мурожаат килиб, бу изтиробли хаёт
дан улим афзаллиги, жонини топш иришга рози экан-
лигини изхор этади, фалакка мурожаат килиб, юлдуз
ларни тошдай тудалаб бош ига отиш ни сурайди, оху
ноласи осмонга урласа, осмон каватларини кук нарак-
лардай учириб юборишга кодир эканини айтади. Бу
ташбехлар бирин-кетин каторлаштириб келтирилгани-
дан замин ахди, замон одамларидан безор киш ининг
рухий холати f o m t ишонарли ва таъсирчан чиккан. У
исён килмайди, балки одамлардан — адам водийсидан
безор булиб, кутулиш нули ни излайди, кафасга туш-
ган кушдай тииирчилайди, баъзан эса ноилож колган
арслон мисол укиради. Бу казалда энди Н авоийнинг
бир канча газалларидагидай, ош иклик дарди билан бу
иш кни англамаган одамлар орасидаги зиддият тасви-
ри эмас, балки асарнинг аввалидан охиригача дунё ахли,
дунёнинг узидан норози Инсон рухининг безовталиги,
шиддатли хайкирип! тасвирланган. Л ирик кахрамон
назарида дунё бойлиги, тожу тахт, мансаб-обру хам
арзимас ва кадрсиз. Унинг учун гул баргидаги шабнам
гавхар ва ферузадан гузал ва кимматли, лаъл билан
безанган тождан кура кизил гул ёки шу гулда ифода-
ланган Хак жамоли идроки юз карра лаззатлирок.
Ана шу маънода Навоий бу дунё ва охиратни хам
бутхона, яъни манфаатлар, тамаъ ва истак-орзулар бут-
хонаси, бутхонага мехр куйган кишплар эса бутпараст-
лардир дейди, бу бутхоналар офагидан кутулибгина
Рухоният саодатига эриш иш мумкинлигини таъкид-
лайди. Накадар буюк химмат, улугвор ният бу! Хакикий
одамийлик бахти рухоний олам кашфида!
sT >v
36-газал_____ jy
£)y кун a.\jiu жщондин хастахотирмен, жах;ондин %ам.
Демон axjiu жах,он бирла жах,он, биллсцким, жондин х,ам.
Мени жону жах,ондин х;ажр всщтиким малул этгай,
Ватан ё мулкдин худ ким десун, бал хонумондин х,ам.
Кунгулдин жон га еттим, эй ажал, неткай халос этсанг
Мени ул телбадин, ул телбани мен нотавондин х,ам.
Не айрилмок, дурурким ёр то айрилди, айрилмиш
Кунгул мендин, фигон кунглумдину утлар фигондин х,ам.
Манга жононсиз улмак яхширок,, эй Хизр, юз цатла
Кетурсанг мужда улмок; бирла умри жовидондин х;ам.
Нафае %атъ улди ул юз фурцатидин , кузгу келтурманг,
Ки мен эмди к;утулдим ибтилосиз имти^ондин .\ам.
Ямон-яхшта куп зулм этмагилким, гар будур даврон
Кутулгунг кимки андин яхширок; йук, мен ямондин хам.
Итига туъма, дарбонига булсун мут т ако , улсам,
Таним ул куйдин олманг, бошим ул остондин х,ам.
Фа^и.\у Каъба, ринду майкада, хушдур Навоийким,
Сенинг ёдинг била мундин эрур озоду ондин х,ам.
ЛГ 'V .
Лугат jy
1. Хастахотир - кунгил совиши, хафа булиш, безор булиш.
2. Худ - узи, асли.
3. Мужда - хушхабар.
4. Жовидон - абадий.
5. Катъ улмок - узулмок;, тухтамок.
6. Ибтило - мубтало.
7. Ту-ъма - егулик, насиба, озука.
8. Д арбон - эшик курикловчиси.
9. Муттако - суянчик, таянч.
10. Ф а х и х - фик* илми (шариат крнунчилиги) мутахассиси.
137
« я --------------------------------------
^ ^ Б а й т л а р н инг насрий б а ё н и ^ >
1. Бугун жахом ахлидин \ам , жахоннинг (дунёнинг)
узидан \ам совудим, безордирман. Жахон ваундаги одам-
ларни куя т\ринг. Худо хаки, жонимдан хам бездим.
2. Мени хижрон вакгида жону жахондин туйибди
деманг, балки ватан, мулку хонумондан хам малолда-
ман (безорман).
3. Кунгил изтиробларидан туйдим, эй ажал, мен ул
телба (кунгил)дин, кунгилни мен ожиздан халос эт-
санг, нима буларди?
4. Бу кандай айрилиш булдики, ёр мендан айрил-
гач, кунгил мендан айрилиб, фигон кунгилдану утлар
фигондан хам айрилди.
5. Эй Хизр абадий умрдан юз марта хушхабар кел-
тирсанг хам, мен учун жононсиз улмок афзалрок.
6. Ул юз ни куришдан махрум булдим, фирокида на-
фас олишим тухтади, жони чикдими, нафас олаяпти-
ми, деб синаш учун кузгу келтирманг, чунки мен муб-
талолик синовидан хам кутулдим.
7. Ёмону яхшига зулм килаверма, зеро агар замон
шундай давом этса, сен яхши кишилардан хам, мен
ёмондан \ам кутуласан.
8. Агар улсам ёр итига оз^ка ёки дарвозабонига су-
янчик булайин, сиз танамни ул кучадан, бошимни ул
остонадан олманг.
9. Факих (шариат билимдони) учун Каъба, ринд учун
майкада (пир хузури) азиз. Аммо Навоий учун кандай
яхшики. у факат Аллох ёдида яшаб, ундан хам, бундан
хам озоддир.
-^ за л н и ш умумий мазмун-маъноои ^ у
У шоу казалда хам юкоридаги газалларда булганидай.
рухий изтироб, калб дарду хасрати ифодаланган. Аммо
бу энди ёл п 1злик кунгил бекаслигининг дарди эмас.
/38
Ю кор ида курган газалларимизда ижтимоий табакалар
мавкеидан хосил буладиган нохуш кайфият, ахлокий
карашлар, яшашни кулайлаштириш, "шоху гадо” , “бою
камбагал” баробарлйгини ёклаш, инсоний сифатлар-
нй ижтимоий мавкеи м анм анлигидан устун куйиш ,
хукмронлик тафаккуридан хосил булган номакбул кибру
хаво, зулму ситамга берилиш ни мазаммат килиш га
йуналтирилган фикрлар ва булардан-да устунрок турув-
чи олий маъноларга интилиш чакинларининг ялтираб
куриниши акс этган. Шоир хар бир казал ида мутафак-
кир, ижодкор инсон дилин ин г бехуда истакларини,
юксалиш, соптнч, коникмаслик туйгуларини ифодалай-
ди. Ш уларга мувофик келмайдиган заминий муноса-
батлар, манфаатлар ва манфаатчалар гирдобидан куту-
либ чикиш, озод булиш истакларини куйлайди.
Келтирилган газалимизда эса, бу гоялар иш к ва ай-
рилик гоялари билан кушилиб зухур этган. Маглаъда
гарчи “ахли жахон” ва жахондан задалик хакида ran
борса-да, аммо иккинчи байтдан бошлаб, бу задалик-
нинг боиси ёрдан ажралиш — хажр азоби экан и айти-
лади. Газалда Кунгил тимсолига алохида ургу берила-
ди. Бош кача айтганда, ф ирок азоби хам, Ёр жамоли
с о п т ч и хам, жами покиза туйгулар Кунгилда жамлан-
ган ва Кунгил оркали узини намоён этади. О ш ик учун
ёрдан айрилиш Хизр суви — оби хаётни ичиб, абадий
умр топишдан кура, улиш яхширок. Ёр шунчалик азиз
ва кадрли. О ш икнинг умр мазмуни, тириклиги, саода-
ти хам Ёр билан бирга булишдир, деб тасвирланади.
Навоий бу газалда эл орасида кенг таркалган ула-
ётган одамнинг юзига кузгу тутиш тадбирини тасвир-
лаб беради. Яъни умри тугаб бораётган одамнинг огзи
олдига кузгуни келтириб курадилар: агар нафас о л а - '
ётган булса, кузгу терлайди, агар нафас олиш и тухта-
ган булса. кузгу терламайди, демак беморнинг жони
узилган булади. Н аво и й н и н г кахрам они одам ларга
мурожаат килиб, мен Ёр фирокида жон бердим, кузгу
келтириб утирм анг, бу азоблардан энди кутулдим,
/ У)
дейди. Энди жасадимни Ёр итларига беринг ёки унинг
дарвозасини курикдовчисига суянчик этинг. токи бо-
шим ёр остонасида колени. Мана шундай хазин, аммо
садокат мадхияси буладиган иурмаъно сатрлар билан
Навоий мухаббат кудратини, вафодорлик хиссини баён
эта олган. Бундай фонийлик аслида орифлар назари-
да бокийликдир, бокий озодликка эришишдир. Бун
дай озодликни на Каъба зиёрати, на хонако шайхи,
на харобот пи ри тухфа этолм айди. Бу ф а кат чин
ош икка насиб этилган бахтдир.
Р'азал ана шундай кутаринки рухда якунланган.
■sy 37-газал_____
Ш у и ок;шрм келдию келмас менинг шамъи шабистоним,
Бу андух, утидин хар дам куяр парвонадек жоним.
Не рам, кургузса куксум порасин чоки гиребоним,
Курунмас булса куксум ёрасидин doFU пи/цоним.
Бамидин дурри макнундек, сиришким (щти Жайхундек,
Музайян к,илди гардундек жахрнни ашки юлтоним.
Фалак х,ам тулди кавкабдин, к;уёш .\ам тушти ашх;абдин,
Келиб тушмасму маркабдин менинг хуршиди рахшоним.
Жа.\онни зулмат этти чах;, бу зулмат ичра улгум, вах;
Манго булсанг не Хизри ра.\, етиб, эй оби х,айвоним.
Дема кукдин к,уёш кетмиш, фалакка тийралик етмиш
Ул ой -\ажрида тор этмиш фалакни дуди афюним.
Куёш к,очиб юзин уйди, шафак; утк,а тушиб куйди,
Фалакка до/лар цуйди /амингдин сузи пин.\оним.
Навоий киби х,ижрондин бу ок,шом улдим афюндин
Бамим йщ буйла юз жондин, етиб гар келса жононим.
Лугат______ Jt'
1. Шамъи шабистон - тунни ёритувчи шамъ, яъни махбуба.
2. П инх;он-яш ирин.
3. Дурри макнун - к,имматба*о, яширинган гав*ар.
4. Сиришк - куз ёши.
5. Жайхун - Амударё.
6. Музайян - безанган, зийнатланган.
7. Ашки FariTO H - дона-дона куз ёши.
8. Кавкаб - юлдуз.
9. Ашх,аб - ок от, буз от.
9. Маркаб - от, улов.
10. Гардун - осмон, фалак.
11. Хуршид -к у ё ш .
Ш
12. Чах - КУДУК-
13. Хизри рах - йул бошловчи Хизр.
14. Оби хайвон - тириклик суви.
15. Д у д -т у т у н .
16. Уйди - уйиб олмок, яширмок.
17. f l o F - тамга, киздирилган темир билан инсон ёки хайвон
баданига босилган нишон, из, накш, яра, жарохат; FaM-эндух,
тиббий муолажа тури; куйган жой.
^ е ^ Б а й т л а р н и н г насрий баёни
1. Окдюм бошланиб, ер юзини тун коплади, аммо ме-
нинг шамъи шабистоним — тунни ёритувчи шамъим кел-
мади. Бу FaM утидан хар нафасда жоним парвонадай куяди.
2. Куксимнинг пора булганини ёкдмнинг чоклари
курсатса FaM емайман, куксимнинг ёрикдаридан яши-
рин дор-яралар куринмаса хам парво килмайман.
3. Унинг гамидан кимматбахо дурлардек куз ёшим
Жайхун дарёсидай окди, бу куз ёшим томчилари худ-
ди юлдузлардай осмонни безади.
4. Фалак юлдузлар билан тулди, куёш ок отидан туш-
ди, нега энди менинг чаракдаган куёшим отидан ту-
шиб ёнимга келмайди?
5. Корон гид и к жахонни (тубсиз) кудукка айлантир-
ди, мен бу коронгилик ичида уламан ахир, ул оби хай-
воним — суюкли ёрим етиб келиб, Хизр каби йулбош-
чи булиб, мени куткарсайди кошки.
6. Кукдан куёш кетиб колди, коинот зулматга чул-
ганди, дема. Бу ул ой фирокида фалакни коплаб, зул
матга чулгаган, куёшни беркитган менинг оху афго-
нимдир.
7. Бу яширин ёнишимдан куёш кочиб, юзини беркит-
ди, шафак, утга тушиб куйди, фалак юзига доглар тушди.
8. Хижрон ичида Навоий каби фигон чекиб улмок-
даман, аммо унинг йулида юз жон берсам хам FaM чек-
масман, факат Ж ононим етиб келса бас.
Ш
<Ч^Разалйинг умумий мазмун-маъноси^у
О ш икнинг хижрону айрилик дамларида чеккан со-
fhhh изтироблари, дардли кечинмалари тасвирланган
мазкур газалда. Айтиш керакки, тасвир укувчининг кал-
бини хаяжонга соладиган даражада кучли ва таъсир-
чандир. Навоийда, биламизки, ош икнинг Ёрдан жу-
долик лахзаларини ифодаловчи газаллар анча. Улар-
нинг бир нечтасини юкорида куриб утдик. Аммо хар
бир газалда узгача оханг, мафтун этувчи санъаткорлик
кулланилади ва табиийки, бу айн и холатга мос булиб
тушади. Гох ёрининг сафарга кетгани, гох ваъдасига
вафо килмай келмагани, бепарволик ва уйинкарокдик
килгани, гохида ош икни синаш учун атайлаб хижрон
азобига солиш и, ранг-баранг кийимлар кийиб, беза-
ниб хуснини куз-куз этиши, ош икни бадтар кийнаши,
гохида саман от чоптириб майдонга кириши ва кузлар-
ни, дилларни кувонтириб, хайратга солиши жозибали
чизилади. Ушбу газалда эса Ёр ёдида тунни бедор угказ-
ган, уз дардини еру осмонга суйлаб, калбидаги аламу
илтижо, уксиниш ва умидворлик хисларини тукиб со-
лаётган, фигонидан осмонни ларзага келтираётган ош ик
ахволидан хабардор буламиз. Хабардор буламизгина
эмас, балки унга шерик булгимиз, у билан бирга фи-
f o h чеккимиз келади. Ш оир ажойиб бадиий санъатлар
каторини тизиб чиккан: ай рилик гаму андухи ичра
кийналаётган ош ик назарида тун тубсиз кудукдай, одам
зимзиё. Ф акат маъшук ю зининг офтоби бу к о р о н т -
ликни ёритиш и, дилга нур багишлаши мумкин. На
воий Ёр хажрида йиглаётган ош ик куз ёш ини гох дур,
гох дарё (Амударё), гох юлдузларга ухшатади. Осмон
туда юлдузлар, куёш отдан тушиб касрига кирган (бс-т-
ган) (ушбу ж онлантириш нинг узи ажойиб санъат: куёш
саф арга чиккан шохга ухш атилм окда), аммо Ёрдан
дарак йук. О ш ик фигону ноласи фалакни беркитади.
НЗ
ёнаётган ш аф ак хам аслида м енинг оху нолам ути-
нинг доги — ниш онаси, деб хасрат чекади ошик.
Шу тарика, Ёрга умидвор, васл умидида кийналаёт-
ган ва тунни бедор утказган ош ик туйкулари таран-
нум этилади. Газал сатрларининг ички коф нялари,
хамоханг сузлар ташбеху истиоралар катори бу холат-
ни кучайтирган, яхлит бир куй, бир дардли куш ик
вужудга келган.
ssr~
____ 38-газал
с/ ар жафо ь;ил, гар вафоким, дилситоним сен менинг,
Гар мени ултур, агар тиргузки, жоним сен менинг.
Хоуf раъно к,ад била борнил ёнимдин жилвагар,
Хо>( кел кошим/аким, сарвиравоним сен менинг.
Кунглум ичра сенсену иш^инг, не дей холим сенга?
Чун бу янгли/ махрами рози нихоним сен менинг.
Жилва айлаб хар замон аф ю ну охим цилма айб,
Хам сен-ук чун боиси оху фиюним сен менинг.
Лаълидин бир-икки суз мазкур к;ил, эй хаста жон.
Бори бу бир-икки дамким, мехмоним сен менинг.
Телбалардин гарчи рад цилдинг мени, лек англа/ил,
Ким пари рухсоралардин танлаюним сен менинг.
Улди мехрингдин Навоий, бевафо дебсан ани,
Эртаки нозик мизожи бадгумоним сен менинг.
'X.______ Л угат
1 . Рози ни^он - яширин сир.
2. С ен -ук - сенинг узинг.
3. Мазкур кил - тилга ол, гапир.
4. Рухсора - юз, парирухсора - паридай чиройли юзли.
5. Эртаки - кадимги, азалдан, купдан бери.
6. Нозик мизож - кунгли нозик, нозик табъ, юмшок, та-
биатли.
7. Бадгумон - ёмон фикрларга борадиган, шубха билан
карайдиган одам.
8. Дилситон - дилбар, дилни мафтун этувчи.
1. Агар жафо килсанг хам, вафо килсанг хам майли,
чунки, барибир кунглимни олгансан; мени улдирасан-
143
ми, тиргизасанми — бу сенинг ишинг, чунки менинг
жоним сенсан.
2. Истасанг раъно кад билан ёнимдан жилва килиб
ут, истасанг зебо каддингни намойиш этиб ёнимга кел,
чунки барибир, сен мен учун энг зебо коматли, шам-
шоддай гузал сох,ибжамолимсан.
3. Нимасини айтай, кунглим ичида сендан ва се
нинг ишкингдан узга х,еч нарса йук, ана шундай, яши-
рин сирларимга махрамим хам сенсан.
4. Хар дамда жилва килиб, оху фигон чекишларим-
ни айб этма, зеро оху фигонимнинг сабабчиси сенсан.
5. Эй ишк дардида хаста жоним, ёрнинг лаъл лаби-
дан бир-икки суз хикоя килиб бер, зеро бу бир-икки
лахза ме\монимсан менинг.
6. Гарчи телбалардан бири деб рад килган булсанг хам,
бирок билиб ол: пари юзлилардан танлагапим сенсан.
7. Навоий мехру мухаббатингни кумсаб улди, сен
эса уни бевафо дебсан. Эй менинг нозик табъли, бад-
гумоним, аразчим.
^ ^Разалнинг умумий мазмун-маъноси^з^
Бу газалда хам Ёрга вафодорлик туйгуси, садокат
хисси ифодаланган. Умуман, ош иклик — бу аввало со-
диклик, ош ик хар кандай шароитда, канча азоб чекма-
син, махбуба жафо килса, узини олиб кочса, хатто ма-
зах килса хам, садокат курсатиши, васл умидида яша-
ши лозим. Ошикда ноз-истигно, араз ва кина булмай-
ди. O iljhk талабгор. Маъшука эса ноз кил иши, араз-
лаш и, ош икни синаши мумкин. Мумтоз адабиётимиз-
да бу катъий анъана. А йникса, мажозий иш к гояси
таран ну м этилган газал ва рубоийларда бу аник кузга
таш ланиб туради. Ушбу газалда хам хазрат Н авоий-
нинг лирик кахрамони (ош ик) севгилисига мурожаат
килиб, менга жафо килсанг хам, вафо килсанг хам,
барибир сени севаман, ёнимдан бепарво утиб кетсанг
хам, олдимга келиб табассум килсанг хам муносаба-
иь
тим, туйгуларим узгармайди, деб худди онт ичгандай,
дилидаги гапларни тукиб солади. Зеро, махбуба ишки
ош икнинг бутун в у ж у д и н п камраб, кунглидан жой ол-
ган. Базалнинг дастлабки икки байтида харакатлар та-
зоди ифодаланган: жафо ва вафо, улдириш ва тиршт-
тириш; ёр ёнидан жилва билан утиб кетиш ва ёр ёнига
келиб туриш. Бу о р кал и шоир ош ик садокати билан
бирга маъшука хислатларини тасвирлашга муваффак
була олган. Жафо киладиган хам, вафо киладиган хам
махбуба. улдирадиган хам, тирилтирадиган хам унинг
Узи. Яъни вафо килса — тирилтиради, агар жафо килса
— улдиради. У ош ик калбини хаммадан кура теранрок
англайди, чунки у ош икнинг яширин сирларига мах
рам. Бешинчи байтда мухаббат дардида жон бераётган
ош ик холати ифодаланган, яъни шоир жонга мурожа
ат килиб, Ёрнинг лаълдай лаблари — сузларини так-
рор кил, зеро сен мен учун бир-икки дамлик мехмон
булиб колдинг, дейди. Ёр васлидан ум идини узган
одамнинг хасрати бу. албатта. А.ммо бу фикрнинг за-
мирида бошка маъно хам бор: ош икнинг жони — унинг
Ёри. Шундай экан, маъшука вафо килмаса, рад этса,
жон хам у билан бирга кетади. Яна бир маъно шуки,
дунёнинг узи, умр кайхоний — илохий микёсда ол ган
да, бир-икки дам, холос. Ошику маъшукдар бир-бири-
нинг дийдорига туй май фонпй буладилар (Лайли ва
Мажнун каби) ёки Илох васли нашидаси хам шундай
киска... Олтинчи байт мазмуни буни тасдиклайди. Бун
да телба ва пари сузларига диккат килинг: хал к орасида
пари курган ёки пари теккан одам телба, девона була
ди, деган ran бор. Навоий шунга шпора килиб, ош ик
тилидан: эй махбуба мени телба деб рад этдинг, лекин
бунинг сабабчиси сенинг узннг, чунки сенинг паридай
юзингни куриб, мен шу ахволга тушдим, дейди.
Базалда тасвирланган маъшука нафакат ж афокор,
балки мафгункор хусну жамол эгаси булиш билан бпр-
га, нозик табиатли, бадгумон, сал нарсага аразлайди-
ган, ош игапи баъзан жеркиб гурадиган, фпгону пола-
сини ёктирмайдиган киши сифатида куринади. Бу фикр
макхаъда аник ифодаланган: ош ик висол истаб, мехр
истаб жон бердию, аммо махбуба уни бевафо деб айб-
лайди. Навоий шупда хам хазиломуз, мехрли сузлар
билан махбуба ни сийлайди: “Эй менинг кадимий эр-
к атойи м , нози км иж озу б адгум они м ” . Ана ш ундай,
ош ик хеч качон маъшукадан хафа булмайди, унинг
хамма нози ни кутаради, хам иш а унга мехрли, хуш
ёкадиган сузлар айтади.
Н авоий наздида иш к кудрати, ош иклик матонати
ана шундай буюк.
148
4 Г > х
___ 39-газал Jf
()ак,о дашти нечук к,атъ улмасун айлаб мурур айём,
Ки х,ар манзил анга бир кундуру, хар дам анга бир гом.
Булур манзилда тур мок муддате гом урмамоц куп вак,т,
Бу манзил н;атъию бу гомдан булмас даме ором.
Ажойиб катьи бир манзилда гомедурки урн иди н
Киши тебранмайин х,ам катъ улур, х;ам солилур ноком.
Бу янглш манзилу гоми зарурий чун эрур вокеъ,
Хам авло Каъбаи мацсуд сори бо/ламок; эхром.
Сулуку сайр курмишки гар чилланишин кари
Ва ёхуд чилла ичра тифл тенгдур анда субху шом.
Эрур бу турфаким мундок сулуку сайр аро солик
Эмас уз ихтиёри бирла не огозу не анжом.
Бу андин турфароцким, етмайин мак,садк,а мингдин бир,
Бу йул катъида туфрок, улдилар йул топмайин итмом.
Мусофирким, бу йул олли/а тушкой турфатул-айне,
Агар у з .\олидин гофил булур, булгой багоят хом.
Илохий, йул эрур бе^ад котик, манзил йирок асру,
Навоий бирла сен булсанг, етар манзилга аввал гом.
ЛГ ;
^ ... Лугат _____
1. Бако дашти - мангулик са^роси, абадийлик биёбони,
абадий борлик, узгармас борлик;, фанонинг зидди.
2. Катъ - узилиш, тамом булиш, кесилиш.
3. Мурур - юриш, кечиш, утиш.
4. Айём - кунлар, давр, замон, вакт.
5. Гом - кадам.
6. Дам - нафас, лах,за.
7. Солилур - солинади.
8. Ноком - бахтсиз, омадсиз, максадига етмаган, ночор.
149
9. Каъбаи максуд - мак,сад Каъбаси, кунгил, Алло*, Хак,
таоло хузури.
10. Э хром - х,ожилар кийими, к,атъий ният белгиси.
11. С улуку сайр - тасаввуфда тарик,ат йули, сафари, ру-
*оний чиникиш боскичлари.
12. Чилланишин - чилла утирадиган, тарикат талаблари-
дан бири.
13. Тифл - гудак, чакалок.
14. Огозу анжом - бошланиш ва охир.
15. Итмом - тамомлаш, охирига етказиш.
16. Т ур ф атул -ай н - куз очиб юмгунча вакт.
17. Авло - яхширок, маъкулрок,.
18. С о л ик - тарикатга кирган одам, йуловчи.
^ у Б а й т ларнинг насрий баёни
1. Тарикатдаги хол мартабаси адогига нега етмай-
ии- ким, куилар, давр тухтовсиз утмокда, бунда хар
бир манзил — бир кун, хар лахза — бир кадамдай ran.
2. Манзилда бир муддат туриб колиш куп вакт кадам
ташламокдир — бу манзилни босиб утиш ва бу кадам
ташлашдан бир лахза ором олиш, тухташ мумкин эмас.
3. Бу бир манзилни кадамлаб босиб утишнинг ажо-
йиблиги ш ундаки, киши урнидан кузголмаса хам, у
адогига етади ва яна максадига етмай колади.
4. Бундай манзил ва уни босиб утиш зарурий экан,
демак Каъбаи максуд —Хакхузурига етишиш учун катъ
ий ният килиш (бел боглаш) яхши.
5. Бундай рух,оний тарикат сайрини киши курган-
ми? Унда чилла у т и р г а н кари билан чиллали чакалок
тенг, кеча ва кундуз, тонг ва шом хам баробардир.
6. Яна ажойиби шундаки, бундай рухий-маънавий
сайр. Худо дийдорини истаб сафар килишга йуловчи
(солик) уз ихтиёри билан кирган эмас ва яна шуниси
\ам борки, бу йулнинг бошланиши ва охири хам йук.
7. Ва яна хам ажойиброш шуки, тарикатга кирган-
ларнинг мингдан бири максадига эриш а олмайди, бу
йулни босиб утиш учун узлари тупрокка айландилар,
аммо йул тамом булмади.
130
8. Сафарга чикдан одам (солик, мусофир) агар бир
лах,за уз холидан бехабар булса, максадга етолмай, хом
холла колади.
9. Йул бехад катти к, манзил жуда узок, лекин Пар-
вардигоро, Сен Навоий билан бирга булсанг, уша ман-
зилга у биринчи кадам куйиб, максадига эришади.
- V .
^•^ а з а л н инг умумий мазмун-маъноси^^У
Н авоийнинг орифона газалларидан бири бу. О ри
фона газаллар ни хам бир неча турга булиш мумкин.
Чунончи: 1) тасаввуф истилохларини куллаб, ушбу таъ-
лим от асослари, талабларини туш унтириш га багиш -
ланган газаллар; 2) вахдат ул-вужуд фалсафаси асосида
хакикий ва мажозий ишкни солишгириб тушунтиришга
багишланган газаллар; 3) факру фано макомига кута-
рилган ошики покбоз холатларини тасвирловчи газал
лар, ишкдан рухий озодлик тонган киш ининг изхори
дардини ифодаловчи газаллар хам шу каторга киради.
К елтири лган газалда эса тасаввуф истилохлари
шархи хам, тарикат йулига кирган йуловчи (солик)-
га дуч келадиган кий ин чи ли клар, бундан соли кн и н г
рухий холатлари хам бирга олиб тасвирланган. Чу
нончи, бак^о, манзил, гом, сулуку сайр каби туш унча-
лар газал байтларида кай та-кайта тилга олиниб, шу-
лар атроф ида ф икр баён этилади. Чунки ушбу газал
да тарикат киш исини нг Аллох томон рухий-м аъна-
вий сайру сафари тасвирланган. Бундай сайрда на-
ф акат ф оний булмок талаб килинади, балки шу б и
лан бирга, бако даш тини босиб утиш хам лозим була
ди. Бако даш ти деб бу ерда Н авоий сайри иллаллох
(Аллох томон сайр)ни назарда тутган. Сайр иллал
лох С айид Ж аъфар Сажжодий лугатида бундай ту-
ш унтирилган: “Аллох томон сай рин инг нихояти бор
ва бу ш ундан иборатки , со л и к Х удони тани гунча
сайр килиш и керак ва у Худони танигандан кейин
сайр иллаллох тугайди ва сайр ф иллаллох (Атлохда
сайр) бош ланади. Ва сайр ф иллохнннг охири йук”
("‘Ф арханги мусталахоти у р аф о ” , 242-6.).
Д емак, солик бако даш тини босиб утмасдан мак-
садга эришолмайди. Бако дашти (сайри иллаллох) хам
бир неча манзиллардан иборат. Манзил деб тасаввуф-
да рухий-маънавий юксалиш боскичлари — макомот-
лар назарда тутилади. Н авоий тасвиридаги солик —
иродали, катъият билан олий максадга интилувчи шахе.
Шу боис у хар куни бир манзил — макомни узлашти-
риши мумкин. Зеро, хар нафас олиш унинг наздида
бир кадам босишдай ran, дейди шоир. Бу байт мазму-
нида Аллох томон интилган одам учун вакт тушунча-
сининг нисбийлиги хам баён этилган. Солик учун ма-
кон ва замон писанд эмас, бунда рух харакатда, пар-
возда, жисм эса хатто бир жойда туриши хам мумкин.
Шунмнг учун солик муайян манзилда “тухтаб тургаи-
дай” булса-да, аммо манзилни босиб утишдан бир на
фас тинчимайди. Ана шундай урнидан кузгалмасдан
зарурий рухий каламлар ташлаб олка бориш насиб этил
ган кишига Каъбаи максуд — Faii6 олами, Аллох хузу-
рига тайёрланиш (эхром боглаш) мумкиндир. Бундай
одамни беинтихо мухаббат оханрабодай тортади, унинг
чилла утириши хам шарт эмас. К изига шундаки, деб
тасвирлайди шоир бу сулуку сайрда соликнинг ихти-
ёри узида эмас, у “саргузаш ти”нинг бош ланиш и ва
охирини хам хис кила олмайди. Яна ажойибро™ шун
даки, бу йулга ният килиб кирганларнинг мингдан
бири максадига эришади ёки йук, куплари йулнинг
охирини тополмай (охирига етолмасдан), халок була-
дилар. Ана шундай onip йул бу. Бу йулга кирган [^л о в
чи бирор лахза узидан гофил булмаслиги керак, яъни
хеч бир холатда чалгим асин, ф акат ва ф акат олий
максад — Хакка етиш иш ида ёнсин. Аммо агар Аллох
сен билан бирга булса, бу бехад окир йулни босиб
утиш мумкин дейди, Н авоий газалнинг охирги 6ati-
гида. Демак, валилик, Хакка восил булиш Худо тан-
лаган одамлар насибасидир.
40-газал
г'илакдин гар сенга хар лахш юз к;ашу келди утру.
Агар хар к^айГудин сунг бир севинмак бор, эмас цайгу.
Ва гар хар тийраликка бир ёруглу^ни инонмассен,
Йиги кур чархдин х,ар шом дот сущдин кулгу.
Камол истар эсанг сидк; ахлидин, к,илма кунгул тийра,
Мукаддар айламас хуршид субх анфосидин кузгу.
Сафо ахлига гулрухлар хаёлидин та/аиюр йщ ,
Качан гул акси тушмаклик била гулранг бул/ой су.
Тиларсан /афлатингни рафъ этиб, огох^шр на^лин,
Ки юфил элга ул афсоналардин кам булур i^auiy.
Фано нацди жахонингга чу эрмас бир замон маълум,
Дирам наудит умрунг х,ар замон сарф этмагил асру.
Жунун занжирида ошик; ёнида х;ийлагар зохид,
Киши курса тасаввур айлагай шер оллида тулку.
Кунгул миръоти ичра жилвагардур ёру сен гофил,
Торизма хажридин купким, эмассен ёрдин айру.
Фанонинг хам фаносин истагил, васл эрса комингким,
Бу йулда восил улмакнинг тарифы ушбудур, ушбу.
Кетур бир бода, эй сонники, ичсам к,олмагай бок,и,
Фанодин, бал бак;один хам замирим лавхида белгу.
Навоий дайр аро мает улса, шохдин панох, андин
Утарда тупщуси албатта бир coFap чициб утру.
rfT'
______ Лугат
1. Фалак - осмон, такдир.
2. Утру - карши, рупара.
3. Гар - агар.
4. Тийралик - коронп/тик, зулмат.
/) 1
5. Чарх - осмон.
6. С у б х -т о н г .
7 Сидк ахли - садокатли, самимий, ростгуй кишилар, ориф
суфийлар.
8. Мукаддар - хира тортган, занг босган, кирланган.
9. Х ур ш и д - куёш.
10. Анфос - нафаслар, еллар.
11. Сафо ахли - пок калблилар, валилар.
12. Гулрух - юзи гулдай чиройли.
13. Тагайюр - узгариш, бошка тусга кириш.
14. Рафъ этмок - юксалмок, баландга кутармок.
15. Огохпар - валилар, ориф пирлар.
16. Рофил эл - ирфондан бехабар кишилар.
17. Афсоналар - бу ерда: х,икоя, ривоят, накл.
18. Ж унун-жиннилик, девоналик, Илохишки билан мает киши.
19. Бако - абадийлик, узгармаслик.
20. Накд - бор нарса, насянинг тескариси.
21. Дирам - кадимий пул бирлиги.
22. М иръ от- кузгу.
23. Тул ку - тулки.
24. Фано - ёмон ахлокнинг йуколиши.
25. Ком - максад, ният
26. Тарик - йул.
27. Восил - етишиш.
28. Бода - ичимлик.
29. Л а в х - тахта, варак.
30. Д айр-оташпарастлар ибодатхонаси, майхона, мажозан:
пир даргохи.
31. CoFap - кадах, май ичиладиган идиш, мажозан: ориф ин
сон калби.
32. А сру - куп, жуда, бехисоб, аник.
Байтларнинг насрий баёни
1. Агар фалакдан сенга хар лахзада юз гаму кайгу
ёгилса хам, лекин хар бир кайгудан кейин бир шод-
лик, севинч муяссар булса, бу кайгуни кайгу дема.
2. Агар хар коронгилик баробарида бир ёрукнинг
борлигига и ш онм асанг, унда ш омда еру осм онлар
корайиб, куз ёшидай ялтираган юлдузлар тонгда йуко-
либ, шодлик кулгуси — тонгнинг отишини кургин.
3. Агар содик одамлар сухбагидан бахра олиб, камо-
лотга етишни исгасанг, кунглингни ториктирма (кора
килма) негаки, куёш тонг ели билан кузгуни губорли кил-
майди (балки поклайди), яъни дилни нохуш этмайди.
4. Авлиёлар — соф кунгиллиларда гулрухлар хаёли-
дан узгариш булмайди, яъни улар бунда бемаъни хаёл-
ларга бормайдилар. Ахир гулнинг акси туш ганда тоза
сув гул рангига кирганини курганмисан?
5. Бафлату билимсизлигингни орифлар ривоятлари
билан (огох, этиб), юксалишни истайсан, зеро гофил-
лар бу наклу ривоятларни эшитсалар, уйкулари кочиб,
кунгиллари уйгонади.
6. Хаёгингда бакога эриш иш нинг аник йули маълум
эмас, аммо сен хечам пул-бойликни куриб, умринг-
нинг накдини шунга сарфлама.
7. Ошикни жинни деб занжирбанд килганлар, унинг
ёнида хийлагар зохид турибди. Бу манзарани биров
курса, шер олдида тулки турибди деб тасаввур килади.
8. Кунгил кузгусида Ёр — Худо жилваланиб туриб
ди, аммо сен бундан хабарсиз. Фирокида купам кий-
налиб, кайгу чекма, зеро сен Ёрдин айри эмассан.
9. Агар максадинг Хакка етишиш булса, фанонинг
хам фаносини истагил, яъни буткул махв булгил, чун
ки восил булмокнинг бирдан-бир йули факат шудир.
10. Эй сокий, бир коса иш к шаробидан келтир, охи-
ригача ичай, токи замирим лавхи — варагида фанодан
хам, балки бакодан хам белги-ниш она колмасин.
11. Навоий пири ориф хузурида ишкдан бехуду бе-
х,уш булса, шох (ориф пир, подшо, севгили зот), пано-
хига олиб, бу манзилдан утаётганда албагта каршиси-
дан чикиб, бир кадах туткуси.
^ ^ з а л н и н г умумий мазмун-маъноси^ 5 ^
Фалакдан шикоят, такдирнинг эврилишларидан задалик
гояси Навоийнинг газалларида хам, достонларида хам акс
этганини куриш мумкин. Ушбу ун бир байтлик газал хам
шу мазмундаги байт билан бошланади. Аммо фарк шундаки,
шоир ана шу фалакдан ёгилалиган кай гул a pi а кумштиб, о\у
афгон чекмайди, батки “юз кайгу" баробарида “бир севин-
мак бор” булса, бу кайгу каику эмас, деган фикрга ypFy
беради. Яъни юз кайгуии бир севинч, шодлик ла\заси енга-
ди. Зотан, \аёт фа кат гамдан, ёхуд факат севинчдан иборат
эмас. Х^ётда гаму шодлик, ташвишу кувонч, мехнату ро^ат,
айрилшу висол дамлари бирга юради. Шоир ана шу зидди-
ятлар занжирини укувчи эсига солиб, тун ва кун, шом ва
тонгни мисолга келтиради: \ар тундан кейин кун келади,
,\ар шом цоронгулиги оркасида мусаффо тонг ёруглиги на-
моён. Шундай булгач, умид билан, шавку за вк билан яшаш,
шодлик дамлари кадрига етиш керак.
Алишер Навоий ана шу оптимистик, рухий бардамлик
гоясини инсоннинг ру^ий-маънавий камолоти билан боглаб
тасвирлайди. Зеро, олий мацсадларга интилган, покланиш
йулига кирган одам учун хар кандай гам-ташвишдан кура
сафо ахдига эргашиб, кунгул кузгусини губорлардан тоза-
лаши лозим. Сафо ахли — орифлар кунгли хам куёш каби
нур таратиб, инсон зогини мунаввар этади, улуг максадлар-
га сафарбар этади. Шоир шу фикрлар из\оридан кейин ко-
мил инсонлар сифатлари, хислатларини таърифлайди ва буни
ривожлантириб бориб, яна орифона истилохдар шар^и ор-
кали (фано, бако. дайр, coFap) гафлатга берилмасликка даъ-
ват этади. Зеро, гафлатнинг узи катбни хиралаштиради, кай-
ьу'ни купайтиради, жумладан, бойлик, лирам туплаш \ирси
хам гам устига FaM келтиради. Факат соф калбли, Плох
и hi кила ёнган, фано ва бак,они \ам забт этган. пири комил
нури билан нурланган одамгина уткинчи кайгуларни пи-
санд килмай, абадият шодлигига муяссар булади. Навоий
f o h c h h u h f мох ияти ана шу.
Ш арк халкдари таф аккури тарихида чукур илдиз
отган тасаввуф таъ ли м о ти н и яхш и билм ай туриб,
А лиш ер Н авоий дунёкдраш и ва адабий м ероси ни
барча м у р аккаб л и кл ар и , ф ал саф и й тер ан ли ги б и
лан тулик холда тугри, хакконий ёритиб бериш муш-
кул. У ттизинчи йиллардаёк О йбек бунга эътиборни
каратган эди. А ммо, назарим да, бу масала \а м о н х.ал
булмасдан, долзарблигини сакдаб келм окда. Чунки
хозир хам улуг шоир асарларини "керакли" ва "ке-
раксиз" кисм ларга аж рати ш , о р и ф о н а м азм ундаги
ш еърларини наш рлардан соки т килиб, эл кузидан
яш ириш , "пайкамасдан" тадкикотларга киритм аслик
касаллиги давом этмокда. Баъзан эса, суф иёна маъ-
ноларни англаб етм аганим из сабабли, Н авоий ни нг
р ам зи й и б о р а -и с т и о р а л а р и н и х ам и н к ад ар тал ки н
этиб, укувчиларн и чалгитиб келм окдам из. Бу хол
Н авоий дахоси ни, ол ам и н и н г бепоёнлиги ва улуг-
ворлигини муаззам салохияти хам куркам лиги б и
лан идрок этиш га халал беради. Вахоланки, Н авоий
мероси — яхлит бир адабий вокелик, бебахо маъна-
вий хазина. Ва яна мухими ш ундаки, ш оирнинг улмас
гуманизм билан кукарган хаётбахш гоялари ''дунё
вий" асарларида кандай порлаб турса, биз бир чек-
кага суриб куймокчи булган "илохий" асарларида хам
ш ундай куч билан нур таратиб гуради. Зотан, улар
зохирий жихатдан ш ундай, аслида эса, ботиний маъ-
нолари мохиятига кура бир хил ф алсаф ий-тасавву-
ф ий караш лар силсиласига бориб такаладиган узаро
узвий алокадор асарлар булиб, бирини и кки нчиси -
сиз туш униш кийин. Бас, шундай экан , ш оир асар
ларида учрайдиган иш к, май, майхона, харобот, со-
кий, coFap, кадах, хум, махбуб сингари купдан-куп
к и н о я-ти м со л л ар , рам зий м аъноли сузлар ва улар
1Бундан кейинги шархлар дастлаб алохида макола сиф ати да ёзи л -
ган. Ш ун и н г учун б и з уларни узгартирм ай келтирдик. (м уалли ф ).
оркасида ётган яш ирин м аънолар асрори хам унинг
ижоди яхлит бир бутунликда олиб текш ирилиб, олам
ва одам хакидаги м у ш охад а-м укош и ф алари ичида
ш ар х л ан с аги н а, м азм у н и к ер ак л и д араж ада а н и к
ойди нлаш иш и м у м к и н .
М асалан, куйидаги газални олайлик:
Команд учига ет курм ас гам у апдеша айёри,
Бийик чекмиш м агар майхона томин сунь меъмори.
Хуморим заъфида ках;гил пси то етти мает улдум,
Сувалмишдур м агар май лойидин майхона девори.
Тула к у б огзи май, хуриш дедур, гу ё т енг очилмиш
Чекарда бу ики хурш ид даврии сунъ паргори.
М ай ичмиш хонак,ох, шайхи, харобот ахди айш айланг,
Ки чик,миш бахя уррон хиркасидин м аблаги кори.
Куринган мосиво буди эм а с , балки намудидур,
Май уст ида ху>бобу м авж шаклининг намудори.
Хубобу мавж май тахрикидин зохирдурур, лекин
Сукун т опгон вуж уди, майдин узга кайдадур бори?
Куёш аксимудур х,айвон суйида, ё курунмишдур
Равопосо май ичра со щ и гулчехра рухсори.
Фано дайрин кунгул истарки, бир-бир нири дайр эл Fa
Тутарда бода, шояд, ж уръае сунгай бизнинг сори.
Иавоийдип фано чун х,осил улди, к,илгасин эй ишк,.
Навоий риштаи жонин м у гашиш удининг тори.
Хуш, бу газалда кандай foh ифодаланган? Май ва
унинг хосиятларини таърифлашдан мурод нима?
Уз-узидан аёнки, Навоий зикр этган май биз тасав-
вур килган спиртли ичим лик эмас. Ш оир сира хам
буни назарда тутмаган. Билъакс, ута такводор ва пок-
домон булган Н авоий зам о н аси н и н г иш ратпараст,
майхур кишиларини кахру газаб билан танкид остига
олиб, мает килувчи ичимликни "умм ул-хабоис". яъни
барча ёмонликлар, фалокатлар онаси, деб эълон кил
ган. "Хайрат ул-аброр" достонида булса, бадмасглар-
нинг масхарали хажвий киёфасини яратиб, уларни элга
шарманда этган. Ушбу газалда шоир майни илохий ишк-
маърифат. дониш иш тиёкининг авжи киём и, Ёр жа-
моли мушохадасидан ош ик дилида пайдо булган куч-
ли завк —илхомнинг, бехад хурсандлик, сурурнинг рам-
зий ифодаси йифатида тилга олган. Хумор булиш, май-
парастлик хам бу ерда шунга мувофик. Буюк нур чаш-
масидан хузурланиш , висол бехудлиги, хаёт, табиат
зеболиги хамда акл ва таф аккур етм айдиган, аммо
кунгил билан хис этиладиган Мутлак рух муъжизоти
жилвасидан бахрамандлик ва шунга талииниш сар.хуш-
лигидир.
Чунки Навоий эътикод куйган фалсафий таълимот-
га биноан, олам азалий ва абадий ягона Рухнинг уз-
узини севиб, уз ж амолини томоша килиш истагидан
пайдо булган кузгудир. Бирламчи кудрат порлашидан
таралган нур бу кузгуда акс этади, яъни моддий дунё-
даги жамики мавжудот ва махлукот — заррадан куёш-
гача, еру кук, собиту сайёра шу нур билан ёритилади,
шу нур туфайли харакатланади, муайян уйгунлик ичра
ривож ланиб туради. Бу илохий тажаллини ш оирлар
май тимсолида кабул килганлар. Моддий дунё эса, шу
тасаввур буйича, жом ёки кадахдир. Дунёнинг ранго-
ранг тозланишлар, узгариш, янгиланишлар, табиатнинг
турфа сиру асрори, ходиса-ашёлари, бахорий уйгониш,
чунончи, дарахтларнинг кукариб, гуллаб мева богла-
ши, дашту даранинг ут-улан билан копланиш и, куш-
ларнинг мает булиб сайраши, борингки, хаётнинг бар-
ча нашъу намоси, гуркираб куринган нафосат туфони
шу май уммонининг мавжланиши, купириши деб ту-
шунтирилган. И нсон хам мазкур кузгунинг бир була-
ги, лекин Рухи мутлак энг куп акс этган хилкат. Чунки
у холикиятнннг сарвари ва ганжи гавхари, яъни "икки
олам истеъдодининг жамулжами" (Белил). Hitcon рухи
шу боис тинимсиз равишда уз манбаига караб интила-
ди. Бу интилиш дунёнинг узини идрок этиш ва уз-
узини англаб етиш оркали содир булгани сабабли ин
сон олам ход ис ал ар и гузаллигини мушохада этиб, чек-
сиз хайратланади. Хайрат эса ашё-ходисаларни билиб
/■У)
олишга кизикиш ни кучайтиради. Ш у тарика, киши
мохият-хакикатни билиш иштиёки билан ёниб, бор
там сари купрок, ташвиш-тараддудда булади. Инсон-
нинг бутун хаётий фаолияти, ижод ва яратувчилик
кобилияти, кашфу каромати ва файзу фазилатлари шу
ишкнинг кудрати деб тал кии этилган.
Аммо инсон табиати икки асос — рухий ва моддий
олам унсурларидан таркиб тоигани учун бу унсурлар
орасида кураш боради. Агар моддий асос булмиш жисм
талаблари кучайса, у хирс ва шахват, хайвоний кафе
дом ига гирифтор булиб, борган сари тубанлашади. Бу
хавфнинг олдини олиш учун киши доимий равишда
рухий-маънавий эхтиёжларини кондириб бориши, шу
жихатни тарбиялашга бел богламоги даркор. Бу ишда
унга узидан кура комилрок инсон-пир рахнамолик
килади. Пир ёки ориф деб тасаввуф ахли акду дониш-
да етук, маърифат нури билан кал б и лиммо-лим, нок
ният, иокиза ахлокли закий одамни назарда тутган-
лар. Пир — кунгил махрами, хамдард, хаммаслак киши.
Навоий назарида Жомий ана шундай шахе булган. Бун-
дай шахслар хамма вакт эзгуликни уйлаб, узига эргаш-
ган одамларни калб саховати билан тарбиялаганлар,
уларнинг иродасини чиниктириб, кунгил чашмасининг
кузини очиб, оламни янгича тушунишга, Х ак йулни
химоя килишга' ургагганлар. Юкорида келгирганимиз
газалда шу маънолар ифодаланган. Буни конкрет изох-
лар билан шархлаб, тушунтиришга харакат киламиз.
Газалнинг биринчи байтида гаму андеша айёри,
сунь меъмори, каманд, майхона каби суз ва бирикма-
лар изохга мухтож. Каманд шеъриятда аксар ёр сочи
урнида истиора сифатида кулланилади. Бирок бу уринда
Навоий унинг асл лугавий маъноси — арконни назарда
тутган. Раму андеша айёри — акл тадбиркорлиги, акду
ташвиш тадбири деган маънони беради. Майхона эса
"шавку завк ва илохий маърифат тулиб-тошган комил
инсон — орифнинг ботиний дунёси ва Рухи мутлак
манбаидир". (Саййид Жаъфар Сажжодий. Мусталахо-
160
ти урафо, 392-бст). Сунъ меъмори -Худо. Энди байт-
нинг мазмунига келсак, Алишер Навоий баланд имо-
ратлар, сарой ва калъаларнинг кунгурасига аркон таш-
лаб, тирмашиб том устига чикиш одатига ишора килиб,
дейди: "Азал меъмори — Худо майхона томини шунча-
лик улук ва баланд килиб курган эканки, фикру таш-
виш тадбирининг аркони унинг кунгурасининг учига
етмайди". Ш оирнинг таъкпдича, акл ва тадбир билан
майхона калъасини забт этиш мумкин эмас. Нега? Ч ун
ки ориф калбининг маърифати ва у оркали илохий рух
манбаининг бекиёс гузаллигини идрок этишга (шуни
айтиш керакки, Навоий ибора-тимсолларида хар доим
икки маъно — ориф калби ва рухи мутлак биргаликда
кузда тутилади, зеро ориф калби олий зот манбаига
олиб борадиган бир восита, куприк деб каралган) фа-
кат калб ва рух кодирдир; аклий мушохада, мантикий-
тафаккурий билиш усули бунга кобил эмас. Маълум
буладики, Алишер Навоий газалнинг матлаиданок та
саввуф тарикатининг асосий талабларидан бирини баён
этган. Бу галаб тарикат йулига кадам куйган одам учун
биринчи жиддий мушкилот хам эди, чунки аклу хуш
кудраги етмайдиган нарсага кунгил майли билан эри-
шиш — рухий иродани кайтадан куриш, узини уз виж-
дони, эътикоди олдида жавобгар хисоблаб, каттик на-
зорат осгига олиш, жуда куп дунёвий хавас-хохишлар-
дан воз кечиш демакдир. Майхона касрининг буюкли-
ги олам сиру асрори, ажойиботлари, ходиса-вокеала-
рининг бехад куплиги, уни билиш, мохиятига етиш
кийинчилигидир, айни вактда саркаш нафс куткула-
рини енгиш, юксак ахлокий одам булиш машаккагла-
рини хам англатади.
И ккинчи байт биринчи байтдаги фикрни давом эт-
тиради: толиб (ёки ошик) аклу тадбир билан комил
инсон мартабасига кутарилишга — майхонани забт
этишга кузи етмагандан кейин, бу бинонинг деворла-
рини хидлаш билан каноатланади. Яъни, пирнинг му-
хитига якинлашиб, унга кул бериб, дастлабки наси-
II - 183 /в/
хатларпни эшитишлан бахра олали. Майхона деворн,
шундай килиб, пири комилнпнг мухити, ташки, зохи-
рий дунёсидир. Иккинчи тарафдан. бу — бизни ураб
олган моддий дунё хам. Чунки калъа ичидаги рух ман-
баини идрок этиш, аввало калъа деворлари — дунё ашё-
ларини урганиш, хаёл ва сезгилар оркали унинг мохи-
ятига етиб бориш билан амалга ошади. Заъфи хумор-
кайфнинг таркала бошлаши, ишкнинг вактинча сусай-
иши, хакикатга шубха билан караш, шубхаланиш лах-
засини билдиради. Кахгил - сомонли лой. Май лойи
— шароб куйкуми, дукё мулки, хиссий иштиёклардан
хал и покланмаган рухтимсоли. Алхосил, байтнинг маз-
муни куйидагича: "Майхона деворини май лойи билан
шуваганлар шекилли, хуморим таркалганда димошмга
сомонли лой хиди уриб, яна мает булдим”. Ёки: "Му-
хаббатим вактинча сусайганда (кунгилда шубха туги л-
ганда), пирга якинлашганим сабабли шубхаларим тар-
калиб, калбимда и ш к яна аввалгидай алангаланди” .
Пирнинг ички олам и унинг нутки, харакатлари, каро-
матида зухур этганидай, Рухи мутлак хам дунё гузал-
лигида жилваланиб, кишипи мафтун этади. Орифнинг
завки саликаси, нозикфахм заковати дакик маънолар
магзини осон чакиб, мушкул масалаларни ички бир
фаросат билан хал килиб бера олади. Бу худди кадах-
дан томгап май томчилари каби ошик дилига хикмат
нури булиб куйилади. Ш у маънода тасаввуф ахли \ум.
хумхона, c o F a p , жом, майкада деганда хам орифнинг
нурфайз жозиб юрагини тушунганлар.
У чин чи баГида биз тушунмайдиган учта суз бор.
Булар: куб. хуршид, паргор. Куб-шароб сакланадиган
хум, мажозий маънода, боя айтганимиздай, ори([)нинг
кунгли ва рухи мутлак. Хуршил — куёш. Паргор-дойра
чизадиган асбоб (циркуль); баъзан йул-йурик, чора-
тадбир маъносида хам кулланилади. Ш унга кура газал-
нмнг учинчи байтини хозирги тилимизга буплай тар-
жима килса булади: "Огзигача май тулгазилган хум худди
куёшга ухшайди, гуё Алл охни нг дойра чизгачи бу икки
куёшнинг (яъни, фалак куёши ва май хумининг) гар-
дишини чизганда бир пайтда баравар очилгандай". Ёхуд:
"М ай хуми билан куёшнинг тархи бир хил, улар бирга
бир вактда яратилган ухшаш нарсалардир". Ш оир айт-
мокчики, куёш хам май хуми, яъни, бирламчи манба-
дан нишона. Ш у сабабли улар бир-бирининг мавжуд-
лигини исботлайдилар — куёшнинг дал ил и куёш. Май
хумини куёшга ухшатиш билан Навоий ориф кал би-
mi ш' саховати, карамининг беиоёнлигини таъкидла-
мокчи, зеро куёш уз харораги, зиёси билан оламни
мунаввар этгандай, ориф калби хам ошикларни фаро-
вон бахравар эта олади. Бундан ташкари, бу ерда то-
либнинг зохирий мушохададан (майхона деворини хид-
лаш) аста-секин ботиний маъноларни англаш сари бо-
раётгани, бундан хайратланаётгани хам ифодаланган.
Туртничи байт шархи. Хонакох — суфийлар Hh f u -
либ важду самоъ билан шугулланадиган жой. Харобот
сузининг лугавий маъноси вайрона, шаробхона булса-
да, аммо тасаввуф ахли истилохида инсон жисмининг
хароб булиши — каноат, факр йулига кириб, хайвоний
нафслар, кераксиз, ёмон хулк-одатлардан кутулиб, узни
хоксорлик, камтаринлик рутбасига солишдир. Харо-
ботийлар, яъни риндлар "майхона таралдудидин бехо-
нумонлиги ва паймона тааллукидан бесарусомонлиги"
("Махбуб ул-кулуб") билан машхур. Улар учун "тожу
тахт туфрок билан тенг", хамма нарсадан форгн, ёлгиз
ёр ишкида сармаст. Хирка — суфийлар киядиган йир-
тик жанда кийим. Бундан ташкари, инсоннинг бада-
ни, сурати ва ашёлар одами хам. Бахя — ямок, жияк.
Маблаги кори - ишининг натижаси, ахволи, бор-буди
демак. Хуллас, байтнинг мазмуни бундай: "Хонакох
шайхи май ичибди, яъни унинг кунглида илохий нур
иорлаб, бу хузурдан сархуш булибди. Эй ошик харобо-
тийлар, сиз хам бу хабардан хурсанд булиб, важд-холга
тушинг. Курмайсизми, шайхнинг ахволи унинг жанда
тунининг йиртикларидан маълум булди, яъни боти-
ний олам и юзага чикди. маърифат нури шуълаланди".
Байтнинг иккинчи сатрида суфийларнинг уз жамоала-
ри мажлисида жазава хуружида раксу самоъга тушиб.
кийимлари чок-чокидан сукилиб кетишига ишора бор.
Бешинчи ва олтинчи байтларда шоирона ифода-тим-
соллар оркали кадимги ва хозирги фалсафанинг учта
мухим категорияси тушунтирилган. Булар мохият ва
ходиса, мазмун ва шакл, жузъ ва кулл (яккалик ва уму-
мийлик) категорияларидир. Бирок фалсафий катего-
риялар хакида гапиришдан олдин нотаниш сузларнинг
маъносини билиб олишимиз керак. Масалан, мосиво
— F a i ip , узга, ундан бошка деган маъноларни ифода-
лаб келади. М азкур фалсафий-тасаввуфий истилох-
нинг моадо деган иккинчи атамаси хам бор. Навоий
дсвонининг биринчи газалида шу суз ишлатилган.
Шархланаётган газалимизда эса, шоир мосиво деб
моддий борлик, яъни дунёни назарда тутган. Чунки
дунё М утлак рух билан инсон орасида, яъни калб
билан "У ” орасида гайр, бегона бир тусик, узгалик-
дир. Ш у каби о ш и к билан маъш ук орасида парда
булиб турган жисм, бадан ва унинг эхтиёжлари хам
узгадир. Ш арк шоирлари асарларида учрайдиган Ра-
киб — севишганларни ажратиб турувчи шахе шу xv-
сусиятларни жамлаган образ булиб гавдаланади. Бе
шинчи байтдаги буд- асос, хаки кий мавжудликни,
намуд — кур и н и ш , ш аклий белгиларни англатса,
хубоб — сув ва бошка суюкликлар юзасида пайдо була-
диган пуфакчадир. Бу суз мавж билан биргаликда
харакат, мохиятнинг зухуротини билдиради. Энди
бешинчи байт мазмунини кайд этиш мумкин: "Кузга
ташланган нарсалар (узгаликлар) зоти азалийнинг
хакикий мохиятини англатмайди, шу сингари пуфак-
ча ва тулкин майнинг узи эмас, балки шаклий ифо-
дасидир". Ё к и бошкача килиб айтсак: "М ай устидаги
иуфак ва мавж майнинг мохиятини акс эттирмага-
нидай, "У" дан бошка куринган ашелар "У н и н г бор-
лигини — мавжудиятини белгиламайди, улар ташки
белгилардир, холос".
Шунддй килиб. ташки дунё ва ундаги нарсалар мо-
хият эмас, балки ходисадир. Мохият - Рухи мутлак
ёки ориф кунглидаги маърифат. Айни вактда, моддий
дунё — шакл, рух эса-мазмун. Инсон ходиса ва шакл-
ларга махлиё булмаслиги керак, унинг максади ва ва-
зифаси мохияг-мазмунни билиб олиш. Тутрироки, ходи-
са-шаклни билишдан мохият- мазмунни билишга караб
бориш. Демак, тасаввуфда дунё мутлак, Рух билан ин
сон орасидаги тусик деб хисобланса-да, бирок, бари
бир, дунёни билиш шарт килиб куйилган. дунёни бил-
масдан туриб, мохиятни (Хакни) идрок этиш мумкин
эмаслиги тан олинган. Ш у тарика, ходиса мохиятни
билиш йулида имтихон, чунки у ранг-баранг ва хил-
ма-хил. Ш арк файласуфлари бу микдорий купликни
асмо (исмлар), ашё (нарсалар), сифот (сифатлар), им-
тиёз (фаркдар), афъол (харакат-фаолият), важх (юз,
жихат) ва бошка истилохлар воситасида тавсиф этиб
келганлар. Микдорий хилма-хиллик мантикий равиш-
да, жузъият ва куллият, яъни тур ва жинс тушунчала-
рини келтириб чикаради. Ж узъият (гасаввуфчилар буни
касрат хам деганлар) куллиятга, яъни вахдатга зиддир.
Шундай булгач, уларнинг хусусиятида хам карама-кар-
шилик мавжуд: вахдат — Бирламчи кудрат тургун. хара-
катсиз жавхар (субстанция) булса, касрат — тафсилий-
лик. доимий харакат, ривожланнш конуниятига то-
беъ. Демак, майнинг мавж ва пуфакчаларини томоша
килиш, мушохада этиш билан чегараланмасдан, худди
ходисадан мохиятга караб борплгандай. касратдан вах
датга караб бориш ва шу асосда бирламчи кудрат на-
фосатини идрок этиш, хузурланиш мумкин. Газалнинг
олтинчи байтида бу фикр очикрок ифодаланган (бун
да тахрик — харакат, сукун — тургунлик, тпниш): "Пу-
фак билан тулкин майнинг харакати, тажаллисидир.
Бу харакат тингач, тиник майнинг тоза вужудидан бо
шка нима колади?".
Бу вужудни идрок этган киши Ёр хузурига мушар-
раф булиб, фано мартабасига якишташадиким, газал-
нинг еттинчи байти шу хусусдадир. Хайвон суйи деб,
гуё одамзод ичганда абадий умр топадиган афсонавий
ер ости мамлакатининг чашмасини атаганлар. Тасав-
вуфда у ишк-мухаббат булоки, хаки кат нурининг ман-
баини англатади. Байтнинг мазмуни эса бундай: "И ш к
чашмасида ёки хакикий нур манбаида курилган куёш
аксими ё жонга ухшаш май ичида азал сокийсининг
гулдай зебо юзи намоён булганми?" Сокий сузи хам бу
ерда рамзий маънога эга, яъни мутлак файзиёт, маъ
рифат булоги демак. Майда Ёр жамолини куриш, май
идишини куёш га ухшатиш Навоийнинг севган образ-
ларидан. "Ашракат мин акси шамсил каъси анвор ул-
худо, Ёр аксин майда кур деб жомдин чикди садо" —
чикаётган куёш косасининг аксидан хидоят нурлари
иорлаб куринди, жомдан Ёр жамолини майда кур, де
ган садо чикди. "Хазойин ул-маоний" девони мана шу
байт билан бошланади. Ш оир назарида ловуллаган олов
кураси -- муаззам офтоб хам уша буюк илохий кудрат-
нинг инъикоси, мавжудотни харакатга келтирувчи май
тулгазилган жом, унинг порлаши эса — Ёр жамоли.
Ёр жамолини курган ош ик максадга эришиб, фано
водийсига кириб боради. Базалнинг охирги икки бай
ти шу маънони ифодалашга хизмат килади. Саккизин-
чи байтдаги дайр аслида насронийлар ва оташпараст-
лар ибодатхонасининг номи, мажозан эса майхона,
дунёдир. Дайри фано — хайвоний нафсдан кутулган,
рухан тирик, маънавий жихатдан етук кишилар маж-
лиси. уларнинг ботиний олами. Навоий бу байтда маъ
навий хакикатларни кашф этган одамлар хузурини
кумсаш, улар хикматидан бахра олиш туй кус и ни ифо-
далаган. Ш унинг учун у пири дайр деганда хам эзгу-
лик ва карам дарёсининг тимсоли комил инсонни кузда
тутган. Алхосил, байтнинг мазмуни: "Ю рак майхона
исгайди, чунки унда пири комил кишиларга сабок бер-
мокда, шояд менга \а\( шу май шуъласидан бир нима
166
егса". Ёки: "Кунгил жисм, вужуд йуколадиган, фано
буладиган макон истайди. Чунки унда камолот ва етук-
лик тимсоли маънавий шайх хаки кат файзидан элга
бир-бир бода тутмокда. Зора, у бу хикмат ва дониш
шаробидан менга хам бир култум узатса".
Туккизинчи байтга келсак, бунда иккита суз узак
маъно ташийди. Биринчиси — наво. Навонинг маъно-
лари куп. У мусика, куй, оханг, шу билан бирга мун-
тазамлик, тартиб-интизом, симметрия, низомия, на-
фосат тушунчаларини камраб олади. Агар бу маъно-
ларнинг хаммасини бир жойга йигсак, наво умумба-
шарий, умумжахоний оламнинг яхлит уйгунлигидан
иборат олий гузалликни ифодалаган булади. Модо-
мики шундай экан, ягона рухий кудратпинг мунта-
зам харакати, созкорлиги кайдида калбнинг шукру
шукухи, ором ва осойишталиги хам наводир. А л и
шер Навоий, шубхасиз, охирги байтда калб ороми,
ички рухий коникиш нашидасини тасвирлаган. Бу
нашила шоир юрагида бир муаззам куй булиб янгра-
ган ва муганний (иккин чи узак суз) тушунчаси билан
богланиб кетган. Муканний-чолгувчи дегани. Буурин-
да эса у узлуксиз ёгиб турувчи нур — файзнинг наво-
сини етказувчи, шу неъматдан огох этувчининг тим-
солидир. Куй каби окиб келадиган ушбу нур калбни
рохат-фарогатга FapK этади. Бай гпинг насрий тар-
жимасини келтирсак, фикримиз янада ойдинлаши-
ши мумкин: "Э й ишк, буюк жахоний уйгунлик нури
навосидан, сафо нашидасидан ко н и ки ш муяссар
булди, энди Навоий жонининг ипини шу нурни ёгди-
рувчи чолгувчи асбобига тор килгин, яъни уша буюк
нур риштасига улаб юборгин". Ёки : "Э Й И Ш к, мах-
буб жамолини куриб, узликдан батамом хориж булдим
— максадга етдим, висол куйи вужудимни огушига
олди. Энди Навоийнинг жонини нурининг тарамла-
рига богла". Бу ерда шоир тахаллуси билан байт маз-
муни узаро топишиб, ажойиб суз уйини хосил булга-
нини курамиз. Ш у нуктада шоирнинг хар икки га-
167
халлуси (Навоий ва Ф ом ин) маъно жихатидан бир-
бирига якин эканлиги хам маълум булади.
Улуг шоирнинг фалсафий мушохадаси мана шундай
чукур ва камровли. Коинот ва инсон унинг назарида
яхлит бир бутумликни ташкил этади, бир конуният
билан бошкарилади. Инсон бу конуният сирларини
рух кучи, алохида хиссий тасаввурлар теранлиги би
лам билиб олиши даркор.
Хуллас, мазкур газалда мажозий тимсоллар ёрдами-
да тасаввуф фалсафасинннг билиш мазарияси таъриф-
лаб берилган: аввал оламни билиш мушкуллигидан
куркиб саросимага тушиш, хайратланиш, кейин ташки
думё нарса-ходисаларини мушохада эта бошлаш, зохи-
рий мушохададаи аста-секим мохиятни идрок килиш-
га утиш. Мохиягминг улугворлигини хис этиб, рухий-
тафаккурий коникиш туйиш. Бу жараён уч боскичга
ажратилиб, илм ул-якин, айн ул-якин, хакк ул-якин
деган махсус терминлар билан белгиланган эди. Якин
— исбот талаб килинмайдиган шак-шубхасиз хаки кат.
Айн — чашма, куз, хар нарсанинг асли, зот. Тасаввуф
назариётчиларидам Абдураззок Кошомий бундай дей
ди: "Филжумла, суфийлар акидасига мувофик. маъна-
виятни билиш уч хилдир: илм ул-якин, айн ул-якин
ва хаккул- якин. А^валги холатда одам маълумни аклий
ладил, хужжат келтириш билан идрок этади ва иккин
чи холатда билиб олинган, исботланган маълумни му
шохада этади ва учинчи холатда хакикатни идрок этишга
етади". (Абдураззок Кошоний. Масобих ул-хидоя. 52-
бет). Бу бамисоли куёш шуъласи ва хароратини ладил
келтириш билан исботлаш (илм ул-якин), куёш жис-
мини кузатиш билан аниклаш (айн ул-якин) ва куёш
вужудининг мусаффо нурдан иборат эканини калбан
идрок этишдай (хакк ул-якин) гаи. Хужвирий деган
олим назарида эса "илм ул-якин — акл ахли учун, айн
ул-якин илм арбоблари учун, хакк ул-якин орифлар
учуидир". (Хужвирий. Каш ф ул-махжуб. 497- бет). Де
мак. бу фалсафий силсилага мувофик, хакикат тажри-
бадан олдин мавжуддур, у мантик кучи билан эмас,
балки хис — рух воситаси билан, яъни интуиция ёрда-
мида билиб олинади. Чунки хакикат инсоннинг уз кал-
бида. кунгил кузгусида. Фахмлаган булсангиз, дунёни
билишнинг бу усули немис олими И. Кант (X V IT I аср)
"нарса узида" ва "априор" (тажрибадан аввал мавжуд-
лик) тушунчалари остида ривожлантирган фалсафий
таълимотга ухшаб кетади. Биз хам худди шуни таъкид-
ламокчй эдик, яъни тасаввуф, баъзи тадкикотчилар
айтмокчи, бир дин урнига келган янги, мураккаблаш-
тирилган ва мистик туйгуларни кондиришга хизмат
килувчи иккинчи дин эмас, балки оламни билишга
йул очган, шу сабабли хам фикрий-хиссий мушохада-
корлик, хурфикрлиликни ёкдаб, инсонни тадкик этиш
га диккат килган катта фалсафий окимдир. Ана шу
жихати билан у динга нисбатан олга ташланган мухим
кадам булди ва башарий тафаккур тараккиётига шубх-
асиз ижобий таъсир курсатди. Алишер Навоийга ухшаш
гуманист мутаффаккирлар учун эса у инсон табиати ва
тийнати хакида, жамият, хаёт вокеа-ходисалари, мо-
хияти тукрисида уйлашга имкон берадиган кидириш-
изланиш майдони, таянч нуктаси булиб хизмат кил
ган. Улуг шоир буни биринчи девонига киритган, хар
банди
"Харобот аро кирдим ош уф та х,ол,
Май истар га илгимда с и т он сафал ", —
деб якунланувчи таржеъбандида равшан баён этган.
Таржеъбандни укир эканмиз, муаллифнинг рози ди-
лидан огох буламиз, чунки у ёшлигидан бошлаб хар
хил илмларни ургангашг. хар хил "саргузашт’ни боши-
дан кечириб, дунё ва v h h “ ' .......... ''-у" --
лохаза юритганини ёзади. Шоху султонлар дабдабаси,
шайхул целому уламо-умаролар, ман-ман деган дониш-
мандлар сухбати уни кониктирмаган, уларнинг бирор-
таси хам инсон каршисида пайдо буладиган минглаб
/64
саволларга жавоб беришга кодир эмас эди. "Назар айла
бу коргох вазъига. ки ортар тамошосида хайратим", —
дейди шоир. Олам мохияти нимадан иборат, инсон
нега дунёга келади ва яна нега кетади? Нега куёш хар
тонг нур сочиб чикади, фалак доим гардишда? Нега
инсон зоти бир хил эмас? Фирибгарлик, конхурлик,
риё, ёлгон каердан келиб чиккан? Бу ва бунга ухшаган
еаволлар Навоийни хамиша кийиаб келган. На узим-
нинг "саъи ила фикратим", "на касби улум этти хал
мушкулим", — деб ёзади у. Юрагида хар хил андиша-
лар, шубхалар кезгани, лекин замона тафаккури дои-
расидан батамом чикиб кетишга журъат килолмагани-
ни эслатади. Ва окибатда:
Менинг бошима бас к,отш туш ди uui,
Чу то к улди бу даре) ила >
покатим , -
дея узини тасаввуф билан овутади, яъни "май била
улфат" тутинади.
Шундай килиб, тасаввуф Навоийга жахолатдан куту-
лиш, дунёни билишга, чанкок юракни маълум даража-
да тинчитишга кумак берган. Бунинг икки сабаби бор:
биринчиси шуки, Навоий яшаган замоннинг аклий
тараккиёт даражаси, фан ривожи реал дунё вокеала-
рини илмий асосда тушунтиришга ожизлик киларди.
Иккинчиси эса, бу яна мухимрок: инсоннинг аклий
имкониятлари, донолиги билан ахлоки, аъмол-нияти
орасида мавжуд булиб келаётган номувофикликдир.
Навоий аклу заковати хайратланарли, килни киркёрув-
чи кишилар ичида нафс домига тушган, зулм ва бад-
кирдорлиги билан машхур булганларини куп курган
эди. Ш унинг уч \ и '\лут гуманист шоир ахлокни — фа-
зилатлар тарбиясипи биринчи урин, с ^ яд„к щ ,, г1у хам
гасаввуфона мурожаат этишга олиб келарди. Зеро та
саввуф бугун эътиборни айнан инсон ахлокини по-
клашга каратиб, шу максадда турли йул-йурикдар, ама
лий тадбирлар ишлаб чиккан эди. Тасаввуф одами и
виждони билан юзма-юз куп но. узи хакида уйлашга
мажбур этар, хакикат ва эътикод иоклиги рухида тар-
бияларди. 7
Оламни ягона деб эътироф этиш билан тасаввуф
юзаки нарсалар, курук акидаларга кур-курона таклид
килувчи, мустакил фикрдан махрум одамларни танкид
остита олди, асосий эътиборни Аллох васлига етишиш.
деб билди. Навоийнинг мана бу рубоийси хам шу мал,
нони ифодалайди:
Зохид, сенга хуру менга Ж онона керак,
Ж а н п а т сенга булсин, менга майхона керак,
Майхона аро сок,ию паймона керак,
Паймона пена булса /пуло, ёна керак.
Бунда хам май илохий файз рамзи, Жонона — ГТар-
вардигор, майхона — ориф хузури. сокий — уша пир,
паймона — ишк. Лекин Навоий дунё гузаллиги (мажо-
зий гузаллик)ни хам инкор этмаган. Зеро Ж омий ва
Навоий мансуб булган накшбандия таълимоти каноат
ва тийилишни талаб этса-да, бирок дунё гузаллигидан
хузурланишни хам назардан сокит этмайди. Негаки,
модомики реал дунё Мутлак, рух инъикоси экан, де
мак, уни севиш ва ундан бахра олиш мумкин. Ш у асосда
инсоннинг инсонга мухаббати хам табиий ва зарурий
дебтопилган, яъни мажозий ишкоркали илохий ишкка
караб бориш. Навоий узини ана шу "ишки мажозий"
куйчилари сирасига киритади. Дархакикат, биз тахлил
этган газалгаухшаган соф тасаввуфий маънода ва "ишки
хакикий"ни васф этувчи асарлар Навоий ижодида асо
сий уринни эгалламайди. Аммо шуниси борки, ибора-
ларнинг тимсолийлиги, рамзий-сямгюпми' мя-кнолар
"дунёвий гаэоллар"яа хам сакланган. Ойоек айтгани-
дай, бу ерда конкрет бирор шахе мухаббати назарда
тутилмайди, балки умуман яхши инсонни севиш мадх
этилади. И ш к Навоий наздида иокбозликдир, яъни:
"мок кузни пок назар билан пок юзга солмокдур ва пок
кунгул ул пок юз ошубидан кузголмок ва бу пок мазхар
воситаси била оопии покбоз махбуби хакикий жамо-
лидин бахра олмок" ("Махбуб ул-кулуб", 42-бет). Шу-
нинг учун, масалан, дейли к, "Келмади" радифли газал
ии муножот куйи огушида берилиб тингларканмиз, "Эй
Навоий, бода бирла хуррам эт кунгул уйин, не учун-
ким бода кирган уйга кайгу келмади" деган мактаъни
эшитганда, шоирнинг лирик кахрамони ёрини кутаве-
риб кийналганидан, уйига кириб аламдан роса ичиб
оли бди-да, деб уйласак, ута калтафахмлик килган
булардик. Бундай газалларда хам бода, шароб, май
сузлари уша мажозий маънода — мухаббат шавкини
билдириб келишини эсдан чикармаслик керак. Бун-
дан ташкари, Навоий бодали "кунгил уйини хуррам
этувчи" нарса деганда, ёрни кунглида саклаш, унинг
ёди билан яшашни таъкидлаган. Не гаки, накшбандия
сулукида ёд, хотира, эсга олиш тушунчалари мухим
урин эгаллайди. Абдулхаким Табибийнинг ёзишича,
накшбандияда туз йулга кирган одам калбида "эъти-
код нури, тавхид нури, маърифат нур и, хидоят нури,
хотира, аждодлар ёди нурининг бодаси” жушиб тури-
ши лозим. (Абдулхаким Табибий. Афгонистонда та
саввуф ривожи, 10-бет). Бунда эсга олиш, хофиза кув-
вати хакида хам ran борадики. бу ватан, эл-улус гами
каби кенг маъноли тушунчалар билан богланиб кета-
дп.
Ш уи дай килиб, тасаввуф инсонни ул угла in, хаёт-
нинг кадрига етиш, умрни окилона утказиш гояларп-
ни тар гиб килишга назарий замин хозирлаб, инсон-
парвар шоирларнинг илхомига илхом кушган. Бу таъ-
лимотнинг негизи савки табиий, рухий кузгалиш, ва-
хийлик хам шоирона тафаккур кайфиятига мос тушар-
ДИ, L5a, умуман, ОИ 3 шайхлар, оршрлар тасаивуфилан
ижодкорлар тасаввуф ини фарк килиш им из керак.
Суфийлар учун тарикат зикру самоъ, важду хол, касбу
каромат эди. Атгор. Румий, Жомий, Навоий сингари
буюк шоирлар учун эса у шуурий мушохада усули, ин-
соп зотини маънавий баркамол холла кур и т орзуси,
сирли-хаёлий оламни тасаввурда яратиб, Идеал бир
гузаллик ии/кида ёниш булган. Одамнинг асрлар даво-
мнда абадий хает, рухнинг улмаслигп хакида уйлаб
келган армонлари. ривоят-асотирлар бу бехудуд ро
мантик олам уфкини кенгайтирган. Ш у боис, тарикат
хонакохида утирмаган, яъни расман суфий булмаган
Алишер Навоий мазкур таълимотии маслак, мафкура-
вий эътикод сифатида кабул килиб. узининг инсон-
шунослик, хакпарастлик ва адолатпарастлик гоялари-
га буйсунлирган эди. Iiio x ва шахзодаларни инсофга
чакириш, риёкор шайхлар. бетавфик суфийларни фош
килишда ундан фойдаланди. Ш оирнинг и ж од и ана
шундай мураккаб ва куп киррали, ибора-образлари куп
маъноли, теран. Унинг хар бир асари устида тухтал-
1 анда, бу хусусиятни албатта эътиборга олиш лозим.
л Г >v
____ 42-газал
Бир донишманддан: дунёда энг кучли лаззат нима?
— деб сураганларида, у: суз лаззатли, суз санъатидан
хузурланиш, деб жавоб берган экан. Чинданам ш ун
дай. Инсоннинг маънавий камолоти, акл ва тафаккур
кудратини намойиш этувчи, ижод ва истеъдод меваси
булмиш бадиий суз кишига олам-олам завк багишлай-
ди, хдйрат ва хаяжонимизга сабаб булади. Аммо муъжи-
залар муъжизаси — бадиий суз лаззатини туйиб, рухий
халоват олиш учун уни чукур идрок этмок, асар маъ-
ноларининг бутун нозик жихатларини кат-катигача ту-
шуниб етмок лозим. Айникса, суз санъатини гоят ба
ланд кадрлаган ва тил, услуб томонидан биздан анча
узоклашиб колган классик шоирларимизнинг мажоз ва
истиоралар, узига хос йусинда пардаланган маънолар-
га бой асарларини тушуниш, укиб-укиш хийла кийин-
чиликлар тугдираётгани сир эмас. Жумладан, ynyF На
воий асарлари хам. Олимларнинг тадкикотлари, «Хам
са» достонларининг насрий баёнлари, алохида нашрлар
учун тузилган изохдар, «Алишер Навоий асарлари ти-
лининг изохли лугати» мушкулимизни бир кадар осон-
лаштирган булса-да, лекин буюк шоирнинг «маънолар
хазинаси»ни кашф этиш, унинг бемисл санъати сир-
ларини очиб, шеърият ихлосмандларини ундан бахра-
манд килиш эхтиёжи батамом кондирилган эмас. На-
заримда, бу ишни янада давом эттириб, Судий Басна-
вий каби кадимги шархчиларнинг иш усулидан фой-
даланиш анча самарали куринади. Модомики Саъдий,
Хофиз, Ж омий, Навоий замондошлари учун газални
байтма-байт, мисрама-мисра, хаттоки сузма-суз «май-
дшшб» тушунтириш лозим булган экан, бизга бу яна
хам мухимрок ва заруррокдир.
Шуларни уйлаб, тажриба тарикасида Алишер На-
воийнинг айрим газалларини классик шарх усулида таф-
сир КИЛИШНИ лозим топдик.
Бу газал куйидагича бошланади:
Каро кузум, келу мардумлщ эмди фан кил/ ил,
Кузум кароси/а мардум киби в а та н к,илгил.
Аммо Туйчи хофиз Тошмухаммедов X X аср бошида
ушбу газал ни «ушшок» куйига солиб куйлагандан ке-
йин у «Каро кузим» иоми билан машхур булиб кета-
ди. Айтишларича, хофизнинг ёш бир фарзанди бе-
вакг оламдан утгандан кейин ушбу газални куш ик
килиб куйлаган, узининг дарду хасратини куiiга со
либ, нола килган экан. Ха, куш ик хофизнинг илохий
овози билан гоят таъсирчан жаранглайди, Навоий
сузлари юрак катларига сингади.
Аммо Навоийнинг суфиёна маъноларини англаган
одамга Туйчи хофиз ушшоги яна хам кучлирок таъсир
этади. Зеро, «ушшок» ошикдар дегани, яъни ошиклар-
нинг ишк дарди, айрилик ва садокат изхоридан хосил
булган туйгулари ноласи, фалакка урлаган фигон бу.
«Ушшок» — «Шашмаком» куйларидан. «Шашмаком»
суфийлар макомотининг мусикавий ифодаси. Демак,
ушшок Илохга интилгаи рухнинг нолаларидан бири.
Дархакикат, ушбу газачда ошикнинг етуклик ва камо-
лот тимсоли — Комил инсонга мухаббати ифодаланади.
Тасаввуф лугатларида куз — Комил инсон тимсоли деб
шархланади, чунки у факат узгаларни куради, узини эса
курмайди. Агар юз илохий зухурог рамзи булса, куз шу
зухурогни жамлаган мамба -- мазхари комилликнинг рам
зи. Кузни севши оркали илохий жамолни севши ифода
ланади. Навоий кахрамони ана шу Инсонни уз кузинииг
гавхарига айлантирмокчи — кал б чироги этмокчи була
ди. Шоир ишлатган суз уйинлари хам шунга пуналги-
рилган: «мардум» — куз корачиги ва инсонийлик маъно-
сида келади, «фан» — одат, урганиш ва тадбир.
Шундай килиб, байтнинг мазмуни: «Кора кузлугим
( гузал ёрим), кел энди, одамийлик мурувватиии раем
килгин (урганиб ол); кузимнинг корачигига (гавхари-
га) гавхар (корачиг) каби урнашгин (маскан гут)». Алх-
осил: «кора кузлигим, келгинда, лутф-шафкат, вафо
расмини туз (вафоли бул), мен учун сен куз корачига-
дай азизсан, жойинг кузим ичида».
Демак, Комил инсон, Пири комил Навоий учун энг
азиз, энг махбуб, энг кадрлн ва уни куз корачигидай
асрашга интилади, унга тал пинали, бутун вужуди би
лан шу вужудга сингиб кетмокчи булади.
Бундай байтлар классик танкидчиликда шоирлик
махоратининг баланд намунаси — хусни матлаъ (шох
байт) деб бахоланган.
Газалнинг иккинчи байги:
Ю зунг гулига кунгул равзасин яса гулшан,
Кодинг нихоли га ж оп гулшанин чаман кил f i l l
Бу байтда суз уйини, мажоз йук, аммо бир-бирига
вобаста булган туртта истиорали бирикмадан фойда-
ланиб, узига хос бир илтижо охангинп кучайтирувчи
зарофатли тасвир хосил килинган. Булар: юзинг гули,
кунгил равзаси (кунгил бога), жон гулшани иборала-
ри. Гул, бог, нихол, гулшан, чаман узаро алокадор ту-
шунча-образлар. Ш унинг учун хам мазкур байтни ту-
шуниш унча кийинчилик тугдирмайди, вокеан кур ил-
ган образлар хозирги шеъриятда кенг ишлатилмокда.
Бирок,, шунга карамай, Навоийнинг бу сатрлари хам
ички рамзий маънодан холи эмас. Куллан пл rail и бора-
лар факат бир маънони ифодалайди, десак хаго кила-
миз. Чунончи, «Кадинг нихолига жон гулшанин чаман
кплгил», деганда Навоий куриниб турган зохирий маъно
билан бирга, араб ёзувининг хусусиятидан фойдада-
ниб («жон» сузи арабча ёзилганда алиф харфп уртада
келади), кадинг алифдай жон ичида булсин, деган маъ
нони хам кистириб кетган. Ш у сингари, «кунгил бога-
ни гулшан килиш» деганда, хурсандчилик (кунгилнинг
ёр юзини куриб гулдай очилиши) ва бунинг тескариси
дард-махзунлик (иш к изтиробида кунгил яраларининг
яллигланиши) маънолари мужассам.
176
Алхосил: «Эй ёр, кунглимнинг бош ни юзингнинг
гули учун гулшан кил, жонимнинг гулш анини эса
кадинг нихоли учун чаман килгин». Ёки: «М енинг
кунглим, кдлбим сенинг гул юзинг яшнаб турадиган
гулшан булсин, кадинг нихоли жоним уртасида алиф-
дай турсин». Ёхуд: «Сенинг гулдай юзингнинг жойи
менинг кунглим, у кунгил яраларига даво, у калбим
гулларини яшнатади. Гузал суратинг, баланд, зебо
коматинг жоним ичида, бу ерни узингга макон кил».
Бу байтнинг суфиёна маъноси эса куйидагича: боя
биринчи байтда куз Комил инсон тимсоли дедик. Кад
эса (шу каби алиф хам) Комил инсон хайкалидпр. Юз,
айтганимиздай, илохий гузаллик мазхари. Энди «юз-
нинг гули» — мазхарининг порлаши, яшнаши, кунгул
равзаси ( 6 o f h ) — ошикнинг Ёрга интизор калби. Ш ун
дай экан, шоир Комил инсоннинг порлаган нури кал-
бимга кирсин, яъни Ёр юзининг гулини кунгил богига
утказиб, гулшанга айлантирай, дейди. «Гулшан» эса бу
ерда Пир ёки Комил инсон сузи, дийдоридан калб-
нинг яшнаб кетишини англатади.
Иккинчи мисрада биринчи мисрадаги маъно кучай-
тирилган: комил инсон хайкали хам жон ичида булсин
— маъшука образи калбда накшлансин.
Учинчи:
Таковариигга бш up к;опидин х,ипо богла,
Иппшгга i амзада ж о п puuimacun pacau k,ujifuj\.
Таковар тез юрадиган, йурга от. М аъш ук уни ми-
ниб сайрга чикканда ош ик дард и бадтар ортади, бе-
зовталанади. От ва унинг суворийсн саркаш, бебок,
бенарво. Бу анъанавий тасвир хар хил куринишда клас
сик шеъриятда тез-тез учраб туради. Бирок ана шу анъ
анавий образларни Навоий халк ичида кенг таркалган
хино куйиб ясаниш одати билан боглаб, чиройли, зав-
!С1и поэтик маънони юзага ч и кара олган. Хино куйиш
Шцр%с. халклари, жумладан, узбек халки орасида кади-
\1шЬ;УЛУМ. Айникса, киз-жувонлар. келинлар шодиёна
12-1x3 17?
кунлари кул-оёклари, юзларига хино куйиб ясанган-
лар, бу шодлик на хурсандчилик килиш белгиси хисоб-
ланган. Хино махсус усимлик баргидан олинади. Барг
куритилиб, яхшилаб сувга аралаштирилади ва байрам
арафасида кечкурун кул-оёкдарга (кафтга, бармоклар-
га), сочга богланади. Эрталаб турганда, хинонинг тук
кизил ранги баданга кучади ва узок сакланиб туради.
Навоийнинг лирик кахрамони эса уз маъшукига муро
жаат килиб, узига эмас, балки отига ошикнинг багир,
яъни жигар конидан хино боглашни илтижо килиб
сурайди. Чунки у ёрини шу даражада севадики, унинг
хар кандай жафосига чидашга тайёр, йук-йук, бугина
эмас, у ёрга ёлвориб, хоксор ошикни азоблаш, кий-
ноклар гирдобига олишни тилайди. Ахир ёр кийнок-
лари ош ик учун хузур-халоват-да! (Хино гул, гулшан
сузларига хамранг булиб, суфиёна тасвир хам узаро
богланган). Иккинчи мисра иборалари хам шунга ту-
ташиб кетади: ишк дарди изтиробидан ингичкалашиб
колган жон ипидан (риштасидан) аркон ясаб (расан-
аркон) маъшук ити буйнига боглашни хохлайди. О ш ик
садокати шундай булиши керак. У ёр ити билан сухбат
куришлан ор килмаслиги, унга хам дил рози — ишки-
ни суйлаши, уни кучоклаб упиши (М аж нун Лайли ити-
ни огушига олгандай) ва, хатто, унга жон фидо кили-
ши мумкин. Навоий'ана шундай садокат тимсолидан
илхомланиб, ёрига мухаббатини муболага авжида из-
хор этади. Хуллас, байтнинг умумий маъноси бундай:
«Эй ёр, саркаш, t i y p F a отингнинг оёкларига менинг
жигаримнииг конидан хино боглаб, гамингда кийна-
либ, озурда булиб колган жон ипини итингнинг буйни
га аркон килиб богла». Туртинчи байт:
Фирок, moFiida топилса туф рогим, эй чарх,
Хамир эти б ami яна ул то гд а кухкаи килгил.
Куриб утилган олдинги уч байтда лирик кахрамон
уз садокатини билдириб, илтижо-ёлбориш охангида
ёрга мурожаат килган булса, туртинчи байтга келиб у
фалакка (чарх-фалак, осмон) караб нола-фигон билан
мухаббат кулратидан жушиб гапиради. Лекин шуниси
борки. мазкур байт мазмунан аввалги байтлардан бу-
тунлай узилган эмас. Зеро, бунда хам иш к на ошикдик
сулуки, фидойи калбнинг талпинишлари куйланган. «Ук
сузлар» бу ерда фирок t o f h ва кухкан булиб, булар Фар-
ходнинг фожиали такдирига ишорадир. Ф ирок t o f h —
энг окир айрилик, улкан дард; айриликда Ш ирин ёдида
жон берган Фарходнинг маскани. Фарход эса илохий
ишкда садокат курсатиш, уртаниш, андух ва хажр та-
жассуми. Эсингизда булса, .Алишер Навоий «Фарход ва
Ширин» достонида Фарход исмига рамзий таъриф бе-
рар экан, уни Фирок, Ранж, Хажр, Ох ва Дард сузлари-
нинг биринчи харфларидан таркиб тонган дейди.
Кухкан хам Фарходнинг лакаби. Бу сузнинг лугавий
маъноси -- t o f кесувчи, t o f казувчи демак. Лекин ада-
биётда Фарход лакаби сифатида ёки Фарход исми
урнида истиора-символ булиб таркалган. Чунки t o f
кесиш , не-не машаккатлар билан арик казиб, сув
чикариб (Низомий сут окизади), Ш ирин орзуларини
ушатган, аммо муродига етмаган ош ик Фарходдир.
Хосили калом, шоир одамнинг лойдан яралганлиги
хакидаги афсонага суяниб, дейди (байтнинг мазму-
ни): «Эй фалак, айрилик тогида (яъни Фарход жон
берган жойда) менинг жасадимиинг туирокини агар
тоисанг (чунки мен хам Фарход каби и ш к йулида
тупрокм ан), уни кайга кориб, яна уша кухкан —
Фарход, яъни фидойи ошик, одамни яратгин». Ёки:
«М енинг ишкдаги дардим Фарход дарди билан ба
робар, балки ундан ортик хам. Агар мен м аъш ук
и ш ки йулида жон берсам, туи р о ги м н и янгидан
кориб одам яратсалар, тагин Фарход каби о ш и к
жисми вужудга келади».
Бу ерда Хакка булган ишкнинг азалий ва абадийли-
ги, Одам Атодан колганлигига ишора бор.
179
Бешинчи байт:
Ю зунг висолш а етсун десанг кунгулларни
Сочингни бошдин-аёк; чин ила шикан к;ил/ил.
Ш оир яна ёрга мурожаат килишга кайтади. Аммо
аввалгидай ёлбориш-муножот охангида эмас, балки
унинг ошикдар кунглини овловчи жамолини (соч —
хусни жамол нишонаси ва тажаллий одами) насф этиш
оркали муносабат билдиради, ёрга булган мехр бошка-
ча йусинда изохданади. Байгнинг мазмуни чин ва ши
кан сузларини изохлаш воситасида очилиши мумкин.
Чин ва шикан маънодош (синоним) сузлар, яъни: чин
— 1) рост, тугри (узбекча маъноси); 2) урам, букум,
халк,а-халка шаклида булиш (форсий маънолари). Н а
воий бууринда иккинчи маънони назарда тутган. Ш икан
— псчу топ, кат-кат булиш, урам-урам, занжирсимон
шакл олиш; 3) исканжа, азоб. Мисрада шиканнинг хар
икки маъноси хам акс этган. Чунки ёрнинг халка-халка
бурамали зулфи ошик кунглини илинтирадиган тузок,
тузокка тушган куш азоблангани каби, кунгил хам шун
дай изтироб-укубатни бошдан кечиради (сочни тузокка.
кунгилни куш га ухшатиш байтда зимдан англашилиб
турибди). Аммо ошик бунга мингдан-минг рози. Ахир
ёр зулфининг домига гирифтор булмай туриб. унинг
висолига муяссар булиш мумкин эмас-да! Агар акд зул-
фнинг бандида булиш бу кадар рохат эканлигини бил-
сайди, окилдар занжиримиз изидан девона буларди-
лар, дейди Хофиз. Бедил булса «Зулфининг занжири-
дан минглаб дил кузголади». деб ёзган.
Нега шундай, нега кунгул ёр зулфи хадкаларнга
илинмай висолга етиши мумкин эмас? Бу саволга,
юкорпда айтилганлардан ташкари, яна тасаввуф тим-
соллари маъносига суяниб куйидагича жавоб бериш
мумкин: тасаввуф буйича, соч — мавжуд дунё рамзи,
юз эса илохий манба рамзидир. Яъни: М утлак рух
дунёни яратар экан, унга уз нурини гаратиб (тажалли
ISO
этиб) харакатга келтирган. Хуспу жамол багишлаган.
Дунё — касрат. яъни купликни англатади, бунда Илох-
ниш сифатлари мужассам. Дунё бепоён ва Илох ман-
басига писбатан коронгирок— зулматли. Сочнинг узун-
лиги ва коралнги хам дунёнинг бепоёнлиги ва зулма-
тига шпора. Сочнинг халкалари — солик рухи овора,
банд булади гаи дунё ташвишлари. Сочнинг учи — ин-
соннинг узи. Бошкача айтсак, инсон тажаллиётнинг
охиридир. у асл манбага ка ити ш га интилади, чунки у
Мутлакиятдан ажралган, хижронда. Лекин дунё таш-
виши, зулматини — халкаларини енгмасдан туриб,
Мутлак ру.х жамолига мушарраф булолмайди. Висолга
эришолмайди. Навоий байти ана шунга шпора.
Ва умуман, Ш арк поэтикасида маъшук юзини гул,
гулшан, Fvri'ia, куёш, ой; кошини камон, ярим ой;
кипригини камон уки; лабини лаъл, Fvima, акик;
тишларини гавхар, марварид, садаф; кадди ни нихол,
сарв дарахти, алиф харфи, шамшод; сочини занжир,
тузок, тун, шом; кузини жодуга, оху кузига ухшатиш
раем булган. Хар бир шоир ш у анъанавий ташбех —
образлар таносубиятидан янги маъно, янги тасвир-
лар яратиб, уз махоратини иамойиш этган. Шархла-
ётганимиз байтда соч шунчаки тузокка ухшатилма-
ган, балки у бир жозиба манбаи, жамолнинг зухур
этиш нуктаси сифатида курсатилган. М ахбубнинг
ош ик олдида узига оро беришига даъват бор. Ш у та-
рика, байтнинг умумий мазмуни: «Агар юзинг висо-
лига кунгилларнинг етиш иш ини истасанг, сочинг
(зулф инг. ко кн ли н г)н инг хаммаенни халка-халка,
бурам-бурам килиб юр». Ёки : «Купгилларни асир
этиб, васлингга мушарраф килмокчи булсанг, сочин
и т запжирга айлантирпб, уларии богла ёхуд тузок
халкаларидай бурам-бурам килиб илинтириб ол».
Ва яна: «Илох жамолига, Комил инсон хузурига
етмок учун жами изтироб ва азобларга розиман, 3 ii
ишк занжиринг-ла богла».
181
Олтинчи байт:
Хазон сипо.\ига, эй oofooh, эмас моиеъ
Бу бог том ига гар игнадин ти к а н к^илгил.
Бу — «Каро кузим» газалининг мураккаб маъноли
тагдор байтларидан бири. Шоир шику ошиклик, севги
ва садокат хакида ёзиб кслиб, орала бирданига дунё ва
унинг ишлари, умр, хаётнинг уткинчилигн гутрисида
фалсафий мушохадага берилади. бир армон-орзикиш,
афсус-хасрат аралаш махзунлик кайфияти юзага балк-
ийди. Ёр жамоли васфи, садокат изхорининг хушхол-
ликларидан кейин буни кандай тушуниш мумкин?
«Хазон сипохи» — куз лашкари, хазонрезги пайт де
мак. Тикан, игна билан лашкарнипг найзалари хам
киёсга олинган: сон-сапоксиз кушин кулидаги учли най-
залар узокдан осмонга каратиб терилган игналардай
куринади. Бирок ran факат шу ташбехда эмас. Бунинг
узи билан мазкур байтни шархлаб булмайди. Бу урин-
да Алишер Навоий уз даврида кенг таркалган яна бир
одат — 6 o f ва ховлиларнинг девори устини тиканакли
буталар билан ураб чикишни назарда тутиб фикр юрит-
ган. B o f ичидаги меваларни зараркунанда хайвонлар
на утрилардан куриклаш учун шундай килинарди. Шоир
шупга ишора килиб, дейдики, эй богбон, сен боганг-
нинг деворларинигина эмас, унинг томи устини хам
бутунлай хатто игнадан тиканлар ясаб, беркитиб чик-
санг-да, уни хазондан саклаб кололмайсан, барибир
куз келади ва дарахтлар барги хазон булади, яъни бай-
тнинг мазмуни: «Эй 6 o f 6 o h , бу бог томини игнадан
тиканаклар килиб ёпиб чиксанг хам, куз кушинининг
хужумига монеълик килолмайсан». Чунки инсон фа
лак айланиши, замонларнинг утиши, табиат конуни-
ятларига каршилик килишга ожиз. Шундай булгач, ёр
висолига интил, га ни мат дамларини бехуда утказмай
умр шодликларидан бахраманд бул. Бунда яна уткин-
чи дунёга мехр куйиш, олам-олам кушин й и ™ б жа-
хонгирлик килиш, молу мулк йш-ишга карши фикр хам
мужассам. Зеро, камча мехр куйма, дунё бакосиз, фа
кат илохиёт абадий, ушанинг ёдида яша. Вафоли ёр
хам шу — Аллохнинг узи. Маълум булади ки. байт охан-
гида хазинлик сезилса-да, лекин ботиний маъно хуло-
саси хаётсеварликка хидоят этади ва шу асосда олдин-
ги байтларга билвосита богланади. Навоий ошик садо-
кати, иш к кудратини куйлаб, ёрдан вафо тилаб («кузим
гавхарига жойлашиб олгин»), умрнинг уткинчилиги му-
каррарлигиии далил келтирган.
Еттинчи 6aiiT:
Ю зида терпи курибулсам, эй рафик,, мени
Гулоб пила юву гул баргидин кафан кши ил.
Олтинчи байтдаги кайхоний фалсафий хикмат бу
ерда йук, шоир яна иш к мавзуига кайтади. Аммо, шунга
карамай, бу байт хам олтинчи байтнинг бевосита да-
воми ва мазмун-маъноларнинг микёсийлиги, теранли-
ги билан ундан мураккаброк. Нега шундай деяпмиз?
Зохиран Караганда, хамма нарса аник-равшаи: тер, гул,
гулоб нима эканини куичилик билади. Махбуб юзида-
ги гер гул баргидаги шабнам сиигари жозибали ёхуд
гулдай олинадиган хушбуй доривор ичимлик — гулоб-
дай ёкимли. «Гулоб — гул суви, атиргул япрокларидан
олинадиган хушбуй ичимлик» («Алишер Навоий асар-
лари тилининг изохли лугати», 1-жилд, 417-бет). Гу-
лобни амбик деган махсус асбоб воситасида олганлар,
у молихулиё, хафакон касалликларига даво булган; та-
омга, ичимликка кушиб истсъмол килинган. Бехуш
одамнинг юзига гулоб ссииб хушига келтирганлар.
Шоирлар махбуб юзига томган куз ёшиии хам мажозан
гулоб дся тасвирлайдилар. Аммо мазкур байтда бу маъ
но кузда тутилмаган. Тер форсчада — «хай», арабчада
— «арак». Аракнинг иккинчи маъноси ичимлик экан-
лиги маълум, шу хам аникки, у гулобга ухшаган йул
билан хосил килинган: «Арак» — ...дориворларни ии-
ширишда бугдаи хосил килинадиган сув» («Риёс ул-
лугат», 342-бст). Шундай килиб, арак ва тер сузлари
маьиодош, яъни бугдан пайдо буладиган тер томчила-
ри иикнлиб, арак вужудга келади. Шоир тасвирига кура,
ср юзи бамисоли гул ва ундаги тер томчилари гулдан
олинган гулоб. Ажиб дилрабо сурат. Боз устига, таш-
бехланувчи сузлар яширин равишда, иетиора тарика-
сида келтирилиб, завкли санъат яратилган.
Булар хаммаси маъкул, бирок шархимиз кишини
каноатлантирмайди, чунки байтнинг маъноси хал и рав-
шанлашган эмас. Масалан, нима учун ошик ёр юзида
терпи курганда улиши керак? Терда яна кандап \ик-
мат булиши мумкин? Балки унда биз илгамаган бошка
мажозий маънолар бордир?
«Тожик тилининг изохди лугати»да арак сузининг
хижолат тортиш, хаё, унт (хаёдан терга ботиш, унт тер-
ларини окизнш) каби кучма маънолари борлиги апти-
лади (1-жилд, 80-бет). Бу бизнн бирмунча максадга
якинлаштиради. Дархакикат, тер инсоннинг рухий
холатларидан бири — уялиш, хаё нишонаси, хаё эса
энг шариф хислатлардан, кишини гузал ва севимли,
мунис, муътабар киладиган хислат. Носир Хусрав ёзади:
Хаё асл а с т дар зо ти инсон,
Ки дорад одам про одамисон.
(Хаё инсон зотининг асл белгиларидандир, у одам-
ни одамий киёфасида тутиб туради). Алишер Навоий
эса «Махбуб ул-кулуб» асарида хаёни вафо билан ёнма-
ён куйиб, бундай хикмат дурларини тизади: «Хар
кунгулниким вафо маскан килур, хаё хам килур ва хар
маскандаким ул тоиилур, бу хам тоиилур. Вафосизда
хаё йук, хаёсизда вафо йук. Хар кимда бу икки йук —
имони йук ва хар кимда имон йук — андин одамийлик
келмак имкони йук». Хаё сузи шу тарика узида, яна
номус, виждон, карам ва саховаг каби ахлокий фази-
лат тушунчаларини жамлаган.
Навонйнинг лирик кахрамони сенган одам ана шун
дай «ахлн хаё — комил инсонлар»дандир. Шундай маъ-
шукнинг жамолига етишганда у жонини фидо килиш-
га тайёр. Вокеан, хаё нисол лахзасида, уиппокахли бир-
бири билан якинлашганла яна хам куч аяд и. Ёр жамо-
лининг тажаллиси, салобат ва ханжой шиддати шун
дай холга сабаб булади. «Хаё — бир-бирига якин одам-
ларнинг ахволи жумласидандир ва якинлик канча ошса,
хаё хам ортади. Ва кимдаки хануз хаё холати юзида акс
этмаса, бу аломат унинг якинлик (мухаббат) мартаба-
сига эришмаганини курсагади», дейди эронлик адаби-
ётшунос Caniiид Жаъфар Сажжодий узининг «Ориф-
лар истилохлари лугати» китобида.
Демак, хаё — мухаббат нишонаси. ёр жамолини му-
шохада этиш, рухий-маънавий сопш ч на ташналикни
кондириш сари интилишда калб кузгалишидан чехра-
дан ёгилган нур ва сафодирким, шоирлар буни тер
образида тараннум этганлар. (Ш у уринда узбекча «Меъ-
рожнома»дан бир мисол келтирмокчимиз. «Меърож-
нома»да тасвирлаиишича, Мухаммад Муста([)о Буроки
бод noil га миниб, нур нарвонидан аршга кутарилар экан,
ёр — Худо дийдорига мушарраф булиш иштиёки. му
хаббат зуридан терга карк булади:
Хар арак,ким, мысли маржоиу гу.\ар,
Айлади пайдо та п и хайрулбашар,
Аидин он; гулни дарахти бош чекиб,
Яшнади бир со а т у т м а й очилиб.
Балки хазрат Навоий айнан ана шу терпи, ана шу
гулни назарда тутгандир? Ок гул ва дорулбако кийими
— кафан ранги бир хил-ку).
Гузал, навкирон махбуб юзидаги тер уни яна хам
дилрабо, дилкаш килали. Мирзо Белил: «Аз catfjon ора-
зат жон мечакад, гохе арак» (Ю зинг сафосидан гох жон
гомади, гох тер). Тер — сув. Рахмаг суви — обихаёт:
Ю зунгда хай эмас, оба \ а ё т к,атрасидин
Куёш ж ам оли га сунь илги так,ди зеварлар.
<Н авоий)
№
(Юзингда тер эмас, балки Тангри кули оби хаёт —
тириклик суви катраларидан куёш жамолига таккан
марваридлардпр).
Улут шоир иаздида тер покизалик, файз ва жило, та-
роват, ёр жамолииииг порлашидир. «Хар ён юзда тер
окиздингму?» мисраси билан бошланадиган газалида у
терни яна сафо-ёгду, ой атрофидаги юлдузлар, хижрои
ёшларига киёслаган булса, бошка бир газалида «Юзида
тер фитнасидан улсам ажаб эрмас», деб ёзади ва терни
рухни гапаёнга солувчи куч с ифат пда таърифлайди.
Сув — тер софлик рамзи экан, бу Пири Комил Кал-
бининг мусаффолиги хам.
Хулласи калом, еттинчи байт мазмунини бундай баён
этиш мумкин. «Ёр юзида терни, яъни вафо аломати —
инсонга розилик нишонаси хамда иокиза калб сафо-
сини куриб, шу кувонч хаяжони ичра жон берсам, эй
дуст, мени ёрнинг гул юзидаги тер томчиларидан хосил
булган муборак сув — гулоб билан ювгин-да, ушал гузал
юзни эслатувчи гул баргларига ураб кумгин». Бу ош ик
нинг айни вактда армони ва «Каро кузим» газалида
куйланган садокат гоясининг чуккиси! Чунки ошик хар
бир байтда ёрга булган мухаббатининг чексизлигини
билдириб келди, уни куз гавхари урнида куриб, багир
конидан хино килйшни таклиф этди, юракни, жонни,
кунгилни бир-бир унинг йулига багишлади. Ш унча ил-
тижолардан кейин агар мабодо ёр лутф этса-ю муро-
димга етсам, хаётимни бус-бутун унга курбон килар-
дим, дейди садокатли ошик еттинчи байтда. Мазкур
байт мазмунидан Н авоийни нг хаётсеварлиги, хаёт
оштни эканини хам англаш кийин эмас: гул ва гулоб
тириклик рамзи, гулоб билан гулга ураш эса шу маъ-
нода кишига абадий хаёт багишлаш демак.
Саккизинчи байт:
Навоий, аиж ум ани шаек, ж он аро тузсан г,
Лнинг бошоклик ук;ин шамъи анж ум ан к;илf ил.
'в(.
Анжумани шавк — шоир ошик калбидагп иштиёк-
истакнинг авж олишп, ёрга етишиш орзуси тараддуди-
ни шу ибора билан ифодалаган (иборанинг лугавий
маъноси — орзумандлик, кучли рагбат мажлиси, маъ-
ракаси). Бундан рухий хаяжон, кузголиш, cypvp буро-
нининг бошланиши хам англашилади. Ж о н ичида шун
дай анжуман тузиш кунгилнинг нурли орзуларга лим-
мо-лим булишидир. Бошокдиг ук — уткир учли, уткир
тигли камон уки. У к учининг бошокка ухшашлиги хам
эътиборга олинган. Шундай куринищда у чиройли кии-
рик ва ёниб турган шамга шаклан монанддир. Вокеан,
«бошокдиг ук» деанда, Навоий ёр кипригини айтмок-
чи. Чунки, киприк — мухаббат уки, кайсиким, тугри
юракка бориб кадалади. Байтнинг мазмуни: «Эй Наво
ий, агар жон ичида шавк-хаяжонли рагбат мажлисини
тузмокчи булсанг, ёр киприги — укини шу мажлиснинг
шамъи кил». Бу ерда иккинчи байтдаги китобат санъа-
ти янги деталлар воситасида кайтарилган, яъни кип
рик алиф харфига хам ухшайди, унинг жон орасидаги
мажлис шамъи булиши — жон уртасида алифдай жой-
ланиши демак. Ш у зайлда, улуг шоир бир йула бешта
ашёни бир-бирига ташбехлаб, хайратомуз махорат курса-
та олган.
Бунда куйидаги тасаввуфий маъно хам бор: киприк-
ук соликнинг ход макомидаги айни шавкка тулишган
найтида чакин каби порлаб унинг кунглини ёритади-
ган илохий жазба-илхом, вахийлик тимсоли хам. «Ан
жумани шавк» бу уринда хол макомига кутарилишни
англатиб кедади.
Апхосил, охирги байтнинг хулосавий маъноси шуки,
ошикнинг ёр висолига интнлиши чексиз бир орзу, кул
етмас идеалига талпиниш. Зотан, ахлокий нокланиш
ва бу иокликка мухаббат муттасил давом этадиган, чин
инсон калбини ёндириб турадиган туйгу. Ёр дийдори
орзуси юрагингни банд этиб, зурайса, тулиб тошсанг,
унинг кипригини шу орзу авжининг чирогига айлан-
тир, кунгилни унинг мухаббати шамъи билан ёритиб
тур, дейди шоир. Чунки ёр уки дардига гирифтор юрак
Хамма вакт сник, машъаладор булади.
Мана шу якун билан газалнинг умумий мазмуни ях-
литлик топади, байтлар узаро богланган. Асар бошида
куринган ёрга илтижо, вафога даъват этувчи муножот
ва ошик садокатининг изхори бора-бора табиат, фалак
ишлари хакидаги уй-фикрларга уланиб кетиб, хаёт бо-
кийлиги, унинг иш к тимсолидаги эзгу ва сафоли на-
шидаси, Ёр жамолига чанкок Кунгилнинг дардли тал
ии н и шл ар и ку йл а н ад и.
Навоийнинг байтлари катида яшириниб ётган маъ-
нолар шу кадар теран, шу кадар куламлики, у дурлар
тула денгизга ухшайди. Бу денгизга шунгиган одам,
албатта, янги маъно дурларини кулга киритиб, бах-
рамандлик бахтини туйиши мукаррар.
Алишер Навоийнинглирик асарлари жамланган «Ха-
зойин ул-маоний» девонида икки мингдан ортик газал
бор. Мумтоз адабиётимизда бирор шоирга бунчалик куп
газал ёзиш насиб булмаган. Аммо гаи факат сонда эмас.
Навоий калбидан куй ил иб чиккан газалларнинг хар
бири—дахо ижодкорнинг беиазир санъати ва теран та-
факкуридан гувохдик берадиган бир бадиий дурдона,
муъжизадир. Бу лирик миниатюраларнинг яратилгаиига
беш ярим асрдан ошди, лекин кеча ёзилгандай хамон ру-
химиз, шууримизии галаёнга солиб, дилларга халоват ба-
гишлайди, укигаи сари яна укигингиз, байтлар катига жой-
ланган сехрли ва сирли маъноларни теранрок, туларок
англаб олгингиз келади. Буюк узбек шоири салафлари
ижодхонасида камолотга кутарилган кухна жанрнинг им-
кониятларини истифода этиб. бемисл махорат курсатиш,
хазон билмас шеърий гулшанлар яратиш баробарида узи
мустакил равишда янги усул-услублар ихтиро килди, ижо-
дий тажрибалар, жасоратли ипанишлар йулидан бориб,
газал инкишофини баланд чуккиларга олиб чикай.
Яхлит маъноли, вокеабанд газаллар яратиш улуг На-
воийнинг шундай услубий ихтироларидандир. Максуд
Шайхзода биринчи булиб бунга эътиборимизни карат-
ган эди. Аввалги шоирларда ахён-ахён умраб турадиган
бу хусусият Навоий ижодида изчиллик тусини олади,
муайян равия, поэтик ифода тарзига айланади. Турфа
инсоний хислатлар, вокеа-ходисалар тасвирига багиш-
ланган туркум-туркум газаллар шундан далолат беради.
Яхлит маъноли газал радиф сузга ургу бериб, шоирона
илхом кудратини намоён этиш, ё бирор-бир ходисадан
таъсирланиб, хис-хаяжонни тукиб солиш, шу вокеа мохи-
ятини очиш, ёхуд муайян анъанавий тушунча-тамсиллар.
образ-ифодалар атрофида сухансозлик кдлиш, лутф курса-
тиш ниятииинг мевасидир. Чунончи, улуг шоир жон ва
жонон мавзуида бир туркум ажиб дилбар газаллар ярат-
ганким, шулардан бирини куйида гула келтирамиз:
189
/\ар лабинг улганни тиргузмакда жоно, жон эрур,
Бу жи.\атдин бир-бириеи бирла жоножон эрур.
Жоним апдок тулди жонондинки, булмас фахмким,
Жон эрур, жонон эмас, ё жон эмас, жонон эрур.
Булса жонон бордурур жон ;\ам, чу жонон ки.гди азм
Жон кетиб жонон била, жондин менга ,\ижрон эрур.
Жон менга жонон учундур, йук жонон жон учун,
Умр жононсиз котик, жонсиз вале осон эрур.
Борса жон жонон йитар, гар борса жонон жон кетар,
Кимсага жонону жонсиз умр не имкон эрур.
Хушдурур жону жщон жонон била, жонон агар
Булмаса, жон уилаким улмас — жа.\он зиндон эрур.
Жоним о.1 , эй, .\ажру жононсиз манга ранж айлама.
Чунки жононсиз Навоий жонидин ранжон эрур.
«Жон» сузи ун туккиз, «жонон» сузи ун олти марта
такрорланиб келган. Бирок, бу кайтарнклар бизга но-
хуш туюлмайди, аксинча, кучли завк уйготад и. шоир-
нинг заковати, топкирлигига койил коламиз. Карши-
мизда узига хос бутун бир газал-тажнис, яъни бир узак-
ли, талаффузи, шакли ухшаш, аммо маънолари хилма-
хил сузлар восигасида барпо булган хайратомуз санъат
намунаси. Аёнки, тажнис классик шсъриятимизда кенг
таркалган усул, лекин етти байтли газалда икки жинс-
дош сузнинг бошдан охир хар гал янги маънода, янги
жило, янги товланиш билан бундай занжирланиб ке-
лиши фавкулодда ходиса. Гус уста заргар бир булак
жавохирдан турфа тароватли дурдон;шарни суфтатаб,
ииак иига тизиб чиккандай. Ва лекин шу нарса хам
эсда турсинким, улуг шоир суз сохибкирони эканини
куз-куз килиш учунгина бу санъатга кул урган эмас. Бу
санъат замирила Навоий калбида хамиша яшнаб. кука-
риб турган эзгу-ардокли фикрлар: ишк, вафо, садокат
190
хакидаги мунаввар, муборак гоялар порлаб диккати-
мизни тортади. Суз — тафаккур хизматида санъат —
фикр ва гоянинг курки, таршботчиси.
Бутун газал буютаб суз додини бериб тажнисни уз-
луксиз давом эттириш бир санъат булса, буни мухим
ижтимоий-ахлокий гоя билан боглаб ривожлантириш
оркали гузал бир тасвирни вужудга келтириш яна бир
санъат — юксак шоирлик махоратининг, уйкок, уйгун
тахайюл, табиатдай кудратли ва сахий истеъдоднинг
нашъу намоси, сехркорлиги. Ш оирнинг усталигини
карангки, байтлар бир-бири ила мантикан пайвандла-
ниб, етакчи, сарбон f o h h h теранлаштира бориш асно-
сида лирик кахрамоннинг туйгулари хам байтдан бай-
тга кучайиб, унинг юрагидаги дарди, эхтирос-хаяжон-
лари жушиб бораверади, жон ва жонон можароси зура-
яди, висол шодлиги-ю хижрон азоблари, ош ик изти-
роби ва ёр истипюси орасидаги драматик зиддият та-
ранглашади. Газал ни шархлаганимизда бу хусусият
янада равшанрок кузга ташлана боради. Аммо бу ишни
бошлашдан олдин хамма гапларимиз келиб такалади-
ган «жон» ва «жонон» сузларига изох бермокчимиз.
Жонон сузининг жондан келиб чиккани аник. Л е
кин кандай килиб? Балки бу «жон каби», «жонга
ухшаш» (жондан ширин) деган маъноларнн англатар?
Яъни: жонмонанд — жонмон — жонон тарзида бирик-
манинг ихчамлашиб бориши окибатида содир булган-
дир. Форс тилида сузни мана шундай ихчамлаб, та-
лаффузни енгиллаштириш ходисаси бор. Аммо Судий
Баснавийнинг фикрича, жонон жоп сузининг куплн-
гидир. Махбубни улутлаш, уига чексиз хурмат-эхтиром
билдириш максадида шундай килинган булса ажаб
эмас, чунки бу яхши одатимиз хозир хам амал килиб
келмокда. Бундан ташкари, жонон — жонларнинг жоии
(жони жонхо, жони жонон), туганмас, улмас жон маъ-
носида ишлатилиб, бора-бора тилда мустахкамланиб
колган булиши хам мумкин. Хар холда, барча маъио-
ларда хам жонон (муаннас шакли .жонона) инсон учун
энг кимматли, энг а л п хисобланган жон билан баро-
бар куйилгани, хаттоки, ундан ортикрок билиб, эъзоз-
лапастгани аён булмокда. Жонон, махбуб, маъшук, дил-
бар, дилором, санам - буларнинг барчаси Ёрнинг си-
фат — синонимларп. Улардан хар бири шеъриятда уз
мавриди, уз маком — нисбатида кулланиб келинган.
Чунончи, жонон сузи тилга олинганда. албатта, жон
сузи \ам кушиб зикр этилган. Вокеан. бир-бирига во-
баста бу ту 11IVн чал ар ни яна хам туликрок тасаввур эт-
мокчи булсак, жон сузининг келиб чикиш мохиятини
хам билишимиз даркор. Зеро, кадимги аждодларимиз
буни хозир биз тушунгандай тушунмаганлар. Хознр биз
жонни танадан ажратиб тасаввур килолмаймиз. Жон,
яъни тириклик материянинг олий даражада уюшган
шакли булмиш биологик хаётнинг (демак, инсон ву-
жудининг хам) хусусияти деб караймиз. Кадимгилар
эса, жон бошка, тана-жисм бошка, деб тушунганлар.
Боз устига, уларнинг тасаввурича, жон, рух, — олий
неъмат, бирламчи борлик булиб. жисм куй и хаюло —
гурт унсурдан таркиб тогтган бир колип. Агар жон
булмаса, вужуд узича яшай олмайди, дунё тимсоли
булган бу «вайрона»ни жон обод килиши мумкин.
«Ошик дили дустга мунтазир ва бекарор талпингани-
дай, жисм рухга мушток ва мухтождир», дейди «Кашф
ул-махжуб» китобининг муаллифи Хужвирий. Алишер
Навоий асарларида учрайдиган «жисми вайроним», «тан
уйи», «вужуд хокистари» сингари ибораларни шу маъ-
нода англашимиз керак. Унингча, жонсиз жисм — каро
тупрок: «Жисмдан жонсиз на хосил эй мусулмонлар-
ки, ул бир каро туфрокдурурким, гулу райхони йук».
Ж оннинг шоирлар куп кулла^'ихиган иккинчи рамзий
номи «равон» (юриб турувчи) эканини эътиборга ол-
сак, жон жисмга карама-карши уларок доимо харакат-
даги нарса, яъни хаёт рамзи деб каралганп маълум була
ди. Ш унинг учун у жисм билан курашади, уз асли —
мутлак Рухга бориб кушилишга интилади, дея тал кин
килинган. «Жоним огзимга келди», «жон риштаси»,
«жони кирди» кабил идаги хал к иборалари хам шу та-
санвурлар таъсирида тугилган. Мазкур тасаввурлар, шу
билан бирга, аб&дий хаёт хакидаги, Масих (И со), Хизр
TyFpiicидаги армонли ривоятларнинг яратилишига хам
сабаб булган. Гуё Масих уз нафаси билан улган одам-
пи тирилтирар, Хизр булса оби хаёт — тириклик суви-
ни топиб ичгани учун мангу яшаб, одамларни эзгулик
манбаига етаклар эмиш...
Алишер Навоий тасвирлаган ошикнинг севган ёри
худли шундай нафасли киши, унинг лабларп уликка
хам жон багишлай олади, бу лаблардан упган ош ик
абадий хаёт топали. Ф акат бу эмас. Жонон лаблари-
нимг хар бири алохида-алохида сехр курсатиш кудра-
тига эга ва сохирлик ишида улар гоят инок-иттифок-
дирлар.
Кискаси, газалнинг ушбу ривоятга асосланган би-
ринчи байтининг мазмуни бундам: «Жонгинам, лабла-
рингнинг хар бири улган одамни тирилтиришда жон
урнидадир, улар иккови бу ишда жуда инокдирлар».
Байтдаги «жонон» сузининг инок, иттифокдан ташка-
ри, яна бир— жонга жон, жон бериб жон олиш деган
кадимий маъноси хам бор. Масалан, урушда фидойи-
лик курсатган кишиларга нисбатан шундай дейилган.
Навоий газалга бу маънони хам сингдира олган: жо-
ноннпнг икки лаби ошикка жон багишлашда бир-бири
билан тортишиб, бахслашади — бири жон олса, ик-
кинчиси жон ато этади. Ха, бу Ёр дийдорига мушток,
кунгли мухаббат бодасила лиммо-лим одам учун таби-
ий холдир. О ш ик жонон ёдида шунчалик азият чека-
дики, узининг бор-йукдигини унутиб куяди, бирок
жонон хузури, висол уни кайта узига келтиради. Ви-
сол лахзасидаги бу рухий холат, коникиш, Ёр лабла-
ридан олинган бусанинг лаззати жонга бекиёс хузур
багишлайди. Ж о н Жонон — Аллох билан ковушиб, йук-
йук, бирлашиб кетади. Улар орасида хеч кандай фарк
колмайди: жон — жононга, жонон эса — жонга айла-
нади. «Яъни: «Ж оним жонондан шу даражада туйиб
13 - 183
коникдики, улар шундай бирлашиб кетдиларки, кай-
сиси жон, кайси бири жонон эканини билмай колдим
— жон булса, жонон кани, жонон булса жон кани?»
Биринми байтнинг бевосита давоми булмиш иккинчи
байтнинг мазмуни шундан иборат.
Мухаббат киёмида ош икнинг «буду нобуди тенг
булиб» колиши, жонон жилвасида эриб кетиши Наво
ий ижодида куп маротаба учрайдиган хуш тасвирлар-
дан. Чунончи, шоир бошка бир газалида бундай дей
ди: «Ёр буди (Аллох вужуди) ичра нобуд угшшменким,
уртада узгаликдан, демаким, узли клан осор колмагай?
И ш ктарикати шуки, агар бу йулга кирган одам хакикий
ош ик булса, у узини маъшуканинг бир булагига айлан-
тириши, орада «у» — «мен» деган фаркданишга урин
колдирмаслиги керак. Ахир, висол чогида юз беради-
ган мухаббат киёми «узни унутиш ва махбубдан айри
тасаввур килмасликдир» (Хужвирий. Кашф ул-махжуб,
19-бет). Бу ошики бекарор орзикиб кутган дам, унинг
учун олий мукофот. Чунки ошикнинг кунгли ва жони
тинимсиз равишда жононга караб интилади, жонон
сиз яшашни дузах азоби деб билади. Зотан, жононсиз
жоннинг унга кераги йук. Жононсиз жон танни хам
кийнок ва укубатлар гирдобига солади.
Жоннинг доимий суратда жононга талпиниши, ви-
солга ташналигини инсоннингуз Идеалига, бутун файзу
фазнлати, пок ахлоки, ички маънавий дунёсининг
куркам, нурафшонлиги билан жозибали булган Дуст
сари интилиши, деб билмок керак. Дуст— кишининг
севган ёри хам, эътикод-имон тимсоли, мукаммал ин
сон хам, одамзод хеч качон туймайдиган хаёт хам, эз-
гулик, ;шолат ва хакикат ёки Худо хамдир. Яхши ин-
сонни севиш — хаётни севиш, хаётни севиш — хакикат-
ни, Хакни севиш демак. Бую к Навоий хаёлотида етил-
ган Жонон образина бу тушунчаларнинг бари мужас-
сам. Ш у маънода жононга булган мухаббат реал тур-
муш, мухигдан коникмаган, зулм ва зурлик нажмурда
этган, дунёнинг нотекис ва нотукислигидан озурда
194
кунгилнинг кидирган оромгохи, сигинадиган ва суя-
падиган ягона паноххонаси булганини унутмайди. «Ха-
зойин уликаоний» дебочасида шоир уз газалларининг
ёзилишига сабаб булган хаёт и й турткиларни бундай
кайд этади: «Олдимга онча душвордиклар юзланди ва
теграмда онча саъб гирифторликлар айланди ва боши-
MFa сипехр онча бало тошини отди ва иш к сипохи-
нинг лагадкуби (тепкилари) заиф пайкарим била сунгак-
ларимни онча оёк остида ушотдиким, не узимдан ха-
барим, не узлугим била узимдин асар колди». Бу ахво-
лимни шарх этсам тушунадиган бир мушфик инсон
тополмадим, шу боис дардларимни шеър килиб ёздим,
дейди Навоий.
Ёрга булган ишкнинг шиддат ва шарофатини шу тах-
лит камоли эътикод билан таърифлаб келиб, улуг шоир
учинчи байтда фикрларини янада равшанрок баён эта
ди: «Агар жононинг булса — жонинг хам бор, агар
жонон кетишга чорланса, билгилки, жон хам жонон
билан бирга кетади. Демак, жондан ажраласан ва хиж-
рон азобида коласан». Ж он билан жононнинг ажрал-
маслиги хакидаги бу гоя кейинги байтларда янгича
Киёсланиш ёрдамида давом этади. Масалан, туртинчи
байтнинг мазмуни бундай: «Ж он менга жонон учун
керак, аксинча, жонон жон учун эмас. Чунки жонон-
сиз яшаш бехад огир, аммо жонсиз умр куриш осон».
Жигарсухта, шайдойи ош ик кунгил муножотини
мана шу маромда уртаниб-уртаниб изхор этган. Ви-
солдан сархуш, бирок ёрдан жудо булиш мукаррарли-
гини олдиндан сезгандай жони талвасада. Хижрон азоб-
ларига кайта гирифтор булмаслик учун жондан кечишга
хам рози. Туртинчи байтдаги «жонсиз умр осон эрур»
жумласи бизга галатирок туюлиши мумкин. Дархаки-
кат, кандай килиб одам жонсиз яшай олади? Чамаси,
бу уринда шоир жон ва жонон бахсининг мажозий-
ботиний маъносини чукурлаштира бориб, инсон учун
маънавий хаётнинг афзаллигини таъкидламокчи булган.
Унинг назарида хаки кий хаёт маънавий хаётдир, зеро-
ким жонон. куриб утганимиздай, ана шу маънавий
фазилатларнинг йнкма тимсоли. Навоий суз уйини —
тажнисдан мантик силсиласига утади: модомики жон
билан жонон бир экан, бири иккинчисисиз тасаввур
этилмас экан, жонони йук (ишксиз) одамлар жонсиз
кишилардир. Улар тирик юрадилар-у лекин рухан, кал-
бан улганлар. Ш унинг учун умрлари осон кечади. Аммо
энг кизиги шундаки, шоир узининг бу фикридан кай-
тади — ахир иш к барча махлукотла булиши шарт. иш
ксиз, жононсиз, умуман хаёт йук. Бу хулоса бешинчи
байтда уз ифодасини топган: «Жон кетса, жонон йуко-
лади. агар жонон кетса, жон кетади». Шундай булгач,
жононсиз ва жонсиз кандай яшаш мумкин?
Бу фикр олтинчи байтга келиб мазмунан яна кенга-
яди, жонон факат ошикнинг жони билан баробар нар-
са булиб колмай, балки «жону жахон»га тенг, бутун
мавжудотни уз ичига оладиган тушунчага айланади.
Энди ош ик уз жони, уз шахсияти хакида кайгуриш
билан чегараланмайдн. Унинг учун дунёнинг барча
ширинлиги, лаззати, хатто азоб, хурсинишлари хам
Жонон билан хуш, Ж онон билан маъноли ва зебо:
«Жону жахон жонон билан хушдир, агар жонон булма-
са, жон булмайди деганинг кам, бу кенг жахон зин-
донга айланади». Навоий такрорий булса-да, хижрон
огирлигини бот-бот таъкидлаб, охирги еттинчи байт
да илтижо ва тавалло охангини кучайтиради ва газал-
ни шу пафос билан якунлайди. Зору нотавон ош ик
жондан кечиш звазига булса хам жонон васлидан мах-
рум этмасликларини ёлворпб сурайди: «Эй, хижрон,
майли жонимни олгин, аммо жононсиз яшаш азобини
менга раво курма. Чунки жононсиз Навоий жонидан
безордир».
Маълум буладики, тахлил этган им из газалда ошик
нинг икки холати—висол лахзасидаги халоват, ж он
нинг яйраши ва Ёрдан ажралганда юз берадиган рухий
кийнокдар киёсланиб тасвир этилган. Бошкача айт-
1анда, жон ва жонон бахси васл ва хижрон киёси неги-
196
зига курилган. Висолга мушарраф булган ошикОу tiaxi
нинг абадий баркарорлигини истаб, агар жонон lain
лаб кетса нималар булиши мумкинлигини зорланиб
гапиради. Б у 7— Алишер Навоийнинг аГиш шу газалда
куллаган бадиий усули. Ж он ва жонон можаросига ба-
гишланган бошка газалларида шоир яна узгача санъат,
узгача усулларни синаб курган. Масалан, «Кдсди жо
ним килди хажр, эй котили хунхор, кел» сатри билан
бошланадиган газалда жонондан ажралган, фирокдаги
ошикнинг изтироблари тасвирланади.
У Ёрига гойибоиа мурожаат килиб: «Жон накдини
овучда ушлаб турибман, агар келсанг, йулингга соча-
ман», дейди. Рух хам, жон хам жонон йулига мунтазир,
ошикнинг нияти булса жонини жононга тоишириш:
«Жон етибдур огзима, дерман лабингга топширай, лутф
этиб килгил мени жон бирла миннатдор, кел». Ажойиб,
шоирона тасвир, муъжизакор таъбнинг тенгсиз неъмати!
Хаётбахш нафасли махбуб висолига мушток ошикнинг
интизорликдан жони огзига келган. Ш у бетокат жоним-
ни келиб олгин, мени азобдан куткар, сендан миннат
дор буламан, дейди у. Аммо бу айни холатда ошик учун
янгидан жон топиш хам. Чунки Навоий васф этган мах
буб лаби жон багишлаш кудратига эга-да!
«Севингил, эй кунгил, охирки, жисминг ичра жон
келди», деб бошланадиган газал эса бунинг акси уларок
жонон келгандан кейинги шодлик, рухий кутаринки-
лик кайфиятини тараннум этади. Ёр бемор булиб ётгаи-
да ошикнинг жони ачишиб, бадтар кийналади. Ёки
ёрдан келган мактуб, ёрга юборилган нома, ёхуд ёр
муждасини келтирган хабарчи кабутарлар тасвири хам
Навоийда ошик калби хаяжонлари билан кушилиб ке-
тади. Жонондан келган жон исини (хам хабар, хам
хушбуй маъносида) келтирса, жавоб номасини ёзганда
ошик уни жон риштаси билан чирмаб, хар бир сузи,
харфи ёрдамида гуё кийналган жони нишоналарини
жунатади. Бу каби газалларда муайян образнинг чиз-
гилари намоён, тасвир характерли деталлар асосида
19?
давом этган ва шу хаётий ашё — сурат таъсирида ли
рик туйгулар кулф уриб, кайнаб чикади. Хуллас, Н а
воийнинг вокеабанд, яхлит маъноли асарлари унинг
лирик меросидаги узига хос поэтик ходиса, туркумлар
ичидаги хар бир газалнинг махсус усулда битилгани
эса бутунлик, гармонияга интилган нуктадор шоирона
тафаккурнинг рангин оламида алохида-алохида кури-
нишлардир. Ш у сабабли y r iy F шоир ижодининг тадки-
котчилари учунгина эмас, балки унинг асарларини
укиб, бахра олишни ният килган китобхонлар учун
хам бу хусусиятларни билиш зарур.
198
ли Г~ "V ,
'V ___44-пиал______ j y
Туккиз байтли бу казал рамали мусаммани махзуф
бахрида ёзилган (фоилотун, фоилотун, фоилотун, фо-
илун). Мазмунига кура ошикона, яъни ошикнинг хиж-
рондаги изтиробларини, кечинма-хисларини ифода-
лайди. Ш у жихатдан уни шархи хол усулида ёзилган
казаллар сирасига киритиш мумкин. Аммо зохирий маъ-
нолари билан ошикона булиб куринкан ушбу газалда
орифона (тасаввуфий) маънолар хам ифода этилади.
Умуман Атишер Навоийнинг аксар казалларида зохи
рий ва ботиний маъно, «дунёвий» ишк билан «илохий
ишк», бошкача айтганда, «мажозий» маънолар билан
«хакикий» маъно бирга кушилиб, бири иккинчисини
такозо этиб келади. Икки маънолилик, икки планли
тасвир мазкур казалга хам хос, шунинг учун унинг ша
рхи хам ана шу икки жихатни очиб беришга хизмат
килиши керак. Газалда бошдан охиригача иккита об
раз — тонг ва ту н (ёки шом) тимсоли карама-карши
куйилиб, киёслаб борилади, ташбех ва истиоралар шу
икки тимсол — образ атрофига уюштирилган. О ш ик
нинг хижрони, айриликдаги холати — тун, висол дам
лари — тонг, ёруклик. О ш ик инсон хижрон, айрилик
тунидан кутулишга ва ёр дийдорига мушарраф булиб,
фарах топишга талпинади, хижрондаги азобларидан
зорланади, охирида эса тонг отиб, васл умили шуъла-
си куринади. Демак, казал ягона мавзуга бакишланган.
тасвир мантики байтлар аро вобасга булиб, бир сил-
силани ташкил этади. Энди байтлар шархига утамиз.
А хтарин ишк, э т т и ю сову г нафасни о.\ субх,,
Булди гуё шоми щ ж р и м хрлидин ого.\ субх,-
Аввало нотаниш сузларга изох берамиз: ахтар — юл-
дуз, ашк - куз ёши, субх; — тонг. Матлаъда хазрат На
воий ажойиб шоирона тасвир яратган: тонг (субх)
жонлантирилиб, унга одам хусусияти берилган. Тонг
гира-ширасида юлдузлар куз ёшидай омонат милтил-
199
лайди, тонгнинг салкин шамоли эса дардманд ош ик
нинг охидай совук. Яъни тонг ошик ахволига ачинади,
гамгин булади ва куз ёши тукиб, совук ох тортади.
Лирик кахрамон уз холати билан отаётган тонгни киёс-
лаб, тонг менинг айрилик шомидаги азобларимдан ха-
бардор булган, шу сабабли юлдузларни куз ёшидай
тукди, салкин шабада уфуриб, ох чекди, дейди. Эрта-
лабки салкин шабада дард зуридан оху нола килган
одамнинг нафасига ухшатилган, совук ох эса бу урин-
да афсус ва ачиниш, ожизлик нишонаси. Байтнинг на
срий мазмуни: «Тонг гуё менинг хижрон тунидаги ахво-
лимдан хабар топгандай, юлдузларни куз ёши килиб,
совук шамоли билан ох уриб етиб келди». Бу — байт
нинг «дунёвий», ошикона шархи. Байтнинг ботиний,
орифона маъносини англамок учун эса баъзи сузлар-
нинг мажозий, тамсилий маъносини тушуниб олиши-
миз керак. Чунончи, тонг (субх) — «вахдат нурининг
таралиши» («Шархи Гулшани роз», 583-бет), илохиёт
тажаллиси; у олами гай ода н нузул этиб, таайюнот (аён
нарсалар, дунё гоялари) зулумотини ошик кунгли са-
хифаларидан сидириб ташлайди. Ох — иш к гулгуласи-
нинг тил билан ифодалаб булмайдиган авж лахзаси.
Ш ом — вахдатга карама-карши касрат (куплик) марта-
балари, таайюнот, пардаси. Нафас — кунгилнинг маъ-
навият гулзоридан эсган лутфидан тозаланиши» ( Саййид
Жаьфар Сажжодий. Мусталахоти урафо, 405-бет), гайб
латофатига, махбуб талабига интилиш. Нафас, шунинг-
дек, вактни, лахзалик холни, олий узгариш ва ёри-
шишларни хам билдиради. Хижрон — Хакдан, И лох-
дан бошкага юз угириш, кунгилнинг вакгинча узга фикр
— ташвишлар билан банд булиши, нарда оркасида
колиши.
Ана шу маъноларига кура, матлаънинг орифона маз
муни бундай булади: «Менинг дунё ишлари — касрат
билан машгуллигимни, Хакдан бошка нарсаларга эъти-
бор килиб, ундан узокда кийналганимни куриб, ило
хий вахдат нури дилим сахифасини тозалаш, уз холимга
200
кайтариш учун етиб келди». Вокеан, орзудаги неъмат
— гузалликка мунтазир одамнинг калби тонгда ёри-
шиб, фарах топиши табиий. Кунгил мусаффо булади,
яйраб нафас оласан киши. Тонг орифона шеъриятда
куп кулланилади. У — илохий файзият тимсоли, нуро-
ний одам даракчиси. Илохий ёр дийдорига толиб одам
бу нурга етишиш учун купдан-куп рухий кийноклар,
хижрон азобларини бошидан утказиши керак. Шарх-
ланаётган газалда солик (йуловчи)нинг ана шу ахволи
рухияси тасвирланади, ташвишли талпинишлари курса-
тилади.
И ккинчи байт:
F cim тупи мухдик иамим аиглаб як,о чок айлади,
Тонг елидип хар нафас холимю то р ти б ох субх.
Мазкур байтда матлаъда ифода этилган мазмун давом
эттирилган. Тонг матлаъдагидай бечора ошикхолига ачи-
ниб, куз ёши тукиш, ох уриш баробарида, гам тунидаги
халокатли (мухлик — халокатли демак) ахволнп куриб,
“ ёкасини йиртади” . «Ёка йиртиш» — тонгнинг отишини
англатувчи истиорадир, чунки ёка йиртилганда одам
нинг кукраги куринганидай, тун пардаси йиртилганда
тонг намоён булади, яъни илохиёт жамоли курина бош-
лайди. Навоийнинг Самаркандда гадода и сотиб олган
байтининг биринчи мисраси: «Кукрагимдур субхнинг
иироханидан чокрок», яъни: «Кукрагим тонгнинг куйла-
гидан чокрок». Бу ерда субхнинг иирохани— тонг парда
си, харир бир нимкоронгилик хаёл сахфасида яралган,
хам тонгнинг отиши ёканинг йиртилиши эмас, балки
кукракнинг чок-чок булишига ташбех килинган. Аммо
хар икки 6aiiT тасвирннинг чиройида муштарак жозиба
бор. Иккинчи байтдаги «тонг ели», «ох», «нафас» сузла-
ри такрор булса-да, аммо холатни конкретлаштириш,
таъкидлашга хизмат килган. Тун — асл маъносидан таш
кари, одами имкон — борлик, гайб сиру асрорини, маз
кур байтда жабарут одами (Илох ва фаришталар ораси-
даги олам)ни хам англатади. Бирок биринчи маъно хам
201
назарда тутилган. Шунингдек, тонг елини илохий неъмат
файзи, илохиёт ёди маъноларида хам тушунсак, байт-
нинг орифона мазмуни бундай булади: «Faii 6 асрорини
англашдаги халокатли интилишларим, куркинчли ахво-
лимни куриб, тонг ёкасиии мок этди, яъни отди. Иштиёк-
у изтиробим эназига илохий нурдан ни шона курдим».
Учинчи байт:
Тийра хижрондии чу йуктур фарк субху шомима,
Хо.\ шом у icy и коронку рузю рим, ХОХ, су fix.
Бу байтда яна бир фавкулодда тоза истиора кулла-
нилган: тийра хижрон. Кои-кора айрилик — бу ош ик
нинг кил сигмагаи калби, мотамзала холатп. Хижрон
туни, хажр шоми иборалари ёнида мазкур истиора тас-
вирнинг латифлигини оширади, рангни куюкдашти-
ради, лирик кахрамон кечинмаларининг шиддатини
бурттириб курсатишга хизмат этади. Колган суз ва ибо-
ралар тушунарли, шу учун байтнинг зохирий мазмуни-
ни бундай шархлаш мумкин: «Айрилик гамидан хаётим,
рухиятим шундай коронгики, тонг билан шомим, кеча
на кундузим орасида фарк йук. Хох тонг булсин, хох
шом — сезмасман, бари кои-кора тунга айланган». Байт
нинг ботиний, маърифий маъноси: «Илохий ёр ёдини
фаромуш этиб, нафсоний дунёга берилиб колганим
учун тонг билан шомнинг фарки билинмай колди, шом
булса хам, тонг отса хам кунглимга хеч нарса сигмай-
ди, чунки «коронгу рузгор» — дунё ташвишидан куту-
диш гонг мушкул, у мани уз домида занжирбанд эт
ган». Солик уз иродасини батамом пир кулига топши-
риб, тарикат макомидан зина-ба зина кутарилса, нафс
кутку с и ва дунё истакларидан бутундай кутулсагина
кунгилни узил-кесил тажаллиёт зиёсига рубару эта ола-
ди, «тийра хижрон»дан кутулади.
Туртинчи байт:
Дуди ощ мдчи кароркай, х,ажр шомидин б атар ,
Булса х,ижрон к,атъида бир кун манга х,амрох, субх,.
Ж
«Дуди ох» хам ер ишкида ёнаётган безовта, бетокат
ошик ахволининг ночорлигини англатувчи муболага-
ли истиоралардан: ошик ёр ишкида шундай урганиб
ёнаяптики, гуё унинг ичидан олов гуриллаб чикаяпти,
бу олов унинг оху ноласидирким, тутунидан олам ко-
ронгилашади, хатто зиё таратадиган тонг юзи хам бу
тутундан кора тусга киради. Бу эса хажр шомидан хам
бадтар. Шоир сузу гудоз, ёниш-уртанишнинг, ишк тор-
тишлари, кийноклари, рухий-маънавий талпиниш ва
курашларни шундай дардли сатрларда таъриф этади.
Хуллас: «Агар тонг хижрон пайтида (авжида) мен билан
бир кун бирга булса, охим тутуни-ю хажрим шиддати-
дан узи хам кора рангга буялади». Дунё ишлари, моддий
олам талабларига караб юравсрсанг — тонгни хам сез-
майсан, илохий нур хам коронгиликни ёриб утолмайди.
Бешинчи байт:
Тийра шомим дафъи к,члди мехр зохир айлабон,
Яхши борди мехрибоилирларда шайъуллох, субх;.
«Мехр» билан «мехрибонлик» сузлари узаро тажнис
— суз уйинини ташкил этган: мехрнинг бир маъноси
куёш, яна бир маъноси эса мухаббат, мехр. «Ш айъул
лох» — Аллохнинг каромати, неъмати демак. Байтнинг
мазмуни: «Худонинг неъмати булган тонг мехрибон
лик курсатиб, яхши нагижа олиб келди, коронги шо-
мимни дафъ этиб, куёшни бошлаб келди». Ва яна: «Вах
дат нури зиёси — тонг баракотидан касрат — дунё шугли
кунглимдан кетди, кунглим тозаланди, илохий нур чаш-
маси — куёш га етишиш имкони топилди».
Олтинчи байт:
Хуинпурур жома сабух, эй шайх, сен х,ам ичкасен.
Ту/пса май сок,ий булуб бир мехр юзлик мох субх.
Бу байтдаги «мехр» сузи бошка маънода, яъни маъ
шука сифати булиб келган. Шоир умумлашма тасвир-
лардан бир кадар аникликка — конкретрок тасвирга
203
кучади, юзи куёшдай порлаган сохибжамол сокий
хакида ёзади. Лекин бу билан Навоий газалнинг ори-
фона, ботиний маъноларини давом эттиришдан воз
кечди, дея олмаймиз. Аксинча, анъанавий тамсиллар
— сокий, жом, май сузлари шоир айнан илохий му
хаббат хакида гапираётганини билдириб туради. Бу
байтда яна бир анъанавий образ бор — бу шайх образи.
Шайхни шоир бу уринда такводор шахе, зохид маъно-
сида куллаган, аслида эса шайх комил инсон, пири
муршид маъносида хам келади. Машхур суфийларнинг
купи шайх деб эътироф этилган. Навоий узлариии би-
лимдои хисоблаб, орифларнинг ботиний оламидан
бехабар, завку шавкдан махрум дунёпараст шайхларни
назарда тутган. Шундай килиб, байтнинг маъноси: «Эй
такводор шайх, тонг найти комил инсон маънавият-
дап суз бошласа ёки Куръон тиловат килса, илохий
кашф зухуроти, мушохада сархушлигида мухаббатга
лиммо-лим юрагидан роз айтса, сен хам кулок сол ва
сархуш бул, чунки тонгги сухбатнинг сурури узгача,
лаззати бенихоя ва ёкимли».
Нега бундай маъно келиб чикди? Чунки тасаввуф
талкинида ж ом — «илохий тажаллиёт мавжи ва беио-
ён нурнинг порлаши» («Миръот ул-ушшок»), соций —
«файз манбаиким, вужуд зарротини борликнииг бода-
сидан сархуш килгандйр» («Миръот ул- ушшок»), май
— «галаботи ишк» ( Сажжодий. 400), «илохий тажалли
ёт» («Миръот ул- ушшок»)- Яъни: мехрюзлик сокий —
ориф инсон илохиёт тажаллисининг файзидан тонгда
бода тутса, эй шайх, сен хам ичишинг мукаррар.
Еттинчи байт:
FaM туни ку\и балосидин магар булмиш ха юс,
Ким менингдек кургузур рухсораи чун ко.\ субх,.
Кух;и бало — бало тоги, рухсора — юз, ко.\ — сомон.
О ш ик изтироб чекишдан, бало тогининг юкини тор-
гишдан ранглари сомондай саргайган. Бу ахвол тонг-
нинг бузариб окариши оркасидан куёш нурларининг
204
олтин (сарик) рангда курина бошлаши билан киёслан-
ган. Афтидан, гонг хам мен каби айрилик гамининг
балосидан халос булибди, чунки сомондай саргайган
юзини курсатмокда, дейди ошик. T o f балосидан халос
булиш куёшнинг тог ортидан чикиб келишига ишора
хамда куёш тунда уфк ортида, тоглар куйнида банди
булади, эрталаб яна кутулиб йулга чикади, деган кади-
мий тасаввурга вобаста тасвир бу. Навоий суб\ (тонг)-
ни бир шахе сифатида жонлантириб, уни лирик кахра
мон холати билан киёслашни давом эттирган.
«Бало» — Илохнинг имтихонлари, солик йулида уч-
райдиган кийинчиликлар, «бало t o f u » шунга мувофик
— тарикат йулида учрайдиган имтихонларнинг энг о т р и
демак. Мазкур байтда кух ва кох ( t o f ва сомон) сузлари-
ни зид куйиш (тазод санъати) хам бор. Ошик узининг
дарддан юзи саргайганини айтиш билан бирга илохий
кудрат, зоти азалий ва унинг имтихон — балоларининг
бехадлиги олдида зарра мисол кичик ва хакир эканини
хам таъкидлайди. Lily тарика, соликнинг макомот сари
интилишларидаги иккиланишлар, мушкулотлар, имти-
хонлар кийинчилиги ва уларни енгиб утиш учун ирода-
ни чиниктириш иштиёки акс этади бу байтда.
Саккизинчи байт:
Субх,и()ам бедору гирё'н пул, агар файз истасанг,
Ким сенинг уСщунгга хандон улмасун ногох, субх.
Разалнинг орифона мазмунн бу байтда яна хам очик-
рок ифодаланган, субх илохий файз тимсоли эканини
шоир уз тили билан баён этган. Бундай файзга тунла-
рп бедор утириб, тоат-ибодат билан шутулланган. Плох
ишкида куйган, уртанган дардли одамларгина эриша-
дилар. Навоий даврида илохталаб дарвешлар, ориф со-
лихлар дунё рохатидан воз кечиб, маънавият сиррини
кашф этиш учун кечалари ухламай, зикр айтиб чикар,
бутун вужудлари, калб-шуурларини шу максадга кара-
1116, сидкидилдан Мутлак рух сари интилардилар. На-
тижада уларнинг кунгиллари равшанлашиб, завку су-
рур топар, зехнларида маърифат тонги ёришарди. Маъ-
иавият олами оши клари Навоий васф этган хаки кий
ошиклардир, улар шоирнинг идеал образлари, эзгулик
фаришталари эди. Ш унинг учун у орифлар fohchhh
жону дилдан тар гиб этади, дейдики: агар илохий файз
истасанг, эрта сахарда уйкуни тарк эт. Худо йулида
бедор ва гирён булгин (байтда гирён ва хандон — йиг-
лаш ва кулиш сузлари зид куйилган), гафлатда ётма,
булмаса, файздан бенасиб коласан — тонг сенинг ахво-
лингга кулади. Камолот истаган одам тонгдай уйгок,
тонгдай пок булиши лозим.
Ва, нихоят, туккизинчн байт:
Эй Навоий, ул куёшпинг муждаи васлин бериб,
Килса иеткай шоми х,ажрим ме.\натии куто\ субх,.
Базалнииг бошидан бошлаб давом этиб келган шом
— тонг киёсий параллеллик мактаъга келиб якунлана-
япти. Субхдан кейин куёш чикиши ва туннинг чеки-
ииши мукаррар. Лекин Алишер Навоий назарда гутган
тонг илохий тажалли сафоси булганлиги сабабли куёш
хам пири муршид калби ёки мутлак Рухнинг манбаи
тимсолидир. Тонг эса шу манба — нур чашмасининг
даракчиси. О ш ик йуловчи хижрон туни, яъни дуиёвий
талаблар, илохиётдан узокдаштирувчи ишлар — зулм-
лар зулумоти кийногидан кейин, нихоят, васл шод-
монлиги имконини топади, кунгил даричаси ёр жамо
лига караб очила бошлайди. Мактаъиинг зохирий маъ
носи: «Эй Навоий, ул куёш, яъни ёр васлининг дара-
гини етказиб, хижрон шоми азобини (мехнат — азоб
дегани) кискартирса кошкийди».
Байтнинг орифона ботиний маъноси эса бундай: «Эй
Навоий, вахдат нури жилоси — тонг Зоти мутлак (ёки
комил инсон калби) манбаига етишиш хушхабариии
етказиб. Илох ёдидан бегоналашув ки й н о ри , касрат зу
лумоти ичра чекаётган рухий пзтиробу азобларимни
кискартирса нима булар экан». Ана шу тарика мазкур
газалда Навоий илохий кечинмаларни реал инсоний
206
кечинмалар тарзида тасвирлайди. Зотан, орифларнинг
тарикат даражаларини эгаллаш йулидаги интилиш —
ёнишлари нега реал булмасин? Ахир бу оддий одам-
ларнинг эмас, узларини рухан тайёрлаган, жуда катта
вазифани буйинга олиб, факат маънавий маърифат сари
утли шавк билан интилган одамларнинг хар кандай
дунёвий тушунчадан холи иокиза ишки эмасми?! LUv-
нинг учун хам уларнинг калб кечинмаларн юксак ва
олижанобдир. Ш у ш авк ва интилишни тор маънода
тушуймаслигимиз керак. Бу Навоий каби буюк инсон-
ларнинг дунё ва Плох орасида, дунёни севиш ва дунё
кишиларидан задалик, дунё ишларидан кунгил узол-
маслик ва дунёда булмаган идеалга богланиш, уни се-
виш хислари орасидаги талпиниш-изланишлари, ру
хий саргардонлик ва кийнокларнинг рамзи !1 шеърий
изхори эди.
°07
s f Л зх
____ 45-газал.. Jy
« Х а зо й и н ул -м ао ни й»н инг бир ин чи девони —
«Раройиб ус-сирар»га киритилган ва Алишер Навоий-
да кам учрайдиган тахаллуссиз газаллардан бири
(«Раройиб ус-сигар»да жами унта тахаллуссиз газал
бор). Уш бу газал «Бадоеъ ул-бидоя» девонида хам мав-
жуд. Демак, у шоирнинг ёшлик йилларида ёзилган.
Разал етти байтдан иборат, лекин тахаллусли мактаъ
булмагани сабабли якунловчи хулоса етишмаётгани
сезилади. Асар мавзуи — ишки илохийни куйлаш, бу
foh гох мажозий ташбех — истиоралар, анъанавий об-
разлар (парвона, булбул), гох тугридан-тугри тасавву-
фий истилох — тамсиллар воситасида баён этилади.
Кайд этиш жоизки, ишки илохийни тараннум этган
ирфоний-маърифий мазмундаги газаллар Навоий де-
вонларининг асосий кисмини ташкил этади, уларни
эса бир неча гурухга булиш мумкин: 1) муножот газал
лар; 2) Худо ва Пайгамбар мадхига багишланган (наът-
хамд) газаллар; 3) ош икнинг ахволини тасвирловчи
«шархи хол» газаллар; 4) фалсафий фикрларни ифода-
ловчи газаллар.
Тилга олинган газалда ошикона кечинмалар шархи,
ёр васфи хам, фалсафий мушохида-мукошифа хам бор.
Демак, асар бирон-бир хис, бирон-бир муайян холатнн
эмас, шоирнинг катта мавзу атрофидаги умумий та-
саввур-тушунчалари, шунга мувофик ишкнинг инсон
калбига утказадиган таъсири хакида зикр этади, ишк
ва фано, тарикат йулининг жозибаси ва тахликаси шо-
ирона талкин этилади. Ш у боис газал байтларини бе-
восита узаро занжирий богланиш эмас, балки кофия,
радиф, мавзу ва о\анг муштараклиги бирлаштириб ту-
ради, мадх, васф, шархихол ва тасаввуфий маънолар
бир узандаги окимга тушиб олган. Чунончи, матлаъда
ошикнинг ишкдарди янгиланганидан хушнудлиги, ик
кинчи байтда маъшука фирокида кийналиш, кинояли
208
хотирот, учинчи ва туртинчи байтларда ишкнинг куд-
рати ва муъжизакорлиги хдкида мул охаз а — мукояса,
бешинчи байтда шох ва дарвешнинг ишкка муносаба-
ти, олтинчи ва еттинчи байтларда булса илохиёт фай-
зини топтан соликнинг лахзалик масрур туйгулари, ёр
жамолига махлиёлиги тасвир этилади. Хуллас, ишк-
нинг турли жихати, ошик инсоннинг холатлари ва шо-
ирнинг уз мавзуига муносабати, карашлари акс этган.
Умуман, Навоийда илохий ишк хар хил холатларга 6 o f-
ланиб, хар бир газалда узгача бир тароват, янги-янги
ибора-ифода, услубий тарзу равия билан куйланади.
Ш у учун унинг газаллари бир-бирининг айнан такро-
ри эмас, балки хар бири янги асар сифатида укувчига
алохида завк багишлайди. Тасаввуфнинг хар бир мако-
ми ва манзилларидаги рухий холат, бу манзилларни
кашф этиш кийинчиликлари, Буюк Илохнинг хузури-
га талпиниш, согинч ва кумсаш, маънавият неъмати-
дан сархушлик, калби маърифатга гарк; Дуст дийдо-
рига ташналик, ундан махрумлик дамларидаги изти-
роб хар бир газалда турфа рангу оханг, суврату санъат -
лар оркали такрор-такрор тараннум этилади. Бу газал-
чиликда, айникса, орифона шеъриятда кабул килин-
ган анъана булиб, шоирнинг узига хос махорати, нав-
бунёдкорлиги шу анъана багрида камол топиб, кузга
аёнлашарди. Буни меъморлик санъати билан киёсласа
булади: Самарканду Бухоро, Ироку Нишопур, Балху
Хирот меъморчилик ёдгорликларига каранг, уларнинг
накшу нигори, кошинлари, тарху тароватида ухшаш-
лик бор. Аммо хар бири яна узига хос салобат, хусну
жозибага эга, хар бир меъморнинг «дастхати»ни аник
хис этасиз. Ш сърият хам шу; катъий анъаналар андо-
заси ичра беназир устакорлик, улуг салафлар даража-
сига кутарилиш ва шу майдонда ихтиролар килиш, янги
мул, янги оханглар топиб, элни койил колдириш. Анъ-
анавий усул-равияда махорат курсатиш — бир м\тьжи-
за, асрлар анъанасини енгиб шоирона ихтиролар килиш
— иккинчи, янада олийрок муъжиза. Навоийнинг хар
14 IS3
бир газалнда «эски мавзуни» янги рух, янги туй гу ва
фикр билан янгидан янгратиш, газалнинг кадимий
шаклидан фойдаланиб, шоирона муъжизалар курсатиш
махорати намоён. Вокеан, тахлилга олган газалимиз
хам «Эрур кунгилда сафо иш к тоза доги била» деб бош-
ланади: ишкнинг кунгилда хар бир янгиланиши, тоза
докгтар колдириши янги илхом ва завк олиб келади,
янги шеърни бунёд этади. Ушбу газални байтма-байт
шархлаб чиксак, айтилган фикрлар туларок ва аник-
рок англашилади.
Биринчи байт (матлаъ):
Эрур кунгулда сафо ишк, тоза doFU била,
Нечукки кузда еру/лик эрур к,арот била.
Ишкнинг доги — дарду алами, асорати, тамга-яра-
си тозаришидан кунгилда шодлик, сурур ва равшан-
лик пайдо булди. Зотан, бунга ажабланмаслик керак,
чунки кузнинг равшанлиги унинг корачугидан. Байт
нинг мазмуни шу. Ажойиб ташбех: куз гавхари кора,
аммо куришнинг куввати, ёруглик ушандан, демак иш к
кунгилга дарду дог солса-да, лекин кунгил кузини рав-
шанлантиради, оламни мусаффо нигох билан идрок
этишга чарога хидоят булади. Навоий шу ташбех орк-
али тазод санъа'тининг фавкулодда янги вариантини
кашф этган ва инсон рухидаги драматизм, карама-
карши холатларии тушунтира олган: ишк-мухаббатдан
фориг одам тинч, хотиржам яшаши керак. Бирок хаёт-
да бунииг акси булади, мухаббат дардига гирифторлик
хурсандчилик, фарогатга сабаб булади. Кунгил бу дард-
дан яйрайди! Шоир оклик ва кораликни (байтда «сафо»
ва «тоза» сузлари хам узаро мутаносибликка киришиб,
завкли бир туйгу багишлайди), куллик ва озодликни,
ишкий безовталик лаззати ва ишксизлик бадбахтлиги-
ни киёслайди, суфийнинг тан азоблари эвазига туяди-
ган рухий-маънавий хузурини олкишлайди. Дог — та
мга, нишон; дог — андух, гам; дог — жарохат, яра; дог
— юракдаги кора нукта, сувайдо; дог — лоланинг кора
210
ранги; дог — куллик белгиси. Сафо эса «риёзач чс
кишдан кунгилнинг покланиши» («Миръот ул-ушшокО.
“ поклик, таъбнинг нописанд. ёмон хислатлардан го
заланиши... кунгилнинг агёр, яъни гайри ёрдан, гад-
лор дунёдан юз угириши” дир («Мусталахоти урафо»,
262-бет). Шундай килиб, иш к доги агёр доми, дунё
кудрати куллигидан кунгилни озод этади. Илохни се
виш, Унга кул булиш кулликдан озод булишнинг чин
йули, демак, бундай кулликдан хурсанд булиш керак.
Ш ун и н г учун хам о ш и к махбубасининг тамгасини
кунгилда асраб, унга кул булишдан боши осмонда. И ш
книнг фарах ва фарогат, сафо ва рушнолик келтириш
хосиятини шундай ажойиб, оригинал тоза тасвир би
лан ифодалаган шоир иккинчи байтда муъжизакор та-
хайюлининг яна бир киррасини куз-куз этади:
Фирок, шоми янгилмас укунг кунгул йулини,
Ки борур ул сари пайконидин чаро/ и била.
Биринчи байтдаги коронгу — ёруг тазоди давом эт-
тирилган, аммо маъно бошка. Биринчи байтдаги таш
бех асослари дог ва куз щ орачут ижобий маънодаги
ранг эди, аникрок килиб айтсак, бу кораликлар оклик,
равшанлик келтирадиган эди, фирок, шоми эса ошик
учун ёруклик эмас, азоб-изтироб олиб келади. О ш ик
нинг хижрондаги кунлари т у н билан баробар, хиж-
ронда ош ик учун ёруглик йук, унинг тонги зим-зиё,
куёши махв этилган. Ф ирок шоми тарикат ахди назди-
да соликни Илохдан ажратиб турувчи парда, касрат
пардаси, яъни дунё ишлари билан оворагарчилик.
Ф и рок шомида, дейди шоир. маъшукка караб, укинг
(кипригинг) кунглим йулини адашмасдан топади. чунки
у кунгилга томон чиропг билан келаяпти. Ннмага шпо
ра бор бу ерда? Гаи шундаки, «пайкон» сузи хам укни
билдиради, лекин бу уринда камон уки назарда тути-
лаяпти. Камон укининг угкир учи эса металлдан яса-
ларди ва у нишонга караб учиб бораётганда металл
кисми яраклаб турар, баъзан эса олов сочаётгандай,
2И
шуълаланиб кузга ташланади. Укнинг ана шу холати-
ни Алишер Навоий чирок кутариб бораётган одамга
ухшатиб, жонли ва чиройли сурат чизган: «Фирок шо-
мида, яъни сенинг ёдинг вактинча кунгилдан кутари-
либ, дунё иш-ташвиши парда булиб мени сендан аж-
ратганда, укинг адашмасдан кунгил йулини топади,
зеро у уз нишонига пайконини чирок килиб бораяп-
ти». Бундай ташбехни бошка бирорта шоирда учрат-
маймиз: ёрнинг киприги — зулматни ёриб бораётган
машъала, гуё зим-зиё тунда чакилган чакмокдай. Ал-
батта, маъшука кипригини чакмокка ташбех берганда
Навоий кузни хам назарда тутган, чунки аслида кип-
рик бировга караб отилмайди, балки назар, караш йуна-
лади, яъни кузнинг нури, энергияси таъсир этади, жо-
зиба, куч баппилайди. Ш унинг учун киприк — чакмок
самовий микёсда илохий нурнинг ярк этиб, кунгилни
ёритиши ёки заминий микёсда сохибкаромат пирнинг
назар кил и ши, бир нигох билан калбларга гул гула со
лиши тарзида тал кин этилиши мумкин. Оддий хаётда
Хам кал б китоби булмиш кузларнинг кунгилларни 6 o f -
лаши, севгига замин хозирлаши куп учрайдиган ходи-
са.
Учинчи байт:
Эрур сукут у фано ишк; лозими, булбул
Не вок,иф онча ф и го н у у л у р duMOFii била.
Навоий асарлари куллиётининг 1988 йилги янги наш-
рида (3-жилд, 428-бет) мазкур байтнинг биринчи
мисрасида «фано» ва «булбул» сузларидан кейин вер-
гул куйилгани учун маъно бузилган. Агар шу нашрга
суянадиган булсак, «Сукут ва фанодир, иш кка лозим
буладигани булбул, бунча фигони ва улуг димоги би
лан нимадан хабардор?» деган галати мазмунли ran
келиб чикади. Бундай «тахрир» укувчини чалгити-
ши, Навоий асарларини туш униш ни кийинлаштири-
ши аник (Буни таъкидлашга мажбурмиз, чунки хозир-
ги ёзувга кучирилган классик шеърларда тиниш бел-
гиларининг ахамияти катта, вергул нотугри куйилга-
ни учун маъноси мавхумлашган байтлар анча). Хуш.
Навоий бу байтда ним а маънони ифодалаган? Бу м аъ
но куйидагича^ «Сукут саклаш ва фано — жисму нафс
эхтиёжларидан батамом кутулиш иш кни нг зарурати-
дир, шунча нола ф игони, сархушу ош уф талиги би
лан булбул буни кайдан билсин».
Ха, шоир бу ерда ош иклик рамзи, нафосат ошуфта-
си, иш кни ёниб куйловчи булбул билан бахсга кириш-
ган. Бу кизик, чунки Навоийнинг бир канча газалла-
рида булбул хониши мадх этилади, лекин бу байтда у
булбул иш книнг мохиятига тушуниб етмайди, деган
фикрни баён этади. Балки бошка маъно бордир бу гаи-
нинг тагида, балки шоир бирор бир мазхаб акидаси-
ни, тарикатнинг бирор силсиласи пеш восининг курсат-
маларини тасдикдаётгандир? Дархакикат. матлубга ети-
шиш йули факат оху нола эмас. Фи го и чекмай, зохи-
ран сукутда булиб, дардни элга ошкор килмай, боти-
нан кунгилни маърифатдан сероб этиб, фано мартаба-
сини эгаллаш хам мумкин. Масалан, Хожа Бахоуддин
Накшбанднинг акидаси шундай. (Бахоуддин Накшбанд-
дан: сиз самоъга кандай карайсиз, деб сураганларида,
у киши: «Мо инкор накунему ин кор накунем» — «Биз
инкор килм айм из, аммо бу иш ни килм айм из», деб
жавоб берганлар). Самоъ ва зикрга берилмай, муайян
касб билан шутулланиб, одамларни Х акни таниш га
даъват этган дарвеш ларнинг йули шуни такозо этарди.
Улуг мутафаккир рамзий йусинда тарикат ахлининг
икки тоифаси сулукини таккослаган: тинч-хотиржам
зикр билан, ички оламни тараккий эттириб Хакка якин-
лашувчилар ва самоъ, раке, кушик-куй оркали мухаб-
батларини очик изхор этувчи бетокат, безовта одам-
лар. Шундай, ош иклик хар доим хам фигону нола эмас
экан, «анжуманда хилват» курувчиларнинг ботиний
м аъриф ати, кош иф лик йулида узгача ёниш , узгача
фидойи катъият бор. Туртинчи байт мазмуни учинчи
байт юзасидан айтган ф икримизни тасдиклайди. Байт-
ни келтирамиз:
?/3
Ул ут ки урт ади парвонани, х,амул ут дин
Курингки к,овруладур шамъ доги ё/ и била.
Маълум буладики, ran парвона ишки устида бора-
япти, яъни шоир булбулнинг нолали мухаббати билан
парвонанинг жим, аммо вужудини ёндирувчи «инда-
мас» мухаббатини киёсламокда. Тасаввур килинг: шамъ,
унинг атрофида эса алангага караб талпинаётган мит-
ги парвона. У утга шундай ихлос, шиддат билан инти-
ладики, оловга кушилиб ёниб кетгунча тинчимайди.
Бирок парвона шунчалик ошикдиги, дардининг зурли-
гига карамай, оху нола чекмайди, балки жим-жит утга
томон талпинаверади. «Ул ут», яъни илохий ишк алан-
гаси факат парвонани эмас, ш амнинг узини-да муми
ва ёги билан кушиб ковуради, эритиб куйдиради. Улуг
шоир тамсиллар воситасида И ш книнг беинтихо кучи
— зарроту жонзотлар, ош ику маъшук барини камраб
олувчи кудратини бизга тушунтирмокчи булган. Ш ам
нинг шуъласи — илохий иш к, муми ва ёки — дунё,
инсон вужуди, парвона — ош ик инсон тимсоллари-
дир. Парвона — фано тимсоли, яъни ёмон сифатлар-
дан кутулиш ва Махмуда (яхши) сифатларга эга булиш.
хирсу хавасни тарк этиш йули. Бу факир дарвешлар-
нинг, ахлуллохнинг тарикати. Хуш, шохлар-чи, улар
хам бу бахтга мушарраф була оладиларми?
Ша.\у улус f o m u k ) жоми Ж ам , хуш о улким
Синук, сафол ила дурд ичкай у з ф ароги била.
Иук, шохлар фано м артабасига етиш олмайдилар,
чунки улар дунё гамию улус таш виш и, шон-шухрат,
айшу ишрат билан банд — ш оирнинг гоя с и шу. Афсо-
нага кура, Ажам шохларидан Ж амш ид шундай жом
ихтиро килибдики, унинг ичидаги шароб асло тугамас
ва у оламни узида акс эттириб турар экан. Шундай
килиб, «жоми Жам» — туганмас бойлик ва ишрат, шу-
куху салтанат рамзи. Унинг суфиёна талкини хам бор:
«маърифат бодаси билан лим м о -л и м ориф кунгли»
2U
(«Миръот ул-ушшок»). Лекин Навоий мазкур байтда
буни назарда тутмаган, булмаса шоху дарвеш ахволини
чогиш тирмаган буларди. Ш оир анъанавий гасаввуфий
эътикодга амал килиб,7ориф дарвешнинг факирона хаёти-
ни под шопинг хашаматли хаётидан устун куяди, аммо
буни курук таъкид йули билан эмас, балки «назарий» ту-
шунтиришга интилади: шох фукаро ташвиши ва узининг
шону шухрати, туганмас давлати, ишрати билан овора, у
бу гамдан фориг булолмайди. Демак, у шунчалик дабдаба
шукухи билан озод, бахтиёр эмас. Хатто жахонни курса-
тувчи олтин жом хам уни гамдан озод килолмайди. Шох-
нинг акси уларок синик сафолда (жоми Жам — салтанат
ва хашам рамзи булса, синик сафол — камбагаллик, кам-
тарлик белгиси) май куйкумини ичаётган, яъни махбуб-
нинг васли деб азоб чекаётган дарвеш бахтиёр. «Дурд» —
май куйкуми, каноат хамда айни вакдда номуродлик, мах-
бубнинг бетокат килувчи ёдини хам англатади. Хуллас,
Навоий илохий ишк хосиятлари хакида гапириб келиб,
парвонасифат дарвешнинг мамлакат подшосидан устун
турувчи озод-эркин турмушини шарафлайди.
Олтинчи байт:
Хумор аро тиладим со щ ю к;ада%, юз шукр,
Ки улки мен тиладим келди у з а ёги била.
Ш оир узининг синик сафолда «дурд» ичиб, махбуб
ёдида сармаст кахрамони — иш к парвонаси холатидан
рухданиб кетиб, узини у билан ш ерик, хаммаслак килиб
курсатади. Аммо лирик кахрамон— дарвеш ёр олдида
сархуш булса, шоир хали хумор, у энди соки-ю кадах
талаб килаяити. «Хумор» хам м астликнинг асорати,
аммо у вактинчалик совуш, соликнинг иккиланиш и,
бекарор холатини хамда «махбубнинг иззат иардаси
ичига яш ириниш и, дунё иардаси вахдат юзини берки-
тишини» англатади. Ана шундай холатда шоир тарк-
алган, совуган кайфиятни росглаш учун c o K n i i (пири
муршид) кулидан кадах (маърифат) тилайди ва Аллох
унга тилаганини етказганидан — пир хузурига етга-
2 /о
нидан ш укроналар айтади. Байтдаги «аёк» сузи икки
маъноли: 1) одамнпнг аъзоси ва 2) кадах. Д ем ак, суз
уйини — тажнис ясалган: «келди уз аёги била — кел
ди уз кадахи била». Теран маъно тоза ифода ва тим -
соллар билан очилган. Еттинчи байт:
Куч ар Fa сарв нихоли бири к,адингдек эрмас.
Агар кетурса ани богбоп кучоги била.
Бу байтнинг зохирий маъноси куриниб турибди.
Шоир махбуб коматини энг чиройли дарахтга ухшат-
мокда, йук, махбуба комати сарвдан хам чиройли, ахир
сарвни кучганда ёр кучгандайин халоваг топиш мум-
кинми? Богбон сарвларни кучоклаб келса хам, лекин
бу ёр коматини кучганчалик эмас. Аммо байтнинг та-
саввуфий — ботииий маъноси хам бор. Кад деганда
суфийлар пирнинг хай бати, илохийлик аломати бор
одамни назарда тутганлар. Ш ундай булгач, байтнинг
мана бунака маъноси хам келиб чикади: «Гарчи бог
бон богдаги чиройли сарв дарахтларини намойиш ко-
рона кучиб келса-да, лекин уларнинг бирортаси к о
мил инсон — пирнинг гузал, илохий хайкалидай эмас,
уларни кучиш иирга сиганиш дай лаззат беролмайди».
Алишер Н авоийнинг улутворлиги шундаки, унда зо
хирий ва ботиний маънолар, яъни иш ки хакикий ва
ишки мажозий тасвирлар бир-бирига халакит бермай-
ди, балки би р-б и ри и и тулдириб, кувватлаб туради.
Бош кача айтганда, ишки хакикий тасвиридан иш ки
мажозий тасвирига ёки аксинча холатга осон утилади,
китобхон гох бу маънодан, гох у маънодаи, гох хар
иккисидан завкдана олади. Ушбу газалда хам шуни ку-
затиш кийин эмас, унда тарикат акоиди, маком бос-
кичларидаги солик холатларн. иш к изтироби ва ош ик
азоби, дарди, уртанишлар тасвирланади хам шу билан
баробар реал инсоний кечинмалардан вокиф буласиз.
Вокеан, ишк парвонаси солик дарвеш хам реал инсон,
унинг кечинмалари хакикий инсоний кечинмалар, фа-
кат унда ният пок, дард беинтихо, идеал гоят узок...
2 /6
sT >v
'V __ 46-газал
Алишер Навоийнинг хар бир газали узига хос ёнда-
шиш, узига хос тахлил ва тафсир усулини такозо этади,
чунки хар бир газал алохида рухий холат, апохида по
этик фикр ва хис-туйгулар ривожини ифодалаб келади,
тасвир тарзи, санъатлар мунтазамлиги ва мутаносибли-
ги хам шунга мувофик. Мазкур газалда эса Иш к водий-
сида мушкулотларга дуч келган ош икнинг бир лахзалик
холати, иккиланиши, гайрнинг сузига кулок солиб, гуё
вактинча «араз», «истигно» билан ёридан юз угиришга
бехуда уриниши тасвирланади. Одатда истигно (узини
озод хисоблаш, ноз килиш, араз) маъшук хислати були-
ши керак, ош ик эса ниёзманд, хамма вакт ёрга содик
одамдир. У шу хислати билан машхур. Бу ерда анъанага
хилоф равишда иш тутилмадимикин? Йук, ундай эмас.
Навоий лирик кахрамонининг озурдатигини маъшук нози
сингари тушунмаслигимиз керак. Бу «истигно» — ишк-
дан тавба-тазарру «ахди» замирида ош ик кунглининг
хар кандай азобларга бардош бериш, дарду баю ларга
тайёр туриши маъноси ётади. Ошик ишк кийноклари-
дан кутулишга чора излайди, аммо куллаган тадбирла-
ри бехуда булиб чикади. Чунки у бу домга абадул-абад
гирифтор, ишкни тилга олмайман, дейди, лекин у ти-
лига келаверади, сиррини элга билдиргиси келмайди,
аммо дарди ошкор булаверади. Зеро, ошикнинг инон-
ихтиёри узида эмас.
Одамда шундай холатлар буладики, оханрабодай
тортиб турган нарсадан безор булсанг хам, жоннинг
кийногисиз яшаш мумкин эмаслигини, кутулишга ин-
тилиб, кутулолмаслигингни англаб бадтар изтироб че-
касан. Навоий айни шу рухий холатни каламга олган,
яъни тилда тавба килиб, инкор этиб, аслида кунгил
каърида бунинг аксини тасдикдаш. Узига хос шеърий
санъат бу. Бир неча байтда куринадиган, баъзан бутун
газал буйлаб ёйиладиган ушбу усулнинг классик шеър-
шуносликда номи йук. Вокеан, Навоий каби ynyF шо-
217
ирларнинг турф а санъатлари, услубий ихтироларига
ном топиш, уларни тадкик этиш осон юмуш эмас. Н а
воий худди сон-саноксиз комбинацияларни ёд бшта-
диган, хар гал янги, хайратланарли юришларни уйлаб
топиб, галабага эришадиган ш о х м о тч и мисол иш тута-
ди. Сузнинг битмас-туганмас имкониятлари, мутаас-
сир этувчи ифодавий кудратини намойиш этади. Суздан
муъжиза яратиш , классикларнинг уз тили билан айт-
ганда, сузнинг додини бериш —улуг санъаткорларга
насиб булган бахт.
Рамали мусаммаии махзуф бахрида ёзилган ушбу
газалнинг аввалги бсш байти ана шу тавба-тазарруъ
мазмунида, яъни «инкор — тасдик» усулида ёзилган,
шу жихати билан бу байтлар узаро богланади. Колган
уч байт газалнинг умумий мазмуни билан бевосита эмас,
балки бавосита богланади. Шу сабабли газални паро-
канда дея олмаймиз. Тугрисини айтганда, мен «паро-
канда» истплохини шеърга нисбатан куллашга карши-
ман. Чунки иарокандалик бадиий асарга хос хусусият
эмас, у бутунлай богланмаган байтлар йигиндисини
билдиради. Y.'iyF шоирларда, жумладан, Навоийда бун
дай шеър йук. Байтлар, юзаки Караганда, мазмунан 6 o f -
ланмаган, турли мавзуда булиб туюлса-да, ботинан улар
узаро алокадор. Ш унинг учун бундай газаллар тахли-
лида бевосита богланиш (мусалсал) ва бавосита бокпа-
ниш деган тушунчалардан фойдаланиш ни маъкул деб
биламан. Ш ундай килиб, мазкур газал хасби хол, яъни
ош ик кечинмаларини ифодалайдиган асар булиб, бай-
тлари куйидагича шархланиши мумкин.
Биринчи байт:
Ах,д к,илдим шик лафзии тилга м азкур этмайин,
Тил неким, хомам тилидин д о /и м аст ур этмайин.
«Мазкур» — зикр этиш , тилга олиш, «хома» — калам,
«мастур» — ёзиш, ракам этиш. Колган сузлар тушунар-
ли. Аммо бу байтнинг, колаверса, буту и газалнинг узак
- калит сузи ишцанр. И ш к нима? Одамлар орасидаги
алохида майл, севги, мухаббат, деб жавоб берамиз дафъ-
атан ва аксар аёл билан эркакнинг узаро муносабатла-
ри, бир-бирига интилиш ини куз олдимизга келтира-
миз. Албатта, аёл ва эркак орасидаги мухаббат, оила
ишк асосига курилса ёмон булмайди, бу хаёт конунига
мувофик, чунки хаётнинг узи хам мухаббатдан ярал-
тан. Лекин иш кни кенгрок маънода, кайхоний андоза-
га олиб карасак-чи? Суфий орифлар тушунадиган маъ-
ноларга диккат килсак-чи? Ахир, Навоий иш книнг ана
шу маъноларига купрок эътибор берган-ку. Суфийлар
талкинига кура, иш к—дустлик туйгусининг олий дара-
жага кутарилиши: дуст оркали маърифатни, Илохни
севиш. Вокеан, дуст тушунчасининг узи хам куп маъно-
ли, «дуст» деганда улар юксак заковат, кал б ида эзгулик
нури порлаб турган инсон ва Мутлак илохни англаган-
лар. Ана шундай дует, яъни Ёр ишкига гирифтор булган
одамлар бир-бирларисиз туролмайдилар, агарчи бу 6 o f -
ланиш юз кулфат ва алам келтирса-да. Ш унинг учун
иш к сузи ранж , дард сузлари билан маънодош булиб
колган. Бу сузнинг асл этимологик маъноси хам шунга
ишора этади: у арабча «ашака» (зарпечак) сузидан ке-
либ чиккан. Зарпечак, биламизки, ут-уланлар, дарахт-
ларга ураниб олиб, уларнинг ширасини суриб курита-
диган гиёх. «Ишк хам авжга кутарилганда бамисоли зар-
печакдай одамни бедармон килади, сезиш кобилияти-
ни сусайтириб, еб-ичишдан махрум этади, ишкка ча-
линган кишига узгаларнинг гап-еузи малол келади, у
дустдан бошкага карамайди», деб ёзади «Истилохоти
урафо» лугатининг муаллифи Саййид Жаъфар Сажжо-
дий (289-бет). У яна давом этгиради: «Дейдиларки, иш к
шундай бир утки, ошикнигина эмас, маъшукни хам ёнди-
ради, ишк бало дарёсидир ва илохий жунундир ва дил-
нинг маъшук сари киём этишидир».
Иш к олдида денгизлар — томчи, тоглар — зарра. У
денгизни жушу хурушга келтириб, топш талкон кила
олади. «Эй ишк, балойи жон эрурсан, хам жонима дар-
мон эрурсан», дейди Алишер Навоий «Лайли ва Маж-
219
нун»да. Бу хакда олдинги шархдарда тухталдик, так-
рорлашга хожат булмаса керак. Ф акат бу уринда шуни
эсл ати б у т а м и зк и , и ш к азо б и га ч и д ам аган о ш и к
хакикий ош и к эм ас, булмаса, у Н авоийнинг лирик
кахрамони каби: «Энди иш к сузини тилга олмасликка,
тилга олишгина эмас, уни хатто k o f o 3 сахифасига ёзмас-
ликка ахд килдим», - дейиши хеч гаи эмас. Гирифтор-
лик гирдоби ичидаги хасрат бу, аммо у ёлгон «ахд».
Аслида ош ик бу бахри азимга бадтар шунгимокчи, зеро
ош икнинг занжири хам, каноти хам иш к, уни буд эта-
диган хам, нобуд киладиган хам кутулиб булмас шу
Буюк жозиба. Ш оир иккинчи ва учинчи байтларда
«ахди»ни давом эттиради; чунончи, иккинчи байт:
Барча элга фитна бульон кузга мафтун булмайин,
Хар киши наззора айлар юзни манзур этмайин.
Яъни: «Барчани фитна — фириб билан алдаган кузга
мафтун булмасликка (алданмасликка), барча карайди-
ган юзга карамасликка ахд килдим». Барчани фитна
билан узига мафтун этадиган куз дунё булиш и хам,
дунё нафосати билан боккан Мутлак РУХ чашмаси були
ши хам, юз-кузидан нур ёгилиб турган комил инсон
булиши хам мумкин. Хар холда маъшук кузи фитна-
кор, алдамчи эканлиги аник. У барчани ошуфта этади.
И ш к аслида ана шу мафтункор юзу кузга карашдан
бош ланган, уша кузларки, бсчора ош икни бир лахза
тинч куймайди. Хуш, агар юз ва куз илохий сифат —
тажаллиёт бслгиси булса, нега у мафтункор, алдамчи?
Гаи шундаки, суфийлар наздида маъшук кузи — баси-
рат даражаси, яъни калб кузининг уткирлиги, айни
вактда у ош икни имтихон этувчи, синовдан утказувчи
куч. И лохий ж амол турли курин иш да ж и л о л ан и б ,
калбга йул излайди. Жило, мавж, товланиш — сехру
жоду, мафтункорлик эмасми? Куз, шу билан бирга,
гайбнинг манбаи, сиру асрор чашмаси. Юз эса — ило
хиёт жамоли тимсоли ва комил инсон чехраси. Наво-
ии даври киш иларининг ва буюк шоир тушунчаси ана
шундай. Хам олам нафосати, хам инсон калби гузалли-
ги ва хам барча гузалларнинг гузал и, барча равшанлик-
лар манбаи деб хисобланган Илохни бир ибора, бир
ташбех билан ифодалаш, Уни лирик кечинма о р кал и
ёниб куйлаш. Буларнинг хаммаси Яхшилик ва Эзгулик-
ка ошикликни таърифлаш ва охир-окибат инсон маъ-
навиятини юксалтиришга хизмат этиш истагидан ту-
гилган. Окил ва одил инсоннинг юраги Плох фазилати
билан тулнк ва бу унинг аъмоли, фитратида намоён
булади, бошкалар шу калбнинг файзини идрок этиб,
ундан бахра олиб, Илохга мкинлашадилар. Шунинг учун
бундай файзли одамлар эътиборни тортади, хамма уларга
караб интилади, уларнинг хоки пойини кузига суртади.
Шу учун бу илохий юз ва «фитнакор» кузлардан беки-
ниш — Илохлан юз угириш билан баробар! — Яхшиси
Ишк оловида ёниш насиб этсин, жоду кузлардан жудо
килмасин.
Учинчи байт:
Ишк куфри бирла такво хонакасин бузмайин,
Бут хаёлидин кунгил дайрипи маъмур этмайин.
И ш к — куфр, ош ик булиш — кофирлик. Бу ким-
нинг фикри? Албагта, бу мутаассиб диндорлар, ишку
ош икдикнинг хакикий маъносини тушуниб етмаган ки-
ш иларнннг ф икри, улар хаётни, илохий мухаббатни
куйлаган ш оирларни шундай тамгалар билан айбла-
мокчи булганлар. Лекин кизиги шу ердаки, тасаввуф-
нинг вахдат ул-вужуд фалсафаснни чукур идрок этган
шайх — орифлар, айникса, Аттор, Румий, Хофиз, Жо-
мий, Н авоий. Машраб каби шоирлар буни узлари хам
тан олганлар. Чунки, суратнараст, масаланинг мохия-
гига етмаган жохил рухоний талкинидаги кофирлик
билан суфий шоир назарда тутган коф ирлик бош ка-
бошка нарсадир. Рухонийлар бутга сиш иган одамлар-
ни ко(|)ир десалар, суфийлар «касрат оламининг зул-
ми, дунё талаби. вахдатдан жудоликни» куфр деб уктир-
?/
ган л ар («М иръот ул- ушшок»). И ш книнг кофири булиш
— суф ий назди да хакикий имонга эга булиш, нечун-
к и м , ф аркдар. куиликлар олами о р кал и, ёпиклик иар-
д аси н и кутариш , дунёни тарк этиш оркали вахдатта ети-
л ад и . Д индор рухоний Илохни севишни эмас, Унга сажда
к и л и ш , тоат-и б одат билан жаннатий булишни таргиб
этад и . Суфий булса, Илохдан бошкасини тан олмайди,
расм -русум лар, одат-маросимларни инкор этади, Илох
ж ам оли акс этган барча мавжудотни, бутни хам, насро-
н и й кизни хам севиш мумкин, деб таълим беради. Шайх
С ан ъ о н н и эсл ан г (Н авоийнинг «Лисон ут-тайр» асари
кахрамони). У румлик кизга ош ик булиб, исломдан воз
кечиб, насроний динига киради, иш к йулида нимаики юз
б ерса — барига чидайди ва окибатда илохий мухаббатга
эриш ади. Ш айх Санъон саргузаштига диккат килинса,
вахдаг м айидан сархуш суфийлар эмас, балки такводор
зохид ва сохта шайхлар кофир булиб чикдди. Чунки «ко-
ф и р — сифот, асмоъ ва афъол даражасидан утмаган одам»
(«М иръот ул- ушшок»). Навоий «ишк кофири» иборасини
«бут» ва «дайр» сузлари билан ёнма-ён куллаган. Сабаби
ш уки, «бут» асосий матлаб, максад, яъни маъшук тимсо
л и , дайр эса — бутхона, оташпарастлар ибодатгохи булиб,
тасаввуф истилохида орифлар мажлиси ва зоти ахадият
хузуридир. Кунгил дайрини бут хаёли билан безаш — пир
сух,батини кумсаш демак. Шундай килиб, байтнинг маз-
м ун и бундай: «И ш книнг бехудликлари, пархезсизлиги,
сармастлиги билан такво — тийилиш, яъни зохид хонако-
х и н и бузмаслик, маъшукдга ситониш, унинг ёдида ёниш
ф и к р и билан кунгил уйини обод этмасликка ахд кил
дим », яъни п и р сухбатидан дилимни узишга суз бердим.
Т уртинчи байт:
Х ар кеч а б и р л а б м айи васлидин эт м ай жонни мает ,
Х а р кун о н и н г хаж рида кунглимни махм ур этмайин.
К еч а ва к у н д у з, васл ва хиж рон, м ай ва м ахм урлик
сузлари хам тазод ва хам таносуб санъатларини хосил
э т и б , аввалги байтларда ифодаланган ош икдик шарт-
99Q
ларини инкор этиш давом эттирилган. Суфиёна тал к
мига риоя этадиган булсак, лаб — маънавият олами-
дан малаклар воситасида анбиё ва орифларга нозил
булиб завк.'ва илхом пайтида улар кунглидан тилига
кучадиган калом («Миръот ул-ушшок»), май — илохий
тажаллиёт, махмур — шу вахдат майидаи бехудлик. Бай
тнинг мазмуни: хар кеча бир ширин лаб, яъни ориф
кунглида иайдо булган илохий каломни эшитиш лаз-
затидан жонимни мает килмайин ва хар куни шу ка-
ломдан ажралиб, кунглимни хуморли (бу суз кумсаш,
согиниш маъносида ишлатилган) килмайин. деб карор
эттим. Ёки мана бундай шархлаш хам мумкин: «Хар
кеча пири орифнинг маънавият оламидан илхом булиб
тушган каломи лаззатидан жонни хушнуд этиш ва хар
кун уша маърифат каломини кумсаб, хумор булишдан
тийинайин дедим». Навоий бу байтда кеча-кундузни
киёслаганда ёруглик ва зулумотни эмас, балки, аксин-
ча, кечаси буладиган пиру мурид орасидаги хилват сух-
батларни, кундузи эса уларнинг узаро ажралиб кетиш-
ларини назарда тутган. Демак, ош ик учун бундай кун-
дузлардан кура, пир васлин мунаввар этган тун афзал.
Ш у тарика, туртта байтда ош икнинг “уз маслаги-
дан кайтишга ахдлари” баён этилиб, шеърнинг охан-
ги, матн кабатидаги маънолар эса барча «ахд»лар ёлгон
экан ин и, инкорларнинг замирида тасдик яш иринга-
нини билдириб туради. О ш икнинг ана шу кинояли
холатини англатиш учун шоир бешинчи байтда охиста
“мантикий утиш ” усулини куллайди, газал мазмунига
узгариш киритилади. М ана уша байт:
Гар чидай олмай кунгул берсам бировга ногахон,
Бори эл ичра чидай олгунча маш хур этмайин.
О ш икликнинг талабларидан воз кечишга «ахд» кил-
ган лирик кахрамон энди узининг бунга чидай олмас-
лигини англайди. энди у бир гузалга, мукаррам дусти
азизга кунгил бериши мукаррар. Лекин энди у ишкини
пинхон тутиппа «ахд килади», дейди. Аммо бу иш им-
923
кондан хориж, чунки ош иклик ошкора булмай иложи
йук — дардии яширсанг, иситмаси билдириб куяди.
Шундай экан, иш к ва майни (вахдоният нурини)
тарк этиб булмайди.
Иш ку май анж оми чун х;ажр улди, куй, эй шайхким,
Узнч шфолдин кун бирла мах,жур этмайин.
Анжом — тугалланиш, окибат демак. М а.\ж ур — ай-
риликда колган одам. Байтнинг насрий мазмуни эса
бундай: «И ш к ва май, яъни илохий неъматга инти-
лиш ни йигиш тириб куйиш, тарк этиш нинг окибати
хажр — айриликдир. Куй, эй шайхким, узимни бу сао-
дат — ош иклик ва бодапарастлик саодатидан куч би
лан ажратмайин».
Мана энди хаммаси равшан булди: Алишер Навоий
такводор шайх гапига кириб, ошикдикни тарк этмокчи
булган одамнинг ахволини курсатмокчи экан. Шайх ш ик
ни куфр деб, бехуда, маъносиз нарса деб тушунтпрган,
уни тилга олмасликка, фитначи кузларга карамасликка
чакирган. Аммо ош ик охири билдики, Ишкдан — ило
хий файздаи ажралиш азоби иш к азобидан кура хам
зуррок, йук-йук, бугина эмас, ошиклик азоби хузур-хало-
ватга элтувчи, рухий камолот сари етакловчи тозаланиш,
халос булиш азоби экан. Шунинг учун бу азоб — саодат.
Хуллас, лирик кахрамон газалнинг олтинчи бай-
тига келиб, уз баённом аси («ахди»)дан бутунлай кай-
тади, унинг олдин айтган гаплари уз-узини синаш ,
ёхуд аллакандай кинояли усулда иш к оловининг шух-
р ати н и м уболагали кили б иф одалаш дай таассурот
колдиради. И нкор зам иридаги тасдик зохирий тас-
д икка айланиб, ош икни нг уз имкону эътикодида со-
бит эканлиги маълум булади. М ана ш ундан кей ин
Н авоий куйидаги умумий контекстга «ёииш м айди-
ган» еттинчи байтни келтиради:
Зулм ила эл ж он и /а ут ёк,ма, эйким шох,сен,
Гар десанг дузах ут и га жонни махрур этмайин.
О ш икона на "орифона газалларда, купрок мактаъ-
дан олдинги байтда бирор угит-насихат килиш казал-
чиликда кам учрайдиган ходиса эмас. Бундай холни
Хофизу Саъдий, Ж омий ва Навоийда тез-тез учрата-
миз. «Дузах оловига жоним куймасин десанг, эй шох,
зулм билан халк жонига ут ёкма». Бунинг олдинги
байтларга алокадорлик жойи борми? Бевосита эмас,
аммо бавосита бор. И ш ксизлик, Илохдан бсхабар-
л и кн инг узи зулм демак, бундай одам иодшо булса
- эл холига вой, чунки ишки йук одам берахм, бе-
ш афкат булади. Илох иш ки, умуман кунгилнинг му-
хаббатга мойиллиги одамни адолат ва инсоф га ош но
этади. Н авоийнинг бу кистирма насихат байти шун-
лан далолат берадики, у лирик кечинмалар тасвири
асносида хам шохии адолатга чакириш , золимларни
жазолаш. халкни улардан хал ос этиш гоясини угка-
зиш ни лозим топтан ва буни зарур деб хисоблаган.
Ишк, илох, адолат тушунчаларп Навоий учун узаро
зич алокадор. Унинг катта-кичик барча асарларига
бу гоя сингдирилган. Газалнинг мактаъи хам еттин-
чи байт каби умумий мазмунга тугридан-тугрп бог-
лаимайди, аммо у еттинчи байтнинг узига хам унча-
лик якин эмас:
Гарчи маъзур улди маъмур, эй Навоий узни мен
Дуст маъмур айлаган хизмат да маъзур этмайин.
М аъмур сузининг бир маъноси амр — фармон, и^-
кинчи маъноси обод, ф аровоилик. М аъзур — узрли,
кечирилган. Бу икки суз байтда тажнис санъатини яра-
гишга хизмат килган. Яъни “Гарчи маъмур — маъзур
(подшо амри вожиб булганидай дуст хохиши хам во-
жиб) деган маколга асосан, эй Навоий, мен узимни
дуст амр aiwaraH хизматдан четга тортмайин». Ёки:
«Узрларим куиайиб кетли, 'jii Навоий, дуст амр айла-
15 - 1S3
ган хизматдан узимни маъзур тутмайин» ва яна: «Гар
чи узрхохдик купайиб кетган булса хам, эй Н авоий,
мен дуст обод айлаган мажлис хизматидан буйин тов-
ламайин».
Бу уч изохимизда хам Навоий байтининг маънола-
ридан кайсидир томони акс этди, бирок, назаримда,
иккинчи вариант хакикдтга хийла якин, чунки у газал-
нинг умумий мазмунини якунлай олади. М актаъдан
бошлаб давом этган «ахд»ларини шоир узрхохдик деб
айтади, яъни узрим жуда узайиб кетдй, кел, гаини киска
килиб, Дуст амр этган хизматни узр айтмасдан бажа-
райин, дейди у. О ш ик учун дустнинг хизматидан ша-
рафли иш йук, у доим бунга тайёр туриши керак. Улуг
ш оирнинг маслаги шу эди.
____ 4 7 -газал J t?
А фтидан, бу Алишер Н авоийнинг уз хаёти билан
боглик, вокеаларни акс эттирувчи газаллардан бири.
Чунки унда якин кишисидан ажралиб, шодлиги FaMra
мубаддал булган, каттик, кайгу чеккан одамнинг х,ас-
рат-укинчлари, бевафо ва бебако дунё, унинг нотанти
иш ларидан норози калбни нг нидоси иф одаланган.
Классик шоирлар уз андухдари, шахсий кечинмалари-
ни хам анъанавий образларда, умумий тарзда баён
килишни маъкул курганлар, лекин, шундай булишига
карамай, ушбу шеърда анъанавий иф ода-истиоралар
замирида инсоний дард, мотамзада ю ракнинг фигон-
хасрати, нохуш кайфиятини хис этамиз. Бирок, газал
гарчи андухди охангда бошланиб, унда навоиёна урта-
ниш — ёниш лар гул гул ас и кукка урлаган булса-да, асар
мактаъга келиб умумий ум идворлик, илохий иш кда
дахлдорлик туйгуси калбга сингади.
Ш оир газални жудолик дардидан бетокат дилнинг
галаёнини тасвирлаш билан бошлайди:
Сок;иё, талх улди айшим хаж р бедоди била.
Тут ачир майким, ичай М ирзо Чучук ёди била.
Агар «М ирзо Чучук ёди» деган маълумот булмага-
нида, байтни одатдаги ош икона мазмунли шеърлар
каторида тахдил килган булардик, яъни ошикнинг хиж-
рондаги изтироблари сиф атида талкин этардик. Ал-
батта, бу ерда хам айрилик хакида гаи боради, аммо бу
бошка хилдаги айрилик,. Ш оир суфиёна иш ки илохий
ёхуд севгилисидан ажралган одам кечинмасини эмас,
балки мехр куйган, азиз тутган одамини йукотган ки-
ш ининг холатини к,аламга олади. Хуш, Мирзо Чучук
деб Н авоий кимни назарда тутган? М ирзо Чучук —
Темурий шахзодалардан булиб, нихоятда чучук тилли,
шеър ёзиш истеъдоди бор йигитлардан булган экан.
Навоий уни “ Мажолис ун-наф оис” тазкирасида тилга
олган. Йигит дардга чалиниб, вафот этган. Навоий-
нинг мазкур газали ёш умри хазон булган шу йигит хо-
тирасига багишланган. Шоир айрилик дардини изхор
этиб, анъанавий образлар о р кал и буни тасвир этади.
Матлаъдаги «талх» (аччик) ва «чучук» сузларининг бир-
бирига зид куйилиши хам шунга ишора: М ирзонинг
ширин ёди билан аччик май ичай, дейди шоир. Энди
байтнинг мазмунини келтирамиз: «Эй сокий, айрилик-
нинг зулмидан хаётим майи, яъни турмушим аччик
булди, сен хам менга аччик май тут, токи Мирзо Чу-
чукнинг ширин ёди билан ичайин». Май бу ерда одат-
даги шароб хам, рухий сархушлик тимсоли, илохий маъ-
рифат нури хам эмас. Бу инсоний кайфиятнинг, рухий
изтиробларнинг йигма ифодаси — гаму хасрат рамзи.
Шундай килиб, май фа кат шодлик ва сурур, дилхуш-
лик ифодасигина эмас, мотамзадалик, андухнинг хам
ифодасидир. Ф арк шундаки, «айшнинг талх» улишини
ифолаловчи май «аччик май»дир.
Иккинчи байт:
Сипкориб жоми сипехр, акдо.хип аСиюй рез-рез
Неча чеккаимаи забуилуг чарх бедоди била.
«Сппехр» — осм он. ф алак; «акдох» — кадахлар.
Шоир бу сузлар воситасида ажойиб истпорали тасвир
яратган: осмон жомида май ичиб, унинг кадахдарини
майда-майда килиб ташлайман, дейди у. Кадимгилар-
нипг тасаввурида осмон сттп каватдан ибораг, Навоий
ана шу кабатларнинг хар бирини бир калах деб оладм
ва шуришу ошубим шунчалик зурки, осмон жомини
сипкориб. кабатлари — кадахдарини чнл-чил килиб
синдириб ташлайман, дейди у. Чунки чархи фалак -
осм оннинг зуд ми хаддидан ош ган, качонгача ундан
алам, хорлик чекиш мумкин? «Хажр бедоди»ни шоир
«чарх бедоди» билан боглайди, зеро дустни дустдан
жудо этган. бир дам шолликни рано курмайдиган гад-
лор душман шу забун (паст) ва ситамгар чарх-да! Бу
>)
уринда шундай савод тугиладики, Н авоийнинг фалак-
ка карши бош кутариши, исён унинг тасаввуфий эъти-
кодига зид эмасми? Ахир осмоиу фалакни хам Аллох
яратган-ку? Буни англаш учун «такдир» истилохининг
маъносини билиишмиз лозим. Такдир ёки такдири аза
лий — бу киши хаёти, фаолиятининг Худо томонидан
олдиндан белгиланиши демак. Бу тушунча тасаввуфда
кенгрок маънода талкин килинади: Мутлак рух томо
нидан ажралган моддий дунё узи мустакил харакат кила
бошлайди, одам фарзаиди ана шу моддий дуиёдан жабр
куради, М утлакиятнинг узидан эмас. Демак, Навоий
осмонга карши газабкор норозилик изхор этганда, Танг-
рига карши эмас, балки хамма вакт инсонни азоб гир-
добларида тутадиган, уз муроди буйича яшашга имкон
бсрмайдиган чархи фалакка карши чиккан булади.
Зух,д купглум кузгусин щ лм иш м укаддар, эй ха риф,
Синдирурмен т авб а nupu uuik, иршади била.
«Зухд» — пархез, тийиниш, узлат. «Хариф» — сухбат-
дош, дуст. «Иршод» — тутри йул курсатиш, хидоят. «Му
каддар» — губорли, кора, гамгин. Байтнинг маъноси бу
гурур: «Зухд, яъни зохидона тавба-тазарру кунглимнинг
кузгусини губорли килибди, эй дуст, бундам тавбани ишк
иирининг рахнамолигида синдириб ташлайман».
Тавба тасаввуфда хам бор, аммо унда бу тушунча та-
рикат йулига киришнинг биринчи боскичи, харом-халол-
дан ти й и н и ш н и англатади. Зохид тавбаси, ш ундай
килиб, тараккий тоимаган, нам о 11иш корона тавбадир.
Осмон кэдахтарипи «синдириш» билан зу\д тавбасини
«синдириш» орасида алока борми? Агар зохидлик би-
лан осмон, яъни дунё ва дунсиарастликни алокадор деб
чисобласак, унда осмон кадахини синдириш билан зухд
ганбасини синдириш хам алокадор булиб чикали.
Бевафолик гар будурким к,илди ул шух, эй кунгул,
Сирфа кчлмас оииюлиг одам авлоди била.
OQC)
Б у байтнинг маъноси «сирф а» сузининг («Раройиб
yc-cMFap» девонининг 1959 йилги ва «Бадоеъ ул-бидо-
я » н и н г 1988 йилги н а ш р и д а мазкур суз шу куринишда
мои этилган) маъносини ан гл аш оркали билиб олина-
ди. А л и ш ер Навоий асар лар и н и н г изохли лугатида «сир
фа» жабр, зулм, жафо деб туш унтирилган ва ушбу байт
м и с о л килиб келтирилган. «Фарханги забони тожик»
л у гати да мазкур суз йук, б ал к и «сирф» сузи борким,
у н и н г маъноси холис, с о ф , факат, хечдир. «Fuec ул-
лугот»да хам сирф (сирфа с у з и йук) сузи шу хилда изох-
л ан ган . Зулм, жабр м аъ н о си н и куйиб курайликчи: «Эй
к у н ги л , бевафолик агар ул шух килган даражада булса,
зулм (жабр) килмас о ш н о л и к одам авлоди била». Кури-
ниб турибдики, маъно ч и к м а д и : зулмнинг ош нолик
Кил м ш и ёки килмаслиги м анти ксизлик. Энди «холис»,
« со ф », «хеч» сузларини к у л л ай м и з: «Бевафолик агар
ул ш ух килганчалик булса, холис (соф) килмас ош но
лик одам авлоди била» ё к и : «Бевафолик агар уша шух
Килганчалик булса, хеч к и л м а с ошнолик одам авлоди
билан». Бу жумлаларда х а м аник маъно йук, байт ки-
тобхон учун жумбок б улиб тураверади.
“ Рнёс ул-лугот”да м а з к у р сузнинг сарф ва сарфи
ш акллари хам келтириб, и зо х л ан ган . Сарф — олтин ва
кумуш ни саралаш, х ар аж ат килиш, сарфлаш, шунинг-
д ек, бута, хийла ва х о д и с а , зам оннинг айланиш и ва
б и р о и нарсанинг ту н тар и л и ш и . Сарфа — e p y F юлдуз, у
Ой м анзилларидан ун и к к и н ч и с и н и н г номидир, ба-
хиллик, хасисликни б и л д и р ад и : хийла ва макр, зикна-
лик рамзи. Бу м а ъ н о л а р н и н г кайси бири Навоий бай-
гига мос келади? Агар ф е ъ л сузни оладиган булсак,
са р ф л а ш , хараж ат к и л и ш , агар рави ш н и оладиган
булсак, сира, хеч, агар от с у з керак булса, юлдуз, ф а
лак маъносида олиш имиз м ум ки н . Сарфлаш маъноси-
да: «Ул шухнинг б е в а ф о л и г и — жабру ситами шунака
булса, у одам авлоди б и л а н ош нолик килмайди, яъни
одам авлодига о ш н о л и ги н и сарфламайди». Бунда «ул
uiyx» -- пари, рух, умумаи р ея л булмаган хилкат сифа-
230
гида англашилади. Сира маъносида: «Агар ул шухнинг
бевафолиги шунака булса, у одам авлоди билан сира
хам ош нолик килмайди». Юлдуз маъносида: «Бевафо-
лик агар ул шух килганчалик булса, Сарфа, яъни ю л
дуз одам авлоди билан ош нолик килмайди». «Сарфа»
сузининг яна тсжаш, фойда маънолари хам бор: «Агар
беваф олик ул шух килганчалик булса, одам авлоди
билан ош нолик фойда килмайди». Кейинги талкинда
маъно борга ухшайди, дархакикат, махбубанинг бева-
фодигини курган лирик кахрамон «Одам боласи би
лан ош нолик килиш нинг фойдаси йук экан», деган
хулосага келиб, хафсаласи пир булиши мумкин. Ш у
нинг учун, «F apoiin6 ус-си гар»ни нг янги наш рида
«сирфа» сузининг «сарфа» деб тузатилганини маък-
уллаш лозим.
Навоий улимни айрилик, деб, ош икка зулм деб олар
экан, уни бевафолик хам деб атайди. О ш икни догаа
колдириб, ташлаб кстиш. Чархнинг, замонанинг бева
фолиги, ситамидан бир нишона бу. Ш у нуктада «сар
фа» сузининг замон айланиш и, юлдуз (чархи ф алак
тимсоли), хийла, макр, хасислик маънолари хам тута-
шади. Ф алак одам авлоди билан ош нолик килмайди,
пари одам авлоди билан ош нолик килмайди ва хоказо.
Баски синди пахли уммедим, хушо ул бо/бои,
Ким эрур хушх,ол бир навраст а шамшоди била.
Маъноси: «Умидим нихоли синди эвох, нобуд булди.
Кукарган шамшоди билан хушхолу хурсанд юрган 6 o f -
бонга хавасим келади, кандай яхши!» Аламли укинч ва
дард бор бу миераларда — нахли уммедини йукотган
одамнинг ичидан отилиб чиккан укирик ва бошкалар-
га нигох ташлаб таскин топиши. Унинг нихоли син-
ган, умидлари чилпарчин, аммо бошка богбонларнинг
нихоли кукарган, улар шод. Бу хасад эмас, бу умидли
нигох, хаётга, абадиятга богланиш , хаёт абадиятини
хис этиш. Байтдаги «синди» сузи олдин укиганимиз
231
«рез-рез», «синдирурман» сузларини эсга солади. Си-
ниш — улим, синиш — исён, синиш — токдтсизлик,
рухий зилзила. Ф алак зулми. ажал шамоли унинг ум ид
нихолини синдирди, у булса бир газабга келиб, ос
мон кдватларини синдириш га чогланади, бир аччик,-
аччик, хасрат майини сипкоради, бир «навраста шам-
шоди»дан хушхол богбонларга ка раб таскин топади.
IIIy-да, инсоннинг ахволи, унинг кулидан бош ка нима
хам келарди? Ш оир аламзада одамнинг рухий а\в о -
лидаги узгариш лар, тулкинларн и бир неча ш еърий
байтда ана шундай теранлик билан чизади. К ейинги
байтларда таскин оханги, ноилож лик, ночорлик да-
вом эттирилган. М асалан, олтинчи байт:
Чун худий Лайли к ул о щ н ёлки т у р. М аж нун, не суд
Tofhu гар келт урур acf)FoiiFa фарёди била.
Яъни: «Эй М ажнун, ф арёди нг билан t o f h h ф и-
FOHra к е л т и р г а н и н г д а н н и м а ф о й д а. Л а й л и н и н г
кулоги туякаш нинг кушиги билан тулган». Ш оир узи
нинг оху ноласидан иуш аймон, чунки бузлаб дод со-
лиш лар, ф алакнинг гирибонидан олиш хеч бир нафъ
келтирмайди, хеч ким уни эш итмайди. Хатто Лайли
хам М аж нуннинг ф арёдларидан туйган. У кириклар
бехуда, ундан кура, муаззам, бехудуд И ш к сахросига
кадам куй, узингни шу билан овут — нажот шунда,
деб у кт и ради у:
Эй Навоий, ишк, сахросида худ куйдинг кладам,
То ненук, лошкайсан ул ноёни йук, водий била.
И ш к водийси — илохий даргох хузури бир-биридан
ажралган дустларнинг васл га эришадиган, дийдор кури-
шадиган жойи. Инсон рухи уз махрамини излаб топа
ди. Навоий ва унинг замондош ларининг иш онч-имо-
ни шундай эди. Шу сабабли шоир иш к водийсига кир-
дингми, имиллама, олдинга интил, деб жахд этади.
Яъни, «Эй Навоий иш к сахросига кадам куйгапингдап
кейин, энди нега бушашасан» («лошкайсан» — кадим-
гм туркий суз булиб, бушашмок, имилламок маънола-
рини билдиради) поёни йук бу водийда. Fa3ajr Наво-
ийга хос ана шундай мантикий якун — ш оирона рух-
бахш оханг билан нихоясига етган.
.......48-газал J&
Ш арк шоирлари асарларини мутолаа килар экан-
миз, дарвеш, гадо, фацири со\ибдил, солих;, ориф каби
сузларга тез-тез дуч келамиз. Ва, аксар бу сузлар шох;,
шах;зода, султон, салт анат сузлари билан ёнма-ён ке
лади, «шох-гадо» контраст-зидциятли ибора оркали эса
турли хилдаги фикр-мулохазалар, ижтимоий-ахлокий
караш лар баён этилади. Шундай экан, уйлаймизки,
бугунги укувчилар хам мазкур сузларнинг маъносини
англаб олиши ва бу сузлар ишлатилган асарлар зами-
рида яширинган мухим гоялар, мутафаккир адиблар-
нинг хамон долзарб булиб келаётган карашларини би-
лиш и зарур. Хуш, дарвеш ким? Шох-чи?
Форсча дарвеш сузининг лугавий маъноси гадо, кам-
багал демакдир, яъни дарвеш лик — бенаволик, каш-
шокдик. Камтар, хоксор булиш, узини хакиру забун
хисоблаш дарвеш нинг асосий фазилаги деб каралган.
Шу билан бирга, каландарларни, узлатга чекинган гуша-
нишин кишиларни ва яна куп холларда ориф суфий-
ларни хам дарвеш деб атаганлар. Дарвеш кейинги маъ-
нода, айникса, шеъриятда кенг кулланилган. Дархаки-
кат, тиланчи гадо билан дарвеш ёхуд суфийнинг иж-
тимоий ахволи, юрйш-туришида ухшашлик бор: суфий
хам гадо — дунё мол-мулкидан мосуво булган, жанда
тунидан бошка нарсаси йук каш ш ок одам. Аммо суфий
нинг дарвешлиги онгли-ихтиёрий саъю кушиш нати-
жасидир, унда тама йук, дарвеш лик — унинг эътико-
ди, у тарикат маслагини кабул килиб, шу йулда жони-
ни, борлигини фидо этади. Шайх Абу Саид Абул Хай-
рдан суфийлик нима, деб сураганларида, у: “ Кулида
бор нарсасини узгаларга багишлаш, бошдаги бор но-
макбул фикр-хаёлларни ташлаш ва бошга нима (кий-
инчилик) тушса — чидаш», деб жавоб берган («Он чи.
ки дар даст дорй — бидихий, он чи, ки дар cap дорй —
бинихий ва он чи, ки ба cap ояд — начахий»). Суфий
дарвеш корин туйгизиш илинжида юрган пастхиммат,
234
беор тиланчилардан шу жихати билан фарк к,илган (во
кеан, Алишер Навоий «Махбуб ул-кулуб»да угриларга
ш ерик очофат тиланчи гадоларни нафрат билан ма-
заммат этади). Суфий дарвеш хам тиланчи, лекин унинг
тиланчилиги билан гадонинг тиланчилиги орасида еру
осмонча тафовут мавжуд. Узини Хак йулига багишлаб,
дунёдан юз угирган; бойлик, олтин-жавохирга бепи-
санд караб, инсоний шаъну шараф, хикмат ва маъна-
вий ганжинани хар кандай зару зевар, сарвату маснад-
дан афзал деб билган; каноатли-диёнатли дарвеш нинг
тиламчилиги (толиблик) Илох жамолига етишиш, F a ii-
бнинг сиру асрорини каш ф этиш учун тинмай изла-
ниш, рухни имтиёзлантириб, яйратиб боришдир. Дар-
веш лар зохиран афгодахол, жанда кийим да (хирка)
куринсалар-да, лекин ботинан илм -м аърифатли, за-
кий, хозиржавоб ва мард-хамиятли киш илар булган-
лар. Яъни гуманист ш оирлар наздида ж амики яхши
хулк-атвор, карам-саховат, инсоний фазилат дарвеш
одамда акс эгиши керак. Шайх Саъдий «Гулистон» аса-
рида ёзади: «Дарвешларнинг зохири жанда кийим ва
киртишланган соч, хакикаги эса — тирик кунгил, бе-
дор дил ва улган нафсдир». Н авоийнинг замондоши
Мирхонд фикрига кура: «Дарвешлик — афзалият касб
этиш учун кураш демак». Шу хусусияти билан дарвеш
уз нафсининг хокимига айланади, саркаш нафсни жи-
ловлаб, каноат тахтини эгаллайди; маънавият мулки-
нинг шохи булиб олади. Бундай мартабани эгаллаган
дарвешларни «шох дарвеш», «шайх», «хожа» (Бахоуд
дин Накшбандни муридлари «бизнинг хожалгиз» деб
тилга оладилар), «сохибдил», «солих» унвонлари би
лан эъзозлаганлар. Сохибдил — уз калбининг эгаси,
кунгил амри билан юрадиган, хамиша огох; х,олнинг
дардли кечинмаларини нозик хие этувчи дийдаси уйгок
одам демак. Солих деганда эса сохибдил фазилати би
лан бирга рахм-шафкатли, карамли булиш хам назарда
тутилади. Яхшилик килишга кобил, некбин, ички ду-
нёси бут, имон-эътикодли кишиларга нисбатан солих
сузи иш латилган. Ш айх С аъдийнинг «Гулистон» ва
<>Бустон» асарларида, Огахий таржима этган «Мифтох
ут-толибин», «Далоил ул-хайрот», Толибхужа таржи-
масидаги «Хикоят ус-солихин» номли китобларда со-
хибдил дарвеш ларн и н г аж ой иб-гарой иб хислатлари
кизи к.-кизик хикоятлар тасвири о р кал и курсатилади.
Солих дарвеш лар хал к мол ига куз олайтирмасдан, уз
мехнатлари билан кун курадилар, бировнинг хакини
ейиш дан хазар киладилар. Улар нафсни жиловлаган-
лари учун бировга боклик эмаслар, амал-мансабга ин-
тилмайдилар ва шунинг учун хам эркин-озод яшайди-
лар. На шохнинг кули, на хужанинг бандаси, на фука-
ро шохи, на банданинг хужасидирлар.
Хажга пиёда кстаётган дарвеш нинг кушигилан:
На ба аст аре саворам, на чу хар ба зери борам,
На худовапди раият , на гулами ша,\рисрам.
( Саъдий Ш ерозий, «Гулистон»)
(От м инган эм асм ан, аммо эш ак каби юк остида
хам эм асм ан, раиятга подш ох хам, подш охга кул хам
эм асм ан.)
Ха, дарвеш хамма дунёвий кайдлардан озод, унинг
хаёли-хотираси ва калбида биргина Илох бор, холос.
Зеро, озод, мустакил Ъдамгина олий хакикат учун му-
росасиз жангга кира олади, мол-мансаб, унвон-м ар-
таба тамаида юрган одам албатта, хокимиятга, шохга,
м ан сабд о рга карам булади, уз и р о д аси билан иш
килолмайди. Аммо шох-чи? У — кул, дунё кули! Мун
ки у мол-дунёга хирс куйган одамларнинг энг «пешк-
адами», энг зури, унинг фикру ёди дунё эгаллаш б и
лан банд. Ш ундай килиб, шох дунёдан туйм аслик,
зулму зуравонлик рамзи булса, дарвеш уз хусусияти
билан ш охнинг бутунлай тескариси — салтанат, тахту
тожни ннкор этиш , унга наф рат тимсолидир. Абду-
рахмон Ж омий буюрадилар:
23в
Тораки дарвеши тори к форы г аз тожи зар аст,
Камтарин т арк аз кулохи торакаш тарки cap аст.
Кай мукамма.) гардад аз т арки ду олам он кулах,,
З-оп ки т арки дидаии он т арк тарки дигар аст.
Сахраи нафси ба.\имонро на зебад тожи фак,р,
Сар ки хает афсорро дархур на жойи афсар аст.
(Тарк этувчи дарвеш нинг боши олтин тождан холи-
лир, яъни тожни тарк этган, уни бошидан улоктирган
дарвеш н инг бош и озод. олтину зар хаёлидан холи.
Унинг уз бош ининг теппаси — тарки энг камтарин
кулохдпр. Бу кулох, яъни бош кий им икки олам —
дунё ва охнратни тарк этиш дан мукаммал буларми-
кин, чунки икки оламни тарк этган бошни куриш бо-
шкачадир. Х айвоний наф енинг харсанг тошига дар-
вешлик тожи ярашмайди, нухтага лойик бош — рахбар
булишга лойик эмас).
Д емак, олтин гож кетидан югурган, дунёни эгал-
лаш га ружуъ этган одам халкда рахбар булиш га кодир
эмас, чунки у факат узини уйлайди, холбуки, уз ман-
фаатини уйламайдиган одамгина узгалар м анф аати-
ни уйлаши мумкин. Бугина эмас, Ж ом ийнинг ф икри
чукуррок: агар максад киш иларни нафс аждахосидан
куткариш , маънавият оламига етаклаш булса, уз н аф
си домига гирифтор шох мамлакатни, халкни тугрп
йулга бош лай оладими? Йук, шох уз ижтимоий а\в о -
ли , м ак са д -н и я ти билан м охиятан халкка рахбар
булиши мумкин эмас. Халкка рахбар булиш учун бош
ни тож билан эмас, балки илохиёт нури билан, маъ
рифат зиёси билан безаш керак. М аърифат эса гож
ий тарк этган бошга муяссар булади.
Шу боне шоху дарвеш ж амиятнинг икки карама-
карши кутби, икки хил мохият, икки хил ижтимоий
мавкеъ, бир-бирини тамоман рад этувчи икки хил ин-
тилиш, акида — дунёкараш сифатнда Ш арк гуманист
ешибларининг диккат-эътиборини каратиб келган. Бун-
дан таш кари, мазкур муаммо мантикий равишда ин-
сон хилкати, эрки, ж ам иятнинг тузил иш и-тартибот-
лари дунёдорлик, жамиятни бошкариш, адолатли хук-
мдор, якка хокимлик ва фукаро, жахонгирлик ва маз-
лум халкдар такдири каби кадимдан давом этиб кела-
ётган ва хамиша кун тартибида турган масалалар би
лан боптаниб кетарди. Бир томондан, шохдар, султон-
лар нихоят улугланар, расмий дин эса шохдар пайгам-
барнинг ноиби, Худонинг ердаги сояси деб укдирар,
аслзода синфлар вакили хону амирлар атрофига уюшиб,
уларнинг химоясида жамият сарватларидан истаганча
тасарруф этиш пайида булардилар. Феодал иерархия
— мулкий нотенглик, тоифа-табакаларга булиниш шох-
га сузсиз итоат этиш ни такозо этар, унинг обру-эъти-
борига дог туширмасликка интилишарди. Бутун мам-
лакат такдири, миллионлаб одамларнинг такдири якка
хокимлик килувчи шохдар кулида эди. Ш унинг учун
подш онинг ш ахеияти, ахлоки, одил ёки золим лиги
Ж омий ва Навоий сингари улуг ш оирларнинг доимий
мавзуига айланиб, улар карийб хар бир асарида бу ху-
сусда тухталганларини курам из. Ва, мухи ми шундаки,
мутафаккир адиблар шохдарни адолатга даъват этиш
билан чегараланиб колмай, одиллик ва золимликнинг
сабаблари, каердан келиб чикиш и хакида хам бош
котирганлар хамда, буи и тасаввуфнинг дарвеш лик та-
рикати билан изохдашга интилганлар. Шох ва дарвеш-
нн киёслаш ана шу интилиш дан келиб чиккан. Демак,
бир томондан, шохни улуглаш, уни ж амиятнинг энг
юкори мансабни эгаллаган хукмфармо одами деб хисоб-
лаш, иккинчи томондан, уни оддий дарвеш билан киёс
лаш , хатто ундан паст куйиш. Вокеан, халк ва Хак
наздида ким нинг обру-эътибори баланд — ж ахонни
титратувчи «зилли Илох» султонларми ёки гадо киёфа-
сидаги покдид донишмандми? К имнинг химмати улуг
— хеч вакоси йук, лекин биров миннатини кутармай-
диган, узининг халол мехнати билан кун курувчи кам-
багалми ёхуд килич зарби билан юрт очиб хазина туплай-
диган ва уз маддохдари бошидан зар сочадиган шав-
катли подшоми? Агар хамма дарвешга айланса, мамла-
кат ахволи нима кечади, ушанда подшога хожат кола-
дими? Ш ох/ш рвеш га айланиши ёки тахтга дарвеш утн-
риши мумкинми? Шоху дарвеш бир-бирига мехр куйиб,
узаро якинлаш а оладими ё булмаса улар орасидаги зид-
дият абадул абадми? Куриниб турибдики, шоху дар
веш муносабати факат мавкеига кура жамиятнинг икки
карама-карши кутбида турувчи одамлар орасидаги му-
носабат эмас, балки хокимият ва билим, маърифат ва
давлат, мул к ва сиёсат масалалари, улар орасидаги му-
ноеабатни хам камраб олади. Буларнинг хаммаси эса
умуман инсон ва хокимият масаласига келиб такала-
ди. Хокимият, тахту тож инсонга кандай таъсир эта
ди, инсон табиатидаги кандай фазилатлар ёки нуксон
— ожизликларни руёбга чикаради — бу жуда мухим,
чунки жуда доно, закий одамлар хам давлат тизгини-
ни кулга киритгандан кейин жабр ва зурлик килишдан
тийилмаганлар! Не учунки, давлатнинг узи зурлик куро-
ли, муайян кишилар манфаатини химоя килиш воси-
таси. Ш ох хам истайдими-истамайдими, узи мансуб
си н ф н и н г м анф аатини химоя килади, ким ларгадир
зурлик килади, кимларнидир жазолайди. Худди шу нар-
санинг узи, яъни хокимлик, мансаб инсонни бузади,
унинг ахлокига, кал б и га путур етказади. Аммо шох ким-
ни жазолаши, кимни химоя килиши керак? Ж омий ва
Навоий (улардан олдин улган мутафаккирлар хам) на
зарида подшо яхшиларни химоя килиб, ёмонларни жи-
ловлаши лозим. Ёмонлар деганда улуг шоирлар халкка
нохак, зулм утказувчи хокимлар, ко ну и ва шариатдан
ташкари чиккан рухоний, кози-ю уламолар, корилар,
фирибгарлар, ортикча солик ундирувчи амалдорларни
назарда тутадилар. Одил подшох тадбиркор чупондай
уз фукаросини ана шундай золимлардан химоя кили
ши, маърифат ахлини ардоклаб, улар маслахати билан
сиёсат юргизиши керак. М аърифат ахлининг пешвоси
эса дарвешлардир. Бирок инсондаги хокимиятга хирс,
лунёпарастлик, бир-бири устидан хукм юритишга ин-
2S9
тилиш м аъ риф атн и, дарвеш лик эъ ти код и н и борган
сари купрок рад этар, унинг гояларини саройдан чет-
лаш тирарди. Натижада шоху дарвеш орасидаги жар-
лик нафакат моддий нуктаи назардан, балки мафкура-
вий-м аънавий нуктаи назардан хам кенгайиб борар,
улар орасидаги зиддиятни чукурлаштирар эди. Ш унинг
учун ш оирлар шоху дарвеш масаласини хар бири уз
ижодий к о н ц еп ц и яси , ижтимоий караш ларига амал
килган холда турли йусинда талкин этган булсалар-да,
бирок ана шу келиш тириб булмас тафовутни акс этти-
ришни маъкул курганлар.
Урта асрлар Ш аркида бу маеаланинг мухимлиги яна
шу билан хам кучаярдики, суфий дарвеш ларнинг купи
хаётнинг узида шохдарга ва хокимиятга нисбатан кара-
м а-карш и турганлар, айникса, золим хукмдорларни
жиловлаш , мазлум оммани зудмдан химоя килиш ни
дарвешлар уз бурчлари деб билганлар. Зеро, тасаввуф-
н и нг узи таъ ли м от си ф атида х о к и м и ятга, зулм ва
зурликка карш и эди, шу заминда пайдо булиб, шу хал-
кчил позицияда ривожланарди. Бунинг акси бадиий
адабиётда куринди. Ш айх Саъдий асарларида солих
дарвешлар эл орасидаги обруларидан фойдаланиб, зо
лим ам ирларни каттик танкид киладилар, хаттоки,
улардан бири «Гулистон»да жабр-зулм утказишда ма-
шхур Хажжож ибн Юсуфга «Одамларга озор бергандан
кура улганинг яхши, тезрок ажалинг етиб, сен улсанг
хам эл кутулади, хам сенинг узинг», дейиш гача бора-
ди. Саъдий Ш ерозий дарвешлар рафгори, сийратини
зур мухаббат билан тасвирлаган. Н изомий Ганжавий,
Фаридиддин Аттор, Жалолидцин Балхий, Хофиз Ш е-
розий ижодида хам бу хакда битилган оташин сатрлар
анча. Аммо бу ижодкорларнинг хаммасида битта гоя
етакчилик килади, яъни: дарвеш шохдан устун, дар
вешлар шохларга эмас, балки шохдар дарвешларга хиз
мат килиши керак, дарвеш ларнинг насихат-маслахат-
ларига кулок солиб, адолат ва инсоф йулидан бориш-
240
лари лозим. Чунки дарвеш олий зот, Худога якин,
Хакни каш ф этган одам. Шунинг учун шох уни истаб
бориши, дуосини олиши, унга итоат этиши шарт, шун-
да иши ривож топади.
Шох дарвешга мухтож. Бунинг маъноси шуки. шох
нафакат маслахат-насихатга, балки Илохга, Илохни та-
нитиш нинг энг тутри йули булмиш тасаввуфга мух
тож. «Хусравлар жахон хож атмандларининг кибласи
булсалар-да, аммо бунинг сабаби уларнинг дарвешларга
бандалигидир», деб сзади Хожа Хофиз. Бошкача айт-
ганда: подшолар дарвешларга банда булганлари учун
хожатманд киш илар уларга караб интиладилар, яъни
шохнинг сарват-салтанати, шухрат-эътибори дарвеш ту-
файли пойдор.
Ю коридаги мисол Хофиз Ш ерозийнинг ун уч байт-
ли газалидан олинди. Шуни кайд этиш керакки, ушбу
газалда дарвеш ликнинг бутун бир коида-низом ияси
баён этилган. Ш оир дарвешларни инсоният жамияти-
нинг энг муътабар, энг мукаддас ва азиз кишилари деб
таърифлайди. Унингча, барча яхшилиютар дарвешлар
туфайлидир, улар хаётнинг, борликнинг узак-тиргаги,
уларнинг химмати ва хашамати олдида жаннату риз-
вон хам кичкина, арзимас нарсага айланиб колади:
Касри фирдавс, ки Ризвон-ш 6а дарбоний раф т ,
М апзаре а з чамани нуз.\ати дарвешон аст.
(Ризвон номли фариш та эш игини куриклайдиган
жаннат касри дарвеш лар покизалиги чаманидан бир
манзара, холос).
Дарвеш ларнинг сухбати шундай кимёким, пишма-
ган хаёлларни пиширади, калбни кора доклардан тоза-
лаб, сайкал бера олади. Офтоб «такаббур тожи»ни улар
кошида ерга олиб куяди, фалаку сайёра шунча yn yv-
ворлиги билан дарвеш теграсида айланади. Д арвеш
ларнинг узлати, хилватхонаси — тилсимлар тула ганж-
дир, бу ганжни кулга киритиш хам «дарвешлар рахма-
16 - 1S3
тининг назари» билан булади. Ш унинг учун дарвеш
ларнинг давлати — туганмас, завол билмас давлат:
Д авлат еро, ки набош ад га м аз осеби завол,
Бетакаллуф бишунав, давлат и дарвешон аст.
(Емирилиш офати гамидан эмин булган давлат —
хеч шубхасиз, дарвешлар давлатидир). Ш оир шохдар-
нигина эмас, барча бойлар, манман киш иларни огох-
лантириб, хирсу хавога беридмасдан, хасислик кил-
масдан мухтожларга караш иб туриш ни, дарвеш нинг
дуойи бадига учрам асликни таъкидлайди, булмаса,
Корун каби уларни ер ютиши хеч гапмас:
Ганчи Корун, ки ф уру м еравад аз кахр х,ануз,
Хонда боиш, ки хам аз гайрат и дарвешон аст.
(Агар укиган булсанг, хали-ханузгача ер каърига ки
риб кетаётган К,орун ганжи хам дарвеш ларнинг гайра-
тидандир).
Куръони каримда келтирилишича, К,орун жуда кат-
та бой булган экан. Хисобсиз олтин-жавохир йиккан,
аммо нихоятда хасиелигидан бировга бир мири бер-
мас экан, Аллохнинг кахри келиб, унга газаб килади
ва у бутун бойлиги билан ер каърига кириб кетади.
Хожа Хофизнинг фикрича, ана шу илохий газаб дар
вешлар дуоси туфайлидир. Хофиз газалидаги куйида-
ги байт хам диккатни тортади:
Аз карон то ба карон лаш кари зулм аст, вале
Аз азал то ба абад ф урсат и дарвешон аст.
(К иргокдардан киргокларга кадар зулм л аш кари
ёйилган, яъни хамма ёкни зулм босиб кетган, аммо
азалдан абадгача дарвеш ларнинг вактидир).
Н им а дем окчи ш оир бу билан? «Зулм лаш кари»
Хофиз байтида икки маънога эга: 1) инсонларнинг бир-
бирига зулми, жабру ж афонинг хаддан зиёд куплиги;
2) дунёнинг, фалакнинг одамларга зулми чексиз-чега-
расизлиги. Бу икки зулм бир-бири билан кушилиб кет-
ган, дунёпарастлик, нафс кетидан гогуриш, уз-узига зулм
килиш, яъни нафс зулми остида эзилиш чархи фалак
зулмининг бир куринишидир. Фалак хам, инсоннинг
жисмоний эхтиёжларидан пайдо буладиган узаро низо-
лар, олишув-талашувлар хаммаси зулмдир, аммо ана шу
зулм лашкари дарвеш хислати билан бартараф этилиши
мумкин. Дарвеш нинг таъсири, дарвеш нинг эътикоди
Улуг Тангри мисол азал ва абад мавжуддир, унинг вак-
тининг худуди йук, дарвешлар хамма ерда, хамма вакт
инсонларни куткаришга хозиру нозир. Ш унинг учун:
Хофиз, ар оби х,аёти абадий мехо.\а
М анбааш хоки дари хилвати дарвешон аст.
(Эй Хофиз. агар абадий хаёт багашловчи оби хаёт
истасанг, билгилки, унинг манбаи дарвешлар хилват-
хонаси эш игининг туггрогидир).
Хожа Х оф и зн и н г м азкур газалида иф од алан ган
коялар Жомий ва Навоийга хам таъсир этган курина-
ди, чунки хар икки замондош адиб шу мавзуда бир
неча газаллар яратганлар. Н авоийнинг «Девони Ф о-
ний»сига кирган газали вазн, кофия ва радпфи билан
("дарвешон аст”) Хофиз газалига хамоханг. Аммо Ати-
шер Навоий татаббуъ анъанасига риоя килгапи холда
шаклий белгиларни саклаб, баъзи ибора-ифодаларни
кайтарган булса-да, л еки н гояни р и в о ж лан ти р и ш ,
янги тасвирий образлар куллаб поэтик мазмунни чу-
курлаш тириш га мувафф ак булган. Ш униси хам бор-
ки, Навоий газали «татаббуи Махдум», яъни Ж омийга
татаббу сарлавхаси остида келтирилган. Афтидан, улуг
узбек шоири бу оркали газални ёзиш да хам Хофиз,
хам Ж омий асарларидан илхомланганини билдирган.
Аммо унда Х офиз рухи ёркинрок намоён булган. Чу-
нончи, Хофиз матлаъи:
243
Равзаи хулди барии хилвати дарвешон аст
Мояи мухташамй хидмати дарвешон аст.
(Бехиш ти ж овидоннинг 6 o f m — дарвеш лар хилва-
тидир, улугворлик, хаш аматнинг асоси дарвеш лар хиз-
м атидир).
Навоий — Ф оний матлаъи:
Матлаи субхи азал талъати дарвешон аст,
Махзани накби абад хилвати дарвешон аст.
(Азат тонгининг отиш и дарвешлар юзидир, абадий-
лик сармоясининг хазинаси дарвешлар хизматидир).
Мухими шундаки, Н авоий уз газалида ифодадаган
гоялар Хофиз ва Ж омий гоялари билан хамоханг. Н а
воий хам дарвеш нинг мартабасини арши аълога кута-
риб мактайди, уларни эзгу ишлар ижодкори, илохий
рахмат ва хайру баракот манбаи деб хисоблайди. Ях-
ш иеи, газалдан бир иеча байт келтириб курайлик:
Шамъи хуршед, ки гулзори жахон равшан аз уст,
Гуле аз базмгахи нузхати дарвешон аст.
Жоми Жамшед, к-а з у кори жахоп аст аён,
Як сафоли кухан азусухбати дарвешон аст.
Арши аъзам, ки бувад боли малак жорубаш,
Куббаи боргахи ха шмат и дарвешон аст.
Тоири кудс, ки бар арш нишеман дорад.
Пайки naitFOMduxu хазрати дарвешон аст.
(Жахон гулзорини равшан этувчи офтоб шамъи дар
вешлар поклик базмининг бир гулидир. Жахон ишла-
рини курс ат и б турувчи Жам ш ид жоми дарвешлар сух-
батидаги битта эски си ник сафолга тенгдир. М алоика
каноти еупургиси булган Буюк арш дарвешлар хаша-
мати касрининг куббасидир. Аршга кунадиган мукал-
дас куш — фаришта дарвешлар хузурига n af'tF OM — ха
бар келтирадиган элчидир). Шунга ухшаш дарвеш лар
нинг кудрати бехадду худуд экани турли таш бехлар
оркали баён этилади. Чунончи, юлдузлар билан безан-
ган фалак — дарвеш нинг исмат харамидан бир иарда,
хайли бало дилга хавотнр солганда, дарвеш уни енги
билан силгаб дафъ эта олади, хатто инсонга караб отил-
ган казо укини кайтаришга хам дарвеш нинг курби ета-
ди ва хоказо. Шунга аеосан, шоир хулосалайди:
Фониё, равшании вак,т зи дарвешон жуй,
К-ин кушод аз назари ра.\мати дарвешон аст.
(Эй Ф оний, замона-вакт равшанлигини дарвешлар-
дан изла, чунки бу кушойиш дарвеш лар назарининг
рахматидандир). Хуллас, комил инсон фазилатларини
узида акс эттирган, ахлуллох, яъни илохий хакикат из-
ловчилар ер юзида узгалар учун рахнамо булиши, эзгу-
хайр ишларни амалга ошириши, илохий неъматларни
ёйиш и мумкин. Бош кача айтганда, дарвеш — йигма
образ, эзгуликнинг тимсоли. Кароматли улуг шайхлар
хам, калби соф каландарлар хам, мискин муъминлар
хам, ижодкор адиблар хам бунда узларини куришлари
мумкин. Лекин аксар авлиёлик даражасига кутарилган
сохибкаромат дарвешлар купрок назарда тутилгани рав-
шан куриниб турибди, албатта. Масалан, Фаридуддин
Атторнинг «Тазкират ул-авлиё», Абдурахмон Ж омий-
нинг «Нафахот ул-унс» ва Алишер Н авоийнинг «На-
сойим ул-мухаббат» асарларида келтирилган шайхлар-
ни айнан шундай дарвешлар зумрасига киритса була
ди. Ёки, масалан, ан икрок килиб айтадиган булсак,
Ж омий «Футухот уш-шабоб» девонига кирган «Дар маъ-
нии факр аст ва дуои хожа» (Ф акр маъносидадир ва
Хожа Убайдуллох дуосида) номли касидасида Хожа
Ахрор Валийни факр ахлининг пешвоси деб таъриф
этади. Тарихий хужжатлар ва халк орасида таркалиб
етиб келган ривоятларга Караганда, Хожа Ахрорнинг
молу мулки жуда куп булган. Унда Ж омий таърифини
кандай тушуниш мумкин, «факр» сузини Хожа Ахрор-
га нисбатан ишлатса буладими?
Афтидан, Абдурахмон Жомий Хожа Ахрор Валийни
факру фано ахли каторига кушганда у киш ининг шах-
сий фазилати, хулки ва турмуш тарзини, суфиёна хаёти-
ю маърифатлн калбини назарда тутган. Чунки Хожа
Ахрор гарчи хисобсиз бойликка эга булса хам, узи ф а-
кирона хаёт кечирган, унинг бойликлари эса каш ш ок-
ларни бокиш, мухтожларга карашиш учун сарфланган.
Ж омий хам «факр» деганда кунгилнинг Илохдан бо
шка нарсага каратилмаганини англайди ва бу сиф ат
Хожа Ахрорда мужассам деб хисоблайди. Кези келган
да айтиш керакки, Ж омийнинг узини Алишер Навоий
олиймаком дарвеш — илохиёт кош ифи деб улуглаган.
Навоий уз пири Абдурахмон Ж омий сиймосида комил
инсоннинг фазилатларини куради; «Тухфат ул-афкор»
касидасида у ёзади:
Хомии шаръи наби Жомы, ки жоми шаръро
Дошта бар каф лаболаб аз шароби кавсар аст.
Он ки аз илми фузун аз х,ад набиро ворис аст,
Балки аз к,авли наби пай/'амбаронро .\амбар аст.
Равзаи раъйи мунираш гулшане дон, к-аш зи лутф
Катран рухсорач х;ар баргмехри анвар аст...
(Пайгамбар ш ариатининг хомийси Ж омийким, каф-
тида тутган ш ариат жоми кавсар шаробидан лим м о-
лимдир. Хаддан зиёд илми билан пайгамбарга ворис
булган бу одам, пайгамбарнинг уз кавлига кура, пайг-
ам барларга баробардир). (М ухаммад пайгам барнинг
«Олимлар — пайгамбарларга ворис» деган хздиси на
зарда тутилган.) Нур таратувчи фикри богини шундай
гулшан деб тасаввур килки, унда хар бир барг юзидаги
катра лутфинннг порлок куёшидир...)
Алишер Н авоийнинг туркий ва форсий девонлари-
да шунга ухшаш дарвешлар сийратини мадх этувчи шеъ-
рлар куп. «Хазойин ул-м аоний» девон ларини нг хар
бири аввал Илох ва Мухаммад пайгамбарга хамду наът
билан очилиб, кейин дарвеш орифлар хислатини, улуг-
ворлигини таъриф этувчи газаллар келади. Бундан таш -
246
кари, девонлар алифбо тартибида тузилгани учун, хар
бир янги харф билан ёзилган газаллар мажмуини Н а
воий одатда дарвешлар хакидаги газал билан бошлай-
ди. Биргина «Раройиб ус-сигар» девонининг узида дар
веш мавзуига багишланган киркка якин газал, мухам-
мас ва китъаларни учратдик. Навоий дарвешларни Худо
ва пайгамбардан кейин тилга олиб, уларни инсоният
билан Илох орасидаги воситачи, рухий-маънавий олам
посбонлари еиф атида эъзозлайди. Аммо улуг узбек
ш оирини шоху дарвеш муносабати ва бундан келиб
чикадиган масалалар купрок кизиктирган, буни шун-
дан билеа буладики, адибнинг карийб \ам м а насрий
ва назмий асарларида бу хакда бевосита ёки билвосита
фикру мулохдзалари бор. Бу хол Навоий ёшлик айёми-
дан бошлаб мазкур масала устида бош котиргани ва
дарвешчилик, тасаввуф гояларини комил эътикод би
лан узлаштириб, баркарор дунёкарашга айлантиргани-
ни хам исботлайди. Ва, энг мухими, у шоху дарвеш
масаласини хал килишда янги, узига хос мустакил йул
тутиб, уз замонаси учун гоят ахамиятли карашлар сил-
силасини олга сурган. Чунончи, «Баройиб ус-сигар»
достонидаги мана бу газалга диккат килинг:
Хар гадоким буриёи фак,р эрур кисват анга,
Салтанат зарбафтидан уложат эмас хилъат анга.
Ким фано т уфрот га ётиб к,уяр тош узра бош,
Тахт уза эрмас музаххаб муттако хржат анга.
Шах, юруб олам очар, дарвеш оламдан к;очар,
Хам узинг инсоф бергилким, бу не нисбат анга.
Хар не шох, мак,судидур — дарвешнинг мардудидур,
Кур: не х,иммат мунга, не навь эрур холат анга.
Фсщр куйи ту фронт ишх, мулкига бермас фащ р,
Мулк куркам тенг эмас, туфрок, ила к,иймат анга.
Шах, сипох, чекса, фак,ир ах,волига етмас футур,
Бу вале чекса, нафас барбод улур х,ашмат анга.
Шох, эмастур бир нафас осуда дузах вах^шдии,
Эй хушо дарвешким, мардуд эрур жаннат анга.
П/о.\га сиди; ахди дамидин машъали давлат эрур.
Мехрдекким субх, анфоси о чар талъат анга.
IIIo-Хга шо\лик мусалламдур, агар булгай мудом
Шодлик, таркии к,илиб, дарвеш ул уг ният анга.
Мумкин эрмас uioxjiap ичра буйла ниятлиг, магар
IlJoxju Тозийким, муяссар булди бу давлат анга.
llloxjiap дарвеши-ю дарвешлар шох,и, ки бор
Шохдик сурат анга, дарвешлик сийрат анга.
То шаху дарвеш булгай, айлагил ё Раб, аёи
Шох,дин хизмат мунга, дарвешдин л;иммат анга.
Тар Навоий суз узатти фак,рдин, эрмас демаиг
Булмагунча хукм шсафин к;айда бу журъат анга.
Мухтарам китобхонларга туш унарли булсин учун
мавзу мазмунига мувофик тазод-зидлаш усулида ёзил
ган ушбу газалнинг насрий баёнини келтирамиз: «Фа-
кирлик буриёсини узига тушак килиб олган гадо учун
салтанатнинг зардан тикилган шохона либосига эхти-
ёж йук; фано (йукдик) тупро™ узра ётиб, тошни ёстик
килиб олган одамга олтин суви юргизилган тахт устига
суяниб утириш керак эмас. Ш ох кушини билан юриш
килиб, оламни эгалласа. дарвеш оламдан кочади, яъни
дунё молидан безор булиб, узлатга чекинади. Энди
узинг инеоф юзасидан айт: уларни бир-бирига киёе-
лаш мумкинми?! Ни'маики шохнинг максади булса, у
дарвеш нинг нафратини келтиради; дарвеш нинг хим-
матини кургину ш охнинг ахволига бок! Ф акир одам
дарвешлик кучасининг тупроппш шоххазинасига алиш-
тирмайди; ахир куряпеанку уларнинг мулки тенг эм ас—
ш охнинг бутун бойлиги дарвеш назарида тупрок б и
лан баробар. Агар шох лаш кар тортса, гадонинг ахво
лига пут\'р егмайди, лекин гадо ох урса шохнинг тахлу
тож и, хаш аматли саройи барбод булади. Ш ох дузах
азоби вахимасидан бир нафас осойиш та яшолмайди;
аммо дарвешга офарин, чунки у жаннату дузах гами-
дан фориг! Шохлар давлатининг чироги ростгуй дар
вешлар нафасидан ёнади, бу нафас гус тонг юзини оч-
18
ган куёш кабидир. Агар шохда хар вакт шохдикдан воз
кечиб, дарвеш булиш нияти булса, шохдик унга муно-
сиб ва баркарордир. Бундай ният шохларда мавжуд
эмас, фа кат шохи Fo3nn — Хусаин Ьойкаро бу олии
давлатга мушарраф булган. У шохдарнинг дарвеш и-ю
дарвеш ларнинг шохидир, чунки ташки куриниши шох
булгани билан, ички оламига кура дарвешдир. Эй Тан-
грим, токи шоху дарвеш бор экан, шохдан дарвешга
хизмат ва дарвешдан шохга чимматни аён айлагин. Агар
Навоий факр хакида сузни чузган булса, бу шохнинг
(Хусаин Бойкаронинг) хукмидандир. булмаса унда бун
дай журъат каерда эди».
Бу газал шох ва дарвеш муносабаги хакидаги яхлит
бир баённома — дастур! Навоийнинг фикрлари салаф-
лари — Саъдий, Хофиз, Ж омийга ниебатан ва, хатто,
узининг форсий казалида ифодалаган (бу казачий юкори-
да куриб утдик) кояларига Караганда кескинрок, киёс-
лари дадил ва журъатли. Узбек ш оирининг дарвешга
рагбат-майли, бугина эмас, эътикод-сикиниш и шун-
дайгина куриниб турибди. Бунга аж абланмаслик ке
рак, чунки Навоий учун дарвеш идеал, ма\буб ва маъ-
шукдир. Шу боне шоир шох ва дарвеш орасидаги туб-
сиз жарликдай куринган гафовутни бир-бирини рад
этувчи далил-мисоллар билан ажойиб гарзда, хаяжон,
шавк билан киёслаб курсатар экан, тасаввуфнинг жа-
соратбахш кояларидан бири — дарвеш шохдан а(|>зал
ва улук, шунинг учун дарвеш шохга эмас, шох дарвеш
га мухтож, демак шохдар дарвешларга хизмат кнлиши
керак, деган ф икрни эхтиросини яш ирм ай, кизкин
маъкуллайди. Бу концепция Навоийдан олдипги шо-
ирлар ижодида хам асоспй йуналишлардан бпрп эка-
нини куриб утдик, Навонй мазкур анъанани давом эт-
тирган. Аммо газалнинг биринчи кисми буйича фикр
юритганимизда шундай хулосага келиш мумкин, казал-
нинг туккизинчи байтидан кепннги иккинчи кисмига
утганда эса, шоирнинг нозицияси узгаради — у салаф-
лар фикрига зид уларок шоху дарвеш хусусияти бир
1<)
шахсда мужассамлаш иш и мумкин, деган р о я ни ол га
суради ва Хусаин Бойкаро сиймосида бунинг конкрет
хаётий мисолини хам курсатиб беради.
Нима бу — у3 султонига билдирилган хурмат-мадх-
иям и ёки хакнкатдан хам ш о и р н и н г кузатиш лари,
иш онч-эътикодидан келиб чикдциган хулосами? Аф-
тидан, бу уринда хар икки максад хам кузда тутилган.
Н егаки, гарчи дарвеш ларни улуклаш аввалдан давом
этиб келаётган анъана булса-да, бирок саройда хизмат
килаётган Навоий учун бундай изхорот, унинг узи таъ-
кидлаганидай, жуда калтис журъат эди. Бу гаи сарой
аъёнлари, калтафахм авом киш илар наздида султон
обруйини пасайтириб, мавкеини туш ириш и мумкин
эди. Бирок, зукко шоир, Хусайн Бойкаро табиатида
хеч бир шохда куринмаган дарвеш лик хислати мав-
жуд, дейиш билан, аксинча, султоннинг обру-эътибо-
рини янада бадандрок кутариб юборади ва, айни вакт-
да, шох ва дарвеш хакидаги узининг янги караш ини
изхор этади. Бу караш Ш арк халклари ижтимоий-сиё-
сий тафаккури тарихида янги боскич, адабиётда эса
янги ижодий концепциянинг кун тартибига куйилиши эди
(Навоийдан олдинги шоирларда ахён-ахён донишманд
дарвеш нинг тахтга утиргани ёхуд хукмдорнинг дарвеш-
табиат булиши хакида орзу-истакдар мавжуд. Аммо бу
Навоийда булганидай мунтазамлик касб этиб, конкрет
тарихий шахе мисолида куринган эмас. Масалан, Хофиз
Ш ерозий вазирга нисбатан дарвеш лик рутбасини раво
куради, шунда хам бу фикр орзу тарикасида баён этил-
ган: «М ен ш ундай доно вази р н и н г кулидирм анки,
унинг сурати хожа булса хам, лекин сийрати дарвешо-
на булсин»), Алишер Навоий узининг бу карашини тур
ли асарларида хар хил образ ва вокеалар талки н и
о р кал и кайта-кайта таъкидлаб, Хусайн Бойкарога хос
бу фазилатнинг янги-янги кирраларини очишга эри-
шади. Баъзан уз фикрига шубха билан карайди, баъзан
эса уни астойдил химоя килади, лекин хар гал шу ма-
сала кузгалганда, ё булмаса адолатли шох хакида гаи
кетганда, албатта, Хусаин Бойкарони тилга олиб, унинг
«шохлар дарвеш и-ю, дарвеш лар ш о\и» эканини таъ-
кидлашни, jro3HM деб билади.
Масалан, «Бадоеъ ул-бидоя» дебочасида ёзилиш и-
ча, Хусайн Бойкаро ёш лигиданок (маълумки, Н авоий
билан Хусайн Бойкаро ёш ликда бирга тахсил куриш-
ган, дуст-урток булиб, бир неча йиллар бирга ю риш -
ган) хуштабъ, дарвеш сифат одам булган экан, тахтга
утиргандан кейин эса:
Султонлик анга гарчи мусаллам булди,
Бу турфаки, дарвешсифат х,ам булди.
1469 йилда Хусайн Бойкаронинг тахтга утириши му-
носабати билан ёзилган «Хилолия» касидасидан:
Шохдикда ояте дарвешликдин курмайии
Буриёйи фак,рча заркаш сарири рифъатин.
Ilfoxiap дарвеши-ю, дарвешлар шох,и, ки Ха к
Шох, к;илди сура/пин, дарвеш к,илди сийратин.
Бу байтларда ифодаланган фикрни олдин «Буриёи
факр...» деб бошланувчи газалда учратган эдик. Лекин
бу ерда «шох юксак тахтини факр буриёсича курмай-
ди, у шохликда дарвеш ликдан ниш она тополмади»,
деган фикр хам мавжуд. Холбуки, бу — табрик сузи,
Н авоий дустини шохлик билан муборакбод этмокчи.
Аммо шундай пайтда хам шоир шох учун дарвешлик
зарурлигини айтишдан узини тиёлмаган.
Д арвеш ликнинг белгиларидан бири хакни таниш ,
— илмга та ш и ал н к хамда хоксорлик, узни факиру хакир
хисоблашдир. «Хазойин ул-маоний» дебочасида Хусайн
Бойкаронинг шу сифатлари таърифланади:
Ха к кунглин анинг биликка махзан айлаб,
Хар фан арш зотини якфан айлаб.
Жох,и-ю тахтин чархи мусамман айлаб,
Туфрокдек ул узин фурутан айлаб.
25!
Яъни: Худо унинг кунглини билим конига айлан-
тирган, хар бир ф ан н и н г нозик ж ихатларини тезда
узлаштириб олади, тахту бахти чархи фалак билан тенг.
Аммо шундай булишига карамай, узини камтарин, аф-
тодалар каби тугади.
Д арвеш ликнинг яна бир мухим белгиси — ошик,-
дик, Илох ёдида дардманд; огохдил булиш. Турфа бу-
ким, бу хислатлар хам султонда бор экан:
Хам к,иблаи ик,бол х,арими жохд ,
Хам каъбаи омол бийик даргохм,
Шохг 1ариииг дардманди-ю огох,и,
Бу турфаки дардмандларнинг шох,и.
Яъни: унинг гахтининг атрофи — ик,бол кибласи,
унинг буюк даргохи — орзу-армонлар каъбаси, узи шох-
ларнинг огохдил дарвеши, ажибки, шохдарнинг дард-
мандигина эмас, дармандларнинг шохи хам.
Ва, нихояг, «Лайли ва Мажнун» достонининг ба-
гишловидан:
Шохдар аро урчи токи афлок,
Дарвешлар оллида овуч хок.
Дарвеш десам yjtyc уза шох,,
Шох-дарвеш, боракаллох,...
«Лайли ва Мажнун»даги ушбу багишловда Навоий
Хусайн Бой карон и нг тахтда утириб, тарикат русуми
билан o i u h o булгани, узини пир (Ж омий) ихтиёрига
гопширгани, вакги-вакти билан кадамжолар, хонакох-
ларни зиёрат этгани, Хиротдаги дарвеш -орифлар, шай-
хлар ахволидан хабар олиб туриш и, вахдат ул-вужуд
таъ л и м о ти н и у зл аш ти р и ш га и н т и л га н и ва, хатто,
суфийларни йигиб, бу мавзуда сухбатлар кургани, баъ
зан голиб келгани, шох булса-да, тахту тождан нафрат-
ланиб ю риш ини, калбан дарвеш лигини махсус кайд
этиб утади. Хуллас, Алишер Навоий фикрича, тахтга
утириб, тахтдан нафратланиш , тож кийиб салтанатга
махлиё булмаслик, шохлик рутбасида дарвешдай халол
ва халим, хаким ва карим булиш, дарвеш маслагини
кабул килиб, адолат хукми билан юртни бош кариш
мумкин. Бу хукмдан дунё обод булади-ю, аммо хукм
дорнинг дунё билан ниш йук. Мазкур хислатлар сул
тон Хусайн Бойкарода канчалик мужассамлангани биз-
га коронки. Албатта, у уз даврииинг (феодал шохлари-
дан булган. «феодал тартиботлар талаби ва уша лавр
пинг адолатли идора усули» асосида подш олик кил-
ган. Унинг хамма тадбирлари хам Навоий ва Жомийга
маъкул булмагани, Навоий хар бир кулай фурсатдан
(|юйдаланиб, султонни адолатли хукмлар чикариш га
чорлагани тарихдан маълум. Бирок шуниси хам аник-
ки, Хусайн Бойкаронинг шахсий хусусияти, риндона
табиатидаги узига хос кайф иятлар, илм -м аъриф атга
мойиллик Навоий идеал идаги шох дарвеш ликнинг бир
камча сифатларини зохир эттириб. мекбин ш оирнинг
ум ид гунчаларими яшнатишга сабаб булар, унинг эзгу
гоялари амалга ошгандай эли.
LLlv урпнда диккатингизни яна бир фактга карат
мокчимиз. Хусайн Бойкаро бир газалида «салтанатдан
унча фахрланмайман, мени ёр куйининг гадолари хай-
лидан хисобласалар дуруст буларди», деган ф икрни
баён этади. Навоий булса, султонни и г шу газалпга му-
саддас боглаб, маслакдошлик изхор этган:
Чун Навоий жонини май орзуси куйдурур,
Йук, гадолик,к;а ажабмайхоналарда кубдурур («куб»-хум),
Журьае дайр ах^ш бергупча замопе телмурур,
Шох агар мундок гадони са.ипаиатка еткурур.
Эй Хусайний, салтанатдин онча фахрим йуктурур,
Ким дегайлар куйининг хайли гадосидин мени.
Аслини олганда, Навоийда шоху дарвешни бирлаш-
тириш гоясининг пайдо булишига боис факат султон-
нинг «дарвеш» табиати эмас. Хусайн БоГнсаро бу ерда
бир восита, мисол, холос. Ш оирнинг бундай хулосага
келишига, бизнингча, иккита асосий сабаб бор. Би-
ринчиси — Н авоийнинг ижтимоий-сиёсий хаётда фаол
иш тирок этиб, олиб борган амалий кураш лари булса,
икки н ч и си — накш б ан д и я таъ л и м о ти н и н г назарий
гтринципларидир. Б из яхши биламизки, Алиш ер Н а
воий хам давлат арбоби ва хам калби ё н и к ижодкор
шахе сифатида ж амият ишларида фаол иш тирок этиб
турган (диккат килинг: Атоуллох Хусайний Навоийни
«Худованди корий», яъни иш, фаолият эгаси, яратув-
чи деб таърифлайди), шу билан бирга, у Ш арк фалса-
ф асини, айникса, тасаввуфни чукур узлаш тирган, дав-
рининг энг зур дониш манди ва орифи кош иф и Абду-
рахмон Ж омий хузурида тарикат сулукининг одоб ва
ахлокидан даре тинглаган. Бошкача айтганда, Навоий
шахеининг узида ижодкорлик, олимлик, давлат арбо
би (сиёсатдонлик) ва дарвеш лик хусусиятлари уйгун-
лаш иб кузга таш ланар, ш унинг учун хам у тасаввуф
таълимотидан амалий максадларда ф ойдаланиш га, бу
таълимотнинг талаб ва тамойилларини яхш и инсоний
ахлокни тарбиялаш , эзгу-хайр иш ларни амалга ош и-
ришга хизмат килдирмокчи булганди. Ш оир шу боис
тайинли касбу кори булмаган одамларни сктирмаган.
Жумладан, у куча-куйда сангиб юрувчи каландарлар,
сохта ш айх-суф ийларни, бадмаст риндларни «Хайрат
ул-аброр» ва «Махбуб ул-кулуб» асарларида каттик та-
нкид килгани холда, «М ажолис ун-н аф оис» асарида
дарвеш табиат олим -ш оирлар, хунарм андларни яхши
ахлокди киш илар сифатида алохида ажратиб курсата-
ди. Чунончи: «Амир Давлатшох (Давлатшох Самаркан-
дий) хуштабъ ва дарвеш ваш ва куп салохиятлик йигит-
дур. Гушае ихтиёр килиб, ([)акр ва дахканат (дехкончи-
дик) била каноат килди ва фозил ва камолот иктисоби
(касби) била умр утказди». Ёки Амир Махмуд Барлос
хакида Навоий бундай дейди: «...дарвешваш ва ф оний-
машраб (фано булиш га мойил) ва бетакаллуф киш и-
дур, табъи солим (бутун) ва хулки карим и бор». Бу
сифат, ш оирнинг ёзи ш и ча, Хожа М ахмуд, М авлоно
Масъуд, Мавлоно Хожи, Мир Хусайн Али Жалойир;
шахзодалардан Султон Ахмад М ирзо, Султон Мухам-
мадларницг табиатида мавжуд экан. Султон Мухам-
мадни Навоий «табъи дарвешу узи шохниш он..., кано-
ат кунимининг хокнишини, илму зако ахлининг яго-
наси, факру фано хайлининг бениш онаси», дея таъ-
риф этади. Демак, дарвеш лик инсоннинг яхши хулк-
атворини белгилайдиган, камтарин, шафкдтли-мехри-
бон булиш, мумин-мусулмонлик фазилати сифатида
улукланган.
Н авоий, Ж омий каби XV аср мутафаккирларининг
ахлокий карашлари шундай эди. Алишер Навоий узи
нинг таниш -билиш и, дустлари, шогирдларидан хам шу
фазилатларга эга булишни талаб килган. Масалан, «Ма-
жолис ун-нафоис»да у атокди адабиётшунос олим, узи
нинг устозларидан бири Мир Атоуллох Хусайний ху-
сусида бундай дейди: «Факир густохлик юзидин (бео-
доблик килиб) Мирга дерменким, фазоил ва камоло-
тингизга кура дарвешлигингиз хам булса эрди — хуб
эрди». Илм эгаллаб, олиму окил булиш яхши, аммо
хоксор, каноатли, хушахлок киш и булиш учун дарвеш
лар сулукини сайр этиш керак. Инсон маънавий камо-
лотининг тугри йули ана шу, деб тушунарди Навоий.
Билим , заковат киш ини акдий жихатдан юксалтира-
ди, бирок ният, эътикод тугри булмаса, акл фаолия-
тидан эзгулик йулида фойдаланиш кийин. Аклу до-
ниш дарвешона калб билан кушилса, одамийлик мо-
хияти солимлашиб, ахлокан мукаррам булиш мумкин.
Ч у н ки д ар веш л и к д ар д м ан д л ар га х ам р о з, малхам
булиш, эзилган, жабр курганларни химоя килмок де-
мак. Шу маънода дарвешлик зохидлик тарикатини хам
инкор этади, чунки зохидлар ижтимоий хаётга арала-
ш иш ни батамом рад этар эдилар. Зохидлар бирор касб
билан шугулланиш, мехнат килишни харом деб хисоб-
лардилар. Навоий тарпгб этган дарвешлик эса, куриб
утганимиздек, касбу корни инкор этмайди. «Насойим
ул-мухаббат» асарининг мукаддимасида улук адиб буни
алохида таъкидлайди: «Хар оина «ал-косибу хабибул-
лох» («касб эгаси Аллохнинг суйган бандасидур») маз-
муни била кибор машойих баъзи санъатларга (хунар-
ларга) пш тпю л килибтурлар (шукулланибдирлар). Шайх
ул-машойих Абу Саид Харроз эрдиким... алар утук ти-
карга мансубдурлар. Ва шайх Мухаммад Саккокким уз
замони маш ойихининг ягонаси эрмнш . пичокчиликка
мансубдурлар. Ва шайх Абу Хафс Хаддод темурчилик
килибдур. Ва шайх Абу Бакр Хаббоз утмакчиликка (нов-
войликка) мансубдир. Ва шайх Абул Аббос Омулий-
ким, уз замонннинг кутби на кавси эрмиш ва султони
тарикат шайх Абу Саид Абул Х айрнинг хирка пири
эрмиш, кассоблик килибдур». Бу хакда юкорила тухтаб
утдик, шу кифоя.
Ломак, мохнат килиш — халол яш аш нинг гарови,
халол еб, халол яшамаган одам эса дарвеш булолмай-
ли. Наипкп оддий дарвеш суфийлар, балки улук шайх-
лар хам фойдали хунар билан шугулланганлар, биров-
нннг кулига карам булишдан саклангчнларким, бу гоят
ибратли аъмол эди (бу аъмол хозир бизга хам ибрат
булишга арзирли) ва буюк Н авоийнинг хусни рагбати-
га сазовор булганди. Дарвоке. накшбандия сулукининг
acocnii ш иорларидан бири хам «Дил ба Ёру даст ба
кор», яъни «Кунгил Ёрда-ю кул ишда» эканини била-
миз. Бахоуддин Мухаммад Накшбанд кашта тикишдан
(у кнш ининг лакаблари шундан келиб чнккан) таш ка
ри, тижорат билан хам шугулланганлар, Навоий буни
«Хайрат ул-аброр»да гаъкидлаб утади. Бовужуд. алар
зохиран ф они 11 машраб - ички дунёси Илох ёди ила
FapK. огохида шахе булган. Алар узларини >камиятдан
хориж этмаганлар («Узни килмай яшурун, ош кор»),
жамоа ичра ю риб, калб хнлватини таш кил этарок,
Мутлак рух висолига эришиш йулини гаълим берган-
лар. Алар зохирий расм-русум. худинамолик. такаб-
бурликни катъиян коралаганлар. Алар ш айх Ю суф
Хусайнийнинг: «Ал-Хайру куллуху фи байтин ва миф-
тоху ат-такозут, ва аш -ш арру куллуху фи байтин ва миф-
тоху ат-такаббур» («Яхшиликнинг жами бир уйдадир-
ки, унинг калиги тавозедир на ёмонликнинг жами бир
уйдадирки, кал ити такаббурликдир»), Маълумки, бир
гоифа шайхлар амир-амалдорлар, шоху султонларни
уз даргохларига йулатмаганлар, мол-мулк эгаларининг
дарвешликка алокаси йук, яеб айтганлар. Хожа Бахо
уддин Накшбанд эса тасаввуфни «демократлаштириб»,
уни хаммага баробар таьлимот, деб эълон килди. На-
гижада темурий шахзодалар, хоким синф вакиллари
орасидан чиккан айрим кишилар узларини факру ([ta
il ога дахлдор хисоблаб, дарвеш лар сулукига кирган-
лар. Айрим тадкикогчилар буни тасаввуфнинг халк-
чилликдан чекин иш и, хоким синф лар м анф аатини
химоя килишга угиб олиши деб бахолайдилар. Биз-
нингча, бу бир томонлама карашдир. Тугри, тасаввуф
хокимиятга ва хоким синф ларга мухолифатда пайдо
булиб, хунар ахли, бенаволар манфаати ва карашлари-
ни ифодалаб келган эди. Аммо Хожа Бахоуддин тари-
катда шоху гадо тенг, дейиш билан камбагаллар ман-
фаатидан юз угирган эмас, аксинча, ш ох-амирларни
дарвешликка тортиб, уларни хам тарбиялаш, шохдар-
ни дарвешлар даражасига кутариш акидасини илгари
сурган. Бу узига хос синфий келишув, муроса булиб
туюлиши мумкин (Х илолийнинг «Шоху гадо» досто-
пида гадо ва шох бир-бирига ош ик булгани, бир-би-
рининг висолига интилганини эсланг), лекин аслида
мохиятан олиб Караганда, тасаввуф кучини курсатиш,
ш охларнинг дарвеш ларга итоатини амалий йусинда
конунлаштириш эди. Ш унинг учун бу таълимот Ж о
мий ва Навоий каби гуманист мутафаккирларга маък-
ул булди, айникса, Навоийнинг шоху гадо уйгунлиги-
ни таъминлаш хакидаги орзусига мувофик эди. Хул-
лас, Атишер Навоий эътикодига кура, дарвешлик фав-
кулодда кобилиятли танланган шахслар, махсус рухий-
исихологик синовлардан утган (чилла утириш, зикр,
важд ва хоказо) одамларнинггина насибаси эмас. Хар
бир пок тийиат, пок ииятли инсон яхши хулки билан
г 1X3
25 ?
дарвеш рутбасига муш арраф була олади. Ж умладан,
шохлар хам. Энди шу нуктаи назардан «Раройиб ус-
сигар» девонидан олиб тахлил килганимиз разалга яна
мурожаат киламиз. Унинг мана бу байти:
Шохга ш о\ш к мусалламдур, агар булгай мудом
Шохлшх, таркин к,или6, дарвеш улур ният анга.
Биз ният сузини алохида олиб, таъкидлаб тушунтир-
мокчимиз. Чунки агар шу суз булмаганда, мазкур байт
мазмунидан Иброхим Адхам каби шохтикни тарк этиб,
дарвеш булган шох — хаки кий шох, яъни у дарвешлар
шохи (дарвешлар уз ораларидан пешво-шох сайлаганлар
ва унга шох дарвеш, шох машраб деган унвонлар берган-
лар), уз нафсининг хокими була олади, деган анъанавий
гоя келиб чиккан буларди. Ният сузининг киритилиши
билан байтнинг мазмуни бутунлай узгарган: агар шохда
хар доим шохликни тарк этиб, дарвеш булиш нияти булса,
ш охлик унга яраш ади, муносибдир, дейди Н авоий.
Бошкача изохласак, шохга дарвеш булиш учун тожу тах-
тни тарк этиш шарт эмас, балкп кунглида ана шу нияти
булса етарли. Бу ният тахту тожнинг бебаколиги, бани
одамнинг Хак олдида тенг-баробарлиги, шох хоким, эзув-
чи эмас, рахбар, посбон эканини хамиша ёдига солиб
туради. Боз устига ана шундай ният билан тахтга утир-
ган шохнинг иши ривожда. салтанати баркарор. Зеро,
дарвеш хислатлик шох одил ва инсонпарвар булиши, улус
гамини ейиши аник. Мазкур гоя Н авоий-Ф онийнинг
машхур форсий касидаси «Тухфат ул-афкор»да ян ада
ёркннрок ифод<шанган:
Шох;, ки ёд аз марг н-орад, з-уст вайронии мулк,
Хусрави беок,ибат хусри билоду кишеар аст.
(Ш ох агар улимни эсга олмаса, у мамлакатнинг вай-
роналигига сабаб булади, чунки окибатни — охирати-
ни уйламаган иодшо юртнинг зиёнидир).
Бу байтда кизик суз уйини хам бор: араб ёзувида
«хусрав» сузининг охирги харфи тушириб колдирилса,
«хуср» — касофат колади. Яна шу касидадан:
258
Подшофе, к-аш гадойи факр гаштан орзуст,
Чун гадое бошад он, к-аш подшохи дар бар аст.
(Факир дарвеш булишни орзу кил гам подшо подшо-
л и к н и эгаллаган гадо кабидир). Куриниб турибдики, бу
ерда хам орзу-ниятнинг ахамияти алохида таъкидланган.
«Тухфат ул-афкор» касидасида шох ва гадо кадриятини
киёслаш кепг суратда давом этади; шоир шохни банддаги
шер (нафс домига илинган одам), шохликнинг узини эса
курук бош офикдан бошка нарса эмас, деб айтади. Зотан,
касиданинг матлаъиданок, шох ва дарвеш масаласи тоза
ташбехлар кулланилган \олда кескнн килиб куйилган:
Оташин лаъле, ки тожи хусравонро зевар аст,
Ахгаре ба\ри хаёли хом пухтан дар cap аст.
(Подшохлар тожи ни безаган оловдай ёниб турувчи
лаъл, яъни бошдаги хом хаёлларни пиш ириш учун
чурдир). Бу байтни илмий адабиётларда куп марта уч-
ратгансиз. Олпмларимиз хазрат Навонйнинг шохларга
муносабатини аникдаш учун келтирадилар ва аксар у
Навоий умуман шоху султонларга салбий муносабатда
булган, шунинг учун уларни мана шундай танкид кил-
ган, деган фикрни тасдикдашга хизмат килади. Аслида
эса, Алишер Навоий шохга эмас, балки шохликнинг узига
салбий муносабат билдиради бу ерда. Байтдаги «хом
хаёл» иборасига эътибор беринг. Нима бу «хом хаёл»?
Бу — нафс, дунёга, унинг бойлнкларига хирсдир. Наво
ий тожни хам шу арзимас «хом хаёл» ичига кушади.
Шох булиб керилиш, салтанат завки — хом хаёл. Уни
эса дарвешлик чуги билан пишириш керак, ушанда шох-
лик хакикий шохлик булиши мумкин. Навоийнинг бу
шох байти ана гиундай чукур маъно га эга.
Улуг шоир форс тилида яна бешта форсий касида
ёзган. Бу касидаларнинг номланишидаёк улар хам дар
веш сулуки таърифига багишланганидан дарак беради.
чунончи: «Насим ул-хулд» («Жаннат шамоли»), «Рух
254
ул-кудс» («Мукаддас рух»), «Айн ул-хаёт» («Хаёт чаш
маси»), «Минхож ун-нажот» («Нажот йулбошчиси»),
«Кут ул-кулуб» («Калбларнинг о з и р и » ) . Масалан, «Кут
ул-кулуб» касидасининг матлаъи:
Жахон, ки мархалаи танги шохрохи фаност,
Д ар у м асоз ик,омат, ки рах,и шоху гадост.
(Жахон фано шохрохига олиб борадиган тор ман-
зилднр, шунинг учун унда куп тухтама, бу йул шоху
гадога бир).
Н авоийнинг «Раройиб ус-сигар» девонига киритган
мухаммасларидан (Хусайн Бойкаро газалига тахмис)
олинган мана бу банд хам мавзуимиз нуктаи назари-
дан жуда мухим:
UlaxjiuK эт гандин не хосил фак,р сиррин билмайин,
Хеч ким мулки бак,о султони булганму экин,
Фонийи махз улмайин Султон Абулкози бикин,
Эй Навоий, давлати бок,ий тиларсен васлидин,
Они касб этмак фано булмай не имкон окибат.
Сатрлар узбекча булса-да, лекин содцалаб тушунти-
ришга эхтиёж сезилмокда. Яъни: факр —дарвеш лик-
нинг мохияти, чсирини билмасдан шохдик килиш бе-
фойда. Султон Хусайн Бойкародай батамом ф оний
булмасдан хеч ким бако мулкининг султони булганми
экан? Эй Навоий, Илох висолига етиб, давлати бокий
тиласанг, фано булмасдан бунга муяссар булиш мум
кин эмас, ахир. Ха, бокий давлат — бу Илох дийдори,
колгани уткинчи, бебако нарсалар. Бунда Навоий ва
Хусайний — Хусайн Бойкаро хамфикр булиб майдон-
га чикканини курам из.
Ш ундай килиб, шох учун баходирлик, лаш карбо-
шилик кобилияти, аклу заковат, доно вазирлар масла-
хати канчалик зарур булса, дарвешлик хислати хам шун-
чалик керак. Чунки бу барча фаолиятга тугри йул курса-
?(')(>
тувчи машъал. Шох дарвеш булмасдан туриб, адолат-
парвар булиши кийин — Алишер Н авоийнинг тушун-
часи шу. У умрининг охирида яратган «Махбуб ул-
кулуб» асарида одил шохга «Хакдин халойикка рах-
матдир ва мамоликка мужиби амният», дея хулосавий
хикмат билан таъриф берар экан , мисол килиб яна
Хусайн Бойкаронинг номини тилга олади:
Улус подшох,и-ю дарвешваш,
Анга шох/шкдин келиб фак,р хуш.
Навоий ум рининг охирларида ёзган асарларидан
яна бири «Тарихи мулуки Ажам»дир. Унда Эрон под-
ш оларининг тарихи, ишлари хикоя килинади ва ки-
гоб Султон Хусайнга багаш ланган маснавий билан
якунланадиким, унда яна укиймиз:
Демай айни инсонки, инсони айн —
Хам инсону х,ам айн Султон Хусайн.
Шо.\о, келди шах^гик, мусаллам санга,
На шахлик,ки дарвешлик, х,ам санга,
Булуб салтанат тахтида фарк, жуй,
Шах; улса, вале булса дарвешхуй...
Демак, ш оир султонга булган иш ончидан кайтма-
ган, ундаги дарвеш лик собит хусусият зканига икрор
булиб, бу хислат унинг характерини белгилашдан та
ш кари, мамлакат ахволига таъсир этиб, анчагина хай-
рли яхши иш ларнинг амалга ош иш ига кумак берга-
нини курган. Ж омий ва Н авоий угитларига кулок со-
либ, золим амирларни ж азолаш и, заиф ва бечора ки-
ш и л арн и н г арз-д од и н и эш и ти ш и (гарчи мунтазам
булмаса-да), ободончилик йулидаги иш лари, балки,
ш унинг натиж асид]iр .
А лкисса, Алишер Н авоий тасаввуф таълимотини
хаётга татбик этиш, уни яхши, намунали ахлок низо-
миясига айлантириб, инсон тарбиясида куллаш тараф-
дори ва ташаббускори булиб майдонга чиккани аён-
261
лашди. Бу мавзу улуг адибнинг «Хамса»сида, хусусан
комусий мазмунли муаззам достони «Садди Исканда-
рий»да янада кенг урин олган, хилма-хил ривоятлар
оркали бадиий-фалсаф ий йусинда талкин этилган. Шох
ва дарвеш муносабати бу асарда драматик тукнашув-
лар, рухий кечинм аларнинг можароли изтироблари,
фожиалар замирида очилади.
262
r tf'
____ 49-газал Л»
Эътиборга лойик булган бадиий етук асарларга жа-
вобия айтиш ёки татаббуъ килиш мумтоз адабиёти-
мизда анъанага айланган ходиса эди. Бу узига хос ижо-
дий мусобака булиб, бир канча тенг кимматли рангба-
ранг асарларнинг пайдо булишига сабаб булди. Али
шер Навоий ва Ж омий орасида хам ана шундай ижо-
дий хамкорлик, бир-бирининг асарларидан илхомла-
ниш булганини биламиз. Аммо тадкикотчиларим из
аксар холларда Н авоийнинг устози Ж омий ижодидан
таъсирланганлиги хакида фикр юритадилар. Вахолан-
ки, Абдурахмон Ж омий хазратлари хам улуг Навоий
асарларидан таъсирланиб, татаббуълар ёзганлар.
Жумладан, Алишер Навоийнинг форс тилида ярат-
ган “Тухфат ул-аф кор” касидаси Хирот адиблари ора
сида кенг шухрат козонади. Аслида бу касида Хусрав
Дехдавийнинг “Дарёйи аброр” касидасига жавобия тар-
зида ёзилган булиб, Ж омийга багишланган эди. Н аво
ий ушбу касидани Марвда якунлаб, Хиротга Жомийга
юборади. Ж омий асарни укиб, тахсин ва тухфалар би
лан Навоийга мактуб йуллайди. Бундан ташкари, “ Ба-
хористон” асарида “Тухфат ул-аф кор” касидасини фор-
сий шеърнинг мумтоз намунаси сифатида алохида кайд
килиб, унинг матлаъини келтиради.
Оташин лаъле, ки тожи хусравонро зевар аст,
Ахгаре 6ах,ри хаёли хом пухтан дар cap аст.
(Подшолар тожини безаган оловдай кизил лаъл бош-
даги хом хаёлларни пиширадиган чущир).
“Тухфат ул-афкор” касидасининг “йигирмадан ор-
тукрок байта муаммо тарики ва истилохи била” (Н а
воий) ёзилган эди. Бу Ж омийни янада тулкинлантира-
ди ва у бошдан охиригача муаммо тарикида бир каси
да яратадиким, унинг матлаъи куйидагича:
263
Жох, дорй жох,илосо дар cap, эй комил мудом,
Жох,илат хонам, на комил, чуй туро жох, аст ком.
(Эй узини комил хисоблаган одам, жохиллар каби
бошингда мансаб (жох) ка ми бор. Сени комил эмас,
жохил дейман, чунки максадинг мансабдир).
Алишер Навоий Ж омийга баш шланган “Хамсат ул-
мутахаййирин” асарида буни фахр билан кайд этади
(Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами, 15-жилд
— Тошкенг: “ Ф ан” , 70-71-бетлар).
“Хамсат ул-мутахаййирин” асарида шунга ухшаш яна
бир маълумот келтирилган. Навоий ёзади: “ Бир катла
бу факирнинг гуркча бу матлаъиким:
Очмагай эрдинг жамоли оламоро кошки,
Солм а гай эрдинг бори олам г а г а в ю кошки.
Эл орасида шухрат тутуб эрди ва подшох хазратлари-
нинг (Хусайн Бойкаронинг — Н.К.) сухбатларида доги
укилур эрди, шуюъ (овоза) ва шухраги ул ерга етдиким,
Хазрати Махдумга (Жомийга — Н.К.) д а т масмуь булуб
(эшитилиб), аларга хам дагдага улким, бу бахру кофия
ва радифда шсър дегайлар. Бу доия (ният) пайдо булуб,
чун туркча алфоз била назмга илтифот килмас эрдилар,
бир форсий газал айтдиларким, матлаъи будурур:
Дидаме дидори ол дилдори раъно кошки,
Дида равшан к,ардаме з-он руйи зебо кошки.
(Алишер Навоий, МАТ, 15-жилд, 71-6.)
Демак, Абдурахмон Жомий туркий тилни яхши бил-
ган, бу тилга яратилган асарларни укиб завкданган.
Шунинг учун у Навоийнинг нафакат достонлари, бал
ки лирик асарларини хам мутолаа килиб, юксак бахо-
лаган, Навоийни улуг ижодий ишларга рухлантириб тур-
ган. Навоийнинг сузларидан шу нарса маълум булдики,
Жомий улуг узбек шоирининг форсий шеърларига хам,
туркий асарларига хам жавобия айтган, бирок туркий
шеърга туркий тилда эмас, балки форсий тилда татаб-
буь битган. Бу узига хос нодир адабий ходиса, турку
тожик хамкорлиги, рухий якинлигининг ифодаси эди.
264
Бирок мухими яна шундаки, Ж омийнинг татаббуъ та-
рикида ёзган газали хам эл орасида шухрат топиб, Хусайн
Бойкаро эътиборини козонади ва подшох Навоийга ушбу
форсий газал га мусаддас боглаш (хар бир байтни олти
мисралик бандга айлантириш)ни амр этади. Хазрат На
воий бу амрни бажарадилар — яна янги бир ажойиб асар
вужудга келади. Мусаддас бундай бошланади:
Кардаме дар хоки куйи дуст маъво кошки,
Судаме рухсори худ бар хоки он по кошки.
Омадй беруп зи куй он сарви боло кошки,
Бурк;аъ афкандй зи руйи оламоро кошки,
Дидаме дидори он дилдори раъно кошки,
Дида равшан кардаме з-он руйи зебо кошки.
(Дуст кучаси гуирогида макон-маъво тутсайдим, ул
оёкдар тупрогича юзимни суртсам кани эди, у сарв
коматли ёр кучасидан чиксайди кош ки, оламни ёри-
тувчи юзидан никобини олсайди, у раъно дилдорнинг
дийдорини курсайдик, кузимни уша зебо юздан рав
шан килсайдим кошки).
Алишер Навоий ушбу мусаддасни форсий шеърлар
туплами — “Девони Ф оний”га киритган.
Бу уринда шуни кайд этиш керакки, Алишер Навоий
“кош ки” радифи билан учта газал ва бир мухаммас ёзган.
Чунончи, “ Бадоеъ ул-дибоя” девонида (20 жилдлик-
нинг 1-жилди) иккита “ кош ки ” радиф ли газал бор.
Биринчи газал матлаъи:
Си\\апш м озурда жононимда булгай кошки,
Дарди оннинг тшшагур жонимда булгай кошки.
Иккинчи газал матлаъи;
Булгой эрди юз туман, минг ранж у мех,нат кошки,
Булма/ ай эрди балову дарди фурк,ат кошки.
' Охирги мисра “Хамсат ул - мутаха й й и р и н "да “Дида равшан карда
ме аз хоки он по кош ки” тарзда келган.
263
Учинчи газал матлаъини юкорида келтирдик'. Шуни
хам кайд этамизки, Навоий узининг “эл орасида шухрат
тутган” бу газал ига узи мухаммас боглаган ва “ Наводи-
руш-шабоб” девонига киритган. Яъни бу крда шоир узига
узи татаббуь кил га н дейиш мумкин. Бундай “Тахмис”-
лар (газални мухаммасга айлантириш) Навоийда анча.
Энди, Ж омий билан Навоийнинг зикр этилган “кош
ки” радифли газалларининг киёсий тахдилига утамиз.
Бунинг учун хар икки газални куйида келтирамиз.
Навоий газали:
Очмси ай эрдинг жамоли оламоро кошки,
Солмаюй эрдинг бори оламга гав го кошки.
Чуй жамолинг жилваси оламг а солди рустахез,
Кчлмаг ай эрди кузум они тамошо кошки.
Булма/ ай эрди кузум утлук, юзунг курган замон,
Ишкииг ути шуъласи кунглумда пайдо кошки.
Айлагач ишкииг балоси зор кунглумни х,азин,
Килм а гай эрдинг мени мах,зуша парво кошки,
Тушмагай эрди фирибомуз лутфунг, билмайин,
Нотавон кунглумга васлингдин таманно кошки.
Лутф ила кунглумни васлингдин тамаъгар айлабюн.
Килмагай эрдинг яна зулм ошкоро кошки.
Бевафолик, англа гоч. ишк;ингни кунглум /парк эту б,
Килмаюй эрди узин оламда расво кошки
Эмдиким девонаю расвойи олам булмишам,
Васл чуй мумкин йук,, ултургай бу савдо кошки.
Эй Навоий, бевафодур ёр, бас не фойда,
Нечаким десанг агар, ёхуд, магар ё кошки.
А ммо ш уни ай ти ш к ер а к к и , уш бу м атлаъ турли н аш р л ар да тур-
л и ч а. М асал ан , “ Х азо й и н у л -м а о н и й ” н и н г 1959 й илги н аш р и д а (X-
С у л ай м оп н а ш р и ) “ Ж ам о л и н г о л ам ар о к о ш к и ” (И ж и л д . 6 2 9 -6 .),
2 0 -ж и л д л и к н и н г 2 -ж и л д и д а “ Ж ам о л олам аро к о ш к и ” . 4 -ж и л д д а
"Ж ам ол и олам оро к о ш к и ” тар зи да келади . Б и зн и н гч а охирги в а р и
ан т тугрига ухш айди. Ч у н ки у в азн га \а м ум ум ий м аънога \а м ^fyвo-
ф и к келади. “ Х амсат у л -м у т а \а й й и р и н ”да х,ам шу ку р и н и ш да к е л ти -
рилгаи.
266
Ж омий газали:
Дидаме дидори он дилдори раъно кошки,
Дида равшан кардаме з-он руйи зебо кошки.
Хот up андар сояи туби наёсояд маро,
Соя кардй бар сарам он сарви боло кошки.
Гарчи имруз аз жамоли у нагаштам бахраманд,
Ваъдаи ин давлат афтодй ба фардо кошки.
Ошик,онро рухсати гул чидану дидан чй суд,
Будй он гулчехраро изни тамошо кошки.
Кошки гуям маро гаштй висоли ту насиб,
Бенасибонро насибе пест илло кошки.
Бо вужуди ак,лу дин сомон нагирад кори ишк,,
Дар хужуми ин шудй он хар ду я р м о кошки.
Назми Жомиро, ки шуд дар васфи лутфи у чу дур,
Жо набудй найри гуши шохи воло кошкй.
Шох Абулгозй, ки мегуяд шахи анжум зи дур,
Будиям дар силки наздикони у жо кошки.
Хар чй хохад, бод хосил дар харими базми у
В-аз харими базми у сад сола рах то кошки.
Мазмуни:
Кошки ушал раъно кадли дилдорнинг дийдорини
курсайдим, (ушанда) кузларимни у зебо юз нуридан
равшан килардим. М енинг хотирим жаннатдаги туби
дарахти соясида тинчланмайди, кошки ул баланд сарв
бошимга соя солсайди. Агар бугун унинг жамолидан
бахраманд булмасам-да, бу давлат га эришиш ваъдаси
тонгла кунга колдирилсайдн. Ошикдарга гул териш ва
куришга рухсатдан нима фойда. ул чсхрани тамош о
килишга изн берилса эди кош ки. Кошки сенинг висо-
линг менга насиб этди деб айтсам эди, бенасибларга
“ илло” (йук)дан бош ка насиб булсайди кошки. И ш к
нинг иши акл ва дин билан ривожланмайди, ишк хужу-
ми туфайли бу иккиси барбод булсайди кошки. Шох
васфига дур каби тизилган Ж омий назми улуг подшох
кулогидан бошка ерда жой олмас эди кошки.
267
Шох Абулгозики, юлдузлар (осмон) шохи узокдан:
“унинг якинлари каторида булсайдим кош ки” дейди.
Унинг базми харими (махрами) да неки булса хосил
булсин, аммо шуниси борки унинг базми махрамлиги-
дан “кош ки”га кадар юз йиллик йул бор).
Хар икки газал хам туккиз байтдан иборат. Ж омий,
Навоий айтганидай, “бахр ва кофия ва радиф”ини сак-
лаган. Аммо диккат килиб киёслаганда, икки газал ора-
сида маъно ва мазмун нуктаи назаридан сезиларли фарк
борлигини курамиз. Бу фарк нималарда куринади?
Биринчидан, Навоий газалида афсус, иушаймонлик,
содир булган вокеадан задалик, озурдалик хисси акс
этган. Яъни шоир тасвирига кура, Ёр жамолининг жил-
валаниб зохир булиши (бу Аллох тажаллиси хам, ерда-
ги махбуб хуснининг куриниши хам булиши мумкин)
ош ик дилни изтироб ва кийнокларга солади, ош ик
“кани эди сени курмасам, бу балолар хам бош имга
тушмас эди, иш к домига тушмаган булардим” кдбили-
да нола чекади. Ш у боис Н авоий газалида инкор маъ-
носидаги сузлар куп. Чунончи: “очмагай эрдинг” , “сол-
магай эрдинг” , “килмагай эрдинг” , “булмагай эрди” ,
“тушмагай эрди” ва хоказо. Бирок шуниси борки, мана
шу инкор ва афсуслар замирида тасдик ва таслим гояси
ётади. Бошкача айтганда, иш к — бу такдири азал, бу
ош ик учун мархамат, Хусн пайдо булдими, иш к хам
пайдо булади — кунгил акдга буйсунмайди.
Ж омий газалида эса, бунинг акси уларок, афсус -
надомат эмас, балки талаб ва кумсаш маъноси ифода
ланган. Ш оирнинг лирик кахрамони Ёр юзини куриш-
га мушток: кани эди у раъно юзни курсам, дийдоридан
туйиб, кузумни равшан килсам, дейди.
Умуман, “кош ки” сузи кани эди, агар, агарда, ш ун
дай булсайди ёки шундай булмасайди каби маънолар-
ни англатиб келади. Абдурахмон Ж омий Ёрга инти-
зорлик, садокат изхорини ифодаласа, Навоий иш кка
гирифтор кунгилнинг изтиробларини тасвирлаган.
268
Иккинчидан, Навоий газалининг ички курилиши би
лан Жомий газали тузилиши орасида хам фарк бор. Наво-
ийда: биринчи байтда Ёр жамолининг оламда очилиши.
иккинчи байтда кузнинг шу Жамолга тушиши, учинчи
байтда Ишк, шуьласининг кунгилда пайдо булиши, туртин
чи, бешинчи ва олтинчи байтларда Хусннинг кунгилни
лутф билан сийлаши, авраши, кейинги байтларда Ёр лут-
фининг алдамчилиги, бевафолиги тасвирланади, яъни:
Жамолни куз куради, куздан кунгилга ут тушади, бу ут
аввал рохат багишлайди, сунгра зулм килиб, фирокка со-
лади, кийнайди. Охири бечора ошик бунга куникади.
Демак, лирик кахрамон бошидан утган вокеа бир
тизим ш аклида тасвир этилган. Абдурахмон Ж омий
газалида бундай вокеабандлик тизими йук- Унда со-
гинган кунгилнинг орзулари, иш к тавсифи, ёр ваъда-
сига умид боглаш гоялари узаро б о т а б тасвирланади.
Учинчидан шуки, Ж омий газали султон Хусайн Бой-
карога баптшланган, шоир шохнинг “якинлари ~ мах-
рамлари кагорида булсайдим кош ки” деган сузлар би
лан асарни якунлайди. Н авоий газали хеч кимга ба-
гишланган эмас.
Туртинчидан, Н авоий анъанага амал килиб, уз та-
халлусини газалнинг охирги байтида келтиради, Ж о
мий эса уз тахаллусини еттинчи байтда келтирган. Ж о-
мийнинг бундан максади шохга булган хурматини иф о-
дапаш булган, албатта.
Аммо Алишер Навоий Жомий газалига мусаддас 6 o f -
лаганда, тахаллусини келтирмаган. Бу хам анъанага зид.
Чунки биров газалига мухаммас ёки мусаддас боглаган-
лар уз тахаллусларини кушиб куйганлар. Афтидан, бунда
Навоий хам Ж омий ва султон Хусайн Бойкарога эхти-
ром юзасидан шундай йул тутган. Аммо Навоий мусад-
даси султонга хам, Жомийга хам маъкул туигади ва янги
асар сифатида бадиий суз ихлосмандлари огзига тушади.
Алишер Навоий мусаддас ёзиш талабларига тулик
риоя этган, яъни илова килинган байтлар газал байт-
269
лари маъносини ривожлантирган, тулдирган. Мавжуд
мавзу ва мазмундан четга чикиш кузга ташланмайди.
Шу тарика, ушбу адабий ходиса бир томондан, На
воий ижодий салохиятининг бем исл кудрати, унинг
асарлари кадру кимматини, Навоий билан Ж омий ора
сидаги зехну заковат, адабий маслак ва калб якинли-
гини ифодаласа, иккинчи гарафдан бу икки буюк адиб-
нинг давр подш оси, “ шоху дарвеш лик”ни узида му-
жассам этган нозик табъ шоир Хусайн Бойкарога му-
носабатини хам белгилаб турибди ёки бош кача айт-
сак, Хусайн Бойкаронинг адабий хаётга фаол иштиро-
ки, Н авоий ва Ж омийга булган чукур хурмати, улар
истеъдоди меваларини куиайтириш сари килган хара-
катлари намунасини курамиз. Бу уч буюк зот XV аср
Хирот адабий мухитининг марказида турганлар ва улар
сиймосида адабиёт ва халк, маънавият ва давлат бир-
лашган эди.
Уларнинг бир-бирини куллаши, илхомлантириб ту-
риши улугвор бир маданиятни суз санъати намуналари
булган улмас обидаларнинг яратилишига сабаб булди.
____ 50-газал j s^
Алишер Навоий — буюк шоир ва мутафаккир зот.
Бу хаки кат куёшдай барчага аёи. Куёшнинг таърифи-
ни такрорлайвериш эса, шарт эмас. Аммо ана шу бу-
юклик кудратининг хар бир асрда намоён булишини
тахлил килиб курсатиш, маънолар ж илосини англар
ва ундан хузурланиш, албатта фойдалидир. Чунончи,
ш оирнинг мана бу газалини олайлик:
Паризодеки мушкин зулфи жоним мустаманд этмиш,
Малойик кушларин ул х,алк,а мулар бирла банд этмиш.
Самандинким ёлиндек тез эрур, юз шукрким, гардун
Анга бизни самандарваш, мунга гарди саманд этмиш.
Чекарга ишк, отаиш щи а девона кунглимни
Казо х;ор бир шарар торини бир утлу/ каманд этмиш.
Вафока телбалик;дин нописанд улсам, они курким,
Жафора кимни менга ул парипайкар писанд этмиш.
Майи равшан тут, эй сок,ийки, кунглум тийра к илм иш шайх
Д ам у афсун била баским анга ищ>ри панд этмиш.
Лабингда нушу захри хажр орзимда, тонг эрмас гар
Манга хар захрханд улронда дил бир нушханд этмиш.
Лаби лаълин малохат холи бирла бахравар хилрон
Менинг жонимни дори ишк, бирла бахраманд этмиш.
Бировким сарвдек озодваш булди бу 6 о р ичра,
Казо дехкони хам сарсабз они, хам сарбаланд этмиш.
Навоий, кеч висол уммидидинким, хак; сени бехад
Залилу зору, ёрингни азизу аржманд этмиш.
Ушбу газал ажойиб дилрабо оханги, романтик-ар-
моний тасвирлари, нихоятда нозик ирфоний маъно-
лари ва шунга муносиб тимсол ва ташбехлари билаи
калбии ром этади. Хар бир байт — бир лавха: унда Ёр
жамоли васфи ёки унинг караш ма-истигнолари ва бу-
нинг О ш ик дилига таъсири ифодаланган. Ш унга би-
иоан. хар бир байт ичида тазодий маъно бор, яъни
маъшука уз хусну жамоли, жазбаси билан магрур, бе-
иарво ош ик эса бу тенгсиз хуснга етишиш иштиёкида
парвонадек талиинади.
Навоий тасвирида дунёвий ва ил охи if маънолар бир
га, бири иккинчисини изохлаб, тулдириб келади. Бо-
шкача айтганда, образлар мажозий (дунёвий), маъно
лар эса илохий.
Яхшиси, хар бир байт устида тухтаб, буни куздан
кечирамиз. Биринчи байтнинг зохирий маъноси манга
бундай: "Кора зулфи ж онимни гирифтор этган пари
зод малаютарни уз зулфи халкалари тузогига илинти-
рибди". Аммо ушбу байтнинг ботиний маъноси хийла
кенгрок- Пари — хаёлий махбуба, у одам киёфасига
кириб, кузга куриниш и хам мумкин. Паризод — пари-
нинг фарзанди, демак, яъни хаёлий гузаллик ва хусни
жамол тимсоли. Мушк — оху киндигида каттик югу-
ришдан кон доглари йигилиб хосил буладиган хушбуй
нарса. Зулф (соч) мушкка ухшатилар экан, демак, анинг
коралиги ва хушбуйлигига ишора килинмокда. Муста-
манд — гирифтор этиш, ожиз килиб куйиш. М алойик
кушлари — канотлн фаришталар. Халка мул ар — соч
бурамлари. Бирок зулфнинг суфиёна маъноси хам бор.
"Зулф" — касрат олами мартабалари, касрат оламига
хос жузъ ва кулл муносабатига ишора. Зулфнинг халк-
алари — илохий сирларнинг пинхонлиги", дейилади
лугатларда'. Байтга шу нуктаи назардан карайдигаи
булсак, унда — паризод — илохиёт оламининг мазхари
булган нурли бир хилкат тимсоли булиб, унинг зулфи
(сочи) эса тажаллиёт олами, яъни моддий дунё (касрат
олами хам дейилади) булади. Демак, Навоий тасвир-
ламокчи булган ош икнинг жони Илохиётга етиш иш
йулида бу дунёнинг маънавий мартабаларини эгаллашга
бел боютаган солик экан. Унинг изтироблари хам ана
шу сирларни дилда сакдаб, мартаба зиналаридан кута-
рилишдир. Илохий мазхар булганлиги учун хам П ари-
зод инсонлар билан бирга, малакларни хам банду асир
этган.
Бу Паризоднинг минган оти хам гуё нурдандур: чун
ки саман - сарпнп рангли (куёшдай) аргумок. У яш ин-
дай тез югуради ва алангадай кук сари интилади. О ш ик
шу алангага мафтун — у узини аланга ичидаги саман-
дар (ут ичида тутилиб яшайдиган афсонавий куш)га ва
шу отнинг туе™ остидаги губорга ухшатади, бундан
шодданиб, Тангрига шукрона айтади. И ккинчи байт-
даги тасвир, куриниб турибдики, биринчи байтнинг
мантикий давоми. Паризод зулфи га гирифтор булган
ош ик узини унинг оти оё™ остидаги губорга ва оловда
яшайдиган самандар кушга ухшатади. Ошиклик — бу
узини оловга ташлаш билан баробар. Чунки ишк, олов,
ош ик ~ самандар, маъшука — нур манбаи. Навоий тас-
вирида бу тушунчалар узаро алокадор булганлиги са-
бабли, газалнинг учинчи байтида мазкур foh яна аник-
рок ифодаланган: ош и кн и н г девон а кунглини иш к
оташхонасида тоблаш учун казо (такдир) учкунлар риш -
таси д а н "утлут кам ан д" — ол о в ар к о н и я саб д и р .
Ажойиб тасвир! Диккат килинг: оловли арконлар би
лан богланган ош ик Кунгли олов курасида турибди.
Муболагами? Тугри, муболага, лекин илохий иш к ку-
чини курсатишга муносиб тасвир.
Шундан кейин шоир туртинчи байтда Ёрдан шико-
ят килиб дейди: вафо йулида телбалардай талпинга-
нидан беэътибор (ноиисанд) булдим, бу алам килмай-
ди. Бирок "ул пари пайкар"нинг менга жафо бериш
учун казони раво курган и баттар эзади. Ха, Парварди-
гор бандаларини фалак айланиш и, казои кадар зулми
билан си нов-им тихон лардан утказади-да! М ана шу
холатда соликка хонакох шайхи насихат килиб, овут-
мокчи булади. Ошикни насихат билан овутиб булади-
ми? Кунгилни иш кдан кайтариб буладими? Йук, бу
18 - 183 f/3
мумкин эмас. Ошиклар маслаги бунга зид. Шу боис,
Н авоийнинг лирик кахрамон и ш айхнинг нанду наси-
хатини "даму афсун" (сехргарлик) дея, хонакохни тарк
этиб, майхонага — Комил инсон (сокий) хузурига бо-
ради ва ундан Кунгилни равшан киладиган май — ило
хий файз сурайди. Бешинчи байтда шу холат тасвир-
лангандан кейин, олтинчи байтда яна ош икнинг маъ-
шукага мурожаати давом эттирилади.
Бу байтда: "лаб” — рахмоний нафасни, "нуш" — ило
хий суз — лаззат, пир сузини англатиб келади. П ири
Комилнинг ёки нурли сиймо — Паризоднинг нафаси-
ни кумсаган ош ик (солик) дилини хижрон кийнайди,
хижрон гуё захар. Аммо маъшуканинг захарханда (аччик
кулгуси, кесатикдари) ош ик учун нушханд — рохат-
фарогат ва хузурбахш лаззатдир. Лаб хакидаги ф икр
еттинчи байтда давом эттирилган. Бунда энди лаби
лаъл, малохат, хол сузлари кулланиладики, буларнинг
хар бири бир орифона-фалсаф ий маънога эга.
"Лаби лаъл" — вужудни камраб олгадиган чукур маъ
ноли суз, илохий калом. "Хол" — вахдат нуктаси, кас-
ратнинг охири, Мутлак зотнинг вахдатига ишора. "М а
лохат" эса илохий камолнинг бенихоятлиги, адо булмай-
диган файзу футухдир.
Лекин бу сифатлар маъшукага нисбат берилган си-
фатлардир. Агар буни жамласак, Комил инсон васфи
келиб чикади. Чунки факат Комил инсонгина илохий
камолнинг бепоёнлигини идрок этиб, илохий файз ва
рахмоний нафасни мужассамлаштира олади хамда буни
узгаларга етказади. Аллох таоло Комил инсонларни уз
н урининг м азхарига ай лантирган , бош калар уларга
караб Аллох буюклиги, жамол ва жалолини хис этади-
лар. Шундай зотларни яратган Аллох уларга юз минг-
лаб жонларни ош ик килиб куйибди, токи камолот бир
занжирдай давомли булсин ва хсч вакт узилмасин, деб.
Аммо байтнинг зохирий маъноси хам назардан четда
эмас: сохибжамол бир дилбарнинг сурати куз олдин-
гизда намоён булдики, унга дил боглаган соф кунгил
инсонлар хам маънавий бахра оладилар. С аккизинчи
байт нурли сиймо Ёрга мадхиядир. Сарв — Комил и н
сон хайкали, казо дехкони — Парвардигори олам. Ка-
молотга интилган. дунёда озод булиб, илохий маъри-
фатга тулишган одамни Худо хам куллайди ва уни Уз
рахмат суйи билан парвариш этади. Асосий гоя мана
шу.
Якунловчи туккизинчи байтда Навоий маъшука ва
ош ик — Комил зот ва унга интилган солик киёсини
охирига етказиб, идеал тимсолга етиш иш нинг муш-
киллигини баён этган. Чунки Хак таоло ош икни зору
ожиз, маъшукани эса азизу аржманд этган. Бу — так
дир, ош ик такдири. О ш ик шу учун хам хар доим узини
хоксор, камтар ва талабгор хис этади. Ошик нуксон-
дин камолга караб борувчи, маъшука булса — камол
тажассуми.
Ушбу газал "Насруллойи" куйи билан киёмига етка
зиб ижро этилганда киши узини осмону фалакда хис
этади. Гуё паризодалар нурли зулфларин ёзиб, илохий
тажаллий тимсоли уларок, иоклик ва мутлак гузаллик-
ка таш на дилларни уйнаётгандай, одамнинг бехудуд
сиру асрорини тушунгираётгандай буладилар. Бундан
хузурланган диллар суз сехркори Алишер Навоийдай
зотнинг рухини алкаб, дуолар киладилар.
ИЛОВА
^ « А Х Л И КАМОЛ КОРХОНАСИНИНГ Г Ъ
___________КОМИЛИ»____________
Низомиддин Мир Алишер Навоий хаётийлик дав-
рилаек хам одил давлат арбоби ва хам улуг шоир сиф а
тида шухрат козонган эди. Ш оирнинг куплаб ижодкор
замондошлари буни фахрланиб тилга олганлар ва унга
асарлар багишлаб, нажиб инсоний хислатлари, сахо-
вату химмати, фавкулодда нодир кобилиятини таъриф-
тавсиф этганлар. Бу багишловлар замирида улуг шоир-
га булган мехр-мухаббат билан бирга, юрт ободончи-
лиги, халкнинг маданий-маънавий кжсалиши ва кони
киш туйгуси хам ифодаланган. Зеро, Навоий асрлар
давомида й и г ил и б келаётган орзу-армонлар, гуманис-
тик гояларнинг руёбга чикиш и тимсоли, халк идеали
эди. Тарих гуё зарурат ва намуна сифатида мукаррам
бир шахе сиймосида эзгулик гояларини мужассам этиб,
сахнага олиб чиккан эди, у маърифат куёши каби пор-
лаб дилларнн яйратар, ижод ахлининг калбини илх
ом га тулдирарди, суз санъати эса улугвор бир илохий
кудраги билан шуурларни банд этган эди.
Чунончи, Ахдий Ш ерозийнинг хазрат Навоийга ба-
гишланган форсий касидасини укиганда ана шундай
фикрлар кунгилдан кечади. Ахлий Шерозий — Навоий
нинг кичик замондоши. “ Мажолис ун-нафоис”да Наво
ийнинг узи таъкидлаганидек, у хал и “толиби илм” булса-
да, бирок “хар синф (жанр) шеърда махоратлиг киши-
дур”. Хусусан, унинг касидалари эл орасида шухрат то-
пади. Навоий яна ёзади: "Неча котла Шероздин рангин
касидалар айтиб юбориб эрди. Бу якинда Хожа Салмон
Соважийнинг маснуь касидасига жавоб айтиб, бир гариб
(ажойиб) рубоий доги изофат килиб юборибдур. Холо
оича могли к кувватлиг киши демасларки булгой” (Али
шер Навоий. Асарлар. 12-том, 1965. 165-166-бетлар).
Маълум буладики, Ахдий Ш ерозий уз асарларини
Хиротга юбориб, Алишер Навоий назаридан утказиб
турган, яъни улуг узбек шоирини узининг устози деб
билган. Салмон Соважий услубида ёзган касидасини
булса, бевосита Н авоийга багиш ланган. Ушбу асар
“К асидаи маснуъ дар мадхи М ир А лиш ер Н аво и й ”
(Амир Алишер Навоий мадхи да ёзилган маснуъ каси-
да) деб номланади. Изох бериб айтиш ж оизки, махсус
нозик санъатлар кулланиб яратилган касидалар “мас
нуъ касида” дейилган. Бунда шоир наф акат байтлар-
даги сузлар охангдош лиги, тасви р и й л и к жихатидан
алохида мураккаб бадиий санъатларни намойиш эта
ди, балки шу билан бирга аруз вазни бахрлари, кофия,
радиф ишлатишда хам турли услублар куллайди. Яъни
бир маромда давом этадиган касиданинг хар бир бай-
тида узгача бир санъат, узгача бир бахр ишлатилади.
Бундан таш кари, баъзан бир, баъзан и кки ёки уч бай
тнинг мазмуни ва калит сузларидан фойдаланиб, янги
вазн ва кофияда бош ка бир байт шеър илова килина-
ди. Зеро, касиданинг узини ташкил этувчи байтлар усул
(асллар) деб аталса, улардан хосил килинган кушимча
байтлар фуруъ (шохлар) деб номланган.
Чунончи, Ахдий Ш ерозийнинг мазкур маснуъ каси-
даси куйидаги байтлар билан бошланади:
Насими коку ли мушкин кирост чун ту нигор ?
Шамими сунбули пурчин кужост мушки татор ?
Шамим хезад аз оху, вале на з-ин хуштар,
Насими гул вазад, аммо чунин на анбарбор.
(Сен каби мушк хиди таратадиган нигор кокули яна
кимда бор. Халка-халка сочидан татор мушки хиди ке-
ладиган яна каерда бор? Охудай хушбуй мушк хиди
277
келади, аммо бундай ёкимли эмас, гулнинг насими —
хушбуй хиди келади, аммо бундай ифорли эмас).
Энди шоир икки байтдаги умумий маънодан фой-
даланиб ва насим, кокул, мушкин, киро, хезад, хуш-
гар, шамим, иурчин, чунин, аибар сузларини куллаб,
куйидаги кушимча байтни хосил килган:
Насими кокули мушкин киро хезад аз ин хуиипар,
Шамими сунбули иурчин кужо резад чунин анбар.
(М ушкин кокилнинг хушбуй хиди бундан яхширок
таралмас, халка-халка сочларнинг бундай анбар хиди
бошка жойда булмас).
Касида бошидан охиригача шу усулда давом эттирил-
ган. Боз устига, бутун асар мувашшах санъати асосига
курилган булиб, хар бир мисра аввалидаги харфлар йи-
гиндисидан мадх этилаётган шахснинг сифатлари хосил
килинади ва бу китъа шаклида охирида илова этилади.
Хуллас, маснуъ касидада мумтоз адабиётнинг бади-
ий санъатлари гуё бир жойга йигилиб, ажойиб суз сех-
рхонасини ташкил этгандай булади. Ахлий Ш ерозий-
нинг махорати шундаки, 216 байт (129 “асл” , 7U та “фу-
руъ” байтлар ва,17 байт китъалар)дан ташкил топган
асарда н о таб и и й л и к ва м аъ н и си з сузбозликка йул
куймасдан, Хазрат Мир Алишер Н авоийнинг поэтик
образини ярата олган. Касиданинг хар бир байги укув-
чига алохида завк багашлайди, хайратга солади, айни
вактда Н авоийнинг буюк тарихий хизматлари, эзгулик
йулидаги иш лари, ижодий муъжизалари муносиб ра-
вишда таърифу тахсин этилади, ёркинлаштириб укувчи
калбига сингдирилади.
Ахлий Ш ерозий касида м укаддим асида Н авоий-
ни “давлат, дунё ва д и н н и н г н и зо м и н и сакловчи
Х ак т ао л о н и н г в а к и л и ” дея таъ р и ф л аб , куйи даги
ш еърни келтиради:
2?8
Он к и нашъу намойи гулшани дахр ,
Хама аз офтоби х;иммати уст.
Сурхруиии ах^ш фазл имруз,
Чун а кик, аз Сух,айли давлати уст.
(Дунё гулшанининг яшнаши унинг химмати куёши-
дандир; бугун фазл ахли юзининг кизиддиги унинг дав-
латининг лаъли конидандир).
М ана шу f o h , яъни мамлакат маънавий камолоти-
нинг сардори ва мададкори эканлиги касидада f o h t
таъсирчан, чиройли тасвирлар воситасида изчил олиб
берилади.
Асарни шартли равишда икки кисмга булиш мум
кин: I) муаллифнинг узи мадх этаётган зотга мехру
мухаббати изхори, ундан узоклиги, дийдори, сухбат-
ларини согинганини ифодаловчи байтлар ва 2) Наво
ийнинг инсон сифатида мукаррам хислатлари, сахова-
ти, ижод сохасида амалга оширган улуг иш ларининг
таъриф-тавсифи ва бахоси.
Албатта касида — бу васф жанри. Унда мадх, мактов
оханги етакчилик килади, шунга мувофик суз-ибора-
лар, санъатлар танланади. Аммо шуни айтиш керакки,
Ахдий Ш ерозий касидасидаги таърифларда хеч бир му-
болага йук эди. Унинг таърифлари Навоий сифатла-
рининг айни узи эди. Ш ерозлик шоир бирор бир та-
маъ юзасидан эмас, балки улут узбек ш оирининг амал
га ошираётган жахоншумул ишларини муносиб бахо-
ламокда эди. Чунки, Ахдий Ш ерозий бахолари билан
Ж омий, Хондамир, Бобур бахолари узаро хамоханг-
дир. Ахдий назарида Навоий шоир сифатида суз жис-
мига янги жон ато этган, давлат арбоби сифатида эса
адолат байрогини кутариб, зулм уйини вайрон этган
жасур инсондир.
Чунончи у ёзади:
Як;ин, ки х,ам алами адл барфарозудий,
Як,ин, ки хам жигари зулмро гудозад зор.
(Аникки, хам адолат байрогини баланд кутартир-
динг, аникки хам зулмнинг жигарини ёндирдинг).
Навоийнинг тадбирлари туфайли мамлакатдан жабру
ситам кувилди, чунки унинг ф арм онининг гиги си-
тамкорлар кулини кесди, “каламингни харакатидан ви-
лоятлар обод булмокда, сен туф айли хамма жойда
Хакнинг барака ёмтири ёгмокда” деб ёзади Ахлий Шеро-
зий. Навоий бенаволар, хакоратланган ккшилар химоя-
чиси ва хомийси сифатида тасвирланади. Шу боне “Ж а
хон мулки унга (Навоийга) банда” булгиси келади, Н а
воий замони — саодат замонидир деб ёзади муаллиф.
Навоий хам туркий ва хам форсийда бебахо асарлар
ижод килиб, суз додини берган дахо шоир: “У сузга
янги жон баш ш лаган шундай сохиб калам санъаткор-
ки, буни аклу тасаввурга сигдириш кий ин” , у “акллар-
ни лол колдирди” . Ёки касиданинг мана бу байтлари-
га диккат килайлик:
Ягона он суханатро чу пайки бод орад,
Диле, ки мурда бувад зинда кард он гуфтор.
Расондай ту бад-он пояи сухан, ки имруз,
Жахон гирифта киёмат зи сийти истишхор.
(Агар шамол даракчиси ул нодир сузингни етказса,
бу суз хабари улик дилларни тирилтиради. Сузнинг
гтойдеворини бугун шундай жойга етказибсанки, унинг
шухратидан жахонда киёмат кузголди).
“ Навоий сузини кукда малаклар, ерда инсонлар эш и-
тиб рохатланади, завк олади, у хам назм ва хам наерда
дурлар сочди. Бундай хар ерда, хар замонда хурларга
суз гавхарини нисор этган яна ким бор?” дея тулкин-
ланиб ёзади Ахлий Ш ерозий.
Суз гавхарини сочиш — улуг саховат. Аммо Навоий
илму фан ахдининг хожатбарори, унлаб маърифат мас-
канлари, Мадраса хонаколар курдириб, толиби илм-
ларнинг моддий таъм инотини гаъминлаган беназир
сахий инсон сифатида хам ном козонган эди. Ахлий
280
Ш ерозий буни хам назардан кочирмаган. У Н авоий
нинг сахий кулини Нил дарёсига ухшатади. Зероки,
Н илнинг суви юзлаб анхорларга булиниб, бутун бир
мамлакатни обод этади, юз минглаб кишилар бу дарё
туфайли фаровон хаёт кечирадилар.
Латойифи карамаш коми хал к, ша\де дод,
Кафи инояти у шуд чу бах,ре аз эсор.
(Карамининг лутфу мархамати халк муродини хосил
килиб, шахду шакарга етказди. Унинг иноят кафти са-
хийлик вактида денгиз мисол кулириб, дур сочади).
Навоийнинг калби пок ниятли одамлар интилади-
ган Каъбага, узи эса соликлар (тарикат ахд и) и и и г рах-
намоси Хизрга ухшатилади. Навоий фавкулодда, но-
6nFa бир шахе сиф атида гавдалангирилган. Ахлий
Шерозий тасвирига кура, Навоий рухияти Аршга 6 o f -
ланган, дили эса Хак субхонаху таолонинг файзи би
лан йуррилгандир. Навоий гарчи тарикат йулини бо
сиб утмаган булсада, аммо Абу Бакр Ш иблий ва Жу-
найд Багдодий каби шайхлар мартабасини козонган
одамдир, чунки y n y F ш оирнинг камолоти, нажиб ху-
лки, амаллари шунга хидоят этади:
Ту Хизри рохравонй ба донишу тащик,,
Ту Шиблию, ту Жунайд аз далойили автор.
Шаку як,ин набарад р о \ дар камолотат,
Ки дар мак,оми иноят намуд истик,рор.
(Сен илму дониш ва тахкикда йуловчилар Хизри-
сан, тарикат далилу исботи буйича Ш иблий ва Жу-
найдга тенгсан. Камолотинг хакида шак-шубхага хожаг
йук, чунки иноят макомида баркарорсан).
Навоий каби химмати баланд, мард ва покиза одам-
ни жахон курмаган, унинг замонида хунар ва ижод
гуллаб яшнади, ешу кари унинг дуосини килади, душ-
манларнинг кузи кур, кулини калта булишини Худо-
дан сурайди, деб хулосалайди шоир. Ахдий Шерозий
уз фикрларини касида охирида келтирилган китъалар-
да яна хам равон ва гузал таш бех-истиоралар билан
умумлаштириб баён этади. Алишер Навоий комиллик
281
тим соли, улуг мададкор ва иж одкор шахе сийм оси
булиб гавдаланади. Чуноичи:
Сарвари мулки карам, хркими дахр,
Комил и коргах,и ax/iu камол.
Хукми у доди мах,омид дода,
Адли у карда адам гарди малол.
Марками дарди дили мардуми дах,р,
Муслищ холи хама дар хама х,ол.
(Саховат м улкининг султони, зам он хоким и, к а
мол ахли корхонасининг комили. У нинг хукми эзгу-
лик оламини яш натди, адолати ранжу малол гарди-
ни йук этди. У зам она киш иларининг кунгил дарди-
га мархамдир, хам узи хамманинг ахволини хар дам-
да тузатишга тайёр эрандир).
Ахлий Ш ерозийнинг мазкур касидаси улуг бобока-
лон ш оиримиз хазрат М ир Алишер Н авоий номини
шарафлаб, авлодларга мужда булиб келган нодир асар-
лардандир. “ Навоий номи абадий, унинг фазлу кара
ми аерлар оша пойдор булгуси” деб якунлайди каси-
дани муаллиф. Дархакикат хам шундай: аерлар утган
сари Навоий гояларининг кудрати янада ёркинлашиб
намоён булмокда, амалга ош ирган эзгу иш ларининг
ахамияти, салобати аникрок кузга ташланмокда.
282
Х с^А Ж Р И М КИЛУ ИМИ КУЗГУ
Барча буюк ижодкорларда булгани каби Алишер На
воий асарларида хам хаёт бутун мураккаблиги билан
каламга олиниб, таъриф ва танкид, нафрат ва мухаб-
бат, шукух ва тушкунлик, рухий парвоз ва махзунлик
туйтулар бир-бирини алмаштириб келади. Аммо шоир
ушбу зиддиятларни киёслаб тасвирлар экан, хамма вакт
эзгу гоялар тантанасини кузлаб фикр юритади ва ко
мил инсон ахлокини намуна килиб курсатиб, жамият
вокеалари, одамларнинг аъмолу ишларига шу мавке-
дан туриб бахо беради. Шунга биноан, Навоий жами-
ки сохтакорлик, ёлгон ва ясама муомала-муносабат-
лар, зулму ситам, каллоблигу гилёгламаликни кучли
бир нафрат билан коралайди. Ва бунга мукобил ра-
вишда самимият, ростлик, сидку сафо, адлу инсофни
улуклаб мадх этади. Ушбу тушунчалар киёси “Хайрат
ул-аброр” достонида бошидан охиригача давом этади.
Чунончи, хакни нохак килиб курсатувчи золим подшо
хам, “хийла уйига сутун” булган риёи шайхлар хам,
“дунё зийнати касбида хийласозлик” килувчи худнамо
муханнасвашлар (хунасалар) хам, “ кунглида минг гарази
бор” нопок амалдорлар хам, узини доно килиб курса
тувчи жохил уламолар хам аслида туз йулдан юрмай-
диган, манфаат учун, нафс учун окни кора, корани ок
деб букаламунлик киладиган сохтакор ёлгончи киш и-
лардирлар. Шоир бу тоифаларнинг хар бирини алохи
да олиб, турли масхараловчи ва нафрат кузгатувчи таш
бех ~ истиоралар ёрдамида фош этади, сохтакорлик-
нинг туб ижтимоий мохиятини очиб беради. Аммо бу
билан хам каноатланмай, “ Ростлик таърифидаким...” .
деб бошланувчи маколатида мазкур мавзу устида яна
батафсилрок тухталиб утади.
Навоий ростликни “ вужуд уйи” , яъни борликни му-
возанат ва мутаносибликда тутиб турувчи устун, инсо-
ният жамиятини ичдан ёритувчи мунаввар шамъ деб
таърифлайди. Зеро, А ллохнинг бир исми Хак, яъни
283
ростлик (чин, хак,икат)дир. Бутун олам ана шу Хак хик-
матининг конунияти асосида курнлган, адолат хам ас
лида ростликнннг тантанаси булмоги керак. Одил одам
шунинг учун однлки, у уртада туриб ростнн ёлгондан,
хакни нохакдан ажратади, хакикатни баркарор этади.
Ростлик инсонни шарафловчи ахлокий фазилат, имон-
эътикод асоси. Ростгуй одам жасур, маънавий соглом
(солим), осойишта ва хотиржам булади. Навоий бу хис-
латни одамнинг ички олами, тарбиясига боглаб ту-
шунтиради. Чунки асл мохияти, нияти тутри булган
одам хар ерда, хар кандай шароитда тугрилик тарафи-
да туриб, уни химоя килади. “ Ростдур улким назари
тутридир” . Яъни, дунёга, одамларга, хаётга тутри на
зар билан карайдиган, муносабати-муомаласи хам тугри
одамни рост йулдан юрадиган одам дейиш мумкин.
Шоир ростликнннг ахамияти ва фойдасини турли таш-
бехдар оркали ёркин тасвирлаб, ростгуй нодшолар, хак
йулида жон фидо килган набилар, ориф инсонларни
мисол килиб келтиради. Сулаймон пайгамбарнинг узу
гига “ростию расти” (“тугри булсанг — тараккий эта-
сан” ёки, “тугрилик — нажот йули” ) деб ёзилган экан.
Навоий ёзади:
Кчлмаса бу мухр хати ёрлик,,
UloxxFa йук гайри гчрифторлик,.
Тузлук улуб охир анга дастгчр,
Тузлук чла халк, анга фармонпазир.
Яъни: агар бу мухр (ёзув) ёрдам бермаса, шох нохзк-
ликлар, ёлгонлар гирдобига гирифтор булади, Худо-
нинг ва халкнинг казабидаи кутулолмайди. Лекин Су-
лаймон хар доим ростликка амал килгани боис салта-
нати мустахкамланади, одамларгина эмас, жинлару хай-
вонлар хатто хашаротлар хам унга итоат этди. Юртга
кут-барака ёгилди. Навоий бу мисол оркали мухим си-
ёсий-ижтимоий масалан и кутаради: ростлик ва адолат
— давлат ва жамият баркарорлиги, пойдорлигининг
284
бош омили. Бунинг акси уларок ёл тп ч и л и к авж о ка,
ахлокка путур етали, давлат хам, жамият хам емирила
бош лайди. Шу боне улуг м утаф аккир ростл и кн и н г
кадри, ахамиятини курсатнш учун ёлконнинг фалокат
келтирувчи окибатлариии бир-бир гасвирлаб утади.
Биринчидан, агар жамиятда ростлик ахлоки коила-
конун даражасида амал килмаса, ростгуй оламнииг шип
юришмай, алдов, фирибгарлик яшаш тарзига айланса, унда
ростликнинг кадри тушиб кетади. одамлар бора-бора чин
сузга ишонмай куядилар. Иш шу даражага борадики, ки-
шилар рост гапдан балодап курккандай куркадилар,
ростгуй одамга эса душмаига карагандай карайдилар:
Турфа замон ахдига бир мубтало,
Ким йук, алар олинда чиидек бало.
Хато суз, ёлтонга каттик ишонган одамнинг караш-
лари, уй-тушунчалари шу асосда шаклланади ва унга
кейин хар канча рост гаини гаиирсангиз хам кабул
килмайдиган булиб колади. Бутун замон, давр шундай
ахволга тушеа, бу катта фожиа:
Давр чу кажликка килур ик,тизо,
Сси тиласанг рост, эмастур ризо.
Ха, замон эгриликни химоя этса, тугрилик сина-
ди, бундай пайтда ростгуй одамни назар-писанд кил-
майдилар, таъкиб этадилар ва ночорликда яш аш га
мажбур киладилар. Н авоий хазратлари уз зам онида
ростгуйликдан азият чекканларни куп курган. Жум-
ладан, узи хам ш ундай киш илардан бири булгани
сабабли бош ига канчадан-канча кулфатлар ёгилган.
Шу боис у алам билан ёзади:
ЩI
Кимки бу давроида килур ростлик,,
Ищтур тип гай pit каму костлик,.
Яъни, туFpn яш айман деган одам нинг иш и азобу
укубатдан бошка нарса ]эмас. Ростлик тушунчаси садо-
кат, вафо, мухаббат, поклик тушунчалари билан маъ-
нодош. Ростгуй одамгина каллоблик, макру хийлани
фош кила олади, бу нуксонларга карши курашади, узини
хам тозалаб юксалиб боради. Шу маънода ростлик маъ-
навий камолотни белгиловчи асосий сифатдир. Рост-
ли кка мухаббат илмга, олимларга, яхши инсонларга
мехру мухаббатни келтириб чикаради ва охир-окибат
эзгу ишларга етаклайди, киш ини Аллохга якинлаш ти-
ради. Ёлгончилик эса, аксинча, макр, хийла, кузбуя-
мачилик, лаганбардорлик каби катор нуксонларнинг
дояси. Бу нуксонлар факат узининг сохибигагина эмас,
балки бошкаларга хам зарар келтиради, аксар жамият
эътидоли (гармонияси)ни издан чикаради.
Хуш, нега одамлар илохий сифат булган ростлик-
ни куйиб, шайтоний сифат хисобланмиш ёлгонни курол
килиб оладилар? Н авоий хазратлари бу саволга хам
жавоб кидирган. Унинг назарида бунинг сабаблари куй-
идагилар: 1) шахсий манфаатни кузлаб ёлгон гапириш
ёки каллоблик килиш ; 2) мансабга эриш иш йулида
узини ил млн, тадбиркор, халол килиб курсатиш, тур-
ли фитна турини тукиш; 3) заифлик ва куркув таъси-
рида ёлгон гапириш. М анфаат йулида ёлгон ишлатиб,
одамларнн алдаш кенг таркалган хавфли ходиса булиб,
Навоий бунинг бир неча мисолларини келтиради. Чу-
нончи, эл орасида “борча ёмонднн ём он” булган риё-
кор шайхларни мазаммат этиб, дейди:
Рузи учун мунча фусунсозлик,,
Мансаб учун мунча дси обозлик.
Бундай найрангбоз шайхнинг максади узини авлиёи
замон килиб курсатиб, хадя, назру ниёз олиш сарой
ахли, хокимларга якинлаш иш дир, деб ёзади шоир. Бун-
дайлар манфур нафс домига тушган жирканч к и ш и
лар. Холбуки, тарикатнинг биринчи шарти нафс кутк-
усини енгиш , дунёга берилмасликдир. Бундай одам
лар факат суфийлар орасида эмас, олимлар, козилар,
аъламу муфтилар, котиблар, имомлар орасида хам бор.
Ёки сарой котиблари, амаллорларнинг пора олиб, бир-
ни минг килиб ёзишлари, садокату диёнат калоша т и р
уриб, козоз юзин “уз юзлари каби кора” килишлари
хам шунга мисолдир. Шундай “омили девон”лар бор
ки, деб ёзади Навоий, уларнинг ёлгон ва хийлаларига
дев хам хайрон колади. Улар тил бириктириб, сохта
хужжатлар тайёрлайдилар, чиройли мухрлар босадилар,
максадлари эса шу оркали эл молнии узлаштириш ва
куши мча соликлар оркали ахоли бошига бало ёвдириш.
Подшо эса бундан аксар бехабар колади, алданади:
Рофил ул ишдин шах,и давлатпанох,,
Давлати аркопи булубришвахох,.
“Сабъаи сайёр” достонида эса Алишер Навий ёл кон
чи, каллобларнинг типик тимсолларини тасвирлаб бер-
ган. Иккинчи икдимдан келган мусофир Бахром Гурга
Зайди Заххоб (заххоб — заргар уста) хакида хикоя кила-
ди. Зайд подшони иш ончини козонган мохир уста була
ди. Аммо унинг нияти бузук, максади давлат молини
умариб кетиш. Ш оир унга бундай тариф беради.
Чуи аманатда бедиёпат эди ,
Иши шох, молига хиёнат эди.
Бир кун у шохга хашаматли олтин тахтда утириш
сизга ярашади, деб маслахат беради ва шундай тахтни
узи ясаб беришини айтади. Дабдабаю шукухни яхши
курадиган шох бунга кунади ва хазинадан бир неча юз
ботмон олтинни ажратиб, заргар ихтиёрига беришни
буюради. Заргар эса олтинларни кулга киритгандан кей-
ин, унинг асосий кисмини узлаштириб, тахтни кумуш-
дан ясаб, устини олтин суви билан конлаб чикади.
Бундан хабарсиз шох Зайдни олкишлаб, яна мукофот
хам беради.
Олтинчп иклим мусофирп хикояти кахрамонлари-
пи нг исми Мукбил ва М удбир. М укбил — бахтли,
пкболли, Мудбир — бахтсиз демак. Улар бирга сафарга
:>,ч?
чикканлар. М укбил чидам ли, каноатли, Худога чин
дилдан тоат-ибодат килади, М удбир эса — нош укр,
бадфеъл. Улар бир булок бошига етиб келганларида,
булок бошида тошдаги битикка кузлари тушиб кола-
ди. Битикда: ким ки ростгуй булса, бу булокдан сув
ичиб, ювинса, рохатланади, аммо кимки ёлгончи, ф и-
рибгар булса, куйиб улади, деб ёзилган эди. Ш унда
М удбир тавба кили б, М укбил олдида бош ка ём он
йулдан юрмаслик, ёлгон гапирмасликка касам ичади.
Улар денгизда сузаётганда бурон кутарилади, кун ке-
малар халок булади. Мукбилнинг дуоси туфайли улар куту-
либ коладилар. Лекин бу вокеадан ибрат олмаган Мудбир
эгалари улиб ётган кема ва унинг ичидаги мол-мулкни
эгаллаб олади. Киргокка чиккандан кейин одамларга узини
катта савдогар, Мукбилни эса кулим деб таништиради.
Мудбир булок бошидаги кдсамини бузгани ва яна ёлгон
гапиргани учун шу захотиёк корни шишиб ёрилиб улади.
(Вокеан, хикоятдаги Зайд хам кдллоблиги фош булиб зин-
донга тушади). Навоийнинг хулосаси шуки, одамни буза-
диган, бебурд киладиган ва охир-окибат халокатга элтув-
чи нарса батон нафс, бойлик хирсидир.
Бу хирсга берилган одам виждонини хам, Худони
хам унутади, унинг тоату ибодати хам ёлгон. “ Махбуб
ул-кулуб” асарида Навоий ростгуй, садокатли ва ёлгон-
чиларни киёслаб ёзади: “Тенгри дустлари сидку сафо
маъданидур, ёлгончини дебдурларки, Тенгри душ ма-
нидур” . Тангри душ манини мусулмон деб булмас:
Улки шиор айлади ёлгон демак,
Булмас апи эру мусулмон демак.
Худонинг Расули Мухаммад сатлаллоху алайхи ва-
саллам шунинг учун хам “ Ёлгончилар менинг умма-
тимдан эм ас” ( “Каззабуна ла уммати”) дея хитоб кил-
ганлар, дейди Навоий.
Улуг инсонпарвар Н авоий номуносиб хислатларни
одамлар ахлокидан сикиб чикиш , бадном килувчи, ту-
банлаштирувчи жами нуксонларга бархам бериш учун
288
курапгпб келган. Шу учун хам ёл кон чили к касофатини
нафрат билан тасвирлаб огохлантиради, гохида газаб би
лан ёниб ганирса, гохида насихат ва танбех оркали таъсир
этмокчи булади. Албатта, ёлгон бир кун келиб фош була
ди, ёлгончи шарманда булиши мукаррар, деб хулосалай-
ди шоир, аммо бу орала у купдан-куп кишиларни хона-
вайрон килиб, жамиятга катта зарар келтиришга улгура-
ди. Афсуски, инсонлар уз ниятларини яширадилар, улар
нинг кайси сузи рост, кайси бири ёлгон эканини дафъа-
тан ажратиб олиш кийин, ёлгон минг хил чиройли “да-
лилу исботлар”, ёкимли сузлар оркали безаб-бежаб айги-
лади. Алишер Навоий ана шу яширин иллатларни ошкор
килиш орзуси сифатида рост ва ёлгонни ажрим килувчи
кузгу хакида ёзади. “Сабъаи сайёр” достонидаги туртин
чи икдим мусофири нодшога бир кузгу тухфа этади:
Ту.\фа келтирмиш эди бир кузгу,
Ким они тутса хар книги утру:
Чин деса, оксида сафо эрди,
Деса ёлгон —юзи к,аро эрди.
Подшо тухфани олгандан кейин мусофирга куп лгуко-
фотлар бериб, “канн айтчи дунёда энг саховатли одам
ким?” деб ундан сурайди. Мусофир йигит шохдан сахий-
рок одамни биларди, аммо шох хафа булмасин деб, “энг
сахий одам сизсиз” дейди. Шунда подшо кузгуни мусо-
фирнинг юзига тутади. Кузгуда унинг юзи акси коп-кора
булиб куринади, яъни ёлгон гапиргани аник булади.
Албатта, бундай одамларнинг ботиний дунёсинн “аник-
ловчи” кузгу, булок, дарахт, кушлар турли халкларнннг
эртакларида бор. Бу — хал к орзуси, яъни ёлгон, фитна-
лардан кутулишга восита кидириш эди. Навоий наздида
эса кузгу бу ерда — виждон, одамийлик ахлокининг мезо-
индир. Одам хамма вакт виждон тарафида туриши ва
кунгил ойнасини пок саклаши лозим. Шунда росте ёлгон
бир-биридан ажралади, яхши-ёмон аникланади.
Улуг боболар угиги канчалик хаётий ва хамиша за-
монавий.
19 1S3 289
ОДИЛ ПОДШ ОХ ХАКИДА
__________ БЕШ ТАШБЕХ
Адолат Алишер Н авоий ижодининг етакчи р о я с и -
дир. Муаззам “Х ам са” достонлари, “Тарихи мулуки
А жам” , “Тарихи анбиё ва хукамо” , “Холоти Саййид
Хасан А рдаш ер” , “ Махбуб ул-кулуб” номли насрий
асарларида мазкур гоя турли томондан олиб карала-
ди, хилма-хил образ ва тимсоллар, хикоя ва ривоятлар
тасвири оркали адолатпарварликнинг жамият тарак-
к,иёти, юрт тинчлиги ва ободончилиги учун накддар
зарур ва ахамиягли эканлиги исботлаб берилади. Бун
дан ташкдри, Навоий Хусайн Бойкаро ва унинг угил-
ларига юборган мактубларида адолатли давлат бош ка -
рувининг усуллари, чора-тадбирлар нозик жихатлари
билан конкрет хаётий мисоллар оркали тушунтириб
берилган. Подшох ва раият, нодшох ва лашкар уртаси-
даги муносабатларни мувофикдашгириш, узаро ишонч
ва садокатни юзага келтиришда адолат мухим омил экан
лиги бот-бот гаъкидланади. Зулм ва зуравонлик ахоли-
ни норози килиб, узаро адолатни келтириб чикдрса,
халокат ва парокандаликка сабаб булса, одиллик, адо
латли сиёсат бунинг акси уларок, халкнинг давлатга
ишончини мустахкамлайди, рухини кутаради, бунёдкор-
лик ишларига сафарбар этади.
Навоий узи амирлик лавозимида куп йиллар фао-
лият курсатиб, жон-жахди билан адолат учун кураш-
гани, бир канча золим амалдорларни жазолаш, лаво-
зимидан четлаштиришга эришгани тарихий манбалар-
да кайд этилган. Улуг шоир, бир томондан, темурий-
лар салтанатининг давомийлиги, мустахкамлиги учун
курашса, узаро низоларни баргараф этишга уринса, ик
кинчи томондан, турли касб эгалари, оддий одамлар,
ож из ва ночор киш илар хим ояси учун ж онбозлик
кил ар, кулидан келганча “ Навосиз улуснинг навобах-
ши булишга” интиларди. Шу маънода у адолатни хам-
мадан бирдай талаб киларди, одилликни инсоний фа-
зилат, исломий ахлок коидаси деб таърифларди. Н а
воий назарида подшодан тортиб, вазиру амирлар, козию
муфти, хуллас, давлатнинг хар бир ходими, хар бир
амалдор адолат талаби доирасида иш юритиш и лозим.
Аммо хамма ran шундаки, деб таъкидлайди хазрат На
воий, подшохнинг узи одил булмаса, атрофига ростгуй,
софдил ва одил ходимларни туплай олмайди. Зеро, золим
подшох зулму ситам ахдига таянса, одил подшох адолат-
парвар, халкпарвар кишиларга суяниб сиёсат юргизади.
Шу боис хам Алишер Навоий Искандар, Нушира-
вон каби одил подш охдарни уз асарларининг идеал
кдхрамонлари килиб тасвирлаб, улардан ибрат олишга
чакиради. Худди шу маънода насихат ва танбехдардан
тузилган “ Махбуб ул-кулуб” (Кадбларнинг севгани) аса-
ри хам “Одил салотин зикрида” деган боб билан бош-
ланади ва унда куйидагича таъриф лар келтирилади:
“Одил подшох Хакдин халойикка рахматдур ва мамо-
ликка мужиби амнияту рафохат” .
Яъни: “Одил подшох Аллохнинг халкка юборган рах-
мати ва мамлакат учун омонлик ва юксалиш сабабчиси-
дир” . Асарда айни ана шу икки жихат — юрт омонлиги-
га асосланган сиёсат, аввало, яхшиликпи, яхши инсон-
ларни, мехнат, xyi tap ахлини химоя килиш ва каззоб,
угри, нобакор, карокчию талончиларни сарою хонадо-
ни, 6 o f v бустони одил подшох даврида “ маъмур ва обод” ,
кампирларнинг йигирув чархи иш билан банд, кизлар
“момук саваб” , ип йигириб, уз осойишта мехнатлари-
дан завкланиб ашула айгадилар, шахарларнинг дукон-
ларида савдо туну кун ривожда, масжиду мадрасаларда
ибодат ва илм тахсилн бехавфу хатар давом этади. Бун
дай подшонинг химоясида “мактабларда атфол (ёш бо-
лалар) гавгоси” авжида, хаммомлару карвонсаройлар,
мехмонхона ва кироатхоналар сариш та ва осойиш та
фаолият курсатади. Одил подшо “сиёсати хайбатидан
савдо йуллари карокчилардан холи”, фукаро унинг ол-
киши ва дуосига хозир. Мамлакат адолат куёши нури
билан обод булгач, бош ка юртларнинг одамлари хам
бундай доруламон гортни куришга хавасманд буладилар
ва келиб куриб, ибрат оладилар, дейди Навоий. Хал к
подшодан рози булса, Хак. хам ундан рози булади ва
эзгу ниятларининг амалга ошишига мададкор булади.
“ Махбуб ул-кулуб” асарининг учинчи кисмида На
воий “Подшолар зикрида” деган янги бир боб очиб, бу
мавзу уетида яна тухтайди. Бунда энди одил подшо-
нинг беш сифати бешта ташбех ~ ухшатиш билан тав-
сифлаб берилади. Ушбу сифатларда кадимги дониш -
мандларнинг карашлари, халкнинг асрий орзу-идеал-
лари заминида хосил булган фикр-таърифлар киска бир
тарзда уз ифодасини тоиган. Чунончи, одил подшох
куприк, урмон, куёш, бахор булути ва буз кигизга ухша-
тилади. Куприкка ухшатилиши шу маънодаки, дейди
Навоий “купрук махлукотнинг хасиси ва шариф юкин
кутарур, аларни сув захматидин ва балчиг машаккату
гилзатидин уткарур” (яъни: одамларнинг хар кандай
юкини кутаради ва уларни сув азобию балчик машакка-
ти исканжасидан халос этади”). Урмонга ухшатилиши-
нинг сабаби шуки, урмон барча жонзотлар, жумладан,
одамлар, хатто даррандаю вахший жониворларга хам жой
беради, ианохига олади ва уз “емак-ичмакларини етка-
ради” . Одил нодшохнинг куёшга ухшатилиши эса унинг
“нафъи ва саховату ицъоми” оммага баббаравар етиши-
ши боисидандир. Унинг адолат нури “шахар ва биёбон-
ни равшан эгар ва вайрону ободка андин ёруглик стар”.
Бахор булути (сахоб)дан ер юзи бахраманд булгани,
хаммаёк яшил маиса, гулу гулзорга бурканиб, куклам
нашидаси барк ургани каби одил подшох химмати ва
пок нияти туфайли “ каро туфрокдан дурлар сочилиб,
нишлик тиконидан гуллар очилади”. Бешинчи ташбех-
ни изохлаганда эса Навоий куйидаги сузларни ёзади:
“ ва баъзи турк хукамоси (донишмандлари) ва бу эл окилу
доноси уз таврлари билаки калом сурубтурлар, они (одил
подшохни) буз кийизга ухшата масал урубтурлар”.
Навоий подшохга бундай нисбат берилиш ииинг са-
бабини куйидагича тушунтиради: бириичидан, кигиз
292
“сувдан ва туфрокдан юзига не келса, тахаммул килур,
(сабру андеша билан чидайди), яъни узига сингдирур",
санчикларга хам бардош беради. Аммо супурганда бу
тупрок ва сув бир зумда чикиб кетади, санчиклар изи
хам бнлннмайди, улар кигизнннг “юзига асар еткур-
м ас”дан йуколади. К игиз бу таш ки таъсирн и узига
юктирмайди. Иккинчидан, “агар икки мухолнф жамо-
ат хар кайси бир тараф тортса, хар сори ул жамоат
муносабати майл килур, илик тортсалар, яна уз холига
кура йигилур” . Яъни: буз кигизнннг хусусияти шуки,
уни икки томондан карама-карши турган одамлар узла-
рига карата тортсалар, хар кайси томонга бир оз чузи-
лиш и, “ён бериш и” мумкин, бирок улар кулларини
кигиздан олган захоти кигиз яна уз холига кайтади...
Ш ундай килиб, куприк — хожатбарорлик, халк юки-
ни енгил килиш, ишини осонлаштириш , кийинчилик-
лардан куткариш рамзи булса, урмон — багри кенглик,
яхш и-ёмонни сингдириш ва узаро келнш тириш тим
соли. Куёш ва бахор булути, хаётбахшлик, саховат, бар-
чага баробар мехру ш аф кат кургуза олиш сиф атини
ифодалаб келган. Бу ташбехлар Ш арк адабиётида тез-
тез учраб туришини хам кайд этмокчимиз.
Буз кигиз давлат бошкарувида багоят керак булади-
ган чидамлилик, сабру бардош билан узокни уйлаб иш
куриш, жамиятнинг турли тоифа ва табакалари, гурух-
лар, кавмлар м анф аатини хисобга олиб, устакорлик
билан уларни мувофиклаштиришга йул топиш , бутун
мамлакат, бутун жамият такдири, дарди билан яшаш
ва унлаб, юзлаб муаммоларни акду заковат кудрати,
уткир ва одил сиёсат тарозусига солиб, рахбарлик кила
олиш сифати, матонат ва босикдик фазилати рамзи-
дир. Бежиз эмаски, туркий халклар хон ва сулгонлар-
нн тахтга утказишдан олдин уларни ок кигизга утка-
зиб, касамёд эттириб, ахду паймон килганлар.
Бу ташбехлар шунга ишора этадики, адолатни хаёт-
га жорий этиш, хар бир тадбир, карор ва хукму фар-
монда буни хисобга олиш багоят o f h p ва масъулиятли
293
вазифа. Бунда давлат бо шли ги да жуда куп ижобий фа-
зилат жамулжам булиши лозим. Бундан ташкари. Худо
берган аклу фаросат, фавкулолда заковат билан бирга
тажриба, купчиликка таъсир эта олиш куввати, рахна-
молик хислатлари хам мужассам булиши талаб кили-
нади. Албатта, одиллик конкрет шароитда, аник, бир
ниятни амадга ошириш учун килинаднгаи пшлар жара-
ёнида намоён булади. Хамма ran уша ниятнинг к,андай-
лигида. Агар ният умум манфаатга каратилган, купчи-
ликнинг хаётига ижобий таъсир этади га н булса, у адо-
латли ва хайрли, савоб хисобланади ва подшохни бу
йулда халк, куллаб-кувватлайди. Адолатнинг асосий ме-
зони, маънавий пойдевори — бу ислом шариати ва ун-
дан келиб чикадиган коида-конунларга а мал килиш деб
каралган. Чунки чинакам одиллик виждон, эътикод-
имон билан хаммаънодир.
Алишер Навоий юкоридаги беш ташбехни келти-
риб, тушунтиргач, одил подшохлар хакида яна бош ка
муносиб таъриф-гавсифлари борлигини айтиб, (чунон-
чи, одил подш ох кую кузиларнн бурилардан химоя
киладиган чупон каби схуд мамлакат бир тана-вужуд
булса, султон-жон каби), аммо, сузни киска килиш
учун шу билан кифояланганлигини кайд этади.
Хуллас, Ыаноии назарида адолатли бошкарувнинг асо
сий белгилари куйидагилар: 1) халк осойишталигини таъ-
минлаш учун угри, золим ва ноинсоф бадкорларни жа-
золаб, хунарманд, дехкон, олиму орифларга уз ишлари
билан шугулланишга шарт-шароит яратиш; 2) мамлакат
тинчлиги ва ободончилигини асраш; 3) савдо-сотик, ти-
жоратга кенг йул очиш, карвон йулларини карокчилар-
дан куриклаш; 4) турли мазхаб, тоифа ва табака, кавм ва
миллатлар уртасида тотувлпк, хамжихагликни юзага кел-
тириб, барчани бунёдкорлик ишларига сафарбар этиш.
Куриниб турибдики, хазрат Навоий гоялари хамон
долзарб, хамон инсонлар бахт-саодати учун курашади-
ган хар бир одам, айникса, давлат ва мамлакат тарак-
киётига мутасадди шахсларга дастуриламалдир.
АДОЛАТ - ДАВЛАТ ""V x
^ П О Й Д О Р Л И Г И Н И Н Г АСОСИд^ "
У-iyF шоир ва мутафаккир Алишер Н авоийнинг асар-
ларида миллий давлатчилигнмиз маъриф атининг бу
тун бир концепцияси уз ифодасини топтан. Ушбу кон
цепция бир жихатдан, исломий манбаларда ифодалан-
ган адолат хакидагн гоялари, иккинчидан кадимги юнон
файласуфлари ва хазрат Форобий карашларини, учин-
чидан, гасаввуфдаги шоху дарвеш киёсига курилган
фикр-мулохазаларни уйгунлаштириб, камраб олгандир.
Аммо шуниси борки, Навоий узок йиллар Хусайн
Бойкаро салтанатида юксак лавозимларда ишлаб, узи
хам сиёсат ва риёсатда, бошкарув ишларида обдон таж-
риба оргтиради, куп холларда зулм ва бедодликлар-
нинг олдини олишга муяссар булади. Н авоийнинг на-
сихатлари, амалий тадбирлари туфайли Хусайн Бойк
аро подшолигида баркарорлик хукм суриб, нлм-фан,
маданият ва адабиёт ривожланди, ободончилик юзага
келди. Бу хаётий тажриба мутафаккир ва давлат арбо-
би булган бобомизнинг карашларида акс этган.
Алишер Навоий она тилида улуг адабий асарлар яра-
тиб, халкнинг маънавий оламини юксалтириш баро-
барида темурийлар давлатининг баркарорлигн, даво-
мийлнги ва мустахкамланиши учун хам курашиб, бу
ишда узини масъул деб билди. Шу боис у наинки дусти
Хусайн Бойкарога насихат килиш, уни огохлантириб
туриш ва улуг, эзгу ишларга йуллаш билан чекланди,
балки Бойкаро фарзандлари - шахзодаларни тарбия-
лаш, уларга давлатчилик асосларини, Амир Темур угит-
лари ва аньаналарини ургатиш, танбех ва насихатлар
оркали таъсир этиб туриш ни уз бурчи деб билган.
Хусайн Бойкаро угиллари орасида тахт ва юрт тала-
шиш хали оталари тнриклигидаёк бошланган эди. Улар
баъзан Бойкарога буйсунмай, мустакил харакат килишга
интилардилар. Бу хол Алишер Навоийни каттик таш-
вишга солади. Шу учун у хар бир шахзодага алохида
29 §
мурожаат килиб, ота измидан чикмасликка даъват эта
ди. М амлакат яхлитлиги учун жон куйдиради. Айник,-
са, шоир катта угли Бадиуззамон М ирзога ум ид бог-
лаб, анчайин аччикрок гапларни айтади; "Ота рози —
Худо рози” , деб уктиради Навоий, “Отага карши исён
— Худога карш и исён билан баробар” . М енинг сузла-
рим о т р ботса хам айтаман, деб давом этади Навоий
Бадиуззамонга ёзган бир мактубида, чунки насихатла-
рнм бегараз, ниятим эзгуликдир. “Ёш ингиз узун булсун.
Андок кам вокеъ булубдурким, бу кулнинг сузин рад
килмиш булгайсиз. Эмди даги бу кулнинг жони куй-
ганда, узгаларнинг этаги куймас” .
Ушбу мактуб таъсирида Бадиуззамон отаси билан яра-
шиб, узр сурайди ва бир урушнинг олди олинади. Бади
уззамонга юборилган бошка бир мактубда эндигина Ирок
ва Курдистон хокимлигига тайинланган шахзода давлат
бошкарувининг дастури буладиган уттиз икки банлдан
иборат фикрларини баён этади. Мактуб гарчи анъанага
кура насихат усулида ёзилган булса-да, бирок унинг за-
мирида талаб ва огохдантириш оханги ётади. Навоий баён
эгган фикрларни агар умумлаштирсак, куйидаги уч жи-
хатга эътибор килингани аён булади: I) шохнинг узи ша
риат талабларига (яъни мавжуд конунларга) амал кили-
ши ва бошкалардан хам шуни катыш талаб килиш; 2)
раиятнинг ахволидан доимо хабардор булиб туриш, адо
лат истаб келганлар арзини мунтазам равишда эшитиб,
золим;! ар ни жазолаш; шох ва фукаро орасида узаро ишонч
ва мухаббатни карор топтириш; 3) девонда иш юритиш-
ни катъий интизом асосида йулга куйиш, тамагирлик,
иорахурлик, сусткашликка йул кун масли к.
Н авоий яна ш уни таъкидлайдики , м ам лакатнинг
халол, виждонли киш илари, обру-эътиборга эта ула-
молар, арбобларни кадрлаш ва уларга суяниш лозим.
Сиёсат адолат ва додхохдик асосига курилгандаги-
на давлат мустахкамланади. Мазлумлар химоя килин-
са, ёмонлар, талончи на ф ирибгар-ф итначилар жазо-
ланса, бу бошкаларга ибрат булади. Улуг шоир наси-
1Алишер Навоий. Мукаммат асарлар туплами. 14-жилд. 186-бет.
?9в
хат килиб ёзади: “Алассабох харамдан чиккач, девонда
ултируб додхох сурулса, дари додхох сурарда узлук била
машруллук килинса, агар бир мазлумга бировдин зулме
утган булса, золимра андок сиёсат килсаким, узга золим-
ларра мужиби интибох булса” (14-жилд, 187-бет). Яъни
эрталаб нонуштадан кейин девонда утириб. арз билан кел-
ганларни кабул килиши керак, яна шуки хар арзчининг
арзи эшитилганда, диккат билан текширилиши, мохия-
тига етиб бориб, агар хакикатдан хам биров бир золимдан
жабр курган булса, бу иш аниклангандан кейин, золим
шундай жазоланиши лозимки, бу бошка золимларга тан-
бех булсин.
Шундан кейин подшо аркони давлат (амирлар, ва-
зирлар)ни йи™б, унда “мулк ва мол иш и” мухокама
килиниши керак. Навоий давлат ишида машварат, яъни
кенгашиб иш килишни кайта-кайта таъкидлайди. Кен-
гашларда нафакат “аркони давлат” , балки нуфузли шах-
слар, дониш манд хакимлар хам катнаш иш и мумкин.
Аммо хар бирининг уз урни, уз маврнди бор. “Хайрат
ул-аброр” достонининг йигирманчи маколати шахзода
Бадиуззамонга багишланган. Бунда хам улуг мутафак-
кир давлатни бошкариш масалаларига кснг тухтаб утар
экан, кенгаш, машварат билан иш юритиш зарурлиги-
ни таъкидлайди. Давлат бошлирининг азму карори, фикр-
карашлари шубхасиз етакчилик килиши лозим.
Аммо бошкалар билан кенгашиб, умумий хулосалар,
карорларга келиш жуда мухим. Ш унинг учун бир ишни
шошма-шошарлик билан амалга оширишдан кура, уни
обдон уйлаб бошкалар фикри билан киёслаб нишириб,
кейин татбик этмок фойдали. Чунончи шоир ёзади:
Раъйингга .\ар амреки келди савоб,
Машваратсиз этма iQi iypra иштоб...
Айлама уз раъйингга куп эътик,од.
Муътамад эл раъйидин иста кушод.
Шах,ки раъйини этти куп писаид,
Раъй курар эл тилига солди банд.
'Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами, 7-жилд. 326-бет.
29 7
Буни соддарок килиб тушунтирсак, шоир демокчи-
ки, эй шахзодам, сенда бирор бир фикр тугалса, уни
дарров амру фармонга чикариб хаётга татбик килиш-
дан олдин кенгаш иб ол. Факат узингнинг шахсий фик-
рингга суянма, ту ф и ниятли, ишончли одамлар ф ик-
рига хам кулок сол, хамма вакт уз хохиш ини устун
куядиган подшох яхши маслахат берадиган бошка одам
лар OF3iira банд солади. Бу эса мутлак бир фикр ва бир
хохиш нинг хукмрон булиш ини юзага келтирадики,
окибатда шох яккаланиб, содик сафдошларидан ажра-
либ колиши мумкин.
Демак, давлат микёсидаги мухим ишларни аъёнлар,
аркони давлат билан, бнринчи навбатда хайрихох, пок-
дил, хакгуй одамлар билан маслахатлашиб, кейин карор-
лар кабул килиш маъкул. Албатта, давлат ишида таъ-
жил (тез бажарнлиш керак булган) ишлар хам бор. Бун
да шох узи ка pop кабул килиши шарг. Ш унингдек, баъ-
зи тадбирларни таваккал килиб амалга оширишга тутри
келади, деб давом эттиради Навоий, аммо шунда хам
энг якин одамлар билан маслахатлашиш фойда беради.
Биз учун ш оирнинг мана бу фикрн хам мухим:
Булма малул улса кенгашда талош,
Асру узун дог и керакмос кенгош.
Яъни кенгаш пайтпда бахсу мунозара кизиб кетса,
сенга малол келмаснн, одамлар фикрини эркин баён
этишга изн бср, сабр-токат билан тингла. Бирок кен
гаш жуда чузилса хам булмайди.
Бу Навоий уз кузагишлари, амалий фаолиятидан чи-
карган хулосасп, албатта.
Алишер Навоий девон юргизиш тартиби, ишни уз
вактида пухта ва аник бажаришга катта ахамият беради.
Буни у давлат бошкарувинпнг асосий омили деб хисоб-
лаган. “Хайрат ул-аброр” достонида Бадиуззамонга:
Айлар ишингга чу булур дасрас,
Вак,тидш1 уткарма ани бир нафас.
? 0,9
(Бир ишга кул урдингми, уни бир дам кечиктирмай
бажар) лея насихат килса, “ Муншаот"лаги 57-мактуб-
да бундай ёзади:
“Аркони давлатка хар ишким буюрулур, агар бутма-
ги бир кун муяссардур, агар икки ё уч кун. Андок му-
каррар булсакнм бот бутардек иш хамул кун арз килиб
жавоб олсалар. Кечрак бутур ишни тонгла (эртаси) ё
индин ё миодидин (муддатидан) уткармасалар...”
Яъни хар бир амру фармон белгиланган муддатда
бажарилиш и лозим. Бугунги ишни эртага колдириш
мумкин эмас.
Агар гофиллик ва сускашлик окибатида иш оркага су-
риладиган булса, бунинг сабабкорлари аникданиб каттик
жазоланиши керак. Айникса. котиблар, нусха кучирув-
чилар, мухр босадиганлар нихоятда чаккон, пухтакор ва
халол булиши таъкидланади. Навоий дейлики, девон иши
(яъни канцелярия) жуда инжик, аммо нихоятда зарур
сохадир. Юборилаётган хатлар чиройли килиб, дона-дона,
аник иборалар билан ёзилсин, тавочи беклар (девон бош-
липО ахлокан нок булсин, парвоначи (хат ташувчи)лар
чаккон ва мунтазам фаолият курсатсин.
Девон иши хакида тухтар экан, Навоий икки жи-
хатга эътибор беради: бири — шох амру фармонларни
махаллий амирлар, хокимларга етказиш. иккинчиси —
куйидан киладиган хат-хабарларни подшохга етказиш.
Хар икки томон ишида хам найсалга солиш булмасин,
дейди шоир. Бундан таш кари, баъзи амчру амалдор-
лар “ мусулмонларнинг ниш онин (хужжатини) ортик
тамаъ бирла кечга куймасалар, шаръий ва кавлий нн-
шонни (шартномани) бир чорсу мухри била хукм булгон
кун-ук буткариб берсалар’’ (14-жилл. 189-бет).
Шу гарика, улуг шоир чегаралар ва шахарлар дарво-
заларига ишончли курикчиларни куйиб, “мустахкам ва
мазбуг” (эгалик килиш) этиш. мсхмонхоналар. карвон-
саройларни озода ва саранжом саклаш. аскар ва зобит-
лар ахволидан доимо хабардор булиб туриш. ''атроф-
дин келган бозургонлар (савдогарлар)нинг жонибин
'>99
риоят килиш ”, закот, солик ишларини тартибга солиб,
вакф мулкларни кайта хисоб-китоб килиб чикиш , ор-
тикча жарима ва соликларга тортмасликка чакиради.
Навоий ёзади: “Жузвий жарима килгонни куллий сиё
сат килилса, бок йуктур, то овоза олам мамоликига ёйил-
са, тужжорнинг ружуи купрак булса” (14-жилд, 191-бет).
Навоийнинг бу фикри хамма замонлар учун долзарб-
лиги куриниб турибди. Гап нима устида бораяпти? Маъ-
лумки, хориждан келган савдогарлардан бож-хирож,
закот ундирилади. Бу хамма м ам лакатларда мавжуд
булган тартиб. Аммо айрим амалдорлар яна ахолига
куш имча соликдар соладилар. Натижада савдогардар
фойда курмаганлиги учун бундай жойларга мол олиб
келмайдилар, окибатда кимматчилик юз беради. Наво
ий бу холни яхши кузатиб тахдил килган шекилли, шах-
зодага насихат килиб дейдики, шох ана шундай кушим
ча солик, ундириш ларни катъий манъ килиш и лозим,
токи бу гап бошка мамлакатларга ёйилиб, тижорат ахли-
нинг кизикиш и ортсин, савдо-сотик ривожлансин.
Мактубда, бозорлардаги нарх-наволарни тартибга со
либ туриш, харндорлар хакига хиёнат килувчи товлама-
чиларни жазолаш; йуллар, куприкларни тузатиш, таъ-
лим-тарбияни йулга куйиш хакида хам тавсиялар баён
этилган. Пойтахтда ва вилоят шахарлари, туман, кент-
ларда масжидлар кошнда мактаблар булиши зарур деб
хисоблайди Навоий. Гап таълим-тахсил хусусида борар
экан, шуни кайд этмок жоизки, Алишер Навоий шахзо-
даларнинг узлари хам кенг маълумотли, билимли — маъ-
рифатдан бахраманд одамлар булишини талаб килган.
Шуниси аникки, шахзодаларга харбий билимлар, давлат
иш ларини юргизиш коидалари ёш ликдан ургатилган.
Лекин бунинг узи етарли эмас, деб хисоблайди Навоий.
Шох ~ давлат бошли™, у юксак маънавиятли, доно ва
окил булмош даркор. Бунинг учун куп укиш лозим.
Навоий “Х амса”да шахзодалар Бадиуззамон, Шох-
гариб Баходир, Султон Увайсга алохида боблар oai niii-
лар экан, уларга диний ва дунёвий билимлар, айникса
300
тарих, илми нужум (бунда у Улугбеки и ибрат килиб
курсатади), тиббиёт, адабиёт буйича асарларни купрок
укиш, узидан аввал утган шохдарнинг килган ишлари-
дан сабок олиш ни таъкидлайди.
Бадиуззамонга ёзган мактубида эса “Заф арном а”ни
мутолаа килиб, улуг бобокалони Амир Темур фаолия-
ти, давлатчилик тадбирлари устида мулохаза юритиш-
га чакиради. Шох хамма вакт огох булиши керак.
Эрурсан шох, — агар огох^сен сен,
Агар огох;сен — шох,сен сен.
Огохдик деганда жуда кенг маъно назарда тутилади:
Худодан огохдик, охиратни уйлаб, савоб ишларга кул
уриш, нафсни тийиш, раият ва лашкар ахволидан хабар-
дорлик ва хоказо. Умуман, Навоий хазратлари тушунча-
си буйича, подшо — Худонннг танлаган одами, бу хар
кимга хам насиб булмайди. Одил подшо эса Худонинг
бандаларига юборган неъматидир (золим подшо, бунинг
акси уларок, Худонинг кахри ва газаби нишонаси).
Айни шунинг учун хам подшо Худо олдида ва халк
олдида масъул. Подшолик тахтига утирган одам буни
чукур англаши ва шунга караб сиёсат юргизиши лозим.
Раият тинчлиги, юрт фаровонлиги куп холларда давлат
бошлиги булган подшонинг шахсига боклик деб тушун-
тиради Навоий асрий шаклланган карашларни давом
эттириб. Подшо ахлоки, подшонинг шахсий сифатла-
рига шу боис катта ахамият берилган. Зеро, подшо жа-
мият сардори ва пешвоси лозим деб хисобланган, у на-
ф акат сиёсий хаётиинг, балки иктисодий-ижтимоий,
маданий-маърифий хаётнингхам марказида туради. Шох
ва раият ва лаш кар бир-бири билан узаро ишонч ва
содиклик рншталари билан богланган булиши лозим.
Шох раиятга зулм килса, демак, аввало узига зулм кила-
ди, дейди Навоий, чунки бундай пайтда раият шохдан
юз угиради. Натижада шох сиёсати инкирозга учраб,
давлат емирилади. Демак, шох хар канча якка хукмфар-
мо булмасин, аммо давлатнинг пойдевори халкдир. Шу
боис "халк рози — Хак рози” деган шиор адолатпарвар
подшоларнинг асос и й принципи булган.
Бир-икки o f h 3 суз Н авоий талкинидаги адолат ху-
сусида. Адолат f o h c h А лиш ер Н ав о и й н и н г карийб
хамма асарларида турли йусинда ифодаланади. “ П од
шо учун бир соатлик адолатли булиш олтмиш соат-
лик ибодатдан устун” деган ш пиамбар хадисн тез-тез
такрорланиб келади.
Яъни мамлакат бошлиги учун адолатли булиш — энг
катта фазилат, энг улуг савоб.
Шунга хамоханг “ Зулмкор мусулмон иодшодан кура,
одил кофир подшо яхш идир” деган хадис хам шоир
юрагидан жой олган. Бунинг мисоли Н уш иравонни
одилдирким, у исломда эмас эди, аммо адолатли иш -
лари туфайли жаннатий булди.
Аммо адолат аллакандай мавхум тушунча эмас. Адо
лат килиш — бу биринчи галда уртада туриб, хак ва
нохакни ажратиш, гунохкор, золимни жазолаш , маз-
лум одамни химоя килишдир. Ш ох агар яхши-ёмонга
бпрдай муносабатда булса, бу одиллик эмас, балки зо-
лим нинг тарафини олншдир.
Навоий “Хайрат ул-аброр” достонида шу муноса-
бат билан ёзади:
Булса керак фикр ила шо.\и ж а\ои,
Яхшига яхшию ёмонга-ёмон.
Иккисидин бир киби олса щ соб,
Мамлакати ичра тушар ии^илоб.
Яъни шох яхши, софдил одамлар тарафида туриб,
ёмон, ёвузларга карши курашиши керак, агар шундай
килм аса, раият норози булиб, мам лакатда инкилоб
кутарилиши мумкин. Д ем ак, адолат мамлакат осой-
ишталиги, ижтимоий-сиёсий баркарорлик, давлат пой-
деворлигининг гарови, асос-негизндир.
Адолатли сиёсат деганда, Навоий куп холларда наф-
си бузук, халк молига куз тиккан амир-вазирлар ва бо
шка мансабдор шахсларни назарда тутади. Чунки агар
“аркони давлат” соглом булмаса, давлат иш лари ба-
рорли булмайди. Золим амнрлар порахур кози ва садр-
ларни шох жазолаб, мансабдан четлаштириши лозим.
Шунда подшонинг обру-эътибори ортади. Амру фар-
мони зудлик билан бажарилади.
Навои!! назарида подшонинг яширин айгокчилари,
махрамлари, якин маслахатчилари булиши зарур. Аммо
улар хам уз манфаатларпни эмас, балки давлат ва шох
манфаатини кузлаб гапирсалар яхши. Лекин агар уз ман-
фаатини уйлайдиган булсалар, унда фптна-фасодга бе-
рилиб, ёлгон хабарларни етказадилар, тухмат-бухтонни
ишга соладилар. Энг ёмон хислат — бу ёлгончилик:
Хар киишнингким сузи слгои эса,
Айлама бовар нечаким чин деса.
Ростгуй одам касддан ёлгон гапирмайди, бирок каз-
зоб, ёлгончи одамнинг табиати шундайки, у ёлгон га-
иирмай туролмайди. Шу боис давлат хизматига энг
халол, ростгуй, садокатли, муносиб одамлар тайинла-
ниши лозим. Улар, шу билан бирга, ишчан, омплкор
булсин, ижрочилик малакаси юкори булсин.
Навоий шу талаблардан келиб чикиб бир нечта ама
лий гавсияларни баён этган. Чунончи: 1) хар киш и-
нинг кобилиятига караб иш бериш; 2) бир вазифани
икки кишига бермаслик, шунингдек, бир одамга икки
вазифани юклаш хам ножоиз. Хар икки холла хам масъ-
улиятсизлик юзага келади ва иш бажарилмай колади;
3) мансабдор шахсларнинг ишини назорат килиб ту-
риш, нопоклиги, хиёнати сезилган ходимнинг бахрн-
дан утиш; 4) аммо агар ходим тухмат курбони булган
булса, иш ини тафтиш килиб аниклаб, авф этиш ва
керакли жойда ундан фойдаланиш; 5) нтоат халкаси-
дан 6 o u j чикармокчи булган махаллип хокимлар, амир-
ларни хиёнаткор сифатида катгик жазолаш.
Умуман, Алишер Н авоий гарчи тасаввуф гоялари,
мутлак эзгулик, рахм-ш афкат хакидаги фикрларни куй-
лаган ш оир булсада, аммо давлатчилик масалаларида
у амалиётдан келиб чикиб, Куръонда ифодаланган, Н и-
зомулмулк, Б аззолий, Амир Темур томонидан хаётга
татбик этилган “хавфу раж о” (куркиш ва умидворлик)
тамойилини куллаб-кувватлайди. Унинг адолат хакидаги
фикрлари хам шу тамойилга мувофикдир. Бунинг м аъ
носи шуки, марказлашган давлат мустахкам ва хавфсиз
булиши учун хар кандай айирмачилик, хиёнат ва зулм-
ситамнинг олди олиниш и шарт. Бунинг учун эса, бар
ча шохнинг газабидан куркиш и лозим. Аммо шох ёмон-
л ик ва хиёнатни уткир сиёсат билан бартараф этар
экан, айни пайтда содик, вафодор хизматчилар, аъён-
ларга мархамат курсатиши, уларни сарафроз этиб ту-
риш и керак. Бу п ри нц ип лаш кар тузиш иш ида хам
кулланилади. Подшога содик лашкар душман устидан
галаба килиши мумкин, лекин лашкарбошилар норози
булса, исён кутаради ва натижада душман галаба килади.
Навоий буни “Садди И скандарий” достонида Доро ар-
м иясннинг маглубняти мисолида курсатиб беради.
А лиш ер Н ав о и й н и н г одил шох ти м со л и , адолат
хакидаги гоялари куп тадкикотларда караб чикилган.
Аммо бу мавзу давлат курилиш и, давлат ва ж ам ият
муносабатлари, давлат бош каруви таж рибаси нуктаи
назаридан хали батафсил урганилиши лозим. Бу мил-
лий давлатчилигимиз тафаккурини ёритиш учунгина
эмас, балки талай жихатлари билан хозир хам сабок
булиши мумкинлиги тарафидан хам мухим деб била-
ман.
УСТОД ВА ЁШ ИСТЕЪДОД
Мумтоз, адабиётимиз бобокалони Алишер Н авоий
нинг сермазмун хаёти, шахсий фазилатлари, иктидор
ва камолоти замондошлари учун намуна булганидек, бу-
гунги ёш ижодкорларимиз учун хам ибрат мактабидир.
Маълумки, Навоий жуда куп ёш ижодкорларга рахна-
молик килган. Унлаб истеъдод сохиблари — шоир ва
муаррих, рассом ва хаттотлар бу куёшсимон зотнинг
химмати ва хамияти соясида вояга етганлар. Улуг шоир
истеъдод тарбияси борасида, таъбир жоиз булса истеъ
дод педагогикасини ишлаб чиккан. Истеъдодни таниш
ва эътироф этиш йуллари, табиий кобилият, билим ва
мехнат, тахсил ва абадий таъсир, рагбатлантириш ва
талабчанлик, ахлокий сифатлар ва унинг истеъдодга
таъсири, гоявий етуклик ва махоратни устириш каби
масалалар Навоийнинг доим диккат марказида булган.
А ллома устознинг бу борадаги караш лари унинг
“ М ажолис у н -н аф о и с” , “Хамсат ул-м утахаййирин” ,
“ Махбуб ул-кулуб” , “Тарихи анбиё ва хукамо” , “ На-
сойим ул-мухаббат” каби бир кдтор асарларида шу-
нингдек, замондошлари асарларида уз ифодасини топ
тан. “ Мажолис ун-н аф оис”нинг учинчи ва туртинчи
мажлисларида ёш каламкашлар хакида, ижод ахдининг
тарбияси хусусида суз боради.
Навоий ижодкор шахе хакида гапира туриб, биринчи
навбатда, унинг истеъдоди даражасини белгилайди. Чу-
нончи, “хуштабъ киш и”, “яхши табълик йигит” , “табъи
хам хофизаси хам яхши”, “табъгинаси бор”, “назмга май-
ли бор” каби иборалар оркали шоирнинг ижодий икти-
дори, шеър айтиш махоратини фаркдайди. Шундан сунг
ёш ижодкорларни шеъриятдаги кайси бир тур ёки жан-
рига майли борлигини (хажвгуй, маснавийнавис, газал-
саро, муаммочи) хамда унинг услубини (ошикона шеър-
га майл, орифона ижод, хазинлик, к^тзиоклик ва бошка
лар) аникдаб, шунга кура тарбия, тахсил тадбирларини
куллайди. Хаддан зиёд хазин куйловчи айрим ёшларни
20 - 1X3 S05
кузатган шоир бунинг сабабини аникдагач, эхтиёткор-
лик билан уларнинг рухи ни кутарган, фаол ва ишчан
булишга чакирган.
Хусусан, ёш ларнинг шахсий хислатлари, савияси,
ахлок-одоби, тахсил курган-курмаганлиги устозни куп
кизиктпрган. Камтарлик, мулойимлик, хуштавозе булиш,
мехнатсеварлик, бурролик, хозиржавобликни ижодкор-
нинг фазилатлари деб билган Навоий ялковлик, пари-
шонлик, жунунсифат юриш, кеккайиш, хавоийлик, ша-
робхурликка берилиш сингари ёмон одатларни каттик
коралайди. Бу каби салбий хислатлар бир канча ёш ис-
теъдодларни нобуд этганлиги “ Мажолис ун-нафоис” аса-
рида катор мисоллар билан курсатиб берилган: “ Мав-
лоно Сафий... хушёрлиг ва басе одамиваш ва хаё ва одоб-
лиг йигитдур. Аммо сархушликда узга мохият булур,
балки расвонамо булур эрди. Бу учурда тавбага тавфик
булди. Умид улким, HCTHKOMarFa хам мувофик булгай” .
Шероздан Хиротга укишга келган Саид Куроза исмли
кимсасиз етим болани Навоий уз тарбиясига олиб, уш а
алохида мураббийлар тайинлайди, “шафкат ва машак-
катлар” кургузади. Афсуски, куп утмай болада ножуя
киликдар зохир булади. Шоир уни тузатиш чораларини
куради. Аммо фойда бермайди. Окибатда бу йигит Хирот-
да туролмай, Самаркандга кайтади ва у ердаги хамрий —
майхурларга кушилиб, бутунлай нобуд булади. Самарк-
андлик ёш шоир Саид Кутб Лакаданг эса бадахлоклиги
туфайли хибсга олиниб катлга хукм этилади. Алншер
Навоий орага тушиб катлни бекор килишга эришади.
Лекин “ул нокасгина” бундан хулоса чикармай, уз юртп-
га кочиб, ёмон ишларини давом эттиради. Бундай хол-
лар Навоийни бехад ранжитган. Узини идора квдолма-
ган, яхшиликни, хурматни билмаган кишилардан, гарчи
уларда истеъдод нишонаси булса-да, чинакам ижодкор
чикмаслигини айтиб. уларнинг такдирига ачинади.
Навоий танкидига учраган салбий хислатлардан яна
бири ~ дангасалик, истеъдодни истифода кила бил-
масликдир: “ Мавлоно Нодирий яхши табъи бор, аммо
куп лаванддур. Муддате факир била мусохибат эрди,
узин лавандлиган забт кила олмади, яна уз ишини кей-
инга юборди”. Шоир Кабулийнинг “днмокида парешон-
лир ва таврила лавандлир” булганлиги учун тахеилни
охирнга етказмаган ва муддаосига эриша олмаган. Хо-
размлик Жоний деган шоирнинг эса “Хеле жунун зоти-
да борким, салохият касбига монеъдур, йук эрса Fapo-
батлир табьринаси бор". М авлоно Кавсарий “табъида
назм айтур кобилияти бор, аммо машруллук кил мае”.
Бундай ёш ларнинг бир кисми Навоий ва Ж омий-
нинг танбехларини кулокка илиб, “туз йулга” кирган-
лар, улуг шоир бу холни хурсандчилик билан кайд этиб,
улар истикболига умид билдирган.
Н авоийнинг фикрича, ижодга дил боглаган одамда
албатта табиий истеъдод — табъ булиши лозим. Курук
хавас билан шоирликдаъво килиш ярашмайди. Э нгём они
шуки, деб куйинади шоир, курук назмни шеър атаб, “юз
машаккат билан бир байт борлайтурран, даъвоенни эса
етти фалакдан оширатурган”лар хам бор. Баъзан улар-
дан биров яхши байт хам воке булар, лекин бу хали шо-
ирлик даъвоенни килишга хукук бермайдн. Ахир, шоир
сузида хакикат ва маърифатдан бахра берадиган маъно,
шавку завк ва “шуълаафкан харорат” булмоги лозим.
Ш оирона таркиблар дардли, ёник юракларда пайдо
булади.
Х акикий истеъдод ниш онаси мавжуд одамда илм
олиш га иштиёк хам, хофиза хам кучли булади. Навоий
буни Румий, Саъдий, Хофиз, Ж омий каби ёркин сий-
молар мисолида курсатади. Барча илмлардан хабардор
бу дониш манд зотларнинг эл орасида хаким -ф айла-
суф, шайх — йул бош ловчи каби табаррук унвонлар
билан улурланишларига боис шуднр. Ш оир стук фай-
ласуф, хирадманд одам булгандагина унинг сузи халк
эътиборини козонади. Бирок бу мартабага осонликча
эришилмайди. Буига катта захмат ва чидам, кунт, таъ-
лим ва тахсил оркали муяссар булинади. Ш унинг учун
Навоий хофиза — хотира, зехн, фантазиянинг ролини
алохида таъкидлаб, такрорий мутолаа, маш ки хофиза
— шеър ёдлашни тавсия этади. М ашк килиш, кайта-
кайта иш лаш истеъдодни устириш га кум аклаш ади:
"М авлоно М иракий ...кичик ёш лик хомтабърок йигит-
дур. Имкони бордурким, табъига куп иш буюрса пух-
талик пайдо килур” . Навоий даврида ёшларга таълим
бериш n 0 F0 HaMa-n0 F0 Ha кугарилиш усулига асослан-
ган эди. Яъни, савод чикарилгач, аввал уз устозидан
таълим олар, кейинчалик, билим ва кобилияти такозо
этса кагтарок устозга кул берар, сунг яна улутропна
утар эди. Шу йусин энг истеъдодли, сараланган ёшлар
Жомий ва Навоийга шогирд тушардилар.
Кайси сохага кул урмасин, уни тез эгаллаб оладиган
кобилиятли ёшлар Навоий замонида анчагина булган.
Хам тарихчи, хам рассом. хам бастакор, бунинг устига
яхши шоир ва хакимлик кулидан келадиганлар катта
хурматга сазовор эдилар. Бирок Навоийни бир нарса
таш виш га солади: куп киррали истеъдод сохиблари-
нинг аксарияти шунча хунарни эгаллаган холда амал-
да бирор сохада узларини курсатолмайдилар. Улар гох
унга, гох бунга уриниб, умрни бехудага утказадилар.
Куп урганиш яхши, лекин муайян сохада киш иларга
фойда келтириш лозим. Одамларга нафи тегмаган ис
теъдод, амалга ошмаган ният каби, киш ига армондир.
Шу муносабат билан устод Навоий ёшларга бир со
хага ёки адабиётнинг маълум ж анрига кул уриш дан
олдин, кобилияти етиш -етм аслигини аникдаб олиш
лозимлигини уктиради. Икгидорга карамай бехуда ури-
ниш бор истеъдодни хам издан чикариши мумкин. Маъ-
лумки, Хирот адабий мухитида талайгина хамсанавис-
лар майдонга чиккан. Улар орасида бир кадар муваф-
факиятга эришганлари хам бор. Бирок купчилиги ар-
зирли достой битолмасдан, унутилган. Вахоланки, улар
кичик жанрларда дурустгина ижод килиш лари мум
кин эди. Навоий бундай ёшларнинг “катта” асарлари
дан кичик мисоллар келтириб, уларда етук саиъаткор-
ларга хос хаёл кила билиш куввати, юксак махорат-
нинг етишмаслигини курсатади.
Улуг шоир айрим ёшлардаги курук. манманлик, са-
лафларни назар писанд кил май, узини хаммадан юкори
куйиш одатини ёмон курган. Куча-куйда, мажлисларда
кукрагига урпб: “ Мен Фнрдавсий иш ини бир ойда ба-
жараман, Низомий каршимда ип эш олмайди” , дегув-
чилар устидан захарханда киладн; уларии камтарликка,
суз билан эмас, иш билан узларини курсатишга даъват
этади. Жумладан, мавлоно Абдуллох на “ Ш охнома”ни,
на Низомий ва Дехдавий “Хамса”ларини писанд кида
ли, Ж омийни эътироф этадими-йукми, маълум эмас,
вахоланки “биз факирлар узимизни ул жаноблар дас-
гурхонининг резачини деб биламиз” , дейди устоз.
Ёшлардаги Fypvp, гайрат ва шижоатни маъкуллаш
лозим, бу — яхши сифат, бирок уни хоксорлик, кам-
гарлик билан омухта этмок даркор, деб билади Наво-
ий. Бу борада Абдурахмон Ж омийни ибрат килиб курса-
тади. Ш унинг учун булса керак, сийистонлик козизо-
ланинг шеъриятдаги кобилиятини эътироф этса хам,
ортикча манманлигини ёкгирмайди. Уни Ж омий хузу-
рига ю бориб уялтиради. Д устларнинг тугри, бегараз
танкидини кабул килиш кншига малол келтирса, жиз-
закилик, танкидни тан олмаслик ижодкорга ярашмай-
ли (Буни Навоий самаркаидлик шоир Риёзий мисоли-
да курсатган). “ Мажолис ун-иаф оис”да панд-насихат-
ни кулогпга олмай, на истеъдодини, на илмини ишга
соладиган “раъносифат ва худоройлик билан авкоти-
пи (вактини — Н.К) зое килувчи” Осафий сингари та-
касалтанг, хаёлпараст ёш лар, “ йигитлик \о ю хаваси
билан пареш он” юрувчилар танкид этилади. Алишер
Навоий ёш ижодкор тарбиясида мехнат, унинг атро-
фидаги киш илар, маслакдош лари катта урин тутади,
деб таълим беради. У мавлоно Савсаннй хакида ёзнб,
дейди: “Озодаваш кишидур, купрок авкот Гавхаршод-
бегим мадрасаси теграсида булур эрди, бефойда эл
била мусохибатлиг килмас, невчунким, бежихат ма-
шаккатларни узига раво курмас. Умил улким, бу дав
лат барчата насиб булгай” . И ж одкор!i.u iг калби пок,
:Ю9
хаёли тоза, нияти эзгулик сари етакловчи экан, унинг
дустлари, сухбатдошлари хам шундай фозил, доно одам
лар бул m o f h лозим. Жохил, нодонлардан узок юриш
яхши. аммо гуш аниш инлик макбул эмас, адабий мах-
филларга. мунозара-мусохабаларга катнашмок, хаётда
фаоллик курсатмок илхомни тоблайди, ижодий имко-
ниятларни юза га чикаради.
Баъзи ёшлар салафларни мутолаа килиш пайтларида
бутунлай улар таъсирига берилиб коладилар. Баъзан
шундай хам булади ки, узлари билмаганлари холда са-
лафлар мисралари, ибораларини узлаштириб, ишлатиб
юрадилар. Бундай “тасарруф”дан кутулолмаган киши мус-
такил ижод килиш кобилиятини хам аста-секин йукота-
ди. Адабий тахсил — махоратни эгалпаш воситаси, такдид
эса табънинг йуклигидан нишона эканлигини таъкидлай-
ди Навоий. Табиий завки, мустакил ижод этиш кобилия
ти булмай туриб, '‘узини шеърга мансуб” деб курсатувчи
“эл кошида шеърхонлик” килувчилар адабиётнинг офа-
тидир, шеъриятни улардан пок тутиш лозим.
“ Мажолис ун-наф оис”да зикр этилган ёш шоирлар-
нинг куплари билан Навоий шахсан таниш булган, сух-
бат килиб, синаб курган, хулкини кузатган. Лекин шоир
узи танимаган — “эмди пайдо булгон” ёш ларнинг шеър-
лари хакида хам ч}жкр юритиб, холисона бахолайди ва
улар ижодига ривож — ок. йул тилайди. Бу жихатдан
хам улуг устознинг тутган йули ибратлидир. Чунки ус-
тоз ок йул тилаганда ёш ижодкорнинг ютуклари билан
бирга кусурларини хам курсагар, келгусида кусурлар-
дан кутулиш чораларини тавсия этар эди.
Алишер Н авоийнинг яна бир одати гояг ибратли
дир. У янги пайдо булган истеъдодни ёшларни хузу-
рига чакириб сухбатлашган, синовдан утказган. Бунга
истеъдодли адиб Зайниддин Восифпйнннг “ Бадоеъ ул-
вакоеъ” асарида келтирилган вокеа гоят ибратлидир.
Адиб узининг бошидан утган саргузаштни хикоя кил
ган. Восифий ёшлигидан мураккаб маъноли асарлар-
ни севиб укир экан, айникса, киши исмлари яширин-
;ю
ган “муаммо” жанрига кизикиб, куплаб муаммоларни
ечган, бир нечта устозлардан таълим олган. У нинг
кариндоши Сохиб Доро Мир Алишер Н авоийнинг му-
лозими булган. Сохиб Д оронинг кайд ки л и п тч а “ Мир
Алишер хар куни факирни чакириб, бугун бир шахар-
да (яъни Хиротда) булиб утган ажойиб ва гаройиб нима
курдинг ёки эш итдинг, сузлаб бер” , деб сурар экан.
Сохиб Доро илму адаб дунёсида етишиб келаётган ва
номи чиккан истеъдодлар. янги битилган кигоблар
хакида гаиириб берган. Навбатдаги учрашувлардан би-
рида Восифий махорати хакида гаиирганда, Навоий
эртагаёк уни хузуримга келтир, деб таъкидлайди. С о
хиб Доро Восифий билан бирга яна уч ёш ш оирни
олиб боради. Восифий узининг хаяж онлари, хазрат
Навоий сиймосини куришга муяссар булганини тулкин-
ланиб ёзган. Навоий ёш йигитнинг билим кобилияти-
ни янги айтилган бир муаммо оркали синамокчи була
ди. Восифий бу муаммони аллакачон ёдлаб олганини,
маъносини билиш ини айтганда, Н авоий тахсин айтиб,
йигитга ок йул тилайди.
Ушбу вокеа хазрат Н авоийнинг кизикувчанлиги,
Хирот адабий хаётиннпг гуллашини бевосита назорат
килиб тургани ёшларга хар жихатдан кумаклаш иш ни
узининг бурчи деб караганини курсатади.
Бежиз эмаски, Алишер Навоий хох бошловчи, хох
тажрибали шоир хакида гаиирмасин, энг аввало улар
асарининг тили, бадиий санъатларни ишлатишдаги но-
ваторлиги, фикрнинг ифода усули хамда образлар би
лан канчалик уйгун. мутаносиб эканлигига эътибор бе
ради. Ш еърнинг маъноси деганда улуг шоир янги ифо-
далар оркали завк бапиилайдиган таъемрчанликни на
зарда тутади. Ш оирнинг хаёлоти кучли иборалари ла-
тиф булса — шеър шунча “ кунгилга махбуб’ дир. Шеъ-
рий тил алохида конуниягларга эта, у “ эъжоз макоми-
да туриш ” лозим. Равснлик ва латофат сероханглик на
сермаънолик, хуллас, бадиий мукаммаллик хамма учун
бирдай талаб мезонидир. Вутун-бутун достонларда бит-
та кофия с бир ухшатиш ноурин булса, танкид кили-
ниб, тузатилиши талаб этилган. Бу шаклбозлик эмас,
балки суз санъати учун, бадиият учун кураш, гузал-
ликни химоя килиш эди.
Алишер Н авоийнинг маданият ва м аънавият, ада-
биёт тараккиёти учун килган иш лари, ёш истеъдод-
лар тарбиясига гамхурлиги хозир хам ахам иятлн ва
ибратлидир.
МУНДАРИЖА
Арузий талаф фуз.................................................................... ... 3
1-газат. "Ашрак,ат...".............................................................. II
2-газал. "Зи\и хуснунг зу\уридин туш уб..."................ . 17
3-газал. "Эй, саф \айи рухсоринг..."................................ . 21
4 -газал. "Ул паривашким..."................................................ . 25
З-газал. Кургали хуснунгни..."........................................... . 30
6-газал/'Заврак, ичра ул куёш ...".................................... .3 3
7-газал.."Кумглум уртансун..."......................................... . 36
8-газал. "Да\р элилнн...” ....................................................... . 39
9-газач. "На хуш булгай...".................................................. . 42
10-газал. "Ёраб, улус н и \он и эмастур..."..................... .4 6
11-газал. "Ёрдин айру кунгул..."....................................... . 49
12-газал. "Эй насими с у б \..." ............................................. . 52
13-газат. "Х,усни ортар...".................................................... . 55
14-газач. "Ноумиде мен киби..."....................................... . 58
15-газат. "Ёриднн \еч ким менингдек..." ..................... .6 2
16-газал. "Жунун водийси...".............................................. . 65
17-газал. "Тийра кулбамга кнриб..."................................ . 69
18-газат. "Лолагун тун ичра, с Раб..."........................... . 72
19-газал. "Оташин гул баргидин..."................................. . 75
20-газач. "Жилваму айлар...".............................................. . 78
21-газат. "Жонга чун дер м сн ..." ....................................... . 82
22-газал. "Бир кун м ени...".................................................. . 85
23-газат "Ул куеш О к уйдаву..."...................................... . 88
24-газал. "Зи\и хар л ахни булбул ...".............................. . 91
25-газал. "Эврулай бошингга..." ....................................... . 94
26-газал. "Бировки амр хилоф идин..."........................... . 97
27-газат. "Ийди рухсоринг куруб..."................................ 101
28-газал. "Манга не манзилу маъво асн ..."................. 104
29-газач. "М енмудурменким..."........................................ 108
30-газал. "Тун okjijom келди...".......................................... ИЗ
31-разал. "Эй сабо...".............................................................. 117
32-газал. "Зулфунг очилиб..."............................................. 121
33-газат. "К,он ютуб ..." ........................................................ 125
34-газал. "Ме\р куп кургуздим...".................................... 129
35-газал. "Булмиш андок, мунк,атиъ..."......................... 133
36-газал. "Бу кун а\ли ж а\он ди н хастахотирмен..." 137
37-газат. "Тун ок,шом келдито келм ас..."..................... 141
38-газал. "Гар жафо к,ил, гар ваф оким ..."................... 145
39-газал. "Ба^одашти..."....................................................... 149
40-газал. "Фалакдин гар сенга..." .................................... 153
41-газал. "Каманд учига еткурмас..."............................................... 157
42-газал. "К,аро кузум...'’ ........................................................................ 174
43-газал. "Хар л а б и н г ......................................................................... 189
44-газал. "Ахтарин и ш цэтти...".......................................................... 199
45-газал. "Эрур кун гулда саф о..."....................................................... 208
4 6 -газал. ”А \л циллим, шик лафзпн..." .......................................... 217
47-газал. "Сок;иё, талх улди айш ин..."............................................. 227
48-газал. "Хар гадоким..."...................................................................... 234
4 9 -газал. "Очмагай эрдинг..."............................................................... 263
50-газал. "Паризодски, мушкин зулфи..." .....................................271
Илона
"Ахли камол корхонасининг комили"......................................... 276
Ажрим цилувчи кузгу............................................................................ 283
Одил подшох хасида бсш т а ш б е \...................................................290
Адолат — давлат пойдорлигининг а со с и .......................................295
Устод ва ёш и ст еъ д о д........................................................................... 305
УДК: 821.512.133
ВБ К 83,3(5У) I
Илмий нашр
Н аж мидцин Комилов
МАЪНОЛАР
ОЛАМИГА САФАР
Му\аррир: О.шмжон Давлатов
Бадиий му\аррир: Ипрохим Жура
Муса\.\и.\: Иноят Убайдуллаева
Компьютер ишлари: Ранхона Яхишбоева
Техник му\аррир: Мухтарами Ниёзова
Сахнфаловчи: Улугбек Саидов
8 3 .3 (5 У ) 1
К64
Комилов, Нажмилли н .
Маънолар олам и га сафар: Алишер Навоий газаллари-
га шархлар / Н. Комилов. —Т.: Tainaddun, 2012. — 316 б.
Лицензия: AI №136. 27.04.2009 й.
Босишга 20.04.2012-ii. да рухсат этнлди. Бичими 84x108 .
Гарнитура TimcsUZ. Офсст усулида чоп этнлди.
Шартли босма т а б о т 19,75. Ад;шп 2000 нусха.
Нархи шартнома асоснда.
183 ра^амли буюртма.
«Tamaddun» нашристи, 100129. Тошкснт ш., Навоий кучаси, 30.
Тел.: (371) 244-42-65. Факс: (371) 244-42-54.
Fa(jiyp Гулом номидаш нашрист-матбаа ижодий уиида чоп этнлди.
100128. Тошкснт. Шайхонтохур кучаси. 86.