imx

m
(II,,. M I

^yii'

!r,l'
.. f.tii

> !;;.,j?'Vii^i''''^iiv?^v;()t?
:!;'•; y''':!en .)>:
^i?: ',f,;,i","t

i^r^^V;!

'Im
&Pli
k
li»v'ii',t.'f.""''«y>.-
';'rt'.

'."<':
 \\

I
 Digitized by the Internet Archive
in 2011 with funding from
University of Toronto

http://www.archive.org/details/sanctiaureliiau07augu
 PATROLOGliE
CIIUSUS COMI»LI]TLIS
Si:U BiHLKnHECA UNIVKRSALIS, INTKCKA, nNIPOKMIS, COMMODA, rH<](:0\OMI(:A,

OiKNI^ll SS. I'ATKI)M, DOCIdHUM SCIUPTOUIIfflOIIE llCdLKSIASTICOIIIlH,

SIVE LATINORUM, SIVH GK^ECORUU

QUI AB yEYO APOSrOUCO AD ^TATEM INNOCENTH III {ANNO 121 G) PRO LATINIS
ET AD CONCIUI FLORENTINI TEMPOHA [ANNO li39) PIW GR^CIS FLOIiUEIiUNT :

RECUSIO CHRONOLOGIGA
OMNIUM QU-E EXSTITERE MONUMENTORUM CATHOLIGiE TRADITIONIS PER QUINDEGIM PRIORA
EGCLESLE S.ECULA ET AMPLIUS.

SERIES LATINA,
[N QUA PRODEUNT PATRES, DOCTORES SGRIPTORESQUE EGGLESLE LATIN^

A TERTULLIANO AD INNOCENTIUM III.

ACCURANTE J.-P. MIGNE,

BIBLIOTHEC.*: CLERI LlXIVERSiE,

SIVE CURSUUM COMPLETORUM IN SINGULOS SCIENTl.E ECCLESIA ST IC.E RAMOS EDITORE.

PATROLOGIM LATINM TOMUS XLl.

S. AURELIUS AUGUSTINUS.

PARISIIS
APUD GARNIER FRATRES EDITORES, ET J.-P. MIGNE, SUGCESSORES
IN VI A DICTA AVENUE DU MAINE, 208.
:

1900
r

Clichy. — Kx lypis PALL DLPOM, 12, via dicia Iiao-rt'Asuieres. 24.9.1900.

IHE INSTiTUTE CF KEDIA.EVAL STUDIES

ic el:/.gl£Y flace
TORCNTv B, CANAOA.

DtC 51S31
 S/KCULA IV-V. AISNl ;m7-4;jo.

SANCTl AliUEIJI

AUGUSTINI,
IIIPPONENSIS EPISGOPI,

OP£RJl OAOI/i.
P(3ST LOVANIENSIUM THEOLOGORUM RECENSIONEM,
CASTIGATA DEISUO AD MANDSCRIPTOS CODICES GALLICOS, VATICANOS, BELGICOS, ETC,

NECNON \D EDITIOINES ANTIQUIORES ET CASTIGATIORES,

OPERA ET STUDIO

MONACHORUM ORDINIS SANCTI BENEDICTl

E CONGREGATIONE S. MAURI.

EDmO NOVISSIMA, EMENDATA ET AUCTIOR,

ACCURANTE ET DENUO RECOGNOSGENTE J.-P. MIGNE,

Bibliothecse Clcri UniverBse,
SIVE

CURSUUM COMPLETORUM IN SINGULOS SCIENTI/E ECCLESIASTIC^ RAMOS EDITORE.

TOMUS SEPTIMUS

VENEUNT 16 VOL. 86 FRANCIS GALLICIS

PARISIIS
APUD GARNIEH FRATHES EDITORES, ET J.-P. MIGNE, SUGGESSORES
IN VIA DIGTA : AVENUE DU MAINE, i>08.

1900
 SMCULA IV-y. ANNl 387-430.

ELENCHUS
AUCTORUM ET OPERUM QUI IN HOC TOMO XLI CONTINENTUR

S. AUGlfSTINUS, HIPPONENSIS EPISCOPUS.

Pr(vfritio in tnmuni Vll. col. 9
Syllabua codicum ad quos de novo recognilum esl Auijustini opus de civitale Dei.

De civitatc Dei libri XXII. 13

Appendix tomi VII.

Avili ^d Palolionium Eiiistola, de peliquiis sancti Stephani, et de Luciani Epistola

a se e Gra^co in Latinuni versa. 805

Luciani Epislola ad omnem Ecclesiam totiusque orbis Christianos, de revelatione
corporis Stephani inartyris. 80*7

Anastasii ad Landuleum Epistole, de scriptura translationis Stephani marlyris. 817

Scriptura de alia detectione ac translatione sancti Slephani in urbem Byzantium. ibid.

Severi Epistola ad omnem Ecclesiam, de virtutihus in Minoricensi insula fadis

per reliquias sancti Stephani. 821
De miraculis sancti Stephani protoniartyris libri duo ad Evodium. 833
Index rerum. 853

O^^g-w
 IN TOMIIM SKI^TIMIJM

naw-o<a33£S»<:

Poslquam (iogmalica opera dodimus, quibiia l''colesi«m inforrnat Augustinus eruditquc ad

pietatem reslant edenda deinceps soripta cjus polcniica, qua; pro licclcsini dofcnsionc con-
;

vcrso in ipsius Iiostcs slilo composuit. Polcinicorurii aulerii primo ordinc offcrt scsc grvinde
opus contra Paganos, adveisarios ('hristiani nominis primos el pra; ca^tcrin riiagis inlensos,
qui unius veri Dei cultores aperto bcllo semper, aut adhibita vi sreviliaqiie, aut ccrle odiosis
criminalionibus sunl pcr^scciili. Idololatrarum eniiri por|)o,tuiim hunc rui.eso morcin, ul si
qua orbi calamitas accidisset, hanc roligioni Clirisliana) iinpularent, nemo est (jiii noii inlel-
ligat cx leclione vcterum, Terlulliani, Arnobii, Cypriani, qui olim suo quij^que lcmpore
impiorum <)btreclationo8 scri|)tis apologelicis pro[)ulsaro [^ro virili contondcruiit. luipcranle
po-ilca llonorio, oum Romui suinmam ciadem Gollioiinu cxeroilus iulidissct, lecrtidueruut
infidelium querelae, solitotiue acerbius et injuriosius Deo vcro obtreclare coDperunt, exci-
dium Urbis in Ghiislianam religionem odiosissime icfcrentes. Nam quia per Imperatorum
leges nemini jam colere deos liccbat, Homam lulelaribii.-, quibus conditores illam sui custo-
diendam crediderant, diis deslilutam inevitabili exilio cecidisse, atque ex ipsis haud dubie
Chrislianis, qui in Urbis direplione commune omnium discrimen et caplivitans injurias mi-
nime evasissent, (otius mali cau^^am orLam esse clamilabant. Tuuc ergo zolo domus Dci ex-
ardcscens Auguslinus, animum iuduxit opus conlra blaspheinos, De Civitale Dei nuncupa-
lum, conscribere quo immenso labore quomo !o Chrislianam religiouem ulciscatur, el
:

explicdt ipse breviter in K,elractatione qua; operi preeligi solet, et luculentius doccnt librorum
argumenta siiigulorum, quse hac primum editione per nos in fronte volumiriis exhibentiir.
Partes operis duas pra^sertim facit altera, quse priores deceia libros compleclilur, Paganis
:

respondens, vetustas illorum opinionesde deorum cultu, que:ri alii proplerhanc vitam, alii prop-
ter fiituram, esse utilem dispulabant, evellit ex animis altera, iitriusque Civitatis, mundi et Dei,
;

quibus universi, Angeli et homines, hac vel illa comprehendimur, exortum, procursum, exitum
tandem sivedebifos tlnes exponit.
Maximi momenli opus maxima cura elaboravit pro materiae prsestanlia et dignitate, pro
utque virum decebat et summo ingenio prsedilum, et omnium scientiarum genere ornatissi-
mum. Nam immaue diclu est quanta hic sit reriim vaiiclas, quam prolusa erudilio, quam
solers et exquisita ratio dissercndi quasi nihil ptrenuus Givitatis Dei vindex voluerit, ne-
:

que arlis et neque eruditionis sive sacrse, sive profunae, desiderari his in libris
industrise, :

ei quibus re ipsa tanquam e penu referlissimo eruditi disput;'.tores quicumque adversus im-
pios divinse religionis defensionem poslhac suscipiunt, opcm et copiam sibi pelendam putant.
Volumina prima hujus operis non plus tria viderat Maccdonius Africse vicarius, cum obstupe-
factus admiralione rescripsit Auguslino « Miro modo afficior sapientia lua, elc. » Nam « et
:

ilia » quse edidisti « tantum habent acuminis, scientiae, saiiCtitalis, ut nihil supra sit. » Moxque
deiisdum :«Explicui, » ait, «tuo.s libros neque enim tam languidi aut inerles erant, ut mealiud
;

quam se curaro paterenlur injecerunt manum, ereptumque aliis sollicitudinum causis

:

suis vinculis illigarunt ita enim mihi Deus propilius sil, ut ego anceps siin quidin iilis raagis
:

mirer, sacerdotii perfectionem, phiiosophiee dogmata, hislorioe plcnam notitiam, aa facundiae

jucandilatem, quee ita imperitos etiam illicere potest, ut donec expHcent nou desistant,
et cum explicavcrint, adhuc requirant. Convioti narnque funt impudenter pertinaces, » etc.
[Epist. 454, nn. 1, 2). Paulus (Jrosius in prsefalione ad llisloriarum libros, quos Augustini
impulsu confecit, laudat perficiendo adversus Paganos undecimo libro insislantem, « quorum, »
inquit, « jam decem orienles radii mox ut de specula ecclesiasticae claritati.'^ elati sunt,
toto orbe fulserunt. » Jube' Cassiodorus Si-nator in libvo Inslilutionum. capite decimo sexto,
ul libros de Civitate Dei « infastidibili seduiitate percunamus. » Neque sunt hoc loco prgelereundi
Francorum regcs, Carolus Magnus, qiii, le^te Egiuhardo, « delectabatur libris sancti Augus-
tini, prsecipueque his qui de Givitate Dei pi eelitulati sunt. » De quo poeta Saxonicus, libro quinto
Annalium :

Quos Augustinus cali tle civibus almis

Scripsit, ainanler eos crebrius audierat.

Carolus item Quintus, cognomento Sapiens, qui pro iisdem libris gallice reddilis, sibique nun-
cupalis, versionis auclorem amplissima dignilate auxit exornavilque.
Fximium hoc opus Marcellini studio debemus. (juanqiiam enim Auguslinus civit.ais cade-
stia charilate satis adducerctur sd scribendum, fecit tamen eliam f)rovocatus a Marcellino, cujus
hffic ea de re in epistolaad Augustinum exstal postulatio « iigt) vero ad haec omnia
: libros
corificideprccor, Ecclesiai, hoc maximc tempore, incredibilitcr [)rofuturos » {Epist. 136, n. 3).
Cui rescribens Augustinus iriitio quidem significat cupere se de his agere « non hbrorum negotio,
sed epistolari, si potest sat esse, colloquio » postea tamen quam ibi Paganorum quaestiones
:

Pathol. XLI. {Une),

H '
SYLLABUS CODICUM. 12

enodavit, si quid contra moveat, « vel epislolis, vel libris, » ad omnia responsurum se pollicetur
{Einst. 137, nn. 1, 20).
Hanc ad Marcellinum epislolam, qua de edendis contra Paganos « vel epistolis, vel
in
libris, » adhiic deliberandum scripsit anno Chrisli 412. Quapropter discedere nos
relinquit,
oportel a Baronii opiiiioiio, qui hos libros ideo ponil anno 411 inchoatos, quia Komanse cla-
dis, quce auno 410 conligil, occasioue prodieruul. Coeptos itaque non arbilramur nisi paulo
ante iMarcellini rajdem, quam anni 413 nionse septembri factam observamus in epistola ad
Caecilianum [Eijist. loi, n. 6, nola" ) nam et ab exordio secundi libri deinceps ad ipsum,
:

cujus nomini omnes dedicali sunt, Marcellinum nunquam sermo dirigitur. Duos libros,
quartum et quintum, in epistola ad Evodium sub anni 413 finem scripla, memorat sancius
Doctor se tribus aliis adjunxisse {Epist. 169, n. 1), hoc ipso anno 415 inchoatos et perfeclos.
Undecimum, cditis jam ante aliis decem, scribebat circiter annum 416, teste Orosio in prse-
falione ad Historiarum opus eo fere anno inchoalum. Quarli decimi meminit ipse Augusti-
nus in libro contra Adversarium Legis et Prophelarum primo, quem circa annum 420 edidil.
Tandem immensum hoc opus, quo se per aliquot annos detentum dicit, non multo post anni
426 finem absolulum esse probant Relraclationes in quibus, anno certe 426 aul 427 perfectis,
:

libro secundo, capite quadragesiino primo, cilatur liber de Civilate Dei postremus. Nec referen-
dum hic quod in eam rem ad caput octavum libri vigesimi secundi adnolamus, necnon in fine
libri decimi oclavi,ubiBaronii et Coquaei, qui libros de Civitatc Dei posteriores non ante annum
429 scriplos putant, sentenlia discutitur.
De nostro jam labore nihil intcrest mentionem injicere. Certe quidem haud nos poenitet tam
mulla exemplaria, quorum Syllabnm infra habes, evolvisse ac perlegi^se quippe qui hos libros
propter reconditiorem doctriiiam, Greecasque ac Homanas antiquitates passim inspersas, colla-
tione veterum codicum indigerc prse caHeris, non solum enulitorum admonilione, sed etiam usu
nostro ac experientia didicimus. Capitulorum cum argumenlis suis distinctionem, quam impro-
bare voluit nonnemo, habent codices antc nongenlos unnos scripti, et digna cst profecto quee
Auguslini opera aut jussu adjecla credatur ad juvandosleclores, sed absoluto jam opere, quem-
admodum in sacris Libris olim faclum erat.
Postremo quod ad Commcnlarios hujus operis allinet, quos virorum prudentum et littcratorum
consiiio ac auctoritate addiicli prffiterimus, eos perlustraviinus diligentnr, et excprptas ex iis in
loca difficilia observaliones illustriores huc tran«fcrendas curavimus.

SYLL^BUS GODIGUM
AD QUOS DE NOVO REGOGiNlTUM Ii^ST AUGUSTINI OPUS
DE CIVITAiE DEI
CODICES MANUSCRIPTI S MicliaeUs io Periculo maris unus,
„—„.„,.«,. ........,, Cisterciensis ahbatiae duo,
A l'P. BENEDICTIJilS AUniBITI. /-. •
i-•
i
Cvgirannensis ai)batiae i
iinus,
Romani hibliothecae vaticanae codices quinqne, Corlioiensis abbatiao duo,
Parisienscs bibliolhecae l{egiae duo, Remipiensis npud Remos ahbatiae nnus,
Colbertinac hibliothecae tros,. Albinensis apud Ande-^nvos nbhaliae nnus,
Navarrici collegii unus, Yindocinensis nbbaliae nnns.
Gcrvasiani collcgii nnus, Relgici demuni septeni, sive locliones variantes ex iis
Anl. l'aure doctnris tli. Facultatis Parisiensis unns, Luvanicnsium Tiieologornm oiiera colleclae.
Cermanensis nbbatiae duo, nnntnT?.;
Reinensis Ecclesiir. unns,
CODItEb i?i\iT«r
LDin.
Rcllovacensis licclesiae nnus, Yind. id cst codex Vindelini prelo editus Yenetiis anno
Silvnnectensis Ecclesiae unus, i470.
Sucssionensis abhatiae H. Mariae unus, Am. Eil)er .loannis Amerbachii opcra excusus Rasileae
Laudunonsis nl)baliae S. Vincontii unns, nnno 1400.
Rotoinagensis al)baliac S. Andoeni nnns, Er. Desiderio Erasmo procnranle ox Frobeniana apud
Enierici Rigot unus, Rasilcam officina profectus anno 1529.
riemrtirticensis cdmobii uuus, Lov. Volumcn juxta Lovanicnsium Theologorum rcco-
Rccconsis cn^nobii unu», ^'•nilinncin a i;tiristophoro Planlino impressum Ant-
Lyrcnsis ca^nobii unus, worpiao aiino 157(5.

ComparavimHS pneterea omtiesca$ editiones initio Relraclnlwnum el Confiissionum,l. i, memoratas, ac insu-

per coinplurcs manuscriplos codices, inter quos pnrripue nofaiidi sunl :
Corheicnxix, inifr Ccrnuinen^^es codircs 766 in Uibl. fiegia l^ni isiensi numrratus, uniialihus scriplus liltcris
qu.r iiiaijn.T vetustdlis ndnn pr;e se lcrunl. ct seplimo, ul vvlciur, tribuendus saeculo. Novem libros solum,
sed lihrorum dcrcm ar(/umcnla complcclilur.
Colices memhrnnarei 2050, 2051, 2052, numerati. Ad sreculum decimtim referuntur Ct 22 libros comprclu.n-
dunl. f)in>iiuin pessimus csl n. 2050, opiimwiiu,' n. 2051. Alius mcmbranaceus ejusdem saculi, n. 2053, bonne
qui lemnol.v, sed deccm lihros tantum conlincns.
Corbciensis altcr mcmhranaceus, in Germivcnsi bibl. uhi .••rrvatur, n. 258 dcsigna'us. Decimi etiam est
sxculi lihrosque 22 acruralissime (/c.uriplos romplectrlur. Inler prob>iltssimos cst numerondus.
Codcx Corbeiensis olim, el nunc Gcnnancnsis, memhranaceus, 253 numeralus, librosque duodecim ab un-
decinio usque ad rigcsiminn secundum conlinens. Undecimo sinculo trihuilur, nec cst spernendus. M.
De civilate D>.i vidc lih. 2, cap. 43, Relraclationum, col. 647, a verbis, Intcrea Koma, mque ad
col. 648, vabis, GloriosisBimamcivilalem Dei. M.
 1

S. AUBELII AUGOSTINI
UIPPONENSIS KPISCOPI

AI) M,\IU]5';iJ>llMJM

Di: VIT/II e DEI

CONTBA PAGANOS
^ '^
£ibri tiiijinti Iiua
im 1 1 1 1 1
.

ubi:r primus.
Pagaiios roprehcndit, qui orbis calamitates, maxiraeque Romani.e urbis recentcm a Gothis vastalionem christiann?
religioni qua deorum cultus prohibetur, tribuebant. Agit de commodis et incommodis, quiio tunc bonis et raalia.
ut solet, fuerunt comraunia. Illorum denique retundit procacitatcm, qui christianarum violatum a militibus
pudorem objectabant.

PR.EFATIO. appetit,etsipopuli serviant, ipsaei orainandi libido

De suscepti operis consilio et argumento. dominatur,non est praetereundum silentio quidquid
Gloriosissimam civitatern Dei,sive ia hoc tcmpo- diceresuscepti hujusoperis ratioposlulat.etfacultas
rum cursu.cum interimpios peregriQatur ex fide vi- datur.
vens {Habac.n,^), sive in illa stabilitate sedis eeternas,
CAPUT PRIMUM. — De advrrsariisnom,inis Christi,
quam nunc exspectat perpatientiam {Rom. vui,25),
quibus in vaslalione Urbispropter Christum Barbari
quoadusque justitia convertatur in judicium (Psal.
pepercerunt ^.
xciii,15),deinceps adeptura perexcellentiaravicloria
ultima et paceperfecta, hoc opere a te instituto ^ Ex hac namque existunt inimici, adversus quos
et mea promissione debito, defendere adversus defenda esl Dei civitas quorum lamen multi, :

eos qui Conditori ejus deos suos praeferunl, fili cha- correcto impietatis errorc, cives in ea fiunt satis
rissime Marceliine, suscepi. Magnum opus et ar- idonei; multi vero ineara tantisexardescuntignibus
duum : sed Deus adjutornosteresl(P5a/. lxi,9). Nam odiorum.tamque manifestis Redemptoris beneficiis
scio quibus viribus opus sit, ul persuadeatur super- ejus ingrati sunt, ut hodie contra eam linguas non
bis qaanta sit virtus humilitatis, qua fit ut omnia moverent, nisi ferrum hoslile fugientes, in sacratis
lerrenacacumina,temporali mobilit.atenutantia,non ejus locis vitam, de qua superbiunt, invenirent.
humano usurpata fastu, sed divina gratia donata Annon etiam illi Romani Christi nomini infesli sunt,
celsitudo transcendat. Rexenim et conditorcivilatis quibus propter Christnm Barbari perpecerunt?Te-
hujus, de qualoqui instituimus,in Scriptura populis stantur hoc martyrum iocaet basilicseApostolorura,
suis^sententiamdivinae legisaperuit.qua dictum est, quae in illa vastalione Urbis ad se confugientes suos
Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam alienos(iue recpperunl (a). Hucusque cruenlus sae-

(Jacobi IV, Q> ; et \ Petr. v, 5). Hoc vero quod Dei est, viebat inimicus; ibi accipiebat limitem tn.icidatoris
superbae quoque animae spiritus inflatus affectat, furor:illoducebantur a raiserantibus hostibus qui-
amatquesibi in laudibns dici, busetiamextraipsalocapepercerant,neineos incur-
Parcere subjectis, et debellare superbos. rerent.qui simiiera misericordiam non habebanl (/;).

(Virgil. ^Eneicl. lib. 6, vers. 854.) Qui tamen etiamipsi alibi trucesatque hostili more
Unde etiam de terrena civitate, qusecum dominari sajvientes, posteaquam ad loca illa veniebant, ubi

Editiones Vind. Er. Lov. habent, ad te instiluto-

1 Editi &dd\int,victis. Quaevox abest a manuscriptis.
I

At Am id est Amerbachiana editio et plures proijac

, Orosius, lib. 7, cap. 39, scribit Alaricura capta
(aj
notae Mss., a te instituto. I'ropositum cnim a Marcel- Urbe praeceptum suis hoc dedisse, « ut si qui in ?ancta
lino id opus fuerat cpist. intci' Augustinianas 136, n. 3, « loca. praecipuequc ad sanctorum aposlolorum Petri et
ipsique promissum ab Augustiuo IC|)irttola 138, n. <;0, « Pauli Inisilicas confugissent, lioc imprimi.s iuviolalos
sicutinuncobservavimus in voluminis liiijus jjraefatione. « securosque esse sinercnt. »
Prosequuntur ex praedictis codicibus iioiinulli, et mea (/;) Tlanc Barbarorum
luiirianilalem expertae suntMai'-
ad te promissione debito. ceila ct filia cjus Piincipia, (|iias in sua domo re; ertas ad
2 Sic Mss. Editi aulera, populi sui. Sic etiam Cor- liasilicam S. 1'auli deduxerunt, teste Hieronymo in Epis-
beieosis 766. M. tola 154, ad Principiain. l)e atia femiua ad S. PeLri basili-
(a) Inchoati circa annum 413, non absoluti ante annum cam, ut ejus pudori parceretur, perducta a mUite, narrat
426. item Sozomenus, lib 9, cap. 10.
13 DE CIVITATE DEl, S. AUGUSTINI 16
fueral intcrdictum, quod alibi jure belli licuiiset,tota Postea quippe vicerunt, postea Trojam ferro igni-
feriendi refrenabaiur immanita9,et captivandicupi- busque deleverunl, postea confugientem ad aras
ditas frangebatur. Sic evaserunt multi, qui nunc Priamum obtruncaverunt. Nec ideo Ti oja periit.quia
cbristianis temporibus detrahunt, et mala quoj illa Minervam perdidit. Quid enim priua ipsa Minerva
civitas pertulil.Christo imputant ; boni vero quae in perdiderat,ut periret? an forte custodeasuos? Hcc
eos,ut viverent, propler Ghristi honorem facta suut, sane verum esl illis quippe interemptis potuit
:

non imputant Ghriato nostro, sed falo suo : cum Neque enira homines a simulacro, se.d si-
auferri.

potius deberenl, si quid rectisaperent', iila, quse ab mulacrum ab hominibus servabatur.Quomodo ergo
hostibus aspera et dura perpessi sunl, illi divina) colebalur, ut patriam custodiret et cives, quaesuos
providentiae tribuere, quae soiet corruptos liominum non valuit custodire custodes ?

mores bellis cmendare atque conlerere ilemque ;

C.APUT III. — Quam imprudenter liomani deos pena-
vitara mortalium juslam aique lauiiabilein talibus
tes, qui Trojam custodire non potuerant, sihi credi-
affliclionibus exercere, probalaraque vel in meliora
derunl profuluros.
transferre, vel in his adhuc terris propter usus alios
detinere : illud vero,quod eis vcl ubicumque, proplcr Ecce qualibus Urbem Romani 8ervandam se
diis

Christi noraen,vel in locisGhristi noraini dedicatis- commendasse gaudebant. nimium miserabilem

'

eirais ^ et araplissirais, ac pro largiore raisericordia errorem Kt nobis succensent, cum de diis eorum
!

ad capacitatem multitudinis electis,prceterbellorum taliadicimus, nec succensent auctoribus suis, quos

morem truculenti Barbaripepercerunt, hoc tribuerc utediscerent,mercederr. dederunt;doctoresqueipsos
temporibus christianis hinc Deograltasagcrc, hinc
;
insuper et salario publico et honoribus dignissiraos
ad ejus nomen veraciler currere, uteffugiant pccnas habuerunt.Nempe apud Virgilium, quera propterca
ignis Beterni; quod nomen multi eorum mendaciter parvuli legunt, ut videlicet poeta magnusomniura-
usurparunt, ul efTugerent poenas prfcsentis exitii. que praeclarissimus atque optimus teneris ebibitus
Nam quos vides petulanter et procaciter insultarc animis^ non facile oblivione possit aboleri se- ;

Bervis Christi,sunt in eisplurimiquiilluminteritum cundum illud Horatii,

cladenique non evasi3sent,nisiservosGhrisli se esse Quo semel est imbuta recens servabit odorem
finxissent.EtnunciniLrralasuperbiaalqueimpiissima Testa diu :

{Epist. lib. 1, Ep. 2, vers. 60, 70.)

insaniaejus noinini resistunt cordeperver80,utsem-
quod nomeu ore apud hur.c ergo Virgilium nempo Juno inducitur
piternis tenebris puniantur, ad vel
infesta Trojanis, iEolo venlorum regi adversus eos
subdolo confugerunt, ut temporali luce fnierentur.
CaPLT II. —
Quod nulla unquam bella ila gcsla
irrilando dicero :

su7il, lU viclores, propler deos corum quos vicerant, Gens inimica mihi Tyrrhenum navigat aequor,
llium in Italiam portans, victosque penates.
purcerent victis. {yEneid. lib. 1, vers. 71, 72.)
Totbclla gesta conscripla 6unt,vcl anle conditain Romam, ne vinceretur,
Itane istis penalibus victis
Romam, vel ab ejus exorlu et imperio leganl, el :
prudontc3 coramcndure debuerunt? Sed heec Juno
proferant sic abalienigenisaliqudm caplam esseci- dicobat, vclut irata mulier, qiiid loquerelur igno-
vitatcin, ut hostcs qui cepcrant, parccrent cis, quos rans. Quid .1-neas ipse pius loties appellatus ? nnnne
ad dcorum suorum templa conlngisse coniperorant; narrat
ita :

aut aliquera diicemBirbarorum prpeoepisse [d), ut

Pnntluis Otliryades, nrcis Plindiiquc sacerdos,
irruplo oppido nuUus foriretur, qui in illo vel illo Sncra mnnu, victosque dcos, parviiinque nepotem
tc.mplo fuissct inventus.Nonncvidit/EiicasPriamuin Ipse traliit, cursuque nmons nd limiiia tcndit?
(.Eneid., lib. 2, rers. 810-321 )
per aras
Sanguine ftrdantom quos ipse sacraverat ignes ? Nonnedeos ipsos.quos violos nondubitatdiccre.sibi
{Virgil. yHneid. lib. 3, vers. 501, 5U2.,i potius quam se illis perhibet commendatos, cura
Nonne Diomedes et Ulysscs, ei dicitur,

paeais summao cnstodibus arcis, Sacra suosque tibi commendat Trojn penntes l
Corripucre sacrnin iffigicm, miiiiibusqiie cruontis [Ibid. rcrs. 293.)
Virgineas ausi divae conlingere vittas ?
Si igitur Yirgilius talcs deoa et viclos dicit, cl, ut
Nec lamen quod sequilur verum est :
vel victi qi;oqiio modo cvaderent, homini coinmen-
Ex illo flucrc, iic rctro sublapsa roferri dalos ;
qiitfi dcmontia est cxistimare his tutoribus
Spes Danaum. Ibid. vers. i(5(i-170.)
Romamsapicnterfuissecommissaro,etnisi eos aini-
sisspf, non potuisse vastari ? Imo vero victos deos
Edili. ti f/iii'i rcctr s(i,,crcnl. Al. Mss., rpcli.
*

Codd.. 7(30. 20r.O, 2051, 20.")2, fcrunt, dicalissimix.M.

-'
taiKiuam prffisiJcs acdefensorcscolere.quidestaliud
(k) Augnstiniirn practcricrnnt noiiiinlln hujus rci lit-
quam te:icrc non numina bona, scd omina malu*?
teris grnccis et Inliiiis consigiiatn oxcmpln. .Nam rcfcrt
Arrianiis, lib 2 (lc Hebns gestis Alcxniidri (cnp. 24)
cfipta Tyro, iis qiii in lciupluin Ilcrciilis ciinfiigcmnt, Plures uinnuscripti,4-<;
• commisisse. — Iluic lcclioni
Aleximdrum pciicrcifpo Dc Aj^csilno clinm .\cnoplion in adstipiiliitur n. 766. M.
Agcsilao 'cap 2) et lil». 4 dc liehiis ("irncconiin (cnii. 3), - Iii 1!.. tenrris ehihitns annis. Saniores noslri Mss.
Piiilnnliiis icnp. I'.i,cl l''milins Pioliiisin .\gc.-iln()(cap i) omncs liabcnt, animis M.
nnrranl ipsinii, Atlienionsibns et Hcootiis
cormiKiiic sociis ' scd dinnoiiia maln. .\t nielioris notao Mss.,
lAliti,
in pij,mi!i ml r.oroiieoni dcvicti.^. iioluisse cos Incdi qui in fed oniina nia/n, v\ esl pracsngia cxcidii et cladis ven-
Minervae toniiiliuii r^e receperanl. turae. — (^od 766 legit, 'lowiina mala. M.
 :

n LWiVM IMUMIJS. 1H

Qiianto onim supienlius rroililur, non Itouiain ml Icm, ct qiiod alibi ad oa locu comportum ohI pf-rli-
iatam cladom non fnisse vonluram.nisipriuH iliipor- nor(!, cum honoro obscquio rcligiosissimo roporla-
ct

issent; sed iilos potiua oiiin fiiJHsn pfiritnros, nisi tunics!(rt). IbiamissuJiicKorvata libertns; iliiclauBa,
coa,quanlum potuisHOl, llouiu sorvasaol? Num quis hic inl(!rdicla captivitus; ibi posHidondi adorninanli-

non, ouui udvortorit, vidoal, (luunta ait vanilato bu8 hostibus ()rcincbaiiLur, huc libcrundi u riiiHcrnn-
prajsumptum, non posso vinci sub (iefenaoriliua vi- lii)U3 ducobantur' postremoilludjunonis templurn
:

ctis, et ideo perisso, quia cuslodcs perdidil doos ;

sibi elcger.it avariliu ol suporbia leviuin Graico-

cum vel sola polucritesse causa poroundi, custodcs rum (h) ;

islasChristi basilicaa iniacricordia cthun)i-
huberc voluisso pcrituros ? Nou itiuiuc, cum do diis litus immuniuin IJ.irbarorum *. Nisi forto
eliain
viclisillaconscriborenlurulquecancrentur,poetu3 '
Grffici quidem in illu aua victoria leniplis deorum
libebat menliri, sed cordatos homincs cogebat veri- comraunium(c) poporccrunt, atquc illo confugienlea
tasconfitcri.Vorum islaopportuniusaliolocodiligon- niisoros vi(Uoaquo Trojanos fcrirn vd captivare non
tercopiosequctractundasunt nuncquod instituerara : ausi sunl; eed Virgilius, poetarum more, illa mcn-
do ingratis liominibus dicerc, parumper expiicem ^, tilus est. Imo vero morom hoslium civitates cver-

ut possum qui ea mala, quoj pro suorum morum

: teulium ille descripsit.
perversitatemeritopatiunlur, blasphemantesChristo
imputant quod autem illis cliam talibus propter
GAl'UT V. — De generali consuetudine hoslium victas
;
civitates evertentium, quid Gxsar semerit.
Cbristum parcitur, nec dignantur attcndere, el eas
linguasadversuspjusnomendementiasacrilegajpro- Quem morem etiam Caesar ^ (sicut scribit Sallu-
tervitalis ^ exercenl, quibus liuguis usurpaverunt stius, nobilitatfe '^
veriiatis historicusj senlentia sua,
raendaciter ipsum nomen, ut viverent vel quas lin- ; quam de conjuratis in senalu habuii, commemorare
guas in locis ei sacratis metuendo presserunt, ut non pr«termiltil « Rapi virgines, pueros divelli
: ;

iilic tuti atque muniti •*, ubi propler eum illaesi ab liberos a parentum complexu, matres familiarum
hostibus fuerunt, inde in eum maledictis hostilibus pati qu* victoribus collibuissel ^, fana atque domos
prosilirent. spoliari, caedem, incendia fieri ;
postremo armis,
CAPUT —
De asylo Junonis in Troja, quod ne-
IV. cadaveribus.cruore atque luctu omnia repleri» [Sal-
minem liberavit a Graecis, et basilicis Apostolorum, lust. de Conjuratione Catilinss, cap. 51). Hic si

gux omnes ad se confugienles a Barharis defen- fana tacuisset, deorum sedibus solere hosles parcere
derunt. putaremus. Et bsec non ab alienigenis hostibus, sed
Ipsa, ut dixi, Troja, mater populi Romani (a)» a Catiiinaet sociis ejus, nobilissimis senatoribus et
sacratis in locis deorum suorum munire non poluit Romanis civibus, Romana templa meluebant. Sed hi
cives suos ab ignibus ferroque Graecorum, eosdem videlicet perditi et patriae parricidae.
ipsos deos colentium: quin etiam,
JuHonis asylo
CAPUT VI. — Quod nec Rornani quidem ita ullas

Custodes Phoenix et dirus Ulysses

lecti, ceperint civitaies, ut in tempiis earum parcerent
Praedam asservabant huc undique Troia gaza
:
victis.
Incensis erepta adytis, mensaeque deorum,
Crateresque auro solidi, captivaquo vestis Quid ergo per multas genles, quae inter se bella
Congeritur pueri et pavidae longo ordine matres
:

Stant circum. gesseruntet nusquam viclisin deorum suorura seJi-

[Virffil. JEneid lib. 2, vers. 761-767). bus pepercerunt, noster sermo discurrat? Romanos
Electus est videlicet locus tantae deas sucratus, non ipsos videamus : ipsos, inquam, recolamus respicia-
undecaptivos non liceret educere, sed ubi captivos
liberet includere. Compara nunc asylum illud, non
1 In B, a miserantibus hostibus ducebantur ; ver-
^
cujuslibetdei gregalis, vel de turba plebis, sed Jovis bum, hostibus, hic sustulimus ex auctoritate nostrorum
ipsius sororis etconjugisetreginae omnium deorum, Mss. M
2 Hic incipit caput 5 in Mss.
cum memoriis nostrorum Apostolorum. Illuc incen- » Vind. Er. et Mss riallicani ac Romani, Cato. Sed quia
sis templis et diis erepta spolia portabantur, non verba nunc landala al) Augustino Caesaris sunt apud
reddenda Sallustium, non Catonis, ideo in Amerbachiana editione,
victis ^, sed dividenda vicloribus; huc au-
quam hic secuti suut Lovanienses, interpretibus hujus
operis Valoisio et Trivetho emendare visum est, Caesar
'Lov., 2}oetis. Caetcri libri, /;oe<a.9, accusandi casu, tametsi libri, ut ipsi observant, communiter haberent,
quem vcrbo, libet, adjnngei-e amat Augustinus. Sic iu Cato. Quid si in eo Augustinus, quod eruditis nonnun-
libro secundo Relractationum, cap. 25 « In me potius : qnam conlingit, memoria lapsus est, aut Sallustio usus
dicens quidquid eum lihuit. » vario sive mendoso ? N. 766, Cato. M. —
2 Er. et aliquot probae notae manuscripti, expediam. In B., nobilitate. Sic etiam codices nostri, corrupte.
'••

— Sic etiam n. 766. M. Plerique editi ferunt, nobiiitaice quae lectio certe vera ;

*Vind. Am. et plcrique manuscripti, perversitalis. est. M.

— Sic etiam n. 766. M. " Lov., oollibuissent : m&le et dissentientibus caeteris
* Lov., alque munili essent, et ubi propler eum, etc, libris.
addenlcs, essent el, invitis omnibus libris editis et ma- (a) Va?a pretiosa apud virginem Deo sacram, quae cu-
nuscriptis. stodicnda illa receperat, delecta a milito, Alaricum, mox
•1In B sed de Jovis : corruptc. M.
, ubi comp(jrit ad basilicam Pefri apostoli pertinere, jus-
* Plures Mss., non donanda victis.
sisse eo reporlari, scriliit Oi-osius, Ub. 7, cap. 39.
(a) Sallustius, cap. 6 liltri de Conjm^afione (^atilinae : (bi Levilas propriii Graccorum, nit Cicero in oratione
« Urbem Romam, sicuti ego accepi, condidcro atque pro Flacco, capp. 3, 7, et alibi. Huec eorum erat apud
habuere » initio Trojnni, qui y?5nea duce profugi incer- Romanos nota, quos ideo Graeculos dicebant.
tis aedibus vagabantur. (c) Nempe cosdcni deos colebant Gracci et Trojani,
 ;

19 DE CIVITATE DEI , S. AUGUSTINI 20

musqueRomanoSjdequorurapraecipua laudedictum mitis apparuit, ut amplissimae basilicae implendae

est, populo cui parceretur, eligerenlur et decernerentur,
Parcere subjectis, et debellare snperbos. ubi nemo ferirelur, unde ncmo raperetur, quo libe-
randi multi a miserantibus hostibus ducerentur,
el quod accepta injuria ignoscere, quam persequi
malebant {SaLlust. de Conjuratione Calilinae, cap.9in unde captivandi ulli nec a crudelibus hostibus ab-
'

quando tot tantasque urbes, ut late domina- ducerentur; hoc Christi nomini,hoc chrieliano tera-
(ine) :

rentur, expugnalas captasque everterunt, legatur no-

pori tribuendum quisquisnon videt.caecus; quisquis
videt, nec laudat, ingratus quisquis laudanli relu-
bis qu<c tempia excipere solebant, ul ad ea quisquis ;

confugisspt,liberarelur. An illi faciebant, et scripto-

ctatur, insanus est. Absit utprudens quisquam hoc
imputetBarbarorum.Truculentissimasetsae-
feritati
researunidem rerum gestarum istareticebant?itane
vissimas mentesilleterruit.illefrenavit, ille mirabi-
vero, qui ea quaelaudarentmaxime requirebanl, ista
liter temperavit, qui per propbetam tanto ante prae-
praeclarissimasecundum ipsospietalisintliciapraete-
rirenl? EgregiusRomani nominis Marciis Marceilus,
dixit : Visitabo in virga iniquitntes eorum, et in flngel-

qui Syracusas (n), urbera ornatissimam, cepit, re- lis peccala eorum ; misericordiam aulem meam non
dispergam ab eis {Psid. lxxxviii, 33, 34).
fertur cam prius flevissc ruiluram, el anie ejus san-
guinem suas illi lacrymas efTudisse {b). Gessit et eu- CAPUT VIII. — De commodis atque incommodis, qux
ram pudicitiae, etiam in hoste servandje. Nam prius- bonis ac malis plerumque communia sunt.
quam oppidum victor jussissel invadi, conslituit 1. Dicet aliquis : Cur ergo ista divina misericordia
edicto, ne quia corpus liberum violaret {c). Eversa
ctiam ad impiosingralosquepervenit?Cur, putamus,
est taraen civilas more bellorum,noc uspiam lejiitur
nisiquia eam ille praebuit, qui quotidie facil oriri so-
ab imperatore tam casto atque clemenli fuisse praj- lem suum super boncs et malos, et pluit super justoset
ceplum, ut quisquis ad illud vel illud teraplum fugis- injustos {Mallh. v, 45)?Quamvis enim quidani eorum
set, abiret ' ilicesus. Quod utique nullo modo prajter-
ista cogilantes, pa?nitendo ab impietatesecorrigant
iretur, quando nec ejus fletus, nec quod edixerat
quidam vero.sicut Apostolus dicit, divitias bonitatis
pro pudicitia minimevio!anda,potuittaceri.Fabius, ct longanimilatis Dei contemnentes, secundum duri-
Tarenlinae urbis eversor, a simulacrorum deprajda-
liam cordis sui et corimpoenitenslhesBUT\zenisibii)am
tione se abstinuisse laudatur. Nam cum ei scriba
in die irae et reveUuionis jusli judicii Dei,qui reddet
suggessisset quid designi5deorum,qu8e multacapta unicuique secundum operaejus {Rom. tamen
ii, 4,6) :

fuerant, fieri juberet, continentiam suam etiam jo-

patieutiaDeiad pocnitentiam invitat maloe.sicutfla-
cando condivit. Quacsivit enim, cujusmodi cssent : et
gellum Dei ad patientiam erudit bonos. Itemque mi-
cum ei ncn solum multa grandia, veruni eliam re-
sericordia Dei fovendos amplectilur bonos, sicut se-
n\iDt\&Teni\iT s.rm&\ai, Relinquamus,\nqu\[,Tarentinis
veritas Dei puniendos corripit malos. Placuil quippe
deos iralos ('/).Cum igitur nec illiusflelum^ncc hujus praeparare in posterum bona
divinae providentia?
risum,necilliuscastammisericordiam,nechujus fa- juslis, quil)usnon fruentur injusti et mala impiis, ;

cetam continenliam, Romanarum rerum gestarum quibus non excruciabuntur boni. Ista vero tempora-
scriplores tacere potuerint;quando praetermiltere- lia bona et mala utrisque voluit esse communia ut :

tur, si aliquibus hominibus in honorem cujuspiam

nec bona cupidius appetantur, quae raali quoque ha-
deorum suorum sic pepercissent, ut in quoquarn tem- bere cernuntur nec mala turpiter evitentur, quibus
;

plo Cffidem vel captivitatem fieri prohiberent? plerumque afficiuntur.

ct boni
CAPUT VH. — Quod in eversione Urbis quae aspere Inlercstautem plurimum.qualissit usus vel ea-
2.

gestasunl,deronsuetudineacciderintbelli; quievero rum rerum quae prosperae, vel earum quae dicuntur
clementer, de polentia provenerint nominis Chrisli. adversae. Nam bonus temporalibus nec bonft extolli-
tur,noc malis frangitur; malusautem ideohnjusce-
Quidquidergo vastationisjtruci.lalionis.deprffida-
modi infelicitate punilur, qiiia felicitate corrumpi-
tioniis, concremalionis, alflictionis, in ista recontis-
tur. Oslcudit tamen Deus sa^pc etiam in his distri-
simaRomanachide comniissutii est, fi!cithocconsue-
bucndis evidenlius operationem suam. Nam si nunc
tudo bellorum. Qiiod autem more novo factum cst,
omne peccatum nianifesta plecteret pccna \ nihil ul-
quod inusitata rerum * facie immanitas barbara lam
timo judicio servari putaretur nullum : rursus, si

• Codices nostri, haberetur. M. peccatum nunc puniret aperte Divinitas, nulla esse
* Vo.\, rernm. .nl)est n vetere codice libro Silvanc-
clensi.
providentia divina crederetur. Similiter in rebus se-
(a) Syrnciisnr civitas e.^t iii Sicilia(|uain obsidons Mar- cundis, non oas Dcus quibusdam petentibus evi-
si
cellus, Arcliimeclis Syracn^nni niacliinis sacpe rcpiilsus,
dentissima largilate concederel, nou ad eum ista
terlio landeni nnno <'xpii});nnvit. Qune liic ilo Marcello
Augustinus lefiiinlur in Livio, lib. 25, c. 24. pertinerc dicercmus itemquc si omnibus cas pelen-
:

(b) Nnrrat I.ivius. lib. 25, cap. 2i. libusdaret,nonnisiproptertaliapraemiaserviendum

(c Iflem, it)id.. cap. 25.
csse arbitraremur nec pios noa faceret talis ser-
\fl) Tnrenliim. (^nlaluino iirbem, quae n nomnnis ad illi ;

Annihnlcm defcceral. Q l''aliiiis ^Jaximus Vcrrucnsiis

recii|iernvit, mililil)u:<(|iio (liripiendnm Irndidit. Ilic l"a-
bius esl illc de quo Ennius, Vind. 1t. et Lov.. 7iulli. Vorius Am. el Mss., ulli.
'

hon\o nobis cunctando re.Hitxiit rem.

f/ni/,t — Cod. 2050, nu/li. M.
Ejus de Tarcntinornm simulacris resiionsum affert * Lov.. plcctcrctur pon\a. Caeteri codices, plecteret
Li-
viuB, Ijb. 27, cap. 16. pcena ; supple, divinitas.

1
21 lAUm PHIMIIS. 22
vitu8,sedpoliu8 cupidos ot avaroB. Hfloo cum itiisint, 2, Nam proplorcu quiaque ohjurgandis ct corri"
si

quicumquo boni etmali puritoral'flicti8unt, noii ideo pinndis maloiigenlibus parcit,quiaopportuniu8 tem-
ipsi distinoti non siinl, (|niu (liHlinc-lnin non cst (piod pus in(]uirit, vol oiHdfm ipbia incluit, no dctcriorcH
utrit|uc porpessi snnL. Manctoniin (lissiinililniiopiis- ox hoc cfliciantur, vol ad bonum vilam clpiuincru-
sorum otiam in similitudino pussionum et licct aub ; diondoa impndiant alios inlirinoa, et prornant ulqiio
eodem lormento.non est idcin virtus el vitinm.Nain avcrlaiiL a (ide; non vidoturesaecupiditatisoccasio,
sicut 8ub nno i^,'noaiiruinruliliil,|)aIoafnmat ol sub ; 8cd consilium charitatis. Illud cst culpabile, quo hi,
eadem tribula9lipuliucoiniiiinuiintur,('rnmontapiir- quidissimiliter vivuiitotainaloruin factisabhorrenl,
gantur; nocideocum oloo ainurca (;on[unditur,quia parciiiil taiufin peccalis alicnis, quii; dodocere aut
eodem preli pondere cxprimilnr ila unu eaden:iquo : objurgaro deberent, dum eorum offcnsiones cavent,
via irruens bonos probat, purilicat, eii(|ual ;
niaioa nesibi noceant in his rebus, quibus liciteboni atque
damnat,vaslat,e.xterminat.Undcineadematllictione innocentesutuntur,sedcupidiusquarnoportebateo3,
mali Deum detestanturalqueblasphen.,ant; boni au- qui in hoc mundo pcregrinanLur el spem superna;
tem precantur et laudant. Tautum
non qua- inlerest, patriiE prajsegerunt. Non solum quipiie infirmiores,
lia, sed qualis quisquc patiatur. Nam pari molu exa- vitam ducentes conjugalera, filios habentes vel ha-
gitatum et exhalal horribililer coonum, et suaviter bere quaorentes, domosac familias possidentes^quos
fragrat unguentum. Apostolus docens et monens
in Eoclcsiis alloquitur,

CAPUT IX. — De causis correplionum, propter quas

quemadmodumviveredebeant etuxores cummaritis
et boni et mali pariler flagellantur.
ct mariti cum uxoribus, et filii cum parentibus, et
parentes cum filiis, et servi cura dominis, et domini
i. Quid igitur in illa rerum vastitate ' Christiani cum servis [Coloss. iii, 18-22]), multa temporalia,
passi sunt, quod non eis magis fideliter ista con- multaterrenalibenter adipiscunlur et moleste amil-
siderantibus ad profectum valerel? Primo, quod ipsa lunt, propter qua3 non audent oflendere homi-
peccata,quibus Deus indignatusimplevil tantiscala- nes, quorum sibi vita contaminatissima et con-
mitalibus mundum, humiliter cogiiantes, quamvis sceleratissima displicet: verum etiam hi, qui su-
longe absint a facinorosis, llagiliosis alque impiis, periorem vitse gradum tenent, nec conjugalibus
tamen non usque adeo se a delictis deputant alienos, vinculis irreliti sunt, et victu parvo ac tegumento
ut nec temporalia pro eis mala perpeti se judicent utunturSpIerumquesuafamaeacsaluticonsuIentes;*,
dignos^. Exceptoenim quod unusquisque,quamlibet dum insidias atque impetus malorum timent,abeo-
laudabiliter vivens, cedit in quibusdam carnali oon- vum reprehensione sese abstinent. Ei quamvis non ia
cupiscentiae, etsi non ad facinorum immanitatem et tanlum eos metuanl, ut ad similia perpetranda qui-
gurgitem flagitiorum atque impietatis aborainatio- buslibel eorum terroribus atque iraprobitatibus ce-
nem, ad aliqua tamen peccata vel rara vel lanto cre- dant; ea ipsa tamen, quae cum eis non perpetranl,
briora,quantominora: hocergoexcepto, quistandem nolunt plerumque corripere, cum fortasse possint
facile reperitur, qui eosdem ipsos, propter quorum noa poluerint,
aliquos corripiendo corrigere; ne, si
horrendam superbiara,Iuxuriam et avaritiam,atque sua salus ac fama in periculum exitiumque perve-
exsecrabilesiniquitalesetimpietates,Deus,3icutmi- niat nec ea consideratione, quasuam famam ac sa-
:

nandopraedixit, conleritterras {hai.xxiv,etaIibi),siG lulera videnlessenecessariam ulilitaLierudiendorum

habeat, ut habendi sunt?siccum eis vivat, utcum tali- hominuin; sed ea potius infirmitate,quadelectat lin-
bu3 estvivendum?P]erumque enimabeisdocendis, gua blandiens et humanus dies (I Cor. iv, 3j, et re-
admonendis, aliquando etiam objurgandis et corri- formidatur vulgi judicium et carnis excruciatio vel
piendismale dissimulatur; vel cum laboris piget,vel peremptio hoc est, propter quaedara cupiditatis vin-
;

cum eorum os coram ^ verecundamur ofTendere vel ;

cula, non propLer officia charitatis.
cum inimicitias devitamus, ne impediant et noceant
3. Non mihi itaque videtur haec parva esse causa,
in ististeraporalibus rebus, sive quas adipisci adhuc quarecumraalisflageIIenturetboni,quandoDeopla-
appetil nostracupiditas,sivequHS amittere forrnidat
cet perdilos raores etiara temporalium pisnarum af-
ita ut, quamvis bonis vita malorum dis-
inflrmitas:
flictione punire. Flagellantur enira simul, non quia
elideocum eisnon incidantin illam damna-
pliceat,
simul aguntmalani viiara,sedquiasimul amanttem-
tionem,quaepost hancvitam taiibus praeparatur;l3-
poralem vilam non quidem aequaliter, sed tamen si-
;

men quia proplerea peccatis eoruin damnaliilibus

mul quam boni conlemnere deberent, utilli correpti
:

parcunt, dum eoa in suis licet levibus et venialilms

atque correcLi consequerentur aelernam; ad quam
rnetunt, jure cum eis temporaliter flagellentur,
conseijuendam si nollent esse socii, ferrentur et di-
quamvis in 33ternum minime puniantur. Jureistam
ligerenturinimici:quia,donecvivunt, semper incer-
vilam,quando divinitus affliguntur cum eis,amaram
lum cst utrum voluntatera sint in melius mutaturi.
sentiunt, cujus amando dulcedinem poccantibus Qua in re non utique parem, sed longe graviorem ha»
eis amari esse noluerunt.
' Vetustissimus codex Corbeiensis, ae tegimento
utuntur.
Plures Mss., vastai.ione.
' —
Corbeiensis766 cum aliis 2 Vorbum comulentes, abest ab Am. Ev. ac Mss. Po-
probatioribuH, vastitate. M. test illaesosensu deleri, ut quod proxime sequitur, dtiin
i Lov.,
indifjnos : relnctante sensu et raeteris libris. insidias atque impetus wctlorum timent, referatur ad
' >onnulli codiccs
omittuat, coram. praecedeiitia verba fawae ^cilicet, ac saluti.
 ; ; :

23 DE CIVITATE DEI, S, AUGUSTINI 24

bentcausam.quibua per propbelam(liciLur,i//e qui- cturus. llli autem infirmiores, qui terrenis bis bonis,
dcm in suo peccaio morietitr, scmguinem nutcm ejus de quamvis ea non pra3ponerunl Chrislo, aliquantula
mnnu speculalori.$ rcquira<n{Ex>ech. xxxiii. 0). Ail hoc tuinen cupiditatecoh<trebant;quantumhaecamando
enim speculatores (a), hoc esl populorum praDposili, peccaverint, perdendo senserunt.Tanturaquippedo-
constiluti sunt in Ecclesii?, ut non parcanl objur- luerunl, quantum se doloribus inseruerant; sicut
gando peccata.Nec ideofnnienahhujiKsccmodi culpa Apostolum dixissesupra commemoravi. Oporlebat
penilus aUenus cst, qui, iicet prajpositus non sii, in enim ut eis adderetur etiam cxperimentorum disci-
eistamenquibus vitae hujus necessitate conjungitur, plina, a quibus fueral tam diu neglecta verborum.
multa monenda vel arguenda novit,et negligit,devi- Nam cum dixil Aposlolus, Qui volunt diviles fieri, in-

tans eorum olTensione?, propter illa quibus in hac cidunt in lenlatiunem, el caetera ;
protecto in diviliis
vita non indebitis utitur, scd plus quam debuit de- cupiditalera reprehendil, non facultatem : qui • [iraj-

lectatur. Deinde habent aliam citisam boni, quare cepii alibi,dicens, Pr,Ycipedivitibushuiusmundi,non
temporaiibus a'fligantur malis; qualein habuit Job: superbesapere, ncque sperare in incerto divitiarum ^

utsibiipsehumannsanimus sitprobaiusetcoiznitus, sed in Deo vivo, qui pnvstat nolns omnia abundnnfer ad
quanta virtute pietatis gratis Deum diligat [b). fruendum: benefaciant, iivite^ sint in operibns bonis,
C.-VPUT .\. — Quod sanclis in nniissione rerum lempo- fucile tribuant, communicent, thesaurizent sibi funda-
ralium mhil pereat. mentum bonum in futurum,ut apprehendant veram vi-
1. Quibus recte considcralis atque perspeclis, al- tam (I Tim. vi, 17-19). Ha;c qui de suis faciebant di-
tende utrum aliquid mali acciderit fidelibus el piis, viliis, magnis sunt lucris levia damna solati ;
plus-
quod eis non bonum verlerelur: nisi forte putan-
in que lagtati ex his, qua- facile Iribuendo tulius sorva-
dumestapostolicamiiiam vacaresentenliam,ubiait, verun'.,quamcontri9taliexhi3,quaetimideretinendo
Scimus quin dilioenlibus Deum omnia cooperantur in '
fscilius amiserunt. Hoc enim potuit in terra perire,
bonum [Rom. viii, 28). quod piguitindotransferre Nam quireceperuntcon-
[Caput X.] Amiserunt omniaquae habebant. Num- silium Domini sui, dicentis, Nolite condere vobis the-
quid fidera ? numquid pielatem? numquid interioris sauros in terra,ubi tinea el rubigo exterminant, et ubi
hominis bona, qui est ante Deum divcs (I Petr. ni, fures effodiunt et furantur; sed thcsatirizate vobis the-
4)? Hse sunt opes Chrislianorum, quibus opulentus ,'!auros in coclo, quo fur non acccdit, ncque tinea cor-
dinebat Apostolus: Esl nulem qu/estus magnus pielas rumpit: ubi enim est thesaurus tuus ,ibi erit elcor tuum
cum sulfiiientia. NikiL enim tntulimus in hunc mun- (Matth. VI, 19-21 ; tempore probaverunt
tribulationis
dum, sed necauferre aliquvt possumus: habenies au- quam recte s;ipuerinl, non contemncndo vcracissi-
tem viclum et tegumentwn, his conlcnti simus. Nam mum prfficeplorem etthesaurisui fidelissimum invi-
qui vulunl divites fieri, incidunt in tentniionem et ctissiiiiumque cuslodem. Nam si multi sunt gavisi,
laqueum,et desideria multa stulta et noxia, qu3e mer- habuisse divitias suas, quo contigit ut hostis
ibi se
gunl homines in inferitum el perdilionern. Hadix esl non accederet; quanto certius et securius gaudere
enim omnium mulorum auaritia [c]: quam quidam poluerunt qui moniUi Dei sui illuc niitrraverant,quo
appcientes, a fide pererruverunt, el inseruerunt sc acccderc^omninononpossel?UndePaulinu3noslcr,
doloribus multis (I Tim. vi, 6-10). Nolensisepiscopus, exopulentissiraodivitevoluntate
Quibus ergo terienns divilia; in* illa vastatione
2. pauperrimusetcopiosissime sanctus,quandoetipsam
perierunt^.^iicassichabcliant^quemadmodumabislo Nolam Barban vastaverunt (rt), cum ab eis leneretur,
foris paupcrc, intusdivile audicr.int ; id cst, si mundo corde suo, ub ab eo postea cognovimus, preca-
sic in
utebantur, tanquatn non utontes (I Cor. vii, 31) ; po batur Domine, non cxcrucier propter atirum et argen-
:

luerunt diccre, quod ille gravitcr lentatus minime et tum; ubi enim sinl omnia mea,tu scis. Ibi enim habe-
snperatus: Nudus cvivi de utero malris mex, nudus batomnia sua, ubi eum condere et Ihesauriznre ille
revn-tar in lerram. Dominusdedit, Domiuus abstulit monslraverat*, qui etha?c mala mundo ventura pra^-
sicul Divninoptacuil, itafactum est: sit nomen Domini dixorat. Ac perhoc qui Dominosuo monenti obcdie-
beneilictum (Jub i,2l) : ulbonus servus niagnasfacul- ranl, ubiotquomodothesaurizaredeberent,necipsa3
lates haberet ipsain sui Domini voluntalcm, cui pe- lerrenas divilias Barbaris incursaniil)us ami.':^erunt
disscquus mcntc dilcsceret, ncc contristaretur eis quos aulem non obedissc poeniluit, quid de ta!i-
rebus vivens relictns ^, quas cito fucrat raoriens reli- bus rcbus facicndum esset, si non praecedente ?a-
1 Vetustissimus Corbeiensis libcr, coopcralur. pientia, certe coosequente expericntia didicerunt.
Vinri. Ain. ct I.ov. oinillnnl, t;i,
2
•''SicMss. Ate(lili,)r/iV^/.s;niinns inlpgrn illa anlilliesi.
mannscripli,
quac ,\upnslinr> jilnruit, hornm vcrbornm. vit-ens relic- Vind Am Vr.,quam. Sicliam bnbent
tun ; et, moriens relirturus. — Codd. cl2051 lerunt,
TOlJ
1

oxccplo uno ct allero, in (luibus legilur, (/<; ^Ma. Ms. —

relictus. (Inm eodd. inferloris nolao nn. 2052 et 2053 766, Quaiii. M. i ,
quod abest a manus-
,

babent, relictis. M. 2 In iMlitis nddilur, .vMarum ,•

(a) Specidatorix vocabulo exacle Iranslatumest grae- rriplis. ,

cum (jnod plnribiis prol^at L. Vives.

eiii.^copris, ^ Kditi, accedi. At Mss., accedere.
i Lov et codices noslri. exccpto
7b6, Irgunt. fMontff-
(b S. Cluy.^^ostomiis in lloniil. 1 nd popnlnm .\ntio-
chpnnm orloransas erinnifrnl variac pl omnimodnc san- rnt Ms 7(;(> et pleriqnc cdili.
rno>i*/>vjre.ot. M
Alarico posl dircplnm l rl)em per
ctornni nffliclionis in hoc innnilo, qnns sij^illntiin cx f«) C.olbi nimirnm snb
Scriplnris ronfirmat. CoouAKift, Lntinm VolPCOS,Campnninm, et nlins Italine provincias
civilalem diruerunt.
(c) Apud raulum, philargyria. Vulgnla, cupiditas. effnsi. Nolam ipsam Cnmpnnine
 ;

25 \AIWA\ PHIMII?!. 21}

Al onim quidam bonl eliuin (^hrialiani loiTonlis

;t.
preece.sserit : noqiicoiiiin facit malain morlem, nifii

cxcruciali 9unt,nt honn sua Ii08l.ibii9 prodnrenl. llli quod Bcquiiur mortcm. Non ituquo mullum ciirun-

voro nec prodi'ro,noi; pofdoro poliiorunl ixinuai, (luo diiii) n."t oirt, (|ui noccssario moriluri Hiint, (|uid

cl ipsi boni crant. Si autoui tur([iu'ri, (|uiiui niaiu- uccidat ut nioriantiir ; scd morioiido quo irccogun-
nu)na iniiiuilalis prodcrc inaluoiuut, lioni nonerant. lur. Cum ii^itur Ctirisliani novorint longo mcliurem

Admonendiuutcni l'ucrunt,qui laiiln patiebunlurpro fuiascrcligioBipaiipcrismorlom intorlingentium ca-

auro, quanta osscnt sustincndu pro Christo ut cuni : num Iingua9,quaiiiiriiiiii diviti.s in iinrpuraot bysi-o

potius dili^'orc discorcnt, (|ui [iro se passoa ftitcrna {Lur. XVI, 1'.)-:H) ; h.rrcnila iUa gencramortiuiii quid

felicitatc ditarct non auruin ctargcntum, pro quo

;
mortui.s obfucrunl, qui lioiie vixerunt.

pati miaerrinuim fuit, seu mentiendo occultaretur,

CAPUT .\!I. — De scpuUura kumanorum corporum,
seu verum dicondo prodcrctur. Nainque inter lor- cliamsi fueril negala, nil udiinil.
qu!C Chrisiianii
menta ncinoCiiristum conlitendo amisit ncmoau- :

runi, nisi negando, servavil. Quocirca utiliora crant 1. Atenim intanta strage cadavcrum ncu scpcliri

fortasse tornienta, qua3 bonum incorruplibile aman- potuerunt. Nequeistud pialidcs nimiura reformidat,

dum docebant, quam

bona, qua} sinc ullo utili
illa tenens priediclum, nec absumontes bcstias resur-
fructu dominos sui amore torqucbant. Sed quidam recturis corporibus obfuturas, quoruin caiiillusca-
etiam non habentes quod prodeicnt, duni non crc- pitis non pcribil [Ui. .\xi, 18). Nullo modo dicercl

duntur, torli sunl. Et lii fortehabcre cupiebant, nec Vcritas, Nolite timere eos qui corpm occidunt, ani-
sanctavoluntatepauporcserant:quibusdemonstran- mam autem non possunt occider,j {Matth. x, 28) si ;

dumfuit, nonfacuitateSjSodipsascupiditales lalibus quidquam obosset futura) vitac, quidquid inimici d-^

esse dignas cruciiitibus.Si vcro melioris vitae propo- corporibus occisorum facere voluissent. Nisi forte
sitoreconditumaurumargentumque non habobant, quispiam absurdus est, ut contendut eos, qui
sic

nescio quidera utrum cuiquam talium acciderit, ut corpus occidunt, nondebere timeri ante mortcm, ne
dum babere creditur, torqueretur verumtamen : corpus occidant, el timeri debere post r>iortem,n'>-
etiamsi accidit, profeclo qui inler illa tonnenta pau- corpus occisum sepeliri non sinant. Falsum cst ergo
pertatemsanctamconfitebalur, Christum confiteba- quod ait Christus, Qui corpus occidunf, et poslea non
lur. Quapropter elsi noa meruit ab hoslibus credi, habcnl qiiid faciant {Luc. xii, 4) si habent tunto, ;

non potuittamen sanctae paupertatis confessor sine quo3 dc Ciidavcribus facianl. Absit ut falsum sitquod
cceiesti mercede torqueri. Veritas dixit.Diclum estenim aliquid eos lacerecum
4. [XI.] Multos, inquiunt,etiam Chrislianos fames occidunt, quia in corpore sensus est occldenrio ;

diuturna vastavit. Hoc quoque in usus suos boni postea vero nihii habere quod faciant, quia nullus
fideles pie tolerando verterunt. Quos enimfames ne- senbus esl in corpore occiso. Multa itaque corpora
cavit, malis vitae hujus, sicut corporis morbus, eri- Christianorum terra non texit : sed nullum eorum
puil quos autem non necavit, docuit parcius vivere,
: quisquam acceloet torra separavit, quam totam im-
docuit productius jejunare. plet proesenlia sui, qui novit unde resuscitet quod
CAPUT XI. — De fine temporalis vilae, sive longioris, crcavit. Dicitur quidem in V?,d\'r\\o,Posiierunt morta-
sive brevioris. lia servorum tuorum escas volatilibus cosli, carnes
Sed enim multi etiam Christiani interfecti sunt, sanctorum tuorumbestiis terr3S:ef[uderunt sanguinerii
multi multarum mortium foedavarietate consumpli. eorum, sicut aquam incircuitu Jerusalem, et nonerat
Hoc si cEgre ferendum est, omnibus qui in hanc vi- qui sepeliret {Psal. lxxviii, 2, 3) : sed magis ad ox-
tam procreali sunl, utique commune esl. Hoc scio, aggerandam crudelitatem eorum qui ista fecerunt,
neminem fuisse mortuum, quinon fuerat aliquando non adeorum infelicitatom qui ista perpessi sunt.
raoriturus. Finis aulem vitcX' tam longam quam bre- Quamvis enim hosc in conspectu hominum dura et

vem vitam hoc idem facit. INeque enira aliud melius, dira videantur; sed preliosa in conspectu Dominimors
et aliud doterius ; aut aliud majus, et aliud brevius sanctorum ejus {Psal. cxv, 15). Proinde omnia ista,
est, quod jam pariter non est. Quid autera interest, id est, curatio funeris, conditio sepulturae, pompa
quo raortis genere vita ista finiatur, quando ille cui exsequiarura magis sunt vivorum solatia, quara
^

finitur, iterum mori non cc;gitur ? Cum autem uni- subsidia mortuorum.Si aliquid prodest impio sepu!-
cuiquemortaliumsubquotidianisvitee hujuscasibus tura pretiosa, oberit pio vilis aut nulla. Prasclaras
innumerabiles mortes quodaramodo comniinentur, exsequiasinconspectuhominum exhibuit purpuralo
quamdiu incertum est, quaenam earum ventura sit illi divili turba famulorum : sed mullo clariores in
quaero utrum satius sit, unam perpeti moriendo, an conspeclu Doraini ulcerosoilli pauperi ministerium
omnes timere vivendo. Nec ignoro quara inertius *
praebuit Angelorum, quieum non exlulerunlin raar-
eligatur diu vivcresub timore tot mortium,quam se- moreum tumulum, sed in Abrahae gremium sustu-
mel moriendo nullara deinceps forrnidare. Sed aliud lerunt.
est quod carnis sensus infirmiter pavidus refugit, 2.RidenthajciIIi, contra quosdefendendam susce-
aliud quod mentis ratio dilig^nter enucleata convin- pimus civitatemDei.Verumtamen sepuituraj curam
cil. Mala mors putanda non est, quam bona vita
' Oullicani et llomani Mss., oiliu*. * Sola editio Lov., pom,pae exsequiarum.
S7 DE CIVITATE DEl, S. AUGUSTINI 28

etiam eorum philosophi contempserunt (a) el sflepe : quidem et alia, quae sancti Patriarchoe de corporibus
universi exercilus, dum proterrena patria moreren- suis vel condendis vel transferendis prophelico spi-
lur, ubi postea jacerent, vel quihus besliis esca fic- riludiclaintellifii voluerunl: non auternhic locusest,
renl, non curarunl licuitque de hac : re poetis plau- ut ea perlractemus, cum sufficiant ista quae diximus.
sibiliter dicere : Sed si ea quae sustenlandis viventibusBunl necessa-
Coolo tegitur, qui non habet urnara (6). ria, sicut victus et amictua, quamvis ciim gravi af-
Quanto rainus debent de corporibus insepultis in- flictione desint, non frangant in bonis perferendi lo-
sultare Christiaois, quibus et ipsius carnis el mem- lerandique virtutera, nec eradioant ex anirao piela-
brorum omn'um reformatio non solum exterra.ve- lem,sed exercilatam faciunt fecundiorem quanlo :

rura etiam ex aliorumeleraentorum secretissimo si- magis, cum desunt ea quae curandis funeribus con-
nu quo dilapsa cadavera recesserunt, in temporis dendisque corporibus defunctorum adhiberi solent,
puncto reddendaetredintegrandapromiltitur(I Cor. non efficiunl raiseros in occuliis piorum sedibus jara
XV, 52) ? quietos? Ac perhoc, quando istacadaveribusChri-
CAPUT XIII. — QueB sit ratio sanctorum corpora slianorumin illa magnae urbis,vel eliara aliorum oppi-
sepeliendi. dorum vastalione defuerunt : nec vivorura culpa cst,

Nec ideo tamen contemnenda et abjicienda sunt qui non poluerunt ista praebere, nec pcenamortuo-
corporadefunctorura,maximequejustorumatque fi- rum, qui non possuntista sentire.

delium, quibus tanquam organis et vasis ad omnia CAPUT XIV. — De captivitate sanctorum, quibus
bona opera sanctus usus est Spiritus '. Si enira pa- nunquam divina solatia defuerunt.
terna vestis et annulus, acsi quid hujusmodi, tanto
Sed mulli, inquiunt,Christianietiam captivi ducti
charius est posteris, quanto erga parentes major af-
sunt. Hoc saneraiserrimuraest,si aliquoduci potue-
fectus; nullomodoipsaspernenda siint corpora, quae
runtjUbi Deumsuum noninvenerunt.SuntinScriplu-
utique multo familiarius atque conjunctius, quam ris sanctishujus etiamcladisraagnasolatia.Fuerunt
quaelibet induraenta, gestamus. jlaec enim non ad
in captivitatetres pueri.fuitDaniel, fueruntaliipro-
ornamentum veladjulorium,quod adhibetur exlrin-
phetae ; nec Deus defuit consolator. Sic ergo non
secus, sed ad ipsam naturam hominis pertiaenii.Un-
deseruit fideles suos sub dominatione gentis, licet
de et antiquorum justorura funera officiosa pietate
barbarae, tamen humanae, qui prophelam noo dese-
curata sunt,etexsequiae celebrata?, etsepultura pro-
ruit nec in visceribus belluae {Jonx ii). Haec quo-
visa {Gen. xxv, 9 xxxv, 29 l, 2-13, etc.) ipsique
que illi, cum quibus agimus, malunt irridere, quam
; ; :

dura viverenl, de sepeliendis, vel etiara transferen-

credere qui tamen in suis lilleris credunt Arionem
:

dis suis corporibus filiis mandaverunl {Id. xlvu,

Methymnaeum,nobiIi8siraumcitharistara,eumesset
2S), 30 ; L, 24) : et Tobias sepeliendomortuos Deum
dejectus e navi, exceptum delphini dorso, et ad ter-
promeruisse, teste angelo, coramendatur (To^. n, 9;
rasesse perveclum (a). Verum illud noslrum de Jona
XII, 12). Ipsequoque Dominus die tertio resurrectu-
propheta increJibilius est. Plane incredibilius, quia
rus, religiosa; mulieris booum opus praedicat, praedi-
mirabilius ; el rairabilius, quia potentius.
candumquecommendal, quodunguenlumpreliosum
super membra ejus effuderit, atquehoc ad eum sepe- CAPUT XV. — De Regulo, inquocaptivitatis, ob reli-

liendum {ecent {Mallh. -xxw, 10-13). Et laudabiliter gionemetiam sponte tolerandx, exstat exemplum:
commemorantur in Evangelio qui corpus ejus de quod tamen illi deos colenti prodesse non potuit.
cruceaccepturadiligenter atquehonorificetegendum 1. Habent tamenisti decaptivitate religioniscausa
sepeliendumque curarunl {/oan. xix, 38-42). Verum sponte toleranda et in suis praiclaris viris no-
etiara
istae auctoritates non hocadmonent ', quodinsitul- bilissimum exemplum. Marcus Attilius Regulus,
lus cadaveribus sensus ; eed ad Dei providentiam, imperator populi Romani, caplivus apud Carthagi-
cui placent etiara talia pietatis officia, corpora quo- (6). Qui cumsibi mallent a Romanissuos
nenses fuit
que mortuorum pertinere significant, propter fidera reddi,quameorumtenerecaptivos, ad hocimpetran-
resurreclionis aslruendara. Ubi et illud salubriter dum etiam istum pra^cipuc Regulura cura lei^atis
discitur,quanla possit esso rerauncratio pro elee- suis Romara miserunt, prius juralione constrictura,
mosynis, quas viventibusetsentientibusexhibemus, si quod volebant minime peregissct, redilurum esse
si neque hoc apud Deum peril, quod exanimis ho- Carlhaginem.Perrexitille, atque insenatu contraria
minummembrisofficiidiligentiaequepersolvitur.Sunt persuasit, quoniam non arbilrabatur utilc csse Ro-

< Plorique et melioris nolae Mss., sancle nsus fst

.ipiritu.i : id est, ipso juslorum aniraus sanclo corporum (a) Arionis ex Methyrana, Lesbi Insulae oppido, citha-
U8U opcrn bona odidit. rccdi fnlMilam srripsit'Hcrodolus lihro Musarum primo,
» Voleres quicJam libri probae notno, »on ad hoc ad- capp 23, 24. llinc Ovidius in Faslis, libro 2, vers. 80 et
monant. —
Ms. 766, non hoc admonent, praetermissa seqq. A. riellius, lib. 16, cap. 19.
vocula, ad M. (A) ('ognomon, Aiti/ius, nhest n Vind. et n Mss. Hanc
(a) Ut Diogencs Cvnicus, .Vnnxngorns, Thpodorus Cy- Mnrci Reguli hislorinm. qui piimo Puniro boUo consul
renaens.etalii.Vide nenccnm, lib.de Trnnquiiiilnte nnimi, cum L. Mnnlio Vnlsone crealus, excrcilum iu Africnm
cnp. 14. et Epist. 92 Ciceronem in prinin Tusnil. Qiiaest.
; Romauoruiu priiuus trnjocit, et nb hoslibus caplus cst,
lih. 1, rnp. 42 et sec|(|. referunt A. (lellius, lih. 6, cap. 4 Appinuus, de BeUis ;

Lnrnnus, in lib. 7, v. 819, tlo ocdsifl Pharsalica pu-

(b) Punicis, cnp. 4 Polybius, lib. 1, cap. 21), ct alii per
;

gna lociueus, quos Caesar comburi nut humari vetuit. multi.

I
J9 MBER PnTMTJS. 30

muna) reipublica; mutarecaplivoa.Necpost Imncpor- mua hominibus ({ui Kloriuntur talom se habuiH60
auiisionoiiia suia ud hoatearcdirecompulsnsestisod civom, qtialem limeiit haberc civitalem?Quod ai non
qiiod Juraverut', id spontocomplovil. Alilli euin ox- timont, tiilo crgo uli(Hiiil,(| iialouccidil K('giilo,etiaia

cogitutis ut({iio horrondis criu-iatiluis nccavorunt. civituti tiindiligcnlor,(juarii illo.dooscoiontiacciderc

Inclusum (luippo unf^usto ligno, ubl starc cogcretur, potuissefalountur^otchristiunis tcmporibua iion ca-
claviaqueaculiasimiaundiquoconlixo.utaeinuulluui lumnientur.VerumquiadeilliaChriatianisorlaquaia-
ejuaparlemainepccniautrocissimisinclinaret.ctiam tioc3l,quictiuiii cuptividuclisuiit'; hoc inluoanturet
vigilundo pcrcmerunt *. Merito certo luudant virtu- taceant, qui 8aluborrim;o rcligioni hinc impudonter
tem tam mugna inlclicitute majorein. Et pcr deos atquo iiiiprudentcr illudunl : quia si diiscorum pro-
illojuraverat, quorum cultu ^ prohibilo, haa gencri bro non fuit,qiiod attcntissimus cultor illorum,dum
humano clades isli opinuntur inllij,'!. Qiii ergo pro- eis jurisjurandi lidem acrvarel, patria caruit, cum
pterea colebantur, ul istain vitain prosperum reddo- aliam non haberet,caplivusquoapud hostes por lon-
rent, ai verum juranti has irrogari pccnusseu volue- gam mortemsupplicio-novajcrudelilalisoccisusest:
runt, aeu permiserunt, quid perjuro graviua irati multominus nomen criminandumestchristianumin
facerepoluGrunt?Sedcurnon ratiocinationemmeam captivitatesacralorum3uorum,quisupernampalriam
potiua ad utrumque conclndam ? Deos certe sic ille veraci fide exspectantc?,etium in suissedibus per-
coluit, ut propterjurisjurandi fidem nec remaneret egrinos se esse noverunt (I Pelr. ii, 11).
in patria, nec inde quolibet ire, sed ad suoa acerri- GAPUT XVI. — -Yn stupris, qux eliam sanctarum
moa inimicos redire minime dubitaret. Hoc si huic
forle virginum est passa caplivilns, contaminari
Titae utile exislimabat, cujus tain horrendumexitura poluerit virtus animi sine voluntatis assensu.
meruil, procul dubio tallebatur. Suo quippe docuit
MagnumsanecricnenseputanlobjicereGhristianis,
exemplo, nihil deos ad istamtemporalem felicitatem
cuin eorum exaggerantescaptivitatem,addunt etiflm
suis prodesse cuUoribus : quando quidem ille eoruin
stupra commissa, non soium in aliena malrimonia
deditus cultui,etvictus et captivus abductus,et quia
virginesquenupturas.sedetiam in quasdam sancti-
noluit aliter quam per eos juraverat facere, novo ac
moniales. Hic vero non fides, non pielas, noa
priusinaudito nimiumque horribili supplicii genere
ipsa virtus quae castitas dicitur, sod nostra potius
cruciatusexstinclus est.Si autemdeorumcultusposl
disputatiointerpudorem atque rationemquibusdam
hanc vitam velut luercedem reddit felicitatem, cur
coarctaturangu3tiis(a).Neclantumcuramushicalie-
calumnianlur temporibus christianis, ideo dicentes
nis responsionem reddere, quantum ipsis nostris
Urbi accidisse iliamcalamitatem, quia deossuos co-
consolationem.Sit igitur in primis positum atquefir-
lere destitit,cum potueril etiam illos diligentissime
matum, virtulem qua recte vivitur, ab animi sede
colens taminfelix lieri, quam ille Regulus fuil? Nisi
membris corporis imperare, sanctumque corpus usu
fortecontraclarissimam veritatem tanta quisquam
fieri3anctaevoluntatis:quainconcussa acstabiliper-
dementia mirae C9ecitalis obnititur, ut contcndere
manente, quidquid alius de corpore vel in corpore
audeat universam civitatem deos colenterainfelicem
fecerit, quod sine peccato proprio non valeat evitari,
esse non posse, unum vero horainem posse ;
quod
prffitercuIpamessepatientis.Sedquianonsolumquod
videlicet polentia deorum suorum muitos potius sit
addolorem,verum etiam quodad libidinem pertinet,
idonea conservare, quam singulos ; cum multitudo
in corpore alieno perpetrari potest quidquid tale ;
constet ex singulis.
factum fuerit,et si retentam constantissimo animo
2. Si autem dicunt M. Regulum etiam in illacapti-
pudiciliam non excutit, pudorem tamen incutit ne ;

vitate illisque cruclatibus corporis,animi virtute bea-

credatur faclum cum mentisetiam voluntate, quod
tum esse potuisse ; virtus polius vera quaeratur,
fieri fortasse sinecarnis aliquavoluptate non potuit.
qua beata possitesseet civitas.Neque enimaliunde
bealacivitas, aliunde homo cum aliud civilas non:
GAPUT XVII. — De morte voluntaria ob melum
sit,quam concors'' horainum multitudo.Quamobrem poenx sioe dedecoris.
nondum interim disputo^qualisinReguIo virtus fue- Ac per hoc et quae se occiderunt,ne quidquam hu-
rit : nunc, quod islonobilissimo exemplo co-
sufficit jusmodi paterentur,quis humanus afTectus eis nollit
guntur fateri, non propter corporis bona, vel earum ignosci ? et quae se occidere noluerunt,ne suo facino-
rerum quae extrinsecus homini accidunt, colendos realienum flagitium devitarent, quisquiseis hoccri-
deos; quandoquidem ille carerehisomnibuamaluit, mini dederit,ipse crimine insipientiae non carebil*.
quam deos per quosjuravitollendere.Sed quid facia- [XVII.] Nam utique si noa licet privata potestate *

' Plures Mss., qui etiam captivati sunt. Sic nostri —

' Vind. Am. Er. et nostri omnes Mss , sed quiajuror Mss. M.
verat. 2 Lov., longa morte et supplicio ; dissentientibus edi-
Mjbri nonnuWi, etiamjuffulando peremerunt : sed tis aliis et manuscriptis.
male.HucpertinetilludCiceronis.OrationeinPisonem.cap. 3 Plerique Mss., ii^se crimen; et ex iisperpauci loco,
ly: < MarcumAttilium Regiiliim
Carlhaginenses resectis carebit, iiabent, cavebit. —
Corbeiensis quoque, ipse
«palpebrisilligatum in macliina viglJandoperemerunt. » crimen insipientiae non cavebit : bene. M.
i''ter Valcrius Maximus, lib. 9, cap. 2, ext. 1. * Lov., si nonlicetprivata potestate alicui. Editialii
a" v""i^°
Ah
ADcst,
V ^"^' ^'^ Lov., r/uorum, pro oultu prohibito.
pro, ab Er. et a plerisque manuscriptis.
ot Mss. omittunt, alicui.
(a) Nam pudor prohibet etiam corporis violationem
* .^onnuih codices,
consors. non malam dici, ratio id jubet.
31 DE CIVTTATE DEI, S. AUnuSTINI 32

hominera occidere vel nocentem, cujua occidcndi virginis cujusdam integritatera raanu velul explo-
licentiara lex nuUa conccdit profeclo etiam qiii se
: ran3,sivemalevolentia,siveinscitia,3iveca3u,dumin-
ipsum occidit,homicida est ; et tanto fit noccnlior, spicit, perdidit : non opinor quemquam tam stulle
cumscocciderit,quantoinnocentiorin ea causa fuil, sapere, ut huic periisse aliquid exislimet eliam de
qua seoccidendum putavit.Namsi Judac faclum mc- ipsius corporis sanctitalo, quamvis membri illius

rito detestaraur, eumque veritasjudicat, cum se la- integrilatc jam

perdita. Quocirca proposito animi
queo8uspendit,scelerata3iliiu3tradilionisauxissnpo- permanente, pcr quod etiam corpus sanclificari mo-
expiassccommissum quoniam Dei miseri-
tius quara ;
ruit, nec ipsi corpori aufert sanctitatem violenlia
cordiam desperando exitiabiliter pccnitens, nullum libi.lini3ali('nae,quam serviitperseverantiacontinen-

sibisalubrispoenilentiaelocum reliquit (,1/«///i.xxvii, tise suae. An vero si aliqua fcmina mente corrupta,
3) : quanlo magis asuaneceseabstiueredebelquitali quod Deo vovcrat, pergat vi-
violatoque proi)Osito
supplicio quod in sc puniat.non habet? Judas onira tiandaad deceptorem suum adhuc eam pergentem ;

cum se occidit, sceleratum hominem occidit : et la- sanclam vel corpore dicimus, ea sanclilatc aniirii,
men non solumChristi,verum etiamsui! mortisreus per quam corpus sanctificabatur, amissa alque de-
finivit hanc vitara; quia licet propler suum scelus, struGta?Absit hicerror : ethinc potiusadmoneamur,
aliosuo scelere occisus est. [XVIII. |Curauierahorao, ita non amitti corporis sanctitatem, manente animi
qui mali nihil fecit,sibi male faciat, et sc ipsum in- sanclilate, etiam corpore oppresso, sicut amiltitur

terficiendo hominera interficiat innocentem, ne corporis sanctitas violata animi sanctitate, etiam

alium patiatur nocentem atque in se perpetret pec-

;
corpore intaclo. Quamobrem non habcl' quod in se
catum proprium, ne ia eo perpetretur alienum? morte spontanea puniat femina, sine ulia sua con-
sensione violenter oppressa, et alieno corapressa
CAPUT XVIII. — De aliena violentiarum libidine, peccato : quanlo minus ante qmm hoc fiat ; ne ad-
quam in oppresso corpore mens invila perpeiitur. mittatur homicidium certum,cum ipsum flagitium,
quamvis alionum, adhuc pendet incertum ?

1. At enim, ne vel aliena polluatlibido, metuitur. CAPUT XIX. — De Liicretia, quae se ob illaium sibi
Non poUuctjSi aliena erit si aulem poUuet, aliena
:
sluprum peremit.
non erit. Sed cum pudicilia virtus sit animi, comi-
temque habeat fortitudinem, qua poliua quaelibet i. An forte huic perspicuae rationi, qua dicimus

Dialatolerare,quammalo consentire dccernit;nullu3 corporeoppresso,nequaquamproposilocastitatisuila

aulem magnanimus et pudicus in potestaiehabeat, in malum consensione mulato,illiu9tanlume3se fla-

quiddesua carnefiat,sedtantumquidannuatmente, gitium qui opprimens concubuerit, non illius quae

vel renuat : quis eadem sana raente * pulaverit se oppressa concumbenti nulla voluntate consenserit,
perderepudiciliam,sifortein apprehensaetoppressa contradicere audebunt hi, contra quos feminarum
carne sua excrcealur elexpleatur libido non sua?Si chrislianarum in captivitate opprcssarum non tan-
enim hocmodo pudicitia perit,profecto pudicitia vir- tummenles.verumetiamcorporasanctadefendimus?
tus animi non erit nec pertinebit ad ea bona,qui-
;
[XIX.] Lucretiam certe,matronamnobilom veterem-
bus bene vivitur,sed in bonis corporisnumerabitur; que Romanam,pudicitiae magnis elferunt laudibiis.
qualiasunt,vires,pulchritudo,sanainlegraqup' vale- Hujus corporecum violenteroppressoTarquinii regis
tudo,ac si quid hujusmodi est : quse bona, etiam si filius libidinosepolituscssetjillascelus improbissimi

minuantur,bonam,justamquevitamomnino non mi- juvenis marito Gollalino^ et propinquo Bruto, viris

nuunt.Quod si lale aliquid est pudicilia,ut quid pro ciarissimis ct fortissimis, indicavit, eo.-que ad vin-

illa,ne amittatur.etiam cum periculo corporis labo- (iictamconstrinxit : deinde focdiinse commissiaegra
ratur? Si autem animi bonum est, etiam oppresso atque impatiens se peremit (a).Quid diceraus? adul-
corporc non amittitur.Quin etiam sanctee cootinen- lera haecancaslajudicandaesl? Quis in hac conlro-

tiaeboiiumcum immunditioccarnaliumconcupisccn- versia laborandum putaverit?K£rrogiequidamex hoc

tiarum non cedit,et ipsura corpus sanclincalur et :

veracitcrque declamans, ait « Mirabiledictn duo : ;

ideo cum eis non ccderc inconcussaintentionc per- fuerunt, cl adultcrium unus admisit. » Splendide

aistit.nec de ipso corporeperit sanctilas^, quia eo atque verissime.Intuens enim in duorum corporum
sancle utendi perseverat voluntas, et quanlum in commixlione unius inquinatissimam cupiditatem,
ipso est, eliam facultas. alterius castissimam volunlalem et non quid con- ;

2. Neque enim eo corpus sanctum est, quod ejns junclione raembrorum, sed quid animorura diver-
membra sunt inlegra,auteo,quod nuUo contrectan- sitale agerelur,attendens,<( Duo, » inquit,« fuerunt,

lur atlaclu ;cum possint diverais etiam casibus vul- ol adulteriura unus admisit. •

nerata vim perpeti,ct medici aliquandosaliiti opitu- 2. Sed quid quod in eam gravius vindi-
ost hoc,

Iaatesh8ecil)ifaciant,qu8e borrct aspectus. Obstetrix calur.quffiadullorium non admisit? Nam ille patria

Lov.. Qunnwhrcm r/uia tion hahct. Abesl, ginfl, ab

Sic Yind. Am. et Mss At Er. et Lov., quis tandem
'
»

tana tnenlc. cdilis nliis el n mnnuscriplis.

2 Votcreslibri nonnulli, ronlatino.\\\\\^ I.ivium tamen
- Pliircs manuJ^cripli fniilliint. iutrgror/nc ; ct loco,
sana. quidnni fcrunt,.vani/a*. —
Sicetiam Ma. 760. M. voralur, Collati)m.i.
3 Ita Vind. ot Msg. At Am. Er. etLov. ,;)«»»« casUlaii. (a) Narrat Livius, lili. 1, cnpp. 57, .58.
 :

33 LinKR IMUMIJS. 34

cum pulro pulsiis cm\ («) ; hoBC Butiuiio ost nrmctula iure conscnsu. Quod ergo en ipsam, quoniuin adulte-
Biipplicio, Si non ost iliu impudicilin, qua invilu op- riim ' pertulit, ctium non udullorutu occidit, non cat
priruiUir ; non ost iiinc jualilia, iiua (uialii puiiiUii'. piidicitiiij charitns, sod i)udoris inllrmitas. l*u(luit
Vos appello, lcj^os juilicoi<(|U(i lloiiiiuii. Nciiipo [nr.-l citimciun turpiludiiiiHuliiHwiMn 8Ccoiiimiss.fi, otiamBi
perpotruluracinora uoc(iuomipiunisccioHtum iu(]oin- non scciim ; el Ilomana mulier Inudis uvidu nimium
nutuni iiupuno voluistis occiiJi. Si er^o ad vcalruin vnriiu ost.ne putaretur.quod violentcr esl pasHa cum
judicium (luisiiuam dororrel hoc criiuon, vol)is(iue viverel, libcnter passa hI viverct. (Jiido ud oculos ho-
proburctur, non eoluiu iiidcmmitau), veruin ctium iiiiniim mcntiHSU.-c lcsUmi illnm pccii.im adhiliondum
custuiH cl iniiocentcm intorreclum osso inulierem ; putavit,(|uibuMCons(;ientium(]emon8trarenon poluit.
nonneeum qui id fecissct.scverilate congrun plecte- Socittin quippe facti se crcdi crubuit.si, quod alius
retis ? Uoc fecit illa Lucretia ; illu, illa sic pr?Rdicata in Pu fecerat turpilcr, fcrrel ipsa patienler. Non hoc
Lucretia innoccntem,caslam,vim pcrpcsstim Lucro- focernnt femince christiana;, qiiae pas.sa; similia vi-
tiain insupcr iulcrcmit '. Prorerlo spntoatiain. Quod vunl. Tainen n(;c in so ullco bunt crimcn alienum, nc
siproptereunon polestis, quianon aslatquampunire aliorum sceieribus adderent sua, si, quoniam hostes
possitis;cur interfectricem innocentis et castae tanta in eis concupiscendo stupra comraiserant, illaa in se
praedicationo laudalisVQuam cerlcapud infernosju- ipsis homicidiu (;rube.scendo committcrent. Habent
poetarum vestrorum car-
dices, etiam tales, quaies quippeinlusgloriamcastitalis.lestimoniumcouscien-
minibua cantitantur, nuUa ratione defenditis, cons- liaj : habent autem corain oculis Dei sui, noc requi-
litulam scilicet inter illos, runt a;iiplius, ubi, ([uid rccte faciant, non amplius
qui sibi letuni habent; ue dovienUib auctoritale legis divina;, cuin
Insontes poperere manu, lucemquo perosi, malc devitant ollensionem suspicionis human^.
Projecere animas.

Cui ad superna redire cupienti

CAPUT XX. — NuUam esse nudorilalem, qux Chri-
stianis in qiiaUbct causajus voluntariie necis iribual.
Fata obstant, tristique palus innabilis unda -

Alligat. Neque enim frustra in sanctis canonicis ^ Libris

{Vivffil. yEiieid lib. 6, vers. 434-439.) nusquara nobis divinitus pra3ceptura perraissumve
An forle ideo ibi non est, quia non insontem, sed reperiri potest, ut vc! iosius adipiscendae immortali-
male sibi consciam se peremit ? Quid si enira (quod carendi cavendive raali causu, nobis-
tdtis, vel uliius

ipsa tantummodo nosse poterat), quamvis juveni metipsisneceminieraraus.Naa-jetprohibitosnosesse

violentprirrueoti,etiarasu'i!ibidineillectaconsensit, intelligendura cst, ubi Lex ait, Non occides : praeser-
idque in se puniens ila doluit, ul inorte pularel cx- tim qui.inon addidit,proximum tuum: sicul falsum
piandum? Quanquam nec quidemoccidere se de-
sic testimonium cum vetaret, Falsiim, inquit, lestimo^
buit, fructuosam posset apud doos falsos agere
si nium non dices adversiis proximam tuum (Exod. xx,
pcenitentiam.Verumtamen si rorteita esl,falsumque Nec ideo taraen si adversus se ijsum quis-
13, 16).
est illud, quod duo fuerunt, el adulterium unus ad- quam falsum teslimonium dixerit,abhoccriminese
raisit,sedpotiusamboadulteriumcoramiserunt,'jnus putaveiitalienum.Quoniamreguiamdiligendi proxi-
manifesta invasione, altera lalcnte consensione non : mum u seraetipso dilector accepit quandoquidera ;

se occidit insontem, et idco potcst a litteralis cjus scriplu.m esi,Diliges proximum tuum tanqnam teiijsum
defensoribus dici non esse apud inferos inter illos, [Matth. XXII, 39). Porro si falsi testimonii nou niinus
« qui sibi letum insontes pcperere manu. » Sed ita reusest qui dese ipso falsura fatetur,quam si adversus
haec causa e\ utroque latere coarclatur, ut si exte- proximum hoc faceret;oum in eo praecepto, quo fal-

nuaturhomicidium,aduIteriumconfirmetur;si pur- surn testimonium prohibetur, adversus proximum

gatur adullerium, homicidium cumuletur nec : prohibeatur, possitque non recte inlelligcntibus vi-
omnino invenitur exitus, ubi dicitur, Si aduUerata ^, deri non esse prohibitum utadversus seipsum quir-
cur laudala ? si pudica, cur occisa ? quefalsuslestisassistal:quantomagi3infel!igendum
3. Nobis tamen in hoc tam nobili femina; hujus est, rionliccre horaini se ipsura occidere, cum in eo,
exemplo ad istos refulandos, qui christianis feminis quod scriptum cs[, Non oc<'idc'.'>, nihilodeinde addito,
in caplivitate compressis alieni ab omni cogitatione nuUuf, ncc ipse utique cui prfficipilur, intcHigatur
sanctitatis insultant, suflicit quod in pra;claris ejns exceplus?Undequidamhoc prseceptumetiaminbes-
laudibus dictum est: « Duo fuerunt, et adullerium lias ac pecora couantur oxtendere, ut cx hoc nullum

unus admisit. » Tulis enim ab eis Lucretia magis etiam illorum liceatocciderc^ (a).Cur nonergo et her-
credita cst, quae se nullo adulterino potueril macu- bas,et(juidquid humoradicitusalituracfigitur^nam
et hoc genus rcrum,quamvi3 non seniiat,dicitur vi-
Sola edilio Lov., vim perpessam Lucretiam Lucre-
'
vere; uc per hoc potesl el mori ;
proindeetiam, cum
tia insuper inleremit.
2 Bcripli liljri omnes prope, Fas obstat .•etloco, innabi-
vis adhibotur, occidi. Unde et Apostohis,cum de hu-
it*,habeut,(nama6//i.9.Quidaraeliam,/9'2.s«/.s<7MC,pro,trt5-
tique et, M/tcZai/.pro unda. Nec liauciorcs ibidiscropantiae 1 Sic Mss. At editi, adulterium.
i-epertacsuiilin Virf^ilianis vcUM-ihus libris. Mss, nostri — 2 EfJili, caiionicisque. Pai-ticula, que, nou est in ma-
omnes liahcnt. fas, \n-(), fatu, (ilinavLabilis, pvo inna- nuscriptis.
'-"'"• (;fl. 7i)G Kolus fert, Iristis, pro, triili. M. (a) Ut iM<u'clonitae, t(,'stc Epiphaiiio, llaeresi 42 ct ;

' Editi, aduhera. At Mss , aJuUerata. Manichaei, tcslo Augustiuo, lih. (5 contra Faustum,
(a) De hoc infra, lib. 3, cap. 25. capp. 6, 8. (CoQCAEus.)
 35 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 36
ju3cemodiseminibu8loqueretur, Tii, inquit, quodse- recte nominatur, ubi quisque non valendo lolerare
tninas, non vivificalur, nisi moriatnr (I Cor. xv, 36). • velqu3equeasperavelalienapeccata,seipseinteremc-
Et in Psalmo scriptum est, Occidit vites eorum, in rit. Magis enim mens infirma deprehenditur, quse

grandine {Psal. lxxvii, 47). Num igitur ob hoc, cum ferre non potest vel duram sui corporis servitutem,
audimus,iYo«occjrfc5,virgultunivellerenefaaducimus vel slultam vulgiopinionem majorque animus me- ;

et Manichaeorum errori insanisaime acquiescimus ? ritodicendusest, quivitamaerumnosam magis potest

His igitur deliramcntis remotis, cum legimus, iVon ferre.quam fu2ere;et humanum judicium, maxime-
occidei, si proptereanon accipimushoc diclum esse quevulgare,quodplerumquecaligineerrorisinvolvi-
de frutectis, quia nullus esl eis sensus ; nec de ani- tur, prae conscientiae luce ac puritate contemnere.
mantibus irrationalibus '^ volatilibus, natalilibus, Quamobrem si magno animo Oeri putandum est,cum
ambulatilibus, replilibus,quianullanobisrationeso- sibi homo ingeril mortem, ille potius Cleorabrotus *

ciantur, quam non eis datum est nobiscum habere in hac animi magnitudine reperitur quem ferunt ;

communem undc ; juslissima ordinalione Croatoris lecto Platonis libro, ubi de immortalitale anima; dis-
et vitael mors eorum nostrisusibus subditur: restat putavit, se prsecipitem dedisse de muro, alque ila cx
ut de homine intelligamus, quod dictum eat, xVo»? hac vita migrasse ad eam, quam credidit esse melio-
occides : nec alterum ergo, nec te ^ Neque enim qui rem. Nihil enim urgebat aul calamitatis, aut crimi-
se occidit, aliud quam hominem occidit, nis, seu verum, seu falsum, quod non valendo ferre

CAPUT XXI. — De iulerfectionibus hominum, qux se auferret; sed adcapessendam mortem, atque ad
hujusvitae suaviavincularumpendasolaadfuitanimi
ah homicidii crimine excipiunlur.
raagniludo. Qnod tamen magne polius factum esse
Quasdam vero exceptioneseadem ipsadivina fecit
quam bene, testis ei potuit esse Plato ipse, quem le-
auctoritas, ul non liceat * hominem occidi. Sed his
gerai : qui profeclo id praecipue potissimumque fe-
exceptis, quos Deus occidi jubet, sive data lege, sive
cisset, vel etiam praecepisset ; nisi ea mente, qua im-
ad personam pro tempore expressa jussione non au- :

mortalitatem animaevidit, nequaquam faciendum,

temipseoccidit,qui ministerium debetjubenli,sicut
quin otiam prohibendum esse judicasset.
adminiculum gladius utenti'': etideo nequaquam con-
2. lXXIII.] At enim multi se interemerunl, ne
tra hoc praeceptum fecerunt, quo dictum est, Non oc-
in manus hostium pervenirenl. Non modo quaeri-
cides, qui Deo auclore bella gesserunl, aut personam
raus utrum
factum,3ed utrum fuerit faciendum.
sit
gerenles publicae potestatis secundura ejus leges, hoc
Sana quippe ratio etiam exemplis anteponenda est,
est justissimae rationis imperium, sceleratos morte
cui quidemetexemplaconcordant, sed illa qua? tanto
punierunl. Et Abraham non solum non est culpatus
digniora sunt imitatione, quanto cxcellentiora pie-
crudelitatis criinine, verum etiam laudatus esl no-
tate. Non fecerunt, Patriarchae, non Prophetae, non
mine pietatis, quod voluit filium, nequaquam scele-
Apostoli : quiaet ipse DominusChristus.quandoeos,
rate, sed obedienter occidere [Gen. xxii). Et merito
si perseculionem paterentur, fugere admonuil de ci-
quffirilur, utrum pro jussu Dei sit habendum, quod
vitate in civitatein [Matth. x, 23) ,
poluit admonere ul
Jephte nliam, quae patri occurrit, occidit, cum se
sibi nianus inferrent, ne in manus persequentium
imraolaturum Deo id vovissel, quod oi rcdeunti de
pervenirent. Porrosi hoc ille non jussit, aut monuit,
praelio victori primitus occurrisset (Juilic. xi). Nec
ut 00 modo sui ex hac vita migrarent, qnibus rai-
Samson aliler oxcusatur, quod se ipsum cum hosti-
grantibus mansiones a^tcrnas se praeparaturum csse
bus riiinadomus opprcssit.nisiquiaspirituslatenler
promisit {Joan. xiv, exempla opponant
2) ;
quaelibet
hocjusserat,quiperilluin miracula facicbat (/(i. xvi,
genles qua* ignorant Deum, manifcslum cst hoc non
30).Hisigiturexcepli8,quosvellex.justageneraIiter,
licere colenlibus unum verum Deum.
vel ipse fons justilia; Deus spccialiter occidi jubel;
CAPUT XXHI. —Quale e.rcmplum sit Catonis, quise,
quisquis hominem vel se ipsum, vel quemlibet occi-
victoriam Csesuris non ferens, inleremit.
derit, homicidii crimine inneclitur.
Sed tamen eliam illi practer Lucretiam, do qua su-
C.4PUT XXII. — Quod nunquam possil mors volun- pr.isatisquod videbalurdiximus,nonfacilerepcriunt
taria ad nuujniludinem aiiinii perlinere. de cujus autoritate pra}scribant,nisi illum Catonem,
i. Et quicumque hoc in se ipsia porpelraverunt, qui se Uticaj occidit (a) non quia solus id fecil, sed
:

animi ma^niludine forlassc mirandi, non sapientife quia vir doctus et probus habebatur {b), ut merito
Banitate l.iudandi sunt. Quanquam rationem puletur recle etiam fieri potuissevel possequod fecit.
si dili-
genlius consulas, nc ipsa quidom aniiiii magniliifio
Vind. Am. ct omnes prope Mss., Thcobrolus. Cicero
I

cum Aiiibraciotain Cleouihrotum, vocat.

I
Kdili, ^iisi priu.s worialur. Abpsl. ;)>/(/.v, ii mnmi- ia) Fnil illo Cnlo minor Cntonis majoris pronepos,
Bcriplis t'l a graeco toxtu Panli. {7»ci?>isi*dictus, (|uia 1'ticae, quae civitns est in Africa,
* Mss irratinnalihits. scipse occidit. Dp po Livins, lib. 114 Cicero, lib. 1 Offic, ;

' Sic M.ss. Al Lov., iinii allcrum, frffo ner lc. cap. 31, ct Tnsp. lib. 1, p. 30.
* Lov., iit licat ,-omissn nogaiite partinila, qiiao (b) Catonis ntrinsqnp pt innocontia et sapienlia etinm
incet
in caeteris lil)ris. ef prorsns npccjspnria videlnr ad Anpu- in provpibium at)iernnt. l'nde cst illud npud Jnvcnalem,
stini propositnm. qni illis rxcpptioniiin-! ip.<«a Mci anclo- lib. 1, snt. 2, vpis. iO « Tertins c cn<io cecidif Cnto. »
;

ritnle faclis Ipgcm non orcidcndi finnalam fiiissp docct. llnjns piobilateni imppii.^^p landanl Vplleins 1'atercnlus,
' Editi, ffladiu.iest uteiUi.
At mnnnscripli non Imbcnt, lib. 2, cnp. 4.^ Senpcn, lib. de Tranqnillilate nnimi,
;

«tl ; cujus loco bene subauditur, drbet. cap. 15 ; Salluslius in Calilin cap. 54, et alii. ,
37 LinMii piuMris. 38

De cnjus ftioto qiiid polissimum (lionm, nisi quorl virtutum'in8ignihuHilluBtrc8viro»nonproforuntllo-

amiciojusetiam docli quidatn viri,qui hoo fleri pru- manimoliorcm ;queinnoquofelici(u8corruperit,nam
dcntiua dissuadcbant, imbecillioris (luam forlioris in tantuvictoriiimansitixiuporrimiiHCrt); nccinffilici-
animi facinns cssc censuorunl, (iiio (lcm'instrttrol,ur tus frcRoril, iiairi ad tiinta oxilia rcvertit inlropidus.
non hono8lusturpiapr;ocavens,3od inlirniilasiuivorsa Porrosi fortisHimielprnjclariHsimi viri lerronai patriaj

non sustinens? Hoc et ipso (lato in suo cliarissiaio dofcnsorea, doorumquelicotfalgorum,non tamen fal-

(llio indicavit.Nam si lurpecratHul) vicloriaCiEParis lacos cultoro3,8cd voracissirni ctiam juratoros, qui

vivere, cur aiictor Inijus turpitudinispuler ' lllio luit, liostes victos inoro ac juro bolli fcriro potuorunt, hi
quemdcCffisarisbenipthitalcomnittspcrureprcRCOpil? ab hostibus vicli sc ipsos fcrire noluorunt;et cum
cur non et illum secum coegit ad mortem? Nam ai mortommiaimeformidarent.victoreslamendominos
cum (ilium, qui contra iinporium in hostem pugna- ferrc,quam cam sibi inforro malueriint: quanto ma-
voral, etiam viclorom luudubiliter Torqu.itus occi- gisChristiani verum Deumcolentosetsupernaepatriae
dit(rt); cur victus victo (ilio popercit Calo, (lui non suspiranles, ab hoc rucinore temperabunt, sieos di-
pepercit sibi? un turpiuserat contra imperiura esse vinadisposiliovcl probandosvelemendandosad tem-
yiclorem, quain contra decus ferre victorein? Nullo pushostibussubjugaverit; quos inillahumilitatenon
modo igitur Cato turpe esse judicavit, sub victore deserit, qui propter eos tam huiniliier venit, Altissi-

Caesare vivere ; alioquin ab hac turpitudine puterno mus ;

praesortini quos nullius militaris potestatis vel
ferro^iilium liberaret.Quidestergo,nisiquodfilium lalis militiBejuraconstringunt, ipsum hostem ferire
quantumamavit,cuiparci aCcEsarect speravilel vo- superatum ^? [XXV.] Quis ergo tam malus error ob-
luit tantum gloriae ipsius Cflesaris, ne ab Illo etiam
; repit, ut homo se occidat, vel quia in eum peccavit,
sibi parceretur,ut ipse Coesar dixisse (ertur, invi- vel ne in eum peccet inimicus; cum vel peccatorem
dit {h) ; aut, ut aliquid nos mitius dicainus, erubuit? peccaturum ipsum occiderenon audealinimicum?
vel

CAPUT XXIV. — Quodin ea virlute, qua hegidus Cato- CAPUT XXV. —

Quod peccalum non per peccalum
ne prxatanlior (uit, mullo magis einineant Christiani. del)eat declinari.

Noluut auteiu isti, contra quos agimus, ut sauctum At enimtimendumestet cavendum, nelibidini ho-
virum Job, qui tam horrenda mala iu sua carne stili subditum corpus illecebrosissima voluptate ani-
perpeti maluil, quam illalasibi morteomnibus carere mum alliciat consentirepeccato. Proinde,inquiunt,
cruciatibus, velaliossanctos ex nostrisLitteris sum- nonjampropteralienum,sedproptersuum peccatum
ma auctoritate celsissiinis, fideque dignissimis,qui antequam hoc quisque commiltat, se debet occidere.
captivitatem dominationeraquehostium fcrre, quam Nullo modo quidera hoc facietaniraus, ut consentiat
sibi necera inferre maluerunt, Catoni praeferanius: libidinicarnissuaealiena libidineconcitatae^, quiDeo
sedexlitteriseorum,eidemilliMarcoCatoniMarcum potijsejusquesapientiaequaracorporisconcupiscen-
Regulum praeferamus.CatoenimnunquamCaesarem tiae subjectusebt. Verumtamensi detestabile facinus
vicerat, cui victus dedignatus est subjici ,et ne subj i- et damnabilescelusest,etiam seipsumhominemoc-
ceretur,a3eipso elegitoccidi: Regulus au(emP(Enos cidere, sicut verilas raanifesta proclamat; quis ita de-
jamvicerat,imperioqueRomanoRomanusimperator sipiat, ut dicat, Jam nunc peccemus, ne poslea forte
nonex civibusdolendam,sedex hostibuslaudandam peccemus; jam nunc perpetremus homicidium, ne
victoriam reportaverat; ab eis tamen postea victus, forte postea incidaraus in adullerium? Nonnesi tan-
maluiteos ferre serviendo, quain eis se auferre mori- tura dominatur iniquitas, u( non innocentia, sed po-
endo.ProindeservavitetsubCarlhaginensiumdomi- tius peccata eligantur, satius est incertum de futuro
nationepaticntiam,etinRomanorum dileotionecon- adullerium,quam certum de praesenti homicidium?
stantiam,ne3 victumauferen3Corpusabhostibus,nec nonnesatiusestflagitiuracommittere,quod poiniten-
invictum animumacivibus. Necquod seoccidereno- do sanetur, quam lale facinus ubi locus salubris poe-

luil, vitae hujus araore fecit. Hoc probavit, cum causa nitentiae non relinquitur? Ha;c dixi propler eos vel
promissi jurisque jurandi ad eosdein hostes, quos eas, quae non alieni, sed proprii peccati devilandi
gruvius in senatu verbis quam in bello arrais olTen- causa, ne sub alLerius libidine etiam excitatae suae
derat, sine uUa dubitatione remeavit. Tantus itaque forte consentiant, vim sibi, qua moriantur, inferen-
vitaehujuscontemptor, cumsaevientibushostibusper dara putant. Caeterum absit a mente christiana, quae
quaslibet poenas eam finire, quam se ipse periinere Deo suo fidit eoque speposita ejus adjulorio ni-
"*,
in

raaluil; magnum scelus esae, si se homo inierimal, titur; absit, inquam,ut menslalis cujuslibet ^carnis
proculdubiojudicavit.Interomnessuoslaudabileset voluptatibusadconsensum turpitudinis cedat. Quod

> Vox, pater, abest a manuscriptis. ' Mss., virtutis.

' Ali([uotlil)ri, paterno furore. Vind. Am. Er. et plures Mss
'^
ferre superatum : ,

(a)Manlii Torfjuaticonsulia, qulManlium filium,quod rainus benc.

contra cdictiim pugnaverat, tamclsi prospere, securi fe- 3 Aliquot Mss., concitante. Etpaulo post plerique ha-

riri jussit, meminit Livius, lib 8, cap.7 A.Gellius, lib.9, bent, quam corpori concupiscentiaeque subjectus est.
cap. 13; Valerius Max., lib. 2, cap. 7.
;

— Ms. 766, quaui corpori voluptatique suhjectiis est.^l.

{6j Intellccta morle Catonis dixisse fertur, Katdn, Sola editio Lov, quae in Deo sun fidil.
'<

phthon6 s.)i tou thanatou, kai fjar emoi su tes sautou Sic Vind. Ain. et Mss. At Er. et Lov., quibuslibet.
'> —
s6t4rias epht/wnesas, Plutarchus iu Catoue, cap. 72. Sic etiain Ms. 766. M.
Appianus, de Bellig civilibus lib. 2, cap. 99. (a) Vide Liv. lib. 18 epitome et Valer. Maxim., lib. 4, c. 4.
;
39 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 40

si illa coucupiscentialis inobedieDtia,quse adhuc in nera propteraiienapeccala,nehocipsc'incipiat ha-

men^ibris raoribundis habitat, prfelernostrffi voiun- bere gravissimum proprium,quem non polluebat alie-
Ipgem quasi lege sua movetur; quanto magis
tatis num: neminemproptersuapeccatapraeterita,propter
al)sque culpa esl in corpore non consentientis, si quffi magis hac vita opus est, ut possinl pocnitendo
absque cuipa esl in corpore dormientis? sanari: neminemvelul desiderio vitae melioris, quaj
CAPUT XXVI. - De his qux fieri non licent, cum a post mortera speratur; quia reos suaj raorlis melior
savclis facla noscunliir, qua ralione facta credenda postmortem vila non suscipil.
sint. C.\PUT .X.WII. — An propter declinalionem peccati
Sed quasdam, inquiunt, sanctse feminae tempore mors spontanea appetenda sit.
persecutionis, ul insectatores suae pudicitiee devita- Restat una causa, de qua dicere ciuperara, qua
rcnt.inrapturum atquenccaturura sefluviutn proje- ulile putalur, ut se quisquc interficial, scilicet ne in

cerunt; eoquc modo delunclae sunt,earumqucmar- peccalum irruat,vel blandiente voluptafe, vel dolorc
tyria in calholica Ecclesia veneralione celeberrima saeviente. Quara causam si voluerimus admilterfi, eo
frequentantur(rt,. Uehisnihiltemereaudeojudicare. usque progressa perveniet, ut hortandi sinl homincs
Ulrum enim Ecclcsiae aliquibus fide dignis tcstifica- tunc sc potius interimore, cum lavacro sancta; rege-
lionibus, ut earuin memoriam ?ic honoret, divina neralionisabluli,univcrsorum remissionera accepe-
persuaserit auctoritas, nescio: et fieri polest ut ita rinlpeco.itorum.Tuncenim tempusestcavendiomnia
eit. Quid si enim hoc fccerunt, non humanitus dece- futurapeccata,cuniomniasuntdeleiapra}terita.Quod
ptae, scd divinitus jussa; ; nec errantes, sed obedien- si morle spontanea recle fit, cur non tunc potissi-
tes? sicut de Samsone aliud nobis fas non 3sl crede- muin fit?cur baplizatussibi quisqueparcit?curlibe-
re(^).Cum autem Deus jubet, seque juberesineailis ratuin eaput tot rursus vitae hujuo periculis iuserit,
ambagibus intimat; quis obedientiara in crimen vo- cura sit faciilimffipolestalisillata sibinpceomnia de-
cel? quis obsequium pietatis accusel? Sed non ideo vitare,scriptumquesit,(}ju' amal periculum,incidil in
sine scelere (acit, quisquis Deo immolarc fiHum de- illud {Eccli. III, 27)? Cur ergo amantur lot el tanla

crcverit, quia hoc Abraham etiam iaudabibter fccit. pericula,velcerte,etiamsi non amantur,suscipiuntur
Nam et railcs (c) cum ohediens potestati, sub qua le- cum manet in hac vita cui abscederc licitum est ?
gitiiue constilulus est^, hominem occidit, nuUa civi- An vcro tarn insulsa perversitas cor evertit, et a

tatis 6ua5 \&'J,q rcus esl homicidii ; imo nisi feceril, consideratione veritatis averlil, ut, si se quis-
reusest imperii deserlialque contempti.Quod si sua quo interiinerc debet, ne unius captivantis domi-
sponte atquc auctoritato fecisset, ir. criracn elfusi natu corruat in peccalura, vivendura sibi existimel,
humani sanguinisinci^lissct. Itaque unde punitursi ulipsiim perferalmundum peromneshorastentatio-
fecerit injussus, inde punietur nisi fecerit jussus. nibus plenum,el talibus, qualessub uno domino for-
Quod si itaesl jubenteimperatore, quanto magis ju- midantur -, ct innumerabilibus caeleris, sine quibus
benleCrealore?Quicrgoaudit, nonlicerese occidere, hffic vitanon ducitur? Quid igitur causae est, cur in

faciat, si jussit cujus noii licet jussa contenincre tan- : ei3e.ihorlalionibustemporacon3umamus,quibu3ba-

lucnmodo videai,utrum divinajussio nullo iiutct in- ptizHtosalloqiiendo sludemus accendore,sive ad vir-
ccrto.Nos pcr uurcm conscientiaai cunvcnimus,oc- ginalemintcgritatetn,3iveadcontinenliamvidualnm,
cultorum nobis judicium non usurpamus.Nemo scit ipsam tori conjuiralis lideni cum habsamus
sivc ad ;

quid agalur in homini', nisi spiritus hominis, qui in melioraetabomnibuspeccandipericulisremoiacom-

ipso est (I Cor. ii, 11). IIoc dicimus, hoc asserimn?, pfj!idia,ut,qnibu8cumqucpostremis3ionerarccentis-
hoc iriodis oranibus approliumus, neminem sponla- simam pcccatorum arripiendam in^Ticm sibique in-
neam mortem sibi inierre debere, velut fugiendo gerondara persuadere potucrimus, eos ad Dominum
moleslias lcmporales, nc incidat in perpetuus : nerai- saniorespurioresqueraittamus?Porrosiquisqui3hoc
aggredioidum clsuadendum pulal.nondico desipif,
sed insanil: qua tandem fronfe homini dicil.Inlcrfice
'
Plurc? Mss., sub qua lef/ibus consliltilus esl.—Ms.
vivis
766 fert, leffilitne. pro, leffibus. M. tc, ne [jarvistuis pcccalisadjicia<graviu3,dum
(a) Hocmarlyriigenere celebrilnlein olim oblinuerein sub doraino barbaris moribus impudico,qui non po-
Ecclesin, lainintac nl) Ambrosio. lib. 3 de Virpiiiibns, el peccati;
test nisi sccleratissime dicerc, Intcrlico te,
Epist. 7, ad SimiiliciainiDi, l'elnpin ejnsquc sorores ct ma-
ter:non alino forsilnii.ul lini-oiiiiiMndaninim .'}t)3 suspicn- tiiis omnihus absolutis, ne rursus talia vel etiaiii pc-
tur, nl) iis dc (|uilius Knsebiiis.lil). S liisl. Kccl., cap. :i4.
joracommillas; dnm vivis in mundo tolimpuris vo-
(6) Vide su|)ra, cnp. ^l.
{c) Hoc loro niile!» pro cftrnifice et qnnestionario dam- luplatibus illecebroso,lot nefandiacrudelitatibusfu-
ualnm liominpm nccirlciile si nccipialnr. niliil opus eril rioso, tot crrorihus ct terroribus ininiico? Hocquia
iMim Lconnrdo (;o(|nneodislinfjncrc de bcllojnsto.vel ciijus Nam
injuslilia noii cerla sil milili. Qiiod cnim (juncstioiinrius iicfas cst dicero, nefas est profcclo se occidere.
eliam militis appcllal lonc sjaiidcicl .c\ aliis .\,uf;ustini locis si hocspontc f.iciondi ulla causa jiista essepossel,
liqnet. In Serm. ".o:?, n. l:^ « (liinsidcratc. »nit, « in ipsis
procul duliio justior quam ista non esset. Quia vero
:

€ ordinibus polc.*lnlum dcslinatiim su|)plicio et dnmiia-

« tiim. non liccre fcriri, nisi ab illoqui ad boc militat.
. ncc ista cst, ergo nulla esl.
« Militat qiiaeslionaiius, nb illo percutitur damiialiis. »
Kxplicnmlum vidctiircx nlio loco 8. .\iiniislini, de Libcn» Er. I.ov., ipxn.
'

Arbilriolib 1, nn. 11, 12 « Nnin milcs quoquo jubelur

: Sic nliquot Mss. Alii vcio, rjuidibns siib nno domino
2

fortiiiflatur. Kl (iiiidnm ciim edilis Vind. Ain. Er.

Lov.,
« lege. ut hostem necel n ((un caedo si lempcrnvcril,
:

« ab imperalore poenas luil. • M. f^ualis sub uno domino fcTmidatur.

44 LlBEIl PRIMOS. 42
GAPUT \XV1II. — Quojudicio Dei in corpora conli- 2. Quanquam ctillud noii «illuccnrtum, quod qui-

nentium libido hosfiiis peccare permis.m sil. busdam, quaBistaporpesajB sunt.potuit videriconti-
I, Noii itiiquo vol)iH, o rKJclos Ohrihli, sit laofHo nontiaoboiiuin iii boniseorporulibus dfipulHndum.r-t
yila vo^tra, si ludibrio i'uit lionlilxis cuslilas vo- tunc iimnere, si nullius libi(lin(M;or[)ii8 altrectarctur,
stra. IItt!)otis m^igiiiun voruirKiuo coiisoltttionoiri, si non uiitcin esseposilum iii aolo adjuto diviniluaro-
fldiuii conscicntiuiii retinolis, non vos oonsensisse borevoluntutis, ut eanctum et corpus et epiritus,
sit

peccatis eoruin, (|ui in voa poocare permissi sunl. nec tule bonum esse, quod invitoanimo nonpossit
[XXVIII.] Quod 31 forle, cur pcniiissi .siiit quoeri- aufcrri : quiorror cis fortasse sublatusost.Cumenim
tis, ulta qnidein est providentiu Creatoris mundi cogituntquaconsciontiaDco 8ervierinl,ollldeincon-
atquc Rectoris, el inscrulabiiifi sunt judicia e.jus, et cussa non do illo sentiunt quod ita sibi servientes
investigabiles via? ejus {Rom. xi, 33). Verumtuinen eumqueituinvocanlesdcserore ullo modopotucrit *;
interrogatc fidelitcr animas vestras, ne rortedoisto qunntumqueilli castilas placi^at, dubiturc non pos-
intcgrilaliset continentiae vcl pudiciliac bono vos in- sunt : vidonl esse consequcns, neqnaquara illura
flaliusexlulistis,el humanislaudibusdelectataein hoc fuisse permissurum uth.cc acciderent saiictia suis, si
etiam aliquii)us invidistis. Non accusoquod nescio, eo modo perire posset sanclilas, quam contulit eis
nec audio quod vobis in terrogata corda veslra respon- et diligit in eis.

dent. Tainen si ita esse responderint, nolite mirari CAPUT XXIX. — Quid familia Christi respondere
hocvosamisisse, unde hominibus placere gestiistis; debeat infidelibus, cum exprobrant quod eam a fu-
illud vobis reraansisse.quod ostendi hominibus non rorehostium non liberaverit Chrislus.
polest.Sipeccantibusnonconsensistis,divin33grati3e,
Habet itaqueomnisfamiliasumrai etveri Dei con-
ne amitterelur, divinum aocessil auxilium humanae ;

solalionem suam,non fallacem^necinspererumnu-

glorige,neamaretur,humanumsuccessitopprobrium.
tantium vel labentium constitutara vitamque etiara ;
Inutroqueconsolainini,pusillauiihe8;illincprobalae,
ipsamtemporalem minimepoenitendam, in quaeru-
hincca8tigatae;illincjustilicatae,hincemendat(-B.yua-
ditur ad aeternam, bonisque terrenis tanquam per-
rura vero corda interropata respondent,nuni|uam se
egrina utitur,neccapitur,malis autem.autprobatur
de bono virginitatis vel vidjilatisvelconjugalispudi-
aulemendatur. IlUveroqui probationi ^ejusinsul-
citiae superbiisse, sed humilibusconsenliendo(fif'm.
tant,eiquedicunt cumforteinaliquatea poraliamala
XII, 16)de dono Dei cum tremore exsultasse, nec in-
devenerit, Ubi est Deus tuus {Psal. xl\, 4) ? ipsi di-
vidisse cuiquam parisexcellentiam sanctitatis et ca-
cant, ubi sint dii eorum, cum
lalia patiuntur, pro
stitalis;sedhumanalaudepostposita,quae tanto ma-
quibus eviiandis eos vel colunt, vel colendos esse
jor deferri solet,quantoestbonumrariusquodexigit
contendunt [a). Namista respondet Deus meus ubi- :
l8udem,optasse potius ut earum amplior numerus
quepraesens est, ubique totus, nusquam inclusus, qui
esset,quam ut ipsae in paucilaie ampliuseminerent:
possit adesse secretus, abesse non motus : ille cum
necislae, quaetalessunt,siearumqiioquealiquasbar-
me ad versis rebus exagitat, aut merita examinat, aut
baricalibi(Jocompressit,permissumhocessecausen-
peccatacastigat, raercederaqueraihiaeternamproto-
tur ; nec ideo credant Deura ista negligere, quia per-
leratispieraalis temporalibus serval:vo3autem qui
raittitquod neraoimpune committit.Quaedamenim
estis,cumquibus loquidignum sit saliera de diisve-
velutiponderamalarumcupiditatum,etperoccullum
stris, quantorainusde Deo meo, qui terribiliseslsu-
praesens divinum judicium relaxantur, et manifesto
peromnpsdeos; quoniamdiigentium daemonia,Do-
ultimo reservantur. Forlassis autera islae, quae bene
'

minus auiem ccbIos fecit {Psal. xcv, 4, 5)?

sibi sunlconsciae non se ex isto castitatis bono cor
inflatura extulisse, et tameo vim hostilem incarne CAPUT XXX. — Quam pudendis prosperitatibus af-
pe.-pessaesuntjhaliebantaliquidlalenlisinfirmitatis, fluere vetinl qui de christianis temporibus conque-

quaepossetin superbiae fastuni, si hanchumilitatem runtur.

in vastalioneillaevasissent, exiolli. Sicut ergo qui- SiNasicailleScipiovesterquondara ponlifex vive-

dam rnorterapti sunt, nemalitia mutaret intellecturn ret, quem sub terrore belli Punici in suscipiendia
eorura (Sap. iv, 11), ila quiddamab
raplum istis vi Phrygiis sacris, cura vir optimus qusereretur, uni-
est, neprosperitas rautaret modestiam earum. Utris- versus senatus elegil (b), cujus osforlasse non aude-
que igitur, quae de carne sua, quod lurpem nullius
esset perpessa^contactum,veljam superbiebant.vel Ms. 766, nullo modo potuerit. M.
*

Vind. Am. Er ac plerique manuscripti, probitati.

2
8uperbire,si nechostium violentia contrectala esset,
(a) (Juod reipublicaetemporibusfieri solitiim essesatis
forsitan poteranl non ablata esl castilas, sed humi-
; constat. Sed Alaricus cum obsidione preraeret Romam,
litaspersuasa lillarum tumorisuccur:^umest'imma- pestisque et fames Urbem affligeret, visum est senato-
ribus, ut in Gapitolio templisquc reliquis uuminibus sa-
nenti, istarum occursum cst imminenti. crificaretur.NarrantSozoraenus,lib.9, cap.6 Nicepliorus ;

Calixtus, lib. 1'3, cap 35; Zosimus, iib 5, cap. 41.

COQUAECS.
Apucl Lov. repctitnr.^Ma/^dam.hocmodore^iyMaedam
'
(^)DefessaltaliaPunicobellosecun(Joatqueab Annibale
manifexto ultimo, ctc. renitenlesensuelcaeterislibris.
; vexata ascitumestexPessinuntecivilalcPhrygice simula-
2 Sic probae notaeMss. At editi, essenl perpessae .et crum malris deum.quod videlicet Sibyllinis versibusin-
infra, coiitraxtatae esseiit. tellexerantcoJlocandum Romae.ut hostes expeJIerentur.
3 Editi, occuisum eit: quo loco pauciores manuscripli, Ad id riteexcipiendum.cura viroptimusjussuDelphiciora-
atKScursum ut. culi quaereretur, eiectus est Soipio Naaica. Ex CicfefotiB,

Patrol. XLI. (Deux.)

13 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 44

relisaspicere.ipsevoBabhac impndentia cohiberet. pulus secundis rebua efTectus est, quas Nasica ille

CurPnimHiQictirebns adversis detempotibns <iupri- prnvidcnlissime cavendas e«8e censebat, quandoci-

mini christianis.nisiquia ve^tram liixuiiamcupilis vitaten;hosiium maximrtm,fnrtis3imam,opulentis8i-

habeie secuiani, el perditissimis nioribus remoia mam nnlebal anferri ; ut timore libido premeretur,

orani molc8liiirnraapperitale<iilfluere? Neque enira libido pres-^a * non lu.xuriarelur, luxnriaque cohibita
propterea cupilis h«bpre pHcem et (.mni genere co- necavaritiaprassaretur quibus vitiisobseraiis, civi-
:

piarum abundare,uthis bouis honeste uiamini, hnc lati ntilis virtus floreret et crpsceret, eique virtuti

eet modeste, sobrie, lempentntcr, pie ;

se-l ut infi- congrua permaneret. Hinc etiam eral,etex
litierla*

nitavarietasvoluptatuminsanisefTusionibusexquird- hac providenlissima patriif charitate veniebat,quod

lur.secundisque rcbus ea mala orianturin monbu?, idem ipsevester ponti(exraaximus,asenatutemporis
qnae scEvientibus [.cjora sinl horlibus. Al illcScipio, illius(quod saepe dicendum est)eleciussine ulla sen-
pontifpxmaxirausvester,illeju(liciototius?enatu«vir teniiarum discrepanlia vir optimus, caveam thea-
oplimus, istam vobis metuens calamitatem, nolebat tri (u) senalum conrtruere molientem, ab hac dispo-

eemulam tunc impeiii Roinani Carthai;iiiein dirui, et sitione et cupidiiate compescuit; persuasitque ora«

decernenti ut dirueretiir, cnntradicebatCatoni («). ti- tionegravissiiia,neGraBcani luxuriam virilibuspatriae

mens infirmis aninns hostem, securitalem ;ettan- moribiis paterentur obrepere, el ad virtutem labefa-
quam pupiiliscivibusidoneum tulorem. iiere?sarium ctandara enervandamque Romanara peregrinae con-
videns esse terrorem. Nec enm sentcnlia Wellit: re aenlire neqnitiae tanlunique auctoritate valuit, ul
:

ipsaprobatumest,quamverumdicpret.Deletaqnippe Cius verbis coramota senaloria providentia, eiiam

Carihagine. magnoscilicetterroreRomanae reipubli- sub9elliH,quibusHd horamcongestis in ludururaspe-
CiE depulso et exstincto, tanta de rebus prosperis claculo jara uti civiias coeperat, deinceps prohiheret
ortaraalacontinuosubsecutasunt, ulcorrupiadisru- apponi Ib). (juanto sludio iste ab urbe Roraaludos
pta^jue concordia priussa^vis cruenlisque sedilioni- ipsosscenicos abstuiisset.siauctoritali eorum,quu3
bus(/<), deinde mox malaruin cunnpxionr causarum, deo3 putabat, resistere audere.t ;
quos esse noxios
bellisetiamcivilihus tantaestragesederentur,tantus diemone!^ non inteliigcbat, aut si intelligetiat, pla-

8aoguiseffunderetur,taniacupiditateprosrriptionum candoseiiam ipsepoiius quam conlemnendos existi-

ac rapinarum Irrveret immanitas, ut Ri>m;ini illi qui mabat. Nondum enira fupratdeclarata Geniibus 8U-
vita integriore mala meluebaiit ab hoslibus, perdila perna doctrina. qnae fide cor inundans, ad coeleslia
integritate vitae crndeliora paierentur a civit)us (c) : vel super rcelestia capessenda, buraili pielate huraa-
eaque ipsa libido dominandi, quaeinteriiliavitiage- num mutaret affectum, et a dorainatu superborum
neris humani meracior' ineral univerjo populo Ro- daemonum lil-eraret.

roano, posteaquam in pauci^ potentiuribns vicil, ob-

CAPUT XXXII. — De scenicorum insiilulione
triios laligatosque ca;leros etiam jugo servilutis op-
ludorum.
pressit.
CAPUT XXXI. — Qdibus viliorum gradibus aucta til Verumlamen scitote, qui ista nesciti3 ; et qui vos
in liomanis cupido rrgnandi. scire dissimulatis, advertite, qui adversus liberato-

Nam quando illaquiesceretin superbissiraismen- rem a talibus dominis murmuratis * : ludi scenici,

tibus,donec continuatishonoribusad potestateiiire- speclacula turpitudinuin et Hcentia vanilatum, noa

giam pervenirel? Honorum porro continuandorum boininuin viiiis,sed deorum vestrurum jussis Roraae
facultas non esset, nisi ambiiio praevaleret. Minime inslitutisunt.Toler.ibiliusdivinos honoresdelerrelis

aulem praevalerel ambitio, nisi in populo avaritia iili Scipioni, quam deos eju«modi coleretis: neque
laxuriaque corrupto. Avarusvero luxuriosusquc, po- enira erant illi dii suo pontificemeliores. Eccealten-
dite, si mens laindiu potatis erroribus ebria, vos ali-
orat, de Aruspicum rcpponsis. cap. 13 Livio, lib. 29,
;
quidsanumcnnsiderarepermittit. D iproptersedan-
cap. 14. et aliis.
' Yind. .Vm et F^ov., iinmnderatior. At Er. et veteres dara coiporum peslilenu.im luttos sibiscenijo3 exhi-
Mss.. jrK-^-acio»- .exceptounoetaltero.inquoest. feracioi-. beri jubebant(c); ponlirexaulem propler animorum
(a) Plularchus, in Catone majore Livius, iib 4y epi-
;

tome. etc.
cavendiim pesiilenliBni,iiisamscenam conslrui pro-
Grarrhi.deinde Caii fratris.in quibus priraum
{b) Tiberii hibebal. Siali'|ua luce mcnlis animura corpori prae-
usquo ad pnnguincm civilem vpnlum est. qunrum prior Nciinc enim cor-
j.niiilis, cligiu uciii colalis. el illa
fuit riecem anni? post delctam Cai-llinpinem Lud ^ ives
1

(c) .Nnm ex sedilionc C. (irncchi orlns esl tritiunnlus iJ- uorum pe.slileiiiia ideo conquievil.qniapopulo belli-
vii nrusi.quem pntres l"qnifibns.(iiii ex lege Gracclii judi-
co cl 'ulis antea lulis circensibus assueloludurum
cabant. oppopuernnt Kx bne liellnm pociale. qiiod pro-
missa n l.i\io Driiso civitas non praestnielni'. V.x hoc
Mithriflnlicum. cnm Milbriilntei» rex 1'onliconfisns discor- I Nonnulli Mss Ubidine p>-essci.
. Sicetiam Cd. 766.M. —
diae Italine miilln civinin niillia. qnae in suorcgno nejio- - Poluslir., a ta/ibus dominis liherati itni} mttratis :
tiabantur jnssit interfici l",x hocbellncivilin Mniinna cum minns bene
Mnrius provincinm et liellnin Milbriilnticnin L. Syllap ('( l.,oi.n5 thentrisic csf appcllatns. qund ?nh5ellinsad
vellet eripere. V.x bnjn^ ?eminil)ii!' Serlorinnnm. Le|ii(ln- jpeclntnrnm cnncessnm apte instnictns cavno forraam
nnra. conjnrnlio C.nlilinne. ])oslrenin IVimpcinniim Ilinc qnanulnra rcfcrebat Angnstinujlili. l ilc Conjeiipu Evau-
Cne!«nri!« rei/nnra. f|no orei«n. belln civilia. Aiitoniannm, gelislanim. n. ol Cadunt. infpiit, « tlieatrn. cavae
: .i •

Philippen-^e Brnli el ('.a-isii Sicnlnin Sexli Pnmpcii..\itin- « lnr,.iln(liiinm ct pnblicae profossione<» flagiliornm. »
(ft) .Nnrr.inl l.ivin? libri 48 epitonie Valcr. Max. lib 2,
cnm Tnndem respnblica in ninnnrcliinm et tyinnniilem ;

verea ''«l. Lm. Vi»e9,— Snlln?Hns in P«lln .Ingnrihino, rnn. 4. Ji 2 Appian. Hb 1 de belli? civilibus, cap. 2^.
:

ap. 41 E*qq Vell"iu9 PdteTCulus, inHio lib ^' 'o^ linup lib. T c«p 2 v«Jer Maa. lib 2, osp. 4, §4. ;

n
46 LIBER PRIMUS, 4«
•oenicorum dolicala suhintravit insatiiu: eed uatu- ril,re8poadoal inimlcia BuiarodemptafamiliaDomi-
lia Bpiriluum nefandorum praividona illnm pestilen- niChristi,etporegrinacivitasrpgi8 Chri8ti.|XXXV.]
tiam juin fino dtibito ceasnturum, iilium longo gruvio- Mominorit sanp.inipsia inimicislatere civeRfuturos,
rem, qna iihirimurn gnudot, cx hun occaaioiic nnn no inrnictiioHum apud ipsos [lulol quod,doneo
v.l
oorporit)ns,sod inoribiiscuruvit immiltoie; i]u;pani- piTvcnial ud cnnfcssos
(«), pormt inlVnsos sicutcx
mo8 miseroriim tuntis obcaccnvit tonebris, luniude- iliorum nurnoro otiam Dei civitaa liabot secum,
formiluto lajdavit, ut etiam molo (qund incredilnle qiiumdiu perei^rinalur in mundo, connexopcommu-
forsitan crit, si u nostris posteris audiolur), Romuna niono Sacramontorum, neo secum futuros in aeterna
urbe vastata, quos pestilontia ista possedit, atquo sorlo sanctoriim; qui parlim in occulto, partim in
inde fugiontes Carlh iginem pcrveniro potuorunl, in aperlo suni ; qui eliam cum ipsis iniinicis advorsus
lbt'alrisquotidi('certatiiii(>ro histrionibusineanirent Deum, cujus sacramontum gerunt, murmurare non
CAPUT XXXHI. — De vitiis [icmnnorum, quos dubilant, modocumillis theatra.modo ecclesias no-

patrix non cortexit eversio. biscum repIentos.Decorrectioneaulem quorumdam

etiam talium multo minusestdesperandum^si apud
mentes amontes ! qui esl hic tantu3,nnn error,
apertissimos adversariospraedestinatiamicilatitant,
sed furor, utexilium vestrum(sicutaudivimu8) plan-
adhucignoti etiam sibi. Perplexae quippe sunt istffl
geniibus orientalibus populis, et maximis civitatibus
duae civitates in hoc saeculo, invicemque permixtae,
inremotissimisterrispublicumluclummocroremque
donec uliimo judicio dirimantur de quarum exortu
:
ducentibus, vos Iheatra quaereretis, intraretis, im-
et procursu etdebitis finibus, qnod dicendum arbi-
pleretis, et multo insaniora, quam fueranl antea,
tror,qiiantum divinilus adjuvabor, expediam, pro-
faceretis? Hanc animorum labem ac pestem hanc
pter gloriam civitalis Dei, quae alienis a contrario '

probiiatis et honestaiis eversionem vobis Scipio ille

comparatis clarius eminebit.
metueliai, quandoconstruitheatraprohibebat,qiian-
do rebus prosperis vos lacile corrumpi atque everti
posse cernebat, quando vos ab hostili terrore secu-
CAPUT XXXVI. — Dequibus causis sequenti disputa-
tione sit disserendum.
ros esse nolebal. Neque enim censehat ille felicem
esserempublicam stantibusmoenibup,ruenlibusmo-
Sed adhuc quaedam mihi dicenda sunt adversus
ribus. Sed in vobis plus valuit quod daemones impii
eos,qui Romana^reipublicaeclades in religionem no-
seduxerunt, quam quod homines providi praecave-
stram relerunt, qua diis suis sacrificare prohi-
runt. Hinc est quod mala quae facitis, vobis impiiiari
bentur. Gommemoranda enim sunt quae et quanta
Don vullis; malavero quae patimini, christiaiiis tem-
occurrere potuerint, velsatis esse videbuntur, mala
poribus imputatis. Nequeenim in vestra securitate
quae illa civilas pertulit, vel ad ejus imperium per*
pacatara reinpublicam, sedluxuriam quagrilis impu-
linentesprovinciae, aniequameorumsacrificiaprohi-
nitam, qui depravati rebus prosperis, nec corrigi po-
luistis adversis. Volebal vos ille Scipio terreri ab
bita fuissent: qu.p omnia procul dubio nobis tribue-
rent, si jam vel illis clarerel nostra religio, vel ita
hoste, ne in iuxuriam flueretis; vos nec conlriii ab
eos a sacris sacrilegis prohiberot. Deinde monstran-
hoste luxuriam repressistis : perdidislis utilitatem
calamilatis, el miserrimi facti estis, et pessimi per-
dum est, quos eorum tnores, et quam ob causam ve-

mansistis.
rus Deus ad augendumimperium adjuvare dignatus
es!, incujus potestate sunt regna orania quaraque
CAPUT XXXIV. — De clementia Dei, qux Urbis exci- nibil eos adjuverint hi, quos deos putant, quin po-
;

dium lemperaoit.
qnantum decipiendo
lius et fallendo nocuerint. Po-
tamen quod vivitis, Dei est; qui vobis parcendo
Et stremoadversus eos dicetur,qui manifestissimis do-
admondt, utcorrigamini pcenitendo qui vobis etiam ; cumeniis confutatiatquecoiivicli conanturasserere,
ingratis praeatitit, utvelsub nomine servorum ejus, non propter vitae praesentis utilitatem, sed propter
velin locis martyrumeju^hostilesmanus evaderetis, eam, quae post mortem futura est, colendos deos.
[XXXIV.] Romulus et Re-mus asylum constituisse Qiiaj, nisi fdlior, quaestio multo erit operosior, et
perhibentur, quo quisquis coiifugeret,ab omni noxa subliiniore * disputatione dignior ; ut et cor.tra phi-
Iibere9set,aiigere quaerentescreandffl mullitudinem losophos in ea disseratur, non quoslibet, sed qui
civitatia. Miramlum in honorem Chrisli praece^sit * apud illos excellentissima gloria clari sunt, et nobis-
exemplum. Hoc constituerunl eversores Urbi8,quod cura multa sentiunt, scilicet de animae immor-
constiiuerantanteaconditores. Quid autem magnum, talitate, et quod verus Deus raundum condiderit,
ai hoc fecerunt illi, suorum numerus sup-
ut civium et de providenlia ejus, qua universum, quod con-
pleretur, quod fecerunt isti.ut suorum hoBtium nu-
merositas servaretur ?
Mss. non pauci, alternit.
CAPUT XXXV. — De latentibus inler impio» Eccle-
1

2 Viad. Am. et Mss. magno consensu, subtiliore, Er.,

sise filiis, et de f'ilns inira Erclesiam chrutianis. subtili. —
JuxtaGild nostroslegeadura est, subtiliore.^.
Hmc et tilia, si qna uberius et commodius potue- (a) Confessos, oon (ieclaratione ultima. cum apertae
erunt conccientiao in fiitnni vita, uL Ludovicus Vives
interprelrttur .sed prof(!S8ionechristianae fidei, quae ab
;

Plerique Mss.
' cum Vind., procesiic. — Sic etiam iis in vila praesenti fieri debet, ut ad Cbristi familiam
Dostri Mh8. M. admittantur.
47 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 48

didit, regit.Sed quoniam etipsiin illis quae conlra tatem Dei, veramque pietatem, et Dei cultum, in
no8 sentlnnt, refellendi sunt; deesse huic officio quo uno veracitersempilernabeatitudo promitlilur.
non debemus : ut refutalis impiis contradictionibus Hic itai|ue niodus sit hujus voluininis, ul deinceps
pro viribus, qu;is Deus impcrliet, asseramus civi- disposita ab alio sumamus eiordio.

LIBEIl SECUi\DUS.
In quo disputalione instituta de malis quro ante Christum, vigente deorum falsorum cultu, perpessi sunt Romani,
demonslratur primum cos morum maiis et animi vitiis, quffi mala vel sola vei maxima deputanda sunt, cumu-
latos procurantibus diis falsis, nedum liberatos fuisse.

CAPUT PRIMUM. — Demodo,quineceisitali dispu- instiluissera, unde hoc universum opus, illo adju-
lationis adhibendus est. vanfe.in manus sumptum est ;occurrit mihi respon-

perspicuae verilatis infirmus bumanee denduin * esse primitus eis qui haec bella, quibus
Si rationi
consuetudinis sensus non auderetobsistere, sed do- mundus iste conteritur, maximeque Romauaj urbis

Ctrinae salubri languorem suum tanquam medicinae

recenlem a Barbaris vaslaiionem chriatianae reli-
impe- gioni tribuunt, qua prohibenlur nefandis sacrificiis
subilerel, donec divino adjutorio fide pietatis
servire daemonibus cum polius hoc deberent tribue-
trante sanaretur; non multo sermone opus esset ad :

re Christo, quod propler ejus nomen,contrain3iitu-

convincendurnquemlibetvanaeopinatioiiis^errorpm,
his qui recte senliunt, et sensa verbis suflicientibus
tum moremque bellorum, eis?, quo nonfugereni, reli-

giosa et amplissima Inoa Barbari libera praebuerunt;

explicant. Nunc quoniam ille est majoreite-
vero
alque in multi^i famulutum deditum ^Chrisio non so-
Irior * insipienlium morbus animorum, quo irratio-
luiii verum, sed etiam limore confictuui sic honora-
nabiles iiiolus suos, eliam posl rationem plene red-
verunl, ut quod in eos belli jure fieri licuisset, illi-
ditam, quanuhomini abhomine debelur, sive nimia
citum sibi esse judicurent. Imle incidit quaeslio, cur
caecilate, quanec aperta cernuntur, sive obstinatis-
haec divina beneficia etiam ad impios ingraiosque
sima pervicacia, qua et ea qu?e cernuntur, non fe-
pervenerint; etcur illa ilidem dura, qu-^E bostiliter
runlur, tanquam ipsam ralionem veritatemque de-
fendunt, flt necessitas copiosius dicendi plerumque
factasunt,pios cum impiis pariler al.Tixerini. Quam
quaestionem per multa difTusam (in omnibuseniin
res clar is, velut eas non spectantibus intuendap.sed
quotidianis vel Dei muncribus velhominurncladibus
quodaramodo tangendas palpantibuset conniventi-
bus offcramus. Et tamen quis discentandi finis erit quorum utraque bene ac male vivenlibus pennlxte

et loquendi modus, si respondemlum esse respon-

atque iniliscrete s.'»'pe accidunt, solel * multos mo-
verc) ut pro suscepti oppris necessitate dissolve-
dentibus semper existimemus? Narn qui vel non
possunt inlelligfcre quod dicilur, vel tam duri sunt rem, aliqunnluinimmoralussum ; inaximeadconso-
adversitatementis,ut,etiam3iinlclli'xerint, nonobe-
landas sanctas feniinas et pie castas, in quibus ab

dianl respondcnt.utscriplum est,el loquuntur iui-

;
hoste aliquid perpetratum ost, quod intulit verecun-

quitatem {Piul. xciii, 4), atque inlaligabiliter vani dia? dolorem,etsi non abstulit pudiciliae firmitatem ;

ne poenitcal eas quas non est unde possit pcc-

vitaj. "*

sunt. Quorum dict.i contraria si tolies veiimus refel-

obnixa froiite staluerint non curare* nilere nequitiae. Deindc pauca dixi in eos qui Chri-
lere, quolies
stianos adversis illis rebus affectos, et praecipue pu-
quid dicant.dum quocumque modo noslris disputa-
lionibus conlradicant; quam sit infinilum,etipruin-
dorem humiliatarum feininarum,quamviscaNlarura
atque sanctarum, prolervitate impudenli.^^sima eia-
nosum.et infructuosum, vides. Quamobiem nec te
gitant,cum sinl n* qui.asimietirrcverentissimi, longe
ipsum, mi fili Marcelline, neo aiios.quibus hic labor
nosler in (Ihristi ch.iritale utiliter ac liberaliterser- ab eis ipsis Romanis degeneres, quorum prajclara

vit, tales riieoriiiu scriptorura velim judices, qui mulla laudanturellilterarum memoria celebrantur,
responsionem semper desiderent, cum his quae le-
imo illorum glorioB vehementer adversi. Romam
guntur,audierintaliquid contradici ; iie fianlsimiies quippe parlani ' vetcrum auctamqiie luboribus. foe-

carum niuliercularutn, qiins commemorat Aposto- dioromstantetiifecerantquani ruentem quandoqui- :

]u9,semperdiscentes,et(idverUalisscienliamnunquam dem in ruina ejus iapides et ligoa, in istorum autem

pervenienles fll Tim. iii, 7j.

CAPUT II. — De his qux primo volumine expedita 1 In plerisque Mss., resistendum. Sic etiam Ms. —
766. M.
sunt. * Sic meliorcs manuscripti. At editi, debitum.
3 Er. et Lov .^nleni. Melius Vind. Am. ct aliquot
Superioreitaque libro, cum de civitate Dei dicere Mss., solet
,

snbandi, quaestio ilta, cunm. per vutlta

:

diffu^nw, dicit. —
Mss nostri. solenl. M.
Er. et nonnulli ninnuscripti, opinionis.
' — Sic etiam V.T. ct l,ov . fipuii quas. Non opus eral addcrp hio,
Ms. 766. M. apud. qiiod a caclcris libris nhcst.
* Nonnulii Mss., deterior. T Lov., cura }'a<tam. Vind.
Am. el Er.,CMro slructam.
' Vet«re8 libii. ;k)'i rogitare. — ?ic ef inm .M3 766. M. .KL Ms9 conslanter habent />a»7ani et carent voce.oMro. M
49 LIBEH SKCllNDUS. «0

vita omnia, non murorum, boiI niorum munimonta curarcnt. Scd rcflpondctur, quod voiunlato propria
atquoornttmentaccciiiorunt; cum fiinoHtioribua oo- quiaquo inulua C8t. Quia hoc noffavoritVVerumtaiiicn
rum corda cupiiiitatiltns, iiuiiiii igiiilius lcctu iiiiiis pertii)cl)at ud consulloros dcos, vilfc l)on/e pra;cepla
urbis ariicrciit. Quibus liiotis priinuin lortniniivi li- non occiillurc populiacultoribus 8ui8,H(!d cluru pnn-
bruin. Doinccps itaqucdicero iiistilui, qux- niuia ci- dicatiouc praibere ;
pcr vatos ctiam convonire, atquo
vitas iila porpossa sit ub origine sua, sivo apud se arguoro peccantes palam minuri pconas male agenti-
;

ipsam, sive in provinciis sibi jam anbiiitis: quu! om- bus,prajinia recto viventibus polliceri.Ouid unquam
niachristiannTPli^iioni tribiicreiit.pi jain tunc cvan- talc iu deorum illorum templiH prompta et eminenti
golicu doctrina advcrsus rulsos ct tallaces eoruin voce coiicrepuit ? Vcnii;l)ainu9 ctiuin nos aliquando
deoa testilicatione iiberrima personaret. adoloscenles ad spectacula ludibriaque sacrilegiu-

— De assumftida hixlorin, qua oslemlalur

rum {a); spectabamus arreptitios, audiebamus sym-
CAl'UT III.
cum deos colereut,
phoniacos; ludis tiirpi3>,imis, qui
dcabuflque cx-
iliis
quse mala arcidnrint Homani^i,
hibebantur, oblectabamur, Ccclesti virgini [b), et
autequam religio christiana obcrescerel.
Berecynlhiae mutri omniura ante cujus lecticam die
:

Memento autem, iiie ista commemoranlem.adliuc

solemni lavationis ejus (c), talia per publicum canli-
contra imperilos agere, ex quorum iinperitia illud
tabanlura nequissimia scenicis,qualia,non dicoma-
quoqueorlumestvuigareproverl)ium Piuviadefit ', :

trem deorum, sed malrem qualiumcumque senato-

causa Ghristiani (n). Sunt namque qui eoruin stu-
rum honestorum virorum, imo vero
vel quorunilibet
diisliberalibusinslitutiamant historiam, qua facilli-
qualia nec matrem ipsorura scenicorum deccret au-
me ista noverunt : sed ut nobis ineruditoruin lurbas
dire. Habet enim quid lam erga parentes humana
infestissimas reddani,se nosse dissimulant; atqTie
verecundia, quod nec ipsa nequilia possit aulerre.
hoc apud vulgus coiifirmare nituntur, clades quil>us
Illam proinde turpitudinem obscenorum dictorum
per cerla intervalla locorum et temporum genus hu-
atque factorum,scenicorf ipsos domi suac proludendi
manuin oportet alfligi, C"Usa accidere nominis chri-
causa coram mairibus suis agere puderet, quani per
stiani, quod contra deos suos ingt^nli fama et praecla-
publicum a^ebant, coram deum matre, speclante et
rissiraa celebritate per cuncta diffunditur (/)). Reco-
audicnte utriusque sexus frequentissima mullitudi-
lant ergo nobiscum, antequam Christus venisset in
ne. Quae si illecta curiositate adesse potuit circura-
carne, antequam ejus nomen ea, cui fruslra invi-
fusa, saltem offensa castitate debuil abire confusa.
dent, gloria populis innotesceret, quibus caiamitati-
Quae sunt Sdcrilegia, si illa sunt sacra?aut quaein-
busresRomanaemulliplicitervarieqiiecontritae sint;
quinatio, si illa lavatio? Et haec Fercula appellaban-
et in his defendant, si possunt, deos suos, si pro-
lur, quasi celebraretur conviviura, quo velul suis
pterea coluntur, ne ista mala patiantur cullores eo-
epulis iramunda daemonia pascerentur. Quis enim
rum, quorum si quid nunc passi fuerint, nobis impu-
nonsentiatcujusmodispiritustalibusobscenitatibus
tandura esse conlendunt. Cur enim ea quae dicturus
delectentur, nisivel nesciens ulrum omnino sint ulii
sum,perraiseruntacciderecultoribussuis, antequam
immundispiritusdeorumnominedecipientes,velta-
eos declaratum Christi oomen offenderet, eorumque
lem afjens vitam, in qua istos potius quam Deum ve-
sacrificia prohiberet?
rum et optet propitios, et formidet iratos?
CAPUT IV. — Quod cuUores deorum nulla unquam a CAPUT V. — !)e ob.tcenilutibus, quibus Mater dfum
diis suis prmcepia probilalis acceperinl, el in sacris a culLonbus suis honorabatur,
eorum turpia qugeque celebraverint. Nequaquam istos,qui flagitiosissiraae consuetudi-
Primo ipsos mores ne pessimos haberent, quare nisvitiis obleciari magisquam obluctaristudent,sed
dii eorum curare noluerunt? Deus enim verus eos, illum ipsum Nasicam Scipionem, qui vir optimus a
a quibus non colebatur, merito neglexit dii auiem ; senatu electus est, cujus manibus ejusdem d^monia
ilii, a quorura cultu se prohiberi homines ingratissi- simulacrumsusceptumest,in Urberaquepervectura,
mi conqueruntur, cultores suos ad bene vivendum
(a) Invertit falsam appellationem, qua ludi sacri a
quare nulli;^ legibus adjuverunt?Utiquedignumerat
paganis, aut ludorum sacra dicebantur.
ut quomodo isti illorum sacra,ita illi istorum facla ih Cielesiihuicvirgini praecipuus in Africa cultustri-
buebatur, teste Tertulliano in Apologetico, cap. 24. De illa
1 Editi, defecit; et ex iis tres, scilicet Vind. Am. Er. idem ipse in ejusdem libri capite 23, et multis locis Augus-
prosequuntur, caM«* ckrisiiani nomini.f.Xt veteres libri tinus.ut Enarr.inPsal 62,n.7.etin Psal. 98, n.l4,etSerm.
non addunt riominis:et loco, defecit, hahent omnes, 105, n. 12. Hanc Ludovicus Vives nulla coactus auctoritate
de/it Plures quoque ex iisdem maauscriptis optimae no- aut ratione confundit hic loci cum deilm matre Berecyn-
tae verba consequentia nonnullis omissis particulis sic thia Auj^ustinus contra manifeste distinguit.Interposita
;

distingiiunt causa Chrisliani suyit Nam qni earum

: copulan te particulasubjiciens. et Berecynihiae matri om-
studiix Hhera'ihus instltutiamant hisUiria.m ,facillime niM»r(,idest, deorumetdearum: qnod supplendum relin-
ista noverunt. —
Sicetiam nostri Codd. M. quebaturinmanuscriptis.Namin editls additum est, deo-
(a) Istiul in Chrislianos proyerbinm pa^ilo aliisverbis rum.
commemoralum lint)es Enarr. in Psal ><0, n 1. [c) Pridieidus apriles mater deiim magnapompa a suis
(b) Inter erudilos iltos dissimiilatorcs accensendus est sacerdolihus ad Almonem fluvium,quiuon proculabUrbe
Aurelins Symmacliiis, illo Urbi pracfoctns qui talia habet in Tihorim influit producebalur ihique ad confluentem
in Relationeot)lata Valcnliniano, anno ^'^'i, rpmm coiifu- dnorum nmnium ahliicbatur vetere instituto Nam quo
tavil S. Amhrosius. Vide num 14 inoditionc Amhrosiaiia. primuin dioix Asiaillucest advccta, a sacerdote lota est,
Ad eam calumniam confutandam, rogatu Augustini, Ilis- isque mos postea sacer fuit et singulis annis repetitus. De
toriarum opus scribere aggres.sus est Paulus Orosius. quo more Ovidius, in Fast.lib. 4, vers 337 seqq. ; Lucanus
Vide ejns praefationem ad Augustinum. lib. I, vers. 600; Prudcntius, in Martyrio Romani.
5i DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 52
habere de bac re judicem vellem. Dicnret nobis, efTusa omni licentia turpitudinum * (et vere Fugalia,
utrum matrem suam tam optime de republica veliet sed piidoris et honeatatis) ; sed ubi populi audirent
mereri, ul ei divini honores decernerenlur sicul : quid dii praeciperenl '^ ile cohilienda avaritia, ambi-
et Gra;co3 et Romanos aliapquc gcnles conslal qui- tionelrangenda,luxuriarefrenanda;ul)idiscerentmi-
bu?dam decrevipse morlaiibus, quorum erga sc be- seri, qiiod d'scendum Persius iurrppavit. direns :

neficia magnipenderant. eosque immortalcs tactos, Discilcque. o raiseri, et causas agnoscite 3 rerum,
Quid sumus. aut qiiidnam victuri * gignimur ordo
atque in deorum numeruiii recepto? esse croiide- ;

Qiiis dalus aut melae qiia mollis ^ flexus, et unde *,

ranl (a). Prolecio iili*. lant;un telicilalcm su« matii» Quis modus argenti, quid fas optare, quid asper
Ulile nummus liabet; patriae charisque propinquis
si Qeri po&set, optaret. Porro si ab illo deinde qiiit-
Quanlum clargin deceat quem le Deus esse ;
reremus, utrum inter ejus riivinos honores vellel illa Jussit, ct humana qua parle locatus es in re.
turpia celebrari, nonne sc malle clamaret, ut sua {Satira 3, vers. 66-72.)
mater sine ullo sensu mortua jaceret, quam ad hoc Dicatur in quibus locis haec docenlium deorum sole-
dea Tiveret, ut illa libenter audiret? Absit ut sena- bant praeceptarecilari,etacultoribuseorum populis
tor popuii Romani ea mente praeditus, qua Ihoatrum frequenter audiri, sicul nos osfendimus ad hoc ec-
aedilicari in urbe fortium virorum prohibnit.sic vel- clesias inslitulas, quaquaversum religio christiana

let coli matrem suam, ut talibus dea sicris propi- diiriindnur.

matrona verbis ofTenderelur. Nec

liaretur, qiialibus CAPUT Vlf. — hulilia e-ise invenla philosophica sine

ullo modo crederet verecundiam laurlabiiis feminaj

uufloriiate divinn, ubi qnemqunm ud viiia fronum
iragis movel quod (liifecerint, quam quod homines
ita in contrarium divinilate rautari, ut honoribus
disputarinl.
eam talibus advocarent ciiltores sui, qualibus convi-
An forte nobis philnsophorum scholas disputa-
ciis in quempiam jaculatis, cum inler homines vive-
lionesquemeraorabunl?PrimohaBcnonRomana,sed
ret, nisi aures clauderet seseque subtryheret, eru-
Graeca sunt aut si propterea jam Romana, quia el
;

bescerent pro ilia et propinqui, et maritus, et liberi.

Graecia faclaeslRomanaprovincia; iiondeorumprae-
Proinde talis mater deum, qualem habere matrem
cepta suntjSed hominum invenla,qui utcumque co-
puderetquemlibetetiam pc-simum virum, Homanas
nali sunt ingpuiis acutissimis pnpditi ratiocinando
occupatura mentes quaesivit optimum virum, non
vesiii-arcquidinrerum nalura latitaret,quidin mori-
quem moncndo et adjuvando faceret, sed quem IhI-
bus appeiendumesset atque(ugienilum,quidinip8i9
iendo deciperet, ei similis de qua scriplum est, Mu-
raiiocinandi regulis cena connexione trahereturaut
lier autem virorum preliosas animas caplai {f^rov vr,
qiiid non es.^el consequens, vel eliam repu^iniret. Et
26) ut ille maguae indolis anicnus hci; velut divino
:

quidam eorum quaeilam mapna. quantum divinitus

teslimonio sublimatus ', el vere se optimum exi-
adjull sunt, invenerunl; quanlum auiem huinanitus
Btinians, veram pietatem relisionemque nun qii<Ere-
impedilisunt.erraveruntrma.ximecumeorumsuper-
ret, sine qua omne quamvis laudrtbile injjenium su-
biae jupte providenlia divma resisteret, ut viam pieta-
perbia vanescil etdecidit. Quomodo igitur nisi insi-
tisabhurailitaieinsuperna3urgentem,eliamistorura
diose quaereret dea illa oplimum virum, cum talia
comparalione monslraret : unde poslea nobis erit in
quaerat in suis sacris, qualia viri optimi abhorrent
Dei veri^Domini voluntale disquirendi acdisserendi
Buis adhiberi conviviis?
locus. Verumiamensi philosoptiialiquid invenerunt,
CAPUT VI. — Decs Paganorum rmnquam bene vi-
quod agpndae bonae vit.T bealffiqup ailipiscendce satis
vendi sanxisse doclrinam.
essepossit; quanto justius taiibusdivini honon-sde-
quod de vitaet moribus civitatum atque
Ilinc est
cernerpnlur?Qiianto melius et honestius in PlHtonis
populoriim, a quibus colebantur illa nuiiiina, non
templo libri ejus lpgerenlur,quam in templis daenio-
curarunt, ut t<im borrenilis ' et deiesiabilibus malis,
num Galli absciderentur {a), molles consecrarentur,
non in agro et vitibup, non in domo atque pecunia»
insani eecarenlur, ct quid quid aliud velcrudele, vel
non denique in ipso corpore, quod menli subdilur,
turpe, vel turpiter crudele, vel crudelitcr turpe in
sed in ipsa menle, in ipso rectore carnis animo, eos
sacris talium deorum celebrari solet? Quanlo satius
impleri ac pessimos fieri sine ulla sun terribili pro-
nim regum et reipublicae instituta. quae
lilierntne
hiiiitione permitterpnl.Autsi prohibebanl, hocoslen- mensc febniario celeliiabnnlur post exacla Terminalia.
datur poliup, hoc probelur. !Ncc nobis nescio quos
1 Yind Am. Er. cum aliquol Mss., effuxa omntum
licoitia tnrfiiiiidinum
susurrnspaucispimoriim auribusanhelatosetarcana » Mss 7(5(3. 2050. 2052 et 2053. p> aereptrint. M.

velul rcligione traditcs jycteiit.quilnis vils probitas •'

Mss. nostri. di ciie, omissa vocula, gue, quara re-
(|uiril niinierus poelicus. Cod. 76^, agnoscite, ul PP. Be-
castiiasquc di«%calur :sed flpmonstreniur vel roii nio- caeleri omnes. coguosciie. M.
uedicliiii ;

morenturloca talil)usali'|Uaiidoconventiculisconse- * Aliquol Mss , jM«(i/iaOT renturi. Et quidam, ^uoxam

reiUurt.
crata nnn ubi ludi amTcniur obscenis vocibusei mo-
;
-'
In It., ({nam vioUis. Sic etinni in Ms. 2050. Praelu-
libus hi>trionum, nec ubi Fug.ilia {b) cclplirarenlur limus lcclionem Mss 2051. 2o5:^ i053. M.
6 Nonniilli Mss., uiidae, ciiin diplifongo in secunda
• Plnres Mss . sublnaius — Sic Ms. 760 M syllnba Nec iiiale si forle nlluilil porln nd melam in
2 llic Mss addiint.^o.v ; iiec lainni oniiltuiit iiifraaulo nonuichin coiisliliihiin. nd (|ii()m s^uhilo navis esset con-
verbimi. im/ Uii. v(Tt<'ndn, uli viilere esl in /l^iieid. 5.
[a Cicero, lib 2 de Nntiira (lcnnim rnp. 2i « Siis- :
>
l.ov I)ei r rii't I) nii»i Cacteri libri caient copu-
.

• cepit autem, » nit, « vila hoiniiiuui et eousueliiilo roiii- jaiile particula, ei ; ut adjeclivum, reri, cadat ia subs-
€ munls, ut benftficiis exccllontc? viros in ccpliin fania tnnlivum. Dnmini.
• et volunlnta lollerent » a Saccrrlotes mntrig defim Cybelc? sivc Bprecynthia*
,6)Fui;alia,tnt& fneruBtHemMinRi«moriam«zpulto- a Gallo fluvio Galli vocabantur, et exsocli erftnt.
 ;

68 LIBER SECUNDUS. 64

erat, ad erudiondutn jiistitittm juvontutem ', publice «consuotudo vito) paterelur, proburesuatheatriBlla-
recit«ri lopcs doorurn, quiim laudari iiiiiniter lcgcH < gitiu putuidseiit. » lCt Graeci i|uidem ' unliquiores
alquB insliluta miijt»rum ? iinoH enim cultoros tu- viliosajHuaj opiniunis quamdam coiivenientium ser-
liumdeorum, moxulooalibiilo porpuloiil, •( rervcnli » vaviirunl, apud qiios fiiit ctiam le^'o concossum, iit

uluit Persiiis, « linota voiiono, «{Saliru [), vern. 37) qiiod vcllol,com(Uiliu,deqi)0 vcllct, nominatim dioc-
majiia intuciitur quid Jupitor rocerit, quam qiiid ret. Ita(]Ud,Hicutinoisdem libris loquitur Africanus,
docuerit Plato, vel censuerit Culo. llinc apud Teren. « Quem illa non attigit? vel polius qucjm non vcxa-
tium napitioaus ndoloHCons spsctnl. <( vil?cui popercit?RHto, populares homines impro-
Tabulain quamdaiu pictain in pariote, ubi inomt pic- « bos, in rc[)ublicu seditiosos, Clooncm, Cleophon-
lura haec, Jovoin
« tem, Hypcrbolum lajsil ('/.-6) Paiiamur.inquit, elsi
Quo pacto DaDaoo inisisso alunt in Kromium quoadaiu
iiubreiu uuroiu « ojiirfMiodi cives a ceneore melius oat quain a pneta
atquoab huc tanta uiotoritate adinbot palrocinium « mitari : sed PtTiclPin [c), ciim jarn suje civitati
turpilndini suaB, riim iii i-a se jartal imilari deum. (i. maxiina auctoritate pliirimns annos domi et belli
At quem deum ? (inquit) Qui templa cneli summo so- « prajfuisset, violari vprsibus;eteosagitinscena, non
nilu conculit.
« plu3 decuit, tjuam si Plaului((i), inqiiit, noster vo-
Ego homuncio hoc non facerem ? Ego vcro illiid feci.
ac libeus. « luissct, aui Naevius [e) Publio ct Ciieo * Si-ipioni
(Jerenl. Euuuch. aci. 3, sc. 5, vers. 36, 37,e( 42, 43,) « Hut Cascilius (/) Marco Catoni {g) nialedicere. »

CAPUT VIII. — De ludis scenicis, in quibus diino''^ Deinde pauloposi :« Noslnp, » inquil, «contraduode-
ofjenduvlur edilione Iwpiludinum, sed « cim Tabulaecum perpaucas res capitesanxissent,
* suarurn
placanlur. M in his hancquoquesanciendam putaverunt,8i quia
(( occentavissel ^, sive carmen condidisspt, quod
At enim non traduntur ista sacria deorum,8Pd fa-
bulis poetarum. Nolo dicere illa mystica quamista
n infamiam faceretflagiliumvealteri.Praeclare Judi-
thealrica esseturpiora: hoc dico,quod ne^'autescon-
« ciisenim magistratuum'*, discpptationibus lesiiti-

vincil historia,eosdem illosludos,in quibusrefjnant

<i. mis proposilam vitam,non poetarum ingeniisha-
figmetita poetarum, non per imperituin obsequium « beredebemus; nec probrum audire,nisi oa legeut
sacrisdeorumsuorum intulisse Homanos ;sed ipsos « respondereIiceat,etJudicio defendere. »HiPC exCi-

deos, utsibi solemniter, ederenturel honori suo con- ceronis quartode Republicalihroad verbum excer-
secrarentur, acerbe imperando.ei quodammodo ex- penda arbilratus sum, nnnnullis, propter faciliorem
torquendofecisse:quod in prirao libro(C</).32)brevi inlellectum, vel praetermissis, vel paululumcommu-
commemoratione perslrinxi. Nam ioijravescente talis. Mnltumenimad rcm perlinent ', quam molior
Vind. et Lov.. quidam.
1
Romae
pestilentia, ludi scenici auctoritale pontificum
Vind. Er. et veteres Mss
2 Gneo. Porro Publius et
,

primilusinslitutisunt.Quisigiturin agenda^viti non CneusScipio fratresfuerunt et. si servio credimus gemini,

ea sibi polius sectandaarbilretur, quaeactilanturlu- dequibus/Eneidert interpretatur, iiuo fulm^na belli Sci-
joiadas Eosdem Ciceroin Orat.pro Cornel BaAho. dunful~
dis auctoritatedivina instilutis,quampa^ju;E scripii- mina imperii appellat et 1 paradoxo, duo propugna-
;

tanturlpgibus liumanoconsil!opromulgaiis?Adulle- cula belli.

3 ^(\\.\.\,aciitavisset SedveriusMss.,f'Cc«nfar?.T5et ,nam
rum Jovemsipoetae fillaciierprodiderunt, dii uiiiiue hoc verbum baben t e tiam quae su persuntduodecim tabula-
casti, quia tantum nefas * per humanos ludos confi- rum fragmenta Ejus interpretatio ad orara Corbeiensis
ctum exemplaris pervetustihaecadscriptaest: « Occeniare^eii
est, noMijuianeglectum, irasci ac vindicare de-
« infame carmen nominata persona eAcv&.Occentare con- .

buerunt. Ethscsunt scenicorum tolerabilioraludo- « trarium canticiim cantare » Eodem feremodoFestusex-

rum, conioediae scilicet et tnijioediaj, hoc est fabulae ponit, de « convicio facto clare et cum quodam canore. »
* Editi, ac magiUraiuum. Particula. ac, abest a ma-
poetarum agendfe in spectaculis, multa rerum turpi- nuscriptis.
tudine, sed nulla saltem,8icutalia multa,verborum 5 Vind. Am. Er. et plures manuscripti, pertlnet. —
Sic etiam cod. 766. M.
obscenitatecoinpositae :qiiaseliaminler sti)dia,qua3
cani mnjoris filio adoptatus, Numantiae atque Cartha-
hoaeslaacliberalia vocantur, pueri lejiere et discere
ginis eversor, qui et Africanus minor appellatus.
co^untur a senibus. a-h De tUeone. Cleoplionte et Hyperbolo Plutarchus in
Nicia,capp.7,y.Videpraeterea Thucydidem lib 4 Belli Pe-
CAPUT IX. — Qwd Rommi veleres de cokibenda loponnesiaci;Ciceroiiem.in Bruto.cap 62 et Aristophanem.
poetira licentia senserinl . quamGrxci deorum seculi (,c)Pericles quitammultosannos.\thenisinadministran-
darepublica principatum tenuit, notus est ex Plutarcho
judicium, liberam esse noluerunt.
historiaeejus scriptore, itemqueexThucydide.lib.2.Cice-
Quid autem hinc senserintRomani vnteres.Cicero rone, in lib. 3 de Oratore, in Bruto et in Oratore perfecto.
{d) Plautus a Scipione, qui eum nunquam viderat, hic
teatatur in libris quos de Republica fcripsit (a), ubi
noxter appellatur, quia Latinus fuit nam de graecis :

Sclpio (<>) disputansait :«Nunquam comcedirP, nisi poetis comicis erat locutus antea.
(«) Naevius, Plauto fere aequalis, obiisse traditur Uticaa
in Africa. quo pul?us fuerat factione nobilium, Metelli
< Sic manuscripti. At editi, ad eruditndam ad jus- praecipue ac Scipionis Africani, quos suis versibusper-
tit atii Ji/veiitutern. Btriaxerat De ipso A. Gellius, lib. 3, cap. 3 ; lib. 6,
* Sic Mss. At eiliti. erlicl!ong. cap. 8; et lib. 8, cap. 14.
* F.ov., aur/enda. .Melius cditi alii et Mss agenda. . (/1 Caecilius Slaliiis pofta comicus natione Gallus,
' I.ov., ilii /il utir/iie lU ci.sii, quibus lamum nefas.
i.
Eiinii ('oiilnberiiiilis fiiit Ejus ineminit Cirero ad Altic
Refra^rantiir editi alii et
Mss l.b.7, Epist 3;Velleiiis lib cap t7 \ Getlius. lih 3.
i ;

a Non exstant lii Ciceronis libri (|ijoruin fragmenta cap Ifi; lil) -i Ciip 23;etlib 17.cap ^l.Nonniillisin lihris
quaedam, praolcr Augustinuin, refcrunt Sencca, iNonius, bicet infra. cap 12 scrihitur.C «^/tw.v sed male, ut cous-:

A. Oelliu«, Lactantius. etc. tat ex Iloratii lipist. lib 2. ep 1, vers. 57.

(h) Fuit ille Scipio .--Kmilianus, i^ Catoruvidelicctseniori.quiex familia Porcia primus
scilicct P. v^milii qui
P«mumM«cedoniaoregemvicitfiUu8,8ed aScipione Afri- gessithonorosin republica, etcumEnnio ac Caecilio vixit.
 ::

55 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 56

cxplicare, si potero.Dicit deindealia.elsicconcludil sivit (a); etArislodemum, tragicum item actorem,

huDclocum,utoslendatveteribusdi3plicui9seRoma- maiimisderebuspacis ac belli legatumad Philippum
nis, vellaudari quemquamin scenavivum hominem, Aibeniensessaepemiserunl.Nonenim consentaiieum
Tel vituperari. Sed, ut rlixi, hoc Grapci quanquam in- pulabatur, cumeasdpinarleseosdemquesceoicoslu-
?erecundius, tamen convenienlius licere volueruut, dos eliain diis suisacceptos viderent,illos, perquos
cum viderent diis suis accepla et {irata esseoppro- agerentur, infaraium loco ac numero depuiare. [XI.]
bria, non tantum homiuum, verum et ipsorum Hgec Graeci lurpiler quidera, sed sane diis suis om-
deorum in scenicis fabulis ; sive a poetis essent iila nino congruenler, qui nec vilam civium lacerandara
eorum vera commemorarentur
corificta, sive flagitia linguispoeiarumelhistrionum subtrahcreausi sunt,
et agerenlur in thealris, atque ab eorum cultoribns aquibus cernebant deoruravitam eisdem ipsisdiis
utinam solo risu, ac non etiara imitatione digna volenlibus etlibenlibus carpi ;et ipsos homines, per
viderentur. Nimis enira superbum luit, fauice par- quosistain Ihealrisagebantur, quae numinibus,qui-
cere principum civitalis et civium, ubi suae luraae bussubditierant, grala esse cognoverant,nonsolum
parci Dumina noluerunt. miitime bpernemlos in civitaie, verumetiam maxime
CAPUT X. — Qua nocendi arte daemones vetivt vel
honorandosputarunt. Quid enim causae reperire pos-
seiit.cursacerdoteshonorarent, iiuiapereosvictimas
falsa de se crimina, vel vera narrari,
diis aciieplabiles offerebant et sceniccs probrosos
;

Nam quodafferlur pro defensione,non illa vera in

voluptatem sive honorera
haberent, per quos illara
deos dici, sed falsa atque conficta, idipsum est sce-
diis exhiberi, pelentibus,el, nisifierel.irascentibus,
lestius, si pietalem consulas reiigionis ; si autera ma-
eorum adinonitione didicerant ? Cura praesertim I.a-
litiaradieraonum cogites, quid astutius ad decipien-
beo(fl), quemhujuscemoJirerum perilissimum prae-
dum atque callidius ?Cum enim probrura jacilur in
dicant, numinabona anuminibus malis islam eliam
principera patriae bonum atque ulilera, nonnetanto
cultu.sdiversitatedistinguatjUl malosdeospropitiari
est indignius, quanto a veritate remoliu?, el a vila
caedibuset tristibus supplicationibus asserat; bonos
illius alienius? Quse igitur supplicia sulficiunt^cum
autemobsequiisiaetis ati|uejucundis: qualiasunt, ut
Deo fit ista tam nefaria, tam insignisinjuria?[X ]Sed
ipse ait, ludi, convivia, lectisternia (b). Quod totum
maligni spirilus, quosisti deos pulHnt.etiam flagitia
quale sit, postea, si Deus juveril, diligentius dissere-
quae non admiserunt, de se dici volunt, dum lanien
mus. Nunc ad rem praesentem quod altinet, sive ora-
humanasmentps his opinionibus velutrelibusindu-
nibus omniatanquambonispermixtetribuanlur(ne-
cant*, et ad praedestinalum suppiicium secum tra-
que enim esse decet deos raalos, cum potius isti,
hant: sivehominesistacoinmiserint,i|uo3deos habe-
quia '
imraundi sunt spirllus, omnes sint raali), sive
rigaudentquihurnaniserroribusgaudent.proquibus
certa discrelione, sicut Lab'oni visum est, illis illa,
se etiam colendos mille nocendi fallendique artibus
isti ista dislribuantur obsequia : corapeientissime
intcrponunt sive etiam non ullorum hominum illa
;
Graeci utrosque honoredignos ducunt*,et sacerdo-
crimina vera sint, quaetamen de numinibus finjji li-
tes, per quos victiraae ministranlur, etscenicos, per
benter accipiunt faliacissimi spiritus, ut ad scelesta
quos ludi exhibentur ; ne vel omnibus diis suis,si et
ac turpia perpelranda, velul ab ipso coelo traduci in
ludi omnibus grati sunt, vel, quod est indignius, his
terras saiis idonea videalur auctoritas. Cum igitur
quos bonosputant,siludiab eissolisamantur, facere
Graeci talium numinum servos seessesentirent, inler
convincantur injuriara.
totettantaeorum theatricaopprobriaparcendum sibi
CAPUT XII. —
Quod Romani aujerendo libertatem
a poetis nullo modo putaverunt, vel diissuis ctiam
poelis in homnies, quam dederunl in deos, melius
sic consirailari appelentes, vel raetuenles ne hone-
de se, quam de dii$ suis senserint.
sliorem famam ipsi requirendo, et eis se hoc modo
Al Romani, sicut inilla derepublicadispulatione
prajferendo, illos ad iracundiam provocarent.
Scipiogloriatur, probris etinjuriis poetarum subje-
CAPUT XI. — De icenicis apud Grsecos in reipublicx ctamvitamfamamquehaberenoluerunt, capileeliam
adrninistratioiiem rerepLis, eo quod placalores deo- pleclpndum sancienles taiecarmencpndercsi quis
',

rum injusle ab hominibus spcrner enlur. auderet. Quod erga se quidem satis honesteconsti-
Ad hancconvenienliam pertinet.quodeliamsceni- tuerunt, sed erga deos suos superbe et irreligiose
C03 actores earuradem (abularum non parvo civitalis quos cum scirenl non solum patienter, verum etiara

bonore dignos existimarunt-. Siquidem, quod in eo

quoquedeRepubiica librocommemorHtur, etylischi- <
In Mss.. qui. —
Slc etiam Ms 766. M.
«Mss i\\ii,honore ducurrt ; a\\\ honori ductint : omi^sa
nea Alheniensis ^, vir eloquenti.ssimus, cum adole-
voce, dignos. —
Noslri manuscripli. hnnori ducuiit.il.
Bcens Iragoedias aclitavisset, rempubliram CRpcs- » Vind Am
Kr. ot propeomnesMss., rfl/)i«c r/iflm .srtn-
ci>n'r.v.al)squc \pr\m.plecieiid>nn;proquo Lov .yuniri.
—
ScribaMs.76)ad(liditinter lineasverhnm j)/^cfcn'/t<m.M.
' Vind. Am Er., ir\ducant.
(o r.nhconps exsliterp Irrs. iiiris civilis scientin clnri
sed unns omninm (loclissinuis Anlislins Lnlipo, qui cnm
^y\f]eme(Vil\.ririlatissncchonoredignnseri*tiniarunl.
' In iisflera cdili!», .,1-Jschines ciris Ailirn eii.^^i*.
Cfipsnie An};iisl(» vixit. non juris niodo. spd totins nnti-
{n l)p ^-tschine id roniperhim plinm ox Phitnrcho flc quilalis pprilissimns, de qno liic Annnstinns IJc codem
dccpm Bhcloribus.in Vita /f".schinis,p!ig.840.84l.ubi Ari- Snctoniiisin Aupuslo. cap. 54 ; A. Gellius, lih. 1, cap. 12,
stodcmi quoqne meminit. Vide Deraoslhenem, orat. do ct lib. 13, cnpp. 10 et 12.
•orona A Opllium, lib. 11, cnp 9.
: (6) Infra, lib. 3, cap. 17.
57 LIBKIl SEOIINDUS. S8

Jibonfor poetarum probris malpdiclisque lacernri se ; rom ilubulur locuii, vorum cliam ccnaoris nota triburn
poliuB quiun illofl liujusmoiii injuriie indifinoH eaao tnneroproprium minimeBincbalur.Oauimumcivilu-
duxerunt,ae<|Uoiibfiaeliam lego muniorunt,illurutn tislaudia avidum, gcrmuneqiie (ii) Romunum! Hed
autem islii nliaiii siicris .solciuniluliliuH miHcufirunt. rospondcali)riiiil)i,<iunconflr!i)taiiearalinnchoiiiin(!8
Ilane tandedi, Scipio, laudas hunc poclia Koinunia sccnici ab oinni hoiiurc rcpelluiiiur, ct ludi scenici
negatam csso licontiam.ut opprobrium in- cui(iu.im deorum honoribufludmiBCcntur? lliaa thcatricasarteB
fligeront Romanorum, cum videas cos nulH deorum diu virtus Romaria non noverat (/;) : qua) ai ad oble-
pepercisse vcstrorum? Ilanc plui ia libi habcnda visa clamcntuiuvoluplatishumanaequajrerenlur.vitiomo-
est exislimatio cun» veslru) quam Capitolii («), iuio rum irrcpcrcnt humanorum.Diieas flibicxhiberi pe-
Romajuniusiiuamcoeli tolius; utlinguammaledicam tivcrunt: quomodocrgoaijjicitur scenicua,per quem
poctae etiam lege prohiheren-
in civea tuos excrccre ' coliturDeus?ottheatricajilliusturpitudini8qualronte
tur,et in deos luos securi tanta convicia, nullo sena- noiatur actor.si adoralur ex.ictor? In hac controver-
tore, nullo ccnsore, nullo principe, nullo poiitilice siuGraeci Romanique concertant. Graici putantrecle
prohibenle,jacularentur?[ndignum videlicetfuit,ut se honorare homines scenicos, quia coliint Indorum
Plaulua, aut Naevius Publio et Gneo Scipioni, aut scenicorum flagitatores deos: Romani vero homini-
Caecilius M. Gatoni maledicerel; et dignum fuit, ut bus scenicis nec plebeiam Iribum, quanto n)inu8 se-
Terentms vester (/>) fla!j;itio Jovis optimi maximi natoriamcuriam dehonestarisiuunl?In hacdiscepla-
adolescenlium nequiliam coucitaret? tione hujuscemodi ratiociuatio summam quajslionis
absolvit. Proponunt Graeci Si dii tales colendi sunt,
:

CAPUT XIII. — Debuisse inielligere Romanos, quod profecto etiam tales homines honoramii. Assumunt
dii eorum, qui se lurpibus iadis coli expetebant, in- Romani Sed nullo modo tales homines hoiiorandi
:

digni essent lionore divino. sunt. Concludunt Chrisliani Nullo raodo igitur dii
:

tales colendi sunt.

Se,d responderet mihi fortasse, si viveret : Quomo- GAPUT XIV. —Meliorem fuisse Platonem,quipoelis
do nosislaimpunitaessenollemus, quseipsi dii sacra locum in bene morata urbe non dederil, quam hos
esse voluerunl, cum ludos L;'3enicos, ubi talia cele- deos, qui ?e ludis scenicis voluerinl honorari.
brantur, dictilantur, actitantur. etRomanis moribus l.Deindequaerimus,ipsi poetae, talium fabularura
invexerunt, et suis honoribus dicari exhiberiquejus- compositores, qui duodecim Tabularum lcge prohi-
serunt? Gur ergo non hinc magis ipsi intellecti sunt bentur famam laedere civium, tam probrosa in deos
non essediiveri, nec omnino digni quibus divinos convicia jaculantes, cur non ut scenici habeantur
honores deferret illa respublica? Quos enim coli mi- inhonesti. Qua ratione rectum est, ut poeticorum fig-
nime deceret, minimeque oporteret, si ludos expete- mcntorum et ignominiosorum deorum intamentur

rcnt agendos conviciis Romanorum quomodo,quae-

;
actores, honorenturauctores ? an forte Graeco Platoni
so, colendi ^ putati sunt, quomodo non delestandi potius palma danda est, qui cuin ratione formarel,
spiritus intellecli, qui cupidilate fallendi inter suos qualis esse civitas debeat, tanquam adversarios ve-
honoressuacelebraricriminapoposcerunt?Itemque ritatis *, poetas oensuit urbe pellendos? Isle vero et
Romani,quamvi3Jamsuperstitionenoxiapremeren- deorura injurias indigne tulit,et fucari corrumpique
tur, utiilos deos colereQt,quosvidebant sibivoluisse (igmentisanimos civium noluit.Confer nuncPlatonis
scenicasturpiludines consecrari, suae tamen dignita- humanitatem acivibus decipiendis poetas urbe pei-
tis memorea ac pudoris, actores taliura fabularum ]entem,cumdeorumdivinitalehonorisuosludossce-
nequaquam honoravcrunl raoreGrcecorum,sed sicut nicos expetente. Ille, ne lalia vel scriberentur, etsi
apud Giceronem idem Scipio loquitur,CMjn artem lu- non persuasit disputando, tamen suasit levitati lasci-
dicram scenamgue totam probro durerent ^, genus id viaeque Graecorum isti, ut talia etiam agerentur, ju-
:

hominum non modo honore civium reliquorum carere, bendoextorseruntgravitatietmodesliaRRomanorum.

sedetiam Iribumoveri (c) notalione censoria voluerunt. Nec tantum * haec agi voluerunt, sed sibi dicari, sibi
Praeclara sane, et Romanis laudibus annumeranda sacrari, sibi solemniter exhiberi. Gui tandem hone-
prudentia: sed vellem se ip-a sequeretur, se imila- sliusdivmos honores decerneret civitas? utrum Pla-
retur. Ecce enim recte, quisquis civium Romanorum lonih3ecturpiaetnefandaprohibenti;an daemonibus
esse scenicus elegisset, non solum ei nullus ad hono- hac hominum deceplione gaudentibus, quibusille
vera persuadere non potuit?
> Aliquot Mss., exserere.
2 Lov., quomodo, guaeso, dii colendi.
A caeteris libris 2. Hunc Platonem Labeo inter semideos (c) com-
abest, dii.
' Vind. Ani. Er. et Mss., in prohro ducerent. ' magno cousensu Mss.Atediti.adwcrsartoicirttefz*
Sic
(oi Ouria, locu.s in quo senntushabebatur. hicprose- 2 Sola edilio Lov., nec lamen ; minus bene.
natoribus ponitur ; Cajnlolium, quod tempium Jovis (ai liernianeque, id est, vere, laudis aviditate, Ro-
eral, pio ipsis diis. manum, quia Ilomana gens fuit laudis avidissima.
(b) Tere/iliw: ve.iier, ait. qui nimirum gente quidem {h) Quadringentos fere per annos nam inlroductos :

Afer, aed familiari-simus Sciiioni fuit. sicut et Laelio, illos ludos anno Urbis 392, narrat Livius lib. 7, cap 2.
a quibus ferunt adjutum esse" in scribendis fabulis. (c Ordines deorum ex Varrone et aliis habentur tres.
(c) T ihu m.oreri quae pccna crat hominum plebeii Quosdam deos summos nominabant medioxumos alios, :

seu terlii onlinis, ifiem fuisso alque ex una tribu nobi- qui el semidei, ex alteroparentc iuuDorlali progeniti, ut
liore transferri in ignobiliorem intelligitur cx Livio, lib. Homulus, Hercules, etc. Alii tertii ordinis et ex utroque
45,cap.l5. Confer TertuUianum, de Spectaculis, cap. 22. mortali parente nati, dicebantur heroes.
59 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 60
memorandum putavit, sicut Herculem, sicut Romu- gni cujuxdam etsapienlit magixtri, quasitli obducunt
lum semidpos
: auteni heroibus ante ponit,9ed utros- ienebrns! quos invehunt metus ! quas inflummanl cu-
queinternuininacollocat. Verumtameni?lum,quem piditates («) /

appellat semideiim,non heroihus lantum, a»-d etiam

diisipsis praeferendumesse non dubito. Propinqu;int
CAPUT XV. — Quod Rnmani quosdam sibi deos non
ratione, sed adulaiione inslituerint.
autem Romanorum icges disputalionibus Platonis,
quando ille cuncla poetica figtnenta condemnHt,isli Quae aulem inic*eligendorumdeorura eliam ipso-
autem poetisadimuntsalieminhominesmaledicendi rum falsorum ratio, ac non poiius adulatio est?
liceutiam ;
ille poelas ab urbis ipsius habitutionc ', quando islum Plalonem, quem semideum volunt,
isti saltem aclores poeticarum fabularum removent tantis disputationibus laborantem ne animi malis,
a societatecivitati8,et,si contra deos ludorum sceni- quoe praecipiie cavenda sunt, mores corrumperentur
corumexoelitoresaliquid auderent,forteundiquere- hurnani, nulla sacra aedicula dignum putirunl; et
moverent. Nequuquaiii igitur ieges ad instilueiidos Romulum siium diis muhis praelulerunt, quam-
boDos aut corngendos m<ilos mores,;i diissuis pos- vis el ipsum semideum polius qnam deum velut se-
sentaccipere seu sperare Romani, quos legbus suis cretior eorum doctrina commendet (6). Nam eliam
vincuntaique convincunl. Illi enim honori suo depo- flaminemilliinstiluerunt,quod sacerdoliigenusadeo
scunt ludos scenicos, isti ab honoribus omnibus re- in Romanis sacri testante apice (c) excelluit, ut tres
pellunt homines scenicos illi celebrari sibi jubent
: solosflamineshaberenttrihus numinibus instilulos,
figmentis poeticis opprobria deoruin, istiaboppro- Dialem Jovi, Martialem Marti, Quirinalem Romulo.
briishominumdeterrentimpudentiain poetarum.Se- Nam benevolentia civium velut receptua in coelum,
mideus autem ille Phtoet talium deorum libidini Quirinus (d) esl postea nominatus. Ac per hoc et
restilit, et ab indole Romanorum quid perficiendum Ni-ptuuo et Pluloni, fratribus Jovis, el ipsi Salurno,
esaet.ostendit; qui poetasipsos vel pro arbitrio men- patri eorum, isto Romulus honore pra;latu3 esl, ut
tienles, vel hominibus miseris quasi deorum facta pro magno sacerdoiium, quod Jovi tribuerunt, hoc
pessimaimitandaproponentes.omninoincivitatebe- etiam huic iribuerenl, et Marti lanquam patri ejus
ne int-lituta vivere noluit. Nos quidem Platonem nec forlisan propter ipsum.
deum,necsemideumperhibemus; necullisanctoan-
gelo eummi Dei.nec veridico prophetae, necapostolo
CAPUT XVI. — Qiiod si diit ulla esspt cura juslitieK,
ab eis Romani accipere debuerint prxcepta vivendi
alicui.neccuilibetChristi marlyri.neccuiquamchri-
polius, quam leges ab aliis hominibus muluari.
Btiano homini comparamus; cujus nostra; penlentiae
ratin,Deo pro^pcranle, suo loco explicabiiur: sed Si autem a diis suis Romani vivendi leg«>8 accipere
eura tumen, quandoquidem ipsi volunt fuisse seini- potui8sent,nonalii|uotanno9poslRomam conditam^d)
deum, prae'ereiidum esse censemus, si non Romulo ab Atheniensibus muluarentur leges Solonis: quas
et Herculi (qtjamvis istum nec fralrem occi(lisse,nec tamennonutacceperunl tenuerunt*. sed melioreset
aliquudperpetrusseflagitiumquisquamhistoricorum emendatiores facere conati sunl. Quamvis Lycuriius
vel poeiarura dixii aut finxit \.i\), certe vel Priapo, Lacedaemoniis legesex Apollinis auclorilate se insti-
vel alicui Cynocephalo (6), poslremo vel Febri (cj, tuisse confinxerit: quod pnidenter Romani cre-
quae Romani numina parlim peregrina receperunt, dere noluerunt, proptcrea r.on inde acceperunt. Nu-
partimsuapropriasacraverunt.Quomodoigiturtanta ma Pompilius, qui Romulo successil in regnum,
aoimi et morum mala bonis praeceptis el legibus vel quHSilam leges, quae quidem re^cndae civitali nequa-
imminentiaprohiberenl.vel insitaexslirpandacura- quam sunicerent, condidisse fertur; qui eis multa
rent dii tales.quietiamseminanda et augenda (lagi- etiam sacraconstituitnon lamen peihibetureHsdem :

tia curaverunt, lalia vel sua vel quasi sua facta per legesa numinibusaccepisse Malaigitur animi,mala
theatricascelebritaiespopulisinnoiescerecupienles, vit8B,malamorum,qu8eilamagna9unt,uthisdoPtis-
ul tanquam auctorilatedivina,suasponleoeqiiissima simi eorum viri etiam slantibusurbibus respubiicas
libidoaccenderetur humana: irustraboc exclamante
i Vind. Er. et Lov., illis. At Am. et plerique manu-
Cicerone, qui cum de poelis ageri't, Ad quoa cum ac-
scripti. il/ic.
cesail *, inquit, clamorei approbalio populi, quasi ma- a Verbum, ;fnucrun',abe8l a Mss.— Abestetiam ano-
Btris incodicemAmanusaeculi dccimiquiatiillatum est.
:

(a) Similin lcguntur in Tusculan. 3.

' Editi, ah urbis ipsius habitalione repellit. Abest, ib) De hac secretiore doclrina, qua Genii tutelaris et
rtpellit, a manu9cr!ptis. ipsius Urbis nomen sacrum celabatur, confer Plinium,
* Vind. Aoi. et Er., qtti cum de poelis agens ad eos Hist. Nnl. lib. 2-<, cap. 4;Plutarchum, Quaest. Rom. r]uaesl.
aceessixsft. 62 Mncrob Snturn. lib. 3 cap 9 praesertim Uionysium
; , ;

(a) Scilicet, ner. frairem oc^iHise, 8icut ilo Romnlo ;

llnlicarnass Antiqiiilalibus Rom. lib. 4 cap. 62 Vale- ;

nec alir/wid perpeirasse flagitium, sicut de Hercule rium Miix. lib. 1, cnp. 1. ^ 13. Coqcaicb.
plura vpI dixerunl. vel poetae linxernnt
liislorici (cDesanctitnleapicisiid est. virgae Innatae in summo
('') ad yf-.gyplum Lucanus, lib 8, ver.». 831,832
Ilinc : pileo fluminis) te.<talurliistoriaapud VKlerium Max. lib.
Nns in templri tiiam HDinana accepimut Liim, 1, cap 1. § 4 " Sulpicio inler sacrificandnin apex e
;

Semiranfsrjue rlro:^, et .si.\tra morentia luctum « capito prolapsus eidem snccrdotium aliftiilit. •
ex Sniiinorum idiomnte apppllntus est,
(c) Infinitiis essem. si dn Febre a|iu(I
veterum loca proferrein.
Ilomnnn? ciilla
Adeanlnr Pliniiis, llisl. Nnl. lil).
(rfi tji,iyi„u.r
ex quo etinm Romani dicti sunt tjuintes. Vid. Ovid 2, "
2, cap. 7 ; /fiilan., Var. llist lil). rnp.
12, li ; Cicero, de Fast. Liv.. lib.
;
'^.

Nalura dcorum, lib. 3, cap. 25 : « Fcbris fnuum ia Pu- (e^ Annos

fere trecentos ab Urbe condila, tette Livio,
« latio... coQsecratum vioemus, » Laacum. lib. 3, capp. 33, 34.

I
 :

61 LIBKR 8ECUNDUS. 63
perire conflrmont («), dii ooruni, no suis culloritius poris vir ogrcgiiiH, qui Veientos, gravisBimoH hoatos
acciHerciU, miiiinui curnninl; imo vcro iiL iiugo- ]i0|iiili romaiii,t)oHt deci-nnalo lip|liim,qiio llcjinanus
reiitur, i^icul aupia ciidpuliituin ost, oiniii iiiodo cxercilus tolies mnlcpugnando gruviteraCntctuBest,
cnruverunt. jam ipsa Roina do salute diibitiinto ali|uo trcjiidunte,
CArUT XVII. — De rapiu Sahin.inuv, aliix(/ue ini- facillime «upcravit, eoriiiiLquc urbem opuleiiliaHi-
quitalibus, (inx in civilaie Uoiiiana ettain laudilis main ci'pit,invidia obtrectatoruiii virLulis hu.c et in-
vigueie teniporibus. solenlia Iriliunorum plebis reuH f.clus hsi, lumque
An forto populo lloinano proplcroa leges non sunt iiigr.ilam sensiL ' (^iiara liberuverat civitalem,ut de
a numiiiil)iis conalilnUe, quiii, sicut Suliuslius uit, sua duninatione certissimus in exsilium sponle difl-

• jus bonumqiie apud coa non legildis magisquam cedereL,eLdecem millibusiEris ab-ens cLiam dumna-
natiiravalebdl»(S(j//u5^(/« Ct)iijur(it.Calilinx,r(ip.^)1 relur; mox iteruin a Gallis vindex patriae futurusin-
E.X hoc jure ac bono credo raptas esse Subinas. grulfe ((() MulLa commemorare Jam pigetloeda ct in-
Qjitl enim justius et melius, quam filiaB alienas justa, quibus agitabatur illa civitas, cum poLentes
fraude speclaculi induct3i=,non a paronlibus accipi, piebein sibi subilere coniirentur,plebsqueillis3ubdi
sed vi, ut quisque poteral, auferri^Nam si inique recusaret ; et utriusque parlis defensores magia
facerent Sabini negare postulatas, quanto fuit ini- studiis agerent araore vincendi, quara aequam et
quius raperenondatas?Justiusauleiii bellumcumea bonum quidquain cogitarent.
gente geri potuil, quaj filias suas ad malrimoniura CAPUT XVIII. — Qu!e de moribui liomanorum, aut
conrefrionalibuset confinalibus suisnegassetpetilas, metu compressis, aut securilale ' resolulis, SaUustii
quam cum ea quas repeiebat ablatas. Illud ergo po- prodat his/oria.
tius fieret: ibi Mar»* filiuinbuum pugnanlem juvarel, \. Ilaque habebo rnodum, et ipsum Sallustium te-
ut conjugiorum negatorum armis ulcisceretur inju- stem potius adhibebo,qui cum in laude Romano-
riam,et eo modo ad ferainas quas voluerat, perve- rum dixisset, unde nobis iste sermo ortus est, « Jus
niret.Aliquo enim fortassejurebelli,iujuste negitas, bonumque apud eos non legibus magis quam natura
juste victor aulerret niillo aulem jurepacisnon da-
;
valebal;pr3edicans illudterapus, quo expulsis regi-
las rapuit.et injuslurabeiluhicumearum parenlibus busincredibilitercivitasbreviaetatisspatioplurimum
jusle succensentibusgessil, Hoc(6) sane utilius feli- crevit : idem tamen in primo Historiae suae libro
ciusque successit.quod etsiad uiemoriam fraudis il- atque ipso ejus exordio fatelur,etiam tunccum ad
liuscircensium spectaculum man3il(c), facinoris ta- consuies a regibus esset translala respublica, post
men in illacivitateetimperionoii placuilexeinplura :
parvuminlervallum (6),injuria3 v,ilidiorum,etobea3
faciliusque Romani in hoc erraverunt, ut post illain discessiooem plebisa patribus,aliasque in Urbedis-
iniquitateradeum sibiRuinulum consecrarent,quam sensiones luisse.Nrira cura optimis moribusetmaxi-
utin ferainis rapiendis factura ejus imitandum lege ma concordia populum Romanum inter secundum
more permitterent.Ex hocjure ao bono post
ulla vel et postremum bellura (c) Cartbaginense commemo-
expulsum cumliberis suis regemTarquinium,fujus rasset egisse, causamque hujus boni, non amorein
Lucretiamstupro violenter oppresserat,Junius
filius
jusLiLiae, sed slante Carthagine metum pacis infi-^ae

Brutus consul Lucium Tarquinium Collatinum (d), fuisse dixisset; undeet Nasicaillead reprimendam
raaritum ejusdem Lucretiae,collegam suuin,bonura nequitiam, servandosque istos mores optimos, ut
atque innocenlem virura,propter nomen et propin- raetu vilia cohiberentur.Carthaginem nolebateverti
quilatein Tarquiniorum coegit raagistratu se abdi- conlinuosubjecit idemSillustiu?,et ait :» Atdiscor-
care,nec vivere ia civilate permisit. Quod scelus fa- dia, et avaritia, atque ambitio, et caetera secundia
entevel patientepopulo fec;t,a quo populoconsula- rebus oriri sueta mala, po^t Carthaginis excidium
lum idem CoIlalinus,sicut etiam ipseBrutu3,accepe- maxime aucla sunt. » Ut intelligereinus etiam aniea
rat.Ex hoc jure ac bono Marcus CamiIIus,illius tem- et oriri solere,el augeri. Unde subnectens cur hoc
' Editi, illud ergo potius ibi fieret, ubi Mars, etc.
Castigatur locus ex manuscriptis. 1 Sic omnes Mss. — In B .
, reus factus tam ingratam sen-
(a) Vid. Plaut. in Persa sit. M. . .

(6 Inlerpretesliujusoperis pronomen, .ffoc, ad bellum '^Ed\li,severitatc,m&\e et dissenlientibus manuscnptis.

ante memoralum referunt, quod initio cum Sabinisjam (rj) Hic parenspatriaealterqueUrbis conditoracRomu-
prope vincentibus fncdere feliciter confeclum prodit Li- lus appellatus est.Veios.Etruriaeurbem, cepit. Post. falso
1. cap. 13. Nos lampn referendum arbilramur
vius, lib. accusatus, vitandae invidiae gratia. Ardeam exulatum
ad Romanorum, quos subindc iaudat Augustinus, mores ivit,duobusannisanteRomam a Galliscaptam.Quindecira
et acquitalem.quod apud ipsosflomuli deisui facinus in milUbusaerisgravisraulctatumCamillum absentera dicit
rapiendisfeminis iraitari nullaunquamlege iicuerit. Livius,1.5c.32;Plutarchus,quindecimmillibusassium.At-
(c) CircensesludosNeptunoequestri primusRomaecele- tamenhicloci manuscriptioraneshabent, <ieccm millibos.
bravit Homulus utfeminasquasavicinispopulisnonpote- (b) Post quindecira annos, ut ex Livio,lib. 2. cap. 21,
rat ad conjngium impetrare, poiissimum Sabinas virgines intelligere est, Urbis conditae anno 25S, qui annus Tar-
spectaculi causacvocatas raperet I)iclisuntapriscisl>)u- quinii mortis nunlio insignis fuit.
sualia. ex nomine, iit ferunt, Consi dei, Neptuni scilicet (6) Bella inter Romanos et Carthaginenses
tria gesta
equestris.aqiio opem Romulus consiliumquein conjugio- sunt. Primum per 22 annos in Sicilia et post in Afiica,
nim difflcultate qiiaesicrat. Ut; lii» Livius, lib. 1, cap. 'J. coeptum anno ab Urbe condita 41)5. ex Plin. lib. 33. Al-
djExpulsa regia potestato. primi consules isli duo sunt terum coepUim post23 annos in Hispania, Sicilia, Italia
creati, L. .lunius HrulusetL. TarquiniusCollatiniis. Ilunc cL Africagestum, ibique deciino soplimoainio a Scipione
a collfga suo coactum esse ob nomen el genus regium Africano majore coulecLum viclo Annitiale. TerLiunj post
magislratu se abdicarc, et, accepto palrimonio suo, La- 49 annos in Africa, et tertio anno a Scipione Africano
viniuin, Roma relicla, raigrare, scribit Livius, lib. 1. minore terrainatum eversa Garthagine.
03 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 64

dixerit, « Nam injuriae, >< inquil, « validiorum,et ob 3. Cernis tamen, ut opinor, et quisquis adverteril
eas discessio piebis apatribus^aliaequc dissensiones facillimeperspicit colluvie' morum pessimoromquo
donii luere jamiiide aprincipio.nequeampliusquam ilbicivitas prolapsa fuerit,anle nostri auperni Regis
regibus exaclis, dum metus a Tarquinio et bellum adventum.Haec enim gesta suntnon solum antequara
grave cum Elruria(n) posilum eat, iequo et modesto Christus in carne praesens docere ccepisset, verura
jureagilatum.)>Vide3quemadmodumilloetiambrevi etiam antequam de Virgine nalus esset. Cum igitur
tempore, ut regibus exactis, id est ejeclis, aliquan - tol et lanta mala teraporum illorum vel tolerabiliora
tum ffquo et modcsto jure ageretur, meium dixit superius, vel posl eversam Carihaginera intoleranda
fuisse causam ;
quoniam metuebatur bellum, quod el horrenda diis suis iraputare non audeant, opinio-
rex Tarquinius rcgno aiqueUrbe pulsus,Etruscis so- nes humanis iitentibus,un'te talia vitia silvescerent,
cia;us,contraRomanos gerebat. Attende itaque quid malitjna astutia inserentiltus ; cur mala prresenlia
deinde conlexat « Dein, » inquit, « servili imperio
: Cbrislo imputanl.qui doctrina saluberrima et talsos
palres plebem exercere, de vita atque iergo regio •
ac fallaces deos coli vetat, et ista hominum noxias
more consulere, agro pellere, et caeteris expertibus flagitiosasque cupiditates divioa auctoritate detes-
soli inimperio agere. Quibus s^vitiis el maxime lans alque condemnarfs, his malis tabescenti ac la-
fenore^oppressa plebs cum assiduis bellis tributum benti mundo ubique familiam suam sensim sub-
elsimul militiam toleraret,armata monlem Sacrura trahit, qua condat aeternam, et non plausu vani-
atque Aventinuminsedil(/>): tumque tribunosplebis latis,sed judicio veritatis gloriosissimaracivilatem ?
et alia sibi jura paravit. Discordiarum etcertaminis
utrimque finis tuit secuudum bellum Punicum. »
CAPUT XIX. —
De corruptione Romanx rei))ublicx,
priusquam cuUum deorum Ckrisius auferret.
Cernis ex quotempore, id esl parvo intervallo posl
reges exactos, quales Romani fuerint, de quibus Ecce Romana respublica (quod non ego primus
ait, « Jus bonumque apud eos non legibus magis dico,sid auctoreseorum,unde haec mercede didici-
quam naiura valebat. » mus, tanto ante dixerunt ante Christi advenlum)
2. Porro lempora talia reperiutilur, quibus
si illa « paulalimmutata,expulcherriraaat jueoplima.pes-
pulcherrimaatqueoptimaluissepraedicaturRomana siraa ac flagitiosissima facta e3t.»Ecce ante Chrisii
respublica,quidjam deconsequentiaetate dicendum adventum, post delelam Carthaginem, « majorum
autcogitandumarbilramur,» cum paulatiai mutata» mores,non paulatirii,utantea,sedtorrenti3mo1oprje-
ut ejusdem historici verbis utar, « ex pulcherrirna cipitati ; adeo juventue luxu atque avaritia corru-
atque optima, pessimaac fl;igiiiosissima facta est» pta est. » Legant nobis eontra iuxum et avaritiam
{Sallust. de Coiijumlione Catilinae, cap. 5) ;
post preecepta deorum suorum populo Roraano data.Cui
Cartbaginis videlicet, ut commemoravil, excidium? utinam tanlura casta et modesta relicerent, ac non
Quse tempora ipse Siliustius quema'lmodum probrosa et ignominiosadeposcerent,
etiara ab illo
breviter recolat et describat, in ejus Historia legi quibus per falsam divinitalera perniciosam conci-
potest, quantis malis morum, quae secundis rebus liarent auctoritalem. Legant nostra, et per Pro-
exorla sunt, usque ad bella civilia demonstret
(c) phetas.et per sanctum Evangelium, et per aposto-
esse perventum '. « Ex quo tempore,» ut ait, licos Actus,et per Epistolas, tara multa contra
M majorum mores non paulatim, ut antea, sed tor- avaritiam atque luxuriam, ubique populis ad hoc
rentis modo praecipitati adeo juventus luxu atque ; co&gregatis, quam excellenter, quam divine, non
avaritiu corrupta, ul merito dicatur genitos esse tanquam ex philosophorum concertationibus stre-
qui neque ipsi habere possent res familiares, pere, sed lanquam ex oraculis et Dei nubibus
'
neque alios pati » (d). Dicil deindeplura Sallustiua intonare. El tamen luxu atque avaritia saevisque
de Syllae vitiis caeleraque foeditate reipubiicae et : ac lurpibus moribus anle adventum Christi rera-
alii scriptores in bsec consentiunt, quamvis eloquio publicam pessimam ac flagiiiosissimam faclam, non
mullum impari. imputant diis suis alflictionem vero ejus, qu%"i-
:

cumque islo lerapore superbia deliciaeque eorum

* Vind., ac i/uiete erga se. Verius caeteri libri, atque
peyi^ae fuerint, religioni increpitant christianae.
tergo ; id est, vorberibus supplicioque virgarum, quibus
liberum corpus Romani civis cacdi fuit vetitura. Cujus pra^cepta de juslis probisque moribus, si
' Sola editio F..ov., et maxime fenoris onere.
' Ms. 76t). prorentum. M.
simul audircntalque curarentreges terrae et omnes
'a) Cnra Porsenna sciticet, Etruscorum rege, qui Tar- populi, princi|>cs el omnes juilices terrae, juven^s
qniniura reslitui in reKiium votebat, et pravi obsidione et virgines, seniores cum junioribus {Psnl. CLvm,
Uomanos, premelmt. J)e t»oc Livius. lil». 2, cnp. V seqq.
(b) Anno docimo soxto post reges exactos facla est se- U, 12), aetas omnis capax et uterque sexus,
cessio itla ptcbls in monlem Sncrum trans Aniencra nm- et quos Bai.tista Joannes alloquiiur, exactores ipsi
nera ibiquo pritnura tribuni crenli q<u ptel)i osscnt ve-
:
terras,
atque militcs ( Luc. iii, 12 - i4 ) ; et
luti tutores. Attora quadam sccessione prituum in nion-
tom Aventinum. (jui est pnrs url)is. F)eitide voro, quo vitae praesentis ornaret sua felicilflle respublica,
ranjor sotitudo et oxindo lerror ossot urt)i, in Sacrnra {eternre culmen beatissime regnatura con-
ct vitJB
raonlem itutn e«se foninl. VideCic. Orat. prior. proCor-
netio , Bccnderel. Sed quia isle audit, ille conteranit,
lAv. \\h. 1, elc.
;

Betla inlcr F'nlroa ot

'C' Grnrctins. inter Mariura et
Syltnm, inler {^nesnrom et fompoium. « Am. Er.ot Lov., colluviem. Erratum, quod eraendant
(d) Qui nimirura luxu effundorent quaccumque ra- Vind. ct raauuscripti.
pere aliis possent. > Vind. Am. £r., soenitgue,
^
 68 LIBER SECUNDUS. 6fl

plupesque male blandionlibus quam uliii vir-

vitiia verint. Colantur ul voluorint, ludos exposcnnt quale»

tutum u3periiali sunt umiciores {(i) lolcraro Ghrisli ; voluerint, quos cum Buie vel do suis posHint Iiubcrc
famuli jubentur, sive sint re^cs, sivo principea, aivo cultoribuB :tuntum oKiciant ut tuli frdicitati nihil
judioes, sivo militca, sivc provincialos, bivo diviles, al» hoslr^, nihil a pcsle, niliil ab ulla cludfi tirrieatur.
sivo pauperoa, sivo liberi, sivo scrvi ulriuslibet Quis lianc rempublicam sanus, nondicani Uornano
sexus, pessiuiam elium, si ila necesso est, flagi- imperio, Hcd dornui Sardunapali comfjaravcrit? qui
tioaissimrtmque rem[)ublicam ; et in ilia Anj^elorum quondam rcx ila fuit voluplatibns deditus, ul in
quadarn sanctissima atque auguslissima curia sopulcro suo scribi fecorit, ea sola so habcrc
coeleslique rcpublica, ubi Dei volunlas lex cst, cla- mortuum, qun? libido ejua etiam cum viverel,
rissimum sibi locum eliam islaloleranlia comparare. haurieiido,cou8urnpserat(a). Que.m re},'em isti si ha-
CAPUT XX. Qaali velint fcUcitalc gatidere, et quihus berent sibi in talibus indulgcnlem, nec in eis
morihus vivere, qui tenipora christianx religionis cuiquam ulla sevoritate advcrsantcm huic liiien-
;

incusanc. tius, quam Romani veleres Romulo, tcmplum et

Verumtalescultoresetdilectoresdeorumistorum, flaminem consecrarent.
quorum etiam imitatores in sceleribus et flagitiis GAPUT XXI. — Qu,TS sententia fuerit Ciceronis de
se esse loeiantur, nullo modo curanl pessimam Rumana republica.
ac flagitiosissimam non esse rempublicam. Tantum 1. Romanam rempublicam
Sed sicontemniturqui
Btet, inquiunt, tantum floreat copiis referta, vi- pessimam ac flagiliosissimam dixit, nec curant isti
ctoriis gloriosa ; vel, quod est felicias, pace secura quanta morum pessimorum ac flagitiosorum labe ac
sil. Et qui(i ad nos ? imo id ad nos maf?is per- dedeeore implealur, sed tantummodo ut consistat et
linet, si divilias quisque semper augeat, quae maneat; audianteam, non, utSallustius narral, pes-
quoiidianis effusionibus suppetant, per quas sibi simam ac flagiliosissimam factam, sed, sicut Cicero
etiam infirmiores subdat quisque potentior. Obse- disputat,jam tunc prorsus peri.sse, et nullam orn-
quantur divitibus pauperes causa saturitatis atque ; nino remansisse rempublicam. Inducit enim Scipio-
ut eorum patrociniis quieta inerlia perfruantur, di- nem,eum ipsumquiCarlhaginem exstinxerat,dere-
vites pauperibus ad clienlelas ei ad minislerium pubiica dispulanten, quando praesentiebatur ea
"sui fastus abutantur. Populi plaudant, non consul- corruptionp,quam describit Sallustius, jam jamque
/-tonbus ntilitatum suarum,sed largitoribus,voIup- peritura.Eo quippe tempore disputalur, quo jam
taturn. Non jubeantur dura, non prohibeantur unus Gracchoruin occisus fuit, a quo seribit seditio-
impura. Reges non curent quam bonis, sed quam nes graves ccepisse Sallustius (h). Nam mortis ejus
6uhditis regnent. Pi^vincise regibus non tanquam fitineisdemlibriscommemoratio.CumautemScipio
rectoribus morum, sed tanquani rerum domioatorl- in secandi libri fine dixisset, Ut in fidibiis ac tibiis
busetdeliciarumsuarum provisoribusserviant;eos- atque cantu ipsoac vocibus concentus est quidam ienen-
que non sinceriter honorent, sed nequiter ac duse.xdi\tinctis sonis,quem immulatum aiu di^crepan-
serviliter timeant. Quid alienae vili polius quam '
tem aures eruditse ferre non possunt; isque coneentus
quid suae vilae quisque noceal, legibus adverlatur. ex dissimillimarum vocum moderatione concors tamen
Nullus ducatur ad judices, nisi qui alienae rei, efficitur et congruens : sic ex summis et infimis el me- '*'/•

domui, saluti, vel cuiquam invito fuerit impor- diis interjeclis ordinibu^, ut sonis, moderata ratione '

tunus, aut noxius: caeterum de suis, vel tum r.uis, civilatem consensudissimillimorum concinere ; et quK
vel cum quibusque volentibus faciat quisque quod harmonia a musicis dicitur eam esse in civi-
in cantu,
libet. Abundent publica scorta, vel propter omnes tale concordiam, arctissimum atque optimum omrii in
quibus frui placuerit, vel propter eos maxinie, qui repubtica vinculum incolumitatis, eamque sine juslitia
privalahaberenon possunt, Exstruanturamplissimae nullo pacto esse posse : ac deindecumoliquando latius
atque ornaiissiniae domus, opipara convivia frequen- et uberius disseruisset, quantum prodesset justitia
It. Jur; ubi cuique libuerit et poiuerit, die noctuque civitati, quantumque obessel, si abfui^sel suscepit ;

ludatur, bibalur, vomatur, ditfluatur. Saltationes deindePhilus^, unuseorumquidisputationl aderant,

undique concrepent, iheatra inhonestae laetitiae vo- et poposcit ut haec ipsa quaestio diiigcntius tractare-
cibus atque omni genere sive crudelissimae sive tur- tur, ac de juslilia plura dicerentur, propter illud,
jsissimae voluptatis exaestuent. Ille sit publicus quod jam vulgo ferebalur, rempublicam regi * sine
niimicus, cui hajc felicitas displicel ;
quisquis eam
mutare vel auferre tentaverit, euin libera multitudo
1 Vind. Am. Er. et aliquot Mss., moderatani ratione.
avertat ab auribus, evertat a sedibus, auferat a Gaeteri fere Mss., nioderaiione.
viventit)U3. Illi iiabeantur dii veri, qui hanc adipi- ^ Sic etiam Mss. nostri omnes. Forte legendum, Phi-

lus. M.
Bcendarn populis procuraverinl, adeptarnque serva- ' liic et infra loco, regi, habent, fferi.
Plures*libri —
Sic etiam codd 766, 2051 et 2U52. M.
(a Sardanapalus rex fuit Assyriorum ultimus, cuj us epi-
.

Aliquot Mss., vitae. Vind.

' Am. Er. Lov., vineae. — taphium affert Ciceroin TusculanisQuaest.lib. 5,cap Sb.
Sie etiain nostri codd. M. {b) Tibevium Gracchum intelligit, a Scipione Nasica,
[ai Ailudit ad duas iilas virtutis et vitii vias, quas ejus quioptimus vir asenatu judicatuserat nepote, quod
Hesiodua finxilin Operibus et Diebus. vers 285 seqq et ugrariaui legem tulissct, et trihunatum sibi conlinuari
Frodicu.^ apud Xenophontem, lib. 2 Memorabilium, cap. vellet, occisum Scipione Africano minore, de quo hic
:

- 2. Unde Cicero, OllioiOrum lib. 1, oap. 32. loquit^r, bellum interim ad Numantiam gerente.
 67 DE CIVITATE DEI. S. AUGUSTINI 68
injuria non posse. Hanc proinde quaesiionem discu- principio quinti libri, commemorato prius Ennii
tienilam el enndaniiara essp, assensus est Scipio, poetff' versu, quo dixeral,
res()ondilque nihil esxe, quod ndhac de republica di-
Moribus antiquis res stat Romana virisque.
Clum inilarel, ct qiio possenl lonniua prvgredt, nin Quem qnidp.m illeversum, inquit, vel
hrevUatevel ve-
esset contirmaluw, nnn molo falxum e$se, illud, sine
ritate lanqunm ex oraculo mihi quodam esie
injuri'1 non po^se; sed hoc vnssimum esse sine sum- effu/us
videtur.Nam neque vtri, nisi iUi mnrata civitasfuisset,
ma juslilia rempublicam regi^ non posse {Lihro2, ciip.
neque mores, nisi hi viri prieluissenl. aut
43). Ctijus qiiiEslionis explicatio cum in die cnnse- fundare, aut
tam diu tenere poluissent taniamet tam jusie
quentem ililata essot, in lerlio libro m.agna conflicla- lateque
imperantem rcmpublicam. Ilaque ante nostram memo-
lione* res acl-i est. Suscepit enim Philus ipse dispu-
riam et mos ipse putriu^ prgeslantes viros ndhibebat,
talionemeorumquisenlirenlsineinjuslilia regi''non et
velerem morem ac majorum instilutu retinebautexcel-
posse rempublicam purgan-, projcipue, ne hoc ipse
lemes viri. Nostra vero selas
cum rempuhlicam sicul
senlire crederftur.Et-ilquesedjlo pro injnslilia con-
pictnram arcepissei egregiam, sed evanescentem
tra justitiam, ut hanc esse utilem reipublic^, iilam vHu-
state, voa modo eam coloribus iisdem,
vero iniililero, vcrisimilibiis ratinnibus el exemplis quibus fuerat,
renovare neglexit; sed ne id quidem
velui conarelur ostendere. Tum Laelius rogantibus curavil, ut formam
snltem ejus exlrema ianquam lineamenta servarel.
et
omnibus.jusliliam(lefendereaggressusest;asseruit-
Quid enim manet ex antiquis moribus, quibus illedixit
quequantum tam ioimicum quam inju-
potuii,nihil
rem stare Romanam, quos ita oblivione obsoletos vvle-
siitiam civilati, nec omnino nisi magna justitia geri
mus,ut hOH modo non colantur,sedeliam ignorantur^?
aut stare posse rempublicam {a).
Nam de viris quid (iicam? Mores emm ipsi interierunt
2. Qua qutPstinne, qnanlum salis visum est, per-
virorum penurio, cujus tanii maii non modo reddenda
traciala, Scipio ad intermissa revertilur, recolitque
rationobif,sedeiiamtnnquamreiscapitisquodammocto
suamatquecommendai brevem reipublicae definitio-
dicendn causa enim vitiis, non casu aliquo,
est. Nostrix
neui, qua dixerat eam psse rem popu (Lz7^;-o cap. li 1 ,

rempublicam verbo retinemus ; reipsa vero jam pri-

' 25). Populum uutem non omnem coetum muitiludi-
dem amisimus.
nis, spdcoetum juris consensu et utiliiaiis commu-
4. Hsc Cicero falebatur longe quidem post mor-
nionepooiatumessedeterminat. Docei deinde qiianta
tem Africani («) quem in sais libris fccit de repu-
sit in disputando definitionis utilitas: atque ct illis

Buiadefinitionibus colligil tuncesse rempub!icam,id

blica disputare. adhuc tamen anfe adventum Chri-
sti {b) quffl si diffamata et praevalescente religiooe
:
est roiii populi, cura bene ac jusle geritur, sive ab
christiana senlirenlur alque dicerentur, quis non
uno regp.sive a paucis optimatibus,sive ab univereo
istorum ea Chrisiianig impuianda esse censeret?
populo. Cum vero injuslus est rex, qiiem tyrannum,
Ouam.ibremcurnoii curaruntdiieorum.neluncper-
niore grcEco, apppllavit ; aul injusti oplimates, quo-
iret atque aniitteretur illa respublica, quam Cicero
rum coiisen&um dixit esse fiiclionem ; aut injuslus
lon-je antequam Chrisluscan.e veoisset, lam lu-
in
ipse populus, cui nomen usitatum non reperit, msi
uteiiam ipsum tyrannum gubrilerdeplorat.»missam?Viderintlaudaioresejiis,
vocart-t: non jam viliosani,
etiam illis aniiquis viris el moribus qualis fuerit,
sicut priclie fuerat dispulatiim ; sed, sicut ratio ex
ulrnm in ea viguerit vera Justitia; an lorlenec tunc
iilis definitioiiibus connexa ducuis.^^et, omnino nul-
fucril viva mnribu?,se(l picta colonbus. Quod et ipse
\ lam esse rempublicaiii : (|uoniam non esset res po-
puli, cum lyrannus eam facliove (6) cnpcsseret
nec ;
Cicero nescicns, cum eam Sed
praeferrel, expressil.

ipsppopulu.«jarn pnpuluacsset.siesselinjustus^quo-
alias, siDeus volucrit, hoc videbin:iiis. Knitareiiim
6U0 loco, ut ostendam secur.dum definitiones ipsius
niam iion esset multiludojurisconsensu et utililalis
Ciceronis, quibus f|uid sit respublica, et quid sit po-
coramuninne sociata, sicut populus fueratdefinilus.
loquente Suipione, breviter posuit (attesian-
S.QuandoergoreHpubhcaRnmanalaliserat.qua- U"'"''
(tibus etiam multis, sive ips-us, sive eorum, quos
lem tllam desonbii Sallustius non jaiii pessima ; ^jj ac
i^
loqui lecil in eadem dispututione, senteutiis), nun-
f]agitio>issima, sicul ipse ait, seil nmnino nulla erat,
(lunm illam fuiaso rpmpublicum,quianunquam in ea
eecundum islam rationpm,quam disputatiodorcpu-
fuit vora justiliu ((•). Secundum prnbabiliores autem
blica inlpr mognos ejus tum principes {r.) hat)ita pa-
lefccit. Sicut etiam ipse Tullius, non Snipinnis, nec
modo qnodam*respublicafuil:
dellnitionep, pro sun
ab anliquionbus Romanis, quam a posle-
et me.lius
cujusqiiarii altcriiis, sed suo siTmono loquens *, in
rioribuaadminisirataest.Veraautemjustitianonest,

I
Sic etiam codd. 766, 2051 et 2053. Alii. geri. M.
' Mss., conflictioni^. —
M». 20.")0. cnn/fictntione. M. 1Plures M»8., .<t^d jam (vel. sed et jam.) — Nostrl
«Siccodd. 2051. 20."v: pA. ^O.iS rodd. 20.5(^et76 >..7eyi M.
: codd., sed jam. M.
* Hic Vind Am F,r adtliint, if.statm- . \.n\.,di')ni)n.<strn- ' Sic potiores Mss. At Vind. et Er. quaedam. Lov..
vit.Qiio loco in iimnusrriplis supplendiim relinqiiitur quoiidatn
verbum. rat^ffcit. (n) Annis po?t Africani mo'-tem. qime ad Urbi» condltae
(a) liiijn.sroncprtnlionismr^minitCiceroinLaelio rap.4. annum 624 iTferlur. circiter peplnaginta.
(Ai Sic .Morel. Klrment. (iritic png i">^. In H.et iii co- 'h) Anno
pciliret sexagesinio ante Christum. Num a Ci-
M.
dicitni'' nnstris. f<i'tinn ceroni? ronsnlaln. ([110 nniio ipsp libros de Rppul)lica
(c en dispiitntione Intjiif^ntps Ciccro iiiducil,
Qiio-< in edidit. ad nnnuin triji;o?i;;ium secundum imperii Augusti,
ScipioDom Afr1(«num ininorom, C. F.nelium e4 L. Furtiim quo natut est Christup, in teroessorunt a-Bni s»exo«iBta.
09 LlBEn SECUNDUS. 70
nisl in ea republica, oujus conditorrectorqneChri- moros corrumperontur anliqui, « Gallis Homa capla
slus est;Bielip9uriirjfiipubliciim placot dicere.quo- ot iiioensa est ? «n prajHenli!8 rurt« ilormiebaiit ?
niam oam rtMn popuiio8s«n<'garo non possurnus.Si Tunooniur tola Urbein hontiutn potestiitem redacia,
auionihocnomeii,qini(lalit)i ulilorquf vui},'!itum rst, 8olu.s collis GupilulinriB roiiiniiseral
;
qiii eliurii ipso
ab U8U nostrfc locutioiiis est lorli! romntiu» ; in ou caport-lur, uJHi Hultcm unsores 'iiisdormicnlitiiis vi-
certe civitrtte est vera justitia, de qua ScTipluru gilarent(.<). Undi! peno in superslitinnem /1i;>,'yplio-

sanct» dicit, Gloriosa dicla sunt de te, civilas Dei ruiiibpatiusavesquocolentium Komadociderat, cum
[Pml. Lxxxvi, 3). anseri Holemnia celebrabanl. Vorum de his ad-
CAPUT XXil. — Quod (iiis Romanorumnullaunquam venliliis, et corpuris potius qiiam animi mulis, qua»
cura fuerit, ne malis moribus respublica d- periret. vel ab hostibus vol alia clade accidunt, nondum in-
i. Sed quoil ad praesentem quaestionein,
pertir.et terim disputo : nuno ugo de labe morum, qu bu3
quamlibet laudabilem dicantistum fuisae vel esse primum paulatiindecolijratis,deiiide torrenlis modo
rempublicain.secuniiumeorumauclorcsdoctissimos quamvisintegris teclismucnibus-
praeci|)itttti8,t.inta,

jain longeanle Ghrisli advontum pessima ac flagi- que, lacta est ruina reipublicae, ut raauni auctores
tioaissima facia erat : imo vcro nulla erat, atque eorum eara tunc amiasam non dubitontdicere.Recte
omnino perierat perdiiissimis moribus, Ut ergo non autem abscesserant, ul amiiteretur, omnes adytis
perirei, dii cusiodes ejus populo cultori suo dare arisque relictisdii, si corum de bona vita alqueju- '

praecipuae viiae ac moruni praeceptadcbtierunt^a quo stiliacivitaspraeceptaoonteiiipserut. Niinc vero qua-

tot teinplis, tot sacerdotibiis et sacriliciorum gene- les, qiiaeso, dii fuerunt, si noluerunt cum populo
ribus, lam multiplicibus variifque sacris, tot festis cultore suo vivere, quem male viventem non docu-
Bolemnitatibus, lottantorumque iudorum celebrila- erant bene vivere ?
tibus colebantur ubi nihil da?mones nisi negdtium
:

suum egerunt, non curantes quemadnioiiiim illi vi-

GAPUT XXIII. —
Varietates rerum temporalium,
non rx favore aut impngnatione dxmonum, sed ex
verenl, imo curantesuteliam perdile vivereni, dura
veri Dei pendere judicio.
tamen honori suo illa omnia metu subditi ministra-
rent. Aut si dederunt, proleratur, osiendatur, 1. Quid, quod etiam videnlur eorum adfuisse cu-
legatur, quaa deorum leges illi civitati datas con- pidilatibus implendis,etostenduntur nnn pr*fuisse
teinpserintGracchi(u),ut.seditionibusciiiicta turba- retrenandis ? Qui enim Marium, novuni hominem et

reot ;
quas Marius (b), et Cinna (c), el Garbo (rf), ignobilem, cruentissimum auctorem bplioruin civi-
ut in bella etiam progrederentur civilia, causis ini- liura alqun gealorem, ut septies consul fieret adju-
quissimis suscepta, et crudeiiter gesta crudeliusque verunl, atque ut in septimo suo consulatu moreretur
finita ;
quas denique Sylla ipse (e), cujus vitam, senex, nec in manus Syllae futuri mox victoris ir-
raore?, facta, describente Sallustio aliisque historiae rueret enim ad liaec cum dii eorum non juve-
* ? Si
non exhorreat ? Quis illam rsm-
soriploribus, quis runt,non parumeslquod fatenturetiam non propiliia
publicam non tunc perisse fateatur? diis suis posse acoidere homini istam temporalerc,
2. An forte propter hujuscemodi civium mores quam nimis diligunt, tantam felicitalem et posse ;

Virgilianam sententiam, sicut solent, pro de-

illara homines, sicut fuit Marius, salute, viribus, opibus,
fensioiie suorum deorum opponere audebunt, honoribus,dijinitati^longa£;vitatecumu!ariptp3rfrui,
Discessere omnes adytis arisque relictis diis iratis : posse eliam homines, sicut iiiii Regulus,
Di, quibus imperium hoc steterat 1
jEneid. lib. 2, vers. 351, 352.)
captivilate, servilute, inopia, vigilii?, doloribus
Primum uon babent cur querantur de re-
si ita est,
excruciari et emori, diis amicis. Quod si ita esse
ligionechristiaoa, quod hac offensi eos dii sui dese- concedunt, cnmpendio, nihil eos prodesse, et coli

ruerinl: quoniamquidem majoreseoruinjampridem superfluo, confitentur. Nam

animi et
si virtiitibus

moribussuis ali Urbis allaritiustam mullosacminu- probititi vilae,cujus pra^mia post mortem speranda

to8 deos, tanquam muscas abegerunt. Sed tamen

sunt. magiscontrariaul populusdiscerctinstiterunt;

h^c niiminum turba ubi erai, cum longe antequam si nihil etiara in his transeuntibus et lemfioralibus
{a) Tiberius Gracchus et Caius ejus frater. Vide supra bonis, vel eis quosoderunt nocent, vel eis quosdi-
col. 43. liguntprosunt: utqu.d coluntur?ulquid lanlosludio
[h) Marius rauniceps Arpinas fuit. qui Romae septies
colendi requiruntur?Cur laboriosistristibu^quetem-
consul est creatus, ac Jugurtham, Cimbros et Teutonas
vinit. Ad extremum autem moto cum Sylla bello civili, poribus,taiiquamoffensiabscesserint,murmuratur;
victus ipse est et in Africam fugit.
et propter eo3 christiana religio conviciis indignis-
(c) VictoMario cum ad belluru Milhridaticum Sylla pro-
ficisceretur.CorneliumCinnamet Cn.Octaviumconsules in simi<> laeditiir? Si autem habent in hisrebus, vel be-
Urbe reliquit Cinna studio rerum novarum a collegadis- neficii, v.>lmaltificii potestatera ;our in eis adfuerunt
sensit pulsusqueeptab eo ex Urbe;quaminjuriom ut vin-
dicaret (Jinna revocatoexAfricaMario, bellumUrbi intu- pcssiiio viro Mario, et oplimo Rcgiilu dofuerunt? An
litineamque tandemiugressuRcaedibusomnia complevit. exiio,;ipsiiiiLeliigunturinjui'lissimietpessimi?Quod
(ft) Carbone», ut Cicero lib. 9, epist ad Paetum 21
scribil. multi fuerunt ex Papyria gente hic de quo Au-
:

gu?tinns. Cneus PapyriusCarbo Marianas partes secutus Lov. .dii.quotum de bona rifa.Dissentiunt caeteri librl.
'

el a Sylla victus, fugit in Siciliam ibique Liiybaei a Hic editi addunt.Cwr non ctiaminveiunl.ui aian^
''

Porapeio interfectus est torum se compescerel immariiiaie faeinorum. /Sedheec

<?)(iiai,utCioerolib.3d» Flnlbns dioit. trium peatifero- etiBuntabomnibu» GallicanisetRpmanis manuBcripti».
/U,rn '!\ti- •ii.ry> ,hix^i '^'''..ftv^irii [v,, yyrwleXUaHsmXi^qfjt^r
>

fMt.
71 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 72

sipropterearaagistimendi ei colendiputantur,neque contraMariura castra movisset, adeo Jata exta im-

hoc putentur neqne enim minus eoa invenitur Re-
: molanti fuisse scribit Livius, ut custodiri se Postu-
gulus coluis?e, quatn Marius. Nec ideo vita pessima mius aruspexvoluerlt capitis supplicium subiturus,
eligendavidealur, quia niafiia Marioquam Regulodii nisi ea quae inanimo Sylla haberet, diis juvantibus
favi>se existimantur. Metellus enim, Rnmanorum implevisset. Eccenon discesserant adytisarisque re-
laudatissiinus, qui habuit quinqne fiiios consulares lictisdii,quandodererum eventu pra»dicebant, nihii-
(fl). eliam rerum lemporalium felix fuit ;etCalilina que de ipsius Syllae correctionecurabant. Proraitte-
pessimus, oppresaus inopia et in bello sui sceleris bant praesagiendo telicitalern magnam, nec malam
'

prostralus infelix etverissima atque ceriissimafeli-

: cupiditatem minando franjiebant. Deindecum essel
citale praepollent boni Deum coleutes, a quo solo in Asia bellum Milhridalicum gerens, per Lucium

conferri potest. Titium eimandatum estaJove.quod essetMilhrida-

2. Illaigitur respublicamalismoribuscum pciret, tem superaturus: ct factum est. Acpostea molienti
nibil dii eorum pro dirigemlis vel pro corrigendis redire in Urbem, et suas arnicorumque injurias * ci-

egerunl moribus, ne imo depravandis et pcriret, vilisanguine iilcisci, ilerum mandaium est ab eodem
corrumpendis ad.liderunt moribus, ut periret. Nec Jove per railitem quemdam legionis sexlae, prius se
sebonos fingant,quori velut offensicivium iniquitate de Milhridale praenunliasse victoriam, ettunc pro-
discesserint. Prorsus ibi erant ;
produnlur, convin- raittere daturum
se potestatem, qua recuperaret ab
cuntur: nec subvenire prajcipiendo, nec latere ta- inimicisrempublicaranonsine multosanguine.Tunc
cendo potuerunt. Omiltoquod Mariusamiseranlibus percontatus Sylla, quae forma militi visa fuerit cum ;

Minturnensibus Maricae deae in luco ejus commen- iileindica3sel,eam recordatus estquam prius ab illo
datusest, utei omnia prosperaret {b) ; et ex summa audierat,qui de Mithridatica victoria -ib eodera man-

desperatione reversus incolumis, in Urbem duxit dala pertulerat. Quid hicresponderi potest, quaredii
crudelem crudelis exercitum : ubi quara cruenta, curaverint velut feliciaisia nunliare,etnu!luseorum
quam incivilis. hostilique immaniDr ejus vicloria curaverit Syllara monendomalatantafa-
corrigere,
fuerit ; eos qi.'i scripsernnt, legant i|ui volunt '. SeJ cturnm scelestis armiscivilibns, qualia non foeiarent
hr>c, ut dixi, omitlo : nec Miricae nescio cui tribuo sed auferrentoraninorempublicam ?Nempe intelli-
Marii sanguineam lelicitatem, sed occultae potiua gunturdaemones,sicutsaepedixi, notumquenobisest
providentiaB Uei ad istorum ora claudenda, eosque in Lillerissacris,resqueipsaesalisindicant,negotiura
ab errorc liberandos qui non slu-liis a^unt, scd haec suum agere, ut pro diis babeantur et oolantur, et
prudenter advertuol, Quia et si aliquid in bis rebua ea illis exhiheantur, quihus it qui exhibent sociati,
daemonespossunt.tantumpossunl, (juantum secreto unarapessimam causamcumeis babcant in judicio

Omnipotenlis arl)iirio permiltunlur ne magnipen- ;

Dei.

damusterrenam felicilatem.quae, sicutMario, malis 2. Deinde cnm venisset Tarentum Sylla, alqueibi
etiara plerumqne concediiur neceam rursus quasi ;
sacrificasset, vidit in capite vitulini jecoris simililu-

malam arbitremur,cumeamuUosetiampiosetbono3 dioem coronae aureae. Tunc Postumius aruspexiUe

uniusDei veri cultores, invitis daemonibus pra;pol- respondit, praeclaram ci significare victoriam,jussit-
luissevideamus; nec eosdcm immundissimos spiri- que ut extis illis solus vesceretnr. Poslea parvo intcr-
tus vel propterhaec ipsa bona malave lerrena propi- vallo servus cnjnsdara Lucii Ponlii vaticinandocla-

liandos aut timendos existimemus. Quia siout ipsi mavit : A Beilona nuntius venio ; victoria tua est,
mali homines in terra, sic etiara illi non omniaquae Sylla. Deinde adjecit^arsurum esseCapitolium. Hoc
volunt facere possnnt, nisi quanlum illiiis ordina- cum dixisset, continuoegressusecaslris.posteradie
tione sinuntur -, cujus plcno judicia nerao com- concilatior reversusesl,elCapitoliuraarsisseclama-
prehendit, jusle nemo reprehendit. vit. Arserat aulem reveraCapitolium. Quod quidem
CAPUT XXIV. — De S\jlla'is aclibus, quorum se daemoni et prajvidere facile fuil, el celerrime nun-
dxmnnes ostenlaverxmt w/jiitores. tiare. llludsauoinlende.quod ad causam maximeper-

1. Sjlla certeipse, cujus tcmpnra talia fuerunt, ut linet,suhqualibusdiises3ecupiantqui blaspbeunant

superiora, nuorum vindex esse videbatur illorura Salvatorem voluntates lidelium a dominatu daemo-
coraparalionequaererentur, cura priraura ad Urbem numliberantem.Clamavithomovaticinando.Victoria
tua esl, Sylla; atque utid divinospirilu clamnrecre-
' Am. et Er.. legant qui scire volunt.
Vind. deretur, nuniiavit eliam aliquid et prope fulurum et
2Oinnes Mss., xiuiiur.
moxfactum, unde iongcaberatperquemillespiritus
(a) Fuit ilie Q. Meteilns Nnmidicus, L. Melelli pontifi-
cis nepos de qiio Plinius, lil). 7. eap. i l Cicero, de tini- ;
loqucbalur: non lamenclamavil.Absceleribus parce,
bus. lih. capp. 27, 28 Tuscul lih. 1. cap 35 Vnlerius
.").
: ;
Sylla qu.'e iliic victor tam horrenda commisit, cui
;
Max lib 7, cap qiii omnes oum pro snmmae felici-
I :

tatis exemplo |)onnnl Filios cnm qiialnor tnnhiiii ha- corona anrea ipsius victorise illuslrissimum signum
buisse. oxillis scriptorihnsohservanl Vives ot (".ociuaeus. in vilulino jccore apparuil.Qualia signa si diijusti
Hic tnmen lihri oiiines qnos inspicere licuit. rjuitujur
filio.i ro».iiilare.i, ferunl.
(6) Minlurnns (^ninpnnine oppidum dednctus Mnriiis,
cnm cx |)rimn pngiin civili virliis n Sylln fuficrrl. (|un •Vind. Am. et m&nmcr\fl\, praesaffando. Sic eliam —
mtionc n Miiilurnciisihus cxccptnssit. d sces c\ IMulur- M8. 76i;. M. *
cho in ejus vita. Velleio lih. 2, Appinao do UoUis civili- ' Lov., suborta^ injuria.i. Abest, .lubortds, a Vind.
b1i8 lib. 1, et sliis. Am. Er et a jAmsque ; aauscriptis.

i
 ;

73 LinHll SKCUNDUS. 74
daro solcront, ao non rlromonoa impii, profeclo illis crcdoret,sod tamcn illos lihonlissimeHiiti talia vello'
Syllm gnivitor noxia
extis iicrarid potiiis atijuo ipsi cxhibori ccrncrot, socuruH imitarctur. NcqiiiHiluquo
malu lutiira iiiunstruronl. No^iuc ciiim ojusdigiiitiiti o.Kistimunstindoos cunvicia [)()tiiia,qiiarn ciHdigniirn
tunlum profuit illa victoria, quantum nocuitoupidi- aliquid.scriptita88o,ubicumqiiciilo8inter8epugnaH80
lati ; (lua fiictum est ut immoiloratiij inhiana, et socun- poolffi coramemorarunt; ipsiaddeciplendoshoininea
disrebusclatus ac piwcipitalus, magis ipsc pcrirctin poclarumcarminafirmavcrunl,pugna8vi(ielic(:l8uu8
moribus, quam inimiooBincorporibLispcrderct. llajc non solum por sconicoa in theatro, vcrurn ctiura pcr
illi diivere tristia vorequo lugenda, non exlia, non se ipBos in cumpo humanis oculis exhibentes.
auguriis, non cujugquamsomnio vel vaticinio pro;- 2. Hnec diccro oompulsi sumus, quoniam pessimia
nuntiabanl. Magis enim timebant ne corrigerotur, moribus civium Romanam rempublicam jam antca
quam no vinceretur. Imo satia agebuol, ut victor ci- perdilum fuisse, nullamquc remansiaae ante advcn-
vium gloriosus, viclusatquecaptivusnefandis vitiis, tum Domini nostri Jesu Christi, auctores eorura di-
et per hocc ipsis etiara dajmonibus mullo obstrictius cere el scriberc minimc dubitarunt. Quam perditio-
subderetur. nem diis suis non imputant, qui mala transitoria,
quibus boni, seu vivant, seu moriantur, perire non
GAPUT XXV. — Quantum maligni spirilus ad flagitia possunt, Christo noslro impulant: cum Christus no-
incitent homines, cum in commiltendis sceleribus
ster tanta frequentet^pro moribua optimis pra?ccpla
quasi divinam exempli suiinterponnnt auctorilatem. contra perditos mores dii vero ipsorum nullis talibua
;

i. IUinc vero quis non intelligat, quis non videat, praeceptis egerint aliquid cum suo cultore populo, pro
nisi quitales deos imitari magis slegit, quam divina
illa republica, ne perirel ; imo eosdera raores velut
gratia ab eorum sooielate separari, quantum molian- suis excraplis auctoritale noxia corrurapendo, ege-
lur maiigni exemplo suo velut divinam
isti spiritus runt potius ut periret. Quara non ideo tunc periisse
auctoritatemprffibere sceleribus.quodeliam in qua- quisquam, ut arbitror, jam dicere audebit, quia
dam Campanise lata planitie, ubi non multopostci- Discessere omnes adytis arisque relictis
viles acies nefario prajlioconflixerunt, ipsi inlerse Di.
prius pugnare visi sunt (a) ? Namque ibi auditi sunt
velut amici virtutibus, cum vitiis hominum ofTende-
primum ingentes fragores : moxque mulli se vidisse
renlur: quia tot signis exlorum, auguriorum, vatici-
nuntiaruntper aliquot dies duas acies praBliari. Quae niorumquibussetanquamproBsciosfuturorum adju-
pugna ubi destitit, vestigiaquoque velut hominum toresque praeliorunn jactare et comraendare gestie-
et equorum,quantade illaconfliclatioQeexprimi po- banl, convincuntur fuisse praesentes : qui si vere
numina
lerant, invenerunt. Si ergo veraciter inter se abscessissent, raitius Romani in bella civilia suis cu-
pugnaverunt, jarabellaciviliaexcusantur humana^ pidilatibusquarailloruminstigationibusexarsissent.
consideretur tamenquae sittalium deorum vel mali-
miseria autem se pugnasse finxerunt,
CAPUT XXVL — De secrelis dxmonum monitis, qux
tia, vel : si
pertinebant ad bonos mores, cum palam in sacris
quid aliudegerunt,nisi utsibiRoraanibellandocivili-
eorum omnis nequitia disceretur.
ter,tanquamdeorumexemplonullumnefasadmittere
1. Quae cum ita sint, cum palam aperteque turpl-
viderentur ? Jam enim coeperant bella civilia, etall-
tudines crudelitatibus mixlae, opprobria uuminum et
quot ^ nefandorum praeliorum strages exsecranda
criraina, sive prodita, sive conflcta, ipsis exposcen-
praBcesserat: jara multos moverat quod miles quidam,
tibus, et nisi fieret irascentibus, etiara certis et stalis
dum occiso spolia detraheret, fralrem nudato cada-
soleranilatibusconsecrataillisetdedicala claruerint
vere agnovit, ac deteslatus bellacivilia,se ipsumibi
atque ad omnium oculos, ut imitanda proponeren-
periraens fraternocorporiadjunxit (ft). Ut ergo tanti
lur, spectanda processerint quid est, quod iidem
:

huju9raaliminiraelaederet,sedarmorumscelestorura
ipsi daemones, qui se hujuscemodi voluptatibus ira-
magisraagisque ardor incresceret, noxii daemones^,
mundos spiritus esse confltentur, qui suis fllagitiis et
quos illi deos putantes colendos et venerandos arbi-
facinoribus, sive indicatis, sive simulatis, eorumque
trabantur, inter se pugnanles hominibus apparere
sibi celebratione pelila ^ ab impudentibus, extorta a
voluerunt neimitari talespugnas civica trepidaret
;

pudentibus, auctoros se vitae scelestae immundaequo

afTeclio, sed polius humanum scelus divinoexcusa-
testantur ;
perhibentur tamen in adytis suis secre-
returexemplo. Hac astutiamalignispiritusetiaralu-
tisque penetralibus dare quaedam bona preecepta
dos, unde multajam dixi,scenicos3ibi dicarisacra-
demoribus,quibu3damvelulelectissacrati3 suis (a)?
rique jusserant ubi deorum tanta flagitia theatricis
:

canticis atque fabularum actionibus celebrata, et 1 Abest, velle, a Mss. —

Sic etiam in Ms. 766, sed cor-
rupte. M.
quisquis eos talia fecisse crederet, et quisquis non ^ Sic Mss. nostri excepto 766. lnB.,frequenter, men-

dose. M.
^ Sola cditio Lov., expetiia.

' Vind. Am.Er. et libri Mss., excusantur humana. — (a) Ilcraldus ad Arnohii librum 5 pro glossemate liabet
In B., excunenlur humana. Sic eliam Ms. 2052. M. hacc vcrba, quibusdam lelut e/ecUv. Scd insunt manu-
^Yj(i\\A,aliqua. ki^X^i., aliquot. Ilcfer ad,praeliorum. scriplisomnibus,faciunl(iiieapprimcad propositumAugu-
Erliti, mox hi daemoncs. Plerique autem et mclioris
•*
slini, in ipsis forte etiam ailudentisadManicliaeorum Jile-
Tiotae Mss. ,noJ?u' daemones. Huic lcclioni congruil illud ctos,quibusiIliussectaedoctrinasccretiorservabalur.Nam
in sequenti capite, n. 1, spiriluum noxiorum. quod snbse((uitur, .s-acraa'i-.??i'/.y,nonipsosmores,utHeral-
(a) .luliua Oijsequens libr. do Prodigiis. (lus putavit,spectat,quasiadie(;tivum;scdhominessignifi-
(b) Ex. Livii libro 79. cat (liis religione ad(lictos,ut passim lioc in opere.

Patrol. XLI. {Trois.)

 :

73 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 78

Quod hoc ipso callidior adverloada cst ct

si ita est, ad decipiendos etiam paucos bonos, frequentans
ti?e

convincendamalitiaspirituumnuxiorum.Tanlaenim in aperlo invitamenta nequiliaj ad possidendos

vis est probitalis et castitalis, ut omnis vel pene innumerabiies malos ?
omnis ejus laiide nioveatur humana n.itura, nec CAPUT X.XVII. —
Quanla eversione publicse disci-
usque adeo sit lurpitudine vitiosa, ut totuin ainiltat ylinx liomaiUdiis suisplacandis sacraverintobscena
sensum honesialis. Proinde malignitas dsemonum, ludorum.
nisi alicubi se, quemadmodum
scriptum in noslris VirgravisctphilosophasterTulliu3'aedilisfuturus,
Litteris novimus,transfiguretinangeloslucis(IICor. clamabal in auribus civitatis, inter caelera sui ma-
XI, 14), non implet negolium deceptionis. Foris ita- gistralus ofticia sibi Floram raatremludoruin cele-
quepopulisccleberrimostrepituimpietasimpuracir- britateplacandam(a):quiluditantodevoliu3,quanto
cumsonat,e(inlus pauciscastilassiraulatavixsonal turpiuscelebrari solent.Dicit aliolocojam consuiin
prajbentur propalulapudendis,elsccretalaudundis: extremis periculis civitatis, etludos per decein dies
decus latet,et dedecus patet quod malura :
geritur, faclos, neque remuUamquaead placandos deos per-
omnes convocat spectatores quod bonum dicitur,
;
tineret, prajtermissam (6) (juasi non satius erat
:

vixaliquos invenil auditores: tanquam honesta eru- talesdeosirritaretemperanlia,quamplacare iuxuria

besccnda sint, et inhonesla glorianda. Sed ubi hoc, et eos honestale eliam ad inimicilias provocare,

nisi in daeraonum templis? ubi, nisi in fallacia; diver- quam tanta deformitatelenire. Neque enim gravius
soriis»?Iliud enira rit,uthonestiores,qui pauci sunl, fuerantquamlibetcrudelissimaimraanitate nocituri
capianlur; hoc autem, ne plures, qui sunt turpis- homincs, propterquos placabantur, quam nocebant
simi, corri},'antur. ipsi, cum quando
vitiositate fccdissima placarenlur :

2. Ubi et quando sacrati Gcelestis (a) audiebant quidem quod metuebatur ab hoste in
ut avcrterelur
nescimus: anle ipsum tamen
castitatis praecepta, corporibus, co modo dii conciliabantur, quo virlus
delubrum, ubi simulacrum illud locatum conspicie- debellaretur in mentibus; qui nonopponerenturde-
bamus, universi undique confluentes, et ubi quisque fensorcs oppugnatoribusraoenium,nisi priusfierent
poteratslantes.ludosquiagebanlurintentissiraispe- expugnatores raorura bonorum. Hanc laliumnumi-
ctabamus, intuentes allernante conspectu, hinc me- num placationem petulantissiraam, impurissimam,
retriciam pompam.illinc virginem deam illam sup- ; impudentissimam, nequissimam,immundissimam,
pliciter adorari, aule illam turpia celebniri non ibi : cujus actores laudanda Romanae virlutis indoles ho-
pudibundosraimos,nullamverecuudioremscenicam noreprivavit, tribu movit, agnovitlurpes, fecitinla-
vidimus cuncla obscenitatis implcbantur olficia.
;
mes hanc, inquam, pudendam, veraeque religioni
;

Sciebatur virginali numini quid placeret, et exhibe- aversandamel detcstandam talium nurainum placa-
batur quod de templo domum matrona doctior re- tionem, has fabulasindcosillecebrosasatque crimi-
portarct. Nonnullaj puJentioresaverlebant faciein ab nosas, haec ignominiosa dcorum facta vel scelerate
impurismotibusscenicorum.elartemflagitiiMurtiva tupiterque commissa ^, vel sceleratius turpiusque
inlentionediscebant.Ilominibusnamqueverecunda- conficta,oculi3 etauribuspublicis civitastota disce-
bantur,ne auderent impudicos gestus ore iibero cer- bat: haeccoramissa numinibus placerecernebat; el
nere; sed multo minus audebanl sacra ejus, quara ideo non solura illis cxhibenda, sed sibi quoque imi-
veneraltantur, casto corde damnarc. lloc tamcn pa- tanda credebal non illud nescio quid velut bonum
:

lam discendura pra;bebatur in tcmplo, ad quod per- et honeslum, quod tam paucis et tam occulle dice-

pclrandum saltem secrctum quaerebatur in domo : batur (si tamen dicebatur), ul raagis neinnotesce-
mirantenimium(siullus ibi cral) pudoremortalium, ret, quam ne non fieret, timeretur.

quod humana flagitia^nonliberehominescommitlc- —

CAPUTXXVIII. DeChrisiiansereligionissalubrUaic.
rent, quae apud deos eliam religiose discerenl,irato3 Abistarumimmundissimarum potestatura tartareo
habituri, nisi etiam exhibere curarent. Quis enira jugo ct socictate pcenalierui per Christinoraen ho-
alius spiritus occullo instinctu nequissimas agitans
mincs, et in lucem saluberrimae pietatis abillaper-
mente?, et inslat fuciendis adulteriis, et pasci;ur fa-
niciosissima; impietalis nocte transferri, quoruntur
ctis, nisiqui etiani sacris talibus oblectatur, consti- et murmurantiniquiclingrati, ct illo nefariospiritu
tuensinterapli3simulacrad?emonum,amansinludi3 altiusobstrictiusquepossnssi', quiapopuliconfluunt
simulacravitiorum ^susurrans inocculto verbajusti-
' Edili, philosophus Turtullius Consentiunt Mss. ple-
' Uic in oxciisia atlditnm, vide>'e erubesceixlcs, quod ricine poslcriorc tnmeu vocnbnlo iu qnilnisdani biparlito,
abesl n mann.^criplis. ut \i'}ii\[ur.pfi ilosophus ter Tullius. Veriorleclio vidclur
'^
Edili, mirum iiimimu si uHiis if/i erat pudor vior- vcleris libri Corhcicns\s. pttilnsop/iaster Tuliius ; quam
talium, quo humana.clc. Emendantur a nmnuscnpUs. conjeclma assccnliis crat Lud. Vivcs ul viddiccl .\iigusli-
:

— Cod 7tir) legit ut IM'. Honcd. nmniiscripli. M. mi9 eo verlio notet iiiaiicni Tnllii pliilosopliiani, (luae a
(a) Sncrali Codrstis.u] esl.cultores (iddcslis deac virjii- (ani slullis el sncrilegis crroribus non oniu lil>ei'avit.
nia, cujuscrntnpud .\froscl('.ailli(inincnses(|immni!iximn
- Sic in Mss. At in excusis hoc loco, conficta et al-
c.elcliritas de ca jdin supra, cnp. '!, iii)i vide notaini7)i.
: tcro loco post, tvrpiusque, positum erat, commissa.
.

—
Frustrn igilur «(«iris linjus iiilcrprclos, (|ni liic noiucn, Cod. 7(36, hacc ignominiosa deorum vel scelerate tur-
(7(P/c.st«.s,acccpcro imctemis pro coniimini el adjcclivo, ob- piterque facta, rcl, elc. M.
subsc(|neiilia vcrliacoiiscripscriiiil dcFlorn' 3 Editi, oppressi : dissentientibus manuscriplis.
servnl.ioncs iii

(ai Act. () iu Vcrrcin.

dene ludis, de ipsius ac Vcslacalioniiiif|nc deorniii fcstis.
NamCouloatomAfroruuideamliauddubiorospicitidlotuni, (b) Act. 3 in Galilinam, cap. 8.
 77 LIBKH SECUNDUS.
78
ad eccleaiaa casta colcbritale, honesla utrius(juo Dou8 unus et verus.
sexus discroliono : ul)i audinnl ((iiam heni! liic, ail
Noc HiotaH nMiiin, ncc tomnora nonot
tcmpus vivcre dcbeunt, ut post hanc vitam beato Iinporiiim Hiiic iiiio dabit.
'

semporquo vivere moroanlur; ubi aancta Scriplura (/lineid. lib. 1, vcrs. 278,
279).
justitiajque doctrina de suporioro loco in conspectu ^•Noii(loo3fal808fallace8(|uerequircre:ahjicepo-/
omnium pcrsonantc.clqui faolunt.andiant iid pra3- tiU3 atquo (•.(.uterane, in vcram omicanB libertatem.
mium etquinon laciunt, audiuul ud judicium.Quo
;
NouHunl dii, maligni sunl spiritus, quibus ;i.-terna
etsiveniunt quidam talium procccptorum irrisores, tuafolicitas pamaest. Non lam Juno Trojanis, a qui-
omnia eorum petulantia aut repentina iinmutatione bus carnalem originemducis.arcesvideturinvidisse
deponilur, auttimorevel pudorecomprimilur.Nihil Romanas, qiiam isti djnmones, quos
udhuc deos pu-
enim eis turpc ac flagilioaum spoctandum imitan- ta,s,omnigenerihominum sodcs invidcnt
sempilcr-
dumque proponitur, ubi veri I3ei aul prir^cepta insi- nas. Et tu ipsa non parva ex
parte de talihus judi-
nuantur, aul miracula narrautur,aut dona laudan- quando ludis eosplacasli, et per quos
casti,
homines
tur, aut beneficia postuiantur. eosdem ludos fecisti, infames osse voluisti.
Patere
CAPUT XXIX. — De abjiciendo cultu deorum cohor- asseri liherlatem tuam adversusimmundos spiritus,
qui tuis cervicibus imposuerant
latio nd Rommios. sacrandam sibi et
celcbrandara ignominiam suam. Actorcs
1. Haec poliusconcupisce, oindoles Romana lau- criminum
divinorum removisti ab honoribus tuis
dabilis, o progenies Regulorum, Scaevolarum, Sci- supplica Deo :

vero, uta te removeatillos deos,

pionum, Fabriciorum haec potius concupisce, haec
:
quideleclanturcri-
ab turpissimavanitate etfallacissima daemonum
ilia minibussuis,seuvcris,quodigno.miniosissimume3t;
seufalsis, quodmalitiosissimumest. Bene,quod tua
malignitate discerne. Si quid in te laudabile nalu-
sponte histrionihus et sccnicis societatem civitatis
raliter eminet, nonnisi vera pielate purgatur atque
patere noluisli evigila plenius: nullo modo his arti-
perficitur ;
impielate autem disperditur*etpunitur. :

Nunc jam elige quid sequaris, ul non in te, sed in

busplacaturdivina majestas, quibus humana digni-
tas inquinatur. Quoigiturpactodeos, qui
Deo vero sine ullo errore lauderis. Tunc enim tibi talibusde-
gloria popularis adfuit, sed occulto judicio diviuce lectanturobsequiis.haberi putasinnumero* sancla-
providentiae vera religio, quam eligeres, defuit. Ex-
rum ccelestiura potestatum cum bomines per quos
;

pergiscere, dies est sicut experrectaes in quibus-

eadem aguntur obsequia, non putasti habendos in
;

dam, de quorum virlute perfecta, et pro fide vera

numeroqualiumcumqueciviuraRomanorura?Incom-
parabiliter superna est civitas clarior,
etiam passionibus gloriamur, qui usquequaquead- ubivictoria,
veritas; ubi dignitas, sanctitas ubi pax, felicitas;'
versus potestatesinimicissimas confligentes, easque ;

ubi vila, aelernitas. Multo minus habet in

fortiter moriendo vincentes, sanguine nobis hanc suasocie-
patriam peperere suo. Ad tatetalesdeos, si tu intua tales horaines habereeru-
quam patriam te invita-
Proinde siad beatam pervenire desiderasci-
buisti.
raus,etexhortamurutejusadjiciarisnumerocivium,
cujus quodammodo asylum est (a) vera remissio vilatem,devitadaemonumsocietatem. Indigneabho-
peccatorum. Non audiasdegeneresluosChristoChri- nestiscoluntur, qui per turpes placantur. Sic isti a
stianisve d&trahentes, et accusantes velut tuapietate^removeanturpurgationechristianajquo-
tempora
raala cum
quaerant tempora quibus non
modo illi a lua diguitate remoti sunt notatione cen-
sit quiela
vila, sed potius secura nequilia. Haectibi
soria. De bonis autem caraalibus,quibus solis mali
nunquam
perfrui volunt, et de malis carnalibus, quaesoia per-
nec pro lerrena patria placuerunt. Nunc jam ccele-
peti nolunt, quodnequeinhishabeant, quam putan-
stem arripe, pro qua minimum laborabis, et in ea
tur habere isti daemones, potestatem quanquam si
veraciter semperque regnabis. Illic enim libi non ;

Vestalis focus (b), non lapis Capitolinus (c), sed haberent, deberemus potius etiam isla contemnere,
quam propterista illos colere,eteos colendoadilla,
quae nobis invident,pervenirenon posse: tamennec
1 Sic Er. et Mss. At Vind. Am. et Lov., dispergitur.
(a) Ad Romuleum asylum alludit, de quo infra,
in istiseos hoc valere, quod hi putant, qui propter
lib. 5,
cap. 17 in fine. h39ceos coli oportere contendunt, deinceps videbi-
(6) Ignis perpetuus Vestae dicatus, qui si casuexstin- raus, ut hicsit hujus voluminis raodus.
gueretur, maximorum malorum imminentium praesa-
gium esse, scribit Liv. lib. 5, cap. 52,etUb. 28, cap. 11.
(c) Jovis simulacrum in Capitolio lapideum. Hinc nata 1 Lov.,{u omiiinumern. Abest, omni,& caeteris libria,
illa Romanis sanctissima juratio, « Per Jovem lapidem I » 2 Sic Mss. Editi autem, societate.

——^5as»sssa!s=*'^-
 « ;

79 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 80

LIBER TERTim
Ut in Buperiori libro de malis morum ct animi, sic in praescnti de corporis extcrnarumque rerum incommodiis
ostendit Augustinus, Romanos a condita Urbe his assiduc vexatos fuisse, utque ad avertenda id mal
genus mala
deos falsos, cum ante Christi adventum libere colerenlnr, nihil praestitisse.

CAPUT PniMUM. — De adversilatibus quas soli promisissemercedem falsumquejurasseperhibelur.

7nali meluunt, el quas semper passus esl mundus, Miror, Apollinem, nominalum divinatorem, in tanlo

cum deos coleret. nescientem quod Laomedon fuerat

opificio laborasse,
promissa negalurus. Quanquamnec ipsum Neptu-
Jam dictum arbitrorde morum malis et ani-
salis
morum,qu8epr{ecipuecavendasunt,nihildeosfalsos numpatruum ejus,fratrem Jovis, regem maris, de-

populocuUorisuo,quominuscoruramalorum aggere
cuit ignarura esse futurorura. Nam hunc Homerus
de stirpe.^neae, a cujus posteris condila ' Roraa esl,
premeretur, subvenire curasse scd potius, ut raaxi- ;

cum ante illara urbem conditam idem poeta fuisse

me premeretur, egisse. Nunc de illia malis video di-
dicatur (a), inducit magnum aliquid divinantem
cendum, qusesola isti perpetinolunt, qualiasuntfa-
{Iliad. V, vers. 302-305) : quem eliam nube rapuit,
raes,morbus, bellura, exspolialio, captivitas, truci-
ut dicit, ne ab Achille occideretur.
datio,etsi quasimiliajaminprimolibro comraemo-
ravimus. Haecenimsola malideputantmala, quaenon cuperet cum vertere ab imo
faciunt malos, nec erubescunt inter bona quae lau- (Quod apud Virgiliura confitelur.)

dant, ipsi mali esse quilaudant: magisque storaa- Structa suis manibus perjurae mcenia Trojae.
chanlur, si villam malam habeant, quam si vitam: (^neid. lib. 5, vers. 810, 811.)

quasihocsithominismaximum bonum.haberebona Nescienles igitur tanti dii, Neptunus et ApoIIo,

orania,praeter se ipsum.Sed neque taliaraala,quaB Laomedontem sibinegaturum essemercedem, stru-
isti sola formidant, dii eorum, quando ab eis
libere ctoresmocnium Trojanorura gratis, et ingratis fue-
colebanlur,neilli8acciderent,obsliterunt.Cumenim runl. Videanl negraviussittalesdeos credere, quam
variis per diversa loca * temporibus ante adventum diis talibus pejerarc. Hoc enim nec ipse Homerus
Redemptoris nostri innumerabilibus nonnullisque facile credidil, qui Neptunum quidem conlra Tro-
etiamincredibilibuicladibusgenuscoQterereturhu- janos, Apollinem autem pro Trojanis pugnantem
manum;quosalio3quamislosdeosmunduscolebal facil, cum illo perjurio ambos fabula narret ofTensos.
excepto uno populo Hebrseo, el quibusdam extra Si igiturfabulis credunt, erubescant talia colere nu-
ipsurapopulumubicumquegratiadivinadignioccul- mina ; sl fabulis non credunt, non obtendant Tro-
tissimo atquejustissimoDeijudicio fuerunt(a) ? Ve- jana perjuria, aut mirenlur deos perjuria punisse
rum ne nimium longum faciam,lacebo aliarum us- Trojana, amasse Romana. Unde enim conjuralio Ca-
quequaque gentiummala gravissima :quod ad Ro- tilinae in tantalaraquccorruptacivitatehabuit eliam
mam pertinet Romanumque imperium, lantum lo- eorum grandem copiam, quos manus atquelingua
quar id est, ad ipsam proprie civitatem, et quae- perjurioautsanguinecivilia^ebat^iii^Quldenim aliud
;

cumque illi lerrarum vcl societate conjunctac, vel toties senatores corrupti in judiciis,toties populus
conditione subjectae sunt, quae sint perpessee ante in suffragiis velin quibusque causis.quaeapud eum
advenlum Christi, cum jam ad ejus quasi corpua concionibusagebantur, nisi etiampejerando pecca-
reipublicac pertinerent. bant (c)?Namque corruplissimismoribusadhoc mos
jurandi servabatur antiquus, non ut ab sceleribus
CAPUT II. — Andii, qui el a Homanis el a Grxcis
metureligionis prohiberentur, sed ut perjuriaquo-
similiter colebantur, causas habuerinl quibus llium adderentur.
que sccleribus cBeteris
patcrenlur exscindi.
CAPUT III. —
^on potuisse offendi deos Paridit
PrimumipsaTrojavelIlium,undcorigoestpopuli adulterio, quod inter ipsos traditur frequentatum.
Romani(nequeenim praitereundumautdissimulan- Nullaitaquecausaest, quarcdii,quibus,utdicunt,
dum est, quod et in primolibro altigi [Cap. ijeos-
steterat illud irapcrium (Virgil. /Eneid. lib. 2, vers.
demhabens deoset colens.cur a GrKcis victum, ca- 352), cum a Graicis pra;valcntibus probentur victi,
ptum alque deletum est ? Priamo, inquiunt, sunt
reddita Laomedontca paterna pcrjuria (6). Ergo ve- I
Vox, condita. abcst ab Vind. Am. Er. ct a Mss. —
Non ahest a 2053. M.
rum est, quod Apolloatquc Neptunuseidem Laome- (a) ^ec de tcmporo Urhis conditae, nec do Homeri
donll mercenariiaoperibus servierunt ; illia quippe aelalo satis inlcr scriptores ronvcnit. Ilunc olapsis post
bcllumTrojnnum annisplusminus 1(50, et ante Christum

» Abesl, loca, a manuscriptls. nnnis cinilcr lOdO.Snloniono in .ludaea rcgnanlc,vixisse

Dco prnlias prohnhilior opinio cst, Quamcumque vcro aliam opinio-
(a) Uoc ipsum Aufsu^linu^ in Tpistola ad
102, n. docet.« Salus,
li"). n incpiil lelif^ionis hujns.
, nulli .
ncm sc(iui placcat, Ilomcrus Iloma erit antiquior quod :

ct CiccrotoslnlurinTusculanis.lih. 1, cap.l ;ct A. GcUius,

« unquam defuit.q\ii digntis fuil.-etc. Quam sunni scn-
cap. 21.
tentiam exponens lihru do Pnunlcslinatione sanctorum, lih. 17,
(*) Sallust., dc Coniuraliono Catilinno, cnp. 14.
n. 19, ait: « Si discutintnr ct qnacrnlurunde quisquc
sit
(c) Nempo jiidiccs jurnti judicnhanl, ct populus in mit-
diguus « non dcsunt qui dicnnt, volnntalc Inimnna nos
; :

vcl praedestinnliono divina. » tcndis suffrngiis jurcjurando ohstringchntur, ut ne pre-

« autem dicimus, pratia
vcrs. 502 : tio vel grntia adduclus quidquam autiquius habere sa-
{/>) Ilinc VirRilins, Goorg. lib. 1,
Laomcdouteao luiiuus pcrjuria Trojac. lute reipuhlicae.
 81 LIDKIl TEIITHJS. 82
Trqjunis pojorantibus flngantur Nec adultcrio
irali. nimiura grandibua ao fortibua tunc torra com-
viriH,
Puritiia.ul rursua aquibu.sdtirn d«rcnduntur,utTro- plota ost {(i) {Gen. vi, -4). [
V. l»roindcad utrurnquc in-
J

jani doscrorent,succonsuerunt.Auclore3eninidoclo- tcrim modonostra disputatio rcforutur. Si cnim vera

restiuc pecctttorum osao uasoicnt, non ultoroa. sunt, qua) apud illos dc motre/f]ne.'n etdo palrc Ro-
Url)emRomam,ivtimlSa\liisii\ia,siciUie(joa('ccj)i,con- muli Icctilantur ;
quornodo possunt diia adulteria
didere aUjue habuerc inilio Trojani, (jui Mnca duce displicero hominum, quo) in se ipsis concorditer fe-
frofugi sedibus incertis vagahantur {Dc Calilinx Con- runt ? 8i nec sio quidem possunt
autciu falsa sunt ;

juriUione, (^ap. G). Si ergo adultcrium Paridis vindi- irasci vcrisadulteriishumani8,qui oliam falsisdele-
oandumnuminacensucrunt,autmagisin llomanis', clantur suis. Huc acccdit, quoniam si illud de Marte
aul certe eliam in Romania punieudum fuit quia 5
non creditur,ut hoc quoquedc Venere non crodatur,
iEnesB mater («) Sed quomodo in illo
hoc fecit. nullo'divini concubitusobtcntu matris Romuli cau-
illud flagilium oderant, qui in sua socia Venere non sa defenditur. Fuit autem sacerdos Sylvia * vestalia,
oderant (ul alia omittam) quod cum Anchise com- et ideo dii magis in Romanos sacrilegum illud flagi-

miserat, ex quo /Enoaa peporerat ? An quia illud tium,quam inTrojanosParidisaduIterium, vindica-

factum est indignante Menelao, illud autem conce- re debuerunt. Nam et ipsi Romani antiqui in alupro
dente Vulcano (t)?Dii enim, credo, non zelant de tectas Vestaj sacerdotes, vi vas etiam defodiobant (ft)
conjuges suas, usque adeo ut eas etiam cum homi- adulteras autem feminas, quamvis aliqua dam-
nibus dignenlur habere communes. Irridere fabulas natione, nulla tamen morte plectebant (c) : usque
fortassis existimor, nec graviter agere lanti ponderis adeo gravius quae putabant adyta divina, quam hu-
causam. Non ergo credamus, iEnean esse
si placet, mana cubilia vindicabant.
Veneris filium ecce concedo, si nec Romulum Mar-
:
CAPUT —
VI. De parricidio Romuli, quod dii non
tis {c). Si aulem iliud, cur non et illud ? An deos
vindicarunt.
fas est hominibus feminis, mares autem homines
Aliud adjicio,quia si eo usque peccata hominura
deabus misceri nefas? Dura, vel potius non credenda
illis numinibus displicerenl, ut offensi Paridis facto
conditio,quod ex jurc Veneris in concubitu Marti li-
desertam Trojam ferro ignibusque donarent magis ;

cuit,hocin juro suo ipsiVeneri nonlicere. At ulrum-

eos contra Romanos moverel Romuli frater (rf) occi-
que firmatum Romana. Neque enim
est auctoritate
sus, quam contra Trojanos Graecus maritus {e) il-
minus credidit recentior Caesar aviam Venerem (d),
lusus ; quam
magisirritaret parricidium nascenlis,
quam patrem antiquior Romulus Martem.
regnantis adulteriura civitatis. Nec ad causara, quam
CAPUT IV. — De sentenlia Varronis, qua utile esse nunc utrum hoc fieri Roraulus jus-
agicDus, interest,
dixit ut se homines diis genilos mentianlur. serit, ^ut Romulus fecerit, quod multi impudentia
Dixerit aLiquis : Itane lu ista credis? Ego vero ista n:egant,rauItipudoredubitant,rauItidoloredissimu-
non credo.Nam et virdoctissimuseorumVarrofalsa lant.Nec nos ilaque in ea re diligenlius requirenda
hsBC esse, quamvis non audacter, neque fidenter, per multorum scriptorum perpensa teslimonia demo-
pene tamen fatetur. Sed utile esse civitatibus dicit, remur Romuli fratrera palara constat occisum, non
:

ut se viri fortes, etiamsi falsum sit, diis genitos esse abhoslibus.non ab alienis.Siautperpetravit aut im-
credant uteo modo animus humanus velut divinae
: peravit hoc Romulus magis ipse fuit Romanorum, ;

stirpis flduciam gerens, res magnas aggrediendas quam Paris Trojanorum caput {f) cur igitur Troja- :

praesumal audacius, agat vehemeniius, et ob hoc im- nis irara deorum provocavilille alienae conjugis ra-
pleat ipsa securilate feJicius. Quae Varronis sententia plor, et eorumdem deorum lutelam Romanis invitavit
expressa, ut potui, meis verbis, cernis quam latura iste sui fratris exstinctor {g) ? Si autem illud scelus a
locum aperiat falsitati ut ibi inlelligamus plura jam
; facto imperioque Romuli alienum est quoniam de- ;

sacra et quasi religiosa potuisse confingi, ubi putata buit ulique vindicari, tota hoc quod illa civitas fecit,

sunt civibus etiam de ipsis diis prodesse mendacia. tola contempsit ^non jam fratrem, sed patrem,
; et

CAPUT V. Non probari quod quod est pejus, occidit. Uterque enim fuit conditor,
adulterium Pari-
dii
dis punierint, quod in Homuli matre non ulti suni,
ubi alter scelere ablalus noo permissus est esse re-

Sed ulrum potueril Venus ex concubilu Anchisae

yEnean parere, vel Mars ex concubitu flliae Nuraitoris 1 Abest, igitur, ab editis
Er. et Lov., nullo igitur.
aliis etmanuscriptis.
Romulum gignere, in medio relinquamus.Nam pene '^
Vind. Am. et plerique manuscripti loco, Sylvia,
talis quaestio eliam deScripturis nostrisoboritur,qua habent, Ilia. Utrumque nomen habuit filia Numitoris,
quaeritur utrum praevaricatores angeli cum
Romuli et Remi mater, quae et Rhea dicebatur. Mss. —
filiabus nostri, ilia. M.
horainumconcubuerinl;undenalisgigantibus,idest 3 Sic Am. Er. et Mss.At Vind. et Lov., consensit.
(a) Ilanc quaestionem infra tractat, lib. 15, cap. 23.
(6) Liv. lib. 8 et 22.
Editi, in Trojanis.
Emendantur a manuscrlplis.
(>)
(c) Vide Livium lib. 10, cap. 31.
(a) Venus. {d) Remus.
{b) Veneris marito.
(e) Menelaus Helenae a Paride raptae maritus.
(c) Rornulua Martis ex IJia Sylvia
vestali filius. (/) Paris quippe non rex erat, sed regis Trojanorum
(rf) llic Ilomulo annis fero 700 posterlor erat genlis Priami filius.
luhae, quae in lulum ^neae fUium genus referebat,
et ig) Trojanorum nempe dii Lavinium per iEnean, inde
per lulum in Vcnerem. Ipsius Caesaris ea de re Albam per Ascaniura translati, ac postremo Romam per
verba
leguntur aimd Suelonium. Romulum asciti sunt.
83 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 84

gnator. Non est, quod dicatur quid mali

ut arbitror, oppido simuhcris, solum Minervae sub tanta ruina
Troja meruerit, ut eam dii desererent, quo posset terapli illius, ut scribit Livius,integrum stetisse per-

exstingui;et quid boni Roma, ut eam dii inhabita- hibetur(a) : non ut diceretur,
rent, quo possetnugeri nisi quod victi inde fugerunt,
:
Di patrii, quorum semper sub numine Troja est.
et se ad istos, quos pariter deciperent, contulerunt. (Virgil. Mneid. lib. 1, vers. 702, 703.)

Imo vero et illic manscrunt, ad eos more suo deci- ad eorum laudem ; sed ne diceretur,
piendos, qui rursus easdem terras habitarent; et hic
Excessere omnes adytis arisque relictis
easdem artes fallacias suae magis etiam exercendo,
niajoribus honoribus gloriali sunt. dii, ad eorum defensionem. Illud enim posse per-

CAPUT VII. — De eversione Ilii, quod dux Marii missi sunt, non unde probarentur potentes, sed unde

Fimbria excidit.
preesentes convincerentur.

Certe enim civilibus jam bellia scatentibus, quid CAPUT VIII. — An debuerit diis Iliacis Roma
miserum commiserat liium, ut a Fimbria, Mariana- commiUi.
rum partium hominepessimo,everteretur, multo fe-
postTrojae ipsius documentura,
Diis itaque Iliacis,
rociusatque crudelius,quam olim aOraecis (a)?Narn qua tandem prudeniia Roma cuslodienda commissa
lunc ct multi inde fugerunl, et multi captivali saltem est?Dixerit quispiam, jam eos Romae habitare soli-
in servitute vixerunt. Porroaulem Fimbria priusedi-
tos, quando expugnanteFimbria cecidit Ilium.Unde
ctum proposuit, ne cui parceretur ; atque urbem to- ergo slelit Minervae simulacrum ? Deinde, si apud
lara cunctosque in ea hominesincendioconcreraavit. Romam erant, quando Fimbria delevit Uium fortasse
Hoc meruit Ilium, non a Graecis, quos sua irritaverat apud lIiumerant,quandoaGalIi3 ipsaRoma capta et
iniquitate, sed a Romanis, quos sua calamitate pro- incensae&l sed ut sunt audilu acutissimi motuque
:

pagaverat ; communibus ad ha;c repellenda

diis illis celerrimi, ad vocem anseris cito redierunt, ut sallem
nihil juvantibus, seu, quod verum est, nihil valenti- Capitolinum collem, qui remanserat, tuerentur cee- :

bus. Numquid et tunc terum ad alia defeudenda serius sunl redire commo-
Abscessere omnes adytis arisque relictis niti.

dii, quibus illud oppidum slelerat, post antiquos

GraecorumignesruinasquesreparatuoQ'?Siautemabs-
CAPUT IX. — An illampacem, quaesub Numx regno
fuit, deos prcVslitisse credendum sit.
cesserant, causam requiro ; et oppidanorum qui-
Hi etiam Nuraara Pompilium, successorem Ro-
dem quanto invenio meliorem, tanto deleriorem
muli, adjuvisse credunlur, ul tolo regni sui tempore
deorura. Illi enim contra Firabriam portas clause-
rant, ut Syllae servarenl integram civilatem : hinc eos pacem haberet, et Jani porlas, quae bellis patere as-

iratus incendil, vei potins penitus exstinxit. Adhuc solent, clauderet (b) : eo merito scilicet, quia Roma-
nis multa sacra constituit. Illi vero bomini pro tanto
autem meliorum parlium civilium Sylla dux fuit (6),
adhucarrais rempublicam recuperare modiebalur: otio gratulandum fuit, si modo id rebus saluhribus
scissel impendere, et perniciosissima curiositate ne-
horum bonorum initiorum nondum malos eventus
habuit. Quid ergo melius cives illius urbis facere Deura verum vera pietate perquirere. Nunc
glecta,

potueruntVquid honestius?quid lidelius ? quid Ro- autem noneidii contulerunt illud otium; sed eum
mana parenteladignius, quam melioricausae Roma- minus forlasse decepissent, si otiosura minime repe-

norum civitatem servare, el contra parricidam Ro- rissent. Quantoenim minus eum occupatuminvene-
runt,tanto magis ipsi occupaverunt. Nam quid ille
manae reipublica3 portas claudere ? At hoc eis in
qiiantum exilium verlerit,attendantdefensoresdeo- molitus sit, et quibus artibus deos tales sibi; vel illi

rum. Deseruerinl dii adulteros, Iliumque flammis civitati consociare potuerit, Varro prodil quod si :

Graecorum reiiquerint, utex ejus cineribus Roma ca- Domino placueril, suo diligenlius diseeretur loco.
stior nasceretur cur et poslea deseruerunt eamdem
:
Modo autem quia de beneficiis eorura quaestio esl,
civitat.emRomani8cognatam,nonrebellantemadver- magnura beneficiumest pax: sedDei veribeneficiura
sus Roinam nobilem filiam, sed justioribus ejus par- est, plerumque etiara sicut sol, sicut pluvia vitaeque
alia subsidia.super ingratos et nequara.Sed
si hoc
tibus lidem constantissimam piissimamqueservan-
tem;eamque delendam reliquerunt,non Graecorum tam magnura bonum Romaevel Pompilio con-
dii illi

virisfortibijs, sed viro spurcissimoRomanorum? Aul lulerunt, cur iraperio Romano per ipsa tempora lau-

8i displicebat diis causa parlium Syllanarum, cui ser- dabiliora' id nunquam postca praestiterunl? an uti-
lioraerantsacracuminstituerentur, quamcuminsti-
Tantes urbem miseri portas clauserant ; cur eidem
Sylla; tantabona promittehantel pra;nunliabant? An tuta celebrarentur? Atqui tunc nondum erant, sed ut
essent addebantur postea vero jam erant, quae ut
ethinc af,'nns<cuntur afiululoresfolicium potius quara ;

infelicium defonsores?NonergoIlium el'\nm tunc,ab prodessent custodiebantur. Quid ergo est quod illi
eis cum desercrelur, eversum esl. Nam daeraones ad quadraginta tres, vel, ut alii volunt, trigintaet novera
decipiendum scmper vigilanlissimi,qnod potuerunt,
Vind. Am. Er. et fere omnes manuscriptl, laudabilia.
1

fecerunt. Eversis qiiippe et inccnsis omnihus cum — Sic oliam Ma. 7(50. M.
(o) Livii lih. 83, in quc do Ilii excidio, non exstat.
(a) De hoc Liv. 1, 82 ct 83 Aiipinn. in Mitliridalico.
; {b\ Jiini porlne cur in hcllo ai^erlae. in pace clausae
{b) Cicer. Ural. pro Caelio Saliust. iu Catilin. cap. 51.
; OBsent, dicit Macrobiua, Saturaalium lib. 1, cap. 9

J
85 LIBER TERTIUS. 81
auiii in lam longa Ipiico transacli eunl rcgnaiite Si onim bcllis ctiam tum Roraa lacpssciiatur, nco
Numa(a),clpo3lou.sacri8in8Lituti8, dii8(|uo ipHiB,qui urmis arma obvia lerelmnlur quibus modis agoba- :

olsdnm sacris fncrant invitiiti, jam pr.raidibus ulquo tur, ut nulla [lugna Hiiporuli, nullo murlio impdtu
tam multoH anuoHah Urlic oondita
tuloribus, vix pnst torrili8(!daronluriiiimici;his modisscmpprugcrotur,
usquo ad Augustum, unus pro magnoiniraculo com- ot sempcr RomaclauBia Jani portispacuta rognarct.
momorttturannuspoBtprimumbeiium Punicum,quo Quod si in potostalc non fuit, non ergo Roma pacem
belli portas Romani ciaudore potuerunl? habuit(iuamdiu dii corum, scd qnamdiu homincs.fi-
nitimi circiimqiia(juc volncrunt, qui eam nnllo bello
CA1'UT X. — An oplandum fitcrilquodlaitta bcllo- provocavcrunt nisi forlo dii ialcs ctiam id homini
:

rutn rahie llomanoruni aufjerclur imperium, cumeo

vendereaudcbunt,quodaliii8homovoluitaivcnoluit.
siudio, (]uo sub Numa auctiim est, el quiefum esse
Interestquidemjam vitioproprio,maIa3 mcntesqua-
poluissel el luttim.
tenus sinantur isti dffimones vel tcrrerc vcl excitare :

An respondent quod nisiassiduis eibiquecontinuo sed semper hocpossont, nec aliudsecretioreacsu-

si
succedentibus beilis Romanum imporium tamlonge periore potestate contra eorum conatum saepe aliter
lateque uon posset augeri, et tam grandi gloria dif- ageretur, semper in polestato haberent paces' belli-
famari ? Idonea vero cauea: ut magnura essctimpe- casque victorias, quae sempor fere per humanorum
rium, cur esse deberet inquielum ? Nonne in corpo-
animorum motus accidunt quas lamen plerumque:

ribustiominumsatiusestroodicamstaturamcumsa- conlra eorum Oeri voluntatem, non solum fabulas

nitate haberc, quam ad molem aliquam giganteam
multa menlientes, ei vixveri aliquid vel indicantes
perpeluis affliclionibus pervenire, ncc cum pervene-
vel signincantes, sed etiara ipsa Romanaconfiletur
ris, requiescere, sed quanto grandioribus membris,
hisloria.
tanto majoribus agitari malis ?Quid autem mali es-
set, ac non potius plurimum boni, si ea tempora per-
CAPUT XI. — De simulacro Cumani Apollinis, cujus
durarent, quae perstrinxit Sallustius, ubi ait, « Igi- fletus creditus est cla(lemGrxcorum,quibusopitulari
tur initio reges (nam in terris noraen imperii id non poteraf, indicare.
primum fuil) diversi: pars ingenium,
corpus alii Nequeenimaliunde ApoUoilleCumanus, cum ad-
exercebant etiam tum vita hominum sinecupidi-
: versus Achaeos regemque Aristonicum bellaretur,
tate agitabatur, sua cuique satis placebant » (^Sallust. qualriduo flevissenuntialusest^a) quo prodigio aru- :

in Conjuratione Calilinae, cap. 2) ? Anut tam multum spicesterriti,cumidsimulacruminmare putavissent

augerelurimperium,debuit fleriquodVirgiliusdete- esse projiciendura, Cumani senesintercesserunt, at-

statur, dicens : que retuierunt tale prodigium et Antiochi et Persae^

Deterior donec paulatim ac decolor aetas, bello in eodera apparuisse figmento : et quia Ro-
Et belli rabies, et amor successit Iiabendi 1 manisfeliciterprovenissel,exsenatusconsultoeidem
(^neid. lib. 8, vers. 326, 327).
ApoIIini suo donaessemissa teslati sunt. Tunc velut
Sed plane pro tantis bellis susceptis et gestis justa periliores accili aruspices responderunt, simulacri
defensio Romanorura est, quod irruentibus sibiim- Apollinis fletum ideo prosperum esse Romanis,
portune inimicis resistere cogebat, non aviditas adi- quoniam Cumana^ colonia Graeca esset (6), suis-
piscendae laudis humance, sed necessitas tuendae sa- que terris, unde accitus esset, id est ipsi Graeciae,
lutis et libertatis. Ita sit plane. Nam poslquam luctuin et cladem Apollinem sigaificasse plorantem.
res eorum, sicut scribit ipse Salluslius, legibus^, Deinde mox regem Aristonicum viclum et captum
moribus, agris aucta, satis prospera, satisque pollens esse, nuntiatum est; quem vinci utique Apollo nole-
videbatur, sicutipleraque morlalium kabentur, invidia bat et doIebal,ethocsuilapidis eliam lacrymisindi-
ex opulentia orta est. Igitur reges populique jinitimi cabat. Unde non usquequaqueincongrue,quamvis fa-
bello tenlare, pauci ex amicis auxilio esse : nam cxteri bulosiSjtamen veritatisirailibu3,moresdaemonumde-
melu perculsi a periculis aberanf^. Al Bomani domi scribunturcarminibuspoetarum. NamCamillamDiana
militicequeintentifestinare,parare,aiiusaliumhortari, doluit apud Virgiliuin, et Pallantem moriturum Her-
hostibus obviam ire; lihertatem, patriam,parentesque culesflovit(c). Hincfortassis etNumaPompiliuspace
armis tegere. Post ubi pericula virtute propulerant, so-
abundans,sed quo donante nesciens, nec requirens;
ciit alque amicis auxilia portabant, magisque dandis
cum cogitaret otiosus, quibusnam diis tuendam Ro-
quam accipiendis beneficiis amicitias parabani {Sallust.
inConjurationeCatitinx, cap. 6).Decenler bis artibus Sic Vind. Am. et Mss. At Er. et Lov., pacem.
1

Roma Sed regnante Numa, ut tam longa pax

crevit. 2 Editi, Persidis. Mauuscripti, Persis, pro quo Lud.
Vivcs putat legendum, Persae, filii Pliilippi Macedonum
esset, utrum irruebant improbi belloque tentabant
; regis, quem L.
/Emilius Paulus bello Macedonico secundo
an nihil eorum fiebat, ut posset pax illa persislere? vicit. Vid.Plutarch. in ^milio Paulo. Ms. l&&,Persis. —
Bello de quohicagitur intererant Achaei, dum bello Ari-
stonici interfuisse faiso supra commemorantur. M.
' Apud SaUustium, loco, lerjibus, est, civibus. ^ Lov., Ciiniae. Cacteri libri, Cumana.
In D., longe apericuhsaberant. Editiones
SallustiL (a) Per quatriduum lacryiuavisse scribit Julius Obse-
nostnque codd. omlttunt, longe. M.
qucns lil). de Prodigiis cap. 87 ; Livius vero lib. 43 per
(a) Numam
quadraginta Ircs annos, Livius, Plutar- triduuin et tres noctes. —
In bello cum Aristonico Achaei
chus, elc Eutronius vero, Eusebius, Cassiodorus annos
,
ab aliis non memorantur. M.
tantum41 regnasse tradunt. —
Augustinus liacc sumpsit (b) Strab., lib. 5, cap. 4.
cx Cicerone De Ilepublica lib. 2, cap 14. M.
(c) .Eneid. lib. 11, vera. 836-849.
 . !

87 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 88

manam salutem regnumque committeret, nec verum excepto Numa Pompilio, de quo jam supralocutus
illum alque omnipotentcm sumnium Deum curare 6um, quantnm malum discordiosi certaminis fuit,
op!nareturislaterrena,atquerecoleretTrojaDOsdeos quod fratrera Romuli coegit occidi ?
quos -Eoeas advexerat, neque Trojanum, neque Lavi- CAPUT XIII. —
Quo jure, quo fxdere fiomani obti-
niense ab ipso .Enea conditum rcgnum diuconser- nuerint prima conjugia.
varepotuisse,aliosprovidendosexistimavit,quo3illi3 Quomodo nec Juno, quae cum Jove suo jam
fovebat
prioribus(sivequicumRomulo jam Romam transie-
rant, sive quandoque Albaeversa fueranl Iransituri) Romanos rerum dominos, gentemque togatam.
(jEneid. lib. 1, vers. 281, 2«2;.
vel tanquam fugitivis cuslodes adhiberet.vel tanquam
invalidis adjutores, necVenusipsa yflneidassuospotuitadjuvare, utbono
CAPUTXII. — Quanlos sibi deos Romam prseter con- et aequo more conjugia raererentur, cladesque tanla

stilutionem. ^umx adjecerinl, quorumeos numero- irruil hujusinopiaj.ul eadoloraperent, moxquecom-

silas niliiljuverit.
pellerenlur pugnare cum soceris ; ut miserae feminae
nondum ex injuria raaritis conciliatae.jam parentum
NechissacristamenRomadignataestessecontenla,
sanguine dotarentur ?Alenim viceruntinhac confli-
quaetaQDmultaillicPompiliusoonstituerat:namipsiu3
ctione Romani vicinos suos. Quantis et quara multis
sumraum templum nondura habebat Jovis. (a) Rex
utrimque volueribus et funeribus tam propinquo-
quippe Tarquinius ibi Capitolium fabricavit. /Escula-
pius autem ab Epidauro ambivit Romam*, ut peritis rum et confinium istaevictoria2Constiterunt?Propter
eimus medicusin urbenobilissima artem gloriosius unumCaesarem socerumet unumgenerumejusPom-
exerceret (b). Mater etiam deum nescio unde, a Pessi- peium,jammortuaCaesarisfilia,uxorePompeii,quan-
nunte*. Indigaura enim erat, ul cum ejus filius jam to et quam juslodolorisinstinctuLucanusexclamat,

colli Capilolino praesideret, adhuc ipsa in loco igno- Bclla per Emathios plus quam chilia campos,
bililatitaret.Quae tamen siomnium deorummaterest Jusque datum sceleri canimus
{Ltican. lib. 1, vers. 1, 2j.
non solum secuta est Romam quosdam filios suos,
verum et aliospraecessitetiara sccuturos.Mirorsane, Vicerunt ergoRomani, utstrage soccrorum manibus
siipsapeperitCynocephalum, qui longe posteavenit cruentisabeorum filiabus amplexus miserabiles ex-
ex iEgypto. Utrum etiam dea Febris ex illa nata torquerenl ;nec illa; auderentflere patres occisos,ne
sitjViderit.^Esculapiuspronepos ejus, sed undecum- oflenderent victores maritos ;
quse adhuc illis pu-
que nata non (opinor)audebunt eam ignobilem
sit, gnantibus, pro quibus facerent vota nesciebant (a).

dicere dii peregrini dcara civem Komanam. Subhoc Talibus nupliis populum Romanum non Venus, sed
tot deorum prsesidio, quos numerare quis potest,in- Bellona donavit' : aut fortassis .\lectoilla inferDalis
digenas et alienigenas, ccelites, lerrestrcs, infernos, furia^ jam eis favente Junone, plus in illos habuit
marinos, fonlanos, fluviales^ et, ut Varro dicit, ; licentiae, quam cum ejus precibus conlra.^neanfue-
certos atque incertos, in omnibusque generibus ral excitata (6). Andromacha fclicias captivalaest,

deorura, sicut in animalibus, mares etfeminas?sub quam^illa conjugia Roraana nupserunt (c) : licet ser-

hoc ergo tol deorum praesidio constituta Roraa, non tamenposl cjusampIe.xusnullumTrojanorum
viles,

tam magnis et horrendis cladibus, quales exmultis Pyrrhusoccidit.Romani auterasoceros interficiebant

paucascommennorabo,agitariafnigiqucdebuit.Nirais inpraeliis.quorumjamfilias amplexabanturin thala-
enimmultosdeosgrandi fumo suo(c),tanquamsigno mis. Illa victori subdita, dolere tantum suorum
dalo, adtuitionemcongregaverat ;quibustempla, al- mortera potuit, non timcre illa; sociatae bellanti-
:

taria, sacrificia, sacerdotes instituendo alqup prffi- bus, parentum suorum morles procedenlibus viris
bendo, sumraum verum Dcum, cui uni hajc rite gesta timebant,redeuntibusdolebant,neclimoremhaben-
debenlur.offendcret. Et feliciorquidem cum paucio- tes liberum, nec dolorem. Nam propter interitum
ribus vixit: sed quanto major factaest, sicut navls civium, propinquorum, fratrum, parontum, aut pie
nautas, tanto plures adhibcndos putavil ; credo, de- cruciabantur, autcrudeliterla;tabantur victoriisma-
sperans pauciores illos, sub quibus in comparatione ritorum. Huc accedebat quod, ut sunt alterna bcllo-
non sufficere ad opitu-
pejoris vilae melius vixeral, rum,aliquae parenlumferroamiserunt viros, aliquae
landumgranditatisuaB.Primoenimsub ipsisrcgibus, utrorunique ferro et parentes ct viros neque cnim :

ctapudRomanosparvafueruntilladiscrimina.Siqui-
' EiWVi, of)ir{t nomntn ..\l\c.[CTe?,\\hT\,a})}bivit noniam
— Cod. 7t'.G. 2052, a^nhivit ad Rotua^n. Co-
20o0, 2{'.51,
dem ad obsidionem quoque pcrventum est civitatis,
dex, 20r)3, vetiire anihirit ad Jio^nant. M. clausisquc portis se luebantur quibus dolo apertis, :

2 Vind. Ain. Kr. Matc}- autetn dcorntn nescio tinde

:
adraissisquehoslibusintramoenia,inipso foro scele-
nala J'raene.iti}iu}}i tnotitcttt insedil. Liidoviru3 Vives
Irjtcinlum cxislimnl, 1'alatinutn ttxntttctn iiisedit i|uia ,• rataet nimisatrox inler gcncros soccrosquc pugna
in Palnlio, nit. locnln cft rloftm mnlor. Sed vcrior loclio
Lov. ot mnnu.^criploniiu Malcr rtintn dentn ncsrio iinde,
a rtssintiiite. Coiifer su|irn, lib. l,caii..30, col. S^.nol.^A;. 1
Sic omnes propo Mss. —
In B., dotavit. M.
' In miillis Mss., plurinle.'!. ' Vind. Am. Er. et Mss., inferna furia. Sic etiam —
(a) Jovi.^, dicitur nominnlivo cnsu, noii gcnilivo. codex 76(). M.
[h) iT.sciilnpium ex l^pitlauro Aclinine oj^pido in Vr- (o) Vide Ovid. 3 Fnst vers. 205 et seqq.
bem ndveclum memornl Liviiis, lih. 10, cnp. 47. (b) .Eneid. lib. 7, vers 323 ct seqq.
(c) Funtn, innuitatem sncrificiorum aut supcrbiae va- (c) Audromnche Hectoriii uxor a PyiTlio post eversam
nitatcm sigoificat. Trojam iu Graeciam ducta oiquc nupta.
 ;

80 LIBKIl TEIITMJS. 90
commi8aacst(a).ELraptor08iniotinmauporabantur quam univorsi populi Romani, niilii fuisso virlotur
et crobro tugionloa inlru (loinos siias, gruvius l'(vAa- allcctus. Illu (jucm viruinjum lidomcdiu rctincbat,
bant pristinas, quamvia otipsuspiulcndus lu(;;onda3- aut forto otiam ipsum frutrem dolcnsqui eumocci-
quo vicloriua (/»).IIic tunienUoiuuluH dosuoruin jiiin (lcrut cui Hororom |iroiniaorut, piilo quod non cul-

virtulo dospcrans, Jovcm roguvit ut slurcnt atquo : pai)iliLcr (lcvcrit. Undo cnim apud Virgilium pius

illc liuc ocoaaione nomon Statorisinvcnit. Nec linis yEncas luudubilitiir dolct hostcni (jlium sua peremp-
essct tanli mali, nisl rapta3 illa3 laccralis crinibus tum munu (a)?undo Marcellus Syracuaanam civita-
emicarcnt, cl provolulaj parentibus, iram oorumju- t('in,recolcnspju3 puulo antoculmon elgloriam sub
stissimam, nonarmisviclricibus^scd supplici pictuto muniissuas subito concidisso, communcm cogitans
sodurent Dcinde.Titum Tulium, rcgcm Subino-
{c). condilionoinnondo miseratus cst (/>)? Quariso abhu-
rum,socium regni Romulusferrecompulsus c8t,Ger- manoimpelrorau9affeclu,ulfemina sponsum suum
mani consortisimpaticns sed quando etistum diu : a fratre suo peremptum sine criinine flcverit, si viri
loloraret, qui rratrom geminuiiique non pertulit ? hosLos a sc victos ctiain cum laudc fleverunt. Er^o
Unde el ipsointerf'ecto,utmajordeus esset, rognum sponso a fralro illatara morlem quando fomina iila
solus obtinuit(fc).Qua3sunlislujura nupliarum, quae flebat, luncsecontra malrem civitatem tanta slrage
irritamentabellorum,qu8efa)deragermanitatis,ufri- bellasse, et tanlahinc et indo cognati cruoriselfu-
nitatis, socielatis, divinitalis? quffi postremo sub tot sione vicisse, Roma gaudcbat.
diis lutoribusvita civitatis? Vides quunta hinc dici 2. Quid mihi obtenditur nomonlaudis, nomenque
et quam multa possent, nisi quo3 supersunt nostra victoriae ? Remotisobstaculis insanaj opinionis faci-
curaret intentio, et sermo in alia festinaret. noranudacernantur, nudapensontur, nuda judicen-
CAPUTXIV. — De vmpietate beUiquodAlbanis, Roma- tur.Gausadicatur Alba3,siculTrojaeadulteriumdice-
batur. Nulla talis, nulla similisinvenitur: tantumut
niiiilulerunt, el de vicloria dominandi libidine ade^da.
resides moveret
^

1. Quid deinde post Numam sub aliis regibus ?

Quanto malo,nonsolumsuo,sed otiamRomanorum, Tullus in arma viros, et jam desueta triumphis

Agmina
in bellum Albani provocati sunt! quia videlicetpax {Mneid. lib. 6, ver-i. 814, 815.)
Numae tam longa viluerat. Quamcrebrae stragesRo-
IUo itaquevitiotantu.m scelus perpetratumeslsocia-
maniAlbanique exercitusfuerunt, etutriusque coin-
atque cognali. Quod vitium Salluslius ma- |
lisbelli
minutio civitatis Alba namque illa, quam filius
!

gnumtranseunterattingil.Gumenim laudans brevi-

.^neae creavit Ascanius, Roma^ mater propior ipsa
lerantiquiora^commemorassettempora,quando vita
quamTroja,aTulloHostilioregeprovocata conflixit:
hominum sine cupiditate agitabatur, et sua cuique
confligens autem et afflicta est, et afflixit, donec
satisplacebant : «Posleavero, » inquit, « quara in
multorumtaederetparidefectione certaminum.Tunc
Asia Gyrus, in Graecia Lacaederaonii atque Athe-
eventum bellide tergeminis hincatqueindefralribus
nienses coepcre urbes atque nationes subigere, libi-
placuit experiri: aRomanis Ires Horatii, ab Albanis
autera tresGuriatii processerunt dinem dorainandi causam belli habere, maximam
; aCuriatiis tribus
Horatii duo,ab uno autera Horatio tres Curiatii su-
gloriarain maximo imperio pulare » (Sallust. in
Catil. cap.2) : et caeteraquae ipse iostituerat dicere.
perati et exstincti sunt {e). Ita Roma exslititvictrix, |

eacladeetiam in certamineextremo, ut desex vivis Mihi hucusque satis sitejus verba posuisse.^Libido?
unus redirel domum.Guidamnum in utrisque? cui isladominandi magnis raalis agitat et conterithuma- 1

luotus, nisi^neas stirpi, nisi Ascanii posteris, nisi

num genus. Hac libidine Roma tunc victa Albara se /

proli Veneris,
vicissetriumphabat, etsui sceleris laudem gloriara I

nepotibus Jovis * ? nara et hoc

nisi
noniinabat.((3Montam laudatur, inquit Scripturanos-
plusquamcivilebellumfuit, quandofilia civitascum
lT3i,peccalor in desideriis animie suoe ; elqui iniquage-
matre pugnavil. Accessit aliud huic lergemi-
civitate
rit, benedicitur (Psa/.x, 3). Fallaoia igitur tegmina,et
norumpugnaeuitimaeatroxatquehorrendummalum.
Nam uterant ambopopuli priusamici(vicini quippe deceptoriae dealbationes auferantur a rebus, ut sin-

atque cognati),uni Guriatiorum desponsala fuerat cero inspicianturexamine.Nemoraihidicat,Magnus

ille alqueille, quia oum illoetillo pugnavit,et vicit.
Horaliorum soror haec posleaquam sponsi spolia *
:

Pugnanletiamgladiatores,vincuntetipsi:habetpra3-
in viclore fratreconspexil, abeodemfratre, quoniam
mialaudis et illacrudelitas.Sed puto esse satiuscu-
flevit, occisa est. Humanior hujus unius feminae,
juslibetinertiaepcenas luere,quamillorumarmorum
1 Probae notae Mss., neptibus Jovis. An forte refe- gloriam quaerere. Et tamen si in arenam procede-
rendura ad civitates filiam et matrem, de guibus conti-
rent pugnaturiinter segladiatores, quorumalterfi-
nuo? —
Sic etiam cod. 7fi6. M.
^ Plurcs Mss.,
simnsalia. lius, alter pateresset,tale spectaculum quis ferret ?
(a) Liv. lib. 1, cap. 11-13. quis non auferret?Quomodo ergo gloriosum alterius
(*)Nonde Sahinisvictorias.sed de Cacninensibus aliis-
que rcportatas inlelligit, do quibus Livius.lib. 1, cap. 10. matris, alterius (iliae civilatis, inter se armorura po-
(c) Livius. lib. 1, capp. 12, 13.
Talium non Komulus, sed Laurcntes intcrfecerunt,
id) 1
Sic cum Virgilio legendum et cum Mss., 766, 2050,
ex histoncorum consen.su cam rcm vero miniis
acgrc
; 2051, 2053. lu 1$., desides. M.
quam dignum erat tulisso Romulum fcruut. Livius,' lib. 1,' 2 In plurisciue Mss., antiquorum.
cap. 14.
(a) ^ncid. lib. 10, vcrs. 821 seqq.
(e) Vide Livium, Ub. cap. 22, 30.
1, (6) Supra, lib. 1. cap. 6.
91 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 92
tuitessecerlaraen?Anideodiversumfuil,quodarena ille solis non magis ideocredideberet occi-
fuisset,
illanonfuit, et laliores canipi nonduorum gladiato- 8U3,ip3umquescelus aversione etiam diurnilumlnis
rum,sed induobus populis multorumfuneribusim- indicatum: sicut revera factum est, cum Dominus
plebantur ; nec amphilheatro cingebanturiJIacertu- crucifixusest crudelitate atque impielate Judaeorum
mina, sed universo orbe, et tuoc vivis, et posteris, Quam solis obscurationem non ex
(Luc. xxiii, 45).
quousque ista fama porrigitur, impium spectaculum canonico siderum cursu accidisse, satis ostendit,
praebebalur? quod tunc eral pascha Judaecrum ; nam pleoaluna I
3. Vim tamen patiebantur studii sui dii illi praesi- solemniter agilur regularis autem solisdefectio non
:

des imperiiRomani,ettaliura certaminumtanquam nisi lunae Qne contingit. Satis et Cicero illam in-
theatricispectatores,donecHoraliorumsororpropter ter deos Romulireceptionemputatam magis signifi-
Curialios tres peremptos etiam ipsatertiaex altera cat esse, quam factam, quando et laudana eum in
parte fralerno ferro duobus fralribus adderetur, ne libris de Republica (L. 2, c. 10), Scipionisque ser-
minus haberet mortium etiam Roma quee viceral. mone : « Tantum est, inquit, « consecutus, ut cum
Deinde ad fructum victorisB Alba subversa est ubi : subito sole obscurato noncomparuisset, deorum in
post Ilium, quod Graeci everterunt, et post Lavi- numero collocatus putaretur : quam opinionem ne-
nium, ubi yEneas regnum peregrinumalque fugiti- mo unquam mortalis assequi potuit sine eximia
vum constituerat*, lerlio loco habitaverant numina virtutis gloria. » QuoJ autem dicit, eum su-
illa Trojana. Sed more suo etiaminde jam fortasse bito non comparuisse, profecto ibi intelligitur aut
migraverant ideo deleta est.Discesserant videlicet
; violentia tempestatis, aut caedis facinorisque se-
c omnesadytisarisque relictis dii, quibus iraperium cretum. Nam et alii eorum defectioni
scriptores
illud sleteral. » Discesserant sane ecce jarn lertio, solis adduntetiam subitam tempestatem, quae pro-
ut eis quarta Romaprovidentissime crederetur. Dis- fecto aul occasionem sceleri priebuil, aut Romulum
plicueral enira et Alba, ubi Amulius expuls-o fra- ipsa consumpsit. De Tullo quippe etiam Hostilio,
tre (a), et Roma Romulus occiso fra-
placuerat, ubi qui lertius a Romulo rex fuit, qui et ipse fulmine
tre [b) regnaverat. Sed antequam Alba dirueretur, absumptus idem Cicero,
est, dicitin eisdein libris

Iransfususest, inquiunt, populus ejus in Romam, ul propterea et istum non credilum in deos rcceplum '

ex utraque una civitas fieret. Esto, ita factum sit: tali morle, quia fortassequod eratinRomulo proba-
urbs tamen illa, Ascanii rejjnum et tertiumdomici- tum (id est persuasum) Roraani vulgare noluerunt,
lium Trojanorumdeorum,aburbe Qlia matereversa idestvilefacere,sihocet alleri facile tribueretur (a).

est.Ut autem belli reliquige e duobus populis unum hanc ur-

Dicit etiam aperte in Invectivis. « Illura qui
facerent miserabile coagulum, multus ante fusus bem condidit, Romulura ad deos immortales bene-
ulriusquesanguisfuit.Quidjamsingillatim dicamsub volentia famaquesustulimus» (Orat.3 in Catilinam,
caeteris regibustoties eadem bella renovata, quse vi- cap. 1) ut non vere factum sed propter merita
:

ctoriis finita videbanlur, et tantis stragibus iterum virtulis ejus benevolentia jactalum diffamatumque
iterumqueconfecta, iterum iterumque posl fcEdus et monstraret. In Horlensio vero dialogo cum de solis
pacem generosetsoceroseteorum etirpem po-
inter canonicis defectionibus loqueretur, « Uleasdem, »

stcrosquerepetita?Non parvum indiciuui calamita- inquit, « teaebras efficiat, quas effecit in inlerilu
tishujusfuit,quodportasbellinullusclausitillorum. Romuli, qui obscuratione ^ solis esl factus. » Cerle
Nullus ergo illorum sub tot diis praesidibus inpace hic minime limuit hominis ialeritum dicere, quia
regnavit. disputator magis quam laudator fuil.
2. Caeleri autem reges populi Roraani, excepto
. CAPUT XV.— Qualis Romanorum regum vilaaique Numa Pompilio etAnco Marlio, qui morbo iuterie-
exitus fuerit. runt, quam horrendos exitus habuerunt? Tullus, ut

i Ipsorum autem regum qui exitus fuerunt? De dixi, Hostilius, victor et evcrsor Albae, cum totado-

llomulo videril adulatio fabulosa,qua perhibetur re-

mosuafulmineconcrematusest. PriscusTarquinius
viderinlquidam scriptoreseorum, per sui deoessoris filios interemptus est. Servius Tul-
ceptusin coelum :

lius generi sui Tarquinii Suporbi, qui successit

qui eum propter ferocitatem a senatu discerptum
esse dixerunt subomalumque nescio quem Julium in regnum, nefario scelere occisus est. Nec « dis-
cessereadylisarisquerelictisdii, » tanloinoptimum
Proculum, qui eum sibi apparuis8ediceret,eumque
per se populo mandassc Romano, ut inler numina illius populi regem parricidio perpetrato.quosdicunt,
colerelur eoque modo populum, qui conlra sena- ut hoc iniseraj Troja; facerent, eamque Graecis di-
;

ruondamexurondainquerelinijuercnt,adullcrioPari-
tum (c). Acciderat enim etsolisdefeclio, quamcerta
ratione sui cursuscffectam imperitanesciens multi- di.s fuisse commotos. Sed insuper interfecloase so-

tudo merilis Romuli tribuebat. Quasi vero si luclus ccro Tarquinius ipse succcssit. Hunc illidii npfarium
parricidam soceri interfectione regnantem, insuper
1 Sic magno conscnsu Mss. At edifi. vhi rex Latiniit
Mneam regem pcregrinum alque fugilivum consti-
tuerat. ' Sic omncs manuscripli. In B., inttr. M.
(a) Nnraitore. 2 Sic Mss. In It., in ohscuratinne. M.
(6) Remo. (a) I)e hoc cl soquenlibus vid. Liv. lib. 1, et Dionys,
(o) Liy. lib. 1, cap. 16, et Dionysius, lib. 2 Anliquit. lib. 3.

1
 ! : :

93 LinRll TKRTIIJS. 94

niullis belliB victoriistiUG Rlorianlom, el do inunu-

CAIHJT XVI — De prhnis apud Homanos consulihuiy
iion abscedeiiles, scd quoniin aller allerumpalria jiepulil, vioxque liomie
biia '
Gupitolium lubriounlnm,
prsosontos munontosquo vidcrunt, ot roj^cin suum post ulrocissiina parricidia a vulneralo hosle vulne-

Jovcm in illo altissiiuo lomplo, lioc ost in opore par- ralus inlcriil.

ricidaa, sibi prajsidereutciuc rctj;uaro pcrpcssi eunt. Huic tempori adjiciumus etiam tempus illud,quo-
Neque enim adhuc inuocens Cupilolium struxil, ol usquo dicit Sullustius {Vide supra, lib. l, cap. 18)

poalea mulis meritis Urbo pulsus cst sed ad ipsum <-c(iuo et modesto juro U|^'itatum, dum metua
:
aTar-
regnuiu, inquo Gapitolium rubricaret, immanissimi (luinio ct gruvo bollum cum ELruria posilum est.
sceleris porpolraliono pcrvenil. Quod veroeuin llo- yuumdiu enim Ktruaci Turciuinio redire in regnum
raani regno poateadopulcrunt, acaecluseruntmconi- conanti opitulali sunl, gravi bcllo Roma concussa
buscivitatis, nou ipsius de Lucreliae stupro, aed fllii est. Ideo dicit ajquo otmodcsto jure gestum rempu-

peccatum fuit, iilo non solum nesciento, sed etiam blicum mctu premente, non persuadente justilia. la
absento coinmissum. Ardeam oivitatem tunc oppu- quo brevissimo lempore quam funcstus illo annus
gnabat, et pro populo Romano bellum gerebat creati sunt, expulsa regia
fuit, quo primi consules

nescimus quid ad ejus notitiam flagitium

1'aceret, si potestate? Annutn quippesuum non compleverunt,
filii deferretur. El tamen inexploralo ejus judicioet Nam Junius Brutus exhonoralum ejecil Urbe colie-
inexperto.ei populus ademit imperium; et recepto gam LuciuinTaniuinium Collatinum; deinde mo.x
exercilu, a quo deseri jussus est, clausis deiude ipse in bello cecidit mutuis cum hoste vulneribus (a),

portis non sivit intrare redeuntem (a). At ille post occisis ase ipsoprimitus filiis suiset uxoris suae Ira-
bella gravissima,quibuseosdemRomanosconcitatis tribus, quod eos pro restituendo Tarqumio conju-
finilimi3 attrivit, posteaquam desertus ab eis quorum rasse cognoverat. Quod factum Virgilius postea-
fidebat auxilio, regnum recipere non evaluit ^ in quam laudabiliter coraraeraoravit, continuoclemen-
oppido Tusculo Roraae vicino quatuordecim, ut fer- ter exhorruit. Cum enira dixisset,

tur,annos privatam vilam quielus habuit, et cum Natosque pater nova bella moventes
Ad pocnam pulchra pro libertate vocabit;
uxoreconaenuit (/)),oplabiIiorefortassis exitu,quam
socer ejus generi sui facinore, nec ignorante filia, mox deinde exclamavit, et ait
Inlelix utcumque ferent ea facta minores.
sicut perhibelur, exstinctus (c). Nec taraen istum
!

Quoraodolibet, inquit, ea lacta posteri ferant, id est

Tarquinium Romani crudelem aut sceleratum, sed
praeferant et extollant qui filios occidit, infelix esl.
superbum appellaverunt, forlassisregios ejus fastus ;

Et tanquam ad consolandum infelicem, subjun-

aliasuperbia non ferentes. Nam scelus occisi ab eo
xit
soceri optimi regls sui usque adeo contempserunt,
Vincit amor patriae, laudumque immensa cupido.
uteumregerasuum facerent ubimiror si non sce- :
{Mneid. lib. 6, vers. 820-823.)
lere graviore raercedera tantam tanto sceleri reddi-
Nonne hoo Bruto, qui et fllios occidit, eta se per-
in
derunt.Nec « discessere adytis arisque relictis dii. »
cusso hosti fllio Tarquinii rautuo percus.sus supervi-
Nisi forte quispiam sic defendat istos deos, ut dicat
verc non potuit, eique potius ipseTarquinius super-
eos ideo raansisseRoraae, quopossent Romanos raa- vixit, Gollatini collegae videtur innocentia vindicata,
gis punire suppliciis, quam beneficiisadjuvare, se-
qui bonus civis hoc Tarquinio pulso passus est quod
ducentes eos vanis victoriis et bellis gravissimis con-
tyrannus ipse Tarquinius ?Nam et idera Brutus con-
terentes. Haec fuit Romanorum
sub regibus vita
sanguineus Tarquinii fuisseperhibetur. Sed GoUati-
Jaudabili temporeillius reipublicae usque ad expul-
nura videlicet similitudo nominispressit,quia etiam
sionem Tarquinii Superbi per ducentos ferrae et Tarquinius vocabatur. IMutareergo nomen, noa pa-
quadraginta et tres annos, cum illae omnes victo- postremo in ejus nomine * hoc vo-
triara cogeretur :

riae tam mullo sanguine el tautis eraptae calami-

cabuluraminusesset,L. Collatinus tantummodo vo-
tatibus, vix illud imperiura intja viginti ab Urbe
caretur. Sed ideo non amisit quod sine ullo detri-
millia ^ dilataverint quantura spaliura absit ut sal-
mento posset amiltore, ul et honore primusconsulet
:

tem alicujus Getulae civitatis(d)Qunc territorio com-

civitale bonus civis carere juberetur. Etiarane ista
paretur
est gloria Junii Bruli detestanda iniquitas et nihilo
utilis reipublicaj ? Etiambe ad hanc perpetrandam,
1 Editi, de bellorum manubiis. Abest, bellorum, a ma- Vicit amor patriae, laudumque immensa cupido ?
Buscriptis nec opus erat addere quando, manubiis,
; ;

nihil aliud intelligitur quam praeda bello parta, vel ex Jamexpulso utique Tarquinio tyranno *,consuI cum
praedae venditione collecta pecu/nia. Vid. A. Gcllium, Bruto creatus est maritus Lucreliae L. Tarquinius
lib. 13, c. 23 Florus de eodem Tarquinio lib. 1, c. 7
; ;

« De manubiis captarum urbium templura erexit. »

2 Sic omnes manuscripti. Vulgo legebatur, valuit. 1 Vind. et Er., si in ejus nomine. Apud Lov. au-
Am.
' Sic omnes Mss. —
In 1$., milliaria. M. tem non sed infra, post, minus esset ; additur, si:
istic,
57 et seqq.
(a) Livius, lib. 1, cap. quae particula neutro loco est in manuscriptis, nec ml-
(6)Tarquiniu8 revcra Tusculi cgit aiiquot annos apud nus integra, imo firmior absquo illa procedit oratio.
generuraOctaviumMamilium; sed obiit Cumis apudAris- 2 In quibusdam probae notae manuscriptis abest, ty-

todemum tyrannura, te.ste Livio, lih. 2, capp. 15 et 21. ranno.

[c) Liviu» lil). 1 Valcr. lib.
; cap. 11. '.), (ai Cura Arunte regis Tarquinii Supcrbifilio. Liv. lib.
(d} Ge(u^a«,id est.ia Getulia,quao Africije pars estjSitec. 2, cap. 2-8.
 95 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 96

Collatinus. Quam juste populus raores in cive, non res historiaj ad honestara libertatem pertinere arbi-

nomen attendit! quam injuste • Brutus collegam trati sunt, mala civitatis propria; non tacere, quam
primre ac novae iliius poteslalis quem posset, si hoc multis locis magno praeconiolaudarccompulsi sunt,
ofrendebatur, nomine tantum privarc, et patria pri- cum aliam veriorem, quo cives aeterni legendi sunt,

vavit et honore ? Haec mala facla sunt, haec adversa non haberent:quid nosfacereconvenit, quorumspes
acciderunl.quandoin illarepublicaaequoet modesto quanto in Deo melior etcertior,tanlo majordebet es-

jure agitatum est. Lucretius quoque, qui in locum seIiberta3,cummalapra!sentiaChristonostroimpu-

Bruti fuerat subrogatus, morbo, antequam idem an- tant,utinfirmioresimperitioresquemenlesalienentur
nus terminarelur, absumptus est. Ita P.Valerius, qui abeacivitate,inquasolajugiterfeliciterquevivendum
successeratCoUalino, et M. Horatius.qui pro defunc- est?Necindeo3eorumhorribiliorano8dicimusquam
to Lucretiosuffectus fuerat.annumillum funereum eorumidentidem auctores.quosleguntet praedicanl :

alquetartareum, qui consules quinque habuit, com- quandoquidemetexipsisquaediceremusaccepimus,

pleverunt quo anno consulatus ipsius novum ho-
:
et nullo mododicere vel lalia, vel cuncta sufficimus.

norem ac potestalem auspicata est Romana respu- 2. Ubi erant ergo illi dii, qui propter exiguam fal-

blica. lacemque hujusmundifelicilatem colendiexistiraan-

tur cum Romani, ^uibus secolendos mendacissiraa
CAPUTXVII. — Postinitiaconsularis imperii, quibiis ;

astutia venditabant.lantiscalamitatibus vexarenlur? -

malis vexata fuerit Bomana respublica, diis non

Ubi eranl, quando Valerius consul ab exsulibus et
opitulanlibus quos colebat. servis incensum^Capitoliumcumdefensaret.occisus
1. Tuncjam diminuto paululum mclu,non quia est (a)? Faciliusque ipse prodesse potuit aedi Jovis,
'''
bella conquieverant, sed quianon tam gravi pondere quam illi turba tot numinum cum suomaximoatque
urgebant, finilo scilicet lempore quo sequo et modesto optimo rege, cujus templum liberaverat,subvenire.
jure agitatum est, secuta sunt quae idem Salluslius Ubierant,quandodensissiraisfatigatacivitasseditio-
{Histor. lib. 1) breviter explicat Dein servili imperio
: num malis,cum legatos Athenas missos ad leges mu-
palresplebem exercerCy^ de vila alque lergo regio more tuandaspaululum quietaopperirelur.gravi famepes-
consulere, agro pellere, el cateris e.xperlibus soli in tilentiaque vastala esl {b) ? Ubi erant, quando rursus
imperio agere. Quibus sceviliis, etmaxime fenore op- populus, cum fame laboraret, praefectum annonae
pressaplebes'-,cumassiduis bellis tribulum et militiam primum creavit; atque illa fam.e invalescente, Spu.
simul toleraret, armata montem Sacrum atqueAventi- rius Melius *, qui esurienli multitudini frumenta lar-
num insedit : tumque tribunos plebis et alia sibi jura gitus esl, regni affectati crimen incurrit, et ejusdem
paravit. Discordiarum et cerlaminis utrimque fxnis fuit praefecti instantia per dictatorem L. Quintium aitate

secundum bellum Punicum. [XVII.] Quid itaque ego decrepitum, aQuintoServilio magistro equitum cum
tantas moras vel scribens patiar,vel lecturis afferam ? maximo et periculosissimo turaultu civiiatis occisus
Quam misera fueritilla respublica lam longaa^tate est (f)?Ubi erani,quando pestilentia maxima exorta,
-
per lot annos usque ad secundum bellum Punicum, diisinutilibussine remediopopulus diu multuraque
bellisforinsecus inquietare nondesistentibus et in- fatigatus^novalectisterniaquodnunquamanteafece-
tus discordiis seditionibusque civilibus, a Sallustio rat,exhibenda arbitratus est (^)? Lecti aulem sterne-
breviler inlimatum est. Proinde victoriae illa; non banturin honorem deorum,unde hoc sacrum vel po-
solida beatorura gaudia fuerunt, sed inania solatia tius sacrilegium nomen accepit.Ubi erant,quando per
miserorum, et ad alia atque alia sterilia ^ mala sub- decemconlinuosannosmalepugnandocrebrasetma-
eunda illecebrosa incitamenta minime qiiielorum. gnascladcsapud VeiosexcrcitusRomanusacceperal,
Ncc nobis, quia hffic dicimus, boni Romani pruden- nisiperFuriumCamillumtandemsubvenirelur,qucm
leaquesuccenseant : quanquamde hacrenec petcndi posleacivitasingrata damnavil(tf)?Ubierant,quando
sinl, necmonendi, quando eos minime succensuros Galli Romam ceperunt, spoliaverunt, incenderunt,
esse certissimum cst.Neque enim gravius vel gravio-
ra dicimus auctoribus eorum.et stiloet olio multura '
Ludovicus Vivos scribenduni putftt, inscenstnn^ ab
impares :quibus tamen ediscendis et ipsi claborave- insceudo non cnim Caiiitolium incenderant Pcrvi. Nos
:

lcjiendum crcdimus. insessum, id cst occupfilum, abin-

runt, et Hlios suos elaboraie compellunt. Qui aulcm
sidco, quo verbo ulilur Livius rem cam narrans, lib. 3.
succenscnl, quando me ferrent, si ego dicerem, quod — Nostri Cod., incensum. M.
- Lditi, jEmilius. At Mss., Meliut : sic et Llvius, lib.
Saliustius {Ibid.) ait? Plurimse turbx, seditiones, et
4, cap. 13-i().
adposlremumbellaciviliaortasunt,dumpaucipolenles, 3 Am. ct aliquot Mss. in quibus ct Corb. vetustissi-
quorum in graliatnplerique conccsseranl, sub honesto raus liabcnt Diis inutilibus populus diu multumque
:

faligatus : nec addunt, sinc rexicdio.quod etiam omittit

patrum aut plcbis nominc dominaliones al]ectabant ;
Vind. Regius aulcm codex, altcr Corbeiensis et alii qui- .

bonique el nmli cives appcllati ,non obmerita in rcm- damniftnuscriplihabcnt,dii««nufi7i6i<5ma>ier«merfium

(liii viultnmqur fatigaius. Non male quidcm:
pnp}i/ii.i
publicam, pmnibus parilcr corruptis, seduli quisque
attnmen suspicamur vcrba, inane remcdium, scripta
locupletissimus et injuria validior, quia prxscntia dc- primond onim libri, in tcxluin postea migra^isse pro- ;

fen(lel>at, pro bono ducebatur. Porro si illi scripto- quc hi3 legi demum ccrpisso, sine remedio.
(a) Livius, lib. 3, cap. 15-18.
Ib) Ibid., cap. 32.
1 Mss., quam impie. Fortc lcgendum, tam impie. (c) Id., lib. 4, cnp. 12-15.
« Sic Snllushus ct Ms. 766. In B. ptebi. M. (rf) Id.. lib. 5. cap. 13. (

» Sic Ms3. Editi vero, terribilia. (e) Ibid., cap. 10-25, et «ap. 32.
 97 MBEIl TERTIUS. m
Coodibu8impIeverunt(a)?Ubi cratit,cumillttinsiBiiis a Pyrrho vinccrcntur, securus futidicus utrumlibet
postiicnlia tan» ingcntoin stragem dodit, qua ot ille cxBpeclaret eventum. lunc ct quam horrcnda
(jua)

Furius Camillusexstinclua osl, qiii r(unpul)iicam in- ntriu.s(iuc ftxcrcilus cladcs? In qua tarnnn supcrior
gratum el a Veientibua anto (iorcndit, el do (Juliia Pyrrhus oxstitit, ut juni possel Apollincrnpro suo in-

postea vindicavit {b) ? In hac pcalilcntia sconicos lu- tcllcctu pra)(licarodivinufn; nisi proxirnc alio pradio

dos, aliam novam peslom, non corporibus Uomano- Romani ubscedcrcnt superiorcs. Atquc in tanta stragc
rum, aed, quod osl multo porniciosins, moribus intu- bollorum etiaiii postilcntia gravia cxorta cst inulie-
lerunt (c). Ubi orant, quando alia pcstilontia gravis ruiii : num priusquam maturoa partus cdercnt, gra-
de venonis malronarum oxorla crcdita est, quarum vidajmoriebuntur.LIbise^crcdo, .'Esculapiuacxcusa-
suprafidem multarumatquonobilium morcs depre- bat,'quodarcliiatrum '.nonobstetriccin profitebatur.
henaisuntomni pestilcntiagraviores((/)?Velquando Pecudes quoque simililor interibant, ita utjam defe-
in Caudinas furculas a Samnilibus obsessi ambo
'
cturum genus animulium crcdcrctur. fjuid hicms
cum exercitu consulos fccduscum eis foedum facero illamcmorabilistamincredibiliiminanitate smvicns,
coacli sunt ita ut equitibus Romanis
; sexcentis obsi- ut nivibus horrenda alliludine ctiara in foro pcrdiea
dibua datis, cajteri amissia armis aliisque spoliali quadragintamanentibus,Tiberis quoquegluciedura-
privaliquetegminibus,sub jugum hostiumcumvesli- retur2, si nostria tcmporibus accidissct, quaj isli et

mentis singulis mitterentur (e) ? Vel quando gravi quanla dixisaenl ?Quidillaitidem ingens pestilentia,
pestilentia caeteris laborantibus multi etiam in exer- quamdiusaevivit,quam mulloa pererait?Qua3 cum in
citu icti fulmine perierunt (f) ? Vel quando item alia annumalium multogravius tenderetur, frustra prae-
intolerabili vEsculapium ab Epidauro
pestilentia sente Ji;sculapio,adilumestadlibrosSibyllinos(rt)-ln
quasi medicum deum Roma advocareatqueadhibere quo genere oraculorum,sicut Ciceroinlibrisde Divi-
compulsaest(5i'?quoniam regeraomnium Jovem, qui nationecoramemorat,magisinterpretibusutpos3unt
jara diu in Capilolio sedebat, multa stupra, quibus seuvolunt,dubiaconjectanlibus, credi solet(Lz7>/'o2,
adolescens vacaverat, non permiserant fortasse disce- ca/).54),Tuncergo dictum esteam esse causampesti-
re medicinam. Vel cum conspirantibus uno tempore lentiae, quod plurirnas aedes sacras multi occupatas
hoslibus, Lucanis, Brutiis, Samnilibus, Etruscis et privatim tenerent : sicinterim a raagno iraperiliae vel
Senonibus Gallis, primo ab eis legati peremptisunt, desidiaecrimlne^sculapiusliberatusest.Undeaulem
-
deinde cura prastore oppressus exercitus, septem tri- amullis aedes illae furant occupatae, nemine prohi-
buniscumillopereuntibusetmilitumtredecimmilli- bente, nisiquiatantaenuminumturbaediufrustrafue"
bus quando post graves et longas Romse
? Vel ratsupplicatum;atqueitapaulatimlocadeserebantur
seditiones, quibus ad ultimum plebs in Janiculura a culloribus, ut tanquam vacua sine ullius ofTensione
'
hostili direptione^ secesserat, hujusmali tam dira possent humanis saltem usibus vindicari ? Nam quae
'
calamitas erat, ut ejus rei causa, quodin extremis tunc velut ad sedandam pestilentiam diligenler repe-
periculis fieri solebal, dictatorcreareturHortensius, tita atque reparata, nisi posteaeodem modoneglecta
qui, plebe revocata, in eodem magistratu exspira- atque usurpata latitarent, non utiquemagnsperitias
vit, quod nuUi dictatori ante couligerat, el quod Varronistribueretur, quodscribens de aedibussacris
illis diisjamprassenteiEsculapio graviuscrimen fuil. tam multa ignorata comraemorat. Sed tuncinterim
3. Tum vero tam multa bella ubique crebruerunt, elegans,non peslilentiae depulsio, sed deorum excu-
ut inopia militum proletarii illi, qui eo quod proli satio procurata est.
gignendeevacabant,ob egestatemmilitarenonvalen- GAPUT XVIII. — Quantos clades Romanos sub beilis
'
tes,hoc nomen acceperant,militi3e conscriberentur. Punicis Iriverintjrustra deorum prcesidiis expetiiis,
'
AccitU3etiamaTarentiuisPyrrhus,rexGr8eciae,tunc 1. Jam vero Punicis bellis, cum inter utrumque
ingenti gloriacelebratus, Romanorum hoslis efTectus imperiumvictoriadiu anceps alqueincertapenderet,
est. Gui sane de rerum futuro eventu consulenti, populique duo praevalidi impetus in alterutrum for-
satis urbane Apollo sic ambiguum oraculum edidil, tissimos et opulenlissimos agerent, quot minutiora
'
ut e duobus quidquid accidissel, ipse divinushabere- regna conlrita sunt? quos urbes araplaj nobilesque
lur. Aitenim Dico te, Pyrrhe, vincere posse Roma-
:
deletae ? quot afflictae, quotperdilae civitates ? quara
nos. Atque itasive Pyrrhus a Romanis, sive Romani longe lateque tot regiones terra; que vatas ta3 sunt?quo-
tiesviclihinGatqueindevictores?quidhominumcon-
'
1 Lov., Caudinas furcas. Caeteri codices et Livius,
suraptumest, vel pugnantium militum, vel ab arrais
lib.9,(7aMdt«a«/MrcM^as.AngiistiaemontiumsuntinCau-
dina valle inter Abellam etBenevenlum.juxta Caudiura vacantiura populorura? quanta vis navium marinis
•
oppidum Samnii non procul a Benevento ct Capua situm. etiam prceliis oppressa, et diversarura tempestatum
» ^ Lov., dironpfione ;caeterilibri, direptione. De hac
secessionneplebisinJaniculum montcm,quodMontorium varietatesubmersaest?Sienarrarevelcoramemorare
i/
hodie vocant, egit Livius lilj. 11. conemurnihilaliudquarascriploresetiamnoserimus
(a) Liv., lib. 5, cap. 37 seqq.
historiaj. Tunc raagno raetu perturbata Romana civi-
(b) Ibid., cap. 46 seqq., et lib. 7, cap. 1.
(c) Vide supra, lib. 1, cap. 32; et lib. 2, cap. 8. tas ad remedia vana et ridenda currebat. Instaurati
{d) Duae ex eis, Cornelia et Sergia, gentis fucnint pa-
sunt cx auctoritate librorum Sibyllinorum ludi saecu-
triciae, teste Livio, lib. 8, cap. 18, qui raatronas ob id
sccleris ad ccntum et sepluaginta damnatas dicit.
1 Editi, archiatrimi se. Uedundat, se, et abest a Mss.
(e) Liv., lib. 9, cap. 2 seqq.
2 Nonnulli Mss. moraretwr.
,
(/) Id., lib. 10, cap. 31.
(ff)
Id., Ibid., cap. 47, in fine. (a) OroJ^ius, lib. 4, cap, 5.
99 DE CIVITATB DEI. S. AUGUSTINI 100

lares, celebritas intercentum annos fuerat

quorum monslratur, mutare sententiam,quamdefendere ne-
institula, felicioribusque temporibus memoria negli- queunt, erubescunt '.
gente perierat. Renovarunt eliam pontificesludos sa-
cros inferis, el ipsos abolitosannis retrorsum melio- CAPUT XIX. —
De afjliclione belli Punici seciindi,
ribus.Nimiruraenim quandorenovati sunl,tantaco- qua vires partis ufriusque, consumptse sunt.
piamorientium dilatos inferosetiam ludere delecla-
bat:cumprofectomiserihominesipsarabida bellaet Secundo autcra bello Punico nimis longum est
cruentas animositales funereasque hinc atque inde commemorarecladesduorum populorum, tam longe
victoria9,raagnos agerentludosdaemonumetopimas secum laleque pugnantium ita ut hisquoque faten-
;

epulasinferorum.Nihilsane miserabiiiusprimobeilo tibus, qui non tam narrare bella Romana, quam Ro-
Punico accidit, quam quod ita Romani victi sunt, ut manumimperiumlaudareinstituerunt,similiorvicto
etiamRegulusille caperetur, cujus inprimo etinal- fuerit iile qui vicit(a). Annibale quippe ab Hispania

lerolibromenlionemfecimus(Lz/j. l,capp. I5ei24;ei surgente, et Pyrenaeis montibus superatis, Gallia

/t6. 2. cap. 23), virplanemagnus elvictorantea do- transcursa.Alpibusque disruptis, tam longocircuitu
mitorqueP(£norum:quietiamipsumprimiimbellura auctis viribus, cuncta veslando aut subigendo, tor-
Punicum confecisset, nisi aviditate nimia laudis et rentis modo faucibus irruente, quam cruenta
Ilaliaj

gloriseduriores conditiones, quam ferre possent,fes- bella gesta sunt, quam multa praelia* Quoties Ro- !

sisCarthaginensibusimperasset. lUiusvirielcaptivi- mani superati quam multa ad boslem oppida defe-

!

tasinopinalis8ima,elservitusindignissima,eljuralio cerunt, quam multa capta et oppressa quam dirae !

fidelissima,etmors crudelissiraa si deosillosnonco- pugnaa, et toties Annibali Romana clade gloriosae!

git erubescere, verum est quod a;rei sunt, el noa De Gannensi autem mirabiliter horrendo malo quid
habent sanguinem. dicam, ubi Annibal cum esset crudelissiraus, tamen
2. Necmalaillo lemporegravissiraa intra mcenia lantainimicorumatrocissimorum caedesatiatus, par-
defuerunt.Nam exundante nimis ultra moremfluvio ci jussisse perhlbetur (6)? Unde tres raodios annulo-
Tiberino pene omnia urbis plana subversasunt; allis rura aureorum Garthaginem misit (c) .•
quo intellige-

impetu quasi lorrentis irapulsis, aliis velut stagno rent tantara inilloprceliodignitatem cecidisseRoma-
diuturno madefactis alque sublapsis. Istam deinde nam,utfaciliuseamcaperetmensuraquamnumerus;
peslemignis perniciosior subsecutus est, qui oorre- atque hinc stragesturbaecaeterae, tantoutique nurae-
ptis circaforum quibusquecelsioribus, etiamtemplo rosioriSjquantoinfimioris^^quaesineannulisjacebat,
Vestae suo familiarissimo non pepercit, ubi ei veluti coujicienda potius quam nuntianda putaretur. Deni-
vitam perpetuam diligentissima substitutione ligno- que tanta militum inopia secuta esl, ut Romani reos
rura, non tam honoratae quam damnatae virgines do- facinorum proposila impunitate colligercnt, servitia
nare consneverant. Tunc vero illic ignis, non tan- libertate donarent, atqueex illis pudendus'' non tam

tum vivebat, scd etiam saeviebal. Gujus impetu ex- duppleretur quaminstituereturexercitus.Servis ita-

terrilae virgines, sacra illa fatalia, quae jam tres, ia que, imo ne faciamus injuriam, jam libertis pro Ro-
quibus fuerant, presserant civitates (a), cum ab illo mana republica pugnaturis arraa defuerunt. De-
incendio liberarenon possent, IMetellus pontifex suae tracta sunt templis, tanquam Romani diis suis dice-
quodam modo salutis oblitus irruens ea semiustula- rent Ponite quae
: tam diu ittaniter hubuistis, ue forte
lus abripuit(fr). Neque enim vel ipsum ignis agno- aliquid utile inde facere possinl nostra raancipia,
vit : aut vero erat ibi numen, quod non etiam, si undevos,nostranumina,nihil facere poluistis. Tunc
fuiBset, fugisset. Ilomo igitur potius sacris Vestae, etiamstipendiissufficiendiscumdefecissetaerarium,
quam illa horaini prodesse poluerunt. Si autem a se inusus publicos opes venere privatae, adeo unoquo-
ipsis ignem non repellebant, civitatem, cujus salu- que id quod habuit conferente, ut praeter singulos
tcm tueri putabantur, quid contra illas aquas flam- annulosaureossingulasquebullas, inisorabiliadigni-
mnsquepoterantadjuvareVsicutctiamrosipsanihilea talis insignia,nihilsibiaurisenatusipse, quantoma-
prorsus potuisse patefccit. Ilajc istis nequaquam ob- gisciTeteriordinestribusquerelinquerent((/)!0ui8fer-
jicerentur a nobis, si illa sacra dicerent, non tuen. temporibus ad hanc inopiamco-
ret istos, si nostris

dis hig bonis temporalibus instituta, sed significacdis gerentur,cumeos modovix feramus,quando prosu-
aelernis ; et ideo, cum * ea quod corporalia visibilia- perQuavoluptatepIuradonantur histrionibus, quam
que esscnt, perirecontingerct,nihil his rebus minui,
propter quas fuerant instiluta, et posse ad eosdem • Vetus cortex S. kmsLndi, quem defendere nequeunt,
U3U3 denuo reparari. Nunc vero caecitate mirabili ", non erubescant.
perire possint, potuisse existi-
- Ms9 quam crnenta praelia gesta sunt
, f Quoties,
eis sacris qua; fieri
etc. —
Sic ctiam Ms. 76(5. M
matil, uli^alustenenaet lemporalisfelicitas civitatis ^ Editi, infirmioris. Melius vero Mss., infimioris, id

non posset. Proindo cum illis etiam manenti- est, ignol)iliori9 turbae, cui non erat usus anuuli.
perirc
* Am. el Er., pudendis.
bus sacris, vel salutiscontrilio, vel infelicitasirruisse (a) Liv. initio lib. 21, et Silius Ital. lib. 1.
ib) Cannensis clades Romani cxercitus, quae prope
' Solft cdilio Lov., quanquam. Cannas urbem scu vicura Apuliae coatigit, describitur a
2 Sic Mss. At (•(lil.i, misevaliili. Livio, lib. 22, cap. 41 seqq.
(a) Ilium inteltinit, Laviuium cl Albam. (c) Liv. lib. 23, cap. 12.

(6) Livius, libro 19. (d) Id., lib. 22, cap. 57, et cap. 59-61.
 . ;

101 LllUOU Tl 'iilTllJS. 102

tunc logionibua pro extroiniv si\luto coUatu sunt? minro'. Pro iBtiaautcmdiis^qui proptoreacoii pcrhi-
bentur,(iui proptercacolondi rc(iuiruntur,ul harum
CArUT XX.— De exitio Saijunliuonim, quibus propter
liomani laixmliumatquo tranat^untiuin rerumfelicitufltut:i8it,
Romanorum amicitiam pereunlibtis dii
quid nobia dcfoiiaoros ct ('XCUKalorcs corurri dc Ha-
auxilium non tulerunt.
gniitinis percuntibus ro9j)ondobunl,niai (juod do illo
Sed in liia omuibus bclli Punici Bocundi mulis,
Rcgulo oxstincto? IIoc quippo interest, quod illo
nihil miaorabilius ac miscrubiii ([uorelu diguius,
unus homo, haec tota civilas utriusque lamen inler-
:

quum exilium SugunLinorum luit (a). IIocc quippo

itus causa conscrvatio (idci fiiit. Proptor hanc onirn
Hispaniaj civita amicissimu populi Romuni, dum
ad bostos ot rodirc illo voluit, cl noduit ista transire.
eidem populo lidom sorvut, evcrsa est. Uiuc onim
Conservata ergo provocat (lcorum irara (ides? an
Annibal Iracto rcodoreRomauoruni, causas quassivit
possunt ol diig propitiis perire non solura quique
quibus eos irritarcL ad belluin. Saguntum crgo fero-
homines,verum eliam integraj civitales? Utrum vo-
citer obsidebal : (|uod ubi Ilomae auditura esl, missi
lunt,eligant.Si enimfidei servalw irascuntur illidii,
legatiad Annilialcm, utabejusohsidionediscederet.
qunerant perfidoa a quibua colanlur:si autem otiam
Gontempti Carlhaginem pergunt, querimoniamque
illis propitiis multis gravibusque cruciatibus afllicti,
deponunt fcKdcris rupti, infectoque negotio Romam
inlerire homines civitatesque possunt, nullo fruclu
redeunl. Durahae morae aguntur, misera illa civitas
felicitatishujuscoluntur. Desinantigitursuccensere,
opulentissinia, suse reipublicas Romanoeque charis-
qui sacris deoruin suorum perditis se infclices esse
sima, octavo vel nono a Pconis mensa deleta est.
factos putant. Possent enim illis non solura manen-
Cujus interiturn legere, quanto magis scribere, hor-
tibus, verura etiam faventibus, non, sicut modo, de
roris esl. Breviter tamen eum commemorabo ad :

miseriamurmurare, sed sicuttuncRegulusetSagun-

reraquippequaiagitur, multum pertinet. Primo fame
tini, excruciati horribilitereliam penitus interire.
contabuit nam etiam suorum cadaveribus a noa-
:

nullis pasta perhibetur. Deinde omnium fessa rerum, GAPUT XXI. — Quam ingrala fuerit Romana civitas

ne sallem captiva in manus Annibalis perveniret, Scipioni liberatori suo, et in quibus moribus egeril^
ingentem rogura publice struxit, in quem ardentem quando eam Sallustius optimam fuisse describit:

ferro etiam trucidatos omnes se suosque miserunt. Porro inter sccundura etpostremum bellum Gar-
Hic aliquid agerentdii helluones*atque nebulones, thaginense, quando Sallustius optimis moribus et
sacriGciorum adipibus inhianles, et fallacium divi_ maxima concordiadixitegisseRornanos (multaenim
nationum caligine decipientes hic aliquid agerent,
: eodem
praetereo, susccpti operis modum.<3ogitans) :

civitali populi Romaniamicissimaesubvenirent, fidei ergo ipso tempore morum optimorum maximaeque
conservatione pereuntem perire non sinerent. Ipsi concordia?, Scipio ille Romae Italiaaque liberator («),
utique medii praefuerunt, cum Romanee reipublicae ejusdemque belli Punici secundi tam horrendi, tam
interjecto fc^edere copulata esl. Custodiens itaque exitiosi, tam periculosi prajclarus mirabilisque con-
fideliter quod ipsis prssidibus placito junxerat, (ide fector,victorAnnibalisdomitorqueGarthaginis,cuju3
vinxerat, juralione constrinxerat, a perfido obsessa, abadolescentiavitadescribiturdiisdeditatemplisque
oppressa, consumpta esl. Si ipsi dii tempestateatque nulrila(6),inimicorumaccusationibuscessit, carens-
fulminibua Annibalem postea Romanis proximum quepatria,quamsuavirtutesalvametliberamreddi-
moenibus terruerunt, longeque miserunt {b) tunc ; dit, in oppido Linternensi egit reliquam complevit-

primum tale aliquid facerent. Audeo quippe dicere, que vilam, post insignemsuum triumphum nullo
honestius illos pro amicis Romanorum, ideo pericli- illius urbis captus desiderio, ila ut jussisse perhi-
tantibus ne Romanis frangerent fidem, et nullam beatur, ue saltem mortuo in ingrata patria funus fie-

opem tunc habentibus, quam pro ipsis Romanis, qui ret (c).DeiQde lunc primum per Cneum Manlium '

pro se pugnabant, atque adversus Annibalem opu- proconsuleradeGallograecistriuinphantem, Asiatica

lenti erant, poluisse tempestale saevire. Si ergo tu- luxuria Romam omni hoste pejor irrepsit {d). Tunc
tores essent Romanaefelicitatis et glori«,tam grave enim primum lecti aerati, et pretiosa stragula visa
abeacrimen Saguntinae calamilatis averterent nunc : perhibentur : tunc ipduct?e in convivia psallrise, et
vero quarn stulte crcditur diis illis defensoribus Ro- alia licentiosa ncquitia. Sed nunc de his malis quae
mam victore Annibale non perisse, qui Saguntinae intolerabiliterhomines paliuntur, non de his quae li-
urbi non potuerunt, ne pro cjus periret amicitia, sub- benter faciunt, dicereinstitui. Undeillud magisquod
venire? Si Sagunlinorum christianus populus esset, de Scipioni commemoravi, quod cedens inimicis ex-
et hujusmodi aiiquid pro fide cvangelica pateretur,
quanquam sc ipsenec ferro, nec ignibuscorrupisset 1 In solis editis, sed aeternitatis interminae potire-
sed tamen si pro fideevangelicaexcidium pateretur,
tur. —
Er., interminatae. M.
2 Vind. Er. et Mss., Gneum Manlium. Codices nostri,
ea spe paterelur qua in Christum crediderat, non Cneum Maihwjn.Ipsum Livius 39 Gneum Manlium Volso-
mercede brevissimi temporis, sed aeternitatis inter- nem vocat, et de Gallis qui Asiam (scilicet Minorem)in-
colebant qui Gallograeci et Galatae dicti sunt) trium-
1 Vind. et Am., duelliones phasse memorat. M.
Saguntum,3ive Saguntusurbsolim clarissimallispa-
(a) (a) Scipio Africanus major.

piaeTarraconensis.nonproculalocoubinunc Valentia.De {h) Livius, cap. 19 et A. Gellius, lib. 7, cap.l.

lib. 26, ;

illius per Annibalera eversione Livius, lib. 21, cap. 6-15. (c) Livius, cap. 50-56.
lib. 38,
(ft) Livius, lib. 26, cap. il. (d) Id., lib. 39, cap. 6.
 103 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 104

tra patriam, quam

mortuus est, ad praesen-
liberavit, facies erat, subito quemque, ubicumque fuisset in-
lempcrlinetdispulationem, quod eiRomaoanumina ventus, in agro, in via, in oppido, in domo, in
a quorum lemplis avcrtil Annibalem, non reddide- vico, ia foro, in tempio, in lecto, in convivio, in-
runt vicem, quae propter istam tanlummodo coluntur opinatealqueimpiefuisse trucidatum?Quisgeraitus
felicitatem. Sed quia Salluatius eo tempore ibi dixit morientium, quae lacrymae spectantium, fortasse
morcs optimos fuisse, propterea hoc de Asiana fuerunt?Quam duranecessitas ho-
ctiara ferientium
luxuriacommemorandum putavi, inlclligaturetiam spitum,non solum videndi nefarias illascaedes domi
comparatione aliorum tempo-
illud a Sallustio in sute, verura ctiam perpetrandi ab iila blanda corai-
;

rum dictum, quibus temporibus pejores utique in tatehumanitatisrepenlemutatis vultibus adhostile

gravissimis discordiis mores fuerunt. Nam tunc, id negotium in pace peragendum, mutuis dicara '
om-
est inter secundum el postremum bellum Carthagi- nino vulneribus, cum percussus in corpore, et per-

nense, lata est etiam illa lex Voconia, ne quis haere- cussor in anirao ferirctur ? Num et isti omnes augu-
dem ferainamfaceret,necunicam Qualege filiam(a). ria conlemp3erant?num deos el domesticos et publi-
quidiniquiusdiciaul cogitari possit,ignoro.Verum- cos, cum de scdibus suis ad illam irreraeabilem
lamcntoto illo inlervallo duorum bellorum Punico- peregrinationemprofecti8unt,quo3consuIerent,non
rura tolcrabilior infelicitas fuit. Bellis tantummodo habebant ? Hoc si ila est, non habent cur isti in hac
foris conterebatur exercitus, sed victoriis consolaba- causa de nostris temporibus conquerantur. Olim Ro-
tur : dorai aulem nullaj, sicut alias, discordiae saevie- raani haec vana contemnunt. Si autera consuluerunt,
bant. Sed ultimo bello Punico uno impetu alterius respondeaturquidislaprofuerunt.quandoperhuraa-
Scipionis, qui ob hoc etiam ipse Africani cognomen nasdunlaxat leges, nemine prohibente, licuerunl*.
invenil (b), aemula imperii Romani ab stirpe de- CAPUT XXIII. —De interioribus malis, guibus Bo-
leta est (c) : ac deinde tantis malorum aggeribus op- mana respublica exagitataest, prxcedenle prodigio,
pressa Romana respublica, ut prosperitate ac secu- quod in rabie omnium animalium, qux hominibus
ritatc rerum, unde nimium corruplis moribus mala servinnt, fuit.
rilla congesta sunt, plus nocuisse monstrelurUam
Sed jara illa raala brevitcr, quantura possumus,
cito eversa, quam prius nocueral tam diu adversa
coramemoremus, quae quanto ioteriora, tanlo mise-
Carthago. Hoc toto tempore usque ad Caesarem Au-
riora exstiterunt : discordiae civiles, vel potius inci-
gustum,qui videtur non adhucvel ipsorumopinione
viles ; nec jam seditiones, sed etiam ipsa bella
gloriosam, sed contentiosam el exiliosam et plane
urbana, urbi tantus sanguis effusus est, ubi partiura
jam enervem ac languidam libertatem omni modo
sludia, non concionura ' dissensionibus variisque
extorsisse Romanis, et ad regale arbilrium cuncta
vocibusin alterutrum, sed planejara ferroarmisque
revocasse, et quasi morbida vetustate collapsam
saeviebant : bella socialia, bella servilia, bella civilia
veluli instaurasse ac renovasse rempublicam : tolo
quanluraRomanumcruorem fuderunt,quantam Ita-
ergo istotempore, omitto ex aliis atque aliis causis
liae vastationera desertionemque fecerunt ? Namque
etiarcalqueetiambellicasclades.ctNumantinumfoD-
anlequam se adversus Romara sociale Latium com-
dus horrenda ignominia maculosum volaverant
(d) :

raoveret, cuncta aniraalia huraanis usibua subdita,

enim pulli de cavea, et Mancino consuli, ut aiunt,
canes, equi, asini, boves, et quseque alia pecora
augurium raalum fecerant (e); quasi per tot an-
sub hominum dorainio fuerunt, subito efferata el
nos, quibus illa exigua civilas Romanum circum-
domeslica; lenitatis oblita, relictis tectis libera vaga-
sessa exercitum afflixerat, ipsique Romanae reipu-
bantur, et omnem non solura aliorum, verura etiam
blicae terrori esse jam co^perat, alii contra eam malo
dorainorum aversabantur accessura, non sine exilio
augurio processerint*.
vel periculo audentis, si quis de proximo urgeret [a).
CAPUT XXII. — De Mithridalisedicto, quoomnescives Quanti raali signum fuit. si hoc signura fuit quod
Uomanos,qui intra Asiam invenirenlur,jussit occidi. tantura malum fuit, si etiam signum non fuit*?Hoc
si nostris lemporibus accidissel rabidiores istos quam
Sed inquam, omitto, quamvis
haec, illud nequa-
illi sua aniraalia pateremur.
quam lacucrim, quod Mithridates rex ubique Asia;
in Asia percgrinintes cives Romanos, atque innu- CAPUT XXIV. —De disrordia civili, quam Gracchix
raerabili copia suis negotiis intentos, uno die occidi seditiones cxcilnverunt.

jussit(/") :el factum est. Quam illamiscrabilis rerum Inilium uatera civilium bellorura ^ fuit, seditiones

< Codcx 766, monstraretur. M. 1 Editi,»i«tu/««( (<adiraj»i. Abest, «t ita, acodicibus

2 Mss., processerunt. mnnnscriplis scd ojus loco in pluribus lcgitur, repente.
;

(a) Livius. lib. il, cap. 34. 2 Ktlili, talia licuemnt. Mnnuscripti vcro non lia-
(b) Africnniis niiiinr. bent, talia.
(o) Liviu.'», lil)ro .")t. ^Editi. contentionum Manuscripti vero, concionum.
.

(d) Nunianlin \irl)3 Ilispaiiino Tarrnconcnsis pcslo

fiiil * Iln onines Mss. At edili, Quod guantiniali signum
cuin Romnnis brllo nohiliint.T et n Scipione Africnno Inn- fuit ( (Juod si hoc signum /uit, qund tanlum malum
rlem (lelctn. He
cnni Nninanlinis fnclo por
illo Ilosti- C fuit ; quantum malum fuit illud, cujus hoc signum
Jiiim Mnncinnm fdMlcre, floqiie in fausto puUoruiu vo- fxiit }

]ntn (le cnvcn Livins lib. 55. BMss.lmbcnl.r/ct^ii/)» )iialoru»i. SicctinmCd.7G6.M. —

(e) Livina, libro .55. (a) Julius Obscqucns do Prodigiis, cap. 114, et Oros.
(/) Id., libro 78. lib. 5. cap. 18.
 ;

105 LIHKIl TIOUTKIS.

106
Qracohoruin aRrariisloi^ihusoxcitalra.Volobuntcniiii hoc oat in loco eui opcriH, advcrgarim suro coiiHlitu-
agro8j)opii!o(liviJ(^ro,(iU()9nol)ilitnspcr[)oram possi- taiiiiiMlom vi(l(!rcl? Ihcc vanu ridontibus nobis illi
debat. Sed tain volustam iniquilatnm audore con- doclisapientesquostomachantur.ottamonnummum
vcllero, poriciilosissinuiin ; imo vcro, iit ipsa rcs do- honorum irialorumque cuilores do hac quaestiono
cuit, porniciosissiiniim ruil. Quii) ftincra ractiisunt, Goncordi.x-Discordiicquo non cxounl, aivo prautermi-
cum prior Gracchiis {a) occisus osl? (|iia! otiam, cum scrint haruiii dcarurn culliim, oisquo
Fcbrem IJcllo-
alius fratercjus iion longo intorposito lompore?Ne- namque praetulerint, quibus antiqua fana fcccrunt
que enim logibus et ordine potostatum, sod tiirbis sive ct iatas colucrinl,cum sic eos, disccdente Gon-
armorumqueconlliclibiisnobilos i;,'nol)ilcsque noca- cordia, Discordiasfflvlens usque ad
civilia bella per-
bantur. l*ost Gracchi altorius(/')intorl'cctioncm, Lu- duxerit.
ciusOpimius consul, qui adversuaeumintraUrbem
arma commovcrat, eoquecum sociis opprcsso etexs- CAPUT XXVI. — De diversis generibus belli, qux
tincloingenlcmciviumstragem reccrut,cumquaeslio- posi conditamxdem Concordix suntsecula.
nemhaberetjam judiciariainquisitionecaeleros pcf- Praeclarum verosedilionibus * obstaculum,
aedem
sequen3,tria millia hominum occidisse perhibetur. Goncordia) testem cajdis suppliciique
Gracchorum
Ex quoinlelligi potest,quantam mullitudinemmor- concionautibus opponendamputarunt. Quantum
ex
liumMiabcre potucrit turbidus conflictus armorum, hoc profocerint, indicanl secuta pejora.
Laborarunt
quando tantam habuil judiciorum velul examinata eumdeincepsconcionatores.nonexemplumdevilare
cognitio. Percussor Gracchi ipsius capul quantum Gracchorum,sedKuperarepropo3iium,LuciusSatur-
graveeral, tanto auri pondorcconsuli vendidit: hsec ninus Iribunus plebis, et Caius Servilius
praelor, et
enimpacliocaedcmprsecosseral. Inquacliamoccisus mullopo3t((2) Marcus Drusus, quorumomniurosedi-
estcum liberis Marcus Fulvius consularis. tionibus cacLlos primojam tunc gravissimae,
deinde
sociaIiabellaexarserunt(i):quibusIlaliavehemcnter
GAPUT XXV. — De xde Concordix ex senatuscon- ad vaslitatemmirabilem «desortionemque
afflicta, et

sulto in loco seditionum elcxdium condita. perducta est. Bellura deinde servile
successit (c),

Eleganti sare senatusconsullo eo ipso loco, ubi etbeIiacivilia:inquibus3qi,aepr3eliacommissasunt,'

quid sanguinis fusura? ul omnes fere
funereus tumullus ille commissus est, ubi tot cives Italae gentes,'

ordinis cujusque ceciderunt, sedes Goncordiee facta

quibus Romanum maxime proepollebat imperiumi
est, ut Graccborum poenoe testis concionantiura ocu-
tanquam saeva barbaries^idoraarentur.
Jam ex pau-
lo3 feriret, memoriamque compungeret. Sed hoc cis3imis,hocestrainusquamseptuaginta,gladiatori-
quid aliud fuit,quam irrisio deorum,illi deaetemplum bus(fi()queraadraodumbelluraservilecontractumsit,
ad quantum numerum et quam acrera
construere, quae si esset in civitate, non tantis dis- ferocemque
pervenerit: quos numerus iraperalores populi
ille
sensionibus dilacerata corrueret? nisi forte sceleris
Roraani superaverit: quas et quomodo
hujus reaConcordia, quiadeserueratanimoscivium, civitates re-
meruit tanquara in carcere includi. Cur gionesque vastaverit, vix qui historiam
in illa aede conscripse-
runt, satis explicare poluerunt (e).
enira, si rebus gestis congrucre voluerunt, non ibi Neque id solum
potius aedem Discordiae fabricaverunl? an uUa ratio • Mss., seditionis.
redditur, cur Goncordia deasil,et Discordia deanon 2 Editi, «KWa^-zZem At manuscripti, mirabilem.
sit; ut secundum Labeonis distinctionem, bona Eutropius de bello sociah et civili agens
sit llb. 5, numerat
consuaiptos ultra centum quinquaginta millia
i8la,illavero mala ((')?Necipsei!ludseculusvidelur, Yiros consulares 24 praitorios
hominum
7, senatores 300.' fere
quam quod advertit Romaeeliara Fobri, sicut Saluti, "• ^^' ''^ "'""^ P^"''^^ exstinctos
SrVell^^us* '

templumconstitutum. Eo igitur modo non tantura

^"'*-' ^««"^^ - nostris omnibus
Concordiae, verum etiam Discordiae constitui debuit. mInu?cdptis"'M'."^
Lo^-' /""'^'«'Jf. Cffiteri editi et Mss..
Periculose ilaque Romani lani mala dea irata vivere ) barbaries.
(a) In Mss., Gaius ServUius prcetor,
voluerunt, DecTrojanumexcidiumrecoluerunlorigi-
Mox
omnes li-
bri,.e«mullopost; ubi Lud. Vives opinatur legendum
et non ynulto post; .^mix scptem
nem ab ejus offensione sumpsisse. Ipsa quippe quia annos lanluma Satur-
nino tnbuno ad Marcum Livium Drusum
interdeosnon fueratinvitata, triumdcarum ((i)litem renerit. De
Druso sociahs belli auctore scripsit Livius lib 71
Saturuuio autem ac Servilio Glaucia praelore, de •

aurei mali supposilione commenta est^ unde rixa :

lib.'69.
(6) Socialia bella quae in Romanos socii
numinum, et Venus viclrix, et rapta Helena, et eorum et
cognati susceperunt, Ethrusci, Latini,
Sabini, etc.
Troja deleta. Quapropter, si forteindignataquod in- (c) Bellum servile aliud
sociali bello prius fuit, quod
ai) buno Syro quodam servo
ter deo8 in Urbe nullumtemplum haberc meruit, excitatum, et a Cleone
S(3rvo altcro p()stea junctis copiis
roboratum scribit Li-
ideojam turbabat tantis tumultibus civilatem ;quan- vms hb, 5b. Ahud autem posterius contractum ex gla-
to atrocius potuit irritari, cum in loco illius cacdis, diatoribus quos idem ipse lib. 95, memorat
quatuo? et
septuaginta Capu.-o cx Ludo Lentuli profugisse,
duces-
quo Lbrysum et Spartucum eorum exercitui praefuisse.
Ducera insuper iidem habuerunt GEnomaum, ex Floro
' Nonnulli codices, mortMorwm. — Nostri Codd., mo)- ib. 3. Dc isto posteriorc bollo Augustinus hic et infra
Hum. M. hb. 4, cap. 5.
^ Sic Mss. Editi vero, commentata est. (d) Dc gladiatorio
bello, Liviana cpitomo 95 Appia-
(a)Tihcrius Gracchus Vklo supra lib. 2. cap. 21. nus, de IJellis
civilibus, lib. 1, in finc
;

{b) Caii Gracchi. l'Iutarcli. in Graccliis,

Florus, lib 3,
;

cap 20; 1'lutarclius in Vita M. Crassi, qui

(cj Vidc gupra, lih. 2, cap. 11.
hoc bellum
confecit Oros lib. 5, c. 22.
;

[d) Juuonis, i'alladis et Vcncris. (e; Vido .nfra, lib. 4, cap. 5. 1

Patrol. XLI.
{Qualre).
 -

\01 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 108

fuitservile bcllum sed el Macedoniam provinciam

;
diffusam, obsesso etiam senatu (a), de ipsa
prius servilia depopulata 3unl, et deinde Siciliam curia, tanqiiam de carcere, producebantur ad gla-'
oramquemaritimam.Quantaeliametquamhorrenda diuin. MuciusScaevola pontifex,quoniam nihil apud
comraiserint primo latrocinia, deinde vaiida bella Romanos templo Vestie sanctius Iiabebatur, aram
piratarum, quis pro m;ignitudine rerum valeat ipsam amplexua, occisus est ignemque illum, qui ;

eloqui (a) ? perpelua cura virginum semper ardebat, suo peue

CAPUT XXVII. — De hello civili Mariano atque Syl- saiiguinc exstinxit. Urbem deinde Sylla victor inlra-

lano.
vit, quiin villapublica,nonjambella,3ed ipsapacesas-

Cum vero Marius civili sanguine jam cruentus, viente, septem millia deditorura'(unde utique'iner-
multis adversarum mia) non piignando, sed jubendo prostaverat (b). la
sibi partium peremplis, victus
Urbeprofugissct, vixpaululum respirantecivitate,ul Urbe autcm lola quem vellet Syllanus quisque ferie-
verbis Tiillianis utar, superavit postea Cinna cum bat: unde tol funeranumerari omnino non poteranl, -

Mario. Tum vcro clarissimis viris interfcctis, lumina

donec Syllae suggereretur, sinendosesse aliquos vi-
vcro, ut cssent quibuspossenlimpcrare qui viceranl.
civilatis exstincla sunt . UUus est liujus vktorix crudeli
Tunc jam cohibita, quae hac alque hac passim furi-
tatem postea S\illa,ne dici quidem opus est quanla di-
bund.i ferebatur licentia jugulandi, tabula illat cum
minutionecivium et quanta calamilate reipublicx{ln
niagna gratulatione proposila est, qus hominum ex
Catilinam Orat. 3, cap, 10, § 24). De hac enim vin-
utroque ordine splendido, cqueslri scilicet atqucse-
dicta,quoe perniciosior fuit, quam sisceleraqu.-c pu- '

natorio.occidendorura ac proscribeadorumduo mil-

niebantur,impunita relinquerenlur,ait etLucanus:
Exccssit medicina modura niraiumque sccuta est, liacontinebat.Contristabat numcrus, sed consolaba-
;

Qua raorl)i duxere raanum periere nocentcs. ' : turmodus;necquia tot cadebantlantumeratmcero-
Sed cum jam soli posscnt superesse nocentes. ris,!quantumlaelitia?,quiacaEteri non limebant.Scdin
Tunc datn libertas odiis, resolutaque lcgum
Frenis ira ruit 2. quibusdam eorum,qui mori jussi erant, etiam ipsa
[Pharsal. lib. 2, vers. 142, 146.) licet crudelis caeterorum securilas, genera mortium
Illo Mariano atque Syllano, exceptis his qui
bello exqnisila congemuil. Quemdara enim sine ferro la-
forisin acie ceciderunt, in ipsaquoque Urbe cadave- niantium raanus diripuerunl,immaniu3hominesho-
ribus vici, plaleae, fora, theatra, templa completa minem vivum.quara bestiae solent discerpere cada-
sunt; ul difficiie judicarelur quando victores plus ver abjeclum {c}. Alius oculis effossis et particulatira
funerurn ediderinl, ulrum prius ut vincerent, an membris amputalis in tantis cruciatibus diu viverc,
posteaquiavicissent : cum primum vicloriaMariana, vel potius diu raori coaclus esl (d). Subhastatic sunt
quando de exsilio se ipse restituil, exceptis passim etiam {e), tanquam villa;, quaedam nobiles civitates.

quaquaversum caedibua factis, caput Oclavii consulis Una vero, velut unus reus duci joberetur, sic tota
poneretur in rostris(6), Ctesar et Fimbria in domibus jussa est trucidari. Ha;c facta sunt in pace post bel-
Irucidarenlur suis ^, duo Crassi, pater et filius, in lum, non ut accelerarelur obtinenda victoria, sed ne
conspectu rauluo maotarentur, BebiusetNumitorius conlemneretur oblentj.Paxcum bellode crudelitale
unco tracti sparsis visceribus interirent, Catulus cerlavit, etvicil.Ulud enim postravit armatos, ista
hauslo veneno se manibus inimicorum subtraheret, nudatos. Bcllum erat, ut qui feriebatur, si posset,
Merula, flaraen Dialis, prscisisvenis Jovi etiam suo feriret pax autem, non ut qui evaserat, viveret,
:

sanguine autem Marii oculis conti-

litaret.In ipsius sed ut moriens non repugnaret.
nuo fericbantur,quibus3alutantibus dexleram por- CAPUT XXIX. — De comparaiionc Gotliicx irru-
rigere noluisset. ptionis cum eis cladibus quas Romani vcl a Gallis,

CAPUT XXVIII. — Qualis fuerit Sijllana vicloria

vcl a hellorum civilium aucloribus exceperunl.

vindex Marianx crudelitatis. Quae rabies exterarum geulium, qua; saevilia bar-

1 Vind. Er. et Lov. pedilum. At Am. et manuscripti,

Syllanavero vicloridsecula, hujus videlicctvindex ,

deditorum Suffrngatur Livius, l. 88, nisi quod non sep-

.

crudelilatis, posl tantuin sanguinem civiuni, quo tera, sed « octo millin dcdilorum » Irucidala refert. Va-
fusocomparatafucrat, finilo jam belloinimiciliisvi- lerius. L 9. c. 2 « quntuor legiones, inquit,
: contrarioe
« pnrlis fidem sunra secutas, in villa publica, quae in
ventibus, crudelius in pace grassata est. Jam etiam « campo Mnrlio erat... ol)truncari jussit. »
post Marii majoris pristinas ac recentissimas ca?de3 * Lov., undecumque. Al Mss., unde utique.
j
(a) Liv., lib. 86.
additae fuerant alifegraviores a Mario juvcne, atque
{b) Senecn libro dc Clcraontia, cap. 12.
Carbone earumdern partium Marianarum qui Sylla : Bebium liunr np|)cllnt Florus. lib. 3, cap. 21 di-
(c) :

imminentc,non solum vicloriam, verumetiam ipsam vcrsum intelligc nb eo, ([ui inler Syllanarum partium
sectntorcs occisus logilur suprn, cap 27.
desperantps salutem, cuncta suis alienisqueccedibus (d) Fuit hir Mnrius prnctor, G. Mnrii propinquus. Va-
implevcrunt. Nam praetcr stragem laLc per diversa ler. lil). '.», cnp 2 l"lor. lib. 3, cap. 21.
;

(e) Vind. Am. ct nlifpiot Mss., subvastatae. Verius nlii

libri. subhaxlalae, id cst. sub hnsln venalcs propositae.
' nimiumque secuta est, qua
Sic nostri Ms.s. In B.,
Loco huic lucciu nffert Florus, lili. 3,cnp 21 « Munici- :

mnrbi du.vere, M.
)iianiis.
pia, B inriuit. « Itnliir splondidissinm sub hnstn venie-
- (iodd. nostri omittunt vcrba: Tunc dala libcrtas
« runl, S|)()letuiu, Intornmuiuni, l'rfpneste. Fliicntia.
odiis. resolulaque lcffum frenis ira ruii. M.
« Naiu Sulmoncm. ul ol)sidcs juro bcUi el modo niorte
.

' Vind. Am. Er. ct aliquotmanuscripti, trucidarenlur

« damiinli duci jubentur, sic dnmnnlam civitntem jussit
a suis.
Non orgo de Prnmestinis, ut Coqufco
« Sylla dcleri. » ,

(a) Livius, lib. 99.

visum est, sed de Sulraonensibus intelligendura quod J
(b) Dc boc etgeqnf»nlibus vidc Liv. lib. 8(J Appian. ; I. hic dicit Auguslinus, unam civitatem lotam jussam csse
1 de Bellis civil. Plutarcli. in Mario et Sylla, ctc.
; trucidari.
 m LIBEFl TEHTFUS. 110
barorum huic docivibus victoritn civium compttrari pro reipublicre libortuto in ipaa curitt IrucifJavit. IIu-
potesl ? Qnid Iloina funoatiusi, tctriiis, aiiuirinaiiuo jusdciniltipolcnliam, riiulturn moribusrJispar, viljis-

vidit, ulrum oiim Cullorum ot paulo anto Gothorum (lunoinnii)U8 '

in(|iiinulu3aLquo corruplus, aductaro
irruptionom, an Muriiol Syll.e aliorumquo in coruin vidcbalur Anlonius, cui vebomontcr pro eudcni iila
partibusvirorumclarissimorumtanquamsuorumlu- velut palri.p libortateCicero rcsistobat. Tunccrner-
minuminsuamembraforocilatom ?Gallii| uidom tru- scratmirabiliaindolia adoloscens illealiua (laBaar, il-
cidavorunlsonaluni, (jnid^inid ojiisin Urbetolu, prae- lius Cuii Cassaria filiua adoptivus :qui, ul dixi, post-
ter arcom Cupilolinam, qu;o solu utcuinquo defousa cu appellalus csl Auf,'ustus. Iluic adolcscenli Cccsari,
est, roperiro potuorunt ; scd in illo collo constilutis utojua potentiacontra Anloniiim uutrirctur,Cicero
auro vitam saUcinvendidcrunt,quam otsi forro ra- fabcvat; sporans oum dcpulau ct oppressa Aatonii
pere non posscnt, possent lamen ol)3idione consu- dominatione instauralurum rcipublicao libcrtatem,
mere Gothi vcro tam multis senatoribus peperce-
: usque adeo ccccus alquc improvidus futurorum, ut
runt, ut magismirumsit quod aliquos peremerunl. ille ipse juvenis, cujusdignitatera ac poteslatem fo-
At vero adhuc Mario, ipsum Gapi-
Sylla, vivo vebal, et eumdem Ciceronem
occidendura Antonio
tolium, quod a Gallis tutum fuit, ad decernendas quadara quasi concordiae pactione permitleret, et
caedes victor insedit ; et cum fuga Marius esset ela- ipsam libertatem reipublicae, pro qua multum ille
psus, ferocior cruentiorque rediturus, iste in Capi- clamaverat, ditioni propriae subjugaret
tolio per aenatusetiam consultum tam multos vita
rebusque privavit. Marianis autem partibus, Sylla GAPUTXXXl. — Quodimpudenterpraesentiaincommo-
absente, quid sanclum cui parcerent fuil quando daChristoimputentquideuscolerenons\nuntur,cum
Mucio civi, senatori, aram ispam, ubi
pontilici, tantx clades eo tempore,quo colebanlur, exslilerint.
erant, ut aiunt, fataRomana, raiseris ambienli am-
Deos suos accusent de tantis malis, qui nostro
plexibus non pepercerunt? Syllana porro labula(a)
Christo ingrati sunt de tantis bonis. Certe quando illa
illapostrema, utomillamusaliasinnumerabiles mor-
malafiebant, calebant aras numinum, Sabaso thure
tes, pluresjugulavit senatores, quara Gothi vel spo-
sertisque recentibus halabant, clarebant sacerdotia,
liure potuerunt.
fanarenidebant;3acrificabalur,Iudebatur,furebatur
CAPUT XXX. —
De connexione bellorum, qux ad- in templis,quando passim tuntus civium sanguis a
venlum Ckrisli plurima et gravissima prxcesserunt. civibus, non modo in caeteris locis, verura inler ipsa
Quaigitur frontc,quo corde, qua impudentia,qua, quoque deorum altaria fundebalur. Non elegit tem-
'nsipientia, vel potius amentia, illa diis suis non im- plum, quo confugeret Tullius quia frustra elegerat
;

putanl, et haec nostro imputanl Christo ? Crudelia Mucius. Hi vero qui multo indignius insultant chri-
bella civilia omnibus bellis hostilibus, aucloribus stianis temporibus, aut ad loca Christo dicatissima
etiam eorum fatentibus, amariora, quibus illa respu- confugerunt, aut illuc eos ut viverent, etiam ipsi
blica nec afflicta, sed perdita omnino judicata est> Barbari deduxerunt. Illud scio, et hoc mecum quis-
ionge anle adventum Christi exorla sunl, el scelera- quis sioestudio partium judicat, facillime agnoscit
tarum concatenationecausarum a bello Mariano at- (utomittam caeteraquafimulta corameraoravi, elalia
queSyllano ad bella Sertorii el Calilinae, quorum a multo plura qujE coramemorare longum putavi), si
Syllafueral ille proscriptus, iile nutrilus (b) : inde humanumgenusantebellaPunicachristianam reci-
ad Lepidi ct Catulibeilum.quorum alter gesta Syllana peret disciplinam, et consiqueretur rerun tanta
rescindere, defendre cupiebat (c)
alter indo ad : vaslalio,quanlailIisbellisEuropamAfricamquecon-
PorapeiietGffisaris,quorum Porapeiussectator Syllae trivil; nullustalium, qualesnuncpatimur, nisi chri-

fuerat, ejusque potentiam vel aequaverat, vel jam stianoe religioni mala illa tribuisset. Multo autera
ctiam superaverat;C8esar autem Pompeii potentiam minus eorum vocestolerarentur, quantum altinet ad
non fcrcbat, sed quianon habebat, quam tamenillo Roraanos, si ehristianae religionis receptionem el dif-
. Hinc ad alium Cocsa-
victo interfcctoque transcendit. famationom, vel irruptioilla Gallorum, vel Tiberini
rem,qui post Augustus appellatus est, pervenerunt, fluminisigniumque illadepopulatio, velquod cuncta
quo imperante natus est Christus. Nam et ipse Au- mala praecedit, bella illa civilia sequerentur. Mala
gustus cum multis gessit bellu civilia : et in eis eliam alia, quae usque adeo incredibiliu ^ acciderunt
^ etiam multi clarissimi viri perierunt, inter quos et utinterprodigianumerarentur, si christianistempo-
Cicero,disertu3iIleartifexregendaereipublicae.Pom- ribus accidissent,quibusea, nisi christianis homini-
peiiquippe victorem Caium Ca°sarera (qui victoriam bus,tanquamcriminaobjicerent?OmiltoquippeilIa,
civilemclcmenter exercuit, suisque adversariis vi- qua; raagis fuerunl miraquara noxia, boves locutos,
tam dignitaleraque donavit) lanquam regni appetilo- infantes nondum natos de uteris raatrum quaedam
remquorumdamnobiliumconjuratiosenatorumvelut verba clamasse, volasse serpentcs, feminas et galli-
nas et homines in masculinum sexum fuisse conver-
(a) Pliitarchus in Sylla, ter cum intra
paucos dies
pr.iHcnptionum diversas tabulas proposuisse scribit. sas : et CKtera hujusmodi ;
quae in eorum libris, non
(/j) Jtte proscrixjtus, «,CAncet(j. Sertorius,
Murian.irum
p;irtium sectator, dc quo Liv. 90
lilj. ; il/e nulrilus,
Uitilina Syllip. adhacfcns. 1 Sic nostri omnes codices. lu B., vitiis omnibus,
Lepidus rencindere, Ctxtulua defendere cupiebat.
(cj
omisso, que; minus bone. M.
Liv. hb. &0. * Nostri codices, incredibiliter. M.
111 DE GIVITaTE DEI, S. AUGUSTINI 112

fabulosis, sed hiatoricis, seu vera seu falsa sint, noa atque inajstimabili nube in raare dicunt esse deje-
inferunt hominibus perniciem, sed stuporem. Sed ctiirn qua mortuareddilaque littoribus, atque hinc
:

cura pluitterra, cum pluilcreta,cum pluit lapidibus, aero corrupto, lantam ortam pestilenliam, ul in soio

Don ul "rando appellari solet hoc nomine, sed omni- regao Masinissae (a) octingotUa hominum millia per-

no lapidibus haecprofectoetiara graviler Iffiderepo-

;
iisse rcferantur.etmulto amplius in terris littoribua
luerunt. Legimus apud eos yElnajis ignibus ab proximis. Tunc Uticae ex triginta millibus junio-

ipso montis vertice usque ad liltus prcximum decur- rum ', quce ibi erant, decera reraansisse confir-

rentibusita mare ferbuisse, ul rupes exurerentur, mant. Talis itaque vanitas, qualem ferimus, eique
et pices naviura solverenlur. Hoc utique noa le- respondere compelliraur, quid horum non christia-
viternoxium fuit, quaravis incredibililer mirura. Eo- naereligionitribueret, si teraporibuschristianis vide*
dem rursus jEstu igaium tanta vi favillae scripserunt re ? Ellamea diis suis non ista tribuunt quorum :

oppletara esse Siciliara, ut Catinensis urbis tecta ideo cultum rcquirunt, ne ista vel ininora patian-
obrula et qua calamitate permo"
oppressa dirueret ' : tur, cum ea majora pertulerint a quibus antea cole-

ti, misericorditer ejusdem annitributum ei relaxa- bantur.

vere Romani. Locustarum etiam in Africa mulli- 'Vind. Am. Er., virorum. Triginta millia erant mi-
tudinem prodigii similem fuisse, cum jam esset po- lilum, apud Uticam ad prwsidium totius Africa> ordi-
con- nata, teste Orosio, qui eosdem Augustino consentiens
puli Romani provincia, litteris raandaveruut :

vocat juniores. Mox intra vetus Corbeiensis codex etalii

sumptisenim fructibus foliisque lignorum, ingenti quidam Mss. babent, decem millia remansiss';.
(a) Masinissfp, tamelsi jam obierat, regnum dicitur,
1 Vind. Am. et Lov., diruerent. Manuscripti vero, quod ipsi pro maximis meritis a populo Ilomano datum
dirueret. Er., diruerit. Micipsa filius ejus tum gubernabat.

LlBEll QVARTm (a)

In quo probatur araplituilinem Romani imperli ac diuturnitatem adscribendam •ssc, non Jovi diisve Paganorum,
quibus singulis vix singulae res et infima quaeque commiltenda credebanturofficia, sed uni vero Deo felicitatis
auctori, cujus potcstate ac judicio regna terrena constituuntur atque servantur.

CAPUT PRIMUM. — De liis quae primo volumine dis- partim ex liUeris eorum, qui non tanquam in contu-
putala sunl. raeliam, sed tanquara in honorera deorura suorum
DecivilateDeidicereexor3US,priusrespondenduon, ista conscripta posteris reliquerunt : ita utvir do-
putavi ejusinimicis,qui terrenagaudia consectantes ctissimusapudeo3,Varro,etgravissimaeauctoritatis,
rebusquefugacibus inhiantes,quidquidin eislriste, cumrerumhumanarum atquedivinarum dispertitos
mieericordia potius admonenlis Dei, quam punientis faceret libros, alioshumanis, sua alios divinis, pro
severitatepatiuntur.religioniincrepiiantchristianae, cujusquc rei dignitate distribuens, non saltem in
quffiunaestsalubrisetverareligio. Etquoniam, cum rebus humanis, sed in rebus divinis ludos scenicos
sil in eis etiam vulgus indoctura, velut doctorum poneret cum utique, si tandumraodo boni et ho-
:

auctoritateinodium nostrum graviusirritanlur, exi- nesli homines in civitate essent, nec in rebus hu-

stimanlibus imperilisca, quae suis temporibusinso- manis ludi scenici esse debuissent. Quod perfecto
lite acciderunt, peralia retro tempora accidcrenon nun auctoritate sua fecit, scd quoniam eos Romae
soiere ;
eorumque opinionem, etiam iis qui eam fal- natus et educatus in divinis rebus invenit. Et quo-
sam esse noverunt, ul adversura nos juslamurmura niam in fineprimi libri, quae deinceps dicendaessent,
habere videantur, suoe scientiae dissimulatione fir- breviter posuimus, et exhis quaidamin duobuscon-
man tibus de libris quos auctorcs eorum ad cognos-
: scquentibus dixiraus, exspectationi legentium quae
ccndampra;teritoruratemporuinhistoriammemorite reslaut reddenda cognoscimug.
mandaverunt, longealiteressequamputant, demon- CAPUT II. — De his qux libro secundo el lerlio con-
strandum fuit ct simul docendum, deos falsos,
; tinenlur.
quos vel palam colebant, vel occulle adhuc colunl, Promiseramus ergo qua;dam nos esae dicfuros ad-
eosesseimmundissim.osspiritusct malignissimosac ver.sus cos, qui ilomanae reipublicae cladcs in rcligio-
fallacissimos daemones usqueadeo ut aut veris, aut
;
nem nostram referunt, et coramemoraluros qua:-
liclisctiam, auia tamencriminibusdelectentur, quae cumque et quantocumque occurrere potuissent, vel
sibi celcbrari per suafesta voluerunt; uta perpetran- satis esse viderentur, mala, quje iila civitas pcrlulit,
disdaranaltilibus factis humana revocari non possit vcl ad ejus imperiuin provinci.-c pcrtincntcs, ante-
infirrailas, dum ad haec imilanda velut divina prae- quameorun^sacrificiaprohibitafuiseent; quae omnia
belur auctorilas. lisec non cx nostra conjcctura pro- proculdubio nobis tribuerenl, si jam vcl illisclare-
bavimus, aed parlim ex rccenti memoria, quia rel nostra rcIigio,vel ita eos a sacris sacrilegis • pro-
ct ipsi vidimus talia ac talibus numinibusexhibcri ; hiberei. Hccc in secundo ct tertio libro satis,quan-

(a) Qnarli liujus et qninti ile Civitalc Dci libri memi-

tum existimo, absolviraus : in sccundo agentes de
nit Augnslinus in Epislolii iiV.t, ad Evodium, suh fincm malia morura, quae raala vel solo, vel raaxima depu-
nnni 'il.'» srripln, codpmqup ijtso anno inclioalos et pcr-
lectos a so lius duos libros tcstatur, nn. 1 ct 13. > Lov., sacrilegis, Disseutiunt cffiteri libri.
 .

113 LlDKIl OUAIITIJS. 114

taiiila 9unl : in lcrtio aulom do his qu.T stulti sola obsequia cl pcr turpium hominum ininiHleria sn ho-
perpoti exlionont, corporlH vidolicot cxtornarunMiuo ncHto coluissn conlciidiint '. yuaiKjuam jjiiiiH vidlom
rerum, quaj plorumquo patiuntur ot l)oni. Illa voro paululum inquirere, qnm sil ratiu, quo) prudunliu,
mald non dico pationtor, scd libontcr habont, quibus cuui hoininumfclicitalcmnonpo88iso3tcndere,8('ra-
ipsi fiunt inali. Kt quain pauca dixi do aola ipsa civi- por in bcliicia cladibus cl in Hanguino civili, vel ho-
tatc alquo cjus imporio?ncc indo omnia us:(jue ad 8tili,tamcii iiumano,curn t(;nobroHo timoroetcrucnta
Cajsarom Auguslum. Quid, ai commcmoraro voluis- cupiditato vorsanlium, ut vitrea compnrolur " lajtilia

sera, et exaggprare illa mala, qma non sibi invicem fragilitcr splcndida, cui timeatur horribilius nc rc-
hominos faciunt, sicut sunt vastationcs ovcrsiones- pentefrangatur,dciraperiiraagniludineaclalitudinc
quo bcllantium, scd ex ipsius uiundi elcmentis ter- vcllc filoriari. IIoo ut facilius dijudicctur, non vane-
renis accidunt rebus? qucc uno loco Apulcius brevi- scamus inani ventosilate jactati, atijue obtundaraus
ter stringit in eo libro quem dc Mundo scripail (a), intenlionis aciem altisonisvocahulisrerura^cumau-
terrenaomniadicensmutaliones,conversionesatque diraus populos, regna, provincias sed duos conati- :

inleritus habere. Namque immodicis tremoribus ter- tuaraus homines (nain singulus quisque horao, ut in
rarum, ut verbis ejus utar, dissiluisse humum, sermone una littera,ita quasi elcmentura est civitatia
et interceptas urbes cura populis dicit : abruptis etregni.quantalibetterrarumoccupalionelatissimi),
etiam imbribus prolutas tolas esso rcgiones illas : quorum duorum horainum,pauperera unura, vel po-
etiam quae prius fueranl conlinentcs, hospitibus at- tius raediocrera ; aliura prasdivilera cogitemus : sed
que advenis fluctibus insulatas, aliasque desidia raa- divitera tiraoribus anxium,m(]eroribus tabescentera,
ris pedestri accessu pervias faclas: ventis ac procel- cupiditateflagranlcm,nuriquarasecurura,semperin-
lis eversas esse civitates : incendia de nubibus erai- quielura,perpeluisinimicitiaruracontentionibusan-
casse ',quibus Orienlis regiones connagrato? pcrie- helantera,augentem sane his raiseriis palrimonium
runt et in Occidenlis plagis scaturigines quasdara
; suura in iraraensura modura, atque illis augmentia
ac proluviones easdcm strages dedisse. Sic ex iElnae curas quoque amarissimas aggerantem mediocrera ;

verticibus quondara effusis crateribus, divino incen- vero illura re familiari parva atque succincta sibi
dio per declivia, torrentis vice flamraarum fluinina sufficientem,charissimura suis, cura cognatis^, vici-

cucurrisse. Si haec atquo hujusraodi, quae habct nis, amicis dulcissiraa pace gaudenlem, pietate reli-
historia, unde possera, colligere voluissera, quando giosum, benignum mente, sanura corpore, vita par-
finissem quaeillis temporibus evcnerunt, antequara cum, moribus castum, conscientia securum. Nescio
Christi noraen illa istorura vana^et verae saluli per- utrumquisquaraitadesipiat,utaudeatdubitarequera
niciosa coraprimerel?Prorais«rara etiam me demon- praeferat. duobus horainibus, in,dua-
Ut ergo in his

stralurum, quos eorum mores, et quam ob causam bus farailiis, ita in duobus populis, ita in duobus
Deusverusadaugenduraimperiumadjuvaredignatus regnis regula sequitur aequitatis: qua vigilanter
est, ia cujus poleslale sunl regna orania ;
quamque i
adhibita, si nostra intentio corrigatur, facillime vide-
nihil eos adjuverint hi quos deos putant, et potius biraus ubi habitet vanitas, el ubi felicitas. Qua-
quantura decipiendo et fallendo nocuerinl : unde propter si verus Deus colatur, eique sacris veracibus
nunc mihi video esse dicendum, et raagis de in- et bonis moribus serviatur, utile est ut boni longe
crementis imperii Roraani. Nam de noxia falla- lateque dia regnent. Neque hoc tara ipsis, quam illis
cia dffiraonum, quos velul deos colebant, quan- utile esi, qui regnant. Nara quantum ad ipsos per-
tura malorura invexerit moribus eorum, in secundo tinet, pietas et probilas eorura, quse raagna dona Dei
maxime libro non pauca jam dlcta sunt. Per omnes sunt.sufficit eisad verara felicitatera,quaetista vita
autem absolutos tres libros, ubi opportunum visum hene agatur, etpostea percipiatur aeterna. In hac ergo
est, commendaviraus ^ eliara in ipsis bellicis raalis terra regnum bonorura non tara illis praestatur, quam
quantumsolatiorura Deus perChristi nomen, cui tan- rebus huraanis raalorura vero regnura magis re-
:

tura honoris, Barbari detulerunt prsler bellorura gnantibus nocet, qui suos animos vastanl scelerum
raorem, bonis raalisque contuloril, quoraodo qui majore licentia his autem qui eis serviendo subdun-
;

facit solem suum oriri super bonos et malos, et pluit tur, nonnocetnisiiniquilaspropria.Namjustisquid-
super justos et injustos {Malth. v, 45). quid malorura ab iniquis dominis irrogatur, non est
CAPUT III. — An lutiludo imperii, quae nonnisi bellis poena criminis, sed virtutis examen. Proindebonus
acquiritur, in bonis sive sapientium habenda sit, etiamsi serviat, liber est raalus autera etiarasi re-
:

sive felicium. gnet, servus est nec unius hominis, sed quod est
;

1 Jam itaque videamus quale sit, quod tanlam lati- gravius, tot dominorum, quot vitiorum.De quibus
I tudinem ac diuturnilatem imperii Roraani illis diis vitiis cum ageret Scriplura diwlna, A quo enim quis,

1 1 audent tribuere quos etiam per turpiura ludorum

:
inquit, devictus est, huic et servus addictus est (II Petr.
II, 19).
' Editi, emicuisse.Mss emicasse. ,

^ Codices Mss., ulta istorum vana. Sic Mss. 766et —

20.'j0 caiteri veronostri, nulla istorum vana male.M.
; ;
1 Editi, ut vilro lcetitia eorum comparetur. At me-
' Sola editio Lov., ubi opportunum visum est com- lioris nota3 Mss. omisso, eorum, habent, ut vitrea lce-
memoravimus titia comparelur, id est acquiratur.
(a) Ha;c sontentia in Apuleio repeiitur
; Bcquenlia 2 Editi,charissimum suis cognatis ; omissa parti-
minirae. cula, cuw, quam habent manuscripti.
 ; ;

115 DE CiVITATE DEl, S. AUGUSTINI 116

CAPUT IV. — Quam similia sint lalrociniis regna cinas bajulantes. Sin vero etiam ipsa brevissirai tem-
absque justilia. poris bencficiadeorum adjutoriolribuenda sunt,non
Remotaitaquejustitia,quid9unlregna,nisimagna parum adjuti sunl illi gladiatorcs.qui serviiis condi-
latrocinia?quia et ipsa * latrocinia quid sunt, nisi tionis vincula ruperunt, fugerunt.evaserunt, exerci-

parva regna? Manus et ipsa bominum esl.imperio* tum magnumetforlissimum collegerunt,obedientes

principis regitur, pacto socie.tatis astringitur, pla- regnum suorum consiliis etjussis, multum Romana;
citi prsda dividitur. Hoc malum si in tanlum
lege ceLsitudini metuendi, etaliquot Romanis imperato-

perditorum hominura accessibus crescit, ul et loca ribus insuperabiles multa ceperunt: potiti sunt vi-

teneat, sedes conslituat, civitates occupet, populos ctoriis plurimis, usi voluptatibusquibus voluerunt
subjuget, evidentius regni nomen assumit, quod ei quod suggessit postremo donec vin-
libido, fecerunt :

jam manifesto confert non adempla cupidilas, sed

in cerenlur, quod difficillime est factum, sublimes re-

additaimpunitas. Eleganter enim ct veraciter Alexan- gnantesque vixerunl. Sed ad majora veniamus.
dro illi Magno quidam comprehensus pirata rcspon- CAPUT VI. — De cupiditate Nini regis, qui,ut lalius

dil.Nam cum idem rexhominem interrogasset, quid dominarelur, primus inlulit bella fmitimis.
ei videretur, ut marc haberet infestum : ille libera Justinus qui graecam, vel potius peregrinam,Tro-
contumacia, Quod ^ libi, inquit, ut orbem lerra- gumPompeiumsecutus,nonlalinetantum,sicutille,
rum: sed quia id ego exiguo navigio facio, lairo vocor, verum etiam breviter scripsit historiam, opus libro-
quia tu magna classe, imperator (a). rum suorum sic incipit » Principio rorum gentium
:

nationumque imperium penes reges erat, quos ad

CAPUT V. — De fugitivis gladialoribus, quorum po-
fastigium hujus majestatis non ambilio popularis,
lenlia similis fuerit regix dignitalis.
sed spectata inter bonos moderatio provchebut.
Proinde omitlo quaerere quales Romulus congre- Populi nullis legibus tenebantur : arbitria princi-
gaveril, quoniani multum eis consultum est, ut ex pum pro legibus eranl '. Fines imperii tueri magia
iila vita, dato sibi consortio civitatis, pcenas debitas quam proferre mos erat : intra suam cuique Pa-
cogitare desislerent, quarum metus eos in majora triam regna finiebantur. Primus omnium Ninus,
facinora propellebat ; ut deinceps pacatiores esscnt rex Assyriorum, veterem et quasi avitum gentit>ua
rebus humanis. Hoc dico, quod ipsum Romanum im- morem nova imperii cupiditale mutavit. Hic primus
perium,jammagnummultisgentibussubjugatis caj- intulit bella finitimis, et rudes adhuc ad resisten-
terisque terribile, acerbe sensit, graviter timuit, non dum populos ad terminos usque Libyaj perdomuit. »

parvo negotio devitandae ingentis cladis oppressis •*

El paulo post; « Ninus, inquit, magnitudinem quaj-
quando paucissimi giadiatores in Campania de ludo sitae dominationis continua possessione firmavit.
fugientes,exercitum magnum compararunt,tres du- Domitis igitur proximis, cum nccessione virium
ces habuerunt, Ilaliam latissime et crudelissime va- fortior ad alios transiret, et proxima quaeque victo-
Btaverunt (b). Dicant quis istos deus adjuverit, ut ex riainstrumentum sequcntis esscl, totiusOrientis po-
parvo et contemptibili latrocinio pervenirent ad re- pulossubegit. » Qualibetautem fide rerum, vel isle vcl
gnura,tantisjamRomanisviribusarcibusquemctuen- Trogusscripserit(namqua;damillosfuisse mentitos,
dum. An quia non diu fuerunt (c), ideo divinitus ne- alia; fideliores litterae ostendunt), constal tamen et
gabuntur adjuti? Quasi vero ipsacujuslibet hominis inter alios scriptores, regnuni Assyriorum a Nino
vita diuturna est. Isto ergo pacto neminem dii adju- rcgc fuisse longe lateque porrectum. Tam diu aulem
vantadregnandum,quoniamsinguliquiquecitomo- perscvcravil, ut Romanum nondum sit ejus ailalis.
riuntur nec beneficium deputandum esl, quod exi-
;
Nam sicutscribunt qui chronicamhistoriam persecuti
guo tempore in unoquoquc homine, ac per hoc sin- sunt (a), mille duccutos et quadraginta annos ab
gillatim utique in omnibus vice vaporis evanescil. anno primo quo Ninus regnare ccepit, perninnsit hoc
Quid enim intercst eorum qui sub Romulo deos co- regnum, donec Iransferretur ad Mcdos [b). Inierre
luerunt, et olim sunt mortui, quod posl eorum mor- • Mss. omittunt, arbitria principum pro legibus
tem Romanum tantum crevit imperium?cum illi erant.
(o) Eusebius.
apud inferoscausassuasagant: utrumbonas, anma- i/>') I)i> impcrio nb Assyriis ad Mcdos Iranslalo per
las, ad rcm pr.Tsentem non pertinet. Hoc auleni do Arbarrm pripfcctnm Mt-dornm, qui Sardanapalum vicil,
omnii)US intelligendum esl.qui per ipsum imperiuin scripscro Jusrnuis. Diodorns, Plutarcluis, laisebius, elc.
Id ipso anno qno iijiud lalinos Proca Amnlii ct Nun)itoris
(quamvisdecedenlibussuccedentibusquemortalibus patnr, avns .iuIcdi lUiroc Sylviae mnlris Honinli reg;nare
in longa spatia protendatur) paucis diebus vit.ne suaj r(i'iiil, conlifiissc dirit Oi-osins. Porro imperinni pencs
Modos fnilannis Ircconlis (inin(iunginla,ns(|iie .•ul regem
cursim raplimque transicrunt, actum suorum sar- Aslyaf^cm.Tnm wvo \wv (^yrnm Cainbysis filinni ad rcr-
sns Irnnslaliim est, slclil(|ne pcncs IVrsns nnnisdncen-
Vox, ipsa, abest ab omiiibus noslris Codrl. M.
« tis triginla, usciuead Alcxandnim riiilippi filium. Hnjus
Sic .Mss. At Lov., Manus etenim ipsa hoviimtm
* est, regnum /n-cri.-^.sinium fci)i;)o)r dicit Auf^nslinns, vclqnia
oum imperio, elc. illc ninuis post cvcrsnin PiM-sarum n^gnnin pjincos im)ic-
3 Editi, quid. At Mss qnod. ,
ravit, vcl r[nia Mnccdonicnmscu riracciim imprrinin nb
oppressuin. Al Mss.,oppressit ut pcnpus sit,
* Efliti, : Alexnndrocondilnm nnnonnfe("bristnm:?31 vixscrvnrunt,
islnd bclli srrvilis inonplnini fui.sso a Romano impcrio sncci^ssores cjnsnsqne nd Sclencumcl Anliorlinm fralres,
oppre.«sum, non faeili nof;olio. id est, ad nnnnm nnleliliristn fcrc2iG,qiiolcmpoie, nsnr-
(o) Rcfcrl Nonius MnrroU. cx Cirer. 3 do Ropublica. pnlo per Aisaccm principnln, rcgnnm Parlbornm exortnm
(6) Liv. lib. 97} riularoh. in Crasso
; Orosius lib. 5, ;
C9t, lloc nnlem mansil iisqne nd nnnnm post Cbrisluiii
cnp. 21 ot Angnslin. snpra, lib. ^, rnp. 2(5. rircitcr 22(), Alexnndri Scveri Cirsnris quinlum, quo
(r) Anno belli servilis tertio ilelcli sunt aM. Licinio ArtnxerxesPersft.dovictis Parlbis, Persnrum instauravit
Crasso. imperium, quod etiam fclate Augustini durabat.
 IJTIEII OUARTIJS. 11«
U7
aulcm bollu finilimia, el indo in
cajtora proocdore, cai>(IT VIII. — Quorum deorum prxsidio putenl Ho-
ciipi<lil'ilo
ao populoa sibi non moloalos Bola rogni „j,,„j impcrium suum uurtum ulque servalum, rum
coiitorore otsiibdoro, quiil aliud
quum grundo lulro-
siiKjulis vlx singularum rcrum luilionem cotnmil-

cinium nominandum esl? tcndam esse credidcrirU.

Doindo quairamus, si placct, ex lanla dcorum tur-

ba,quam quem potissimum,
CAPUT VII. — /1« regna terrena inter profeclus suos
Ilomaiii colebanl, vel

vel descranlur
quosdeoscredantillud imperiumdilalasscalque ser-
alque defectus deorum vel juventur
vasse. Nequo enira in hoc tam pra;claro et lanta! plc-
auxilio.*^
niesimo dignitatis uudont alitiuas partes deas Cloa-
cinai ' tribucre; aut Volupia;, quae a voluptute ap-
Si nullo deorum adjutorio tam magnum hoc re- pellataest; aut LubentiniB, cui nomen est alibidine;

gnum et prolixum fuit, quare diis llomanis tribuitur aut Vaticano*quiinfantum vagitibus priBsidct ; aut
Romanumregnumlocisampluratemporibusquodiu- eorum administrat. Quandoau-
Cuninaj, quaj cunas
turnum ? Qucecumquc enim causa esl illa, eadom
est tempossuntunolocolibrihujuscommemorariomnia
tri-
etiam isla. Si autem et illud deorum adjulorio nomina doorum,aut dearum\qua;illi grandibusvo-
buendumessoconlendunt.quajroquorum.Nonenim luminibus vixcomprehenderepotuerunl,singuIisre-
alios tunc
aliee gentes, quas Ninus domuit etsubegit, buspropriadispertientesofficianuminum^Nccagro-
Assyrii,
colebant deos. Aut si proprios habuerunt rum munus committendum arbilrati
uni alicui deo
quasiperitioresfabrosimperiiconslruendialqucser- sunt ; sed rura deae Rusinae, juga montium deo Ju-
vandi,numquidnam mortui sunt, quando etipsi im- gatino ; collibus deam Collatinam, vallibus Vallo-
perium perdiderunt.aut mercede non sibi reddita,Yel niam praefecerunt. Nec saltem potuerunl unam Sege-
alia promissa majore, ad Medos
transiremaluerunt, tiam talem invenire, cui semel segetes commenda-
atque in de rursus ad Persas.Cyrio invi tante et aliquid rent sed sata frumenta quamdiu sub terra essent,
:

commodiu3pollicenle?Qua3gensnon angustis Orien- prsepositam voluerunl habere deam Sejam cum ;

tis rmibus,post Alexandri Macedonis

regnum ma- vero jam essent super terram et segetem facerent,
gnum locis, sed brevissimum tempore, in suo regno deam Segetiam frumentis vero collectis atque re-
;

adhuc usqueperdural. Hoc si ita est,aut infideles dii condilis, ut lulo servarentur, deam Tutilinam prae-
sunt, quisuosdeserunt,eladliostestranseunt; quod posuerunt. Cui non sufficere videretur illa Segetia,
nechomofecitCamillus.quandovictoretexpugnator quamdiu seges ab iniliis herbidis usque ad aristas
adversissim8ecivitalis,Romam,cuivicerat,sen8itin- aridas perveniret?Non hominibus
tamen satis fuit

gratam, quam lamen postea oblitusinjurise, memor deorum multitudinem amantibus, ut animamisera
palriae, a Gallis iterum liberavit : aut non ita fortes daemoniorum turbae prostitueretur, unius Dei veri
sunt, utdeos esse fortes decet, qui possunt humanis castum dedignatacomplexum.PraefeceruntergoPro-
vel consiliis vel viribus vinci. Aut si, cum inter se serpinam frumentisgerminantibus,geniculis nodis-
belligerant, ab hominibus, sed diiab allisdiis
non dii queculraorumdeumNodotum,involumentisfoIlicu-
forte vincuntur, qui sunt quarumque proprii civita- lorumdeam Volutinam cum folliculi patescunt, ut
;

lum habent ergo et ipsi inter se inimicitias, quas

; spica exeat, deam Patelanam * cum segetes novis ;

pro sua quisque parte suscipiunt. Non ilaque deos aristis aequantur, quia veteres aequare hostire dixe-
suos debuit colere civilas magis,quam alios, aquibus runl,deam Hostilinam^; fiorentibus frumentis deam
adjuvarenlursui. Postremo, quoquo raodo sehabeat Floram, lactescenlibus deum Lacturnum malure- '^,

deorum istevel transitus, vel fuga, vel raigratio, vel scentibus deam Matulara ' cum runcantur, id est a
;

inpugna defectio, nondum illis temporis atque in terra auferuntur, deam Runcinam. Nec omniacom-
terrarum partibus Chrisli nomen fuerat pra?di-
illis meraoro, quia rae piget quod illos non pudet. Heec
catum, quando illaregnaperingentesbellicasclades
amissa atque translata sunl. Nam sipost milledu-
1 Lov. et proba} notae manuscripti, Cluacince. Alii
centos et quod excurril annos, quando rognum Assy- vetei'es libri cum Vind. Am. Er., Cioacincv Lactantius, .

riisablatumest, jam ibi christiana religio aliud re- L 1 de falsa Relig., c. 20 « Cloacince simulacrum,
:

« inquit, ia cloaca maxima repertum Tatius {is est qui

gnumpraedicaret;jeternum,etdeorumfalsorumcuIlus
« regnavit cum
Romulo) consecravit, et quia cujus es-
sacrilegos inhiberet quid aliudgenlis illius vani ho-
; « set effigies ignoralmt, ex loco illi nomen imposuit. »

minesdicerent.nisi regnum, quod tam diu conserva- Consentit Cyprianus do Idolorum vanitate, et ipse Au-
gustin, intra, c. 23. Fuit et Venus, Cluacina dicta a
tumest.nullaaiiacausanisisuisreligionibusdescrlis cluere, quod est purgare, de qua Plin lib. 15, c. 29.
et illa recepta perirepotuisse?In quavoce vanitalia, '^
Vind. Am. Er. et aliquot Mss, Vagitano.
2 Oranes nostri Mss., et dearum.
quae poterat esse, attendantspeculum suum et
isti
Sic Mss. At editi, Patelenam.
;
'i

similiaconqueri,8iullusineis pudor est, erubescant. ^ Nostri omnes Mss. sic hal)ent hune locum, ostire

QuanquamUomanumimperiumafflictumestpotius, dixerunt, deam Ostilinam. M.

6 Vind. Am
et Lov., deam Lacturciam. Sed vete-
quam mutalum quod et aliis ante Chiisti nomen
; ribus libris, quos isthic sequimur, favet Servius in
temporibus ei contigit ct ab illaest afflictione re-
:
Georg. 1, Lactantem deum, non deam, ex Varrone
appellans.
creatum quod nec istis temporibus desperandum
; '•
Vind. Ara. et Er., Maturam. At meliores Mss. cuin
est. Qui enirn de hac re novit voluntatem Dci ? Lov., Matutam.
 : :

119 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 120

autem paucissima ideodixi, ut intelligeretur nullo rent, additur Neptuno Salacia, Plutoni Proserpina.
modo eos dicereaudereista numina imperium con- Nam sicut infcriorem cccli partem, id csl aerem, in-
stituisse, auxisse,conservasseRomanum,quaeilasuis quiunl,Junotenet-,itainferiorem marisSalacia.etter-
qua?que adhibpbanturofficiisjut nihiluniversum uni raeinferiorem Proserpina. Quaerunt quemadmodum
alicui crederetur. Quando ergoSegetiacuraretimpe- sarciantfabulas,necinveniunt.Si eni.nhaecilaessent,
rium, cui curam generesimul etsegetibus et arbori- triapotius elementa mundiesse.nonquatuor, eorum
bus nonlicebat?Quando de armis Cunina cogitarel, veteres proderenl ut singula , deorum conjugia singu-
cujus proeposilura [^arvulorum cunas non pcrmitteba- lis dividerentur elementis. Nunc vero omni modo
tur excedere? Quando Nodutus adjuvaret in bello, affirmaverunl, aliud esse aethcrem, aliud aerem.
qui nec ad foiliculum spica;, sed tantum ad nodum Aqua vero sive superior, sive inferior, utique aqua
gcniculi pertinebat^Unumquisquedomuisuc-eponit est : puta quia dissimilis, numquid in tanlum ut
ostiarium, et quia homo est, omnino sufficit : Ires aqua non sit? Et inferior terra, quid aliud potest
deosistiposuerunt.Forcuium foribus,Cardeam 'car- essc quam terra, quantalibel diversitate distincta?
dini, Limentinumlimini((7). ItanonpoteratForculus Deinde ecce'jam totus in his qualuor vcl Iribus ele-
simul el cardinem liraenque servare. mentis corporeas completus est mundus Minerva :

ubi erit? quid tenebit? quid iroplebit? Simul enim

CAPUT IX. — An imperii Romani ampliludo ct diu-
eum his in Capilolio constituta esl, cum ista filia non
turnilasJovifueriladscribenda^quemfummumdeum
sit araborum. Autsi ffitheris partem superioremMi-
cultores ipsius oyinaniur.
nervamteneredicunt, ethacoccasione fingere pnetas
Omissa igitur ista turba minutorum deorum, vei quod de Jovis capite nata sit cur non ergo ipsa po- ;

aliquantumintcrnii6sa,of(iciummajorumdeorumde- tius deorumregina deputatur,quodsitJovesuperior?

bemusinquirere, quoRoma tam magna facta esl, ut an quia indignum erat praeponere patri filiam ? Cur
lamdiu tot gcntibus imperaret. Nimirum ergo Jovis non de Joveipsoerga Saturnum juslitiaistaservata
hoc opus est. Ipsum enim deorura omnium dearum- est?an quia victus est?Ergo pugnarunt?Ab8it,in-
que regem esse volunt ^ hoc ejus indicat sceptrum,
:
quiunl fabularum est ista garrulitas. Ecce fabulis
:

hoc in alto colle Capitolium. Deislo^deo, quamvisa non credatur,et de diis sentianturmeliora: curergo
poeta, dictum convenientissime praedicant, non data est patri Jovis,etsi non sublimior, aequalis
Jovis omnia plena. certe sedes honoris ? Quia Saturnus, inquiunt, tem-
{Virgil. Eclog. 3, vers. 60.)
porislongitudoe3t(a).TempusigiturcoluntquiSalur-
HuncVarrocreditetiam ab hiscoli,quiunumDeum num colunt, etrex deorum Jupitcrinsinuaturnatus
solum sine simulacrocolunt, sed alionominenuncu- extempore.Quidenimindignum dicitur, cum Jupiter
pari.Quod9iitaest,curtam maletractatus estRomae et Juno nati dicunlur ex lempore, si coelum est ille
(sicutquidem et in caeteris gentibus), ut ei fierel si- et illa terra, cum facla sint utique coelum et lerra?
mulacrum?Quod ipsi etiam Varoni ita displicet.ut Nam hoc quoque in libris suis habenl eorum docti
cum tantffi civitatis perversa
consuetudine premere- atque sapientes : neque de figmenlispoeticis, sed de
tur, nequaquam tamen dicereet scribere dubitaret philosophorum libris a Virgilio dictumest,
quod hi qui populis instituerunt simulacra, et me-
Tum pater omnipotens fecundis imbribus ojther,
tum dempserunt, et errorem addiderunt. Conjugis in la-Uc gremium dpscendit.
Virgil. Georg. lib. 2, vers. 325, 326).
(

CAPUT X. — Quas opiniones secuti sint, quidivcrsos

id est in gremium lelluris aut terra;. Quiact hic ali-
deos diversis mundi parlibus prsejecerunl. quasdiffercntias volunt esse,atqueinipsaterraaliud
CurillietiamJunouxoradjungitur,quadicitur50ror Terram,aliudTelIurera,aliud Telluraonem putant(/j).
elconjux{Virgil.,/Eneid.lib.\,versAl'lQ\i[&ioyem,m- Ethosomnes deos habentsuisnominibusappellatos,
quiunt,in8ethereaccipimus,inaereJunonem;eth(EC suis officiis distinctos, suisarissacrisque veneratus.
duo elementa conjuncta sunt, altcrum siiperius.alte- Eamdem Terram etiam matrem deorumvocant : ut
rum inferius. Non est ergo ille de quo dictum esf, jampoeloe toIcriibilioraconQngant,si secundum isto-
.Tovis oinnia plena rum,nonpoeticos,sed sacrorumlibros,noa solum Ju-
sialiquampartemimpletetJuno.Anuterqueutrura- no soror c<con)ux, sed etiam malerestJovis^c). Eam-
que implel, et amboisti conjugeset in duobus istis dcm terramCererem,eamdem eliam Vcstam volunt
elemenlis, et in singulis simul sunt?Curergo«ther cumtamcnsaepius Vestam nonnisiignem esse perhi-
datur Jovi, acr Junoni ? Poslrciuo ipsi duo-^^satis beanl ('/), pertincnteni ad focos, sine quibus civilas
essent: quid estquod mare Neptuno tribuitur, lerra
Plutoni?El ne ipsi quoque sineconjugibusremane- de Nnt. dcor.. lib.2, cap. 25.
(a) Cicer.
Terra)n ip5um elcmciitum, fflhircm denm n vi
(b)
passiva Inra' inbn>renle, qun?i fcminnm, et Telln-
' Sic lini)cnt onines libri. Camaw niailol Ludovicus moium dcum a vi acliva, quasi roarem appellnbant.
Vives Eadum ip?a, Cama el Crane vocntur nb Ovidio Vide infra, lib. 7, cap. 23.
Fast. I. 6. v. 101, \()Z.
Au^ustini Tenn, si poelis
((•) Ihcc e^t ar^umcMlalio :

2 Quaerinm o.xciiiplnrin prncbent, regem complelorem ricntilium cicdiiiius. vol eliam inlcrprctalioiii conim
volunl. f.iliiilns cjiisniodi involviiiil. ipsa .luno
myslicn', (iiin
Edili, si ipsi ciuo. Abest, si, n Mss.
3
est : nl iualer cpI (nnnium dcorum ergo .iunoest
Tcnn :

(a Cardeie. Carna, ab Ovidio, Fasitorum lib.

0. vers etinm malcr .lovis Cooc.eus.
101, 102.
(d) Ovid. Fasl. 6, v. 299 Cicer. 2 de Leg.
;

1
 ; :

121 LinKR OUAFITUS. 122

osso uon polcat ; ct idco illi virgiiies soloro sorviro, Uollon» inboUiH, Libcr in vinois^Corosin frumontiB,
qiiod eioutox virginc,itaniliil oxipnG nascalur.Quam Dianain silvis, Minorvain ingcniis: ipsesit poBtroino
totain abolori vanitatoni ot cxatingui uli^iuo ab illo oliain in illa tnrba quasi tiloljoinrum doorum ipso :

oportuit, qui cst natus ox Virgine. Quis eniin fcnil, pr.nsil nomine Libcri virorum Hcmiiiibus, cl nomino

quod cum tantum honoris et (juasi castitatis if^ni tri- Libora3feininurum(a) : ipseeit Dicspiler, qui purtum
buerint, aiiquando Vestam nonerubcscunteliam Ve- perducat ud dicm ; ipso sit doa Mcna, quam prae-

nerem dicero, utvanescat in ancilliscjua honorala fecoriint meiistruis fominariim ; ipse Lucina, quo
virginitas? Si enim Vosta Vcnus cst, quomodo ci rite aparturienlibus invocotur: ipsoopcmferat nuscenti-
virgines a venereis oporibusabslinondo serviorunl ? bu8, excipiendo eos sinu torras, el vocctur Opis ;

An Venerea duae sunt, una vir^'0, altera mulier ? an ipse in vagilu os aperiat, el vocotur deus Valicanus
poliua tros, una virginum, quajotiam Veslaest, alia ipse lovet de terra, et vocetur Levana dca ; ipse
conju^'atarum,aliamerclricura?GuietiamPhoenicc3 cunus Uioatur, ot vocetur dca Gunicu non sit : alius,
donum dabant de prostitulione filiarum, antoquam sedipse indeabusilli3,quae fatanasccntibuscanunt,
jungerenteas viris(a). Quaeillarum est matronaVul- et vocantur Garmentes {b) : praesit fortuitis, vocetur-
cani? Non ulique virgo, quoniam habet maritum. que Fortuna in diva Iluminamammam parvulo im-
Absit autem ut meretrix, ne filio Junonis et co- mulgeat, quia rumain dixerunt veteres mammam;
operario Minorva>facere videamur injuriam {b). Ergo in divaPotina potionem ministret in divaEduca* ;

hsec ad conjugatas intolligilur pertinere : scd eam escampraebeat de pavore infantum Paventia nun-
:

nolumus imitenlur in eo quod fecit illa cuin Marle. cupeiur (c) de spe quae venil, Venilia; de volup-
;

Rursus, inquiuat,ad fabulasredis. Quae ista justilia tate Volupia de actu Agenoria de stimulis, qui-
; ;

est, nobis succensere, quod talia dicimus de diis bus ad nimium actum homoimpellitur, deaSlimuIa
eorum ; et sibi non succensere, qui haec in theatris nominotur, Strenia ^ dea sit, slrenuura faciendo ;

libentissime spectant crimina deorum suorum ? Et Numeria, quae numerare doceat Camcena, quae ;

quod esset incredibile, nisi contestatissime proba- canere : ipse sit et deus Gonsus, praebendo consilia ;

relur, hsec ipsa theatrica crimina deorum suorum etdeaSentia, sentenliasinspirando :ip3e deaJuven-
in honorem instituta sunt * eorumdem deorum. tas, quae post praetextam (d) excipiat juvenilis ae.ta-

CAPUT XI. — De muUis diis, quos doctores Pagano- tis exordia : ipse sit et Fortuna Barbata, quee adultos
rum unum eumdemque Jovem esse defendunl. barba induat quos honorare noluerunt *, ul hoc
;

Quolquotlibet^igitur physicis rationibuset dispu- qualecunque nuraen saltem masculum deum, vel a
tationibusasserant : modo silJupiter corporeihujus barba Barbatum, sicut a nodis Nodutum, vel certe
mundi animus, qui universam istam raolem ex qua- non Fortunam, sed quiabarbas habet, Fortunium no«
tuor, velquoteis piacet,eIementisconslructam alque minarijnt ipse in Jugatino deo conjuges jungal ;et
:

compactamimpletetmovet(c);modoindesuasparles cumvirginiuxorizona solvitur, ipseinvocetur,eldea

sorori et fralribus cedat modo sit aether, ut aerem
: Virginiensis^vocetur:ipsesitMutunusveITutunus^,
Junonem subterfusam desuper amplectatur modo ; qui est apud Gracos Priapus si nonpudet, haec om- :

totum simul cum aere sit ipse coelum, lerram vero nia quaedixi,et quaecumque non dixi (nonenimom-
tanquamconjugemeamdemque matrem(quiahocin niadicendaarbitratussum),hiomnes diideaeque sit
divinisturpenon est)fecundisimbribusetsemiaibus unusJupiter :sivesint, utquidam volunt, omniaisla
fetet modo autem (ne sit necesse per cuncta discur-
; partes ejus, sive virlules ejus, sicuteis videtur, qui-
rere) deus unus, de quo multi a poeta nobilissimo bus eum placetesse mundianimum quaesententia ;

dictum putant, velut magnorum multumquedoctorum esl. Haeosi ila

Deum namque ire per omnes sint (quod quale sit, nondum interim quaero), quid
Terrasque, tractusque maris, coelumque profundum :

(Virgil. Georg. lib. 4, vers. 221, 222.) Mss. plures, Diespater ; alii, Dispater, vel Diispater.
1

ipse in aethere sit Jupiter.ipse in aere Juno, ipse in Vind. Am. et Er., Edulica.
2
s ItainMss.hicetinfra, cap. IG.Ineditisvero Strenua.
mari Neptunus, in inferioribus etiam marisipse Sa- 4-Editi, roluerit. Melius Mss., notuerunt : referendo
lacia, in terra Plulo, in lerrainferiore Proserpina,in ad eos qui adultis, Barbatam colendam deam, non deum
instituerurit.
focisdomesticisVesta^infabrorumfornaceVuicanus,
Sic Mss. At editi, Virginensis.
"

in sideribua sol et luna et stellae, in divinantibus Vind. Am. Er. et nonnulliMss., Motunus. Lov.cum
6

Apollo, in merce Mercurius, in Jano initiator^, in

aliquotetiam Mss., Mutinus. Pleriquevero vetereslibri,
Mutunus : quibus consentiuut Arnobius lib. 4, et Lac-
Termino terminator, Salurnus in lempore, Mars et tantius lib. 1 de falsa Relig., c, 20. Postea Am. et Er.
Editi, institula esse
subjiciunt,ue^ Tutinus.\'md.,vel Tutumus. Pauci Mss.,
* dissentientibus manuscriptis.
;
vel Tuturius. Omnes propealii, vel Tutunus. Hoclamen
2 Manuscripti pauci, quollibet. I'lcrique ferunt, quod-
libet. Lovanienses, Ludovici Vives conjecturam secuti, omise-
* Oservat Ludovicus Vives legi aliisinlibris,yani<or. runt. Arnol lib, 4. adversus Gentes « Et quia non suppli
,
:

In omnibus tamcn quos inspeximus est, initiator. Sic

ces Mutuno procumbimus, atque Tutuno, » etc.
etiam nostri Mss. M. Uc liis infia, lib. 6, cap. 9.
(a)
(a) Df, Cha-nicibus hoc tradunt Eusebius, de Praepa- ^armenies apuu
Carmentes
(b) apud a. Gellium, lib. 16, cap. 16, du£B.
A. uemuiu
J^) at Prosa nomina ec.
ralionc evan^clica, lib. 1, cap. 10, ex Sanclioniatlione -Po*««ff««
l^a.rentina apud Tertull., ad ac Nationes, lib. 2, c. 11.
Atlianasius in Oralionc contra Gentiles; de Armeniis,
f'^) Vetuscodcx laurensis in m lcrlincari
('i
spalio addit,
Cy,,riis, Lydis alii scriplores.
criplo Coqu/eos.
(fj) Vulcano Junonis postxv anno.s. Glosscnia non inoplum. Frccle.flum enim
cx .lovc filio, Minervae aulem
arlinm de«! coopcrario. quia instrumentis artium cu- vocabant togam purpura circumtextam.quanon magis-
dcndis pra-.fcclo. Vid. I'ialoncm in Critia. Iratua tantum, sed eliam pueri uteljantur usque ad pu-
(c) Vide infra, lib. 7, cap. 6. bcrtatem, qyo temporo togam virilem iaduebant.
123 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 124

perderent,si unum Deumcolerentprudenliorecom- feliciuscredi potesl, quamDei partem vapulare,cum

pendio? Quidcnimejuscontemncrelur,cumipse co- puer vapuhu ? Jam vero paries Dei fieri lascivas, ini-
leretur? Si aulcm metuendum fuit, nc prj^termissae quas, impias, alque ominino damnabiles, quis ferre
sive neglecla; partes ejus irascerentur non ergo ut : possit, nisi qui prorsus insanit ?Po3tremo quid ira-

volunl, velul uniusanimantis h£BC lotavila est, quae scitur eia a quibus non colitur, cum a suis partibus
omnes continet deos,quasi suas virlutes, vel mem- non colatur ? Restat ergo ut dicanl, omnes deos suas
bra, vel parles ; sed suam qua;que pars hobelvilam a habercvitas,sibiqucmquevivere,nullumeorumesse
CPeterisseparatam, siprcEteralteramirasci alterapo- partemcujusquam;sedomnescolendos,quicognosci
test, etalia placari, alia concitari. Si autem dicitur et coli possunt; quia lam multi sunt, ut omnesnon

omnes simul, id csl totum ipsum Jovcra potuisse of- possint. Quorum Jupiter, quia rex praesidet, ipsum
fendijSipartesejusnonetiamsingiliatimminutatim- credo ab eis putari regnum coasliluisse, vel auxisse
que colerentur, stulte dicilur. Nulla quippeearum Romanum. Nam si hoc ipse non fecit, quem alium
prffitermitterelur,cum ipse unus qui habet omnia, deum opus tam magnum potuisse aggredi credant,
coleretur.Namutaliaomittam,qu£e sunt innumera- curaomnesoccupati sintofficiis eloperibuspropriis,
bilia, cum dicunt omniasidcra parles Jovis esse, et nec alter '
irruat in alterius ? Arege igitur deorum
omniavivcreatque rationales animashabere, etideo regnum hominum potuit propagari et augeri.
sine controversia deos esse, non vident quam multos
noncolanl, quam multisaedes non con.struanl, araa
CAPUT XIV. — Augmentaregnorum Jovi incongruen-
ter adscribi : cum, si Victoria, ut vfllunt,dea esl, ip-
nonstatuant,quastamen 'paucissimis siderum sla-
sa huic negotio sola sufficeret.
tuendas esse pulaverunt, el singillatim sacrifican-
dum.Si igitufjirascunlurqui nonsingillatimcolun- Hic primum non etiam ipsum regnum
quaero, cur
tur, non mctuunt, paucis placalis, tolo coelo iralo aliquis deus est ? Cur enim non ita sit, si Victoria
vivere ? Si aulem stellas omnes ideo colunt, quia dea est ? Aut quid ipso Jovein haccausa opus est,8i
in Jove aunt quemcolunt,islo compeadio possenl in Victoria faveal sitque propitia, et semper eat ad
illo uno omnibus supplicare. Sic enim nemo irasce- illos, (juos vull esse victores ? Hac dea favenle et

retur, cum inillouno "neraocontemneretur, polius propilia, etiam Jove vacante vel aliud agente, quae
quam, cultisquibusdam,justairascendi causa illis, gentes non subdilae remanerent ? quae regna non
qui praelermissi essenl.mullo numerosioribus proe- cederent ? An forte displicel ^ bonis.iniquissima im-
beretur :praesertim cum eis de supernasede fulgen- probitalepugnare.et finitimosquietosnullamquein-
libuSjlurpinuditaledistentuspraeponereturPriapus. juriam facientes ad dilalandum regnum bello sponta-
CAPUTXSlI. — De opinione eorum qui Deiim animam neo provocare? Plane si ita sentiunt, approbo et
mundi, el mundum corpus Dei esse putaverunt. laudo.
Quid illud, nonne debetmovere acutos homines,
CAPUT XV. — An congruat bonis latius velle regnare.
vel qualescumque homines ? Non enim ad hoc inge-
Videant ergo ne forte noa pertineat ad viros bonos,
nii opuseslexceiientia, uldepositostudio contentio-
mundianimusDeus c3t,eiqueanimo
nisattendant,si
gaudere de regni iatitudine. Iniquitas enim eorum,
curaquibusjustabellagesta sunt, regnumadjuvit ut
mundusutcorpusest, utsil unumanimalconstansex
animo et corpore, atque Deus est sinu quodara ^
iste
crescerct : quod utique parvum esset, si quies el ju-

naturae in seipsocontinensomnia, utex ipsius ani- slitia finitimorum conlra se bellumgeri nulla pro-

ma, quavivificaturlotaista moles, vitaBatqueanimae vocaretinjuria: acsic felicioribusrebushumanisom-

cunclorum vivenlium pro cujusque nascenlis * sorte niaregna parvaessent concordivicinitale laetantia ;

etitaessentin mundoregnaplurimagcntium,utsunt
sumantur, nihilomninoremanere^, quod nonsitpars
Dei. Quodsi ita est, quis non videat quanta impielas
in urbedomus pluriraae civium. Proinde belligerare
etperdoniitisgenlibusdilatarcregnum,malisvidelur
etirrcligiositasconsequalur, utquodcalcaverit quis-
felicitas,bonis necessitas.Sed quia pejus esset.ut in-
que, parlem Dci calccl, et in omni animante occi-
juriosijustioribusdominarcntur,ideo nonincongrue
dendo, pars Dei Irucidelur ?Noloomniadicere quaj
dicilur etiam istafclicitas. Sed procul dubio felicitas
possunt occurerc cogitantibus, dici autem sine vc-
recundia non possunt. majorest, vicinum honum habereconcordem, quara
CAPUT Xill. — De liiigui sola rationulia animantia vicinummalumsubjugarebellantem.Mala volasunt,
optare haberequem oderis, vel quem timeas,ut possit
parles csse unius Dei asscrunt.
esse qucm vincas. Si ergo justa gerendo bella, non
Si autem aolaanimaiiarationalia, sicul sunt ho-
impia, non iniqua, Roranni imperium tam magnum
mincs, partcs Dci csse contendunt non video qui- ;

acciuirerepoluerunt, numquid tanquam aliqua dea

dfim, si totusmundus quomodobeslias ab
est Deus,
colendaesteis etiam ioiquitaaaliena ? Multumenira
pjus partihus separenl. Sed obluctari quid opuscst?
ad istam laliludinem imperii eam coopcralam vidc-
De ipso rationali animante, id esthominc, quid in-
mus, qua3 faciebat injurioso3,ut cssentcum quibus
» Forlo tnm.
2 Ilic oditi nddunt, otnnifius .inppHcaretur. .\bcst a justa bella gererentur, et augeretur imperiura. Cur
manusrriplia.
3 Sic omnes Mss. Edili nulem, sinn.i quida^yi. « Lov., ne alter ; dissentientibus editis aliis et manu-
* Veteres na.wndi.
libri. —
Sic etinm nostri Mss. M. scriplis.
* Vinrt. Am. V.r., rrwancre potest. Lov., remanere 2 Vind. Ara. Er.,»ion displicet. Expuncta est negatio
posse. Abest. posse n Mss. nuctoritat» manuscriptorum.
125 LlBKIl QUARTUS. 126

autein et iniquilaa doa noii sit, vclcxternarum gon- lamon eo ipsi non ridebant cum laliadcliramenla non
lium, si Pavor ot Paiior cl Fcl^ris dii Uomani ease apiid pootas logobant,8cd intompliscolcbant. Jovcm
merueruntVlIisit^itiirduaijusJdcslalicnaiirKiuilale igitur d(! omnilius rn;,'aronl, el uiii tanlummodo sup-
cldeaVictoria.dum bciloruiiicausasiniquitasexcilat plicarcnt. Non enirn, (|uo iiiiHissct Victoriam, si dca
Violoria eadom bella folicitcr torminat, eliam fcrialo est cl 8ub illo rogo C8t, posset ei audere rcdibtere, el

Jovecrevit imperium. Quas enimhic partea Jupiter suam potius faccre voluntalcm.
haberet, cum caquaj po8.sont benelicia cjus pulari, CAPUT XVIII. -- Felicitntem et Forlunam qui deas
dii habentur, dii vocantur, dii coluntur, ipsi prosuis putant, quaralione secernunt '.

partibus invocanlur ? Ilal)eret autein hic ctiam ille

Quid quod et Fclicilasdea e3l?a'demaccepil,aram
aliquam partem, si regnum eliam ipseappellaretur, meruil, sacra congrua porsolula sunt. Ipsa er-
ei

sicut appollaturillaVictoria. Aut si regnum munus go sola colerctur ubi cnim ipsa esset, quid boni non
:

est Jovi3,cur non ct victoria munus cjus haboatur ? e3set?Sedquid sibivult.quod et Fuitunadoapulatur,
Quod profectohabcretur,sinon lapisinCapitolio (a), et colitur ? An aliud est felicitas, aliud fortuna? Quia
sed verus Rex regum et Dominus dominanlium (/l/90c. fortuna polest esse et mala fclicitaa autem si mala :

XIX, 16) cognosceretur atque colerelur. fuerit, felicilas non crit.Certe omnes deosulriusque
CAPUT XVI. — Qtiid fuerit quod Romani omnibus sexus sexum habent) nonnisi bonosexistiniare
(si et

rebus el omnibus molibus deos singulos deputantes, debemus. Hoo ?\nio <V\c\i[De Republica,lib.2),hoca.-
•didem Quielis exira portas esse voluerunt. liiphilosophi,hoccxccllentesreipublicaepopulorum-
Miror aulem plurimum, quod cum deos singulos quereclores. Quomodo ergo dea Fortuna aliquando
singulis rebus et pene singulismotibus altribuerent, bonaest, aliquando mala? An 1'orte quandomalaest,
vocaverunl deam Agenoriam,qu3e ad agendum exci- dea non est, sed in malignumdacmonemrepentecon-
laret;deam Stimulam,qu33 ad agendum ultra nodum vertilur?Quotsuntergodeaeislae?Profectoquotquot
stimularet;deam Murciam,quae proeter modum non homines fortunati, hoc esl bonae fortunae. Nam cum
moveret, ac faceret hominem, ut ait Pomponius, sint et alii plurimi simul,hocest unotempore, malae
murcidum,idestnimisde3idiosumetinactuosum(/>); fortunae, numquid, sit ipsaesset.simul et mala essel
deam Streniam, quae faceret strenuum ; his omnibus et bona h\s aliud, illis aliud ? An illa quae dea est,
;

deabus publica sacra faceresusceperunt:Quie-

diis et seraper bona est? Ipsa est ergo Felicitas cur adhi- :

tem vero appellantes, quae faceret quietum, cum bentur duo nomina? Sed hoc ferendura est solet :

aedem haberet exlra portam Collinam, publice 11- enim et una res duobus nominibus appellari. Quid
lamsusciperenoluerunt. Utrum indiciura fuitanimi diversae redes, diversae arae, diversa sacra? Eslcausa,
inquieti, an potius ita signiiicatum est, qui illam inquiunt : quia felicitas illa esl, quam boni habent
lurbam colere perseveraret, noa plane deorum, sed praecedenlibus meritis : fortuna vero quae dicilur bo-
daemoniorum, eum quietem habere non posse? ad uUo examine meritorum fortuitu accidit ho-
na, sine
quara vocat verus Medicus, dicens Discile a : me quia minibus etbonis et malis, unde etiara forluna nomi-
sum et humilis corde, et
mitis invenietis requiem ani- nalur. Quomodo ergobonaest, qu® sine uUojudicio
mabus vestris {Maith. xi, 29). venit et ad bonos et ad malos ? Utquid aulem colitur,
CAPUT XVII. — .4n, si Jovis summa potestas est,eliam quae ita caeca est, passim in quoslibet incurrens, ut
Victoria dea debuerit sestimari, suos cultores plerumque praitereat, et suis contera-
ptoribus haereat? Aul si aliquid proficiunt cultores
An fortedicunt,quod deam Victoriam Jupiler mit-
tat, atque tanquam regi deorum obleraperans, ad
illa ejus, ut ab illa videantur, et amentur, jara merita se-

quos jusserit veniat,el in eorura parte considal? Hoc quitur, non fortuitu venit. Ubi est ergo ^ delinitio illa

vere dicitur, non de illo Jove, quem deorum regem fortunae ? ubi est quod a fortuitis etiam noraen acce-

pro sua opinione confingunt; sed de pil ? Nihil enim prodest eara colere, si fortuna est.
illo vero Rege
saeculorum, quod mittat non Victoriam, quae nulla Si autcra suos cultores discernil, ut prosit, fortuna

substantia est, sed angelum suum, et faciat vincere non est. An et ipsam, quo voluerit, Jupiter miltit ?
quem voluerit;cujus consiliuraoccultumessepolest, Colaturergoipse solus non enim potest eijubenti
:

iniquum non potest ^ Nam si victoria deaest, cur et eara quo vcluerit mittenti Fortuna resistere. Aut
non deus est et triumphus, etvicloriae jungitur vel certe istara raali colant, qui nolunt habere merita,
maritus, vel frater, velfilius?Taliaquippeistidediis quibus possit Dea Felicitas invitari.

opinati sunt, qualia si poetae fingerent,atque a nobis CAPUT XIX. — De Fortuna muliebri.
exagitarentur;re3ponder('nlisti,ridendaessefigmen- numini tribuunt, quam
Tantum sane huic, velut
tapoetarum, noa vcris attribuenda numinibus : et simulacrum ejus, quod a ma-
Fortunara vooant, ul
' Er. Lugf]. Ven. Lov., tronis delicalum esl(et appellataest Fortuna mulie-
cujus consilium occultum
esse po(e.il, iniqnum esse non polest. M. bris [Liv. l. 2]), etiam locutum esse memoriae cora-
(a) Vide siipra, lib. 2, cap. 29, n. 1.
ih) Quis Pomporiius
mendaverint [Ptutarh. in Coriolano ct lib. de Fortuna
an Atticus, an L.
sit, ignoratur :

Pornponiij.s Atcllananim scriptor, an Ci.. PomponiuH ora- fioman.), alque dixisse non eemel, sed ilerum,quod
tor, qui omncs vixerunt (;um Ciccsronc Quod (]uidem
an qui post Ci- ; eam rite motronae dcdicaverinl si
ceronem fiien;, Pomponius Mcla, an Julius Pomponius,
poeta tragicus. cnjus Quintilianus meminil, an juris- 1 SLc Mss. At ecJiti, feeerunt.
consultus. LuD. Vives. 2 Abest, ergo, ab omnibus nostris Mss. M.
 ?; ;

127 DE CIVTTATF. DEI, S. AUGUSTINI 128

verura siL,DQirari nos non oportel.Noiienim malignis veri Deimuncra sunt, non ipsae sunt deae.Verumta-
daemonibusetiamsic difficile estfallero, quorum ar- meaubiestvirtusetfelicitas,quialiud quaeritur? Quid
tes alque versutias hinc potius isti aiJvcrtere debue- eisufficii, oui virtusfelicitasquenonsufficil? Omnia
runt, quod illa dea locuta est, quae fortuitu accidil, quippe agenda complectitur virtus ; omnia opianda,
non qua3 meritis venil. Fuit enim Fortuna loquax, felioitas.Si Jupiter,ul haecdaret,ideo coIebatur;quia

et muta Felicilas ; utquid aiiud *, nisi ut homines sibonum aliquid est latitudo rcgni atquediuturnitas,
recte vivere non curarent, conciiiata sibi Fortuna, adeamdom pertinelfelicitatem curnon intcllectum ;

quaj illos sine ullis bonis meritis faceret fortunatos? est dona Dei non deas ?Si autem putatae sunt
esse,

Et certe si Fortuna loquitur, non saltem muliebris, dea, saltem alia tanla drorum turba non quajrcretur.
sed virilis potius loqueretur, ul non ipsaj, qure simu- Consideratis enim officiis deorum dearumque om-
lacrum dedicavcrunt, pularenturlantummiracuium nium, quae sicut voluerunl pro sua opinatione fin-
muliebri loquacilate finxisse. xerunt, inveniant, si possunt,aliquid quod abaliqno

CAPUT XX. — De Virluie et Fide, quas Pagani tem- deo praestari possil homini habentivirtutem, haben-
plis et sacris honoraverunt, prxtermillentes alia
li fel'cilatem. Qnid doctrinae vel a Mercurio, vel a

bona, quse similiter colenda fuerunt,si rectealiis* Minerva (a) petendum esset, cum virtus omnia se-

divinitas tribuehalur. cum haberet Ars quippe ipsa bene recteque viven-
?

Virtulera quoque deam fecerunt : quae quidem si di, virtus a veleribus definita est. Unde ab eo quod

deaesset, multisfueratpraeferenda.Etnuncquiadea graece ipexY^ dicitur virlus, nomen artis Latinostra-

duxisse putaverunl (6). Sed si virtus nonnisi ad in-
non est, sed donum Dei esl, ipsa ab ilio impetretur,
a quo solo dari potest : el omnis falsorum deorum geniosum posset venire, quid opus erat deo Catio pa-
turbaTanesccl.Sed cur dea creditaest, et et Fides, tre, qui catos, id est acutos, faceret, cum hoc posset

accepit eliara ipsatemplumetaltare? Quamquisquis conferrefelicitas?Ingeniosum quippenasci, felicita-

prudenter agnoscit, habilaculum illi se ipsum facit. tis eslUnde, etiamsi non potuita nondum nato coli

Unde aulera sciunlilliquid sit fides cujus priraum et dea Felicitas, ut hoc ei conciliala donaret, conferret
maximum officium est, ut in verum credatur Deum hoc parcntibus ejus cultoribus suis, ul eis ingeniosi
suffecerat virtus? nonne ibi est et fides? filii nascerentur.Quid opus eralparturientibus invo-
Sed cur non
Quando quidem virtutem in quatuor species dislri- care Lucinam, cum, si adessel Felicitas, non solum

buendam esse viderunt,prudentiam,ju3liliam,for- bene parerent, sed etiam bono3?Quid necesse eral
titudinem,temperantiara.Et quoniam istae singulae Opideaecoramendarenascente3,deoValicanovagien-
species suas habenl, in parlibus justiliae fides est tes,deae Cunina?jacentps,deae Ruminae sugentes, deo

maximumque locum apud nos habel, quicumque Slatilino stantcs.deae Adeonaeadeuntes,Abeonaeabe-

Bcimus quid sit, quod justus ex fide vivit {llabac. untes ; deae Menti, ut bonam haberent mentem deo ;

Volumno, et deae Volumna;,ut bonavellent; diisnup-

n, 4). Sed illos rairor appetitores multitudinis deo-
quare aiiis lam multis deabus tialibus ', ut bene conjugarenlur diis agrestibus, ut
rum, si Ddes dea est, ;

injuriam fecerint prastermittendoeas,quibussimili- fructus uberrimos caperent.et maxime ipsi divae Fru-
cteseae Marti et BolIonae,ul bene belligerarent deae
leraedesetarasdedicare poluerunt? Curteraperantia ;
;

cum ejus nomine nonnulli Ro- Vicloriae,ut vincerent;deo Honori ',ut honorarentur
deaesse non meruit,
mani principes non parvam gloriam compararint? deae Pecuniae, ul pecuniosi es3ent;deo iEscuIano ' et

Cur denique fortitudo dea non est, quae adiuit IMu- filioejusArgentino, ut haberent aereara argenteam-

cio (a),cum dextcrara porrexitin flammas quae ad- ;

que pecuniam ? Nam
ideopatrem Argcntin; i^Esoula-
fuitCurtio [h), cum se pto patria in abruplam ter- num posuerunl, quia prius aerea pecunia in usu esse
prfficipilem dedit; quae adfuit Decio patri ccepit, post argentea (c). Miror autcm,quod Argcn-
ram (c),

et Decio filio (d), cum pro exercitu se voverunt?Si tinusnon genuit Aurinum, quia et aureasubsecuta
tamen his omnibus vera inerat fortitudo, unde mo- est. Quem deum isti si haberent, sicut Saturno Jo-

do non agitur. Quare prudentia, quare sapientia vem,itaet patri Argentino et avo ^Esculano Auri-
nulla numinum loca raeruerunt? an quia in nomine num prajponerent. Quid ergo erat necesse propter

generali ipsius virtutis omnea coluntur?Sic ergo haec bonavel animi, vcl corporis, vel externa, tan-

posset et unus Deus coli, cujus partes CKteri dii pu- tam deorum turbam colere cl invocare quos ne- ;

tantur. Sed in illa una virtute ct fides est, et pudi- que omnes commemoravi, nccipsi potuerunt omni-
citia, qutR tamen extra in aedibus propriia altaria busbonishumanis minutalim singillatimque diges-
meruerunt. deos minutos ct singulos providere cum posset
tis ;

CAPUT XXI. — Quod dona non intelligentes Dei, Vir- magno faciliquc compendio una dea Felicitas cuncta
conferrc;nec3olumadbonacapiendaquisquamalius,
iute saltem^ et Felicitale debuerint esse contenti.
sed neque ad depellenda raala quaBreretur?Cur enim
Has deas non veritas, sed vanitas fecit : haec enim
1 \n h , et ad quid. M. i Vind. Ara. et nonnulli manuscripti, dtt* conjugali-
2 Forlo, illis. M. bus.
Kdili Quod louon no7i intelligentes
: Deum, virlute 2 Er. ot nliquol Mss., deo Bonortno.
saltem. ' Nonnlli manuprripti bic cl infrn constanler, ^Escalono.
((( "iMercuriup prnepr.il
eloquentifie, Miuerva artibus et
(a) Mnriufl rlictus Sraevoin. Liv. lil). 2, cap, 12.
ib) F^iviiia, lib. 7, cap. 6. inpeniip.
(o) Id.. lib. 8.cap. 9. (i)Donatu9 in Andriam Terentii, act. 1, scen. 1, vers.4.
(d) Id., lib. lO.cap. 28. De ilsdem infra, lib.5,cap. 18. (c) Plin. Ub. 33, cap. 13.
m LUWAi QUAIITIJS 130

esset invocanda propter fossos diva FeBSonia ', pro- florct, si hancdeam pro[)itiam non hubercl. Utquid

ptcr hostos do[)i'lioiuio9 diva INilluniu, proptor m^Toa er^o conytiluil Uumania dcos, Januin, Jovem, ,\fur-

nicilioijs vol A|)ollo, vol .'Eaculupiiis, vcl uint)0 bimul loiii, Picum, Fuuiiutri, Tiboriiinin, Hcrculciii, ct si

quando esscl gfundo poriculuin ? Ncc licus Spinion- (luos ulius? iit(iuid TituaTuliua addidit yaturnum,
sis ^, utspinascx ngris era-iicaret; noc doa llubigo, Opcii), Solem, Lunuin, Viilcaniim, Lucera, et quos-
ulnon uccedorot, ro;;arelur: una I''elioitato prflcsonlo cum(|uc uiios uddidit, intor quos etium dcam Cloaci-
et luentc, vol nullu mala cxorircntur, vel fucillimo n.iiH ', Fclicitato ncglccta? ut^iuid Numa tot dcos et
pellerentur. Postremo quoniain do duabus istis dea- totdcas sino ista? ua ouin forte in tunta turba vidcro
bu8 Virtuto et Felicilate traclamus, si felicitas virtu- non potuii? Ilostiliua cerle rex deos et ipse novoa
tis est prasmium, uon dea, sod Dei donum ost: si au- Pavorem atque Pullorcm propitiundos non introdu-
tem dea est, cur non dicatur ot virtutcm ipsam con- corol, si deain istam nosset aut coleret. Praescnte
ferre; quandoquidom eliam virtulem consequifoli- quippe Fclicitate omnis pavor et pallor, non propi-
magna esl?
citas tiatus abscederel, sed pulsus aufugerct.

CAPUT XXH. — De scienlia colendorum deorum,

2.Deinde qui est hoc, quod jam Komanum impe-
rium longe lateque crescebal, et adhuc ncmo Felici-
(juam a se Var/o glorialur collalam esse liomanis.
Quid ergo est, quod pro ingenti beneficio Varro talem colebat? An ideograndiua imperium, quam fe-

jactat prffislare se civibus suis, quia non solum com- licius fuit? Nam quomodo ibi essel vera felicitas, ubi

memorat deos, quos coli oporleat a Piomanis, verum vera non erat pietas ? Pietasenim est verax veri Dei
ad quemque pertineat? Quoniam ni-
dicit quid
cultus, non cullus falsorum tot deorum, quot daemo-
etiam
hil prodest^, inquit, hominisalicujus medici nomen
niorum.Sed etposteajara in deorum numerum Fe-
formamque nosse, et quod sit medicus ignorarc ita :
licititesuscepta, maguabellorumciviliuminfelicitas

dicit nihil prodesse scire, deum esse ^sculapium, subsecuta est. An forte juste esl indignata Felicitas,

sinesciaseum valetudiniopitulari, atqueita ignores quod et tam sero, el non ad honorem, sed ad contu-
cur eidebeas supplicare. Hoc etiam alia similitudine mcliam potius invilataest, utcumeacoleretur Pria-
affirmat, dicens, non modo bene vivere, sed vivere pus, et Gloacina, et Pavor, et Pallor, et Febris, et

omnino neminem pos3e,siignoretquisnamsitl'aber, caetera non numina colendorum, sed crimina co-
quis pistor *, quis tector, a quo quid utensile pelere lenlium?
possit: quemadjutoremas3U!T:iere,quemducem,quem
3. Ad extremum, si cum turba indignissima tanta

dubium dea colcnda visa est, cur non vel illustrius caeteris
doctorem : eo raodo nulli esse asserens, ita
esse ulilem cognitionem deorum, si sciatur quara colebatur? Quis enim ferat, quod neque inter deos.
quisquedeasvimetfacultatemacpotestatemcujusque Cons:intes quos dicunt in consiliuin Jovis adhiberi,

rei habeal. Ex eo enim poterimus, inquit, scire quem

nec inter deos quos Selectos vocant, Felicitas consti-

cujusque causa^ deumaivocare atque invocare debea- tuta est '? Templum aliquod ei fieret, quod et loci
sublimitateetoperisdignitatepraeemineret. Curenim
mus ne (aciamus, ut mimi solent, et optemus a Li-
:

bero aquam, a Lymphis vinum. Magna sane utilitas.

non aliquid melius, quam ipsi Jovi? Nam quae etiam

Quis non huic gratias ageret, si vera monslraret; et

Jovi regnum nisi Felicitas dedit? si tamen cum regna-
si unum verum Deum,quo essent omnia bona, ho-
a rei, felix fuit. Et potior est felicitas regno. Nemo
minibus colendum doceret? enim dubitat, facileinveneri hominem qui timeal se
fieri regem nuUus autem invenitur qui se nolit esse
CAPUT XXIII. — De Felicilale, quam Romani, mul-
:

felicem. Ipsi ergo dii, si per auguria vel quolibet

torum veneratores deorum, diu non coluerunl lio-
modo eos posse consuli putaiit, de hac re consule-
nore divino, cum pro omnibus sola sufficeret.
rentur, utrum vellent Felicilati loco cedere: si forte
Sed unde nunc agitur, si libri et sacraeorum
1.
aliorum aedibus vel allaribus jara fuissellocus occu-
vera sunt, el Felicitas dea esl, cur non ipsa una quae
patus, ubi ajdesmajoratquo sublimiorFelicitaticon-
coleretur constituta est, quae posset universa con-
strueretur, etiam ipse Jupiter cederet, ut ipsum ver-
compendio facere felicem ? Quis enim optat
ferre, et
ticem collis CapitoliniFelicitaspotius obtineret.Non
aliquidpropter aliudquamut felix fiat?Curdenique
enim quispiam resisteret Felicitati, nisi, quod fieri
tam sero huic tanlas deae posttot Romanos principes
non polest, quiesse vellelinfelix. Nullomodoomnino
Lucullus ajdera constitui (a)? Cur ipse Romulus fe-
si consuleretur, facerel Jupiter, quod ei fecerunt tres
licem cupiens condere civitatem, non huic templum
dii, Mars, Terminus, el Juventas, qui majori et regi
potissimum atruxit? Nec propter aliquid diis caeteris
suo nuUo modo cedere loco voluerunt. Nam sicutha-
supplicavit, quando nihil deesset, sic haec adesset.
bent eorum litterae, cum rex Tarquinius Capitolium
Nam el ipse nec priusrex,nec, utputant,posteadeu3
fabricare vellet, eumque locum qui ei dignior aptior»
1 Vetercs libri non pauci, Fossona.
2 Vinrt. Lr. et aliqu<jt Mss., Spinensis. que videbalur, ab diis aliis^cerneret praeoccupalum,
' Bic noslri rnanuscripti In 13. Quomodo nihilpvo-
; non audens aliquid contra eorum facere arbitrium,
dest. M.
et crcdens eos tanto numini suoque principivolun-
* Sic Mss. Editi autem, piclor.
''
Lov., cujusque rei causa. Abest, rei, ab aliis libris.
(a) Anno Urbiri conditui circiler 666 nam hunc in
:

annos refer-unt consulattrin Licinii Luculli, a quo aedes Edili, Felicilas constituta, est ut templum. Parti-
1

Felicitati, quod heliuin ipse advcrsus Mitiiiidatciu et cula ul ahcst inanuscriptis

Tigranem reges feliciter gessisset, constiluta fuit. Sola editio Lov., a diis alienis.
''
131 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 132

late cessuros; quia miilti erant illic ubi Capilolium deos, quasabeissentiebantdari,aliquavocabulainde
constitutum per augurium quaesivit, ulrum con-
cst, flectantes,siculabelloBeIlonamnuncupaverunt,non
cedere locum vellent Jovl atquc ipsi inde ccdere
: bcllum; sicut a cunis Cuninam, non cunam sicut a ;

omnes voluerunt, prffiter illos quos commemoravi, segelibus Segetiam, non segetera sicut a pomis Po- ;

Martem, Terminum (a), Juventatem alque ideo Ca- : monam, non pomum ; sicuta bubus liubonam', non
pilolium ita construclum est, ut eliam isti trcs intus bovem: aut certe nulla vocabuli declinatione, aicut
essent tam obscuris signis, ut hoc vix homincs do- res ipsaj nominantur, ut Pecunia dicta est dea, quee
ctissimi scirenl. Nulio modo igitur Felicitatcm Jupi- dat pecuniam,non omnino pecunia dea ipsa puiata
ler ipse contemneret, sicut a Termino, Marte, Ju- est ita Virtus, qua; dat virtutera Honor, qui hono-
: ;

ventate contemptus est. Sed ipsietiam qui non cesse- rem Concordia, quae concordiam Victoria, quee dat
; ;

rantJovi,profeclocederantFelicilali, quaeillis regem victoriam. Ita, inquiunt, cura Felicitas dea dicitur,
fecerat Jovem. Aul non cederent, non id conlem-
si non ipsa quae dalur, sed numen illud attenditur a
ptu ejusfacerent, sed quod indomo Felicitatis ob- quo felicilas datur.
scuri esse mallent, quam sine illa in locis propriis
eminere.
CAPUT XXV. — De uno tantum colendo Deo, qui,
licet nomine ignoretur, tamen felicilatis dalor esse
4. Ita dea Felicilate in loco amplissimo et celsis-
sentitur.
simo constiluta, discerentcives unde omnis boni voti
petcndumessetauxilium. Acsicipsasuadentenatura Ista nobis reddila ratione, multo facilius eis, quo-

aliorum deorum superflua multitudinederelicta, co- rumcorDonnimisobduruit,persuadebimusforlasse

lereturuna Felicitas, uni supplicaretur, unius lcm- quodvolumu«.Sienimjamhumanainfirmitassensil,
plum frequenteretur a civibus qui felicesesse vellent, nonnisi ab aliquo Deo dari posse felicitatem et hoc :

quorum esset nemo qui nollet: atque ita ipsa a se senserunt homines qui lam multos colebant deos, in
ipsa peteretiir, quas ab omnibus petebalur. Quis quibus et ipsum eorum regem Jovem quia ejus no- ;

eniin uliquid ab aliquo deo, nisi felicitatem, velit ac- mea, a quodareiur felicitas, ignorabant, idco-ipsius
cipere, vel quod ad felicitatem existimat pertinere? reinomine,quam credebant ab illo dari, eum appcl-
Proinde fclicitas babet in poteslate cum quo ho-
si lare voluerunt: salis ergo judicarunt ', nec ab ipso
mine sil (habet autem, si dea esl), quac tandem stul- Jovedari posse felicitatem,quem Jam colebant; sed
ab aliquo eam deo petere, quam possis a se
lilia est, utique ab quem nomine ipsius felicitatis colea-
illo

ipsa irapetrare? Hanc ergo deam super deos cceteros dum esse censebant.Confirrao prorsusa quodam Deo,
honorare etiam loci dignitate debuerunt. Sicutenim quem nesciebant.eoscredidisseduri felicitatem ipse :

apuiiip3oslegitur,RomaniveteresnescioquemSum- ergo (juaeratur, ipse colalur, etsufficit. Repudictur

manum (b), cui noclurna fulmina tribuebant, colue- strepitusinnuiuorabilium dasmoniorum illinon suf- :

runt raagis quam. Jovem, ad quem diurna fulmina ficiat hic Deua, cui non sufficit munus ejus. Illi, in-
perlinerent. Sed postquam Jovi templum insigne ac quam, non sufficiatad colendum Dcus dutor felicita-
sublimeconstructumesl,proplerffidisdif,'nilu'cmsic lis, cui nonsufficitab accipiendum ipsa felicilas. Cui
ad eum multitudo confluxit, ut vix inveniatur qui aulem sufficit (non enim habet homo quid ampliua
Summani nomen, quod audire jam non potesl, se optare debeat),serviat uni Deodatori felicilatis. Non
saltem legisse meminerit. Si autem felicilas dea non est ipse quem nominant Jovem. Nam si eum dalorem
est,quoniam, quod verum est, munus est Dei; ille agnoscerent, non utique aliura, vel aliara,
felicitalis

Deu3qu<'Bralur,quieam dare possit.eldeorum lalso- a qua daretur felicitas, nomine ipsius Felicilatis in-
rum multitudo noxia relinqualur, quam alultorum quircrent; neque ipsum Jovem cum tantis iujuriis
hominum multitudo vanasectatur, dona Dei doos sibi colendum pularent. Iste alienarum dicitur adulter*
faciens, ctipsum,cuju3 ea dona sunl, obstinationo uxorum, isto pueri (a) pulchri impudicus amator
supcrba; voluntatis offendens. Sic enim carcre non cl raptor.

qui tanquam dcam felicitatem co-

potest infelicitate,
lil.etDeum datorem felicitatisrelinquit: sicutcarere
CAPUT XXVi. — De /urfj.< scenicis, quos sibi dii ce-
lcbrari a suis cutloribus exegerunt.
non potest fame, qui panem pictum lingit, et ab ho-
mine qui vcrum habet, non petit. Sed fingebalhxc llomerus, ail Tullius [b), et humana
ad deos transferebat: divina mallcm adnos. Merito dis-
CAPUT XXIV. — Qua ralione dcfendant Pagani,
plicuilvirogravidivinorumcriminumpoelaconfictor.
quod inler deos colanl ipsa dona divina.
Cur crgo liidi sccnici, ubi hacc dictitantur, cantitan-
Libet autem corum considcrare raliones. Usque tur, actitantur, deorura honoribus exhibentur.inter
adeone, inquiunt, majores noslros insipientcs fuisse resdivinasadocli3simisconscril)untur?Hiccxclamet
credendumc3t,utha;cne3cirent muncradivinacsse» Cicero, non contra figmenta poetarum, sed contra
non deos? Sed quoniam sciebantncmini lalia nisi ali-
quo dco largienlc conccdi, quorum dcoruin noniina * Er. , .ticnt a bohus liobonam. Lugd. Vcn. et Lov.,
noninveniob'inl,earumrcrumnominibu3appellabant sicut a bobus liubnnam M.
.

2 Editi, et ideo. Al manuscripli non hnbont, et.

^ Sic Ms9. Edili vero, indicant.
(n Tprminum solum momornt Liviiis lil) 1 Juvcnta- * Sic nostri omnes Mss. In R., adultei-ator. M.
tem addit llorua lib. 1, nliiniie hislorici, non Mnrtem. (a^ (Innvmpdis. Ilomcr. Iliad. lib. 20.
(A) riin. lib. 2, cap. 52 ; Ovid. l'nst. 0, vcrs. 731-732. {b) TuscuL 1, cap. 26.
 : ;

133 LUiVAi QUAKTUS 134

inslitiita miijorum. Annon cxclamaronl' ot illi, 0"i<l Jurispcritis dici', Siipcrlliia non nocont.Oum aunl
noH rcoiiniia ? Ipsi dii isl;i suIh honorihitn cxhihomld auLciii illaiiu.oproliiLu in iiiullitiidinora n()cout;?lI;i;o,

niij^iLavcriiiil, iitrocilcr ini|)cniniiiL,olu(lcmnisi llcrol inquit, non caso dtso.s IIcrculeu),y1';sculapiiiiii,CiiHlo-

prfcnunliarunt ;
quia nogloclumcst aliquid, scvcris' rom, Polluccin : proditur cnirn u doctis, quod homi-
simo vindicurunl ;
quia iti quod ncgloctuni Tucrat fa- ncs fuerint, el huinana conditione (lufccerint. Quid
ctum cst, phicutos sc osso monslraruut. Inlcr corum aliud * ? Quod corum qiii Hinl dii non habcanl civila-
commemoratur virLuLcs ot miriuula facLa quod di- tcs vera siinulacra ; (luod verus Deu.s nec scxuin ha-
cam. Tito Roniano patriramilias,
Latinio'^, ruslico boal, ncc aetalem, nec dclinita corporia racmbra.IIac
dictu:ii est in soinnis, in senatum nuntiarot, ut hidi pontifox nosso populos non vult : nam falaa esao non
Homani inslaurjircutur, quod primo eorum dio in putaL''. Expcdiro i^;iliir cxislimat, falli in religione
quodain scclerato, tjui populo spcctanload suppli- civitates. Quod dicere cLiain in libris llcrum divina-
cium duci jussus esl, numinibus videlicet ex ludis rum ipseVarro non dubitat. Prajclara rcligio, quo
hilaritalcm quccrentibus, trisLe displicuisset impe- confugiatliberandusinfirmus, etcum veritalem qua
rium. Cum crgo illc, qui somnio commonitus erat, libercLurinquirat,crcdaturei expedire quod fallitur.
postero dicjussa facerenoaaususesset^secundanoc- PoeLicum sane doorum genus ciJrSc<evola respuat,
te hoc idem rursus aevcrius imperatuin ,est: amisit eisdera litteris non taccLur : quia sic vidclicet deos
fiIium,quianonfecit.Tertianoctedictumeglhomini, deformant,utaecbonishominibii3Comparenlur,cum
quod major ei poena, si non faceret, immineret. Cura alium faciunt furari, aliura adulterare sic item ali- ;

eliam sic nonauderet,in morbum inciditacrem el hor- quid atque ineple dicere ac facere
aliler, turpiter,

ribilcra. Tum vero ex amicorum sentenlia ad magis- tres inter se deas certasse de pr.T?mio pulchritudinis,
Iratusremdelulit, atquein lectica allatusest in sena- victasduasaVenere Trojara evertisse Jovem ipsum ;

tum:expositoquesomnio,receptaconlinuo valetudi- converti in bovem aut cycnum, ul cuinaliqua con-

ne, pedibus suis sanus absccssit. Tanto stupefactus cuinbat ; deara honiini nubere, Saturnum liberosde-
miraculo senatus quadruplicata pecunia ludosceu- vorare deniquc posse confingi miraculorum
: nihil
suitinslaurari(a).Qu[s non videat, qui sanumsapit, atque vitiorum, quod non ibi reperiatur, atque ab
subditoshomine3maIignisda3monibus,aquorurado- deorum natura longe absit.OScaevoIaponlifexraaxl-
minatione nonliberatnisigratiaDeiperJesumChris- me, ludos tolle, si potes pra3cipe populis, ne tales :

tura Dominum nostrum, vi compulsos esse exhibere honores diisiminorlaIibusdeferant,ubi crmina deo-
talibusdiis,queerectoconsiIiopoterantturpiajudica- rumIibeatrairari,etqua3lieripossuntpIaceatimitari.
ri ? In illis certe ludis poetica nurainum crimina fre- Si autem tibi responderit populus, Vos nobis impor-
quenlantur, qui ludi cogentibus numinibus jussu tastis ista, pontifices : deos ipsos roga, quibus insti-
senatus inslaurabantur. In illis ludis corruptorem ganlibusista jussistis.netalia sibi.jubeant exhiberi.
pudiciti3eJovcmturpissimihislrionescantabarit,age- Quae mala sunt, et proplerea nuUo modo de deo-
si

bant,placebant^.SiilIudfingebatiir,iIleirasceretur rum majestate credenda,major est deorum injuria,

siautem suis criminibus etiam Gclis'* deleclabatur, de quibusirapunefinguntur. Sednonte audiunt.dae-
quando coleretur, nisidiabolo servirelur? Itane iste mones sunt, prava docent, turpibus gaudenl: non
Romanuraconderet,diIataret,conservarctimperium, soIumnondeputantinjuriam,sideilIisistafingantur;
quovisRomano, cui displicebanttalia,homine abjec- sed eam potius injuriara ferre non possunt, si per
tior? istedarel felicitalem, qui tam infeliciter cole- eorum solemnia non agantur. Jam vero si adversus
batur ; et nisi ila colereLur, infelicius irascebatur? eos Jovem inlerpelles, maxime ob eam causam, quia
CAPUT XXVII. — De tribm generibus deorum, de ejus plura criraina ludis scenicis actitantur nonne ;

quibus Scasvola pontifex disputavit. etiamsi Deum Jovem nuncupalis, a quo regitur lotus
Relatum est in litteras, doctissimum pontiflcem atque administratur hic raundus, eo illi fit a vobis
Scsevolara (b) disputassetriagenera tradita deorura :
maxima injuria, quod eum cum istis colendum
unum apoetis.alterum a phiiosophis,tertiuma prin- putatis, eorumque regem esse perhibetis?
Primum genus nugatorium dicit
cipibus civitatis. CAPUT XXVIir. — An ad oblinendum dilatan-
esse,quodraultadediisringanturindigna;secundum dumque regnum profueril Romanis cultus deorum.
non congruere civitatibus, quod habeat aliqua su-
Nullo igitur modo dii tales, qui talibus placantur, l''
pervacua, aliqua etiam quae obdit populis nosi^^o. De
vel poliusaccusantur honoribus, ut majus sitcrimen '

supervacuis non magna causa est solot enim et a :

quod cis falsis oblectantur,quam sideillis vera dice-
1 Mss., an exclamarent omisso, non. ; rentur, Romanum imperium augere et conservare
2 Editi, Latino. Nonnulli Mss., Latinio.
^ Sic inariuscriptl cuin Vind. At Ara. Er.
etLov.,j)/a-
potuissent. Hoc enim si possenl, Grajcis potius do-
cabant. num tain grande conferrenl, qui eos in hujuscemodi
* Velus iiber Faurensis, factJs.
(a) llis consenliiint Livius, lil). 2, c. 3G, ac Valcrius,
lib. 1, cap. 7, et § 4, eum do plcbe hoinincm dicnnt
;
' Sic Mss. Editi autcm, a viris pcretis dici.
quod riislid Homani appcllalionc sij^nificare volehat Ci- 2 Edili Quid aliud, quam quodeorum, etc.
: Expun-
Cf.ro, somnium hoc ipsum narrans in lihro primo
do Di- genilum, quam
nain abest ab omnibus manuscriptis
:
vinalione, eap, 26. et, si addilur, vcrba subsequentia, quit! ponlificis Sca?-
{h) Ipse ille cst Scwvola, qui a Cicerono, volaj sunt, cum pro.ximc pnccodenlihusniale connectit.
de Oratorc,
lib. 1, eap. .39, laiifialur ul jiiri-peritorum di.qnent!.',-- Aliquot Mss essc non j^ntant. i^Uquidam a secunda
''
,

simtis, et eloquetitium jut isperitissinius. mauu, esse compulul.

135 DE CIVITATE DEI. S. AUGUSTINI 136

rebus divinis, hoc est ludis scenicis, honorabilius nos secundura istos tuebatur, et per illud pulcher
digniusque coluerunl, quandoet a morsibus poeta- rirauraauspiciuraloconon cesserat Jovi,plus Iladria
rura, quibus deos dilacerari videbant, se non sub- numregem hominura,quam regemdeorura limuisse
traxerunt, dandoeislicentiara male traclandi homi- videatur. Receptis quoque alio tempore provinciis
nes quos liberei, et ipsos scenicosnon turpesjudica- memorati3,nostrapenememoriaretrorsusTerminu3
verunt, sed dignos etiam pranclaris honoribus ha- cessil, quando Julianus («), deorum illorum oraculis

buerunt. Sicut autem potuerunt auream pecuniam deditus, immoderato ausu naves jussit incendi, qui-
habere Romani, quamvis deum Aurinum uon cole- bus alimonia portabatur qua exercitus destitutus,
:

reat sic et argenleam habere potuerunt,et seream,

: mox etiam ipso hostili vulnere exstincto, in lantam
si nec Argentinum, nec ejus palrem colerent ^Escu- est redactusinopiam, ut inde nullus evaderet, un-
lanum el sic omnia, quae retexere piget. Sic ergo et
: dique hostibus incursantibus militera imperatoria
rcgnum invilo quidem Deo vero nuUo modo habere raorteturbatura*,nisiplacito pacisillic iraperii fines
possent ; diis vero istis falsis et raultis ignoratis sive constiluerentur, ubi hodieque persistunt; non qui-
contemptis, atque illouno cognito' et fide sincera ac dem tantodetrimenlo, quantum concesserat Hadria-
moribusculto.et melius hic rej;num haberent,quan- nus, sed media tamen compositione defixi. Vano igi-
tumcumque haberent, el post haec-acciperent sem- turauguriodeus Terrainus non cessilJovi,qui cessit
piternum, sive hic haberent, sive non habereut. Hadriani voluntati, cessit etiam Jriliani teraeritati,

CAPUT XXIX. — De falsitate auspicii, quo Romani et Joviani [b) necessilati. Viderunt haec intelligenlio-

regni fortiludo el stabililas visa est indicari.

resgravioresqueRomani sedcoutraconsuetudinem
;

civitatis, quae daemoniacis' ritibus fuerat obligata,

Nam illud qualeestquod pulcherrimiimauspicium
parum valebant quia et ipsi etiarasi illa vana esse
:

fui93edixerunt,quodpauloantecommemoravi,Mar-
sentiebant, naturae tamen rerum sub unius veri Dei
tem et Terminura el Juvenlatem nec Jovi regi deo-
regimine atque imperio constitutae, religiosum cul-
rum loco cedere voluisse? Sic enim, inquiunt, si-
tum, qui Deo debetur, exhibendum pulabant : ser-
gnificatum est, Martiam gentem,idest Romanam^
vienles, ut ait Apostolus, creatiirae potius quam Crea-
nemini locum quem teueret daluram Romanos quo- ;

tori, qui est benedictus in sxcula (Rom. i, 25). Hujus

que terrainos propter deum Terminura neminem
Dei veri erat auxiliiim necossarium, a quo milleren-
commolurum juventutem etiam Romanam propter
;
tur sancti viri et vcraciter pii, qui pro vera religio-
dcumJuvGntatem neminiessccessurara. Videanler-
ne raorerentur, ul falsae a viventibus tollerentur'.
go quomodo habeant'' istum regem deorum suorum
eldatorem regni sui, ut eum'' auspicia ista pro ad- CAPUT XXX. — Qualia de diis Genlium etiam
versario ponerent, cui non cedere pulchrura esset. cullores eorum se senlire (aleanlur.

Quanquara hajc si vera sunl, non habent omnino Cicero augur irridet auguria (r), et reprehendit
quid timeant. Non onira confessuri sunt quod dii horaines corvi et corniculaevocibusvilajconsilia nio-
cesserint Christo, qui Jovi cederc noluerunt. Salvis derantes {De Divinationc, lib. 2, cap. 37). Sed isle

quippe imperii finibus Christo cedere potuerunt, et Academicus, qui omaia esse contendit incerta, in-
de sedibus locorum et maxirae de corde credcntiura. dignus est qui habeat ullara in his rebus auctorita-
Sed antequam Chriatusveniret in carne, antequam tem.Disputatapud cumQ. LuciliusBalbus in secun-
denique ista scriberentur, quae de libris eorum pro- do de Deorum Natura libro,el cum ipsesuperstilio-
ferimus sed tamen posteaquara factum est sub rege
; nes e.x nalura rerum velut physicas et philosophicas
Tarquinio illud auspiciura,aIiquoliesRoraanus exer- inscrat, indignatur tamen inslitutioni simulacrorura
citus fusus est, hoc est versus in fugam, fulsumque ct opinionibus fabulosis, ita loqucns : YiAclisne igi-
osleudit auspicium, quo Juventas illanon cesserat tur, uta p/njsicis rebus bene alque utililer inventis, ra-
Jovi etgensMartia.superantibusalque irrumpcnti-
; lio sil tracta ad comniCntitios et fictos deos? Qux res

bus Gallis, in ipsa Urbecontrita est et termini im- ; genuit falsas opiniones, erroresque turbulenlos, et su-
perii, deficientibus multisad Annibalcm civitatibus, persliliones pene aniles.Et formsecnim nobis dcorum,
ia angustum fucrant coarctati. Ila cvacuata est pul- et xtates,et vestitus ornatusquenotisunt : genera prx-

chritudo auspiciorum, remansit contraJovem con- terea, conjugia, cognationes, omniaque Iraducta ad
tumacia, non deorum, scd daemoniorum. Aliud est similitudinemimbecillilalishumanx.Nametperturba-
cnim non cessisse ; aliud unde cesseras redisse. tis animis inducuntur : accepimus enim dcoriim cupidi-
Quanquam et postea in Orienlalibus partibus Ha- tates, xgritudines, iracundias. Nec vero {ut fabulx fe-
driani voIunUtemulatisunl terminiimperii Romani. runt) dii bcllis prxliisque caruerunt. Kec solum, ut
Illenamque tres provincias nobiles, Armeniam, Me- apud Homerum, cum duos exercitus conlrarios aliidii
aopotamiara, Assyriara, Persarum conccssit impc-
<Er. Lugd. Vcn. Lov., undique hostibus incursanti'
rio (a) ut dcus ille Torminus,qui Romanos termi-
:
bus, niitite imperatoris morte turbato. M.
2 Am. cl Ms9., divmnuicis.
' Lov., incognito : rcfrngnnlil)us caHeris lihris. 5 Kditi, ut falsa a virentibus tolleretur. At Mss ,
2 Sic Ms9. Editi autem, pnsl hoc, utfalsa' o viventibus tollerentur.
^ Lov., (juomodo habebant islum. Kditi alii et mnnu- (a^ .lulianus aposlald. Vid. infrn, lib. 5, cap 21.
SCripti. hahcant. (/() Sucrc9«ori8 Juliani
* Kdili, ui ei. Melins Mss , ut euin. (c) Augurem se ipsc profitelur fuisse in libro 2 de
[a) Virle Kntropium, llb. 8, cn[). G. Legibus.

I
137 MBER OUAUTUS m
ex alia parte defenderenl [Hiadis V, vers. 07 577), ipsodicorot do roligionibus ioquons.muilacHsn vnra,
sed etiam \d c.um Tilaiiis aut rumiUganlihiis sua pro- qu;u non inodo vuigo scireiion Hit iitiic, sed cliam,
pria bella gesseruiU.llxc et dicuulur etcreduiitur $tuU tainolBi falsa sunt, alitor cxistimure populumoxpo-
tisssime, et plena sunt vanitalis summxque levilatis diat, ot idco Grfficoa tolelas ac mystcria luciturnitate
Cap. 28). Ecco intoriin quao coalUoutur (jui (loCon- parinlil)iis(ji]o cliiuaisso. llic ccrlc lolum consiliura
duntdeog Gnntinm. Doindo cum Ikrc ud suporatitio- prodiditvelutsapientiiim,pcrquo3civitaie8ot popuii
nem pcrlincro dicut, ad roli|;ionnin voro, (luno ipsQ regoronlur. IIiic laiuon lullacia miris modis maligni
secunduni Stoicoavidetur docero Nou enim philo- : da^mones delectantur, qui et decnptoros el deccptos
sophi soluin, inquit, verumeliam majores nostri super- paritor i)ossidcnt,a quorunidorainatione non liberat
slitionem areligionc scparaverunt^ . Nam quitotos dies nisi gratia Doi per Jcaum Ghriatum Dominum noa-

precahanlur, inquit, ct immolahant,ul sibi sui liberi trum.

superstitesessent superstisiosisunt appellati {Vide
, La- 2. Dicit ctiam idom auctor acutissi.mua alque do-
ctantium,libA. ca;). 28) :quis non intelligat eumco- ctissimus, quod hi soli et videanturanimadvertiaao
nari, dumconsuotudinemcivitatislimet,re]igionem quid esset Deu3,qui crediderunteumesse aniraam
iaudare majorum, eamque a superstitione veile se- motu ac ratione mundum gubernantem(a). Ac per
jungere, sedquomodo id possit non invenire ? Si hoc, etsi nondum tenebat quod verilas habet ; Deus
enima majoribus ilii sunt appellati superstitiosi, qui enimverus, non anima, sedanimae quoque esteffe-
totos dies precabantur et iramolabant, numquid et taraen si contra preejudicia consue-
ctor et conditor :

illi-, quiinstituerunt(quod iste reprehendiOdeorum tudinis liber esso posset, unum Deum colendum fa-

simulacra diversa a^late el vesle distincta, deorum tereturatque suaderet, motu ac ratione raundum gu-
genera, conjugia, cognaliones? Haec utique cum tan- bernantem ut ea cum illo de hacre quaestio reraa-
;

quam superstitiosa culpantur.implical istaculpa ma- 'neret, quod eum diceret esse aaimam, non potiuset
jores talium simulacroruni institutores atque cul- animae* creatorem. Dicit etiam antiquos Romanoa
tores implicatet ipsum,qui quantolibeteloquio se in
: plugannoscenlumetseptuagintadeossinesimulacro
libertatem nitatur evolvere, necesso habebat isla ve- coluisse (6). « Quod siadhuc, »|inquit, « mansisset,
nerari;necquod inhacdisputationedisertusinsonal, (c castius dii observarenlur. » Gui sententice suaete-
mulire auderet in populi concione. Agamus itaque stem adhibet inter CKtera etiam gentera Judseam :

Ghristiani Domino Deo noslro gralias, non Goelo et nec dubitat eum locum ila concludere, ut dicat, qui
Terrae sicut iste disputat, sed ei qui fecit ccelum et
;
primi simulacra deorum populis posuerunt, eoa civi-

terram ;
qui has superstitiones, quas iste Balbus vel- tatibus suis et raetum dempsisse, et errorem addi-
utbalbutiens vix reprehendit, per altiasimam Ghri- disse; prudenter e.xistimans deos faciie possein si-
sti humilitatem, per Apostolorum praedicationem, mulacrorum aloliditate contemni. Quod vero non ait,
per fidem raartyrum proveritatemorientium etcum Errorem tradiderunt sed, addiderunt ; jam utique
:

veritate viventium, non solum in cordibus raligiosis, fuisse etiam sine simulacris intelligi vult errorem.
verum ctiam in sedibua superstitiosis libera suorum Quaproptercum solos dicit animadvertisse quid es-
servilute subvertit. set Deus,qui eum crederent animam mundum guber-

GAPUT XXXI. — De opinionibus Varronis, qui nantem, castiusque existimat sine simulacris obser-
reprobala persuasione populari, licet ad notitiam varireligionem,quisnonvideatquantumpropinqua-
verilvoritali? Si enira aliquidcontravetustalein tan-
veri Dei non pervenerit, unum tamen deum colen-
dum esse censuerit.
li posset erroris, profecto et unum Deura, a quo mun«
dumcrederet gubernari,etsine simulacro colendum
1. Quid ipseVarro, quem dolemus in rebus divi-
esse censeret atque in tam proximo inventus facile
;
nis ludosscenicos, quaravis non judicio proprio, po-
fortasse de aniraas mutabilitale commoneretur, ut
suisse, cum ad deos colendos multis iocis velut re-
naturam potiu3incommutabilem,qua3 ipsam quoque
ligiosus hortetur, nonne ita confitetur, non se illa
animaincondidisset,Deum verum essesentiret.Haec
judiciosuosequi,qua3civitatemRomanaminstituisse
cumitasint,quaecuroquetalesviriin3uislitterismul-
commemorat, ut si eam civitalem novam constitue-
torum deorum ludibria posuerunt, confiteri ea po-
ret,exnaturaepotiusformuladeosnominaqueeoruni
tius occulta Doi voluntate compulsi sunt, quam per-
se fuisse dedicalurum non dubitet confiteri ?Sed jam
suadereconati. Si quaigitur anobis inde testimonia
quoniaro in vetere populo esset, acceptam ab anti-
proferuntur, ad eos redarguendos proferuntur, qui
quis nominum et cognominum historiam tenere, ut
nolunt advertere dequantaet quam malignadaemo-
tradita est, debere se dicit, et ad eum finera illa
scribere ac perscrutari, ut potiuseos magis colerc,
num potcatale nos liberet singulare sacrificium lara
sancti sanguinis tusi el donum Spiritus impertili.
quam despicere vulgus velil. Quibus verbis homo
aculissimus satis indicat, non se aperireomnia, quffi Er. et Lov., non potius animce. Caeteria in libris,
1

non flibi lantura contemptui essent, se.l etiam ipsi

etanimce.
(a) Dc quibus Cicero, de Natura deorum, lib 1, c. 2.
vulgo despicienda vidercntur, nisi tacerentur. Ego scribit ab
(6) Plularchui in liistoria NuraiE, cap. 8,
istaconjicere putaridebui, nisi evidenter alio loco ipso vclitum Ilomanis, ne existimarent imaginem Dei,
autbominis speciom aut animalishabcrc formam a,tque ;

in prioribus contum septuaginla annis lempla quidem

> Ms. 766_, separaverant. M. erecta, simulacra vcro corpoi'um ab ipsis nuHa dedicata.
2 Sola editio Lov. Numquid : non et illi. Confcr Plin. jib. 34, cap. 4.

Patrol. XLI. {Cing.)

 :

139 DE CIVITATK DEI, S. AUGUSTINI 140

CAPUT XXXII. —Ob quam speciem utililalis prin- renasunt:intelligentibusettuncspiritualibusquam-
cipes Genlium apud subjeclos sibi populos fcUsas vis nondum in manifcstalione praedicantibus, et quce
religiones voluerunt permanere. illis temporalibus rebus significaretur aeternilas,
Dicit eliam de generationibus deoruin magis ad et in quibus Dei donis essel vera felicilas.
poelas, quam ad physicos fuisse populos inclinalos;
et ideo et sexum et gcnerationes dcorum majores CAPUT -XXXIV. De regno Judxorum, quod ab uno
suos, id esl veleres credidisse Romanos, et eorum et vero Deo inslilulum alque servatum esl, donec in
constituisse conjugia.Quod ulique non aliam ob vera religione manserunl.

causam factum videtur,nisiquiahoininumvelutpru- Itaque utcognoscerenluretiara illalerrena bona,

dentium el sapientium negolium fuit populum in quibus solis inhiant qui meliora cogitare non pos-
religionibus fallere, et in eo ipso non solum colere, sunl, in ipsius unius Dei esse posita potestate,
non
sed imitari etiam daemones, quibus maxima est fal- in multorum faIsorum,quoscoIendosRomani antea
lendicupiditas.Sicutenimdajmonesnisieosquosfal- crediderunt, populum suum in /Egyto de paucissi-
lendo deceperinl,possidere non possunt; sic etho- mismulliplicavit.etindesignismirabilibusliberavit.
raine3principes,nonsane justi, sed daemonum simi- Neu Lucinam mulieres iliae invocaverunt, quando
les, ea, quae vana esse noverant, religionis nomine carum partus, ut miris modis raultiplicarentur, et
populis tanquam vera suadebant, hoc modo eos ci- gens illa incredibiliter crescerel, ab iEgyptiorum
vili societati velut arctius' alliganles, quo similiter persequentium et infantes omnes necare volentium
subditos possiderent. Quis autem infirmus et in- manibus ipse liberavit, ipse servavit. Sine dea Ru-
doctus evaderet simul tallaces et principes civita- mina suxerunt; sine Cunina in cunis fuerunt;sine
tis el daemones? Educa etPotinaescam polumque sumpserunt sine :

GAPUT XXXIII. — Quod judicio et poieslate Dei veri tol diis puerilibus educali sunt;sinediis conjugali-
omnium regum. atque regnorum ordinala sinl tem- bus conjugati; sine cuUu Priapi conjugibus mixti.
pora. Sine invocationeNepluni mare Iranseunlibus divi-
Deus igiturillefelicitatisauctor et dator, quia so- sum patuit, et sequentes eorum inimicos fluclibus
lus est verus Deu3,ipse datregna terrena el bonis et in se redeuntibusobruit.Necconsecraveruntaliquam
malis. Neque hoc temere et quasi fortuitu, quia deamManniam, quandodeccElomannasumpserunt;
Deus non fortuna; sed pro rerum ordine ac
est, nec quandositientibus aquam percussa petra profu-
temporum occulto nobis.notissimo sibi cuiitamen :
dil,Nymphas Lymphasque coluerunt. Sine insanis
ordini temporumnon subdilus servit, sedeumipse sacrisMartisetBellonae bella gesserunt, etsinevicto-
tanquam dominus regil, moderalorque disponit. riaquidem non vicerunt,non eam tamen deam, sed
Felicitatem vero non dat nisi bonis. Hanc cnini Deisuimunushabuerunt.Sine Segetia segeles, sine
possunt et non habere et habere servienles, possunt Bubona boves, mella sine Mellona, poma sine Po-
et non hahere et habere regnantes. Qua3 lamen mona; el prorsus omnia, pro quibustantae falsoruin
plena in ea vita erit, ubi nemo jam scrviet-. Et ideo deorumturbae Romanisupplicandum pulaverunl,ab
regna terrena el bonis ab illo daulur, et malis ne ;
uno vero Deo multo felicius acceperunt. Et si non
eju3 cultores adhuc in provectu animi parvuli hacc in eum peccassent impia curio3itate,tanquam magi-
ab eo munera quasi magnum aliquid concupiscant. cis arlibus seducti, ad alienos deos et ad idola de-
Et hoc est sacramcntum veteris Testamcnti, ubi oc- fluendo.et postremo Christum occidendo,in eodem
cultum eral novum,quod illic promissa etdonater- regno.elsi non spatiosiore,tamen felicioro mansis-

— sent.Et nunc quodperomnes fere terrasgentesque

1 Plerlque Mss. aptius. Sic etiam Ms. 766. M.
2 Subseqnenti sontentim, quaixi nulli non habent ve- dispersi sunt, illius unius veri Dei provindentia esl
tcres ac scripli libri, isliiu>c cdili Viiid. Ani. I';r. prav ut quod deorum falsorum usquequaque simulacra,
mitlunt vcrl)a :/;.'< ideo regnamundi hiijus Deus bonis
ara3, luci, lempla evertuntur, et sacrificia prohi-
et mulis comniuniter prn;stat,ne honi ca tanquam Dei
magna niunera concupiscant. Tuinqiic sutjjungunt bentur,decodicibuscorumprobeturquemadmodum
rursura InteKram illam senlcnliam Et ideo regna
:

hoc fueril tanto ante prophetatum; ne forte, cum

terrena el f/oni.i ab illo dantur, ctc. Non ilc tiac sen-
tenlia, ut nonnomo pxisliinavil, scd de verbis ei \\nv- legiTitiirinnostris.anobisputarcturesseconlictum.
missis csl oliserviitio Ludovici Vives ct Ltilinii, abesse quod sequitur, in volumine scquenti vidondum
illa n manuscrii)tis el c in.irgincin le.xlumirrepsissc. — Jain
HfTC vcrlin omiiliinl clinm noslri Mss. M. est, ct hic dandus hujus prolixitatis raodus.

UBER QVllSTm ".

Inilio <lc tollonfla fali opiniono au^it, no (lomuin c.xislnnt qni Itoinani imporii vires et incrementn, quno non posse
diis fnlsis adscrilii su[)erioro liliro monstravit. rcforro iii fatnm voliiil. Iiido nd (|unostionom do praoscionlin Doi dc-
Inpsus, probnl lilionim nostrno voliinlnlis nrbilrium por oam noii auferri. Postoa i\e moriluis Homanornm antiquis
dicit, ct quooorum merilo, sivo ((uo Doi judicio fnctum sit, ut illis nd aiigoiidnm imiierinm Dous ipso verus, qncm
non colebant, ndjutor fuorit. Docotposlromo quao vcra duccnda sit folicitns Christiniiorum iinporalorum.

PRyEFATIO. tudinemesse folicitatem, quac non est dea, sed do-

Quoniam constat omnium rerumoptandarum pleni- nuni Dei, et ideo nullum dcum colendum esse ab
{a) Scriptus anno 415.
hominibus, nisi qui poteel eo3 facerefelices; undc
 ;

141 LinKil OUINTUS 142

si illa dea colcndamoritodicorotur: jam
ossot, sola dicunt alollas, accopla quidem poteatato a suinmo
consc([uenter vidoanius, qua causa Dcus, qui potcst Doo, arbitrio suo ista docernoro, sod in talibua ne-
;elillabonadaro,qu;c possunteliain notil)oni,
liiii)oro coasitatibuaingerondisilliusomninojussacomplore:
'ac per hoc etiain non toliccs, Uonmruun iinpcrium itann de ipso Doo scnlioiulum cst, (juod indignissi-

tam magnnm lamquc (iiuliirnuni csao volueriL. Quia mum visumesldo slcllaruni voluntato scntirc?Quod
enim hoc deorum ralsorumlilia, quain colobant, mul- sidicunturstollassignilicaropotiusistaquamfaccre;
titudo non fecit, ct niullajam diximus, ctubi visum ut quasi locutio qua?dam sit ilia positio, prajdicena

fuerit opportunum esse, diccmus. non agons (noncnim mediocriterdoctorum

fulura,

— hominum fuit ista sentcntia) non quidem ita

CAPUT PRIMUM. Causam Homani imperii om- :

solent loqui mathoraatici, ut, verbi gratia, dicant,

niumque regnorumnec fortuitam esse, nec in stella-
Mars ila positushomicidam significat sod, Ilomici-
rum positione consistere.
;

dam facit ' : verumtamen ut concedamus non eoa ul

Gausa ergo magnitudinis imperii Romani nec for-
debent loqui, et a philosophis acciperc oportere ser-
luitaest,necfatalis (a), secundum eorum sententiam
monisregulam adeapraenuntianda,quae siderum in
sive opinionem, qui ea dicunt esse fortuita, quso vel
posilione se reperire putant qui fit ^, quod nihil
:

nullas causas habent, vel non ex aliquo rationabili

unquara dicere potuerunl, cur in vita geminorum, in
crdine venientes ; et ea fatalia, quae pracler Dei et
actionibus, in eventis, in professionibus, artibus,
hominum voluntatem cujusdam ordinis necessitate
honoribus, caeterisquerebus ad humanam vitam per-
conlingunt, Prorsus divina providentia regna consti-
tinenlibus, alque in ipsa raorte sit plerumque tanta
tuuntur humana. Quae si proplerea quisquara fato
diversitas, ut similiores eis sint, quantum ad haec
ipsam Dei volunlatem vel potestatem
tribuit, quia
atlinet, mulli exlranei, quam ipsi inter se gemini,
fati nomine appellat, sententiam teneat, linguam
perexigua temporis intervallonascendo separati, in
corrigat. Cur enim non hoc primum dicit,quod postea
in conceptu autem perunumconcubitum uno etiam
dicturus est, cum ab illo quisquam quaesierit quid
moraento serainati ?
dixerit fatum ? Nam id homines quando audiunt,
usitata loquendi oonsuetudine non intelligunt nisi
GAPUT II. — De geminorum simili dissimilique
valetudine.
vimposilionis siderum,quali3esl quandoquis nasci-
Cicerodicit,Hippocratem,nobili3simummedicum,
tur, sive concipitur quod aliqui alienant a Dei vo-
:
scriplum reliquisse quosdam fratres, cum simul
luntate, aliqui ex illa etiam hoc pendere conflrmant.
aegrotareccBpissent,eteorumraorbuseodemtempore
Sed illi, qui sine Dei voluntate decernere opinantur
ingravesceret, eodera levaretur, gerainos suspica-
sideraquidagamus,velquid bonorumhabeamusma-
tum(a).Quo3Po3idoniusStoicus, multuraastrologiae
lorumve patiamur, ab auribus omnium repellendi
deditus, eadem constitutioneastrorumnatoseadem-
sunt ;nonsolumeorumquiveramreligionem lenent,
que conceptos solebat asserere {b). Ita quod medicus
sed qui deorum qualiumcumque, licet falsorura, vo-
pertinerecredebatadsimillimaratemperiemvaletudi-
lunt esse cultores. Haec enira opinio quid aliud
nishocphilosophusastrologusadvireconstitutionem-
agit.nisi ul nuUus omnino colaturaut rogeturDeus?
que3iderum,quaefueratquolemporeconceplinatique
Contraquos modo nobis disputatio non estinstituta,
sunt.lahaccausamultoest acceptabilior etdeproxi-
sed conlra eos qui pro defensione eorura quos deos
mo credibilior conjectura medicinalis : quoniam pa-
putant, christianae religioni adversantur. IUi vero,
rentesuterantcorporeaffectijdum concumberent,ita
qui positionem stellarum quodammodo deceroentium
primordiaconceptorumafficipoluerunt,utconsecuti3
qualis quisque sit, et quid ei proveniat boni quidve
ex maternocorporeprioribusincrementisparisvale-
mali accidat, exDei volunlatesuspendunt, si easdem
tudinisnascerentur;deindeinuna domo eisdem ali-
stellas putant habere hanc potestatem tradilara sibi
mentisnulritiubiaeremetlocipositionemetvimaqua
a sumraa illiuspotestate,ut volentesistadecernant
rumplurimumvalereadcorpusvelbenevelmaleaffi-
npagnamcoelofaciunlinjuriara,in cujus velut claris-
ciendum^, medicina testatur eisdera etiam exercila-
;
simosenatuacsplendidissimacuriaopinanturscelera
tionibus assuefacti tam similiacorpora gererenl, ut
facienda decerni ;
qualia si aliqua lerrena civitas
etiaraadffigrotandum unotempore eisdein causis si-
decrevisset genere humano decernente fueratever-
militer moverentur. Constitutionera vero cceli ac side-
tenda. Qualedeinde judicium dehominura factisDeo
rum, qua3 fuit quando concepli sive nati sunt, velle
relinquitur,quibusccelesti8neces3itasadhibeturcum
lrahereadistamaegrotandiparilitatem,cumtamraul«
Dominus ille sit et siderum et homiuum ? Aut si non
tadiversissiraigeneris diversissimorum affectuum
(a) Non deerant qui ad fortuitam sive fatalem cau-
?ara hic recurrendum pularent. Testis est Cicero in 1 Vind. Am. et Er, : Homicidam non facit. Abest,
libro secundo de Divinatione, cap. 47 « L. quidem : non, a cacteris libris.
« Tarutius Firmanus, familiaris, » inquit, « noster, in Sic nostri iMss. Nonnulli editi, qui
2 sit. M.
« primis Chaldaicis rationibus cruditus, urbis etiam 3 Ita Corbeiensis codex. Alii Mss. cum editis, occt-
" nostrae natalem diem repetebat ai) iis l'ariiihus, qui- pienduyn.
« bus eam a Roraulo conditam accepiraus, Romaraquc, '<
Mss. plerique, effectuum.
« in jugo cum cssct luna, natara cssc diccbat, ncc ejus (a) Non invenitur in libris qui exstant Ciceronis et
« fata canerc duijitubat. vira maxiraara crroris ! Ilippocratis. Suspicor Ciceronem hox dixisse in libello
« Etiamnc urbis natalis dics ad vim stellarum et lunao do Fato quem qui attcntius inspexerit, inveniet mu-
:

« pcrtinebat '
I";ic in pucro rcfcrrc ex qua affectiono tiiuni lacorumque, et picnum mendorum ad nostram
H coili priraura spiritura duxcrit nura lioc in latei-c, aut actalcra pcrvcnisse.
:
Lud. Vives.
« in caemento,ex (iuibus urbs effecta cst, potuitvalere.' » (b) Cicer. Tuscul. 2, de Divinat. de
1, et Offic. 3.
 ; :

143 DE CIVITATE DKI, S. AUGUSTINI 144

eleventorumeodem tempore in unius regionis terra quando in raoribus, operibus, casibus-
ista dicimus,

eidem coelo subdita potuerintconcipi et nasci.nescio que geminoruraplurimaplurimuraquediversa mon-

cuju8sitin3olentia3.Nosautemnovimu3geminos,noa stramus?
solum actus et peregrinationes habere diversas, ve-
rum eliam dispares aigiiludines perpeli.De qua re CAPUT IV. — De Esou et Jacob geminis, muUum
facillimam, quantum mihi videlur, raliouem red- inter se morum et aclionum qualitate disparibus.
deret Hippocrates, diversis alimentis et exercitatio- Natisuntduogerainiantiquapatrura raeraoria(ut
nibus,quaenondecorporistemperatione,seddeanirai de insigiiibusloquar) sicalter posl altHrum, ut po-
voluntate veniuntjdissimileseisacciderepoluisse va- stcrior planlara prioris teneret. Tanta in eorum vita
letudines. Porro autera Posidonius, vel quilibet fata- fuerunt inoribusque diversa, tanta in actibus dispa-
lium siderum asserlor, mirum si potest hic invenire rilitas, tanta ia parentura amore dissimilitudo, ut

quiddicat,sinolit imperitorummentibu8ineis,quas etiam inimicoseosintersefaceret ipsadistantia(rien.

nesciunt,rebusilludere.Quodenimconanlurefticere XXV, 24-34}. Numquid hoc dicitur, quia uno ainbu-
de iutervallo exiguo temporis, quod inter se gcmini, lante alius sedebat, etalio dormientealius vigilabat,
dura na8cerentur,habuerunl,propter coeli particulam alioloquenle alius tacebat ; quae pertinent ad illas
ubi poniturhorae notatio,quem horoscopum vocant; minutias, quae non possunt ab eis comprehendi, qui
aulnon tantum valet, quanlainveniluringeminorum constitutionem siderum, qu;i quisque nascitur, scri-
voluntatibus,Hctibus,moribus,casibusquediversitas, buut, unde mathematici consulanlur? Uiius duxit
aut plu3 etiam valet, quamestgeminorumvel humi- mercenariam servitutem, alius non servivit ; unusa
lilas generiseadem, velnobilitas, cujusmaximamdi- matrediligebatur, aliusnondilligebalur;unushono-
versitatem nonuisi inhora, quaquisqucnascitur, po- rem, qui magnus apud eus habebatur, amisit, alter
nunt. Ac per hoc, si lam celcriler alter post alterum indeptus cst. Quid de uxoribus, quid de filiis, quid

nascitur, ut eadem pars horoscopi maneat, cuncta pa- de rebus, quanta diversitas? [V.] Si ergo haec ad
ria quasro, quc-einnuUisposauntgcminisinvoneri: si illas pertinent minutias temporum, quae-inter se ba-
aulem sequentis tarditas horosnopum mutat, paron- bent gemini, elconstellatiouibus non adscribunlur
tos diversos quaero, quos gemini habere uon possunl. quarealiorum constellationibusinspectis istadicun-
CAPUT III. — De argumento quodex rota figuii Ni-
tur ? Si autem ideo dicunlur, quia non ad minuta in-
comprehensibilia, sedad temporumspatiapertinent,
gidiu» rnathemalicus assumpsit in quxslione gemi-
quae observari notariquepossunt quid hic agitrota
norum. ;

illa figuli, nisi ut homines luleum cor habentes in

Fustra ilaque affertur nobile illud commenlum de
gyrum mittantur, ne nQathematicorum vaniloquia
figuli rota, quod respondisse ferunl Nigidium hac
convincantur?
qu8estioneturbatum,undeetFigulusappellatu3est(n)
Dum enim rotam figuli quanta potuit intorsis-
vi
GAPUT V. — Quibus modis convincanturmathemalici
set, currente illabis numero de atramenlo tanquam 1'anam scientiam profileri.
uno ejus loco summa celerilate percussit ; deinde in-
Quid iidem quorura morhura, quod eodem
ipsi,
venta sunt signa, qua3 fixerat, desislenle motu, non
tempore gravior leviorque apparebat amboruin, me-
parvo intervallo in rotsa illius extremitate distentia.
dicinaliterinspiciens Hippocrales, geminossuspica-
Sic, inquit, intantarapacitatecoeli,etiamsialterpo3t
tus est, nonnesatis istos redarguunt, qui volunt si-
alterum tanta celeritate nascatur, quanla rolam bis
deribus dare, quod de corporura simili temperatione
ipse percussi, in coeli spatio plurimura est hinc :

veuiebat?Cur enim similitercodemque lerapore, non

sunt, inquit, quaecum |ue dissimillima perhibentur
allcr prior, alter poslerior aegrolabant, sicut nati
in moribus casibusque geminorum. Hoc figmentum
fucrant, quia utique simul nasci ambo non poterant ?
fragilius est, qunm vasa, qua3 illa rotatione fingun-
Aut si momenti attulit, ut diverais teraporibus
nihil
tur. Nam si lam mullum in coelo interesl, quod con-
ajgrotarent, quod diversis teniporibus nati sunt;
Btellationibus comprehendi non potest, ut alteri ge-
quarc tempus in nasccndo diversum ad aliarum re-
minorum haereditas obvenial, alteri non obveniat
rum diversitatcs valere contcndunl? Cur potuerunt
cur audent cajteris, qni gemini non sunt, cum in-
diversistemporibusperegrinari,diversi3lemporibus
spexerint eorum constpllationes, talia pronunliare,
ducere uxores, divcrsis tcraporibus lilios procreare,
quae ad illud secretum portinent, quod nemo potest
ct miilla alia, propterca quia diversis temporibus
comprehendcre, et nomenlis annotare nascentium ?
nati sunl, et non potuerunt cadem causa diversis
Si aulem propterea talia dicunl in aliorura gcnituris,
etiam temporibus a?grotare?Sieniradisparnasceadi
quia hajc ad productioraspatia temporumpertinent;
raora mulavit horoscopum, et disparilitatem intulit
momenta vcro i!la partiuin minutarum, quoe inter
Cffiteris rebus ; cur illud in acgritudinibus mansit,
86 geraini possunl habere nascenles, rebus minimis
quod habcbat in lomporis .Tcqualitatcconceptus? Aul
tribuuntur, do qiialibus mallieinaticinon solentcon-
si fata valetudinis in conceptu sunl, aliarum vero re-
suli : euim consulal (jiiando sedeal, quando
('luis
rura in ortu csse dicuntur, non debereut inspeclis
deambulet, quando vel qu-d prandeat ?) numquid
natalium constellalionibus de valetudine aliquid di-
(a) Nigidii meminit A. (iel., lib. 11), cap. 14, et Lucan., cere,quando cis inspicicnda conceptionalis hora non
lib. l, vers. 63t> et scqq. datur. Si autcm ideo prxnuntiant aegritudines, non
14S LinKH QUINTUS 146

inapecto concoplionis lioroacopo, quia incliciint eus vitalia voiunlafl vivcnlium, cum mutot fala conco-

luomcnt/inascentium ;quomo(l()(licorenlcuiliboteo- ptionis ordo nascentiurn ?

rum gominorum cx nativilatia horn, (|uan(lo ffigro- CAPUT VI. — Dc geminis disparis sexus.
talurus cssrt, cum ot allor qui non habohat caniflom Quanquamctin ipsia gominorum conceptibus.uhi
horam nalivitatis.necosso huhcrol paritera;grotaro? corlcamborumoademtnomenlasunttemporum.undo
Deindo qua3ro,si tanta dialantiu est tomporisin na- fttutsuboudotnconstellatioiiofatuii ultorconcipiatur
tivitttte geminorum, ul per hanc oporteat eia con- masculus, altcra fomina? Noviinus geminos divorsi
slellationes fieri cliveraas, proptor diversum horo- sexus,amboadhucvivunt,ambo(Etale vigent adhuc ;

8Copum, ob hoc divorsosomnes cardines (a), ubi

ct quoruni cuin aint inter se similcs corporum speciee,
tanta vis ponitur, ut hinc etiam diversa sint fata ;
quanlum in divcrsosexu potest ; instiluto tamen et
undo hoc accidore poluit, cum eorum concoptus di- proposiLo vitae ita sunt disparos, ut, pra;ter actus,
versum tempus habere non possit? Autsi duorum quo3 necesse cst a virilibus distarc, femineos, quod
uno momcnto temporis oonceptorum potuerunt esse illoinofficio Gomitis militateta sua domopenesom-
adnascendum fala disparia^cur non etduorum uno per pcregrinatur, illa de solo patrio el de rure pro-
momentotomporisnatorumpossintesseadvivendum prio non recedit : insuper (quod est incredibilius, si
atque moriendum fata disparia? Nam si unum mo- astralia fata credantur ; non autom mirum.si volun-
mentum.quo ambo concepti sunt, non impcdivit, tates hominum et Deimuneracogilentur),ille conju-
ut aller prior, alter posterior nasceretur cur, uno
;
galua, illa virgo sacra est ; ille numerosam prolem
momento duo nascunlur,imp(idiataiiquid,utalter
si genuit, iUa nec nupsil. At enim plurimum vis horo-
prior,alterposteriormoriatur?Si conceptiomomenti scopi valet? Hoc quam nihil sit,jam satis disserui.
uniusdiversoscasus in uterogeminoshaberepermit- Sed qualecumque sit, in ortu valere dicunt : numquid
lit cur nativitas momenli unius non etiam quoslibet
;
et in conceptu ? ubi et unum concubitum esse mani-
duos in terra diversos casus habere permittal, ac sic festum est ; ettanta naturae visest,utcum conceperit
omnia bujus arlis vel potiusvanitatis commenta tol- femina, deiadealterumconcipereomnino non possit
lanlur? Quid esl hoc quod uno tempore, uno mo- (a) unde necesse est, eadem esse in geminis mo-
:

mento,sub una eademque coeli positione concepti

menta conceptus. An forte, quia diverso horoscopo
diversahabent perducant ad diversa-
fata, qu!E illos
nati sunt, aut ille in masculum, dum nascerentur,
rum horarum nativitatem,et uno momento tempo- aul illa in feminam commutata est?Gum igilur non
rissub una eademque cceli positione de duabus ma- usquequaque absurdedici posset,ad solas corporum
tribus duo pariter nati, diversa fata habere non diflerentias afflatus quosdam valeresidereos, sicut in
possunt, quse iilos perducant ad diversam vivendi solaribus accessibus et decessibus videmus etiara
vel moriendi necessitatem ? An concepti nondum
ipsiusannitempora variari,etlunaribusincrementi8
habent fata, quae,nisi nascantur, habere non pote-
atque decrementis augeri et minui quaedam genera
runt?Quid ergo quod dicunt.si hora conceptio-
est
rerum, sicut echinos, et conchas, et mirabiles aestu»
nalis inveniatur, muila ab istis dici posse divinis'?
oceani;non autem et animivoluntatesposilionibussi-
Undeetiam illud anonnullis praedicatur, quod qui- derum subdi nunc : isti,cum etiam nostros actusinde
dam sapienshoram elegit.qua cum uxore concum-
religareconantur,admonentutquaeramus,undenein
beret.unde filium mirabilem gigneret.Unde postre- ipsis quidem corporibus eis possit ratio ista constare.
mo et hoc est, quod de illis pariter aegrotantibus ge- Quid enim tam ad corpus pertinens, quam corporis
minisPosidonius,magnusastrologusidemquephilo-
sexus?et tameu sub eadem positione siderum di-
aophus, respondebat,ideo fieri,quod eodem tempore versi sexus gemini concipi poluerunt. Unde quid
fuissent nati, eodemque concepti, Nam utique pro-
insipientius dici autcredi potest,quam siderum po-
pter hocaddebat conceptionem,ne diceretur ei non
sitionem, quae ad horam conceptionis eadem am-
ad liquidum eodem tenipore potuisse nasci, quos
bobus non potuisse, ut,cum quo habebat
fuit, facere
constabat omnino eodem tempore fuisse conceptos ;
eamdem conslellationem, sexum diversum a fratre
ut hoc, quod similiter simulque aegrotabant, non
non haberet; et positionom siderum, quae fuit ad
daret de proximopari corporis temperamento, sed
horam nasceutium, facere potuisse, ut ab eo tam
eadem quoque valetudinis pariiitatemsidereis nexi-
multum virginali sanctitate distaret?
bu3 alligaret. Si igitur in conceptu lanta vis est ad
eequalit-dLtemfatorum,nondebueruntnascendoeadem CAPUT VII. — De electione diei quo uxor ducilur,

mutari. Aut si propterea mutantur fala gemino- quove in agro aliquid plantatur aul seritur.
fata

rum, quia temporibus diversis nascuntur, cur non Jam illud quisferat, quod in eligendis diebusnova
polius intelligamua jam fuisse mutala, ut diversis quaedam suis actibusfatamoliuntur?Noneratvideli-

temporibusnascerentur? Itane non mulat fata nati» cet ille itanatus,ut haberet admirabilem filium;3ed
ila potius, ut conlemplibilem gigneret : et ideo vir

1 Editi, divinitus. At Mss. alil, divinius ; alii, quod {a) Fieri tamen posso ut snperfotet mulier, et factum
magis placet, divinis, id est mathcmaticis divinandi esso nonnuiKjuani ut oonc(^pfo uno fetu alterum conce-
artem profitentibus. —
Nostri Mss., dhnnius: M. pcril. (looot Aristolelcs, lilj. 7 de Historia animalium,
Ca) Dehisastrologiciscardinibus Manilius. lib. 2, vers. oap 4. Plinius, liti. 7, cap. 11; et Hippocrates, lib. de
808 et seqq. Superletutioue.
 :

147 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 148

doctus elegit horam qua misceretur uxori.Fecit ergo serere humanis mentibus atquefirmare, non horo-
falum,quod non hHbebat, et ex ipsius facto' coepit scopi notati et inspecli aliqua arte, quae nullaest.

esse fatale,quod in ejus nalivilate non fuerat.O slul-

titiam singularem Eligilur dies ut ducatur uxor
1
:
CAPUT VIII. — De his gui non aslrorum positionem,
connexionem causarum ex Dei voluntate penden'
secl
credo, propterea quia potest in diera non bonum,
lcm fati nomine appellanl.
nisi eligatur,incurri,et infeliciter duci. Ubi est ergo
quodnascentijamsideradecreverunt?anpoteslhomo, Qui vero non astrorum constitutionem,sicuti esl

quod ei jam constitutum est, diei electione rautare, cumquidque concipitur, vel nascitur.vel inchoatur,
et quod ipse in eligendo die conslituerit,non polerit, sedoTiniumconnexionemseriemquecausarum,quafit
ab alia poleslate rautari?Deinde si soli homines.non omnequodfit,fatinomineappellanl;nonmultumcum
autem omnia quBe sub coclo sunl, constellationibus eisdeverbicontroversialaborandumatquecertandum
subjacent,cur alios eligunt dies^accomraodatos po- est quandoquidem ipsum causarum ordinem el
:

nendis vitibus,vel arboribus,vel segetibus; alios dies quandamconnexionemDeisummitribuuntvolunlati

pecoribusveldomandis.veladmittendismaribus.qui- elpotestati,quioptimeetveracissiraecredituretcunc-
busequarum velboumfetenlurarmenta,etC8eterahu- tascire anlequarn fiant.et nihil inordinalum lelin-
jusmodi?Siautem proptereavalentadhasresdiesele- quere; aquo sunt omnes potestates,quamvis ab illo
cti,quia lerrenis omnibus corporibus.sive animanli- nonsint omnium voluntates. Ipsam itaque praecipue
bu9, sive nonanimantibus^,secundum diversilales Deisummivoluntalem,cujuspotestasinsuperabiliter
temporalium momentorum,siderum positio domina- per cuncla porrigitur, eos appellare fatum sic pro-
lur;considerentquaminnuHjerabiliasubunot6mporis batur. Annaei Senecte sunt, nisi fallor, hi versus :

punctovel nascanlur, vel oriantur.velinchoentur, et Duc, summe pater, altique dominator poli,
tam diversos exitus habeant, ut istas observaliones Quocumque placuit, nulla parendi mora est.
Adsum impiger : fac nolle, comitabor gemens,
cuivispueroridendasessepersuadeant.Quisenimest
Malusque patiar facere quod licuit bono K
tam excors,ut audeat dicere.omnes arbores.omnes Ducunt volentem fata, nolentem trahunt (a).
herbas, omnes bestias, serpentes, aves,pisce3, ver-
evidentissiine hoc ultimo versu ea fata ap-
Nempe
miculos, raoraenta nascendi singillatim habere di- summi
pellavit, quam supra dixerat patris volunta-
versa? Soient lamen horaines ad tenlandam peritiam paratumobediredicil,uivolensducatur,
tera :cui se
mathematicorumafferreadeosconstellationesmuto-
ne nolens trahatur ;
quoniam scilicet
rum animalium,quorum ortus propler hanc explo-
Ducunt volentem fata, nolentem trahunt.
rationem domi suae diligenter observant, eosque
mathematicosprfflferuntcaeterisquiconstellalionibus IUi quoque versus Horaerici huic sententiiB suffra-

inspectis dicunt nonessehominemnatura.sedpecus. gantur, quos Cicero in latinum vertit :

Audenl etiara dicere quale pecus, utrum aptum lani- Tales sunt hominum mentes, quali ^ pater ipse
cio, an veclalioni, an aralro, an cuslodis domus. Juppiter auctiferas lustravit lumine terras {b).

Nam et ad canina fala tentanlur, et cum magnis ad- Nec in hac quaestione auctoritalem haberet poetica
mirantium clamoribus isla respondent.Sicdesipiunt sententia sed quoniam Stoicos dicit, vim fati asse-
:

homines,utexistimeni,cum homo nascitur, cajteros rentes.istosexHomero versu= solcre usurpare.non

rerum ortus ita inhiberi, ut cum illo sub eudem coeli de illius poetae,sed de islorum philosophorum opi-
plaga nec musca nascatur. Nam si hanc admiserint, nione traclatur, cum per istos versus, quos dispu-
procedit ratiocinatio,qua; gradatimaccessibusmodi- tationi adhibcnt.quam de fato habent,quid sentiant
ciseosa muscis ad camelos elephantosque perducat. esscfatum, apertissime declaratur, quoniam Jovem
Nec illud volunl advertere,quod eleclo ad seminan- appellant, quem summum deum pulant, a quo
dum agrura die, tam multa grana in terram simul connexionem dicuat pendere fatorum.
veniuntjSiraul germinant, exorta segete simul her-
bescunt, pubescunl,flave3cunl; et tamenindespicas CAPUT IX. — Dc prcrscientin Dei ef libera hominis
caeteris coaevas, atque, ut ita dixerim, congermina- volunialc, conlra Ciceronis definilionem.
les, alias rubigo interimil, alias aves dcpopulantur, 1. llos Cicero ita redarguere nititur.utnon existi-
aliashomines avellunt.Quomodo istis alias constel- mct aliquid se adversus eoa valere, nisi auferat divi-
lationesfuisse dicluri sunl, quastam diversosexilus
nationem (r).Quam sicconatur auferre, utnegetesse
habere conspiciunl? an eos pcenitebil his rebus dies
eligere,easque ad cccleslenegabunt pertinere decrc-
1 Corbciensis mnlc, libuit ; et, bono, in rasura. M.
tum, et solos sideribus subdenl homine8,quibussolis 2Editi, fjualis. At probac notae Mss. quah. El qui-
in terra Deus deditliberas voluntatcs ?nis omnibus dam, quale.i. In altero versu Colberliuus codox, loco,
auctiferas ; habet, nstrifero, >eulra leclio rcspouilct
consideratis, non immeriio creditur, cum astrologi
gracco sic nunc babeuli
mirabiliter mulla vera rcspondent, occulto ins- Toios gnr noos rstin epichlhontdn anthropnn,
linctufieri spirituum non bonorum,quorumcura esl
Oion cpemar agcsi patSr andrdn te thednle.
id est, , .

hasfalsascl noxias opiniones dcastralibus fatis in- Talis tnens lerrestrium komtnum,
est
Qualem diem adducat pnlcr hominumquedeorumque.
• Edlti, cliggcnlienlibvis scriplis libris, fato. (a) Epist. 107 prope fiuera.
- Mss., cnr aliter eligtinl dies. \b) Odvssoae 18, vors. 136, 137.
' Manuscripti non hniient, sirr non animantibuf. ('') Lih. 2 (lo Divinat.
 ;

149 LinEIl QUINTUS 150

sciontiam futurorum, eamquo omnibus viribua nul- pr.TescionliamfuturorunKquoniumutrumquearbitra-

lamessoomninocontcn<iut,volinDoo,velinhomine', tur cssonon pos!«o, sedsiultcrum coniirmabitur,aU

nuilumquc rerumpnKdictionorn. Ituet Dci pr«;acien- ternm lolli ; si elogerimus praiaciontiarn futuronim,
tiam noRal,ctomnom prophelium luco (•lariorcmco- tolli voluntatis arbitrium; si clcfzoriinuB voluntutig

naturovertcrcvanisurf^uineutatior.ibus.ptopponon- arbitrium,toIIi prajscicntiumfuturorum. Ipseituque

do sibiquccdam oracuiu,qu(B facile poasunl refelli: ut vir mugiius ct doctus, ct \ilaa huinanfc plurimum
quaetarricnnecipsaconvincit.Inhisautem niathcma- acpcritissimeconsulens^cx hisduobusclcgitliberum
ticorum conjecturis rcfutandis ojus rc^^nat oratio; voluntatisarbitrium quodutconfirrnarotur, negavit
:

quiuveretales sunt, utseipsa) dcstruant ot refellant. prajscieutiam fulurorum: at^juo ita.dum vult facere

Multo sunt autem tolerabilioros qui vel sidera fala liberos, fecit sacrilegos. lleligiosus autem animus
constituunt,quamistc,quitollitprfEscienliainfuturo- utrumqueeligit, utruinqueconfitetur,et fidepietatia
rum. NametconliteriesseDcumct negarepraescium- utrumquc conlirmal. Quomodo, inquit? Nam si est

futurorum,apertissimainsaniae3t. Quod elipsecum prsescientia futurorum, sequcntur illa omnia, quae

videret, etiam illud tentavit quod scrip- asserere, connexa sunt, donec eo perveniatur, ut nihilsitin
tum est, Pixit insipiens in corde suo, Non est Deus nostra volunlate. Porro si est aliquid in nostra vo-
(Psal. XIII, I) sed non ex sua persona. Vidit enim
:
luntate, eisdem recursis gradibus eo pervenitur, ut

quam essetinvidiosumetmoleslum :ideoqueCottam non sit praescienlia futurorum. Nam per illaomnia
fecitdisputantemdehacreadversumStoicosinlibris sicrecurritur :Si eslvoIuntatisarbitrium,nonomoia

de deorum Natura {Libro 3), et pro Lucilio Balbo, cui fato fiunt non omnia fato fiunt, noa est omnium
: si

Stoicorumpartesdefendendasdedit.maluitferresen- certus ordo causarum si certuscausarum ordo non

:

tentiam, quam pro Cotta, qui nullam naturam divi- est, nec rerum certus estordo pra;scienti Deo, quae

namesse conlendit. Inlibris verodeDivinationeexse Geri non possunt, nisipraecedenlibusetefficientibus

ipso apertissime oppugnatpraescienliam futurorum. causis si rerum ordo praescienli Deocertusnonest,
:

Hoc autemtotum facerevidelur, ne fatum esse con- nonomnia sic veniunt,ut eaventurapraescivit:porro
senliat, et perdat liberam voluntatem. Putat enim, si non omniasic veniunt, utabillo venlurapraescita
concessa scientia futurorum,ita esse consequens fa- sunt, non est, inquil, in Dco praescientia omniura
tum, ul negari omnino non possit. Sed quoquo modo fulurorum.
sehabeanttortuosissimag concertationes et disputa- S.Nosadversusistossacrilegosaususatqueimpios.
tionesphilosophorum.nosutconfitemursummumet etDeum dicimus omnia scire antequam fiant, et vo-
verum Deum, ita volunlatem summamquepotesta- luntatenos facere,quidquidanobis nonnisi volenti-
temdcpraescientiamejusconfilerour.Neclimemusne bus fieri sentimus et novimus. Omnia vero falo fieri
ideo non volunlate faciamus,quod voluntate facimus, non dicimus,imo nuUa Qeri fato dicimus : quoniam
quia id nos facturos ille praescivit, cujuspraescientia futi nomen ubi solet a loquentibus poni, id est in
falli non potest. Quod Cicero limuit, ut oppugnaret conslitulionesiderumcumqaisqueconceptusautna-
praescientiam etStoici, ut non omnia necessitate
; tusest(quoniamresipsainaniter asseritur), nihil va-
fieri dicerent, quamvis omnia fato fieri conlenderent. lere monstramus.Ordinem autem causarum, ubivo-
2. Quid estergo quod Cicerotimuit in praescieatia lunlas Dei plurimum potest, neque negamus, neque
futurorum,ut eamlabefaclare disputatione detesta- fati vocabulo nuncupamus,nisi forteut falum a fando

bili nileretur? Videlicet quia si praescila sunt omnia dictum intelligamus, id est loquendo(a): non enim
futura, hoc ordine venient, quo venlura esse praescita abnuere possumus esse scriptum in Litteris sanctis,
sunl: et si hoc ordine venient, certus est ordo rerum Semel locutus est Deus, duo hsec audivit; quoniam
praescienti Deo : et si certus est ordo rerum, certus potestas Dei ed, et tibi, Domine, misericordia, quia tu
est ordo causarum non enim aliquid lieri potest,
; reddes unicuique secundum opera ejus (Psal. lxi,
quod non aliqua efficiens causa praecesserit si au- :
12, 13). Quod enim dictum Semel loeutus est,

tem certusest ordo causarum, quo fit omne quod fit est, intelligitur, Immobiliter, hoc est incommutabi-

fato, mquii, (iunt omnia quae fiunt. Quod si ita est, liter,estIocutus,sicutnovil incommutabiliter omnia
nihil estid nostra potestate,nuIlumqueest arbitrium quae fulura sunl, et quo ipse facturus est. Hac itaque
voluntatis: quodsi concedimus,\nqu\t,omnis humana ratione possemus afandofatum appellare, nisi hoc
vitasubvertitur ; (rustra legesdanlur ;frustra objurga- nomenjarainaliaresoleretintelligi,quocordahomi-
tiones,laudes,vituperationes,exhortationesadhibentur; num nolumus inclinari. Non est aulem consequens,
neque uUajustitia bonispraemia ,el matis supplicia con- ut, si Deo certus est omnium ordo causarum, ideo
stiluta sunt. Haec ergo ne consequantur indigna et nihilsitinnostraevoluntatisarbilrio.El ipsae quippe
absurda perniciosa rebus humanis,non vult esse
el nostraevoluntatesincausarumordinesunt.quicerlus
praescientiam futurorum atque in has angustias :
estDeo ejusquepraescientia continelur quoniam et ;

coarctat animum religiosum,ut unumeligate duo- humanaevoluntateshumanorumoperumcausaesunt.

bua, aut esse aliquiii in nostra voluntate, aut esse Alqueita quiomnesrerum causaspraescivit, profecto

< onines Mss., vel in homin", vel in deo. M.

JJostri ia) A fanrlo fere omncs scriptores veteres derivant, sed
2 Manuscripti, praescientiam. At Codd. 20.^0 et — variis modis. « Quod constituunt Parcre fando, » ia-
2052, praesoium. M. quit Varro, de Lingua Latina, lib. 6, J 52.
 ;

151 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 152

in eis causis etiam nostras voluntates ignorare non aarum ordinem dicunt esse fatalem, vel potius ipsum
potuit,quasnostroruraoperumcausasessepraescivit. fati nomine appellant {Libro de Falo, capp. 11, 12)
4. Namet illud quod idem Cicero concedit' nihil quod nos abhorremus, prajcipue propter vocabulum,
fieri sicausa efficiens non prc-ecedal (Libro deFato. quod non in reveraconsueviti.Ttelligi.Quod vero ne-
cap. 10, etseqq.), satis est ad euin in hac quaestione gat ordinem omniura causarum esse certissimum et
redargucndum. Quid enimeum adjuvat, quod dicit^ Dei prffiscientiae notissiraura, plus eum quam Stoici
nihil quidem Heri sine causa, sed non omnem cau- detestaraur. Aut enira Deura esse negat, quod quidera
sam essefatalem; quia est eausaforluita, eslnatura- inducla alterius persona in libris de DeoruraNatura
lis, esl voluntaria?Sufficil quia omne quod lit, non- faceremolituspst:aut si esseconfiteturDeum, quem
nisi causa praecedenle fieri confitetur. Nos enim eas negalpraescium futurorum,etiamsicdicitnihiluliud,
causa?, quaedicuntur fortuitae, unde etiam fortuna quam quod ille dixil insipiens in corde suo, Non est
nomen accepit, non essedicimus nullas, scd latentes; Deus^Psal. xiii, 1). Qui enim non est prsscius om-
easquetribuimus vel Dei veri, vel quorumlibel spiri- nium futuroriim,non est utique Deus. Quapropter et
tuum voluntati : ipsasque naturales nequaquam ab il- voluntates nostrae tantum valent,quantum Deus eas
lius voluntate sejungimus, quiest auctor omnis con- valere voluit atque praescivil: et ideo quidquid va-
ditorque Jam vero causae voluntariae aut
naturffi.
lenl, certissirae valent;el quod facturae sunt, ipsae
Deisunt,autAngelorum,authominum,autquorum- omnino facturae sunt: quia valituras atque facturas
queaniraalium:sitamenappellandae suntvolunlates ille praescivit, cujus prsscientia falli non potest.
animalium^rationisexpertium motusilii,quibus ali- Quaproptersi mihifati noraen alicuirei adhibendum
qua faciunt secundum naturam suam,cum quid vel placerel,raagi8diceremfatumesseinQrraioris,poten-
appetunt-', velevitant. Angelorum aulem voluntales
tioris voluntatera,quieura habel in potestate,quara
dico, sive bonorura, quos Angelos Dei dicimus ; sive illocausarum ordine, quera non usitato, sed suo
malorum, quos angelos diaboli vel etiam dsemones raore Stoici fatum appellant, arbitrium nostrae vo-
appellamus: sicethominura bonorumscilicetet ma- luntatis auferri. J
lorura. Ac per hoc colligitur, non esse causasefficien-
tes omnium quae fiunt, niai valuntarias, illius naturae
GAPUT X. — An voluntatibus hominum aliqua domi-

Bcilicet quae
netur necessilas.
spiritus vitae est. Nara et aer iste seu
ventus, diciturspiritus: sedquoniam corpus est.non 1. Unde nec illa uecessitas formidanda est, quam
esl spiritus vita?. Spiritus ergo vitte, qui vivifical ora- formidandoStoici laboravcruntcausas rerumitadis-
nia, creatorque est omnis corporis
omnis creali el tinguere, ulquasdam subtraherenlnecessilati,quas«
spiritus, ipse est Deus, spiritus utique non creatus.In darasubderent: atqueinhisquasessesubnecessitate
ejus voluntate summa polestas est, quae* creatorum noluerunt, posuerunl etiam noslras voluntates, ne
spirituum voluntates bonas adjiivat, raalas judicat, videlicet non essent libera^, si subdereotur necessi-
omnesordinat; etiuibusdara tribuitpotestates*, qui- tati. Si enim neccssitas noslra illa dicenda est, quae
busdam non tribuit. Sicut enim omnium naturarum non est in nostra potestate, sed, etiamsi nolimu3,ef-

creatorest, itaoranium potestatumdator,non volun- ficit quod potest, sicutesl nccessitas raortis ; mani-
tatum.Malffi quippevoluntatesabillo nonsunt;quo- festum esl voluntates nostras, quibus recte vel perpe-
niamcontra naturamsunt,quaeabilloest.Gorporaigi- ramvivitur, sub tali necessitatenonesse. Multaenim
turmagissubjacentvoluntatibus;quaedamnostris,id facimus, quae, si nollemuB, non utique facereraus.
estomnium animantium mortalium,etmagi3 horai- Quo primitus ipsum velle nam, si volumus,
pcrtinet :

num quara bestiarura

quaedara veroangelorum sed
; :
cst; si ooluiiius,non est: non enim vellemus,si nol-
omniamaximeDeivolunlali subdita sunl; cui eliam lemus. Si autem illa definituresse necessitas, secun-
voluntatesomnessubjiciuntur, quianonbabentpote- dum quara diciuius neccsse esse ut ila sit aliquid,
statem nisi quara ille concedit.Causa itaque rerum vel itafiat; nescio cur earalimea!uus,ne nobis liber-
quffi facit, nec fil, Deus est. Aliae vero causae et fa- liitora aufurat voluntatis. Nequc enim et vitam Dei et
ciuit, et fiunt; sicut sunt omnes creati spiritus, praescienliam Dei sub nccessitate ponimus, si dica-
maxime rationales. Corporales aulem causae, quae mus necessc essc Deuin semper vivere, et cuncta
magis fiunt,quam non sunl inler caususef-
faciunt, praescire : sicut nec potestaa ejus rainuilur, cura di-
ficientesannumerandac; quoniara hoc possunt, quod citur mori falliqiic non posse. Sic enim hoc non po-
exipsisfaciuntspirituumvoluntales. Quoraodoigitur test, ul potius, si posset, rainorisesset utique pote-
ordocausarura,qui pracscienti certus estOeo, id effi- stalis. Rectcquippc oranipotens dicitur, qui taraen

cil, ul nihil sit in noslra voluntate, cum in ipsocnu- mori el falli non potesl. Dicitur enira omnipotens
sarumordinemagnumluibcant locumnoslra; volun- faciendoquod vult, nonpaliendoqnod nonvull:quod
talesJConlendat ergo Cicerocum eis, quihuDCCau- ei si accideret, nequaquara osset omnipotens. Unde

propterea quaedam non polest, quiaomnipotens cst.

Sic etiara, cura diciraus necesse esse ut, cura volu-
' Vind. Ain Er., cnntendit.
' llop loco Mss., (i>iir)iarHi)i. mus,Iibero velimus arbitrio; et veriim procul duhio
^ Solaeililio Lov,,rHw r/iiidf>nni nmlivevcl appetnnt. dicimus.etnon ideo ipsiim iiberum arbilrium neces-
* Sic Vind. Er. ot pturos Mss. At Lov., grut, Nonnulli
sil.-iti subjicimi s, quacndimit libcrtateir..Suntigitur
Mss., qua.
' Ita in Mss. fn oditiB vero, polcsiatem.
nostrae voluntates, et ipsa; faciunt quidquid volendo
 :

153 LIHKIl QUINTnS 1S4

facimus, quod non (iornt, si nollemus. Quidquid uu- quo cujuscumquo gonc-
ost quidquid nalurulitor esl,

tem hominutn volunlulc noicns quieque pa-

alioruiii ris 08t, cujuslibot a^stimutionis ostu quo Huntse- ;

tilur, otiam sic volunlas viilot ct si non illius tunien

; minu formarum, formro fleminum, motud seminuin
hominis volunlas, sed poteslas Doi '. Nam yi volunlas utiiiK^ fnrmanun ([ui dedit ct curni originem, pul-
:

tantUMi essol, ncc possot quod veilot, polenliorc vo- ciirilu(linem,Nalotudiiicm,propiif^utioni8fecuiidila-

luntate impediretur: necsic lamcn volunlus, nisi vo- tom,mombrorum dispositioncm,saIutem concordiaj
luntas esset neo alterius.sed ejus esset, qui vellot,
; quj et animffl irrationuli dcdit momoriam, sensum,
etsi non possot implere quod vellet. Unde quidquid uppotitum ; ratioiuili autem iiisupermcntein.inlolli-
praeter suani voluntatem patilur homo, non dcbo'' genliam, vrtlunt;ilom :qui non soluiii coelum et ler-
tribuere humanis vel angelicia vol cujusqnam crouti ram, nccaoluinangeluinet hominem ; sed ncc exigui
spiritua volunlatibus, sed ejus potius, qui dat pote- et conlemptibiliaanimantis viscera, nec avis pen-
stalem volentibus. nulam ', nec herbae flosculum, nec arboris folium
2. Non ergo propteroanihil estin nostra voluntate, sinc suarumpartiumconvenientia, (itquudam veluti
quia Deus prjescivit quid futurum esset innoslravo- paco dereliquit: nullo modo cst credendus regna ho-
luntate: non enim qui hoc praescivit, nihil praesci- minum eorumqne dominationes et servitutes a suae
vit. Porro si ille, qui prwscivit quid futurumesset in providentiae legibus alienas esse voluisse.
noslra voiuntate, non utique nihil, sed aliquid prae- - Quihusmoribus antiquiWomanimeruc-
GAPUT XII.
scivit profectoetiilo prresciente esl aliquid in noslra eum
;
rint ul Deus verus, quamvis non colerent, eo-
voluntale. Quocirca nullo modo cogimur, aut retenta rum augeret imperium.
proescienlia Dei tollere voluntatis arbitrium, aut re-
i. Romanorum mores, et
Proinde videamus quos
tentovoluntati8arbitrioDeum(quodnefasesl)negare
quamobcausamDeusverusad augendumiraperiura
praescium futurorum : sed utrumque amplectimur» cujus polestate sunt etiara
adjuvare dignatus est, in
ulrumque fideliler et veraciter confitemur illud, ut
regna terrena. Quod ut absolutius disserere posse-
;

bene credamus hoc, ut bene vivamus. Male autem

mu3, ad hoc perlinentem el superiorem librum con-
;

vivitur, si de Deo non bene credilur. Unde absit a

scripsimus, quod in hac re potestas nulla siteorum
nobis ejus negare praescientiam, ut liberi esse veli-
deorum, quos eliamrebus nugatoriiscolendos puta-
mus'-, quoadjuvantesumusliberi, velerimus.Proin-
runt, et preesenlis voluminis partes superiores, quas
denon frustra sunt leges, objurgationes, exhortatio-
huc usque perduximus, de fati quseslione toUenda :

nes,Iaudeselviluperatione3:quiaetip3asfuturasesse
ne quisquam, cui jara persuasum essel non illorum
praescivit,etvalentplurimum,quanluraeasvalitura3
deorum cultu Romanum imperium propagatum at-
esse praescivit; et preces valent ad ea impetranda,
quesef"vatum,nesciocuifatopotiusidtribueret,quara
q\i3d se precantibus concessurum esse praescivil : et
Dei summi potentissimae voluntati. Veteres igilur
juste praemia bonis faclis, et peccalis supplicia con-
primique Romani, quantura eorum docet et com-
Neque eaim ideo peccat homo ^, quia
stiluta sunl.
gentes, excepta
mendat historia, quamvis ut aliae
Deus illum peccalurumessepraescivil: imo ideo non colerenl, el non
una populi Hebrsorum, deos falsos
dubitaturipsumpeccare, cumpeccat, quiaille, cujus
Deos victima3,seddaeraoniis iroraolarent,tamen /au-
praescientia falli non fatum,non fortu-
non potest,
dis avidi, pecunix liberales erant, gioriam ingentem,
nam,non aliquid aliud, sed ipsum
peccalurum esse
divitias honestas volebanl [Sallust. in Catil., cap. 7):
praescivit. Qui si nolit, utique non peccat sed si :

hanc ardentissime dilexerunt, propter hanc vivere

peccare noluerit, etiara hoc ille praescivil.
voluerunt.prohacemorinondubilaverunt^Caeteras (^
CAPUT XI. — De universali providentia Dei, cujus cupiditateshujusuniusingenticupiditatepresserunl
legibus omnia continenlur. Ipsam deniquepatriamsuam, quoniamservire vide-
Deusilaque sumraus et verus cumVerbo suo et baluringlorium, dominari vero atque iraperare glo-
Spiritu sanclo, quae triaunum sunt, Deus unus om- riosura, priusomni studioliberara, deinde
dorainam
nipotens, creatoret factor omnis animaeatque omnis esseconcupierunt. Hinc est quod regalem dorainatio-
corporis : cujus sunt participalione felices, quicum- nem non ferehtes, annua imperia binosque impera-
que sunt verilate, non vanitate felices : qui fecit tores sibi fecerunt, qui consules appellati
sunt a
hominem rationale animal ex anima et corpore qui ;
consulendo, non reges nutdomini a regnando atque
eum peccantera nec impunitum esse permisit, nec dorainando: cura et regesutique aregendodicti rae-
sine misericordia dereliquil qui bonis et raalis es- lius videantur, ut regnum a regibus, reges
autem,
;

senliam etiam cum lapidibus, vitara seminalem utdicturaest, aregendo;sed fastus regius nondisci-
eLiam cum arboribus, vilam sensualem etiam cum plina pulata est regentis, vel benevolentia consu-
lentis, sed superbiadominantis. Expulso ituque
rege /j-
pecorihus, vitam inlellectualem cum solis Ange-
quo est omnis raodus, omnis species,
Iisdedil: a Tarquinio, et consulibus institutis, secutum fist
omnisordo aquocsl mensura, numerus,pondus;a
;
quod idera auctor in Roraanorum laudibus posuit,
» Lov., Dei est. Verbo, est, carent libri aoeteri.
quod civitas, incredibile memoratu est, adepta liber-

tate qunntum brevicreverit, lunta cupido glorim

2 OmncH prope Mss., ul libere velimus.
inces-
^ Plures probae nolao Mss., Faurensis, Corbeiensis,
etc. Ner/ue enim ideo non peccat homo. Gervasianus,
1 NosTRi Mss., pinnulam. M.
Nec peccat homo. 2 Plures Mss , vincere voluerunt. — In B., pro hac el
 155 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 156

serat (SaUust in Catil. cap.l). Isla ergo laudisaviditas per illas moribus corrumpendis, rapiendo miseris
et cupido gloriae multa illa miranda fecit, laudabilia civibus, largiendo scenicis turpibus. Unde qui tales
scilicet atque gloriosa secundum homiaum exislima- jam morum labes * superabant atque abundabant,
tionem. quando scribebatista Sallustius, canebatque Virgi-
Laudatidem Sallustius temporibussuis magnos
2. lius,nonillis artibusadhonoreselgloriam, sed dolis
et praeclaros viros, Marcura Catonem et Caium Ca3- atque ambiebant. Unde idera dicil Sed pri-
fallaciis :

aarem, dicens quod diu illa respubiica non habuit mo magisamhilioquam avaritiaanimoshominume.xer-
quemquara virlutemagnum, sed siiamemoriafuisse ceb'it, quod tamen vitium propius virtutem^ erat. Nam
ilios duos ingenti virtute^diversis raoribus. In laudi- gluriam,lionorem, imperiumbonusetignavusaequesibi
bus autem Caesaris posuit, quod sibi magnum impe- e.Toptant : $ed ille, inquit, vera via nilitur ; huic quia
\ rium, exercitum, bellum novum exoptabat, ubi virlus bonxartesdesunt,dolisatque(allaciiscontendit(Sallust.
enitescere possel (Ibid., capp. 53, 54). Itafiebat* in Catil., c. i 1). Hse suntillasbonae artes,per virtulem
in votisvirorum virtute magnorum, ut excitaret in scilicet, non per fallacem ambitionera ad honorem
belluni miseras gentes, et fiagello agitaret Bellona et gloriam et imperium pervenire quae tamen bonus ;

sanguineo, utessetubivirtus eorumenilesceret.Hoc et ignavus aeque sibi exoptant : sed ille, id est bonus,
illa profecto laudis aviditas et gloriae cupido fa- vera via nititur. Via virtusest, qua tanquam nititur
cicbal. Amore itaque primilus libertatis, post etiam ad possessionis finem, id est ad gloriam, honorem,
y dorainationis, et cupidilate laudis et gloriiB, muUa imperium. Hoc insitum habuisse Romanos, etiam
magna fecerunt. Reddit eis ulriusque rei lestimo- deorurn apud illos aedesiudicant, quas conjunctissi-
niura etiam poeta insignis illorum indequippeait, : mas constituerunt, Virtutis et Honoris (a), pro diis
Necnon Tarquinium ejectum Porsenna jubcbat, habentes qua^ dantur a Deo. Unde intelligi polesl
Accipere, ingenlique urbem obsidione premebat ;
iEneadae in ferrum pro libertate ruebant. quem finem volebant esse virtutis, et quo eam re-
{Virffil. JEneid. lib. 8, vers. 646, 648). ferebant, qui boni eranl, ad honorem scilicet: nam
Tunc magnum illis fuit aut fortiter emori,
itaque mali nec habebant eam, quaravis honorem habere
aut liberos vivere. Sed cum esset adepta libertas, cuperent, quem malis artibns conabantur adipisci,
tanta cupido gloriae incesserat, ut parum esset sola id esl dolis atque fallaciis.
libertas, nisi et dominalio quaereretur, dum pro Melius laudatus est Cato. De illo quippeait,(3«o
4.
magno haberetur quod, velut loquente Jove, idem minus petebat gloriam, eoillum magis seguebatur {b)
poeta dicit, (Ibid., cap. 54). Quandoquidem gloria est, cujus illi

Quin aspera Jnno, cupiditate flagrabant, judicium hominum bene de

Quae mare nunc terrasque melu ccelumque fatigat,
mecumquc fovebit
Consilia in melius referet, hominibus opinantium. Et ideo melior est virtus,
Komanos rerum dominos gentemquo togatam. quffl humano testimoniu ' conlenta non est, nisi
Sic placitum. Veniet luslris labentibus aetas,
Cum domus Assaraci 1'hthiam clarasque Mycenas
conscientiae suae. Unde dicit Apostolus, Nam gloria
Servitio premet, ac victis dominabitur Argis. nodra hd c est,testimonium conscientice nostrx (II Cor.
(.Eneid. lib. 1, »<rrs. 279, 285.) Et alio loco, Opus autem suum probet unus-
I, 12).
Quaj quidem Virgilius, Jovem inducens tanquam fu- quisque, et tunc in semelipso tanlum gloriam habebit,
tura praedicentem, ipse jam facta recolebat, cerne-
elnon in altero (Galat. vi, 4). Gloriam ergo el hono-
batqiie praesenlia verum propterea commemorare
:
rem et imperium, quae sibi exoptabant, et quo bonis
illa volui, ut ostenderem
dominationem post libertu- non debet sequi
artibus pervenire nitebantur boni,
tera sic habuisse Romanos, ut in eorum raagnis lau-
virtus, sed ipsa virlutem. Neque enim est vera vir-
dibus poneretur. Hinc est et iilud ejusdem poetae, ad eum finem tendit, ubi est bonum
tus, nisi qua;
quod, cum aliarum gentium artibus eas ipsas pro- hominis, quo non est. Unde et bonores quos
raelius
priasRomanoruraartes regnandi alqueimperandi et petivit Cato, pelere non debuit, sed eos civitas ob
subigcndi ac debeliandi populos anteponerel, ait,
ejus virtutera non petenti dare (c).
Excndent nlii spiranlia mollius aera
5. Sed cura illa memoria duo Romani essent vir-
:

Creflo equidem, vivos ducent de marmore vultus :

Orabunt causas melius coelique meatus;

tute magni, Ca;sar et Cato, longe virtus Catonis ve-
Describent radio, et surgentia 2 sidcra dicent. videturpropinquiorfuisse,quam Caisaris.Pro-
ritali
Tu regere imperio populos, Romano, nicmento.
Hao tibi erunl artes, paciquo ^ imponere morem, 1 ^'onnuni Mss.,Za6<' : librnriorum solemni vilio omis-
Parcere subjeclis, et debellare superbos. salittcra extrcma, quia cadem cst prima subequentis
(yEneid. lih. 6, vers. 847, 853.) vocabuli, in quo clnrius sonabat prouuntiante lectore.
Paulo nnto legcndum forsitan, quia talcs ; aut certe,
3. Has artes illi tanlo peritius exercebant, quanto
lahes mnrtcm hic ipsi nppellantur liominesvitiosi quo- :

minus se voluptatibus dabant, el enervationi animi modo a IMnuto in lVrsa,nct.3, scen. 3,vcrs.4, dicitur homo
« lnl)cs popli » et a Ciccrone, Ornt. pro Scxt. cap. 8,
et corporis in concupiscendis et augendis divitiis, et
;

Hnbeo quod opponnm Inbi illi et co^no » Nostri Mss., —

mori non dubitaverunt. Sic ctiara Cdd. 2051 ct 2053 lahe.^\c legit Morcl, Elemcnt. Cntic, png. 289; Un-
at Ms. 2052, propler hanc et mori non duhitavcrunt.
;
diquc talc.'< jam mornm tahes supcrahant atque abun-
Cd. 2050, prnptcr hanc rircre vnluerunt, propler hanc
dahnnt, quando scrihebat ista Sallustius, canehalque
Virqilius. M.
vineere voluerunt, prnpter ha»o emori non duhila-
2 Edili, propius virtuti. At Mss.. propius virtuttm.
verunt. Lcctionem Ms Ir^Q socuti sumus. M.
Et sic in nntiqiiis exemplaribus Sallustii.
' Editi fidehat. Ca.iligautur auctoritalc vcterum ma- ^ Ms. judicin. M.
76(3.
nuscriplonim. (a) Liv., lib. 27, cap. 25
2 Ms. 76(5, fiilyenl'a. M. (b) Apud Sallustium, co magis illam assequebatur.
' Lov., _paci*y Mc.Editi alii cum manuscriptis, jiacique. (c) Vid. riutarcli. in Catone minorc.
 LIHKll QUINTUS 158
157

indoqualis cssolillo temporo civitas, clanteaqualia res privuta). Unde corruptiB moribua vitium o con-
trurio' posuit, publice cgeBtatem, privatim opu-
fuissct, vidoainus in ipaa senlcnlia Calonis : Nolite,

\nq\iil,exislimare, majores nontros armis rempublicam lentiam.

ex parva magnam fccisse. Si ila cssel, multo pulrker- GAPUT XIII. — D<? cumsit vilium,
amore laudis, qui
rimam eam nos haheremtis. Quippc sociorum alque ob hoc virtus putalur, quia per ipsum vitia majora
civium, prxterca armorum
cquorum major copia
ct cohibcnlur.
nobis quam illis est. Sed aliafuere qux illos magnos diu fuissenl regna Orienlia illu-
Quamobrcm cum
fecerunt, quse nobis nuUa sunt; domi induslria,foris stria (a), voluitUousct occidcntalo lieri, quod tem-
justum imperium, animus in consulendo liber, ncque
pore esset postcrius, sed imperii latiludino et inagni-
delicto ncque libidiniobnoxiw. Pro his nos habcmus
tudinciliustrius.Idciue talibuspotissiiiiumconcessit
luxuriamatque avariliam ,pubiice cgestatem, privalim
hominibusad doraanda gravia mula inullurum gcn-
^
opulentiam : laudamus divilias, sequimur incrtiam : lium,quicausahonoris, laudisetgloriaeconsuluerunt
malos discrimcn nullum ; omniavirtutis
inter bonoset
patriae, in quaipsam gloriam requircbant, saiulem-
prxmia ambitio possidel.Neque mirum :ubi vossepa- queejussalutisuae prffiponerenon dubitaverunt, pro
raiim sibi quisque consilium capitis,ubi domi volupta- amore laudis, pecuniaicupidi-
islo uno vitio,id est
tibus, hic pecunise aut cjralix servitis, eo fit ut impetus comprimcntes. [XIII. J Nam
talcra et multa alia vitia
fiat in vacuam rempuhlicam [Sallust.in CatiUn.,c. 52).
sanius videl,qui ct amorem laudis vitium esse co-
6. Qui audit hsec Catonis verba sive Sallustii, Horatium, qui ait:
gnoscit: quod nec poelam fugit
pulat quales laudanlur Romani veteres, omnes eos
Laudis amore lumes, sunt certa piacula quae te
tales tunc fuisse, vei plures. Non ita est : alioquin
Ter puro lecto poterunt recreare libello.
vera non essent quaeipso itemscribit, eaquae com- Epistolarum lib. 1, epist. 1, vers. 36, 37,

memoravi in secundo libro hujus operis (Ca/;. 18),

Idemque ia carinine lyrico,ad reprimendam domi-
ubi dicit, injurias validiorum, et ob eas discessio- ita cecinit
nandi libidinem :

nem plebis a patribus, aliasque dissensiones domi

Latius regnes avidum domando
^
fuissejam indeaprincipio, neque amplius eequo et Spiritum, quam si Libyam remotis
modesto jure aclum, quam expulsisregibus, quam Gadibus jungas, et uterque Pcenus {b)
Serviat uni
diu metus a Tarquinio fuit, donec bellum grave, carm. 2, vers. 9, 12.)
{Carmin. lib. 2,
quod propter ipsum cum Etruria susceptum fuerat,
Verumtamen qui libidines turpiores,fide pietatis
finiretur : postea vero servili imperio patres exer-
irapetrato Spiritu sancto, ei amoreintelligibilispul-
cuisseplebem,regiomore verberasse.agropepulisse,
chritudinis non refrenanl, melius saltem cupiditate
et, caeteris expertibus, solos egissein imperio qua- ;
humanaeIaudisetgloriae,nonquiderajamsancli,3ed
rum discordiarum, dum illi dominari vellent, illi

servire nollent, finem fuisse bellum Punicum secun- minus turpes sunt.Etiara Tullius hinc dissimulare
dum ' quia rursus gravis metus coepit urgere, alque
non potuit-jineisdem librisquosde Republicascri-
:

psit, ubi loquitur de inslituendo principe vivitalis,

ab illis perturbationibus, alia majore cura cohibere
quera dicit alendum esse gloria et consequenter ;
animos inquielos, et ad concordiam revocare civi-
lera.Sed per quosdam paucos, qui pro suo modo commemorat majores suos multa mira atque praecla-
ra gloriae cupiditate f ecisse. Huic ergo vitio non solum
boni eranl, magna adrainistrabantur, atque, illis

toleralis ac temperatis maiis, paucorum bonorum non resistebant,verum etiam id excitandum et accen-
dendum esse censebanl, putanles hoc utile esse rei-
provjdenlia res illa crescebat, sicut idem hisloricus
dicit,.mulla sibi legenti et audienti, quee populus publicae. Quanquam nec in ipsis philosophiae libris

Romanus domi miiitiaeque, mari alque terra prae-

TuUiusab hac peste dissimulet, ubi eam luce clarius
confitetur. enira de studiis talibus loqueretur,
Cum
ciara facinora fecerit, libuisse se attenderc quae
resmaxime tanlanegotiasustinuisset;quoniam scie- quae utique seclanda sunl fine veri boni,non vento-

batsacpenumero parvamanu cum'magnis legionibus sitatelaudishumanae, bancintulituniversalemgene-

hostiura conlendisse Romanos, cognoverat parvis ralemque sententiam Honos alit artes omnesque ac-
:

copiis bella gesta cum opulentis regibus cenduntur ad sludia gloria, jacenlque ea semper quse
; sibique
multaagitanticonstare dixit, paucorumciviumegre- apud quosque improbantur {Tuscul. Qusest. lib. i,
giam virtutem cuncta palravisse, eoque factum ut cap. 2).

divitias paupertas.multitudinem paucitas superaret. CAPUT XIV. —

De resecando amore laudis humanse,
Sei poslquam luxu atque desidia, inquit, civilas cor- quoniam justorum gloria omnis in Deo sit.
rupta est, rursus respublica magniiudine sui irnpera-
Huic igitur cupiditati raelius resistitursine dubi-
torumatquemagistratuumvitiasustentabat.^diacoram
tatione, quam cedilur. Tanto enim quisque est Deo
igitur virtusad gloriam, honorem, imperium, vera
similior, quanto est ab hac immunditia mundior.
via, id est virtute ipsa, nitentium, eliarn a Gatone
laudata est. Ilinc eral dorai industria, quam comme- 1 Latium regnes avidum dominando. M.
Mss., 766,
moravit Cato, ut aerarium esset opulentum, tenues 2 Vind. Am. Er. Etiayn Tullius inde silere non
:

poluit. Non malo.

(») Assyriorum scilicet, Medorum,
Persarum, etc, de
" Mss. TiC, 2050, 2052 et 2053, finem fuisse bello quibus supra, lib. 4, cap. 7.
punico secundo, M. (6) Libycus et Gaditanus, interprete
Porphyr.
 159 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 160
Quein hacvita etsi non fundituseradicaturexcorde, quavolebanl etiam post mortera tanquam viveroin
quia etiam bene proficientes animoa lentare non ore laudantium ?
cessat; saltemcupiditas gloriae superetur dilectione
justitiee* : ut si alicubi jacent, quae apud quosque
CAPUT XV. — De mercede temporali, quam Deus
reddidii bonis moribus Romanorum.
improbantur,si bona, si recta sunt, eliam ipse amor
humanas laudis erubescal, et cedatamori veritatis. Quibusergo noneratDeus daturus vitara eelernam
Tamenimesthocvitiuminimicum picefidei, simajor cum
sanclis Angelis suis in civitate sua ccelesti, ad
in corde sit cupiditas glorise quam Dei timor vel cujussocielalempietasveraperducit, quae nonoxhi-
amor,ut Dominus diceret, Quomodo polestis credere, betservilulern religionis, quara XaxpEiav Graeci vo-
gloriamah mvicem exspectanles,et gloriamqux a solo cant, nisi uni vero Deo: si neque hanc eis terreoam
Deo eslnon qusrentes {Joan. v, 44)? Item de quibus- { gloriam excellentissimi imperii concederet, non red-

dam, qui in cum crciliderant, et verebantur palam I

dereturmercesbonisartibuseorum, ideatvirtulibus,
confiteri, ait Evangelista : Dilexerunl gloriam homi- Vquihus iid lantam gloriam pervenire nitebantur. De
num magis quam Dei {Id. xii, 44). Quod sancti Apo- 'talibus enim, qui propter hoc boni aliquid facere

stoli non fecerunt qui cumin : his locis praodicarent videntar, ul glorificentur ab hominibu3,etiam Do-
Chri3tinomen,ubinonsolumimprobabatur(sicutille rainus ait, Amen dico vobis, perceperunt mercedem
ait, Jaceiilquc ea semper, quae apud quosque improban- suam {Matth. vi, 2). Sic et isli privatas res suas pro re
<ur), verum etiarn summaedelestalionis habebatur ;
communi, hoc est republica, etpro ejus serario con-
lenentesquod audierantabono Magistro eodemque tempserunl, avaritiae restilcrunt, consuluerunt pa-
medicomentium. Si quis me negaveritcoram homini- Irice consilio libero neque delicto secundum suas
;

bus,negabo eum coram Palre meo, qui in coslis est, et lleges, neque libidini obnoxii : his omnibus artibus
coram ^ Angclis Dei {Maith. x, 33; Lmc. xii,9); inter tanquain vera via nisi sunt ad honores, imperium,
maledicta et opprobria, inler gravissimas persecutio- gloriam: honorati sunt in omnibus fere gentibus;
nescrudelesque pocoasnon suntdeterriti a pra;dica- imperii sui legesimposueruot multis gentibus ; ho-
tione salutis humanae tanto fremitu offensionis hu- dicquelitteris et historia gloriosi sunt pene id omni-
manae. Et quod eos divina facienles atque dicentes bus gentibus. Non est quod de summi et veri Dei
divinequeviventeSjdebelialisquodammodocordibus ijustitia oonqueraatur: perceperunt mercedem suam.

duris,atqueintroductapace juslitiae.ingensinEccle-
sia Christi ploria consecuta est non in ea tanquam ;
CAPUT XV[. — De mercede sanctorum civium civita-
lis seternse, quibus utilia sunt Romanorum excm-
in auae virtutis fine quieverunt sed eam quoque :

pla virtutum.
ipsam ad Dei gloriam referentes, cujus gratia tales
erant, isto quoque fomite eos, quibus consulebant, Merces autem sanctorum longe alia est etiam hic
ad amorem illius.a quo et ipsi tales fierent, accen- opprobria sustinentiuraprocivitate' Dei,qu8emundi
debant. Namque nepropler humanam gloriam boni hujus dilectoribusodiosaest.Illacivitas sempiterna
essent, docuerateos Magister illorum, dicens: Cavete est : ibi nullus oritur, quia nullus moritur : ibi est

facerejusliliatn veslram coram hominibus,ut videamini veraet plena feliciias,non dea, sed donum Dei:iade
ab eis; alioquin mercedem non hahebitis apud Patrem fideipignusaccepimus,quamdiu peregrinantes ejus
veslrum, qui in ccelis est {Matth. vi, 1). Sed rursus ne pulchritudini suspiraraus ibi non oritur sol supcr
:

hoc perverse intelligenteshominibus placere metue- bonos et malos {Matt. v, 45), sed sol justitia; solos
rent, minusque prodessent lalendoquod boni sunt, prolegit bonos ibi non erit raagna industria, ditare
:

demoostrans quo fine innotescere deberenl, Luceant, aerarium publicum privatis rebus angusti8,ubi the-
inquit, opera vestra coram hominibus,ut videant bona saurus communis est veritatis. Proinde non solum
facta vestra, el glori/icent Patrem vestrum, qui inccelit I uttalismercestalibus hominibus redderetur, Roma-
est (Id. v, 16). Non ergo, ut videamini ab eis, id est \ num imperium ad humanam gloriam dilalatuin
hac intentione ut eos ad vos converti velitis, quia est; veruin eliam ut cives aiternaB illius civilatis,

non per vos aliquid estis sed ut glorificent Palrem : jquamdiu hic peregrinantur (II Cor. v, 6.), diligen-
veilrum, qui in coelis est, ad quem conversi fiant quod Iter et sobrie illa intueantur exempla, el videant

estis^.Hos secuti sunt martyreq, qui Sceevolas, et / quanta dilectio debealur supernae patris propter
Gurtios, et Dccios, non sibi inferendo poenas, sed / vitam ffiternam, si tantum a suis civibu» lerrena
illatas ferendo, et virtutevera, quoniamvera pietate, dilecta est propter hominum gloriara.
et innumerabili multitudine superarunl. Sed cum

illiessentin civitate terrena,quibus proposituserat

CAPUT XVII. — Quo fruclu nomani bella gesserint,

omnium pro illa officiorum finisjincolumitas cjus,

et quantum his quos vicere, conlulerinl.

,et regnum non in ccolo, scd in terra ; non in vita i. Quantura enim pertinet ad hanc vitam morta-
ffiterna! decessiono morientium et successione
; sed in lium, quaepaucis diebus dicitur et finitur, quidinte-
moriturorum quid aliud amarent quam gloriam,
: restHubcujusimperio vivathomomorilurus,siilliqui
impprant,ail impiaetiniqua noncogant? Aut vcroali-
* Nonnnlli manuflcripti, supereturddsctatione jusli-
tim. quid nocueruntRomanigenlibus, quituis subjugutis
Nostri manuscripti, vel coram. M.
2

Kfliti
" Hnc. At Mss.
: IIos ; id est, : ApostoloB, de
qulbua aotea. < Mss. maguo consousu, pro veritate.
 .

161 LIMKII OUINTnS 162

imposueriint logos siias, nisi quia id fftcUiin osL in- CAPUT XVIll. — Qunm alieni a jaclnntia cine deheanl
genli «trago bcllorum? <iuo(l si coiicordilor llorot, (ItiriUiani, siaii'juid [ccennt pro dilectione mlcrna

idipsum licrot luelioro succosau: sod nulluossctglo- jiatriie, cum lanta liomani ijesserinl pro liumuuu glo-

ria Iriuniphantiura. Noquoenim ot Romani non vive- ria ct civitale terrena.

bantsub legibussuis, quas Cioloris impoiiobaiit. lloo 1. Quid ergo magnum ost pro illa astcrna coelcsti-
si liofet sino Marlo et liolloiia', ut iioc vicloria io- (jue patria, cuncta s.couli hujus (luainlibct jucunda
cum liaborot, nemino vincontc ubi noniopugnuvorat, blandimonlacontemncro, si pro haclcinporali alquo
nonnoIlomanisetcajlorisgcDtibus unaosset oadem- tcrrcna liliosBrutus potuit ot occidere (a), quod illa

queconditio?pra3?ortim si mox fioret, quod posloa facere neminem cogil ? Sed ccrto diflicilius esl lilios

grntissime atquo humanissimo factum est, utomnos inLeriiiiore,tiuain(}uod proista lacion(lurne3t,eaquffl

ad Romanuin imperium portinontes societateni ac- congroganda videbantur atquc servanda, vel
liliis

cipereat civilatis et Ilomani oivos essent ; ac sic es- donare pauperibus, vel, si exislat tentatio quaj id
set oinniuin.quod erat antepaucorum tantum,quod : pro fide atque juslitiafieri compellat, amittore. Feli*
plebs illa, quce suos agros non haberet, de publico lices enim vel nos lilios nostros non diviliae ter-

viveret: qui pastus ejus per bonos administratorcs renae faciunt, aut nobis viventibus amittenda;, aut,
reipublica3gratiu9 a concordibus praestarelur, quam nobis mortuis,a quibus nescimus, vel forte a quibus
victis extorqueretur. nolumus, possidenda; sed Deus felices facit, qui est
:

2. (a) Nara quid intersit ad incolumilatem bonosque mentiura vera opulentia. Brutoautem, quia filiosoc-
mores, ipsas^certe dignitates, quod alii
hominum cidit, infelicitatis perhibet testiraoniura etiara poeta
vicerunt, omnino non video, pra3ter
alii victi sunt, laudator. Ait eniin :

illum gloriae humanaa inanissimum fastum, in quo Natosque pater nova bella moventes
perceperunt mercedem suam, qui ejus ingenti cupi- Ad poenam pulchra pro libertate vocabit,
dine arserunt, et ardenlia bella gesserunl. Numquid Infclix, utcumque ferent ea facta minores

enim illorum agri tributa non solvunt ? numquid eis Sed versu sequcati consolatus esl infelicem
quod aliisnon licel?numquid nonmulli
licetdiscere,
Vincit amor patriae laudumgue immensa cupido.
senatores sunt in aliis terris, qui Romam ne facie (JEneid. lib. o, vers. 820, 823.)
quidem norunt {b) ? Toile jaclanliam, el oranes ho-
Haec sunt duo illa, libertas etcupiditas laudishuma-
minesquid sunt nisi homines? Quod si perversitas
nae, quce ad facta corapulere ^ miranda Romanos. 8i
uthonorationes essentquique me-
saeculi admitteret,
ergoprolibertatemoriturorumetcupiditatelaudum,
liores; nec sicpromagnohaberi debuit honorhuma-
quae a raorlalibus expetuntur, occidi filii a patre po-
nus, quia nullius est ponderis fumus. Sed utamur
tuerunt quid magnura est, si pro vera libertate,
etiam in his rebus beneficio Domini Dei nostri con-
;
:

ques nos ab iniquitatis etmortis et diaboli dominatu

isidereraus quanta contempserint, quae
pertulorinl,
liberos facit,neccupidilale humanarum laudum, sed
quas cupiditates subegerint pro huraana gloria, qui
charitate liberandorum hominum, non a Tarquinio
eam tanquara mercedem talium virtutum accipere
rege, sed a daemonibus et dasmonum principe, non
merueruat et valeat nobis eliam hoc ad opprimen-
:

filii occiduntur, sed Ghristi pauperes inter filios com-

dam superbiam ut cura illa civitas, in qua nobis
;

putantur ?
regnare promissum est, tantura ab hacdislel, quan-
2. Si alius etiam Romanus
princeps, cognomine
tum distat coelum a terra, a lemporali laelitia vila
Torquatus, non quia contra patriam, sed
filium,
aelerna, ab inanibus laudibus solida gloria, asocie-
etiampro patria, taraenquia contra iraperiumsuum,
tate morlaliura societasAngelorum, a luminesoliset
id est contra quod imperaverat paler imperator, ab
lunae lumea ejus qui fecit solem et lunara, nihil sibi
hoste provocatus juvenili ardore pugnaverat, licet
magnum feciese videantur tantae patriae cives, si pro
vicisset, occidit ne plus mali esset in exemploim-
;
illa adipiscenda fecerint boni operis aliquid, vel mala
perii conlempti, quam boniin gloria hostisoccisi(&):
aliqua sustinuerint ; cum illi pro hac terrena jam
utquid se jactent, qui pro iraraortalis patriae legibus
adepla tanta fecerint, tanta perpessi sini. Praesertim
omnia, quae multo minus quam filiidiliguntur, bona
quitt remissio peccatorum, quaecivesadaeternamcol-
terrenaconlemnunt? SiFuriusGamillusetiamingra-
ligit patriara, habet aliquid, cui per umbrara quam-
tampatriam,acujuscervicibusacerrimorumhostium
dam .simile fuit asylum iilud Romuleura, quo multi-
Veientiumju^eradepulerat,daranatusqueabaemuli3
tudinem, qua illa civitas conderelur, quorutnlibet
fuerat, a Gallis iterum liberavit, quia non habebat
delictorum congregavit impuaitas.
potiorem ubi posset vivere gloriosus - (c): cur ex-
* Sic verius Lov. et Mss. At Vind. Am. Er. : Hoc tollatur velut graude aliquid fecerit, qui forte in Ec-
sufficeret reipublicce, nisi quia Marti et Bellonce
displicebat.
clesia abinimicis carnalibus gravissimamexhonora_
«
Editi, el fp^as. Expungendurn, et, quod abost a ma-
'"^
tionispassusinjuriam,nonseadejushosteshaeretico9
nuscriptis ; ut sensus sit, bonos mores esse ipsas lio-
minum dignitates.
[a) Ilic incipil caput 17 in Mss. 1 Gallicani omnes Mss., compulit.
((5i> ponatiscivitalc
mullisgentihus, eliam in senatum 2 Soia cditio Lov., gloviosius
ex illis plures sunt adHcripti, fueruntquo scnalores, ta- (a) Narrat Livius, lib. 2, cap. 5.
metsi Homfim nunquara venifsent, ut civcs alii, qui (b) f^onfor supra ad lib. 1, cap. 23.
Romam nunquam viderunt. Lud. Viveh. (c) Vide svpra, lib. 2, cap. 17 ; etiib, 4, cap. 7.
 :

163 DE CIVITATE DEI , S. AUGUSTINI 164

translulit, aul aliquam contra illanQ ipse ha?resira cui Dominus de sepultura patris sui sollicito ait, Se-
condidit, sed eam potius quantum valuit ab haereti- quere me, el sine morluos sepelire moriuos suos (Id.
eorum perniciosissima pravitale defendil cum alia ' ; viii, 22)? Si M. Regulus, ne crudelissimoshostes ju-
non sit, non ubi vivatur in hoininum gloria, sed ubi rando fallerel, ad eos ab ipsa Roraa reversus esl,

vila acquiratur8eterna?SiMucius(n),utcumPor3en- quoniara, sicut Romanis eum tenere volentibus re-

na rege pax fieret, qui gravissimo bello Romanos spondisse fertur, posteaquam Afris servierat, digni-
premebat, qui Porsennam ipsum occidere non po- non posset curaque
tatera illic honesti civis habere ;

tuit, et pro eo alterum deceptus occidit, in ardenlem Cartbaginenses, quoniam contra eos in Roraano se-
aramanteoculosejus dexleram exlendit, dicensmul- natu egerat, gravissimis suppliciis necaverunt (a)
tos tales, qualem illum videret, in ejus exilium con- qui cruciatus non sunt pro Qde illius patriae contera-
jurasse ; cujus ille fortiludinem et conjuralionem nendi, ad cujusbeatitudinerafldes ipsaperducit?aut
talium perhorrescens, sine ulla dilatione ' se ab illo quid retribuetur Domino pro omnibus quae retribuit
bellofactapacecompescuil quis regno ccclorum im- : (Psal. cxv, 12), si pro fide quae illi debetur talia fue-
putaturus est raerila sua, si proillo nonunam ma- rithomo passus, qualiapro fide quamperniciosissi-
num, neque hoc sibi ultro faciens, sed persequente mis inimicis debebatpassus est Regulus? Quomodo
aliquo patiens, totum flammis corpusimpenderit?Si autem se audebit extollere de voluntariapaupertate
'

Curlius arraatus equo concito in abruplura hiatura christianus, ut in hujus vitae peregrinatione expedi-
terrae se prsecipitera dedit, deorura suorura oraculis lior arabulet viam, quae perducit ad patriam, ubi ve-
serviens, quoniam jusseranl ut illuc id, quod Roraa- rae divitiae ipse Deus est, cum audiat vel legat L. Va-
nihaberentoptiraura,railleretur,necaiiudinteliigere leriura, qui in suo defunctus est consulatu, usque
potuerunt,quamvirisarmisqueseexcellere,unde vi- adeo fuisse pauperem, ul nummis a populo collalis
delicetoportebatut deorum jussisin illum interilura ejus sepultura curaretur (b) ? audiat vel legat Quin-
vir praecipitaretur armatus (b) : quid se magnum pro tiura Cincinnatum, cum quatuor jugera possideret^
aeterna patria fecisse dicturus est,qui aliquem fidei et ea suismanibus coleret, abaratroesseabductum',
suee passus inimicum, non se ultro intalem mortem ut dictalor fierel, raajor utique honore quara con-
mittens, sed ab illo missusobierit ;
quandoquidem a sul; victisque hostibusingentem gloriara consecutum
Doraino suo eoderaqueregepatriae suaecerliusoracu- id eadem paupertate mansisse (c) ? Aut quid so ma-
lum accepit, Nolite timere eos qui corpus occidunt, gnum fecisse praedicabit, quod nullo praemio mundj
animam autem non possunt occidere (Mattk. x, 28) ? hujus fuerit ab ccternae illius palriae societate sedu-
Si se occidendos cerlis verbis quodaramodo conse- clus, cum Fabriciura didicerit tantis muneribus Pyr-
crantcs Decii devoverunt, ut iram illis cadentibus et rhi, regis Epirotarum, promissaetiam quarta parte
deorumsanguinesuo placantibus Romanusliberare- regn', a Romana civitate non potuisse divelli, ibi-

tur exercitus (c) nullo modo superbienl'' sancli mar-

; que in sua paupertate privatum manere maluisse?
lyres lanquam dignum aliquid pro illius patrias par- Nam illud quod rerapublicam, idestrem popuIi,rem

licipatione'' fecerint, ubi aelerna est et vera felicitas, patri», rera communem, cum haberent opulentissi-
si usque adsui sanguiniseffusionera, non solurasuos raamatqueditissimam,sicip3i in suis doraibus pau-
fratres pro quibus fundei)atur (rf), verum et ipsosini- peres erant, ut quidara eorura, qui jam bis consul
micos, a quibus fundebatur, sicut eis praeceptum est, fuisset, exillosenatu pauperurahominura pelleretur
diligentes, charitatis fide et fidei charitate cerlarunt ? notatione censoria, quod decera pondo argenti in va-
Si Marcus Pulvillus dedicans aedem Jovis, Junonis sis habere compertus est (d) ita ' iidem ipsi paupe- ;

Minerva3, falso sibi ab invidis morle filii nuntiata, ut reserant,quorumtriumphispubiicum ditabatur aera-
illo nuntio perturbalus abscederet, atque ita dedica- rium nonne omnes Christiani, qui excellentiora
:

tionis gloriam collega ejus consequeretur, ita con- proposilodiviliassuascommunes faciunt, secundum
tempsit, uteumetiara projiciinsepultumjuberet (e); id quodscriptum cstin Actibus Apo3tolorura,ut dis-
elsicinejus corde orbilatis dolorem gloriae cupidi- Iribuatur unicuique, sicut cuique opus est et ne- ;

tas viceral:quid magnura seproBvangeliisanctiprae- rao dicat aliquid proprium, sed sint illisorania cora-
dicatione, qua cives supernas patriiB dc diversis li- raunia (Act. ii, 45 : et iv, 32); intelligunt se nuUa
beranturetcoUigunturerroribus^fecissedicturusest, ob hoc ventilari oportere jactantia, id faciendo pro
obtinenda societate Angelorum, cum pene tale ali-
1 AliqnotMss., tanitate. — Mss. 766 et 2053, x>^(i.vi- quid illi fecerint proconseryandagloria Romanorura?
taie. M.
2 In Mss.. dubitalione. 1 Vox, auteur, abest a nostris codicibus. M.
^ Edili, superbiant. At manuacripli, supevhient. - In B., adductum. M.
(iervnsianuR codcx, perceptione.
* ' Lov.,
.^t ita. Abost, .^« n caetcris libris.
Mucius qui Srcvola diclus a clade dcxlraemnnus.
(a) Suprn, lib.l, onp. 15, 24.
(a)
Liv., lib. 2, cap 12, 13. ct Plularch. in Publicoln (b) Isrrntum ost in prnenoraine siraul ct in obitus
(b) Curtius. Vide Livium, 1. 7, c. 6. Viilcr. Maxim. L nnno dircliatur oniin, non l-uciu3 sed Pul)lius, Vale-
:

5 c. 5. rius Pul)liooln et non in suo qunrto consulalu obiit,

;

'(c) Liv. lib. 8 ct 10. sod nnno post,Verpinio ol Cassio consulibus, sexto nnno
(dj Pro fjuibu.'! fiiudebntuv; non quidem nd rcdcmp- nost expuisos reges, Livius, lib. 2, cap. 16, Dionysius
tionem, rit fiiRus cst Chri.sH snnguis, scd nd exeniplum lib 5.
lorlitndinis. I)e foriitudi»e fidcliu)u,\n(\\\\\, Loo, opist. Livius, lib. 3, cap. 26; Valer. Maxira, lib. 4, cap.
(c)
nlins 8.3, nunc 'j7, exempla nata .\inii paticntiac, non 4, S7.
dona justitine. LFni^Ann Coor.isrs. (d) Corneliura Huffinum intelligit de quo Valor. Ma-
(c) Sic Plutarchus : ad Livius cadaver cfferri jnsslsse xim. lib. 2, cap. 9 A. Gel., lib. 4, cap. 8 ; Livius,
:

Bcribit. lib. 14.

 :

m IJBKIl OniNTOS i66

3. IIiBO ot ulia.aiqua hujuBcemodiroporiunluriii virtutes habet, utetiam ipsoa diligat inimico8;ot ita
// litteriaooruin, ([imado sicinnotoscoront.quandotan- diligat, ut 8U08 osoros • vel delractoreB velit correc-
ta faina pnudicaroiilur, nisi lloinanum imporium toa liahoro coiiBorlos : noii in torrcna putria, 8«;d hu-
longo lalofjuo porroctuin,iii(i^i\iliuia huocossIIjus au- perna : in laiidaloribusautemsuis (inamviHparvipcn-
gcroturV Proindo por illud iinporiiini taiii latum tam- dat (juod oum laudant, non tamcn parvipcndit(iuod
,' quediuturnum,virorumquotantorum virtutibusprae- ainant ; ncc eos vult fallere laudantcs, ne decipiat
claruin atciuo gloriosum, ot illorum iutcntioni mer- diligeDlcs: ideoque instatardenter, utpotiusille lau-
ces quam qua)rcl)ant est rediiila, et nobia proposita dotur, a (|uo habet homo (|uidquid in co jure lauda-
necessaria) cominonilionis exempla : ut si virtutes, tur. Qui autem contemplor glori.c, dominationis est \

quarum istaj utcumque suntsiinilos, quasisli pro ci- avidus, bestias superat sive crudelitatis viliis, sive
|
vitatis lorrcna! gloria tonuerunt, pro Dci gioriossima luxuria3. Tales quidani Ilomani fuerunt : non enim,
non tonuorimus, pudore pungamur; si te-
civitatc cura cxistimationis ainissa, dominationis cupiditate
nuerimus, superliia non cxtollamur: quoniam, sicut caruerunl. Multos talcs luisse, prodit historia sed :

dicit Aposlolus, indi(jn(s sunt passiones hujus tempo- hujusvitiisuraraitatemelquasi arcem quamdaraNe-
ris ad futuram gloriam quae revelabitur in nobis {Rom. ro Gaisar priraus ohtinuit ; cujus fuil lanta luxuriea,

VIII, 18). Ad humanam vero gloriam praesentisque ut nihil ab eo pntaretur virile metuendum ; tanta
temporis satis digna vita ajstiinabalur illorum. Unde crudelitas, ut nihil molle habere crederetur, si nes-
etiara Judaei, qui Ghristum occiderunl, reveianteTe- ciretur.Etiam talibus taraen dorainandi polcstas noa
stamento Novo, quod in Vetere velatum fuit, ulnou daturnisi suramiDei providenlia, quando res hu-
pro terrenis et temporalibus beneflciis, quae divina manas judicat talibus dorainisdignas. Aperta de hac
providentia permixte bonis malisque concedit, sed revox divina est, loquente Dei sapientia : Per me
proaeterna vita muneribusqueperpetuisetipsiussu- reges regnant, et tyranni per me tenent terrayn {Prov.
pernae civitatis societate colalur Deus unus et verus, viii, 15). Sed ne tyranni non pessirai atque iraprobi
recti.ssirae istorum gloriae donati sunt; ut hiqui qua- reges, sed vetere nomine fortes dicti existimenlur,
Jibuscumque virtutibus terrenam gloriam quaesierunt unde ait Virgilius,

et acquisiverunt, vincerent eos qui magais vitiis da- Pars mihi pacis erit, dextram tetigisse tyranni
torem verae glorise et civitatis aeternae occiderunt ^neid. lib. 7, vers, 266.)

atque respuerunt. apertissime alio loco de Deo dictum est. Qui regnare
CAPUT XIX. — Quo iiilerse differant cupiditas glorioe. facit hominem hypocrilam prcpter perversitatem po-
et cupidilas dominalionis. puli {Job XXXIV, 30). Quamobrem, quamvis, ul potui,
Inlerest sane inter cupiditatem humanae gloriae, et satis exposuerim qua causa Deus unus verus el jus-
cupiditatem dominationis. Nam licetproclive sit,ut tus Rumanos secundum quamdam formam terrenae

qui hurnana glorianimium deleclatur, etiam domi- ad tantiimperiigtoriam con-

civitatis bon(j*adjuverit

nari ardenler afTectet : huma-

tamen qui veram licet
sequendam potest tamen et alia causa esse lalen-
:

narum laudum gloriam concupiscunt, dant operam tiorpropter diversaraerita generishumani, Deo ma-
gis nota quam nobis dum illud constet inter omnes
bene judicantibusnondispIicere.Sunt enim mullain ;

moribus bona,de quibus multibene judicant, quara- veraciler pios, neminem sine verapietate, id est veri

visea mulli non habeant per ea' bona morum ni-

:
Dei vero cultu, veram posse habere virtutem (a) ; nec
tuntur ad gloriam et imperium veldorainationera, de eam veram esse, quando gloriae servit huraanae. Eos
quibus ait SaIIusliu3,S^rf ille veravia nititur. Quis- taraen qui cives non sint civitatis aeternas, quae in sa-

quis autera sine cupiditale gloriae, qua veretur horao cris Litteris nostris dicitur civitas Dei {Psal. xlv, S ;

bene judicanlibus displicere, dominari atque impe- et XLvii, 3e/9, etc), utiliores esse terrenae civitati,

rare desiderat, etiam per apertissima scelera quaerit quando habenl virtutem vel ipsam, quam si nec
plerumqueobtinerequod diligil.Proiude quigloriam ipsam. Illi autera qui vera pietate praediti bene vi-
concupiscit, aul veravianititur,aut certe dolis atque vunt, habent scientiam regendi populos, nihil
si

faIIaciiscontendit,volensbonusvideriesse*,quodnon est felicius rebus humanis, quamsiDeo miseranle

Q%i{SaHust.in Catil.)^ ideo virtutes habenti raagna vir

l
habeant potestatera. Tales autem homines virtutes
tus eslconteraneregloriam quiacontemplus ejusin suas quanlascuinque in hac vita possunt habere, non
;

conspectu Deiest,judicio autem non aperiturhuma- tribuuntnisi graliae Dei, quod eas volenlibus, cre-
no. Quidquid enira fecerit ad oculos horainum, quo dentibus, petentibus dederit ; siraulque intelligunt,
gloriae conlemptorappareat,ad majorem laudem, hoc quantum sibi desit ad perfectionera justitiae, qualis
est ad majorera gloriam, facere si credatur, non est est in illorura sanctorum Angelorum societate ,cui se
unde se suspicautium scnsibusaiiteresse^quam su- nituntur aplare. Quanturalihelautem laudetur atque
spicantur, ostendat. Sed qui contemnit judicia lau- praedicelur virtus, qua) sine vera pietale servithomi-
daQtium.contemniteliamsuspicantiumtemeritatem: num gloria;, nequaquam sanctorum exiguis initiis

quorum tamen, si vere bonus est, non contemnil sa- comparanda est,quorum spes posita est in gratia
lutem quoniam lanta3 justitiae est qui de spiritu Uei
;
et misericordia veri Dei.

> Editi, etperea, Abest, ct, a manuscriptis. Sic Vind. Am. Er. et plerique Mss. At Lov., ut svi~
'

2 Editi, videri quod non est ; omisso, esse, quod ha- surrones.
bent manuscripti. (a) Vide infra, lib 19, cap. 25.
167 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 168

CAPUT XX. — Tam turpiler iervire virtules hutnanx nobis esse voluit; tamen multumest ad nos,et valde
gloriae, guam corporis voluplali. superat vires nostras,hominum occultadiscutere,et
Solent philosophi, qui finem boni humani in ipsa liquido examine meritadijudicare regnorum. Ille igi-

tur unus verus Deus, qui nec judicio, necadjutorio

virtuteconslituunt,adingerendumpudoremquibu3-
dam philosophis, qui virtutes quidem probant, sed deserit genus humanum,quando voluit.etquantum
eas voluptatiscorporalis fine metiuntur,el illara per
voluit, Romanis regnum dedit : qui dedit Ass.yriis,
veleliam Persis,a quibussolos duosdeos coli,unum
se ipsam pulant appetendam,i3ta propteripsam, ta-
bulam quamdam verbis pingere, ibi voluptas in sella bonum, allerum malum continenl litterae istorura :
regali quasi delicataquacdam regina considat; eique ut taceam de populo Hebraeo, de quo jam dixi, quan-
virtutesfamulaesubjiciantur.observantesejus nutum,
tum salis visumest, qui praeler unum Deum non co-
luit et quandoregnavit. Qui ergoPersisdeditsegetes
ut faciant quod ille imperavit quae prudentise ju- :

beat,utvigilanler inquirat^quomodovoluptasregnet,
sine cultu deae Segetiae, qui alia dona terrarum sine
cullu tot deorum, quos isti rebus singulis singulos,
et salva sit ;
justitiae jubeat, ut praesletbeneficiaquae
compHrandas amicitias corporalibus com- vel etiam rebus singulis plures praeposuerunt ; ipse
polest ad
modis necessarias ; nulli faciat injuriara, ne offensis
etiam regnum dcdit sine cultu eorum, per quorum
legibusvoluptasvivoresecuranon possit ; forlitudini cultura seisti regnassecrediderunt. Sic etiam homi-
nibus qui Mario, ipse Caio Caesari qui Augusto,
jubeat,ut,sidolor corporiaccideril, qui noncompel- ; ;

ipse et Neroni (a) qui Vespasianis, vel patri vel filio,

lat in mortera, teneat dorainara suam, id est volup- ;

per prislina- suavissimis imperatoribus, ipse etDoraitiano crude-

talera, forliter in anirai cogitationc, ut
lissimo et ne per singulos ire necesse sit, qui
rum deliciarumsuarum recordationem railigetprae- :

sentisdolorisaculeos^lemperantiee jubeat,ut tantum

Constantino christiano, ipse aposlatae Juliano cujus :

egregiam indolera decepi araore dominandi sacrilega

capiatalimentorum, et, si quadclectant, ne per im-
moderaUonemnoxiuraaliquidvaletudinemturbet,et etdetcstandacuriositaSjCujus vanis deditusoraculis

quam etiam in corporissanitate Epicurei erat, quanrio fretus securitate victoriae, naves, quibus
voluplas,
victus necessarius portabatur, incendit; deindefer-
raaximam ponunl, graviler oCfendatur. Ita virlutes
cum tota suaegloriaedignitate ' tanquam imperiosae videinstans immodicis ausibus, el moxmerilo lerae-
ritatis occisus, in locis hostilibus egenutn reliquit
cuidam et inbonestae mulierculae servienl voluptali.
exercitum,utaliter indenon possetevadi^nisi contra
Nihil hac pictura dicunt esse ignominiosiu? et de-
formius, et quod minus ferre bonorura possit aspe-
illud auspicium dei Termini, dequo superiorelibro
dixiraus {Cap. 29),Romani imperii termini moveren-
ctua : et verum dicunt. Sed non existimo satis de-
eliam lalis fingalur, tur. Cessil enira Terrainus deus neccssitali, qui non
biti decoris esse picturam, si

ubi virtules huraanaegloriae servient. Licetenira ista

cesserut Jovi. Haec plane Deus unuset verus regit et
gubernatutplacet:et si occultiscausis.numquidin-
gloria delicata rauliernon sit, inflala taraen est, et
justis?
multuminanitatisbabet. Undenoneidigneservit so-
liditas quaedam firmitasque virtutum.ul nihil provi-
CAPUT XXII. — Tempora exitusque bellorum ex Dei
pendere judicio.
deat prudentia,nihildistribuatju8titia,nihil toleret
fortitiido,nihil temperantiamoderetur,ni3iundepla- Sic eliam tempora ipso bello.ura, sicut in ejus ar-
bitrio esl justoquejudicio et misericordia, vel alte-
ceatur hominibus et ventosae gloriae serviatur. Nec
illi se ab ista foeditate defenderint, qui, cum aliena rere, vel consolari genus bumanum, ul alia cilius,

epernant judicia velut glori.-r conteraptores, sibi sa- aliatardiusfiniantur.BellumPiralarumaPompeio^/'),

pientes videntur et sibi placcnt. Nam eorum virlus, bellum Punicum tertium a Scipioneincredibili cele-
sitamen ullaest,alio modo quodara humanffi subdi- rilate et lemporis brevitate (c) confecta sunt. Bellum

tur laudi neque enim ipse qui sibi placel,homo non

:
quoque fugitivorura gladialorum, quamvis multis
est.Qui autcm vera pietate in Deura, quera diligit, Romanis ducibus etduobus consulibus victis, Ilalia-
credit et speral, plus intendit in ea, in quibus sibi que horribiliter conlrila atque vastuta, terlio tamen
displicet, quam in ea, si qua in illo sunt, qua non anno post multa consumpla consumptura est ^ Pi-
tam ipsi quam veritati placent neque id tribuit, :
cenles, Marsi et Peligni, gentes non exterae, sed Ita-
licae, post diuturnam el devotissimam sub Romano
unde jara poteel placere, nisi ejus misericordiae, cui
metuit displicere; de his sanatis gratias agens, de jugo servitutem, in liberlatem caput erigere tenlave-

illis sanandis preces fundens.

runt, jam raultis nationibus Roraano imperio subju-
deletaque Carlhagine(d) in quo bello Italico
CAPUT XXI. — Homanum regnum a Deo vero esse
gatis,
Iloraanis sacpissirae viclis, ubi et
:

duo consules perie-

disposilum, a quo est omnis polestas, et cujus provi-
runt, et alii nobilissimi senatores: non diuturno ta-
dentia rcgunlur universa.
I Sic Vind. Am. et Mss. At Er. ot Lov., consumtna-
Qufficumita non tribuamus danti regnialquc
sinl, tttvi cst.

imperii polcstatem^nisiDco vero.quidat fclicitalom nltcrum bonuni, nltenim malnm :

(a) Hinos ronjunpit,
crudelis Mnrius, clemcntissimus G. Caesar optimus ;

in regno ccclorura solis piis rcgnum vero terrenum :

prinreps Anguslns, pessinius Nero.
et piis el impiis, sicutei placot, cui niliil injustc pla- {/j (Jiiartrnpcsimo flie postqnnm Rrnndusio solvitPom-
peins, lerminntum ost. Florus, 1. 3 ; Cicero pro lege Ma-
cet. Ouamvis r-nira aliquid dixerimus, quod apertum nilin.
{C} Intra r/uintutn annum quam erat cceptum, con~
' Aliquot probfn nol»! Mss.. cumnuae glorialota summatum omnino est, nil Livius 1. 49. At Florus 1.2 ;
dignitniis. Sir Ms — 7GG. Al Ms. 2058, cum tota sua Quadriennin patrntum pcril)it.

ffloria dignilatis, M. (d) Conl. Livium, Ubb. 72, ?6, ot 95. 96.
169 ]A\m\\ oniNTus. 170
nuMi lumporo Iracluiii ost lioo mnliiin : nain qiiin- mox captus pocna dobila necarelur («). Nam si illo
liis t'l imiiiis (iiKMii (lodit. So-d ijclluni I*iiniouin tain impiufl cnm lantis ot lain impiis copiiH Ro-
sociindiuu oiini iiiuxiiiiia dolrinioiiliH cL i'aliuiiitiAlc iiium fui.sHcl iiigrcsHUB, cui poperciHaot ? quiliUH
roipuhilicB por iuinoH docoiii oL oolo («) ilomunus honorom martyruin dctulisHot ? inquu pnrsonu
locis
viros oxloiuiavil, oL [lono conHiimpsil diinliiiH pnc- : Doiirn timorotVcuJus non Hun^'uinem
fu8uin,cuju8
liis (/') soplnaginUi Kuinanoruiii luiiiia ccci-
(oriiio pndicitiam vellet inlucturn ? Quua uulom iHfi pro
deruut. Holluin Punicum prinuim por vi^inti ot trea diis sui8vo(T.s haboront, qiiunta insullaliono jactu-
annos peraotiiin [r) est : liollnni Miiliridatioiiin ront, quod illc idoo vicissot, Ideo tanta potuisset,
qiiadraginta unnis ((/). Ac nc (luisqnaiii arl)ilrctur (|uia quotidiania sacrinciisplacubut utquc invitabat
rudimeiita llomanornru Inisso Cortiora ad bella oi- dcos, qiiod Romunos luocre chriatiana rcligio
non
tius peragonda, suporioriluis lemporibus, niultuin sincbut ? Nam propinquanle jam illo his locis,
ubi
in oinni virluto laiidalis, bcliuin Siininiticum annis nutu summaj majeslatis opprossus cst, cum ojus
tractuin ost fermo quinquaginta (c) in quo bcllo : fama ubique crcbrcscorct, nobis apud Garthaginem
ita Ilomani vioti sunt, ut snb jugum oliain m!tte- diccbatur, hoc credere, spargerc, jaclare Paf,'ano3,
rentur. Sod qnia non diligebant gloriam propter quod illediisamicis prot-gentibusotopitulanlibus,
justitiam, sedjnstitiam propter gloriam diligere vi- quibns immolare quotidie ferebatur, vinci omnino
debantur, pacem factam foednsque rupernnt (f). Haec non possctabeis, qui lalia diis Romanis sacra non
ideo commeinoro, qnoniam niulLi praitoritaruni rc- facorent, nec fiori a quoquam
permittercnt. Et non
nuii ignari, quidarn ctiam dissimulatores suacscien- agunt miseri gratias misericordice Dei, qui,
taiitae
temporibns christianisaliquod bellum paulo
Liae, si cum staliiisset irruptione barbarica graviora pali
diutius trahi vident, illico in nostram rcligiononi dignos» niores hoininum castigare, indignationem
protervissime insiliunt, cxciam;'>ntc3, quod, si ipsa suarn tanla manfueludino tcmperavit, ut illum
non esset, et vetore ritu numina colerentur, jam Ro- primo facerot mirubiliter vinci, nc ad infirrnorum
muna illa virlutc, qus a-ljuvanle Marte cl BoUona unimosevertcndosgloria darelur da^monibus, qui-
tanta celeriter bella confecit, id quoque celerrime bus eum supplicare conslabat deinde ab his
;
"-

iinirelur, Recolant igilur qui legerunt quam diu- Barbaris Roma

caperotur, qui conlra omnem con-
turna bella, quam variis eventis S quam luctuosis suetudincm bellorum ante geslorumad loca sancta
cladibus a veteribus sint gesla Romanis, sicutsolet confugienles christianae relif,'ioni3 reverentia tue-
orbis terrarum velut proccllosissimum pelagus varia rentur, ipsisque dajmonibus atque impiorum sa-
talium malorum tempeslate jactari et,quod nolunt, :
crificiorum ritibus, de quibus ille prffisumpserat,
aliquando fateantur, nec insanis advorsus Deuni lin- i-ic adversarentur pru ^ nomine christiano,
ut longe
guis sc interimant, et decipiant imperilos. atrocius bellum cum eis quam cura hominibus ge-
CAPUT XXItl. —
De bello in quo Rhadagaisiis rex rere viderentur : itaverus Dominus gubernatorque
Goiliorum, dxmomm cultor, uno die cum ingenti- rerum et Romanos cum misericordia flagellavit, et
bus copiis suis victus est. tam incredibilitervictis supplicatoribusdaemonum,
Quod tamen nostra memoria recentissimo tem- nec saluti rerura praesentium necessaria esse sa-
pore Deus niirahiliter et misericordilor fecit, non crificia illa monstravit ; ut ab his, qui non pervi-
cum gratiaruin actionecommeiTiorant;sed quantum CriCiter contendunt, sed pradenler attenduut, neo
in ipsis est, omnium, si fieri polest, hominum obli- propter pra?sentes necessitates religio vcra desera-
viono sepelire coiiantiir : quod a nobis si tacebitur, tur, et magis aeternae vitae fidelissiraa exspectatione
similiter erimus ingrati. Guin Rhadagaisus rex Go- leneatur.
thorum agmine ingenti et immani jarn in Urbis GAPUT XXIV. —
Qux sil christiunorum impera-
vicinia constitutu?, Romanis c(?rvicibusimmineret, torum, et quam vera felicitas.
uno die tanta celeritate sic victus eRt, ut ne uno Neq loeiiim nos ohristianosquosdam imperatores
quidem, non dicam exstinclo, sed ^ vulaerato Ro- ideo lelices dicimus, quia vel diutius imperarunt,
manorum, multo amplius quam centum millium vel imperantes filios morte placida reliquerunt, vel
prosterneretur ejus exercitus, atque ipse cum filiis ' hostes reipublicffi domuerunt, vel inimicos cives
adversus se insurgentes et cavere et oppri-
' Sic Mss. ; at editi, eventihus. mere poluerunt. Haec et alia vilae hiijus aerum-
2 Er. et Lov., sed nec. Abest particula, nec, ab aliis nosae vel munera, vel solatia, quidara etiam cul-
libris. —
Abest etiarn a nostrisMss. M.
tores dffimonum accipere meruerunt, qui non
3 Ex Romanis et Gallicanis Mss., plures probae notae

non habent, cum filiis. —

Nec nostri. M. pertinent ad regnum Dei, quo pertinenl isti et :

(a) Suffragatur Livius lib. 30, et Florus 1. 2 at Po- ;

hoc ipsius miserioordia factum est, ne ab illo ista
lybius L 3, et Orosius 1. 4, c. 20, notant hujus belli qui in eum crederent, velut samma bona desi-
annos tantum septemdecim.
derarent. Sed felices eos dicimus, si jusle im-
ib) Altero praelio ad Thrasimenum lacum, ad Cannas
commisso. Livius L 22 Florus I. 2. ;
peranl, si inter linguas subliraiter honorantium et
(c) Augustino consentit Orosius. At Polybius L 1. per obsequia nimis humiliter salulantium non extollua-
viginti et quatuor annos peiactum scrihit quia videli- ;

cet annos ipse at) occasione movencU belli numcrat, alii 1 Sic plures Mss. Alii quidam, graviora dignos;
vero ab ejus susceptionc. omisso, pati. At editi, graviore dignos.
(d) Florus, lib. 3, cap. 5. EdiLi, deinde cuni. AbesL cum, a manuscriptis.
'^

(e) Euttopius ct Orosius annos quadraginta novcmin ^ Mss. omittunt pro. —

Omittunt ctiam nostri om-
hoc bfillo numoranl. Florus quinquaginta nec plurcs ; nes. M.
sunt, si ad Fabium Gurgetem consulem firiitur. Attafncii (a) Phis quam ducenta millia Gothorum fuisse ferunt
A|)pianu9 octoginta compulut, ipsiiiuo fcjumnites in Livii Paulus ylimilius, libroHistoi-iai Fruncorum
1 Orosius, ;

lib. i:3 dicunt sc pcr centum prope annos cum populo lil). Haaec Rhadagaisi clades sub Ho-
7, cap. 37, et aUi.
Romano bellum gessisse. norio contigit, anno Christi 406. Vide Augustini Sermo-
(/; Vide Livium, lib 9. nem 105, cap. 10.

Patrol. XLI. [SiX. J

 ;

171 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 172

si suam po- meminerunt; rant, a Theodosio vindicatus est quem regni
tur, sedsehomiDes esse (a),

testatemad Dei cuitum maximo dilatandura ma- participem fecerat, cum parvulum haberet fratrem
jestati ejup famuiam faciunl si Deum timent, ;
(b) ;
avidior lidae societatis ', quatn nimia potcstatis.
diligunt, colunt; si plus amant illud refinum, ubi CAPUT XXVI. — De fide et pielate Theodosii Augusti.
non timenl habere consortes ; si tardius vindicant, 1. Unde et ille non solum vivo servavit quam de-
facile ignoscunt si eamdem
vindictam pro necessi-
;
bebat fidem, verumetiam post ejus mortem pulsum
tate regendae tuendipque reipublicee, non pro salu- ub ejus interfecloro Maximo Valentinianum, ejus
si eamdem
randis inimicitiarum odiis exserunt
'
;
parvulum fratrem, in sui parles imperii tanquam
veniam non ad iinpunitalem iniquitatis, sed ad
chrislianus e.xcepit pupillum, paterno custodivit
spem correctionis indulgent si, quod aspere co- ;
affectu, quem destitutum omnibus opibus nullo ne-
gunturplerumque decernere, misericordiiE lenitale gotio posset auferre, si latius regnandi cupiditate
si luxuria
et beneficiorum largilale compensant ;
magis quam bene faciendi charitate flagr&rct unde :

tanto eis est castigatior, quanlo possel esse liberior potius eum, servata ejus imperaloria dignitate sus-
si malunt cupiditatibus pravis, quam
quibuslibet
ceptum, ipsa humanitate et gratia conaolatus est.
gentibus imperare el si heec omnia faciunt, non
:
Deinde cum Maximum terribiiem faceret ille suc-
propterardorem inanisgloriaesed proptercharilatcm cessua, hic in angustiis curarum .««uarum non est
felicilatis aeternee si pro suis peccatis, humililatis
:
lapsus ad curiosilates sacrilcgas atque illicitas, sed
et miscrationis el orationis sacrificium Deosuo vero ad Joannem in ^^flgypti eremo conslitutum, quera
immolare non negligunt. Tales christianos impera- Dei servumprophelandispirilu pra;dilutn famacre-
tores dicimus esse felioes inlerim spe, postca rc
brescenle didicerat, misit atque ab eo nuntium ;

ipsa futuros, cum id, quod exspectainus, adve-

victoriae certissimum accepit. Mox tyranni Maximi
nerit. exslinctor Valentinianum puerum iraperii sui par-
CAPUT XXV. — De prosperitnlibus, quas Constan- tibus, unde fugatus fuerat, cum misericordissiina

tino imperatori christiano Deus contulit. veneralione restituit eoque sive per insidiaa, sive
:

quo alio pacto vel casu proxime exstincto, aliura

Nam bonus Deus, ne homines, qui eum crederent
tyrannumEugenium, quiin illiusimperatoris locura
propter a;ternam vitam colendum, has sublimitates
neminem con- non legitime fuerat subrogatus, accepto rursus pro-
et regna lerrcna exislimarent posse
quod hi spiritus phetico responso, fide cerlus oppressit, contra cu-
sequi, nisi dajmonibus supplicel,
Conslantinum impe- jus robustissimum exercitum magis orando, quam
in talibus multum valerent,
feriendo pugnavit. Milites nobis, qui aderanl, retu-
ralorem non supplicanlem daemonibus, sed ipsum
tantisierrenis implevii mu- lerunt, extorta sibi esse de manibus quaecumque
verum Deum colentem,
cui cliam jaculabantur, cura aTheodosii partibus in adversa-
ncribus, quanta opiare nuilus auderel :

riosvehemens ventusiret, nonsolum,qufficuratiue et

conderecivitatem (a) Romanoimperio sociam, velut
in eos jaciebantur, concitatissime raperet, verutn
ipsius Romffi filiam, sed sine aliquo dsemonum tem-
uni- eliara ipsorum tela in eorum corpora retorqueret.
plo simulacroque concessit. Diu imperavit (6),
Unde et poeta Claudianus, quamvis a Christi no-
versum orbem Romauum unus Augustus tenuit el
in gerendis bellis victo-
adminitlrandis el mine alienus, in cjustaraen laudibus dixit :
dcfendil ;

riosissiraus fuit in lyrannis npprimendis (r) per

;
nimium dilecte Dco, cui lundit nb autris
omnia prosperatus est granda?vus Kgritudine et ;
jEoIus armatas hiemes * cui mihtal aetlier,
;

senectute defunctus est filios imperantes reiiiiuit ; El coujurati veniunt ad classica venti 1

{l)i Paneqyvico de tertio Honorii consulatu,

{d). Scd rursus nc imperator quisquam
ideo chris-
rers. 'J6-98.)
tianus esset, ut felicitalem Conslantini mereretur,
cura propter vitam aelernam quisque debeat esse Victorautcm, sicut crediderat et praedixerat, Jovis
chrislianus Jovianum * multo citius quam Julia-
;
simulacra, quK adversus eum fuerant nescio qui-
num abslulit Gratianum fcrro lyrannico permi-
:
bus rilibus velut consecrata, et in Alpibus consti-
sit inlerimi (<) longe quidem mitius, quam Ma-
; tuta, deposuil eoruraque fulraina, quod aurea
:

gnum Pompeium, colenteiti velut ^ Rotiianos deos fuissent, jocantibus (quod illa laelilia pcrmittebat)

Nam ille vindicari a Catone non potuit, quem Cursoribus, et se ab eis [ulininari velle dicentibus,
(f).
civilis belli quodamntodo hairedcra reliquerat islc : hilariter benigneque donavit. Inimicorum suorum

autcm, quainvis piaeanimf» solalia talia non requi- filios, quos non ipsius jussus, sed bolli abstulerat

impelus ', eliara nondum christtanos ad ecclesiam

confugientes, christianos hac occasione fieri voluit,
Aliquot M?s., exercent.
1 Mss., 766, 2051 ct 2053, —
exseviint. M. ,
2 l'au(Mores manuscripti nim cditis. Jovintanttm.
. .
— hi cxcusis legel)atur, liahcvel et fratrem, aiidior
'

fide societalis. Scd pnrliculn, rt, non est in raehoris

Bic ctiam no?lri omnes. M.
3 Edili, videlicet. At oranes Msi., velut. nolftc manuscriplis, quorura etiam aucloritate emenda-
(O) Conslanlinopolim. mus, pdc.
unum impernsse prodit Oroslus, - M?s. noslri omiltunl, cni ftindit ah anlris A-Jolus
(6) Anno9 Iriginta ct
arnintas /licvies. M
lib 7, cnp. 26.
Plcri(ini' Mss., tjuos non ipsius Jussu ; et quidam
Maxentio nimlrum
I

(tf)
f t Licinio
Conslanliiim. Confitanlinum rl Cnnst.antem. prosc(piinilur, scd belli abstnlerat inipetus : omisso,
(d)
^titolicot ftl) Andrapatliio .Maximi lyranni sed. Forle lcpendum, (juos non ipsius.sed helli abstti-
{e)
pracfcclo.
Oftesum
lerat imprlus. —
Mss. 766, 2052 et 2053, quos non
(/) Qui. ut scribit riorus, lil). 4,cnp. .1. « in PBhi-(iaro
ipsius jus.<^u, belli ohstulerat iniprtus.M.
ta) Qui Tbcodosius Maximum Aquileiae agenlem ce-
« litlore, impcrin vilissimi regis (id cst Plolnnaci pn-
« pilli), consiliis spadonum, cl no (|uid mnli dcsit, Sep-
pit et iulcrerait.
Vnleutinianum scilicct juniorem, Valentiniani se-
« limii dcscrlorii» sui glndin Irucidalus, sub oculis uxo- (hi

ri» 8une liberoruraque moritur >• Vidc Liv. lib. 112.

nioris cx Juslinn lilium.
m LUmW SEXTllS. 174

ol chrislianachaiMUte dilexit neo privavil rol)U3,

;
cunicntia, quibus oalcnditur quod ad inta toin-
ot '
auxit honnril)iis. in nonninoin post viclorioin poralia, quaj sola slulli liahcro concupiscunt, nihii
privatiia iiiiniiritiK.s valoro iicrniifiit. Mi^lla oivilia, dooriun lalsoriun nnmiirositaa i^roHil, confntuti
non sicut Ciiina Marins ct Syllact iilii tiilos noc
ot at(]uo convicli conantur asscroro, noii proptor vitfc
linita finiro volncrnnt,scd map^iadoluitoxorta qiiain prfuspntis utililatom, sed propler cum quu3 post
cuiiiuain nocero voluit lcrniinata. Inlcr iKcooinnia mortoiii fiilura csi, ooloiidoa doos. Nain istis qui
ex ipao initio impcrii 8ui non qniovit jualiaaimia proptor aiiiicitias inundi liujue voliint vana colore,
ot iniaericordissimis lof^sibusndvorHus impios labo- et non se permitli pnerilibus scmsibus conquerun-
ranti Ecclcsifi) subvoniro, (iniiin Valons hiproticus lur, his quinijue libria salis arbitrur esse rcspon-
favens .\rianis veheincntcr anii.xoral cnjus Ecclcaia) : sum. Onorum trcs prioros cuni cdidissom, ot in
se mombruin esso inagis quain in lcrris rognaregau- Huiltoruin manibns cssc cdtpissent, audivi (luoa-
dobat, Simulaora Gcnliliuni nbiqne cvortonda [ino- dain nesclo quain udversuseos rosponsionem scri-
ccpil, satis intelligona nec terrcna innncra in dai- bondo pricpararo. Dcindo ad mc pcrlatum cst,
moniorum, sed in Dei veri essc posita polcslalc. quod jam scripsorint, scd lompus qua^ianl, quo
Ouidautom fuitpjusroiigiosaluimililalo niirabilius, sine periculo possint cdere. Quos admoneo, non
quando in Thessalonicengium gravissimuin sceliis, optent qnod eis non cxpedit. Facilo esl eniin cui-
cuijam, episcopia intercedentibns, promiserat in- quum vidori respondissc, qui tacere noluerit. Aut
dnigentiam, tumullu quorumdam, qui ei cohairc- quid est loquacius vanitate ? quoe non ideo potesl
bant, vindicare compnlsns cst, et ccclesiastica quod veritas, quia, si voluerit, etiam plns potesl
coercitns disciplina, sic egit pconitentiani, nt impe- claniare quam vcrilas. Sed considerenl omnia di-
ratoriam celsitudinem pro illo populus orans magis Jigenter et si forle, sine studio partiura judicantes,
:

fleret videndo prostratam, quam peccando limcrct talia esse perspexorint, qnae potius cxagitari qiiam
iratam ? Uxc ille socum, et si qua similia, qnaj convelli possintgarrulitateiinpudentissima et quasi
commemorare longum est, bona opera tulit, ex satirica vel miiniea levitate, cohibeanl suas nugas ;
isto temporali vapore cujuslibet culminis et subli- et polius a prudentibus emeudari, quam laudari
mitatishumancB; quorura operum mercesestaeterna ab imprudentibus eligant. Nam si non ad liberta-
felicitas, cujus dator est Deus solis ^ veracitcr piis. tem vera dicendi, sed ad licentiam maledicendi
Caelera vero vita; hujus vel fastigia vel subsidia, tempus exspectaat, absit ut eis eveniat quod ait
sicut ipsum mnndnm, lucem, auras, torras, aquas, Tuliius de quodam, qui peccandi licentia felix ap-
fructus,ipsiusquchominis aniinam,corpus, sensus, pellabatur :miserum, cui peccare licebat (a) I

mentem, vitam, bonis malisque largitur: in quibus Unde quisquis est, qui maiedicendi licentia felicem
est etiara quffilibet imperii magnitudo, quani pro se putat, mnlto erit felicior, si hoc illi om.nino non
teraporum gubernatione dispensal '. liceat: cum possit deposita inanitate jactantias
2. [XXVII.— Proinde jam etiam iilis res-
I
cliam isto tempore, tanquam stuiiio consulendi,
ponden'luTn essc video, qui maaifestlssimis do- quiquid voluorit, contraiiicere et quantum pos-;

1 Sic Mss. At edili, sed. sunt^, ab eis, quos consulit amica disputatione, ho-
2 NonaullL Mss solus. ,
neste, graviter, libere quod oportet audire.
3 Hic apud Am. Er. et Lov., factum est caput Aagesi-
mum septimura et titulus iste additus Contra invidos :
1 Editi, possit. Verius Mss., possunt eos intellige qui
:

invectio Augustini, qui scripserunt contvaeditos jam consuluntur amica disputatione.

libros. Sed id tentatum sine auctoritate mnnuscripto- (a) Simile quidpiam de Ginna in Tusc. Quaest. lib. 5,
rum, et refragante antiquiore editione Yindeliniana. cap. 19.

LIBER SEITUS
Hactenus contra eos qui propter hanc temporalem vitam coUendos deos putant nunc autem adversus eos quicul- :

tum ipsis credunt propter vitam aeternam exliibendura; quos Auguslinuslibrisquinque seciueutibus confutaturus
ostendit hic in priinis opinionem de diis quam abjectam Imbuerit ipsemet Varro theologiae gentllis scriptor com-
mendatissimus. Affert theologiae istius genera sccundum eumdcm tria. fabulosum, naturale et civile ac mox :

de fabuloso et de civili demonstrat, nihil haec genera ad futurao vitae felicitatem conferre.

mane dominatur. Nam et contra oiunera curantis in-

PR^FATIO.
dustriam, non malo medici, sed aegroti insanabilis,
Quinque superioribus mihi adversns
libris salis morbus invictus est. Hi vero qui eaquse legunt, vel
eos videor disputasse, qui multos deos el falso;s, sine ulla, vel non cum magna ac nimia veteris er-
quos ease inutilia simulacra, vel immundos spirilus roris obstinatione, intellecta et considerata perpen-
et perniciosa daeraonia, vel certe creaturas, non dunt.faciliusnosistonumero terrainatorum quinque
Creatorcm, vcritas christiana convincit, propter vi- volurainum plus, quam quffistionisipsiua necessitas
tae hujus mortalis rerumque terrenarum utilitatem, postulabat, satisfecisse, quam minus disseruisse
eo ritu ac servilute, quae gra;ce ^.axpefa dicitur, et judicabunt totamque invidiam, quam christianae
;

uni vero Deo debetur, venerandos el colendos pu- roligioni de hujus vitae cladibus terrenaruraque
tant. Et nimioe quidem stultitiaj vel perlinaciae,nec conlritione ac rautatione rerum iraperiti facere co-
islosquinquo, ncc ullos quanticumque nnineri li- nantur, non solura dissiraulantibus, sed contra
bros salis esse posse, quis nescial? quando ea pu- suara couscientiam faventibus etiam doctis, quos
tatur gloria vanitatis, nuUis cedere viribus verita- impietas vesana possedit, omnino esse inanem rec-
tis in perniciem utique ejus, cui vitium tarn im-
; tffi cogitationis atque rationis, plenaraque levissi-
 ?

175 DE CIVITATE DEl, S. AUGUSTINI 176

mae temeritatis et perniciosissimae aiiimositalis, cicndam, ita singulas particulas tueri asserunlur,
dubitare non poterunt. ut si quod sub alterius tutela ac potestate est,
id

CAPUT PRI.MUM. — De his qui dicunt deos a se non petatur ab aUero, lam sit inconveniens el absur-
propler prxsenlem vilam coU,sed propler selernam. dum, ut mimicae scurrilitali videatur esse similli-
muiii. Quod cura fit a scientibus mimis, digne ri-
l.Xuncergo quoniamdeinceps, ut promissusordo
dentur in theatro cum vero a nescienlibus stul-
expetit, etiain hi refeliendi et docendi sunt, qui non ;

tis, dignius irridentur in mundo. Cui ergo deo

propler istam vilam.sed propter illam quje post
vel dea), propler quid supplicaretur, quantum ad
mortem futura esl, deos Gentium, quos chrisliana
illosdeosattinet, quosinstiluerunt civitates,a doctis
religio destruit, colendos esse contendunt placet ;

a veridico oraculo sancti Psalmi sumere exordium

soierler inventum memoriaeque raandatum est ;

quid a Libero, verbi gratia, quid a Lymphis, quid

dispulaitonisme-^e: Beatus cujus esl Dominus Oeusspes
a Vulcano, ac sic a caeteris, quos partim comme-
ipsius, el non respexit invanilales et insanias menda-
moravi in quarto libro,pariim praetereundosputavi.
ces {Psal. XXXIX, 5). Verumlamcn in omnibus vani-
Porro si a Cerere vinum, a Libero panem, a Vulca-
tatil)us insaniisque mendacibus longe lolerabilius
philosophi audiendi sunl, quibus displicuerunt is-
noaquam.a Lymphis ignempelere errorisest^quan-
to majoris deliramenti esse intelligi debet, si cui-
lee opiniones erroresque populorum qui populi :

conslituerunt simulacra numinibus, multaque de

quam istorum pro vita supplicetur aeterna ?
3. Quamobrera, si, cum de regno lerreno qua;-
eis, quos dcos immortalns vocant, falsa alque in-
reremus, quosnam illud deos vel deas hominibus
digna sive finxerunt, sive ficta crediderunt, et cre-
credendum esset posse conferrc, discussisomnibus
dita eorura cultui sacrorumque ritibus miscuerunt.
longe alienum a veritate raonstratum est, a quo-
Cum his hominibus, qui, etsi non libere prsdican-
do, saltem utcumque
quam istorum multorura numinum atque falso-
disputalionibus mussilan-
in
rura saltem regna terrena existimare constitui
do, lalia se improbare testati sunt. non usqueadeo :

nonne insmissimae impietatis est, si aeterna vita,

inconvenienter quaestio ista tractatur utrum non :

quffi terrenis omnibus regnis sine ulta dubitatione

unum Deum, qui fecit omnem spirilualem corpo-
vel comparatione praeferenda est, ab istoram quo-
ralemque creaturam, propter vitam quae post mor-
lem futura esl,coii oporteat sed multos deos, quos
;
quam dari cuiquam posse credatur ? Neque enira
[tropterea dii lales vel terrenura regnum dare non
ab illo uno factos et sublimiter collocatos quidam
posse visi sunt, quia illi magni et excelsi suat, hoc
eorumdem philosophorum cseteris excellentiores
nobilioresque senserunt (a).
quiddam parvura et abjeclum, quod non dignaren-
tur in tanta sublimitatecurare. Sed quantumlibet'
2. Cffiterum quis ferat dici atque contendi, deos
consideratione fragilitatis humanae caducos apices
illos, quorum in quarto libro quosdam cominerao-
terrenis re;jni merito quisque contemnat illi dii
ravi (Capp. 11 et 21), quibus rerum exiguarum
;

tales apparuerunt,indignis8imi vidcrenlur, quibus

sin^ulis singula distribuuntur officia, vitam eeter-
dandaatqueservandadeberentvelista committi. Ac
nara cuiquam prae3tare?An vcro ilii peritissirai
per hoc, si (ut superiora proximis duobus iibris
et acutissirai viri, qui se pro magno benelicio cons-
pertractata docueruni) nullus deus ex illa turba,
cripLa docuisse gioriantur, ut sciretur quare cuique
vel quasi plebeiorum, vei quasi prooerum deorum,
deo supplicandum esset, quid a quoque esset pe-
idoneus estregna mortalia mortalibus dare, quanlo
teudum, ne absurdilate turpissima, qualis jocula-
riter in mimo fieri solet, peteretur a Libero aqua,
minus polesl imraortales ex mortalibus facere?
4. Huc accedit quia, si jam cum illis agimus, qui
aLymphis(/;) vinum (c) ; auctores erunl cuipiam
hominum diis immorlalibus supplicanti, ut cum a nou propler istam, sed propter vitam quae post
Lymphis petierit vinum, eique responderinl, Nos morlem tutun est, existimant colendos deos jam ;

nec propter illa saltem, qua; dcorum talium potes-

aquam habemus, hoc a Libero pete possit recte ;
tati tanquam dispartita^ et propria, non ralione
dicere, Si vinum non habelis, saltem date mihi vi-
veritatis, sed vanitalis opinione tribuuntur, omnino
tam aeternaM? Quid hac absurditale monstrosius'
colendi sunt sicut credunt hi qui cuitum eorura
Nonne illse cachinnantes (solent enim esse ad ri-
;

sum non alTeclent fallere ut daemo-

faciles [d]) si
vitae hujus raortalis utilitatibus necessarium csse
respondebunt, conlendunt conlr.i quos jam quinquc praeceden-
nes, suppiici homo, putasne in :

tibus voluminibus satis, quantum potui, disputavi.

polestate nos hubere vitaai, quas audis non haberc
vel vitem? Impudentissimaj igilur slullitioe esl, vi-
QujBcum ita sint, si eorum qui colerent doam Ju-
tara aeternam a talibus diis pelerc vel sperare, qui ventatem,cTetasipsa nororel insignius contcmptores ;

vitmhujusaBruranosissimae atque brevissimae, et si autcm cju3, vel intra annos occuniberent juventu-
qua ad eam pertinent adminiculandam alque iul- tis, vel in ea lanqiiara senili torpore^frigcsccrent:
si malas cultorum suorum speciosius cl festivius
Fortuna barbata vostiret aquibus autem spernere-
;
' Vinrl. Am. Er. et plcrique Mss., monslruosius.
lur, glabros aut male harbalos vidcrem.us ctiam
(«) Plato in Timneo. :

(b) Editi, Ni/mphis ; nl Mss. constanter, Lympliis. sic rcctissinie diceremus, huc usquo istas dcas
Mutatn olim cst n Lalinis litlcrn n Graeco nomino, singulas posse, suis oiliciis quodam raodo liinita-
Numphe, quo vetrres aquns \m\ aquarum dens nppclla-
bant.
(c) Vido snprn, 4, cap. 22.
lil).

(d) Atludit nd
illud Virgilii, Erlog. ,3, vcr.« 9 « Sed : ' Sic Mss. Edilo vero, qnantalihei
« facilc^.Nymi)line risero » Inmetsi eo loci fucifes dictno - Ms. TC)!), disprrliia. M.
intcllignntur, non nd ridendum, scd nd exaudicndum. •'
Sic Mbs. At editi, corpore.
 :

177 LIBEU SEXTUS. 178

taii '
; hoc ncc n JuvonluU', oporloro
iio por peli tornrnm, tn. omnium dininarum liumanarumqunrerum
vitam tulcrnuin, ([luo non (hircl i)urbani ;nec ii l''or- ni,niinii, (jcnCni, offtria, rnHSus aprruisti {llirero lih.

tunii burliala l)oni aliiinid posl liancvjlam esae spe- 1, r. ;{, de Otniiil- Acad.). Islo ij^itur vir tam insij/nis
randuni, cujus in hnc vita [)()tosl:»9 nulla oasiil, ut c,\(M'll('nlis(|U(' ()crilia3, ot ([uod dc illo ctiaraTeren-
eiuudom stiitoui aelatcm, ([iko barl^a induitiir, i[)sa tianus cloi^antissimo vcrsiculo brovitcr ait,
pricstaret. Nuno cum earum
cultua nec prop-
vcro,
ter iala ipsa, quiv putant eia snbdita, sil noocs- Vir (loctiSHimus un(l(3cumf|uo Varro :

sarius ([uia et multi cohintos.luvcntatcni deam mi-

;
{IJemclris, in seuliune de vcrsibus plialaeciis).
nimc mulli non eam co-
in illa iotate vi^ucrunt. ot
lentes gaudont robore juventutis itomquo multi ;
tam multa legit, ul aliquid ci scribere vacasso
([ui
Fortun;c barbata! supplicos ad nuilam vol deformom miromur; lam multa soripsit, (jiiam multa vi,x qucrri-
barbam pervcniro potuorunt.et si qui cam pro barba quam leyoro potuissc crciiamus in([uam, vir : isle,
impotranda venerantur, a barbatis ejus contomp- tantus ingenio, tantusqiie doctrina, reruin velul si
loribus irridenliir: itane dosipitcor humanuni, ut, divinarum, dc quibus scrihit, op|)ugnator essct
quoruin dnorum cultum proplor ista ipsa teinpo- atque destruclor, easque non ad religionem, sod
raiia et cito prastereuntia munera, quibus singuiis ad superstilionera diceret perlinere, nescio utrum
singuli praeessc perhibontur, inanem ludibriosum tam multa in ois ridonda, contcmnenda, dctestanda
quo cognoacit, propter vitam jctsrnam credat esso conscriberet. Gum vcro Deos eosdem ita coluerit,
fructuosum ? Hanc dare illos posse nec hi dicerc colendosque consuerit, ut in eo ipso opere littera-
ausi sunt, qui eis, ut ab insipientibus populis cole-
rum suarum dicat sc limere ne pereant, non incursu
rentur, ista opera temporalia, quoniam nimia
hostili, sed civium negligentia, de qua illos vclut
multoa putaverunt, ne quisquam eorum sederet ruina liberari a se dicit, el in memoria bonorum
otiosus, minulatim divisa Iribuerunt. per hujusmodi libros recondi atque servari uliliore
GAPUT —
Qnid Varroiiem de diis Genlium sen-
II. cura, quam Melellus de incendio sacra Vestalia, et
sisse credendum sit, quorum laliaet genera el saera /Eneas de Trojano excidio penales liberasse praedi-
delexil, ut reoerentius cum cis agerel, si de illis cantur et tamen ea lesenda saeculis prodit, quje
;

omnino reticeret. a sapientibus et insipientibus merito abjicienda,

Quis Marco Varrone curiosiusisla qujesivit ? quis et veritali religionis inimicissima judicentur: quid
inveuit doctms? quis consideravit altcntius ? quis existimnre debemus, nisi hominem acerrimum ac
distinxil acutiu3?quis diligentius pleniusque^ cons- peritissimum, non tamen sancto Spiritu liberum,
cripsit ? Qui tametsi minus est suavis eloquio, doc- oppressum fuisse suae civitalis consuetudine ac
trina tamen alque Bcntenliis ita refertus est, ut ia legibus et tamen ea, quibus movebalur, sub spe-
;

omni eruditione, quam nos saeeularem, illi autem cie commendandae religionis tacere noluisse ?
liberalem vocant, studiosum rerum tantum iste
doceat, quantum studiosum verborum Cicero de- GAPUT III. — Qux sit partitio Varronis librorum

lectat. Denique huic tale testimo-

et ipse Tullius suorum, quos de Antiquitalibus rerum humanarum
nium perhibet, ut in libris Academicis(a)dical eam, divinarumque composuit.
quaj ibi versatur, disputaiionem, se habuisse cum
Quadraginta et unum libros scripsit Antiquita-
Marco Varrone, homine inquit, omnium facile acu-
tum hos in res humanas divinasque divisit, rebus
:

tissimo, et sine ulla dubilatione doctissirno. Non ait,

humanis viginti quinque, divinis sedecim tribuit
Eloquenlissimo, vel, facundissimo quoniam reve- ;
islam secutus in ea partitione rationera, ut rerum
ra in hac facultate multum impar est : sed, omnium, huraanarum senos quatuor partibus daret.
libros
inquit, facile aculissimo. Et in eis Iibris,id est Aca-
Intendit enira qui aganl, ubi agant, quando agant,
demicls, ubi cuncta dubitanda esse contendit, addi-
quid agant. In sex itaque primis de hominibus
dit, sineulla dubiiatione doctissimo. ProCecto de hac
scripsit, in secundis sex de locis, sex lerlios de
re sic erat certus, ut auferret dubitationem, quam lemporibus, sex quartos eosdemque postremos de
solet inomnibus adhibere, tanquam de hoc uno
rebus absolvit. Quater aulem seni,viginti et quatuor
etiam pro Academicorum dubitatione disputaturus,
fiunt. Sed unura singularem, qui coa.muniter prius
se Academicum fuisset oblitus. In primo autem
de oronibus loqueretur, in capite posuit. In divinis
libro cum ejusdem Varronis litteraria opera prae-
identidom rebus eadem ab illo divisionis forma ser-
dicaret, Nos, inquit, in nostra urhc peregrinanies
vata est, quanlum attinet ad ea quae diis exhibenda
errantesque, ianquam hospites, tuilihri quasi domum sunt: exhibentur enim ab hominibus in locis et
reduxerunt, ut possemus aliquando cjui et ubi esse-
temporibus sacra. Haec quatuor, quae dixi, libris
mus agnoscere. Tu xlalem palrix, tu descriptiones
cotnplexus estternis: nam tres priores de homini-
temporum, tu sacrorum jura, lu sacerdotum, tu dome-
bus scripsit, sequenles de locis, terlios de tempo-
sticam, tu publicam^ diiciplinam, tu sedem^ regionum,
ribus, quartos de sacris etiam hic qui exhibeant,
;

ubi exhibeant, quando exhibeant, quid exhibeant,

' Editi, posse suis officiis quodam modo
limitari.
Legendum cum Mss Jimitatas : ct wGThnm, posse, acci- subtilissima dislinctione commendans. Sed quia
piendum ibi, pro eo quod est vim habere. oportebat dicere, et raaxirao id exspectabalur,
2 Mss, mo. 2051 et 2052, planiusque. M.
qiiibusexhibcant, de ipsis ([uoque diis tres conscri-
' Apud Ciceronem, hellicam.

* Editi, sedium. At Mss. plerique et apud psit extremos, utquinquies terniquindecim lierent.
Ciceronem,
sedem. Runt autem omnes, ut diximus, ;sedecim quia et is- :

(a) Desideratur in libris qui supersunt de CJuaest. Acad, torum exordiounuin singularem, qui prius de omni-
179 DE GIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 180
bu3 loquerelur, apposuit quo absoluto, consequea-
: diligenter explicans, nullara deorum naturam prae-
ler ex illa quinquepartita diatributione tres praece- termitlere videtur? Quid ost ergo quod ail, Si de
dentes, qui ad homines pertinent, ita subdivisit, ut omni natura deorum hominum scriberemus,prius
el
priinua sit de poiililicibus, sccuridusde auguribus, divinaabsolvissemus, quam humanaattigissemus ?
tertius de quindecimviris sacrorum (a). Secundos Aut enira de omni natura deorura scribit, aut de
tres ad ioca pertincnles ila ut in uno eoruni dc
; aiiqua, automnino de nulla. Si dc omni, pra;po-
sacellis, altero dc sacris .•Edibus diceret, lertio do nenda esi utique rebus humanig si de aliqua, cur :

locis religiosis. Tres porro qui istos sequunlur, et non etiam ipsa res praecedat humanas ? an indigna
ad tempora pcrlinent, id est ad dies festos ita ut ; esl praeferri etiam universa; natura; hominum pars
unurn eorum faceret de feriis, allerum dc iudis cir- aliqua deorum ? Quod si mullum est ut aliiiua pars
censibus, de sccnicis lertium. Quartorum triurn ad divinii praeponatur universis rebus humanis, saltem
sacra pertinentium uni dedit consecralioncs, altcri digna est vel Romaiiis rerura quippe humanarum
:

sacra privala, ullinio publica. Haric velut ponipam libros, non quantum ad orbem terrarum sed quan-
obsequiorum in tribus, qui restant, dii ipsi seqiinn- tum ad solain Rouiam perlinet, scripsil. Quos tamen
tur extremi, quibus iste universus cuitus impensus rerum divinarum libris se dixit scribendi ordine
est : in primo dii certi, in secundo inccrti, in tertio merilo praetulisse, sicut piclorem tabulae pictse, sicut
cunctorum novissirao dii pra?cipui atque solecti. fabrum ajdifioio apcrtissime conlitens quod etiarn
;

istae res divinae, sicut piclura, sicut structura, ab

CAPUT IV. — Quod ex duputaiione Vnrronis apud hominibus instituta; sint. Restatut de nulladeorum
cultores deorum antiquiores res kumanx quam divi- nalura scripsisse intelligatur; neque hoc aperte
nce reperiantur. dicere voluisse, sed intelli^entibus reliquisse. Ubi
enim dicitur,Non omnis, usitate quidcm inteiligitur
i. In hac tota serie pulcherrimae ac subtilissimae
aliqua sed potest inteliigi el nulla quoniam quae
:
;
distributionisetdistinctionis vitam neternam frustra
nulla ost, nec oranis, nec aliqua est, Nam, ut ipse
quaeri et sperari impudentissime vel optari, ex his
dicit,si oiiiois esset natura deorum de qua scriberet,
quaejam diximus, et qu;j3 deinceps dicenda sunt,
scribcndi ordine rebus humanis prieponenda esset :

cuivis hominum, qui corde

obstinalosibi non fueril
ut aulem et ipso lacente veritas clamat, praeponcnda
inimicus, facillime apparet. Vel honiinum enim
esset certe rebus Romanis, etiain si non omnis,
sunt ista instituta, vel daemonum non qualcs vocanl
sed saltem aliqua esset recte autem postponilur
:
: ;

illi daemones bonos sed, ut loquar apertius, im-

ergo nulla est. Non ilaque rcbus divinis anteferre
;

mundorum spirituum et sine controversia mali-

voluit res humanas, sed rebus veris noluit anteferrc
gnorum, qui noxias opiiiiones, quibus anima hu- enim, quae scripsil de rebus hu-
res faisas. In his
mana magls raagisque vanescat, et incommutabili rerum gestarura qux
rnanis, seculusest historiam :

ajternffique veritali .coaptari atque inhatrere non

autera de his, quas divinas vocat, quid nisi opi-
possit, invidentia mirabili et occulle inserunt cogi-
niones rerum vanarum?IIoc est nimirura, quod
tationibus impiorum, et aperte aliquando ingerunt
voluit sublili significatione monstrare non solum ;

sensibus, et qua possunt faliaci atlestatione con-

scribens de his posterius quam de illis, sed etiam
firmant. Isle ipsc Varro propterea se prius dc rebus
rationem redJens cur id feccrit. Quam si tacuisset,
humanis,dcdivinisautera posteascripsisse testatur,
aliter hoc facturnejus ab aliis fortasse defenderetur.
quod prius exstiterint civitates, deinde ab eis haec quam reddidit, nec
In ca vero ipsa ralione, aliis
instituta sint. Vera autem religio non a terrena
quidquam reliquit pro arbitrlo suspicari, et satis
aliqua civilate insLituta est sed plane coclestem ;
probavit homincs se prseposuisse institulis homi-
ipsa instituil civitatem eam vero inspirat et docel
:
num, non naturam hominum naturae deorum. Ita
verus Deus, dator viljc aterna;, veris cultoribus
se libros rerura divinarura, non de veritate quae
suis.
pertinet ad naturara, sed de falsitate quae pertinet
2. [IV.]
Varronis igitur, confitenlis ideo se prius
ad errorera, scripsisse confessus est. Quod aperlius
de rebus humanis scrips^isse, postea de (livinis, quia
alibi posuit, sicut in quarto libro commemoravi
divina) istae ab hominibus institutre sunt, h(ec ratio
{Cap. 31, n. i), ex naturae formula se scriplurum
eat Sicutprior est, inquit, pictor quamlahula picta,
fuissc, si novam ipsc conderot civitatem quia vero
:
;

prior faber quam xdifidum ila priores sunl cimlalcs,

;
jam veterom invenorat, non se potuisse nisi ejus
quam ea qux a civitatihus sunt inslilula. Dicit autem consuetudinem sequi.
se.prius scripturum fuissede diis, postca de homini-
bus, si dcomni nalura doorum scribcret. Quasi hic CAPDT V. —
De trihus generibns Iheologix secuiidum
de aliqua scribat, et non de omni aut vcro etiam ali- ; Varronem,scilirel uno fabuloso, altero nalurali,
qua, licet non omnis, deorum natura non prior de- tertioque civili.
beat egse, quam hominum ? Quid quod in illis Iribus
novissimis libris, deos cerlos ot incerlos etsclcctos 1. Deindc illud quale genera Iheo-
est, quod tria
logiae dicit esse, id est rationis qua; de diis expli-
catur, eorumquc unum mythicon appellari', alte-
(a) Duuravlri sacronim a Tarqulnio Snperbo instUuli
fnfirnnt. iit pcriliil Diniiysiiifl Flnl. Aiilir[. lib 4, cap. 6^,
rum physicon, lcrtium civile? Latine si usus
fliii sncris liliris Irgcndis rnrminil)us(|uc Sihyllap ol falia adniilterot, gnnus quod priraum posuil, fabulare
Uomnni jiopnli inlcriirolnndis pracoss(>nl, cnin plebs appcllarcmus sed fabulosum dicamus a fabulis
; :

(lcindc ex suis croari instnrcl, auclo nuracro fncli .snnt

decera. His demum ndditiquinquo, qui numerus postoa
miinsit. > Msi. 7G6 omitlit, uppellari. M.
 181 LinKM SEXTUS. 182
cniin mythicon dicluni ost quonium (xOOo^; grfloco
; giam. Tertium genus esl, inquit, quod in urlnbus ci-
riiljulu dieiliir. Socundnmuutoin ut natufalodioaliir, ves, mn.vime sacerdotes, 7io<ise atque administrarede-
jum ct consiioliido locnlioniH admillit. TcrtiniM brnt. In quo cst, quos deos jiublice rolcre, [qu:r:]
etiiuii ipso latiiio oiiuntinvit, (]uod oiviio iippolliiLcir. sw.ra ac sarrificia facere quemijue par sit *. Adliiic
Deinde ait : Miilkicon appcllant, quo maxime ulunluv (|Uod sn(|tiitur altcmdamus. Prima, \f\(\\iH, tkeologia
poelx ;
pki/sirou, quo jikilosopki; civilc, (juo populi. ma.time accommoilala est ad Ikeulrum, secunda ad
Primum, inquit, quod
iJi.vi, in eo sunt multa conlra inundum, terlia ad urhem. Qiii.s non vidoat, cui
(liijnitatem niituram immorlalium ficla. In hoc
et palmiun dedorit? Uli(]uo socundaj, quam supra
enim e$t, ut deus alius cxrapilc, alius cx fcmore sit, dixil esso philosophorum. Ilanc enim portinero tes-
alius ex gullis sauQuinis nalus : in koc, ul ilii furali tatur ad mumlum, quo iati nihil essc excellcntiua
sint, ut aduUeraveriitt, ul servierinl liomini: denique opinanlur in rebus. Duas voro illas Iheologias,
in koc omnia diis attribuuntur, quae non modo in
'
primam ct terliam, theatri scilicet alque urbis,
kominem, sed etiain qu;e in ronteinptissiinum liomi- distinxi!,, anjunxit^? Videmus enim non continuo
nem cailere possunt. Ilio cerlo ubi potuit, ubi ausus quod ost urbis, pertinero posse el ad mundum ;

est, ubi impunitum putavil, quanta raendacissimis quamvis urbes esse videamus in rnundo : fieri enim
rahulis nutur;o dcorum fieret injuria, sine caligino potest ut in urbe, secundum falsas opiniones, ea
ullius ambiguitatis cvpressit.
Loquebalur enira, colantur et ea credantur, quorum in mundo vol
non de naturall thcologia, non do civili, sed de fa- exlra mundum ualura sit nusquam Iheatrum vero :

bulosa, quara lihere a se putavit esseculpandam. ubi est, nisi in urbe ? quis theatrura instituit, nisi
Videamus quid de Q.\le,rd^ AicAi. Secundum genus civitas ? propter quid iastituit, nisi propter ludos
est, inquit, quod demonslravi, de quo mnllos libros
scenicos ? ubi sunt ludi scenici, nisi in rebus di-
pkilosopki reliquerunt : in quibus est, dii qui sint, vinis, de quibus hi libri tanta solertia conscri-
ubi, quod genus,quale ; aquodam lempore,an
aseni- buntur ?
pilerno juerint dii;ex igne sint *, utcredit Heraclitus;
an ex numeris, ut Pytkagoras; an ex atomis, ut ait CAPUT VI. — De tkeologia mylhica, id est ^tbulosa,
Epicurus. Sic alia, qux facilius intra parietes in el de civili, conlra Varronem.
sckola, quam extra in foro ferre possunl aures. Nihil
in hoc genere culpavil, quod physicon vocant, et 1. Marce Varro, cura sis homoomnium acutis-
ad philosophos pertinet tantum quod eorum inter : siraus et dubitatione doctissiraus, sed
sine ulla
se conlroversias commeraoravit, per quos facta est tamen homo, non Deus, nec Spiritu Deiadvidenda
dissidenlium multiludo sectarum. Removit lamen et annuntianda divina in veritatem liberlateraque
hoc genus a foro, id est a populis scholis vero et ;
subvectus, cernis quidem quam sint res divinae
parietibus ciausit : illud autera primum mendacis- ab humanis nugis atque mendaciis dirimendae sed :

simum atque turpissimum a civitatibus non re- vitiosissimaspopulorum opiniones consuetudines et

movit. religiosas aures populares, atque in his quas
in supcrstitionibus publicis vereris ofTendere,
etiam Romanas Quod de diis immortalibus phi-
1 a deorum natura abhorrere, vel talium, quaies in
losophi disputant, ferre non possunl quod vero : hujus mundi elementishumani animisuspicatur in-
poetae canunt, et histriones agunt, quia contra di- firmitas, et sentis ipse, oum eas usquequaque consi-
gnitalem ac naturam immortalium ficta sunt, quia deras, et oranis vestra litteratura circumsonat. Quid
non raodo in hominem, sod etiara ia conteraptissi- hic agit humanum quamvis
excellentissiraum in-
mum hominem, cadere possunt, non soluin ferunt, genium ? quid tibi humana
multiplex ingens-
licet
sed etiam libenter audiunt. Neque id tantum, sed que doctrina ia his angustiis sutTragatur? Natu-
diis quoque ipsis haec placere, et per haec eos rules deos colere cupis, civiles cogeris invenisti :

placandos esse docernunt. alios fabulosos, in quos liberius quod sentis evo-
3. Dixerit aliquis, Haec duo genera, mythicon et mas (a), unde el istos civiles velis nolisve perfun-
physicon, id est fabulosum atque naturale, discer- das. Dicis quippe fabulosos accomodatos esse ad
namus ab hoc civili, de quo nunc agitur unde illa ;
theatrum, naturalesad mundum, civiles ad urbera:
et ipse discrevit jaraque ipsura civilo videamus
: cura raundus opus sit divinura, urbes vero et thea-
qualiter explicet. Video quidem, cur debeat dis- tra opera sint hominum
nec alii dii rideaatur in
;

cerni fabulosum quia : falaura, quia turpe, quia theatris, quam

qui adorantur in templis ; aec aliis
indignum est. Naturale aulem a civili velle dis- ludos exhibeatis, quara quibus victimas immolalis.
cernere, quid est aliud, quam otiam ipsum civile Quanto liberius subtiliusque ista divideres, dicens
fateri esse mendo3um?Si enim illud naturale est, alios esse deos naturales, aliosab hominibus insti-
quid habet reprehensionis, ut excludatur ? si autem tutos sed de institutis aliud habere litteras poe-
;

hoc quod civile dicitur, naturale non est, quid

habet raeriti, ut admittatur ? Haec nempe illa
causa est, quare prius scripserit de rebus huma- 1 Omnes Gallicani Mss. cum alicjuot Romanis, habent
nis, posterius de divinia quoniam in divinis ;
sic ; In quo est quos deos publioe sacra ac sacrificia
rebus non naturam •, sed hominum instituta colere et facere quemque par sit.
2 Lov., ac i'e; wnjjtt. VeriusEr. et raelioris notaeMss.,
secutus est. Intueamur sane et civilera theolo-
an junxit ? Nempe quas distributione ipsa distinxit
Iheologlas. primam et tertiam, fabulosam et civilem,
' Ms. 766 omittit verba, in hoe, «t, diis. M. easdem junxisse Varro videtur, alteram ad urbem, al-
2 Sic nostri manuscripti. In B., a quonam tempore, teram et theatrum, quod ipsius urbis est, pertinere do-
an a sempilerno fuerint, an ex igne sint. M. cens. —
Cd. 2050, distinxit et adjunxit. M.
' Er. et Lov.,
non naluram deorum. AbQst, deorum, (a) Quare TertuUianus in Apologetico, cap. 14, Var-
ab editis aliis et manugcriptis. ronem vocat Cynicum Romanum. Go(juaeus.
183 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 184

tarum, aliud sacerdotum utrasque lamen ita esse

; ibi, quid fiat. Physicos dixit
ulililatis causa scrip-
inter se araicasconsorlio falsitalis, ut grata; sinl sisse ;
Ac per hoc ea quae a
poelat-, delectnlionis.
utraeque dajmonibus, qiiibus inimica esl doulrina poetis conscripta populi sequi non debent, crimina
verilalis? sunt deorum quae laraen delectant et populos et
:

2. Sequestrala igitur paululuin theologia, quam deos. Delectationis enim causa, sicut dicit, scri-
naturalem vocant, de qua poslea disserendum esl, bunt poetae, non ulilitatis ea tamen scribunt, :

placetne tandem vilara a?ternam peli aut sperari a quae dii expetant, populi exhibeant.
diis poeticis, tbeatricis, ludicris, scenicis? Absit :

imo avertat Deus verus tam immanem sacrilegara- CAPUT VII. —

Dc fabulosx et civilis Iheologix si-
que deraentiam. Qiiid,abei8 diis', quibus hrec pla- mililudine alque concordia.
cent, et quos hajc piacant, cum eorum illic crimi-
na frequententur, vila seterna poscenda esl?Nemo, I. Revocatur igitur ad theologiam civilem theo-
ul arbitror, usquc ad tanlum praecipilinra furiosis- logia fabulosa, theatrica, scenica, indignilatis et
simffi impietalis insanit. Nec fabulosa igilur, nec lurpitudinis plena : et haec tota, quae merito cul-
civili tbeologia sempiternara quisquara adipiscilur panda respuenda judicatur, pars hujus esl, qua;
et
vitam. Ilia enira de diis turpia lingendo serainat, colenda et observanda censelur non sane pars in- ;

haec favendo raetit illa mendacia spargit, ha;c

: congrua, sicut oslendere inslilui, et quae ab uni-
colligit ilia res divinas falsis crirainibus inscc-
: verso corpore aliena in importune illi connexa at-
latur, ha;c eorura crirainum ludos in divinis rcbus que suspcnsa 3il,scd omnino consona, et tanquara
araplectilur illa de diis nefanda (igraenla homi-
: ejusdem corporis raembrura convenicnlissime co-
nura carininibus personal, heec ea deorura ipsorum pulata. Quid enim aliud ostcndunt illa simulacra,
festivitatibus consecrat facinora et flagitia nurai-
: formaj, actates, sexus, habilus deorum? numquid
num iila canlat, hac amat ilU prodit, aut lingit :
;
barualum Jovem, imberhera Mercurium poeta; ha-
ha3C autem aul alteslatur veris, aut oblectatur et bent, pontilices non habenl ? numquid Priapo mi-
faisis. Amba2 turpes, ambaeque damnabiles sed : mi, non etiara sacerdotes enormia pudenda fece-
illa, quaj theatrica cst, publicam turpitudinem pro- runt? an aliter slat adorandus in locis sacris,
fitelur ista, quse urbana est, iliius turpitudine
; quam procedit ridendus in thcatris? num Saturnus
ornatur. Hinccine vita aeterna sperabitur, unde scnex, Apnllo ephebus, ita personae sunt histrio-
ista brevis temporalisque polluilur? an vero vitam nnm,utnon sinl staluae delubrorum?cur Forculus,
poiluit consorlium nefariorum hominura, si se in- qui Foribus praeest, et Liraentinus, qui liraini, dii
serant aireclionibus et assensionibus nostris, el vi- sunt mascnli, atque inter hos Cardca feraina esl,
lara non polluit socielas d;cmonum, qui coluntur qua; cardinem servat?Nonne ista in rerum divi-
criminibus suis? Si veris, quam mali ? ai falsis, narum libris reperiuntur, quae graves poetae suis
quam rnale ? carminibus indigna duxerunt? numquid Diana thea-
3. Haec cum dicimus, videri fortasse cuipiam ni- trica portat arma, ct urbana simpliciter virgo est?
mis harum rerum ignaro potest ea sola de diis ta- numquid scenicus Apollo citharista est, et ub hac
libus raajestati indigna divintT, et ri-licula, detes- arte Delphicus vacat ? Sed haec honesliora sunt in
tabiliacelebrari, quae poeticis cantantur carminibus, comparalione turpiorum. Quid de ipso Jove sense-
et ludis scenicis actitantur; sacra vero illa, quae runt, qui ejus nulricem in Capitolio posuerunt?
non histriones, sed sacerdotes agunt, ab omni esse Nonne allestali sunt Euhemero, qui omnes tales
dedecore purgata et aliena. Hoc si ita esset, nun- deos non fabulosa garrulilaie, sed hislorica dili-
quam theatricas lurpitudines in eorura honorera gentia homines fuisse raortalesque conscripsit?
quisquara celebrandas esse censeret, nunquara eas Epuiones etiam deos, parasitos Jovis,ad ejus men-
ipsi dii praeciperent sibimct exhiberi. Sed ideo nihil sam qui constituerunt, quid aliud quam raimica
pudel ad obsequium deorura talia gerere in tbea- sacra essc voluerunt? Nam parasilos Jovis ad ejus
tris.quia sirailia geruntur in lnraplis. Deniquc cum convivium adhibitos si mimus dixisset, risura uti-
meraoratus auctor civilem theologiam a fabulosa que quaesissc viderelur. Varro dixit; non cura irri-
et nalurali, tcrliam quamdain sui generis, distin- deret deos, sed cum coinmcndarel, hoc dixil di- :

guere conaretur, emn niagis ex ulraque tempcra- vinarum, non humanarum rerura libri, boc eum
lam, quam ab ulraqiie separalam inlelligi voluit. scripsisse lostantur noc ubi ludos scenicos expo-
;

Ait enim, ea qua; scribunl poeta?, minusesse quam nebat, scd ubi Gapitolina jura pandebat. Doniiiuo a
ut populi sequi debeant; quae autem philosophi, talibus vincitur, et fatetur, sicut forma humana
plus quam ut ea vulgum scrutari expediat. Qux deos fccerunt, ita cos deleclari humania volupta-
sicabkorrent^ inquit, ul lamen ex ulroque genere ad tibus credidisse.
rationesassiwipla sinL non pauca. Quare qux
civiles 2. Non enim maligni spirituB suo negotio de-
et
sunt communia cum poelis^, unn citm civiUbus scri- fuerunt, ut has noxias opiniones humanarura men-
bemus : e quibus major socictas debel essc nobis cum lium ludificatione firraarent. Unde ctiara illud est,
pliilosopliis, quam rum poelis. Non ergo nulla cum quod llerculis a^diluus oliosus atque ferialus lusit
poetis. Kt lamen alio loco dicit dc generationibus tesseris secum, ulraque manu allcrnante, in una
deorum raagis ad poetas qnam ad physicos fuiase conslilncns Ilcrciilem, in altera ee ipsum sub ea ;

populoa inciinalos. ilic cnim dixilquid lieri del)C:it; conditionc, ut,si ipse vicisset, de stipe templi sibi
coenam pararel, amicamque conduceret; si autem
vicloria Herculis lierel, hoc idem de pecunia sua
Sic M.ss. Alcdili NtDn/jfuid ab eis diis.
voluplali llorculis cxhibercl deinde cum a sc ipso
' :

Vind. Ain. l",r. et M?y cu)n ^iinprii^. -

:
" , -ji- (•ii.iiii

noslri omnca. M. tanquam ab Herculc viclus esset, debitam coenam

185 -IHKIl SEXTUS. 1«6

et nobilisslmam raerotricom Larcntinain doo ' ipaa lurpoa ot iiifamcH agunl ; nequo oniiii al> i)o-

Horculi dodil. At iliii ciiin dormiviasot in loniplo, iicstiH ngi (l(d)ucriint. Quiu Hunl orgo illa aacra, (jui-
vidil in soinnia Ilerculom sil)i osso oommixtiim, buH iigendis tales (de^;il sanclitas, qualcs ncc tbyiiic-
Bibique dixissc, quod indo discodons cui primum lica in se admillit obscenitas?

juvoni obvia licrct, iipud ilium cssol invcntura iiior- —

CAPIJT VIII. De inlerprclationifjus naturalium
ccdcm, quam sibi crcdoro dcbcrcl ai) Ilcrculo [)or-
ralionum, quas doctores pagani pro diis snis conan-
soiutam. Ac sic abounli cum primus juvenia ditis-
lur oslendere.
simus Tarutius occiirrissot.eutnquo diioctam socuin
diulius habuissol, illa hasrcdo rolicta ^ dolunctus 1. At enim habonl ista phy.^iologicaH quasdam, sic-
ost. Quaeamplissimam aiiepta pocuniam, ne divinio ut aiunt, id ost naturalium ralionum, intcrprcla-
raercedi vidcrclur ingr.itii, quod iicccplissimum tionos. Quasi voro nos in hac dispulaliono pbysiolo-
putavitesse numinibus, popuiuin llouianum eliam gium qua;ramus, et non iheologiam; id cst ratio-
ipsa scripsit hipredoin atiiue illa non comparen-
;
nem, non Quamvia eniin qui vcrus
naturae, scd Dei.
le, inventuni eal testamentuin quibus merilis :
Deus non opinione,
ost, sed uatura sit Deus noa :

eain fcrunt etiam honores meruisse divinos. taincn omnis natura deus est quia et hominis, et
;

3. Haec si poetaj iingerent, si mimi agerent, ad pecoris, ct arboris, et lapidis utique natura est, quo-
fabulosam theologiam dicerentur procul dubio per- rum nihil estDeus. Si autem interprelationis hujus,
tinere, ct a civilis Iheologi* dignitate separanda ju- quando agitur de sacris Matris deiim, caput esl
dicarenlur. Cum vero hac dedecora, non poelarum, certe quod miiter deum lerra est, quid ultra quee-
sed populorum non mimorum, sed sacrorum non
; ;
rimus, quid caetera perscrutamur? Quid evidentius
theatrorum, sed templorum id est non fabulosse, ;
suffragalur eis, qui dicunt, omnes istos deos homi-
sed civilis theologicB, a tanto auclore ^ produntur; nes fuisse ? Sicut enim sunt terrigenae, sic ' eis ma-
non frustM bistriones ludicris arlibus fin^'unt deo- ler est terra. In vera autem theologia opus Dei est
rum ,quiEtanta est, turpitudinem,sed planefruslra terra, non maler. Verumtamen quoquo modo sacra
sacerdotes velut sacris ritibus conantur fingere ejus interpretentur, et reterant ad rerum naturam;
deorum, quae nulla est, honestatein. Sacra sunt Ju- viros muliebria puti,non estsccundum naturam, sed
nonis, et haec in ejusdilecta insula Samo celebran- contra naturain.Hic morbus, boccriinen, hoc dede-
tur ubi nuptuni d;\ta est Jovi. Sacra sunt Gereris,
*,
cushabetinter illa sacra profe5sionem,quod in vitio-
ubi a Plulone rapta Proscrpina quaeritur. Sacra sis honiinum moribus vix habet inler tormenta con-
sunl Vcneris, ubi amalus ejus Adonis aprino dente fessionern. Deindesi ista sacris, quae scenicis turpi-
exstinctus juvenis formosissimus plangitur. Sacra tudinibusconvincunturessefoediora,hincexcu3antur
sunt Malris deum, ubi Atys pulcher adolescens ab atque purgantur, quod h-ibent interpretationes
ea diiectus et muliebri zelo abscisus, etiam homi- suas, quibusostendanturrerumsignificarenaluram;
num abscisorum, qucs Gallos vocant, infelicitale cur nor etiampoelica similiter excusentur atque pur-
deploralur. Haeccum defonniora sint omni scenica ^ ad euindem modum in-
Multi enim et ipsa
gentur ?
foeditate, quid est quod fabulosa de diis figmenta usque adeo ut quod ab eis immanis-
terpretati sunt :

poetarum ad theatrum videlicet pertinentia velut simum et infandissimum dicitur, Saturnum suos
secernere nituntur a civili theologiii, quam perli- interpretentur, quod
filios devorasse, ita nonnulli
nere ad urbem volunt, quasi ab honestis et dignis
longinquitas temporis, quae Saturni nomine signi-
indigna et turpia ? Itaque potius est unde gratiae de- flcalur,quidquid gignitipsaconsumat:vel,sicutidem
bcantur histrionibus, qui oculis hominum pcper-
opinatur Varro,quod pertineat Saturnus ad semina,
cerunt, nec omnia spectacuiis nudaverunt, quaesa-
quaein terram, de qua oriuntur, iterum recidunt.
crarum adium parietibus occuluntur. Quid de
Itemque alii alio modo, et similiter caelera.
sacris eorum boni sentiendum est, quae tenebris
2. El lamen theologia fabulosa dicitur, et cum
operiunlur, cum tam sint deteslabilia, quaj proferun-
omnibus hujuscemodiinterpretalionibus suis repre-
tur in Iucem?Et certequid in occulto aganl per abs-
henditur, abjicitur, improbalur nec solum a natu- ;

cisos et moiles, ipsi videiint eosdem tamen ho-

rali, quae philosophorum est, verum etiam ab
:
ista
mines infeliciter ac lurpiter enervatos atque cor- urbes populosque per-
civili, de qua agimus, quaj ad
ruptos minime occultare potuerunt. Persuadeant
tinere asseritur, eo quod de diis indigna confinxerit,
cui possunt, sealiquid sanctum per tales agere ho- meritorepudiandadiscernitur:eonimirumconsilio,
mines quos inter sua sancta numerari atque ver-
ut quoniam acutissimi homines atque doctissimi, a
^'
;

sari negare non possunt. Nescimusquid agant, sed

quibus ista conscripta sunt, ambas improbandas in-
scimus per quales agant. Novimus enim quae agan-
lelligebant, et illam scilicet fabulosam et istam ci-
tur in scena, quo nunquam, vel in choro raeretri-
vilem, illam vero audebant improbare, hanc non au-
cum, abscisus aut raollis iitravit: et tamen etiam
dobant; illam culpandam proposuerunt, hanc ejus
similem comparandam exposuerunt; non ul haec
' Editi, Laurentinam. At
potiorcs manuscripti, La- tenenda eligeretur, sed ut cum illa respu-
prae illa
renlinam Haec Lactiint., Instit. lib. 1, cap. 20, « Flora enda intelligeretur atque ita sine periculo eorura
;

est, cujus festa rioralia. >-

qui civilem theologiam reprehendere metuebant.
2 Vox, relicta, abcst a manuscriptis.
* Ms. 760, doctore. M.

* Mss. 766, 2050 et 2053, celebrabantur. M.

Aliquot Mss. ,.sMa sacra.Vaulo post editi, quae nun-
''
1
Omnes Ms3.,Sic enim su7it terrigenae, sic eis ma-
r/uam vel in choro merelricum, quo nemo abscisua, ter est terra.
ctc. Emcndantur ex manuscriptis. i Sic Ms3. Editi vero : Mulla enim et tpst.
487 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 188

ulraque contempta, ea quam naluralem vocatit, Umina doraus, et primo limen securi ferire, postea
apuil mcliores animos inveniret iocum. Nam et ci- pilo, tertio deverrere scopis, ut his datis cullurae
vilis ot fabulosa ambfE fabulos.^B sunl ainbaeque ci- signis, deus Silvanus prohibeatur intrare quod ne- :

viles ambas inveniel fabulosas qui vanilales et obs-

: que arbores caeduntur ac putantur sine ferro, neque
cenitates arobarum prudentcr inspexerit ambas ; iar conQcilur sine pilo, neque fruges coacervantur
civilea qui scenicos ludos pertinenles ad fabulosam sine scopis; ab his autem Iribua rebus Ires nuncu-
in deorum civiliura festivitatibus et in urbium divi- patos deos, Inlercidonam a securis Intercioione, Pi-
nis rebus adverteriu Quomodo igitur vitae aeiernae lumnura a pilo, Deverram a scopis, quibus diis
dandae potestas cuiquam deorum istorum tribuitur, custodibuscontra vimdeiSylvanifetaconservaretur?
quos sua simulacra et sacra convincunt, diis fabulo- Ita contra dei nocentis stevitiara non valeret custo-
sis apertissime reprobatis esse sitnillimos formis, dia bonorum, nisi plures essent adversus unum,
setatibus, sexu, habitu, conjugiis, generationibus, eique aspero, horrendo, inculto, utpote silvestri, si-
ritibus, inquibus omnibus aut bomines faisse in- gnis cnlturae tanquam contrariis repugnarent. Itane
teliiguntur, cl pro uniuscujusque vita vel morle ista est innocenlia deorum, ista concordia ? hajccine
sacra eis el solemnia constituta, hunc errorem in- suat numina salubria urbium, raagis ridenda quam
sinuanlibus firmantibusque daemonibus, aut certe ludibria theatrorura * ?

ex quaiibetoccasione immundisaimi spirituslallen- 3. Cura mas conjungunlur, adhibetur

et feraina
dis humanis mentibus irrepsisse? deus Jugatinus : hoc ferendum. Seddomum est
sit

— De ducenda quae nubit, adhibetur et deus Domiducus

CAPUT IX. o/ficiis singuloruni deorum.
;
^

ut in domo sit, adhibetur deus Domitius utmaneat ;

i. Quid ipsa numinum officia tam viliter minu- cum viro, additur dea Manlurna. Quid ultra qu«eri-
talimque concisa, propler quod eis dicunt pro unius-
tur ? Parcatur humanae verecundia? peragatcaetera :

cujusque proprio munere suppiicari oporlere, unde concupiscentia carnis et sanguinis, procurato se-
non quidem omnia, sed mulla jam diximus, nonne creto pudoris. Quid impletur cubiculum turba nu-
scurrilitati mimicae, quam divinae consonant digni-'
minum, quando et paranymphi iode discedunt ? El
tali ? Si duas quisquam nutrices adhiberet infanti,
ad hoc impietur, non ut eorum praesenlia cogitata
quarum una nihil nisi escam, altera nihil nisi po- major sit cura pudiciliae, sed ut feminae, sexu infir-
tum daret, sicut isti ad hoc duas adhibuerunt deas, mae, novitate pavidae, illis cooperantibus sine ulla
Educam et Potinam ; nempe desipere, et aliquid
difficultate virginitasauferatur adest enim dea Vir-
:

mimo similein 8ua domo agere videretur. Liberum

giniensis, et deus pater Subigus, el dea mater Pre-
a liberarnento appellatum volunt, quod maresin co-
ma, et dea Pertunda *, et Venus, et Priapus (a). Quid
eundo per ejus beneficium emissis seminibus libe- est hoc? Si omnino laborantem in illo opere virum
rentur hoc idem in feminis agere Liberam, quam
ab diis adjuvari oportebat, non sufnceret aliquis
:

etiam Venerera putant, quod et ipsas - perhi-

unus, autaliquauna? Numquid Venus sola parum
beant semina emittere; et ob hoc Libero eamdem esse, quae ob hoc etiam dicitur nuncupata, quod
virilera corporis parlem in teraplo poni, femineam
sine ejus vi ^ femina virgo esse non desinal ? Si ulla
Liberae. Ad haec addunt muiieres attributas Libero,
est frons in hominibus, quae non est in numinibus,
et vinum propter libidinem concilandam. Sic
nonno cum credunt conjugati tot deos ulriusque
Bacehanalia summa celebrabanlur ' insania. Ubi
sexus esse praesentes, et huic operi inslantes, ita pu-
Varro ipse confitetur a Bacchantibus taliafieri non
dore afficiunlur, ut et ille rainus moveatur, et illa
poluisse, nisi mente commola. Ilaec tamen postea plus relucletur? Et certe si ndcsl Virginiensis dea,
displicuerunt senatui saniori, et ea jussit auferri.
utvirgini zona solvatur si adest deus Subigus. ut
;

Saltem hie tandem forsitan senscrunt quid immundi

viro subigatur; si adest dea Prema, ut subacta, ne
spiritus, dum pro diis habentur, in hominura pos-
ae commoveat, comprimatur dea Pertunda ibi quid
;

sint mentibus. Haec certe non fierent in theatris. Lu-

facit ? Erubescat, eat foras agat aiiquid el maritus.
:

dunt qiiippe ibi, non furunt: quamvis deos habere,

Vaido inhonestum est, ut quod vocatur illa, impleal
qui etiam ludis lalibus delectentur, simile sit fu-
quisquam nisi ille. Sed forte ideo toleratur, quia
roris.
dea dicitur esse, non deus. Nara si masculus cre-
2. Qualeautem illud esl, quod cum religiosum a deretur, et Pertundus vocaretur, magis * contra eum
superstitioso ea distinclione discemat, ut a supers- pro uxoris pudicilia posceretmaritus auxilium,quam
titioso dical tiraeri deos, a religioso autem tantum feta conlra Silvanum. Sed quid hoc dicam, cura ibi
vereri ut parentes, non ul hostes timeri ; atque om- sit et Priapus nimius masculus ^, super cujus im-
nes ita bonos dicat, ut facilius sit eos nocenlibus manissimum et turpissimum fascinum sedere nova
parcere, quanulaedere quemquara innocentcm ta- :
nupta jubebatur, raore honestissimo et religiosis-
men post partum tres deos custodes
mulieri felae
commemorat adhiberi, ne Silvanus deus per noc-
lem ingrediatur et vexet eorumque custodum si- ;
1
Sola editio Lov.,g'Mam ludibria poetarum et thea-

gnificandorum causa trcs homines noctu circuraire

2 Sic Ara. et Ms3. At Vind. Er. Lov.. Pariunda : et
infra. Parlundns ; loco Pertundus
* Editi.wa^i.' quam At mnnnscripli rarcnt pnrticula, 3 Nostri mnnnscriptl, quodsinevi, omissa voce, ejus.

maffi.s ; {|iiiic quiilem nliis similibiis loris omillitur

saejie nb Aiigustino. * Lov. et nlif(not Mss., niafus. Sic nostri. M.—
2 Sic Vind. Ani. et Mss. At Kr. Lov., ipsaui. '
Soln cdilio l.ov., nimis masculus.
3 Sic nostri mannscripti. In B., celcbvantur. M. (a) Vide Arnob. lib. 4 ot Lactant. lib. i, cap. 20.

1
189 LIBEIl SBXTUS. 190

yiiiiL) mulronariim '

? dicit ad [)hilo90pli()H pcrtiiKM*;, iii auiiiiiH lioininiim
'i. Kiint luUuic, cL civilcm tiioolof^iiiin ii tlioologiu iiioliri locum, oa nubtilit.ilo, iil fabuloHam ropriilion-
rabuloaa, urbos a thoalriH, toinplii u 8ccni8, sacra (hit, (jiviiom voro rcprchoiiJcrc quidom non audeat,

ponlilicum u cnrniinibiis poolarum, voliit rcH lio- scd |)i'()(lfin(lo rcprchpnsihiloiii oHlondat, al({ii(! ila
ncatiis a tnrpibiis, vcriiccs gravns a le-
ii riillacibus, ulra(|uo jiidicio rcclo intolligonliurn rcprobala, sola
vibus, scriaa a hulicris, nppotomiaa a rcHpuendis, naturalis romaneat cligonda ? Dc qua buo Ioco in

qua possunt quasi conoutur sublilitalo (liacornerc adjutorio Doi vcri diligentius disscrcndum eal.
InloUigimus qiiicl af^tmt illaiu Ihoalricain ct fahu-
:

losam thoologiam ab ista civili pcndcro novorunt,

CAPUT X. —
De liberlale Senec/C, qui vehemenlitis
rivUem tkeolorjiam reprchendil, quam Varro fa-
ct oi (lo carniinibus pootarum tanquam dc spcculo
bulo^am.
rCBullare ol idoo isla oxposila, quam daiunare
;

nou audcnl, illam ejusima^inem liberius arguunl 1. Libertas sane, quae liuic dcfuil, no istam urba-
et rcprehendunl, ut qui agnoscunt quid velint, el
nam tlieologiam, theatricat; simillimam, aporte sicut
hano ipsam faciem, cujus iila imago est, detcsten- iliara reprohendere audoret, Annajo Soneca', quein
lur; quam tttuien dii ipsi tanquam in codem spe- nonnullisindiciis invenimus Apostolorum nostrorum
culo se intuentesita dilifi;unt, ut qui qualesquo sint non quidem ex toto, verum
claruisse teinporibus,
in utraque molius videantur. Unde etiam cultores
ex aliqua parte noa defuit. Adfuil enim scribenti,
suos terribiiibus iiuperiis compulerunt, utimmun- Nam in eo libro quem contra supers-
vivcnti defuit.
ditiam theologiffl fabulosae sibi dicarent, in suis multo copiosius atque veh(;-
titiones condidit (a),
solemnitatibus poneient,in rebus divinishabcrent;
mentius reprehendit ipse civilera istam et urbanam
atque ila el se ipsos immundissimos spiritus ma-
theologiam, quam Varro Iheatricam atque fabu-
nifestius esse docuerunt, el hojus urbanae theolo-
losam. Cum enim de simulacris agerel, Sacros, in-
gia; velut electae et probata: illam theatricam, abje-
quit, immortales, inviolabiles * in materia vilissima
clam alque reprobatam, membrum parlemque fece- immobili dedicnnt, habitus illis horninum
atque
runt ul cum sil universa tiirpisel fallax, atquein
;
ferarumque el piscium, quidam vero mixto sexu di-
se contineat commenlitios deos, una pars ejus sit numina vocant, guas si
versis corporibus induunt
'^
:

in litteris sacerdotum, altera in carminibus poe-

spirilu accepto subito occurrerent, monstra haberenlur.
tarum. Utruin habeat et alias parles, alia quaestio Deinde aliquanlo posl, cum iheologiam naturalem
est nunc propter divisionem Varronis, eturbanam
prffidicans, quorumdam philosophorum senlentias
:

el theatricam theologiam ad unam civilem perti- Hoc

digessisset, opposuit sibi qufflstionem, et ait :

nerc, satis, ut opinor, ostendi. Unde, quia sunt Credam ego coelum el terram deos
loco dicit aliquis,
ambse similis turpitudinis,absurditatis,indignilatis,
esse, et supra lunam alios, infra alios ? Ego feram
falsitalis, absit a viris religiosis - ut sive ab hac,
aut Platonem, aut Peripatelicum Stratonem (b), quo-
sive ab illa vita speretur aeterna. animo
rum alt^^r fecit deum sine corpore, aller sine ?
5. Denique Varru commemorare etenu-
et ipse ergo tandem, inquit,
Et ad hoc respondens, Quid
raerare deos ccepit a conceptione hominis, quorum aut Romuli, aut Tulli
veriora tibi videntur T. Tatii,
numerum ^ exorsus est a Jano eamque seriem per- ;
Hostiliisomnia ? Cloacinam Tatius dedicavil deam,
duxit usque ad decrepiti hominis mortem, et dcos PicumTiberinumqueRomulus,HostiliusPavorematque
ad ipsum hominem pertinentes clausil ad Naeaiara
PaLlorem, teterrimos hominum afjeclus, quorumalter
deam, qu?e in funeribus senum cantatur deinde
mentis tcrritx moius est, alter corporis, nec morbus
:

c(Epit deos alios ostemiere, qui pertinerent, non ad

quidem, sed color. Ussg numina potius credes, et
ipsum hominem.sed ad eaquae sunt horainis, siculi
cceIo recipies ? De ipsis vero ritibus crudeliter tur-
est victus, veslitus, et qua^cumque alia huic vitre
pibus quam lihere scripsil ? Ule, inquit, virites sibi
sunt necessaria osiendens in omnibus quod sit
;
secat Ubi iratos deos
partes amputat, ille lacertos (c).
cujusque munus et propter quid cuique debeat Dii aiitem nullo
timenl, qui sic propiiios merentur
;
?
supplicari in qua uoiversa diligentia nullos de-
:
Tantus est perlu-
debent coii genere, siet hoc volunt.
monstravil vel nominavit dtos, a quibus vita aelerna ut sic diipla-
batx mentis el sedibus suis pulsse furor,
posccnda sit, propter quam unam proprie nos chris-
centur, quemadmodum ne homines quidem sxviunt
tiani sumus. Quis ergo usque adeo lardus sit, ut non ^ crudelitalis. Tijranni
teterrimi et in fabulas traditx
intelligat istuin horainem civilem theologiam tam
laceraverunt aliquorum membra, neminem sua lace-
diligenter exponendo et aperiendo, eamque illi fa-
rare jusserunt. In regias libidinis voluptatem castrati
bulosae, indignae atque prcljrosaesimilem demons- sunt quidam : sed nemo sibi, ne vir esset,jubentedO'
trando, atquc ipsam fabulosam partem esse hujus
mino, manus intulit. Se ipsi in templis conlrucidant,
satis evidenter docendo, nonnisi illi naturali, quara
vulneribus suisac sanguine supplicant. Sicuiinlueri

Sic Mss. Editi vero, inmolabilesque deos.

1
_

2Joannes Meursius legendum putat, inmatena vihs-

» Sic Mss. 766. 2050 et 2052 ; at in B., sedere nova sima atque ignobili dedicant, habitus illis hominum
nupta jubeatur, more honesi.lssimo religiosissimo et ferarumque et piscium, quidam vero mixtos sexus
matronarum. Sic etiara Mss. 2051 et 20.53. Morcl legit, diversis corporibus induunt.
sedere nova nupta juhehalur, ore honestissimo et re- 3 Editi, traditi. Sed mclius manuscripti, traditae.
liffiosissimo malronarum,. Vide Flem. Crit., p. 136. M. (a) Hic ipse liber a Tertulliano citatur in
Apologetico,
^ Pluren Mss., a reris reliofjiosis.
cap. 12 sed jam non exstat.
;

^Viiid. Am. ct Lov., numeros, Et. et aliquot Mss., (6) Vid. Diog. Laert. lib. 5, § 58 et seqq.
numerum. {c) Lactant., lil). 1 Instit., cap. 21.
 ;

191 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 192

vacel, qtix faciunt. qusfque patiuntur, inveniet lam rimus cullum ejus magis ad morcm, quani ad reni
indecora honestia, tam indiqna lam dissimilia
liberix, pertinere. » Nec leges ergo illae, nec mos iii civili
sanis, utnema fuerit dubitaturus furere eos, si cum theologia id instituerunl, quod diis gralum esset,
paucioribus jurerent : nunc sanilatis patrocinium in- vel ad rem pertineret. Sed iste, qucm philosophia
sanientium lurba est. quasi liberum feceral ^ tamen quia illustris populi
2. Jam illa quae in ipso Capitolio fieri solere com- Romani senator erat, colebat quod reprehendebat,
inemorat, et intrepideomninocoarguit, quis creiiat agebat quod arguebat, quod culpabat adorabat :

nisiabirridentibus aut fureutibus fieri?Nam cum in quia videlicel magnum aliquid eum philosophia
sacris yEgyptiis Osirim lugeri pcrditum, mox auteni docuerat, ne superstitiosus esset in mundo, sed
inventum magno esse gaudio derisisset ', cum per- propter leges civium moresque hominum, non qui-
ditio ejus inventioque fingatur, dolor tamen illeat- dem af.;eret ungentem scenicum in theatro, sed
que lajtitia ab eis, qui nihil perdiderunt nihilque in- imitaretur in templo eo damnabilius, quo illa,
:

veneruni, veraoiter exprimatur, « Huic tamen, » in- quae mendaciter agebat, sic agerct, ut eum populus
quit» furoii certum tempusest.Tolerabiie est, semel veracileragere existimaret; scenicusautem ludendo
in anno inaanire. In Capitolium perveni, pudebit potius delectaret, quam fallendo deciperet.
publicatae dementise, quod sibi vanus furor atlri-
buit officii. Alius nomina ' deo subjicit, alius horas CAPUT XI. — Quid de Judseis Seneca senseril.

Jovi nuntiat alius lictor est, alius unctor, quivano

;
Hic interalias civilis theologiac superstitiones re-
motu brachiorum imitalurungentem. Sunt quae Ju- prohendit etiam sacramenta Judaeorum, et maxime
noni ac Minervaj capillos disponanl, longo a lem-
sabbata inutililer eos facere affirmans, quod per
;
plo, non tantum a simulacro stantes, digitos mo-
illos singulos septem interpositos dies, septimam
vent ornanlium modo. Sunt quaespeculum teneant:
fere partem aelatis suae perdanl vacando, et multa
sunt quse ad vadimonia sua deos advocenl sunt :
in tempore urgentia non agendo laedantur. Chris-
qui libellos ofTeranl, el illos causara suam doceant.
tianos tamen jam tunc Judaeis inimicissimos, in
Doctus archimimus, senex jam decrepilus, quotidie
neutram partem commemorare ausus est, ne vel
in Capilolio mimum agebat, quasi dii libenter spe-
hiudaret conlra suae patriae veterera consucludinera,
ctarent ', quem illihomines desierant Omneillic ''.

vel reprehenderet contra propriara forsiian volun-

arlificum fjenus operatum ^ diis immortalibus de-
lalem. De illis sane Judaeis cum loqueretur, ait :

sidet. » El paulo post « Hi tamen, » inquit, « etiam-

« Cum interim usque eo sceleratissimae genlis con-
:

si supervacuum usum, non lurpem nec infamem

suetudo convaluii, ut per omnes jam terras re-
deo promitlunt. Sedent quaedam in Capitolio, quae
cepla sit victi victoribus leges dederunt. » Mira-
:

se a Jove amari putant ne Junonis quidem, si crc-

batur haec dicens, et quid divinitus agerelur
:

dere poetis velis, iracundissimae, respectu terren-

ignorans, subjecit plane sententiam, qua significa-
tur. »
ret quid de illorum sacramentorum ratione sentiret.
3. Hanc libertatem Varro non habuit tantum- Ait enim :« Illi tamen causas ritus sui noverunt;
:

niodo poeticam theologiam reprehendere ausus est

raajor pars populi facit, quod cur faciat ignorat. »
civiiem non ausus est, quam iste concidit. Sed si Sed de sacraraentis Judaeorum, vel cur, vel qua-
verum attendamus, deteriora sunt templa ubi haec tenus instituta sint auctoritate divina, ac post-
agiinlur, quam theatra ubi finguntur. Unde in his
moduma populo Dei, cui mysterium
vitae aeternae
sacris civilis theologiae has partes potius elegit Se- eadem aucto-
revelatum esl, terapore quo oportuit
neca sapienti, ut eas in animi religione non habcat, ritate sublata sint, el alias dixiraus, maxime cum
sed in actibus fingat. Ail enim « Quae omnia sa- :
adversus Manichaeos ageremus (a), et in hoc opere
piens servabit tanquam legibus jussa, non tanquam
loco opportuniore dicendum est.
diis grata. » Et paulo post « Quid quod et malri-
:

monia, » inquit, « deorum jungimus, et ne pie qui- CAPUT XII. —

Quod Gentilium deornm vanitate de-
dem, fratrum ac sororum ? Bellonam Marti collo- tecta, vequeat dubilari geternam eos vitam ncmini
camu8,Vulcano Venerem,Neptuno Salaciam. Quos- posse -prxslare, qui nec ipsam adjuvent tempo-
dam tamen caelibes relinquimus, quasi condilio ralem.
defecerit pra^scrtim cum qufcdam viduae sinl, ut
;

Populonia, vel Fulgora, et diva Rumina ® quibus :

Nunc propter tres Iheologias, quas Graeci dicunt
non miror pelitorem defuisse. Omnem islam igno- mythicen, physicen, polilicen, latine autem dici
bilem deorum turbam, quam possunt, fabulosa, nuturalis, civilis quod neque ;
lonfro superstitio
congesait, eic, » inquit, « adorabimus, ut memine- de fabulosa, quara et ipsi multorum falsorumqua
deorum cultores liberrirae reprehenderunt, ncque
de civili, cujus illa pars esse convincilur, ejusquo
mox autem et ista simillima vcl cliam deterior invenitur, spe-
' Editi, de invenlo magnum fiiissc ffciu-
dium derisisxet. At Mss., mox autem inventum rna- randa ost aclerna vila si cui satis non sunt quaj in
;

gno esse gaudio derisisset. hoc volumine dicla sunt, adjungal etiam illa quae
» In B., numina. Codlces 766, 2051 et 2053 secnti
in superioribus libris, el maxime quarto de felici-
snmus. M.
•''
Vind. Am. et Mss. e.vspectarent. talis datorc Deo pUirima dispiitata sunl. Nam cui
* Sic noslri omnns Mss. In H., rjtiem homiues desic-
rant, omisso, illi. M.
In R., T)peranlium. Juxla Mss 76t5 et 20.53 corrcxi- <
Sir (iliquot .Mss. Ai cdili, philosophi quasiliberum
mufl. M. fecevuni.
6 Probao DOtae Msb., Divarona. (a)Vid. lib.trigintha tres cont.Faust. Manich., tom. 8.
193 LIHli^ll SEPTIMIJS. 194
niai uin folioilali proptor lulcrnuiii vitum conso- (jiiod unirii.niKiliira, per id (juo'! iinrnortuliH creutu
craiidi lioiiiinos csaonl, si doa rolicilus osH(!t ? Qiiiu eat, sinc (|iiaiicuin(|U(} vitu ea8(i nori potcnt HuiiHnu
vero non deu, sod inunus osl Diii ; cui Doo nisi dfi- mors ejuscHl uli^^nalio a vitu Dc.i in (nlornilato sup-
lori folicituliB consccruiidi Huinus, qtii iulernuin plicii. Vitum i^itur ajtprnain, id cst sino uilo flno
vitaiii, iibi vcru c»l et picnu lcli(Mlua, piu churitalc Irlicr-in, solus illo dut, (jui dat vcram ('(dicitiitcrn.
diligiinua ? Non uutom datorom easo lolicitalia Quain quoiiinm illi, quoa coiil theologiaistacivilis,
qucinquam iatornm dooriun, qui tanla turiiitiniino dure non possc cfmvicti suiit nou soiurn proptor ;

coluntur, ot nisi ita colanliir, iniilto lurpiuH iras- ista teinporuliu atque tf>rrcnn, quod 3Uperi(yrii)U8
cunlur, atquG ob lioc se apiritua immiindissimos quinquo librisostendirnus.sed multo magis propter
conlilonlur, pulo cx his qua; tlictu sunl, nciiiincMn vilarn a^lcrnam, (]u:o pont rr.orlcm fuluraest, qtiod
dubitaro oporlerc. Forro qui non dat relicitatcm, ibto uno oliain illis cooporaiitibus cgiinus, colendi
vitum quomodo possil darc roternain ? eamquipiie non sunt. Scd qnoniam vcternosaj coneuetudinia
vilam a^ernam dicimus, ubi est sine fine rdiciltts. vis niinis in ulto radiccs liabel, si cui de isla civili
Nain si anima in pcenis vivit a.'torni3,quibuset ipsi tbeologia respuenda aliiuc vitunda parum videor
spiritus cruciibuntur immundi, inors est iila po- disputasse, in uliud volumen, quod huic, opitulante
liua lulerna, quurn vita. Nulla quippc major cl Deo, conjungcndum est, animum intendal.
pejor est rnors, quara ubi non moritur niors. Sed

LIBER SEPTIMUS
De diis selectis civilis theologiae, Jano, Jove, Satui'uo, et ©aeteris, quod nec eorum cultu perveniatur ad aeternae
vitae felicitatem.

PR.EFATIO. verius Si dii seliguntur ui bulbi, ulique aeteri re-

:

probi judicantur (a). Non hoc dico video enim :

Diligentius me
pravas et veteresopiaioncs, veri-
eliara ex selectis seiigi aliquos ad aliquid majus
tuti pielatis inimicas, quas tenebrosis aniinus al-
atque praeslantius sicut in militia, cum tirones
;

lius et tenacius diuturnus humani generis error

electi fuerint,ex his quoque eliguntur ad opus ali-
infi.Kit, evellere alque exstipare conuntem,et illiue
quod majus armoruin. Et cum eligunlur in Ecclc-
gratiffi, qui hoc ut verus Deus potest, pro meo mo-
sia qui fianl praepositi, non utique caeteri reproban-
dulo in ejus adjutorio cooperantem, ingenia cele- lur, cum omnes boni fideles electi merito nuncu-
riora atque meliora, quibus au hancrern superiores
pentur. Eliguntur in aedificio lapides angulares,
libri satis superque sutficiunt, patienter ct aequa-
non reprobatis caeteris, qui structurae partibus aliis
nimiterferre debebunt; el propter alios non putare
depulantur. Eligunlur uvae ad vescendum, nec re-
superfluura, quod jam sibi sentiunt non necossa-
probantur aliae, quas relinquimus ad bihendum.
rium. Multum magna res agitur, cum vera el vere
Non opus est raulta percurrere, cura res in aperlo
sancla divinitas, quamvis ab eu nobis etiam huic,
Quaraobrem non cx
sit. hoc, quod dii ex multis
quam nunc gerimus, fragilitati necessaria subsidia quidam selecti sunt, vel is qui scripsit, vel eorum
praebeantur, non tamen' propter mortalis viiae
viluperandi sunl sed adver-
cultores, vel dii ipsi :

transitorium vaporem, sed propler vitam beatam,

tendum potius quinam isli sint, et ad quam rem
quae nonnisi aeterna est, quaerenda et colenda prae-
eelecti videantur.
dicatur.

CAPUT PRIMUM. — An, ctim in iheologia civili GAPUT II. —Qui sint dii selecti, et nn ab of/iciis
deitatem non esse consliterit, in selectis diis eam viliorum deorum habeantur excepli.
inveniri posse credendiim sit.
Hos certe deos selectos Varro unius libri contex-
Hanc divinitalem, dixerim, deitatcm
vel, ut sic ;
tione comraendat, Janura, Jovura, Saturnura, Ge-
namethoc verbo uti jam nostros non piget, ut de niura, Mcrcurium, Apollinem, Marlem, Vulcanum,
grfflco expressius transferant id quod illi Otozr^-zoi. Neptunum, Solem, Orcum, Liberura patrem, Tel-
appellanl hanc ergo divinitatom sive deitatern noa
: lurem,Cererem, Junonem, Lunam, Dianam, Miner-
esse in ea theologia, quain civiiem vocant, qu;o a vam, Venerein, Veslair: iii quibus oninibus ferme
:

Marco Varrone sedecirn voluminibus explicata esl, id viginti, duodeciinmares, octosunt feminae. Haec nu-
est, nonperveniri adaeternai) vila3 felicilatern talium minautrum propter majores in mundo administra-
deorum cultu, quales u civit:itibus qualiterque co- tionesselectadicuntur.an quod populis magisinno-
lendi instituti sunt, cui nondum persuasil sextus tuerunt,miijorque est eis cultus exhibilus?Si prop-
liber, iiuem proxime absolvimus, cum istum forsi- terea, quia opera majora ad his administrantur in
tan Icgerit, quid de hac qua;stione expediond;* ul- mundo, non eos invenire debuimus inter illam
terius desideret,non habebit. Fieri enim polest ut quasi plebeiam numinum mullitudinem minutis
saltem deos sclcctos atque praecipuos, quos Varro opusculis deputatara. Nam ipse primum Janus,
volumine complexus cst ultimo, de quibus parum cura puerperium concipitur, unde cuncta operailla
diximus, quisquam colendos propler vilam beiilain, sumunt exoriiiim, minntatim minutis distributa
quae nonnisi aelerna est, opinetur. Qua in re non numinibus, aditum aperit recipiendo semini ibi :

dico quod facetius ait Tcrtullianus fortasse quara est et Saturnus propteripBum semen ibi Liber (a), :

1 Vind. et Fr., non tantum. (a) Simile quidquiam in Apologetico, cap. 13.
 : :

196 DE CIVITATE DEI, S AUGUSTINI 196

qui marem efTuso scmine liberat : ibi Libera, quam feminarum el partibus hominum: quaerant quid
et Venerem volunt, qun3 boc idem beneficium con-
rcspondeant de Vitumno el Sentino, utrum et ipsos
velint habere omnium quae vivunt et sentiunt po-
ferat feminro, ut ctiam ipsa emisso semine
libere-

tur. Omnes hi cx iilis sunt, qui selecti appcllanlur. testatem. Quod si concedunt, attendant (juam eos
Sed ibi est ct dea Mena, quee mcnstruis fluoribus sublimius locaturi sint. Nam seminibus nasci, in
quamvis Jovis (ilia, tamcn ignobilis. Et terra et ex terra est vivere autem alque sentire
;
prseest,
hanc provinciam fluorum mcnBtruorum in
• eliam deos sidereos opinanlur. Si aulem dicunt
libro scloclorum deorum Junoni idenn auc-
ipsi Vitumno atque Sentino haec sola attributa, quae in
reginaest: carne vivescunt et sensibus adniiniculantur cur
tor assignat, quae in diis selectis etiam ;

Mena, Don deus ille, qui facil omnia vivere atque sentire,
et hic lanquam Juno Lucina cum cadem
eidcm cruori preesidet. Ibi sunt et ctiam carni vitam praebel et sensum, universali
privigna Siia,
obscurissimi, Vilumnus et Sentl-
qui opere hoc munus etiam partubus tribuens ? Et quid
duo, nescio
nus;quorum vilam, aller sensua puerrerio
alter opus Gst Vitumno alque Sentino? Quod si ab illo
largiuntur. Et nimirum mullo plus prsestant, cum qui vitae et sensibus universaliter prffisidet, his
8inlignobilissimi,quam lot illi proceres et selecti. quasi faraulis ista carnalia velut extrema et ima
coramissa sunt; itnne sunt illi selecti destituti fa-
Nain profecto sine vita et sensu, quid est illud to-
'

milia, ut non invenirent quibus eliam ipsi ista

tum, quod muliebri utero geritur, nisi nescio quid
abjeclissimum limo ac pulveri comparandum ? committerent, sed cum tola sua nobilitate, quavisi
sunt seligendi, opus facere cum ignobilibus coge-
CAPUT III. — Qunm nuUa ratio,quae de seleclio-
sit
rentur? Juno selecta el regina Jovisque .^oror <?^
ne quorumdam deorum possit oslendi, cum multis
conjux, hsec tamen Ilerduca est pueris, et opus fa-
injerioribus excellenlior administratio
deputelur.
cit cutn deabus ignobilissimis Abeona et Adeona.

1. Quae igitur causa tot seleclos deos ad hffic ope- Ibi posuerunt et Mentem deam, quaj faciat pueris
ra minima compulit, ubi a Vitumno
et Seatino,
bonam mentem, tt inter selectos ista non ponitur,
obscura reeondit, in hujus munificen- quasi quidquam majus prfestari homini possil
quos fama
tise parliliunesuperantur? Confert enim selectus ponitur autem Juno, quiallerduca est et DoniiJu-
Janus adilumelquasi januara semini;confcrt
selec- quidquam prosit iter carpere et domura
ca, quasi
confert selectus Liber
tus Saturnus semen ipsum ; duci, raens non est bona: cujus rauneris deam
si
eraissionera viris; confert hoc selectores isti inter selecta nuraina rainime posue-
ejusdem serainis
ifiem Libera, quae Ceres seu Venus
est ferainis ;
runt. Qu<e profeoto et Minervae fuerat prmferenda,
confert selecta Juno, ct hsc non sola, sed cum Me- cui per ista minuta opera puerorum memcriam
ad ejus, quod
na, filia Jovis, fluores raenstruos tribuerunt. Quis enim dubitel multo esse melius
conceptum est, increraentum et conferl Vilumnus :
habere bonam mentem, quam memoriara quan-
et ignobilis vilam ; confert Sentinus
obs- tumlibet in^enlem? Nemo enim malus est, qui bo-
obscurus
curus et ignobiiis sensum quae duo tanto
iliis re-
:
nam habct meiilera quidam vero pessimi memo-
:

inteileciu ac
bus prffistantiora suut, quanto et ipsa ria sunt mirabili, tanto pejores quanto minus pos-
ratiocinantur et
ralione vincuntur. Sicut enim quae sunt, quod male cogilant, oblivisci. Et taraen Mi-
profeclo poliora sunt his quse sinc in-
intelligunl, ncrva est inter selectos deos; Mentem autem deam
ratione, ut pecora, vivunt et senliunl
telleclu atque turba vilis operuit. Quid de Virtute dicam?quid
sensuque sunt prajdila, his quae
ita et illa quae vita do Felicitate ? de quibus in quarto libro plura jara
vivunt nec sentiunt, merito prajferuntur. Inter
nec diximus (a) quas cura deas haberent, nuUum eis
:

seleclos itaque deos Vilumnus vivilicator el Senli-

locum inter selectos deos da^-e voluerunt, ubi de-
nus sensificator raagis haberi debuerunt, quam derunt Marti et Orco, uni effectori mortiura, alteri
Janus seminis admisaorel Salurnus seminis dator rcceptori.
vel sator, et Liber et Libera seminum
commolorcs 2.Cum igitur in his minutis operibus, quae mi-
vel emissores quae scmina indignuni est cogitare,
; nulatira diispluribus distributa sunt, otiamipsos se-
nisi ad vilam sensumque pervenerint. Qua; muncra lectosvidoaraus tanquarasenatum cura plebeparitcr
selecla nou danlur a diis selectis, sed a
quibusdam operari; etinveniamus a quibusdamdiip,qui nequa-
incognitis et prae istorura dignilate neglectis.
Quod quara seliu'cndi pulati sunt, rauUomajoraatquemc-
si respondetur, oranium
iniliorum potestalem ha- lioraadrainistrari; quam abillisquiscleclivocantur:
bere Janum, el idco illi etiam quod aperitur con- restat arbitrari, non propter prastantiores in mundo
ceptuiSnonimmcriloattribui; etomuium seminum administralioncs, sed quia provenil eis ut populis
Saturnum, el ideo seminalionom quoque hominis magis innotescerent, selectoseos et praacipuos nun-
non possc ab ejns operatione sejun','^ omnium se- ,
cunatos. Unde dicit eliam ipse Varro, quod diis
minum emittcndorum Liberum et Liberam, et ideo quibusdam patribus ct deabus matribus, sicut ho-
his eliam praeesso, quae ad substilucndos homines rainibus, ignobilitas accidisset. Si ergo Felicitas
pcrtincnt; omnium purgandorum et pariendorum ideo fortasse intcr sclectos deos esse non debuit,
Junonem, ct idco eam non deesse purgationibus quod ad istam nobilitatcm non merilo, sed fortuitu
pervenerunt ealtem inlerillos, vel potius pra; illis
;

Fortuna poneretur, quara diount deam non rationa-

1 providrnliam. Emendanlur cx manuscripliis
Eilili,
2 Vind. Ain. ct Er., r/und operit coiiceplum.
(a) Ilunc lilwnim Ciccro, de Nat.
Deor, lib. 2. docet
Libero Uuccho Jovis et Semolis filio. (a) Nempe capp. 21, 23.
alium 6880 a
 .

197 LTBER SEPTIMUS. 198

bili* disposiliono, 86(1, iil. temoro accidoril, Bimciii- Sod nlitcr non putatum ost operantium imiltitudinl
qiio (lona conlorro. lliuc iii diis seloclis lencre upi- coiiHtil(Miilum, iiisi ut singuluM artiH purtes cito uc

com debuit, in quibus nmxiino quid posaet oston- facilo diBccrent Binf^uli, no omncB in arto unu turdo
dil quando
: oos vidcinus non pra'ci|)ua virtulc, ac dinicilc cog(;rcntiir csso iierlccli. Verumtamcn
non rationabili rolicilal.e, sod tcniieniriu, sicul co- vix (iuiH(|iiam rcporitnr dcorum non selcclorurn,
rum cultores do illa siuiliunt, Fortunas potostato (lui crimine iumani truxit infamcm vix
ali(|ii() ;

seleclos. Nam et vir diaertissimus Sallustius oliain uulein aclcctiiruiu quispiam, qui non iu se notarn
ipso9 deos Ibrtassis uttendit, cum dicerot « ticd : contumeli» insignis acccporit. llli ad istorum liu-
profccto Fortuna in oinni ro dominatur ea res : iiiilia opcra dcsccnderuiit, isti in illorum subiimia

cunctas ex libidine n\i\^\a quam ex vero coiebrat criinina non voneruiil. l)o Jano quiilem non rnihi
obscurut(iuc («). » Non onim possunt invenire cau •
facilc quidquam occurrit, quod ad probrum por-
sam curcelebrata sit Venus,et obscurala sil Virlus; tinoat : el fortasso talis fuerit, iruiocentius vixorit
cumambaruin ab istisconsccrala sint numina, neo eta faoinoribus fla{,'itiiaque remotius. Saturnum fu-
coniparanda Aut si hoo nobilitari me-
sint merita. gionlem bonignus cxcepil cuin hospite partitus est
:

ruit, quod appetunt; plures cniui Vcnercm

])lures regiium, ut etiam civilalcs singulas condcrent (a) ,

quam Virtutem {b) ; cur celebrata est dea Minerva, iste Janiculum, ille Saturniam. Sed isti in cultu

et obacurata est dea PecuniaV cum in gcnere liu- deorurn omnis dedecoris appetitores, cujus vil.irn
mano plures alliciat avaritia quum perilia ct in ; minusturpem invcneiunt, euin simuiacri monstrosa
eis ipsis qui sunt artiflciosi, raro invenias homi- defonriitate turparunt nunc eum bifrontem, nunc
;

nem, qui non habeal artem suam pecuniaria mer- etiam quadrifronlem, tanquam geminum, facien-
code venalem; plurisque pendalur semper propter tes. An forle voluerunt, ut, quoniam plurimi dii se-
quod aliquid fil,quam id quod propter aliud fit. Si iecti erubesceuda perpetrando amiserant frontem,
ergo insipientis judicio mulliludinis facta est deo- quanto iste innocentior esset, tanto frontosior ap-
rum ista selectio, Cur dea Pecunia Minervae praela- pareret ?
ta non est, cum propter pecuniam sint arlifices
mulli? Si autem paucorum sapientiura est ista G.\PUT Y. — De Paganorum serreiiore doclrina
dislinctio, cur non prselata esl Veneri Virtus, cum physicisque ralionibus.
eam longe ratio prfeferat ? Saltem cerle, ut dixi,
ipsa Fortuua, quae, sicut pulant qui ei plurimuin Sed ipsorum polius interpreiationes physicas au-
Iribuunl, in omni re dominaiur, et res cunctas ex diamus, quibus lurpitudinem miserrimi erroris,
libidine magis quam ex vero celebrat obscuratque; velut allioris doctrinae specie, colorare conantur.
si tantum et in deos vaiuit, ut temerarJo judicio Primum easinterpretationes sic Varro commendat,
suo quos vellet celebraret, obscurarelque quos vel- ut dical antiquos simulacra deoruin et insignia
lel, praecipuum locum haberel in selectis, quae in ornatusque finxisse quae cum oculis animadver-
;

ipsos quoque deos tam praetipuae esl poleslatis. Aa lissent hi qui adissont doctricae mysteria, possent
ut illic esse non posset, nibil aliud etiam ipsaFor- animarr mundi ac partes ejus, id est deos veros,
tuna, nisi adversara putanda est habuisse fortunara ? animo videre quorum qui simulacra specie ho-
:

Sibi ergo adversata est, quae alios nobiles faciens minis fecerunt, hoc videri secutos quod mortalium
nobilitata non est. animus qui est in corpore huraano, simiilimusest
immortalis animi {b) tanquam si vasa ponerentur
GAPUT IV. — Melius actum cum diis inferioribus,
:

causa notandorum deorura, et in Liberi oede (Eno-

qui nullis infamenlur opprobriis, quamcum selec-
phorura sisterelur, quod significaret vinuiii, per id
tis, quorum tantx lurpitudines celebrentur.
quod continet id quod continelur ita per simula- :

Gratularetur autem diis istis selectis quisquam crum quod formam haberet humanam, siunificari
nobilitatis et clariludinis appetitor, el eos dicerct animam ralionalem, quod eo velutvase natura ista
fortunatos, si non eos magis ad injurias quam ad soleat contineri, cujus naturae deum volunt esse,
honores seiectos videret. Nam iilara intimain turbain vel deos. Haec sunt mysteria doclrinae, quae istc vir
ipsa ignobilitas texit, ncobrueretur opprobriis. Ri- doctissimus peaetraveral, unde in lucem ista pro-
demus quidem, cum eos videmus ligmenlis huma- ferret. Sed, o homo aculissime, num in istis doc-

narum opinionum partilis inter se operibus distri- trinae mysteriis illam prudentiam perdidisti, qua
tibi sobrio visura est, quod 'hi qui primi populis
butos, lanquam minuscularios^ vectigaliura con-
ducloreSjVel tanquam opifices in vico argentario(c), siraulacra constituerunt, et melum dempserunt
ubi unum vasculurn ut perfeclum exeat, per multos civibus 3uis, et errorera addiderunt, castiusque
artilices transit, cum ab unoperfecto perfici posset. deos sine simulacris veti^res observasse Roraanos ?
hi enim tibi fuerunt auctores, ut haec contra poste-
riores Romanos dicere auderes. Nam si et illi anli-
• Lov., non irrationahili : Mclius editi alii, non ra-
tionabili ; suffragantibus manuscriplis, qui paulo posl
quissimi simulacracoluissent, fortassis totiimistura
loco, accideril habent, clccederet.
; sensum de simulacris non constituendis, interim
^ Lov., minutularios.yind. Am. Er. et aliquot Mss.,
verura', timoris silentio premeres, et in hujusce-
munuscularios Alii veteres libri, hic et infra, cap. 11,
.

m inuscu lar ios

<a) In Uello Catilinao, cap. 8.
(h) Suhaudl, ap//etunt.
' Edili, veri. Corriguntur ex manuscriptis.
(c) Dcsignatur hic vicus urbis (luem incolebant fabri (a) Virgil., lib. 8, /Kneid., vers. 357, 358.
argenlarii. M (6) Vid. Cicor., Tuscul. Quaest. lib. 5. cap. 13.
 .

199 DE CIVITATE DEI, P. AUGUSTINI 200

modi perniciosis vanisque fifrmentis mysteria isla cum de civili, quantum ad deos selectos atlinet,
doctrinffi loqiiacius el clalius prsedicarcs. Anima opitulante Deo vero, quod restat implevero.
tamen tun tam docta ct ingeniosa (ubi te muitum
doleraus) per ha;c mysleria cioclrinse ad Denm CAPUT VH. — An rationabile fuerit, Janum et Ter-

quo facla est, non cum quo facta minum in duo 7iumina separari.
suum', id est a
est; nec cujus porlio, cujus conditio esl nec
scd ;
Janus a quo sumpsit exordium, quaero
igitur,
qui est omnium anima, sed qui fecit omnem ani- quisnam Respondetur, Mundus est. Breviahaec
sit ?
mam, quo solo illustranle (il anima beala, si ejus
planc esl atque aperla responsio. Cur ergo ad eura
{^raliffi non sil ingrata, nulio inodo potuit
pervenire.
dicunlur rerum initia pertinere, finos vero ad alte-
Vcrura ista mysteria doctrinae qualia sint, qnan-
rum, qucm Terminum vocant? Nam propter mitia
lique pendecda, quae sequunturoslendent. Fatetur et fines duobus istis diis duos inenses perhibenl de-
interim vir iste doctissimus, animam mundi ac dicalos (a), prajter illos decem quibus usque adDe-
partes ejus esse vcros deos undeintoliigitur totam :
cGmbrem caput cst Martius Jaiiuarium Jaoo, Fe- ;

ejus theologiam, eam ipsara scilicet naturalcm, cui bruarium Termino. Ideo Terminalia eodem mense
plurimum tribuit, usque ad animae rationalis natu- Februario celebrari dicunt, cum fit sacrum purgato-
ram so exlendere potuisae. De naturali enim pau- riura, quod vocant Eebruura * unde mensis nomen ;

cissima prajloquitur in hoc libro in quo videbimus :

accepit (b). Nuroquid ergo ad mundum, qui Janus
ulrum. per interpretationes physiologicas ad hanc est, initia rerum pertinent, et fines non pertirient,
naturalem possit referre civilem, quam de diis ut alter illis deus pra^ficeretur? Nonne omnia qua^in
selectis ultimam scripsit. Quod si potuerit, tota na- hoc mundo fieri dicunl, in hoc etiam mundo termi-
turalis erit quid opus erat ab ea civilcm lanta
: et
nari fatenlur ? Quae est ista vanitas, in opere illi
curadistinclionis adjungere? Si autem recto dis- dare potoslalem dimidiam, in simulacro faciem du-
crimine separala esl quando nec ista vera est quoe ;
plam ? Nonne istum bifrontem multo eleganlius in-
illi naturalis placel pervenit enim usque ad ani-
;
terpretarentur, si eumdem et Janum et Terminum
mam, non ueque ad verum Deum qui fecit et ani- dicercnl ; atque initiis unam faciem, finibus alteram
mam quanto est abjeclior et falsior ista civilis,
:
(iarcut ?quoniam qui operatur, utrumque debet in-
quae maxime circa corporum est occupata nituram :

tendere. In omni enim motu actionis suae qui non

sicut ipsae inlerprelutioncs e.jus, ex quibus quaedam respicit initium, non prospicit finem. Unde necesse
necessario^ coramemorare me oportet, tanta ab ipsis est a memoria respicicnte prospiciens" connectatur
exquisitaset enucieatae diligenliaderaonstrabunt ? intentio. Nam cui exciiieril quod coeperit, quomodo
—
De opinione Varronis, qua iirbitraltis
finial non invoniel. Quod si vitam beatam in hoc
CAPUT VI.
esl Deum animam esse mundi, qui tamcn in partibus
mundo inchoari putarent, extra mundum perfici, et
ideo Jano,id est mundo,soIam initiorum Iribuerent
suis habeat animis mullas, quarum divina natura
potestatem profecto ei praeponerent Terminum,
;
sit.
non alienarent. Quanquam
euriique a diis selectis
idem Varro adhuc de naturali theologia
Dicit crgo etiam nuuc cum
duobus diis initia rerum
in istis

prsioquens, deum se arbitrari esse animam mundi, temporalium finesque Iractantur, Termino dari
quem Grffici vocant /.oj;j.ov, et hunc ipsura mundum debuil plus honoris. Major enim laelitia est, cum
esse deum scd sicut homini^m sapientem, camsit
:
res quaeque perficitur solliciludinis aulem plena
:

ex corpore et anirno, tauicn ab animo dici sapien- sunt coepla, donec perducantur ad fiiiem, quem qui
tem ita ;
mundum dcum dici ab animo,cum sitex aliquid incipit, maxime appetit, intendit, exs-
animo et corpore. videtur confi-
Ilic quoquo modo ppctat, exoptat ; nec de re inohoala. nisi termine-
teri unum Deum scd ut plures etiam inlroducat,
;
tur, exsultat.
adjungit mundum dividi in duas partes, coclum et
tcrram et coclum bilariam, in .-cthera et aera;
;
CAPUT Vlli. — Ob quam causam cullorcs Jani bi-

terrara vero in aquam et : e quibus sum- humum frontem imnginem ipsius finxerint, quam tamen
esse aelhera, secundum. aera, terliam aquam, etiam quadrifrontem videri volunt.
mum
infimam terram quas omnes partes quatuor ani-
:

Sed jam bifronlissimulacri interpretatio profera-

marura esse plenas, in a;there el aere immorlalium,
ab summo autem cir- tur. Duas eum facics ante et relro habere dicunt,
in aqua et tcrra mortalium ;

circuium lunae a-thereas animas csse quod hiatus noster, cum os aperimus, raundo
cuiti caMi ad
deos non modo in- similis videalur unde et palalum Grajci oiipavov
:

aslra ac stcliaf», eos' coclestes

interlunae verogyrum appellant et nonnulli, inquit, poelai Latini coelum
tclli.iii esse, sed etiamvideri: ;

vcntorum cacumina aereas esse vocaverunt palatum a quo hialu oris, et foras esse
:

etnimborum ac
non oculis videri el vocari aditum ad denles versus, et introrsusad fauces(a).
animas, sed ets r.nirao, ;

heroas, el lares, et fjenios. Haec esl videlioct brevi-

ter in ista pr.flocutione proposita theologia nalu-
ralis, qu.-c non huiclanlum, sed inultis philosophis Plures et optimac notae manuscripti cum Vind. Am.
'

et F,r Frhruni. Non male fortassif», lamctsi apud Var-

placuit: de qua tunc diligcntius disscrcndum est. ,

ronem, lib. Sdolnlina Lingua lc^nhir: Fcbruuni Sa6iitis

imrgamcntum. et in Sacris nottris vcrhum.
2 Sic omncs mnnuscripli, quorum unus Inmen loco,
\m. Mps. At !•>. ol I-ov nd Dcum prospicieiis, liabel, })ros})icicnti.'<. At edili, necesse cst
•
Sic Vind. et .

svmnunn. ut niciiioride rr.ipi'ic>iii ^iro.fpiciens, etc-

2 Vinfl. Ara. Er. ot Mss.. neressaria (a) Plutnrch. iu Numa.
(b) Piutarcti. ibid.
3 Editi, rasque. At pleriquc Mss., eos.
201 UimW SKPTIMUS. 202
Ecco quo pordiiotna oal mundiiH prnplor pulnii (|iia' lit, <Jnu|ii'optcr ai ud JaniiiM porlincnt initia
nostri vocalinliim, vol graiciim, vcl pocticiiiii. Onid factorum, iion idco prinra aunt cfliciontibuH cauHis,
autom hoc ad uniiiiairi, (|iii(i lul viliun mtcrnam ? iliia.s Jovi tribuunt. Siciit onim nihil fit, itu tiihil
Proptcr solaH Halivascolaliir hic (louH,qiiil)iifl partiiii inclioatiir ut (iut, (|tiod tion fuci('ns ciiusa pnocoe-
ghiliendia, piuiim cxspu'Midi8, Hub ciclo paluli sorit. lluiic sano dciim, pcncs (|ucmsnnt omnes
ulru((uo |)an(Iitur janua. Qiiiil cst porro ubsurdius, cauHie factariim omnium naturarum naturalium-
quam in ipso mundo nou invcniro duus januaa ox quo roruin, si Juvoin populi u|)pcllanl, ol tunlis
auverso sitas, pcr qnaa vcl admittat ad 80 aliquid cnntunHdiis lumiiiic scelestis criininutionibus co-
intro, vol emitlut a so foras ot do nostro oro ct ;
luiit, totriorc sacrilcgio scso olistrin<;uiit, quain si

putture, quorum similitudinom mundusnon habet, prorsua nullum pulurcnt deuin. Undc satius csaet
vellornundisimulacrum compoacro in Jano,proptor eis aliqucm Jovis nominc nuncupare, di-
aliuiii

solum palatum, cujus similitndinom Janus non gnum turpibus ct na^Mtiosis honoribus, supposito
habet? Gum verc euni fuciunl quadrifrontem et vano fif!;mento quod potius blasphomarcnt (sicut
Janumgeminuinappcllunt, ad quatuor mundi partcs Saturno dicitur supposilus lapis, quem prn filio
hoc interpretuntur, quasi aliquid spectct mundus dovorarct), quam istnm deum (licere et tonanlem
loras.sicut per omnes fucies Janus.Deindo, si Janus et adultcrantem, et totum mundum regcntem el
est mundus, et mundus quatuor partibus constat, pcrtot stupra dilduentem, et naturarum omnium
falsum est simulucrum Jani bifrontis' aut si prop- : naturaliumiiue rcrum causas summas habentem
terea verum est, quia etiam nomine Orientis et et suas causas bonas non habentem.
Occidentis totus solcl mundus intelligi, numqnid 2. Deindo qua^ro, quora jam locum inter deos
cum duas partes alias nominamus Septomtrionis huic Jovi tribuanl, si Janus cst mundus. Deos
et Austri, sicut illum quadrifrontem dicunt gemi- enim veros animam mundi ac partes ejus isle de-
num Janum, ita quisquam geminum dicturus est finivit: ac per hoc quidquid hoc non est, non est
mundum ? Non habent omnino unde quuluor utique secundumistos verus dous. Num igitur ila
januas, quae intranlibus et exeuntibus paleant, in- dicturi sunt Jovem animara mundi, ut Janus sit
terpretentur ad mundi similitudinem sicut de ; corpus ejus,id est iste visibilis mundus?Hocsi
bifronle quod dicerent sallem in ore hominis inve- dicunt, non erit qiiemadmodum Janum deum di-
iierunl nisi Neptunus forte subveuiat et porrigat
; cant quoniam mundi corpus non est deus vel se-
;

piscem, cui praeter hiatum oris et gutluris ctiara cuadum ipsos, sed anima mundi ac partes ejus.
dextra et sinistra fauces patent. Et tamen hanc Unde apertissime idem dicit, deum se arbitrari esse
vanitatera per loi januas nulla elfugil anima, nisi aninram mundi, et hunc ipsum mundum esse
quoe audit Veritatem dicentem, Ego sum januaK deum : sed sicut hominum sapientera, cum sit ex
(Joan. X, 9). animo et corpore, tamen ex aniraodici sapientem
CAPUT IX. — De Jovis potestate, afgue ejusdem cum ita mundum deum dici ab animo,
ex ani- cum sit
;

Jano comparatione. mo et corpore. Solum itaque mundi corpus non

i. Jovem autem, qui etiam Jupiter dicitur [b), est deuc sed aut sola anima ejus, aut simul
:

quem Deus est,inquiunt,

velint intelligi, exponant. corpus et animus ita lamen ut non sit a corpore,
;

liabeos potestatem causarum, quibus aliquid flt in sed ab aoimo deus. Si ergo Janus est mundus, et
mundo. Hoc quam magnum sil, nobilissimus Vir- deus est Janus, numquid Jovem ut deus esse pos-
gilii versus ille testatur : sit, aliquam partem Janiesse dicturi sunt? Magis
Felix qui potuit rerum cognoscere causas. enira Jovi universum solent tribuere : uude
{Georg. lib. 2, vers. 490.)
est,
Sed cur ei prseponitur Janus, hoc nobis vir illeacu-
Jovis omnia plena (i^).
lissimus doctissimusque respondeat. Quoniam pe-
nes Janum, inquit, sunt prima, penes Jovem summa. Ergo et Jovem, ut deus sit, et maxime rex deorum,
Meriio ergo rex omnium Jupiter hubetur. Prima non alium possunt existimare quam mundura ut ;

enin vincuntur a summis quia licet prima prgece-

: diis caeteris secundum istos suis partibus regnet.
dant tempore, summa superanl dignitute. Sed recte In hanc sententiam etiam quosdam versus Valerii
hoc diceretur, si factorum prima discernerentur et Sorani [b) exponit idem Varro, in eo libro quem
summa ; sicut initium facti est proflcisci, summum seorsum ab istis de cullu deorum scripsit; qui
pervenire initium facti incoeptio discendi, sum-
;
versus hi sunt :

mum perceptio doctrinae ac sic in omnibus prima : •Tuppiter omnipotens, regnum rerumque deflmque *

sunt inilia, summique sunt ^ fines. Sed jam hoc Progenitor, genitrixque dei^im, deus unus, et omnes.
negotium inter Janum Terminumque discussum Exponuntur autem in eodem lihro, ita ut cum ma-
est.Causaa autem quae dantur Jovi,etflcientia sunt, rem existimarent, qui semen eraitteret, feminam
non effecta neque ullo modo Oeri potest, ut vei
:
quae acciperet Jovemque esse mundum, et eum
;

tempore prseveniantur a faclis iniliisve factorum. omnia seraina ex se emittere, et in se recipere :

Semper enim prior esl res quae facit, quam illa Qua causa, inquit, scripsit Soranus, Jupiler proge-

1 Editi post, Jani bifrontis, addunt, quia Janus elsi 1 Vind. Am. et Er., regnum rex ipse deusque.
quadrifons ler/itur, rtunquani tanien quadrijanus (a) Hunc versum Virgilius in Ecloga 3, vers. 60, ex
inveni/ur quod a manuscriptis abest.
; jirincipio IMiaenomcnorum Arati transtulit. Dixit vero
2 Sic Mss. Editi vero, summaque sunt. Aralus ./ovis oninia plena csse, ex Stoicorum inente,
(a) Vid. Ennium apud Ciceron(im, lib. 2 de Nat. deor. qui intelligcbant animam mundi universum lioc per-
(6) Jovis et Jupiter perinde in rccto diccl)atur sed : meare. Lahciieiu
usua demum ohtinuit, ut in obliquo Jovis, in recto [b) Vid. Cicer. lib. 3 de Orat., cap 11 ; Plin., lib. 3,
Jupiter diceretur. Hist. nat., cap. 5, al. 9,

Pathol. XLI. [Sepl j

I
 ;

203 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 20i

genilHxque : nec miniis cum causa unum el Quarc ergo dictus est et Ruminus, cum dili-
nilor
gentius quaerentibus ipse inveniatur
omnia idem esse; mundus enim unus, el in eo uno
fortasse
esse etiara illa diva Rumina. Si enim majesta-
omnia sunf.
le deorum recte videbatur indignum, ut in una

CAPUT X. — An Jani el Jovis rectn discretio sit. spica alter ad curam geniculi, altera ad foiliculi '

pertineret; quanto est indignius unara rem infi-

Cum ergo et Janus mundus sit, el Jupiler mun- mam, id est ul mammis alantur animalia, duorum
dus sit, unusque sit mundus, quare duo
dii sunt, dcorum poteslate curari, quorum sit unus Jupiter,
templa, rex ipse cunctorura ; et hoc agat non saltem cum
Janus et Jupiter? quare seorsus habent
seorsus aras, diversa sacra, dissimilia simulacra? conjuge sua, sed cum ignobili nescio quaRumina,
Si propterea quod alia vis est priroordiorum, alia nisi quia ipse est etiam ipsa Rumina ^ Ruminus ;

causarum, et iila Jani, illa Jovis nomen accepit fortasse pro sugenlibus maribus, Rumina pro fe-
numquid si unus homo in diversis rebus duas ha- minis? Dicerem quippe noluisse illos Jovi femini-
beat poleslates aut duas artes, quia singularum nura nomen imponere, nisiet in illis versibus Pro-
diversa vis est, ideo duo judices aut duo dicuntur genitor genilrixque diceretur; el inter alia ejus co-
artiflces? Sic ergo et unus Deus, cum ipse
habeat gnomina legerem, quod ctiam Pccunia vocaretur,
polestatem primordiorura, ipse causarum, nunri quam deam inler illos minuscularios iuvenimus,
propierea illum duos deos esse necesse est putari el in quarto libro commemoravimus [cap. 21). Sed
quia primordia causaeque res duaj sunt? Quod si cum et mares el feminfe habeant pecuniam, cur
hoc justum putant, etiara ipsum Jovcm tot deos non et Pecunia et Pecunius uppellatus sit, sicul
esse dicant, qu'jtquot eicognomina propter multas Rumina el Ruminus, ipsi viderint.
polestates dederunt : quoniam res omues, ex qui-
bus illa cognomma sunt adhibita, multaj atque di- —
CAPUT XII. Quod Jupiter eliam Pecunia nuncu-
versae sunt ; ex quibus pauca commemoro. pelur.

CAPUT XI. —
De cognominibus Jovis, quae non ad
muUos deos, sed ad unum eumdemque refe- Quam vero eleganler rationem hujus nominis
runlur. reddiderunt Et Pecunia, inquiunt, vocatur, quod
!

ejus sunt omnia (a). magnam rationem divini

Dixerunt eum Victorem, Inviclum, Opitulum, nominis! Irao vero ille, cujus sunt omnia, vilissi-
Irapulsorem, Statorem, Ccntumpedam, Supinalem, me et conlumeliosissime Pecunia nuncupalur. Ad
per-
Tigillum, Aimum, S Ruminum, el alia qua; omnia enim, qu?e ccelo et tcrra contineutur, quid
sequi longum est («). Haec autem cogiioraina im- esl pecunia in omnibus omnino rebus, quaj ab
posuerunt uni deo propter causas potcslatesque hominibus noraine pecunia^ possidentur? Sed ni-
tot deos
diversas, non tamen propler lot res eliam mirum hoc avarilia Jovi nomen imposuit, ut quis-
eum quod omnia vinceret, quod a
esse-coegerunt : quis amal pecuniam, non quemlibel deum, seJ
nemine vinceretur, quod opem indigeutibus ipsum regem omnium sibi am.ire videalur. Longa
ferret, quod haberct impellendi,
statuendi, stabi- autem aliud csset, si divitiae vocaretur: aliud nain-
liendi, resupinandi potestatem, quod tanquam Nam
ti- pecunia. dicimus divi-
que sunl divitia;, aliud
gillus mundum contineret ac sustineret, quod les, sapientcs, boaos, quibus pecuuia vel
justos,
alerel omnia, quod ruma, id est mamma, aleret nulla, vel parva est; magis enim sunt virtutibus
nnimalia. In h-.s, ut advertiinus, qua;dam magna divites, per quas eis eliam ia ipsis corporalium
sunt, quaedam exigua; el tamen unus utraque fa- rerum necessitatibus sat esl quod adest pauperes :

esse
cere perhibelur. Pulo inter se propinquiora vero avaros, semper inhiantes et egentes qurim- ;

causas rerum atque priraordia, propter quas res libet enim magnas pecunias habere posHunl, sed
unjra mundum duos deos esse voluerunt, Jovem in earura quantacumque abundantia non egere non
atque Janum, quam cunlinere mundum - et raam- pnssunt. El Deum ipsum verum recle dicimus di-
mara dare animalibus nec tamen propler haec :
vitom, non tamcn pecunia, scd oiunipotentia. l)i-
di-
duo opera tam longe inier se yi et dignitate cunlur itaque et divites pecuniosi aed interius ;

versa, duo dii esso compulsi sunt; sed unus

.lu-
egcni, cupidi. Item dicuntur paupercs pecunia
si

piter, propter illud Tigilius, proptcr illnd

Rumious carenlcs; sed interius divilcs, si sapicntes. Qualis
appellalus cst. Nolo dicere,quod animalibus niam. ergo ista thcologia debel esse sapienli, ubi rex
mam pra;bere sup;pntibus magis Junonem potuit deorum nomen acccpit, qu(im nemo sapiens
e.jus rei
decerc, quam Jovern prasertim cum esset etiara
: concupivii (6) ?Quanlo enim fanilius, si aliquid hac
diva Rumina, quaj in hoc opus adjutoriura iili fa- doctrina quod ad vitam perlineret ieternam salu-
mulatumvc pracbercl. Cogito cniin posse respon- britcr disceretur, deus mundi rector nou ab eis
deri, et ipsam Junonem nihil aliud csse quam Jo- pecunia, sed sapicntia vocaretur, cujus amor pur-
vem, secundum illos Valerii Sorani versus, ubi gat a sordibus avaritia?, hoc est ab amorc pccu-
dictum est : niae ?

Jopitcr omnipotcns, rnRnuni reruimiuc deumque • Edili hor eliam loro. alfer. Al Mss altera . ; scili-

Progcnilor, gcnitri.xque (leiiiu cet, Volutna. Vide siipra, lib. 4, cap. 8.

2 Ilic in edilis addilur, i}ysc lictniiius ;
quod a ma-
nuscriplis nbest.
1 Am. cl Er., Aliniin).
(a) De vcrbo, pecunia. vid. August., dc Discipl.
2 Sola editlo continere dicnnt nuinriinn.
].oy.. r/>irin
cap. 7. Hacc el plurima Christ., n. 6.
(a) Vid. Aristot., do Miindo,
(b) Sallust in Calil. cap. 11.
alia enumcrat Lud. Vives.
205 LUiKW SEPTIMUS. 206
CAPUT XIII. — Quod dum e.xjionitnr quid Sulur- rerri por aortt Horiiioncm ; nunliumdiclurn, qiio-
mis, quidve sil Gciiius, ulcrnue unus Juiiiler essc iiium [icr aormonom omnia cogilatu cnuntiantur) :
doceatur. si erpo Mcrcuriua ipso sormo ost, ctium iphis con-
Sed qiiid do hoc Jovo plurn, lul quom forUisso filoiitibuH, dous non cst. Scd cum sibi doos faciuiit
caetcri rclVrcmli sunt, ul iinmis rcmuueat deorum ooH, (|ui ncc diomonos sunt, immundis suppli-
'

opinio plurimonim, cum hic ipso sit omnos '

;
cando spiritibus, possidculur ab cis qiii noii dii,
sive qiiaiido partcs ojua vcl potestutps cxistiman- sod (liomonos sunt. Item quia noc Marti alii|uod
tur, 8ivo cum vis animin, (luaiii piiiant por cuncta clomcntum vel partem niiindi invenirc polucrunt,
diirusam, ox parlibus inolis hiijua, in (juas visihilis ubi of^erot operu quaiiacumquo natur.c, doum
mundus administra-
iste consurgit, et nuiltiplici beili esso dixorunt, quod opus est hominum, et

tione natura3, quasi plurium deorum nomina ac- optabilo cis non est. Si crgo paccm porpotuam Fe-
cepit? Quid est cnim ct Saturnua ? Unus, inquit, licitas darot, Mars quid agoret non haboret. Si au-

de principibus deus, penes queni saiionum omnium tora ipsum bellura est Mars, sicut sermo Mcrcu-
dominatus est. Nonno cxpositio versuum iliorum rius ulinara quara rnanifostum est quod non sit
;

Valerii Sorani sic se habet, Jovem csse mundum, deus, tam non sil etbellum quod vel lalso vocctur
et eum omnia seminaex so emittero, et in se reci- deus.
pere? Ipse est igitur penes quem sationum omnium
dominatus Quid est Genius? Deus, inquit, qui
est.
CAPUT XV. —
De stellis quibusdam, quas Pagani
deorum suorum nominibus nuncuparunt.
prseposilus esl ac vim habet omnium rerum gignen-
darum. Quem alium hanc vim habere credunt, Nisi
forte illffi stell.Te sunl hi dii, quas eorum
quam mundum, cui dictum est, Jupiter progenitor appellavere nominibus nam slellara quamdam vo- :

genitrixque? Etcum alio loco Genium dicit esse cant Mercurium, quamdam itidem Martem. Sed ibi
uniuscujusque animum ralionalem, et ideo esse est et illa quam vocant Jovem et tamen eis mun- ;

singulos singulorum, talem autem raundi animum dus est Jovis ibi quam vocant Saturnum
: et la- ;

deuin esse ad hoc idem utique revocat, ut tan-

; men ei praeterea ^ dant non parvam substantiam,
quam universalis genius ipse mundi animus esso omnium videlicet serainuni ibi est et illa om- :

credatur. Ilic est igitur quem appellant Jovem. nium clarissima, quae ab eis appellatur Venus ;

Nam si omnis genius 'icus, el oranis viri animus ct tamen eamdem Venerem esse etiara Lunam vo-
genius, sequitur ut sit omnis viri animus deua : lunt : quaravis de illo fulgentissirao sidere apud
quod si et ipsos abhorrere absurditas ipsa com- eos tanquam de raalo aureo Juno Venusque con-
pellit, restat ul eum singulariter et excellenter di- tendant. Luciferum enim quidam Veneris, qui-
cant deum genium, quem dicunt mundi animum, dara dicunt esse Junonis sed, ut solet, Venus :

ac per hoc Jovem. vincit. Nara multo plures eam stellam Veneri tri-

CAPUT XIV. — Dc Mercurii el Marlis offieiis.

buunt, ila ut vix eorum quisquam reperiatur, qui
aliud opinetur. Quis autera non rideat, cum regem
Mercurium vero et Mariera quomodo referrenl
omnium Jovera dicant, quod ^ slella ejus ab slella
ad aliquas partes muudi et opera Dei, quae sunt ia
Veneris tanta vincitur claritate ? tanto enim esse
elementis, non inveneriinl et ideo eos saltem ;
debuit cseleris ilia fulgentior, quanto est ipse po-
operibus horainum praeposuerunt, sermocinandi
tenlior. Respondent ideo sic videri, quia ilia quae
et belligerandi administros ^. Quorum Mercurius
putatur obscurior, superior esl atque aterris longe
si sermonis etiam deorum potestalem gerit, ipsi
reraotior. Si ergo superiorem locum major digni-
quoque regi deorum dominatur, si secundura
tas raeruit, quare Salurnus ibi est Jove superior?
ejus arbitrium Jupiter loquitur, aut loquendi ab
an vanilas fabulae, quae regem Jovem facit, non
illo accepit focuitatem quod utique absurdum
:
potuit usque ad sidera pervenire et quod noa ;

est. Si autem illi humani tanlum sermonis potes-

valuit Salurnus in regno suo, neque in Capito-
tas tributa perhibetur, non est credibile
ad lac-
lio («), saltem est permissus obtinere in cceIo?
landos mamma,
non solum pueros, sed etiara pe-
Quare aulem Janus non accepit aliquam slellam ?
cora, unde Ruminus cognomiualus est, Jovem de-
Si proplerea quia mundus est, et omnes in illo
scendere voluisse, et curam nostri serraonis, quo
sunt et Jovis muiidus est, et habet tamen. An iste
;
pecoribus antecelliraus, ad se pertinere noluisse :

causam suam composuit ut poluit, et pro una

ac per hoc idem ipse est Jovis atque Mercurius.
stella quam non habet inter sidera, tot facies ac-
Quod si sermo ipse dicilur esse Mercurius, sicut
cepit in lerra?Deinde si propter solas slellas Mer-
ea quae de illo interpretantur, ostendunt (nam :
curium et Martom parles mundi putant, ut eos
ideo Mercurius, quasi medius currens dicitur ap-
deos habere possint, quia utique sermo et bellura
pellatus, quod serrao currat inter homines me-
non sunt partes mundi, sed actus hominum cur ;
dius (fi) ideo fip[/?ic graice, quod sermo vel inter-
;
Aiieli et Tauro et Gancro et Scorpioni caeterisque
prelatio, quae utique ad sermonem perlinet,
hujusraodi, quae cociestia sigiia numerant, et
lp(jir,v£'a dicitur ideo et mercibus pra?esse, quia
:

stellis non singulis, sed singula pluribus constant,

inler vendentes et eraentes sermo fit medius alas ;

ejus in capile et pedibus significare ^ volucrera

1 Particula, nec, ab Er. et Lov. omissa hic fuit : re-
slituilur cx Vind. Ani. et Mss.
Plurcs Mss., ipsi sint omnes.
1
Sic Mss. Editi vero, praeter eam.
•^

Sic Mss. At editi, minislrox.

' 3 Sola edilio Lov. pro, quod, habet, cum.
' Sic Mss. At cdili Idro alas ei in capite et pedibus
; (a) Non valuit Satumus in Tegno siio, qui Videli-
ponunt, volentes sir/nificare. cet e Creta pulsus a filio Jove dicitur neque in Ca- :

(a) Apud Amob. contra Gent. lib. 3, quasi medi- pitolio, quia cum incoluisset collem Capitolinum, ubi
curius. Salurnia condita crat, poslea collis illc sacer fuit Jovi.
 ;

207 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 208

superiusque istis ' in pummo cceIo perhibont col- deos plures ita faciunt. Et Janus est mundus, et
locata, ubi constanlior motus incrrabilem meatura Jupiter sic et Juno est terra, et Mater magna, et
:

sideribus praBbel, nullas aras, nuiia sacra, nulla Ceres.

templa fecerunl nec deos, non dico inter hos se-
;

lectos, sed ne inter ilios quidem quasi plebeios ha- CAPUT XVII. — Quod etiam Vurro opinioncs
ipse
buerunl. suas de diis pronunliarii ambiguas.

Et sicut hspc, quae exempli gralia commemoravi,

CAPUT XVI. — De Appotline el Diana cxlerisque
ita caelera non explicant, sed potius implicanl
ielectis diis, quos partes mundi esse voluerunt.
sicut impelus errabundae opinionis impulerit, ita
Apollinem quamvis divinatorera el medicum ve- huc atque illuc, hinc atque illinc insiliunt el resi-
lint,lamen ut in aliqua parte mundi statuerent, liunt ut ipse Varro de omnibus dubitare, quam
:

ipsum etiam solem esse dixerunt; Dianamque ger- aliquid affirraare maluerit. Nam trium extremo-
manara ejus simililer lunam et viarum praesidem. rum primura cum de diis certis absolvisset librum,
Unde et virginem volunl, quod via nihil pariat ' :
in allero de diis incertis dicere ingressus, ait :

ct ideo ambos sagittas habere, quod ipsa duo si- Cum in hoc libello dubias de diis opiniones posuero,
dcra de coelo railios terras usque perlendanl. Vul- reprehendi non debeo. Qui enini putabit judicari
canum volunt ignem mundi, Neptunum aquas oporlere et posse, : cum
ego ci-audterit, faciet ipse
mundi, Ditem patrem, hoc est Oreum, terrenam liua perduci possum, ut in primo libro qux dixi in
et infimain partem mundi. Liberum et Cererem dubitalionerii revocem, quam in hoc qux perscribam
praeponunt seminibus, vel illum masculinis, illam omnia ut ad aliquam dirigam sunimum *. Ita non
femininis vel illum liquori, illam vero aridilati
;
solum istum de 'liis incertis, sed etiam illum de
seminum (a). Et, hoc utiijue tolum referlur ad cerlis fecit incertum. In terlio porro isto de diis
luundum, id est ad Jovem, qui propterea dictus selectis, posteaquam prajlocutus est quod cx natu-
est Progenilor genilrixque, quod omnia semina ex rali theologia praeloquendum pulavit, ingrcssurus
se emitteret, et in se reciperet. Quandoquidem hujiis civilis theologiae vanitates et insanias men-
etiam Matrem magnam eamdem Cererera volunt, daces ubi eum non solum non ducebat rerum
(a),

quam nihil aliud dicunt esse quam terram, eam- veritas, sed etiam majorum premebat auctoritas :

quc perhibenl et Junonem. Kt ideo ei secundas De iliis, inquit, populi Romani publicis, quibu.i xdes
causas rerum tribunnt cum tamen Jovi sil dictnm, : dedicaverunl, eosque pluribus signis ornalos nolave-
Progenitor genitrixque deum : quia secundum eos runl, in hoc libro scribam ; sed, ut Xenophanes Colo-

totus ipse mundus est Jovis. Minervam eliam, quia phonius scribit, quid pulem, non quid conlendam,
eam humanis artibus ^ prasposuerunt, nec invene- ponarn. Uominis est enim hxc opinari, Dei scire.
runt vel stellam ubi eam ponerent, eamdem vel Rerum igitur non comprehensarum, nec firmissi-
summum aethera vel eliam lunam esse di.xerunt [b). me creditarum, sed opinatarum et dubitandarum
Vestam quoque ipsam propterea dearum maxi- sermonera trepidus pollicetur, dicturus e.i qujs ab
mam pulaverunt, quod ipsa sit terra quamvis ; hominibus instituta sunt. Neque enim, sicut scie-
ignem mundi leviorem qui pertinet ad usus homi- bat esse mundum, esse coclum et terrara, coelura
num faciles, non violentiorem (jualis Vulcani est, sideribus fulgidum, terram seminibus ferliiem,
ei deputandum esse crediderunt (c). Ac per hoc atque hujusmodi caetera, sicut hanc totara raolem
omnes istos selectos deos hunc esse mundum vo- atque naturam vi quadam invisibili ac praepotenti
lunl, in quibusiJam universura, in quibusdam par- regi alque administrari cerla anirai slabilitaie cre-
tes ejus universum sicut Jovem partes ejus, ut
:
;
debat ita polerat affirmare de Jano, quod mun-
;

Genium, ut Matrem magnam, ut Solrmel Lunam, du.- ipse esset aut de Saturno invenire, quomodo
;

vel potius ^ Apollinem el Dianam. Et aliquando et Jovis pater esset et Jovi rcgnanti * subditus fac-
unum deura res plures, aliquando unam rem deos lus essel, et cElera talia.
plures faciunt. Nam unus deus res plures sunt,
sicul ipse Jupiter el mundus enim lolus Jupiter,
:
CAPUT XVIII. — Qux credibilior causa sil, qua
et solum ccelum Jupiler, et sola stella Jupiler ha- error Pagaratatis inolevent.
betur et dicilur. IlemqueJuno secundarum c;iusa-
De quibus credibilior reddilur ratio, cum perhi-
rum domina, Juno aer, et Juno terra, et si Ve-
et
bcntur homines fuisse, et unicuique eorum ab his
nerem vinceret ', Juno stella, Similiter Minerva
qui eos adulando deos esse voluerunt, ex ejus -
summus ajlher, et Miuerva itidem luna, quam esse
ingenio, moribus, actibus, casibus, sacra et solem-
in ajlheris inlimo limile cxislimanl. Unam vero rcm
nia consliluta, atque haec paulalira per animas
hominum dipraoniljus similcs et ludicrarura rerura
« Lov., isla : dissentientibus editia aliis et manu- avidas irrependo, longe lateque vulgata *, ornan-
scriplis.
2 la sola editione Lov., quia nihil pariat : ouiisso tibus ea mendaciis poetarum, el ad ea fallacibus
verbo, via. spiritibus seducenlibus. Facilius enim fieri potuit,
3 Ms. l!U50, mentibus. M.
Ms3., ut So/eni rel Lunam ; vt polius, clc.
^ Viiiverei, pula in conlenlione «le Liiciforo sidere, ' Mss pracscrihain cmnia, ut aliquam dirigam
,

quod, uti cnpile supcriore obscrvat, quidani dicunlesse sunnnavi omisso, ad. .

Junonis. 2 Sic nostri tlodd In I'»., et regnanti ; omissa voce,

(a) Vid. Vanoncm, dc Linj;. lat lib. 3, §§ GO, 51). Jovi. M.
(6) Conf. Liiscbium, !'rncpar. Lvang. lib. 3, cnp. 11, 3 Er. et Lov,, e.v cnrum. At Mss. e.v ejus, quod re-
fallice a nobis trnnslutum, Demonstralions erange- fcrtur ad, unicuiquf.
igufs, toin. 1. M, * Editi, vu/ffaruni. Emendautur a Mss.
(c) Vid. Lactaut,, lib. 1 Instit., cup. 12. (a) Alludit ad Psal. uxix, 5.
209 LIBKR SriPTTMTlS. 210

ut jiivenis impius vol nb impio pntro inlerdci me- inniimornbilifpr ' el dllignnler nfflrmant («). I(a
tuons ot ftvi(iu9 rogrii piilnMU |iollorol ro^no, quum islu, (|iun u voritulo non vcniunl, plcnjnHiue et mil-
id,(luod isto inl(M'prolatiir, idoo Siiturnuin piitroui lo inipc.llonlo hc i|)8a Bubv^trtiinl. Kpovov appolla-
a Jove niio suporulum, quod anlo est cuuaii qino tum dicit, quod grasco vucubulu Bigiiilicat tom[ioris
pertinct ad Jovom, (luiirn somon qnod pcrlinot ud Hpalium : sino quo somnii, inquit, non polcst chsc
SaUirnuin. Si cnini hoc itu essol, nuiKiUiiru Sutur' focuiKhiiii. ihec ot alia ilo Siituino riiulla dicunlur,
nus prior fuissot, noc pator Jovis ossct. Sompcr et ad somen omnia rcfcrunlur. Sod aaltem Halur-
enim semcn causu. pi',('cedit,noc un |uam gonoratur nus sominibus cuin tanta ista potoslato sunicerct :

e.x scmine.Sec cum conuntur vunissimas rubuliissivo quid ad h.-cc dii alii rc(|uiruntur, niuxime Liber et
hominuni res gostas volut naturulibus interpreta- IJbera, id est Ceres ? Dc quibus rursus, quod ad
lionibushonoraro, etiam hoinincs ucutissiini tanlus semen uttinet, tanta dicit, quaai de Saturno nihil
patiunlur anguslias, ut eorum quoque vanitatom dixerit.
dolere cogamur.

CAPUT XIX. — De interprelationibus, quibus

CAPUT XX. — De sacris Cereris Eleusinae.

colendi Saturni ratio concinnalur ^.

autem sacris prajdicantur illa Eleusi-

In Cererls
Saturnum, inquit, dixerunt, quse nata ex eo es
nia ', qua3 apud Alhenienses nobilissima fuerunl.
sent, solitum devorarc quod eo semina, undo na-
;
De quibus iste nihil interprctatur, nisi quod atti-
scerentur, Et quod illi pro Jove gleba
rodirenl.
net ad fruinentum, quod Ceres invenil, ot ad Pro-
objecta est devoranda, significat, inquit, manibus serpinam, quam rapiente Orco perdidit. Et hanc
humanis obrui coeptas serendo fruges, antequarn ipsara significare fecunditatem seminum :
dicil
utilitas arandi esset inventa. Saturnus ergo dici cum defuisset quodain temporc, eademque
quie
dobuit ipsa terra, non sotnina ipsa enim quo-
sterilitate terra moereret, exortam esse opinionem,
:

dammodo devorat quae genupritcum ex ea nata se- quod filiam Cereris, id est ipsam fecunditatem,
mina in eam rursus rocipienda redierint. Et quod
quae a proserpendo Proserpina dicta esset, O.-cus
pro Jove accepisse dicitur glebam, quid hoc ad id abstuleral, et apud inferos detinuerat : qucE res
valet, quod manibus hominum semen gleba cooper-
cura fuisset luclu puhlico celebrala, quia rursus
tum e?t?Numquid ideo non esl, iit caetera, devora- eadeni fecunditas rediit, Proserpina reddita exortain
lum, quod gleba coopertum est? Ita enim hoc dic- esse laetitiam, et ex hoc solemnia constituta. Dicit
tum est, quasi qui glebam opposuit, semen abstu- deinde multa in mysteriis ejus tradi, qufe nisi ad
lerit, siculSaturno perhibent oblata gleba ablaturn
frugum inventionem non pertineant.
Jovem ; ac non potius gleba semen operiendo fe-
cerit illud diligenlius devorari. Deinde isto modo
semen est Jupiter, non serainis causa, quod paulo CAPUT XXI. — De turpitudine sacrorum, quae Li-
bero celebrabantur.
anle dicebalur. Sed quid faciant homiaes, qui cura
res stnltas inlerpretantur, noa inveniunt quid sa-
pienter dicatur? Falcera habet, inquit, propter vero Liberi sacra, quem liquidis seminibus,
Jam
agriculturam. Certe illo regnante nondum erat ac per hoc non solum liquoribus fructuum, quo-
agricuUura, et ideo priora ejus tempora perhi- rum quodammodo primatum vinum tenet, verum
bentur, sicul idem ipse fabellas interpretatur, quia eliam seminibus animalium praefecerunt, ad quan-
primi homines ex his vivebanl seminibus, quae lam turpitudinem pervenerint, pigetquidera dicere,
terra sponte gignebat. An falcera sceptro perdito propter sermonis longitudinem sed propter super-
;

accepit, ut, qui primis lemporibus rex fuerat otio- bam istorum hebetudinem non piget. Inter caetera
sus, filio regnante fieret opcrarius laboriosus ? quae praetermittere, quoniam multa sunl, cogor ;

Deinde ideo dicit a quibusdara pueros ei solitos im- in Italise compitis qua;dam dicit sacra Liberi cele-
molari, sicut a Poenis (a), el a quibusdam etiam brata tanta licentia turpitudinis, ut in ejus
cum
majores, sicuta Gallis, quiaomnium seminum op- honorera pudenda virilia colerentur non saltem ;

timum est genus humanum. De hac crudelissima aliquantura verecundiore secrelo, sed in propatulo
vanilate quid opus est plura dicere ? Hoc potius exsultanle nequitia. Nam hoc turpe membrum per
plostellis im-
advertamus atque teneamus, has interprelationes Liberi dies fostos cura honore niagno
non referri ad verum Deum, vivam, incorpoream, rure in compilis, et usque in ur-
positum, prius
»
incommutabilemque naturam, a quo vita in seter- bem poslea vectabatur. In oppido autem Lavinio
die-
num beata poscenda est sed earum esi^e fines
; uni Libero totus mensis tribuebatur, cujus
in rebus corporalibus, temporalibns, mutabi- bus omnes verbis flagitiosissimis uterentur, donec
esset, at-
iibus atque mortalibus. Quod Coelum, inquil, illud membruro per forum transvectum
patre.Ti Saturnus castrasse in fahulis diciiur, queiQ loco suo quiesceret. Cui membro inhonesto
hoc significat penes Saturnum, non penes Coe-
lum, semen esse divinum. Hoc proplerea, quan-
tum intelligi dalur, quia nihil in coelo de semi- 1
Lov., immutabiliter ; dissentientibus editis
aliis et
nibuB nascitur. Sed ecce, Siiturnus si Cocli cst manuscriplis. r., •

2 Sic Er. et Mss. At Vind. Am. et Lov., Eleusina.

filius, Jovis est filius. Coclum enim esse Jovem, longe plures probae no-
i Aliquot Mss., Lavino. Sed

tae, Lanvino. An forte pro, Lanuvino.mvo.agro

In editis
* Satw^ni causarn. ratiocinanlur : cor-
: Lanurino leserc est in lloratii Carminum hbro 3, ode
ditfereniia ai-
rupte. 27, vers- 3. Ue Lanuvii et Lavinii oppidi
(a) Conf. Euseb. Praepar. evang. lib. 4, cap. 16, De- cit Sigonius in Livium, lib. 8, cap 14.
monstralionx ^vangdliques, tom. (a) Vid. Euseb., loc. cit., Ub. 3, capp. 3, 10
M.
1. M.
211 DE CIVITATE DEI. S. AUGUSTINI 212

matremfamilias honestiasimam palam coronam undiorem faciunt excolendo sed cum arant, non ;

necpsse erat imponere. Sic videlicet Liber deus cura adorant? Sed pars animae mundi, inquiunt,
placandus liierat provenlibus seminum sic ab ' : qua3 per illara permeat, deam facit. Quasi non evi-
agris fascinalio repellenda, ut matrona facere co- denlior sit in hominibus anima, quae ulrum sit,
geretwr in publico, quod nec ineretrix, si inatronac nuUa fit quaestio ; et lamen homines dii non haben-
spectarent, permitti debuit in Ihealro. Propter haec tur et quod
: est graviter dolendum, his, qui
Salurnus solus creditus non esl suificere posse se- dii non sunt, quibus ipsi meliores sunt, co-
et
minibus, ut occasiones multiplicandorum deorum lendis et adorandis mirabili et miserabili errore
iramunda anima reperiret, et ab uno vero Deo subduntDr. Et cerle idera Varro in eodem de diis
merito imraunditioe deslituta, ac per multos falsos selectis libro, tres esse affirraal animse gradus in
avidilate majoris immunditiae prostitula, ista sa- omni universaque natura unum, qui omnes par- :

crilegia sacra nominaret, seseque spurcorum dae- tes corporis quae vivunt, transit, et non habet sen-
monum turbis conviolaudara poliuendamque prae- sum, sed taatum ad vivendum valetudinera hanc :

berel. vim in nostro corpore permanare dicit in ossa,

sicut^in mundo arbores sine
CAPUT XXII. — De Neptuno, et Salacia, ac Venilia.
ungues, cupillos
sensu alunlur et crescunt, el modo quodam suo
:

Jam ulique habebat Salaciam Neplunus uxorem, vivunt. Secundura gradum animae, in quo sensus
quam inferiorem aquam maris esse dixerunt ut- ; est : hanc vim pervenire in oculos, aures, nares, os,
quid adjuncta est et Venilia, nisi ut sine ulla
illi tactum. Tertium gradum animae esse summum,
cau?a necessariorum sacrorum, sola libidine ani- quod vocatur animus ', in quo inlelligenlia pra;e-
mae prostitutae, multiplicarelur invitatio daemonio- minel hoc pricter hominera omnes carere morta-
:

rum ? Sed proferatur interpretatin praeclarae theo- les ^ haoc partem animae mundi dicit deuin, in
:

logiae, quae nos ab isla reprehensione reddita ra- nobis aulem Genium vocari. Esse autera in mundo
tione compescat. Veniiia, inquit, unda est, quae ad lapides ac terrara, quam videmus, quo non per-
littus venit ; salum redil (a). Cur
Salacia, quae in manal sensus, ut ossa, ul ungues dei solem vero, :

ergo deae fiunt duae, cum

una unda quae venit et
sit lunam, stellas, quae sentimus, quibusque ipse sen-
redit"? Nempe ipsa est exajstuans in multa numina tii, sensusesse ejus. ^^thera porro animum ejus :

libido vesana. Quamvis enim aqua non geminetur ex cujus vi, quae pervenit in astra, ipsam quoque
quae it et redit hujus tamen occasione vanitatis,
; facere deos et per ea quod in terram permeat,
;

duobus daemoniis invilatis, amplius anima com- deam T(3llurem quod autem inde permeat in
;

macuiatur, quae it, et non redit. Quaeso te, Varro, mare atque oceanum, deum esse Neptunum ^
vei vos, qui tam doctorum hominum talia scripla 2. Redeatergoab hac, quam theologiam natura-
legistis, et aliquid magnum vos didicisse jactatis, lem putat, quo velut requiescendi causa ab his
interprelamini hoc, nolo dicere secundum illam ainbaf^ibus atque anfractibus faligatus egressus
aeternam incommutabileraque naturam, qui solus est. Redeat, inquam, redeat ad civilem hic eum :

est Deus sed saitem secundum animam mundi,

; adhuc teneo, tanlisper de hac ago. Nondum dico,
et partes ejus, quos deos veros esse exisiimatis. si terra et lapides nostris sunt osj^ibus etunjjuibus
Partem animae mundi, qua; mare permeai, deum similcs, simililer eos intelligentiam non habere,
vobis fecisse Neptunum, ut cumque lolerabilioris sicut sensu carent ; aut si idcirco habere di-
est erroris. Itane unda ad littus veniens et in salum cunlur ossa ungues nostri inlelligentiam, quia
et
rediens, duae sunt partes mundi, aut duie partes in homine sunt qui habet intelligentiam, tam
animaD mundi ? Quis vestrum ita desipiat, ut hoc stultum esse qui hos deos in mundo dicit, quam
sapiat ? Cur ergo vobis duas deas fecerunt, nisi stultus esl qui in nobis ossa et ungues homines
quia provisum est a sapientibus majoribus ves- dicii. Sed haec cum philosophis fortassis agenda
tris, non ut dii plures vos regerent, sed ut ea quae sunt nunc autem istum adhuc politicura
: volo. "*

iatis vanilatibus et falsitatibus gaudent, plura vos Fieri enim polest, ut, licet in illam naturalis theo-
daemonia possiderent? Cur autem illa Salacia per logiae veluti libertatem caput erigere paululum vo-
hanc interpretationem inferiorcm maris partem, luisse videatur, udhuc tamen hunc librum ver-
qua viro erat subdita, perdidit ? namque illam sans, et se in illo versari cogiians, eum eliara inde
modo, cum reQuenlem {luclura esse perhibetis, in rcspcxerit; et hoc propterea dixerit, ne majores
superficie posulstis. .\n quia Vcniliam pellicem ejus, sivealiae civitates, Tellurem atque Neptunum
accepil, irala suum maritum de supernis maris
exclusit ?
I
Ita nostri Mps. In R., qv.i rocattir animus. M.
CAPUT —
De Terra, quam Varro deam esse
XXIII. - Hic cditi addunl, in qua quoniam homines Deo
confirniat, eo quod ille animus mundi, qucm opi- videntur esse similes : quod abest a Mss.
^ In auto cditis post, genium vocari, ila legebatur :
nalur deum, cliam lianc corporis sui infimam par-
Sic crffo el in anima niundi Ires gradus instituens,
tem permcet, eique vim divinam impertiat.
iinam partcm ejus lapides esse dicit ac Hgna, et hanc
1. Nempe una quam quidem plenam
cst tcrrii, terram quam ridemus, quo non permanat sensus;
verumtamcn ipsam ma- aliam vero quam sensum rocat ejus, ut aethera : ter-
videmus animalibus suis ;
tiam porro, quam et animain ejus nuncupat, quae
gnum corpus in elementis mundique infimam par- scilicet perrenit in astra : eam quoque asserit facere
tem, cur eara volunt deam? An quia fecunda est? deos, etper eam, quando in terram permavat, deam
Gur ergo non magis homines dii sunt, qui eam fc- Tellurcm ; quod autem inde permcat in mare atque
occnnum, deum csse Xe]>tunum Lectio alia, quam nos
practulimus, omuium est out melioris notae manu-
' Vind. Am. Er cl. qiiidam Mss., pro ereulibus se- scriploniin.
minum. * Ilic editi addnnl, id esl civilem. Glossema quod
(fi) Alludit «d Psal. txxTii, 39. abesl a manuscriptis.
 ;
:

213 LlDKIl RIOPTIMUS. 214

qui semine indigeant, ierrum srqui

nanitor coliiisao orcdnutiir. Sod hoc dioo, pars fecernnl, s'ignific(il

Ojiorlfra iu eaf/uippe omnia rcpcriri. Quod se apud

animi luiimiani qiiai pcr lorrain porincat, hIciiI uiia ;

ea>ii jaclanl, pnecipUur, iiHiuit, qui tcrnivi coliint,ne

psl torni, cur non oiiain uiiiiiii looit (lourn, (luiun
dioit 0330 Tollurcin? Quod si ila focit, ubi eril
sedeant ; scmper cnim csse qnod agant. Cgmbalorum
.lonilas, fcrramentorumjactandorum ac manuum, ct
Orcus, IVator Jovis uliiuo Noptiini, (luoin Ditoin
'

patrom, vocunt (a) ? ubi ejiis conjux l'roHerpina, ejus rci crcpilm, in colcndo auro qui fil, significanl
ideo xre, quod eam ajitiqui cotebant xre, anlequam
qu.B socundum alium in oisdom libris positam
opinionem, non torrcQ focunditas, sod pars inforior fcrrum csset invenlum. iconcm, inquil, adjungunt
perhibotur (6)? Quod si liicunt, anirni mundani solutumac mansuetum, ut ostendant essenullum genus
partem cuin permcat torr;upartoin supcriorem, Ui- terrx tam remolum ac vehcmentcr ferum, quod non
subigi colique convcniat. Doinde adjungil ct dicit,
tem patrom facere deum cum vcro inferiorem, ;

Proserpinam deam Tcllus illa quid erit ? Ita enim

;
Tellurem matrcm et nominibus pluribus ot cogno-
totum,quod ipsa erat, in duas istas partes doos- minibus quod nominarunt, deos existimatos esse
que divisum est, ul ipsa tertia qusB sil, ant ubi complures. Tetlurem, '\n(\u\\ putant esse Opem,qund
,

sit, inveniri non possit nisi quis dicat simul istos

:
opere fiat melior : Matrem, quod plurima pariat

deos Orcum atque Proserpinam, unain dbain esse Magnam, quod cibum pariat; 1'roserpinam, quod ex
Teliurem et non esse ;
jam trcs, sed aut unam, ea proserpant fruges ; Vestam quod vesliatur lierbis.
aut duos et tamen tres
: dicuntur, tres habentur, Sic alias deas, inquit, nonabsurde ad lianc revocant.
tres coluntur aris suis, delubris suis, sacris, simu- Si ergo una dea est, qua? quidein consulta voritate

lacris, sacerdotibus suis, et per haec etiam fallaoi- nec ipsa interim quid itur in multas ? Unius
est,

bus prostitutam animain conslupranlibus dtemo- sint istamulta nomina, non tam dea^ multcc quam
nibus suis. Adhuc respondeatur, quain partem noinina.Sederrantiummajorumauctoritasdeprimit,
tHrroB permeet pars niundani animi, ut deum faciat et eumdem Varronem post hanc sentenliam trepi-

Tellumonem.Non, inquit, sed una eademque terra dare compellil. Adjungit enim et dicit Cum quibus :

habet geminain vim, et masculinam, quod somi- opinio majorum de his deabus, quod plures eas puta-
na producat; et femininara, quod recipiat alque runt esse,nonpugnat. Quovaodo non pugnat, cura
enutriat inda a vi feminina dictam esse Tollurem,
:
valde aliud sit, unam deam nomina habere muita,
a masculina Tellumonem. Cur orgo pontifices, ut aliud, esse deas multas? Sed potest, inquit, fiori

ipse indicat, additis quoque aliis duobus, quatuor uteadem res et una sit, et in ea quaedam res sinl
diis faciunt rem divinam, Telluri, Tellumoni, Al- plures. Concedo in uno horaine esse res plures,
tori, Rusori? De Tellure et Tellumone jam diclum numquid ideo et homines plures? sic in una dea
est :Altori quare ? Quod ex terra, inquit, aluntur esse res plures,numquid ideoetdeas plures? Verum
omnia quae nata sunt. Rusoriquare? Quod rursus, sicul volunt, dividant, conflent, raultiplicent, repli-

inquit, cuQcta eodem revolvuniur. cent, implicent.

2. Ha,c sunt Telluris et Matris raagnae praeclara
CAPUT XXIV. — De Tulluris cognominibus eorumque mysteria,unde omniareferuntur ad mortaliasemina
significalionibus, quse etiamsi erant multarum et ad exercendam agriculturam. Itane ad haec re-
rerum indices, non debuerunt multorum deorum lataethuDcfinemhabenliatympanum,turres,GalIi,
firmare opiniones, jactatio insana membrorum, crepilus cymbalorum,
confictio leonura, vitara cuiquam pollicentur aeter-
1. Debuit ergo una terra propter istam quadrige- nam? itane propterea Galli abscisi huic Magnae deae
minam vim * quatuor habere cognomina. non qua-
serviunl, ut signiflcenl qui semine indigeanl, terram
tuor facere deos sicut tot cognominibus unus
:
sequi oporlere quasi non eos ipsa potius servitus se-
;

Jupiter, et tot cognominibus una Juno in quibus ;

mine faciat indigere ? Utrura enim sequendo hanc
omnibus vis multiplex esse dicilur ad unum deum deara, cum indigeant, semen acquirunt; an potius
vel unam deam pertinens, non multitudo cognomi- sequendohancdeam.cumhabeant.semenamittunl?
num, deorum etiam multitudinem faciens. Sed pro- Hoc inlerpretari est, an deteslari ? Nec attenditur,
fectosicut aliquando etiam ipsas vilissimas feminas
quantum raaligni daemones praevaluerint, qui nec
earum, quas libidine quaesierunt, taedet pcenitetque aliqua magna his sacris polliceri ausi sunt, et tam
turbarum sic animam vilem factam et immundis
:
crudelia exigere poluerunt. Si dea terra non esset,
spiritibus prostitutam deos sibi multiplicare, quibus
manus ei horaines operando inferrent, ut semina
contaminanda prosternerelur, sicut plurinr.um consequerentur per illam non etiam sibisaeviendo,
;

libuit, sic aliquando et piguit. Nam et ipse Varro

ut semina perderent propter illara. Si dea non ^sset,
quasi de ipsa turba vereoundatus, unam deam vult
ila fecunda fieret manibus alienis, ut non
cogeret
esse Tellurem. Eamdem, inquit, dicunt Matrem hominem slcrilem fieri inanibus suis. Jam quod in
mugnum, quod tympanum habeat, significari esse Liberi sacris honesta matrona pudendavirilia coro-
orbem terrx : quod turres in cupite, oppida : quod nabat, speciante raultiludine,ubirubensetsudans,
sedesfmganlur circa eam, cum omnia moveantur,
ipsam non moveri. Quod Galtos huic dex ut servirent

» /erramentorum ritus jactandorum. Am. et

Vind.,
\
Plcrique et potiores Mss. Vind. ct Am., quaterge- Er., ferramentorum ictus ^actandorum.
Sex Mss.,
minam vtm. ferramen/orum jactorum. -^ * t .

(a) Supra, cap. 16. 3 Paulo post plerique Mss ,

qui fit, sxgnificant. Lo-
(b) Ibid. Vid. Varroncm, lib. 5 de Ling. lat., § 68. cus perplexus et vitiatus.
 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 216
215
forsitan et cere voluit, nec uspiam me iegisse commemini.
81 est ulla frons in hominibus, a?tabat
nnpUarum, super Defecit interpretatio, erubuit ratio, conticuit oratio.
maritus ; et quod in celebratione
ionge Vicit Malris magna; omnes deos filios, non numinis
Priapi scapum nova nupt;. sederejobebatur :

pr^ ista tnr- magnitudo, sed criminis. Huic monstro nec Jani
contemptibilinra atqre ieviora sunt
»

crudeiitate turpissima, monslrositHS comparatur. Ille in simulacris habohat

pitudine crudelissima vel
uierque sexus illuditur, solam deformiiatem,ista in sacris deformem crude-
ubi dffimoniacis,.rtibus sic
»
litatera ille n.embra in lapidibus addita, haec in
perimatur. Ibi rascinalioti- ;

ut neuler suo vulnere hominibus perdita. Boc dedecus tot Jovi? ipsius el
metur agrorum, hic membrorum amputaiio non
tanta stupra non vincunt ille inter femineas cor-
timetur dehonestalur novee nuptaeverecun-
: ibi sic
:

sed nec virginilas

ruptelas uno Ganymede ccelum infamavit ; ista tot
dia, ut non solum fecundilas,
mollibus professis et publicis et inquinavil terram,
adimatur; hic ita amputatur virilitas, ul nec con-
et ccelo fccit injuriam. Saturnum foriasse possemus
verlatur in fcminam, nec vir relinquatur.
huic in isto gencrc turpissim.-e cnidelitalis sive con-
CAPUT XXV. — Qunm interprelationem de abscisione ferre, sive praeferre, qui patrem castrasseperhihe-

Alidis 3 Grxcorum sapientium doctrina repcrerit. tur : scd in Saturni sacris bomines alienis manibus
potius occidi, quam suis abscidi poluerunl. Dcvo-
Et Alys * ille non est commemoratus, nec ejus ab et physici ex hoc
ravit ille filios, ul poelae ferunt,
dilectionis
isto interprelatio requisiia est, in cujus interpretantur quod volunt; utautem historiaprodil,
memoriam Gallus absciditur (a). Sed docti Gr.vci necavlt: sed quod ei Poeni suosfiliossacrificaverunt,
atque sapientes nequaquam rationem tam sanctam non recepere I\omani. Al vero ista magna dcorum
priEclaramque lacuerunt. Propter vernalem quip|)C Materetiam Romanis templiscastratosintulit,atque
faciem terree, qua? caeteris temporibusest pulchrior, istam saevitiam moremque servavit; credita vires
Porphyrius, philosophus nobilis.Atyn floressignifi- adjuvare Romanorum, ex<ecando virilia virorum.
decidit Quid sunl ad hoa malum Mercurii fiirta, Veneris
care perhibuil et idco abscisum, quia flos
;

deoriim).^
anle fructum {In libro de llatione nalurali lascivia, stupra ac turpitudines caclerorum, quae

Non ergo ipsum hominem, vel quasi hominem, qui prolerremus de libris, nisi quotidie cantareniur
vocatus est Alys, sed virilia cjus flori comparave- et saltarentur in thealris? sed haec quid sunt ad

runl. Ipsa quippeillo viventedeciderunt imo

vero :
tantum malum, cujus magniludo magnae Matri
non deciderunt, neque decerpta, sed planc discerpta tanlummodo competehat? praesertim quod illa di-

sunt nec illo flore amisso quisquam poslea iruclus,

; cuntur a poetis esseconficta quasi poetae id etiam
: 1
sed potius sterilitas consecuta est. Quid ergo
ipse finxerint, quod ea sint diis grata et accepla. Ut ergo
reliquus ? et quidquid remansit absciso, quid eo canerentur vel scriberenlur, audacia sit vel petulan-
quo referlur? quae interpretatio
significari dicitur? tia poctarnm ul vero divinis rebus et honoribus
:

inde proferlur? an haec frustra moliendo nihilque eisdem imperantibus et extorquentibus numinibus
inveniendo persuadent illud polius esse credendum, adderentur, quid est nisi crimen deorum imo voro ;

quod de homine castrato lama jactavit, litterisque confessio daemoniorum,et deceptio rniserorum ? Ve-
mandatum est? Merito hinc aversatus est * Varro rum illud quod de abscisorum consecratione Mater
noster, neque hoc dicere voluit: non enim hominem deorum coli tneruit, non pocta? confinxernnt, sed
doctissimum latuit. horrere magis quam canere maluerunt. Hisne diis
selectis quisquam consecrandus esl, ut post mortem
CAPUT XXVI. — De turpitudine sacrorum Matris
vivat beate, quibus consecralus ante mortem ho-
magnae. ncste non potest vivere, tam fojdissuperstitionibus
subditus et immundis da;monihus obligatus ? Sed
Itemque de mollihus eidem Malri ma-jnaj conlra
haec omnia, inquit, referuntur ad mundum. Videat
omnem virorum mulierumque verecuodiam conse- ne potius ad imnruiidum. Quid autem non potest
cratis, qui usque in hesternum diem madidiscapiiiis,
(emineo referri ad mundum, quod esse demonstratur in
facie dealbata,fluenlibus raembris.inccssu
mundo ? Nos autem animum quaerimus, qui vera
'

per plateas vicosque Carlhaginis, etiam a populis

religione confisus, non tanquam deum suum adoret
unde turpiter viverent exigebant (/>), nihil Varro di-
raundum, sed tanquam opus Dei propter Dcum
laudetmundum et mundanis sordibus expialus,
;

«
Vind. Am. etET.,atque confusibiliora stmt. Minus mundus pervcniat ad Deum, qui condidit mun-
apte. dum.
'*
Pliires Mss., ritibus. Et (|uiaam, rettbus.
Sic legendum ex Mss. [ii/s ]
>

In velcribns Ut)ris plerisque cum duplicici t scnln-

*

tur, Ailis. De hujus historia sive fabula

servius in Editi Vind. .Vm. el Er. rnrent hac sententia
• Quid .•

iEncid. lib. 9 Arnobius, lib. 5, otc.

;
antem nnn pntest refer>i ad mundum quod essc de-
" Editi, /iwc adrersatus est. Emendantur a manu- Tnonstratur in muiulo ; ejusque loco habent Cuienim :

scriptis. liic mundiis deiis, nec animo religiosus existit

<?.•>( ;
,., . -,

ta) Vide suprn. lib 2, cap. 7 ; ct infrn, lib. (>, cap. 7, nec honestiis viret illc. nec mundus.Nns autem ani-
n. 3 ynum quacrimus. Lectio hacc, lamelsi Ludovico Vives
vipa sit mclior, vonit proforlo cx glossemate non bono
.
,
(;nllisMatris donm liccbnt sliponi a populo posccre
(/;)

lcge n Metello lata, ciijus meminit

Ovidiiis, Fastorum ad illud (inod prnooedit, Videat ne pntius ad immun-
lib. 4, vers. 3.50 seqq. C.icpro, de Lcgibus. lib. 2, rnp 9: diim nbi niliil .>^nbinlollisore oportcbat aliud
;
nisi spi-

Praeler Ideae Mnt.ris, ait, fnmulos, eosijue justts dic- riium, id ost dnemoncm.
bus, ne r/uis stifm cnr/Uo Additquo, cap. 10:
Stlprm
xuslnlininx, nisi eam qnnm ail paiirns iJies prnpriam
Ideae Matris c.vcepimus ; implel rnim suprrstHione
onimox et e.vhaurit domos. Vide Terlullianum in Apo-
logetico, cap. 13.
 217 LlBEIl SEPTIMUS. 218
CAPUT XXVII. —
1)6 lujmrnlix phijdologorum, qui lontur numinibua lcrribililor oxigonlibus roddila.
nec verain divinilatcm rotunt,U€C eo cuUu quo co- Undo romntlH constal ambagihuH, nefarioa dm-
lcnda est i>era iHt)inil(ts. rnonoH «Iqiio inunundi.SHiino> spiriliiH hac oinni ci-
vili tlicologi/iin viaendiH Hloiidis imaf^inibuH.ol [ler
1. Islos voro doos solocloa vidonius quidern cliirius cas pusBidoiidis ctiarn Blullia cordibus, invitalosfri).
innoluis8c (luam c.iiloroa; noa tarnon uL cornrn illu-
slraronlnr morilu, sod no ocouilaronlur opprobria:
unde magis eos hominos fuisso crcdibilo est aicut ;
CAPUT XXVIII. — Qiiod doclrina Vanonis de Iheo-
non solum poelica) litter.c, vorura eliam historicac logia in nutla siOi jiarte coiicordel.
tradiderunt. Nam quod Virgilius ait,

Prinius ab aotheroo vonlt Saturnus Olynipo, Quid igitur valot,quod vir doctissimus et acutis-
Arma Jovis fugions, et rognis exsnl ac^emptis : aimus Varro vclut subtili disputaliono hos omncs
{Aineid. lib. 8, vevs 311), 320). deos in Cfjolurn et in tcrram rodigore ac refcrre co-
et quaead hancrem perlinentia consequuntur, totam natur? Non polesl fluunt de manibus, resiliunt,
'
:

de hoc Euhemerus * pandil historiam.quani Ennius labuntur et decidunt. Dicturus onim de feminis,
in lalinuin verlit oloquium undo quia plurima po-
:
hoc est deabus « Quoniam, » inquit, « ut in primo
:

suerunt, qui contra hujus raodi errorea anti' nos libro dixi do locis, duo siint principia doorum ani-
vel {^raeco sermone vel latino scripseruat, non in eo madversa de coelo et terra, a quo dii partimdicun-
mihi placuit immorari. tur coelestes, parlirn terrestres: ul in superioribus
2, [XXVII.] Ipsas physiologias cum considero, initium focimuscoclo, cum diximus de Jano, qnera
quibus docti et aculi homines has res humanasco- alii cffilum, alii dixerunt esse mundum sic de fe- ;

nanlur vertere in res divinas, nihil video nisi ad minis initium scribendi facirnus a Tellure. » Sen-
temporalia terrenaque opera naturamque corpo- tio quantam moleitiam tale ac tanlum patiaturin-

ream,vel etiamsi invisibiiem,tamen mutabilem po- genium. Ducitur enim quadam ratione verisimiH,
tuisse revocari: quod nullo modo est verus Deus. ccelum esse quod faciut, terram quae patialur et ;

Hoc autem si saltem religiositati congruis signifi- ideo illi masculinam vim tribuit, huic femininam :

cationibus ageretur, essel quidem dolendum, non et non attendit eum polius esse qui haec facit, qui
his verum Deum annuntiari alque pr<edicari; ta- utrumquc tecit. Hinc etiiun Samolhracum nobilia
men aliquo modo ferendum tam fceda et turpia non mysteria in superiore libro sic interpretatur, eaque
fieri necjuberi:at nunc cum pro Doo vero, quo se qaeR noc suis nota sunt scribendo expositurum
solo anima se inhabitante sit felix, nefas sit co- eisque missurum quasi religiosissime pollicetur (6).
lere autcorpus aut animam; quanto magis nefa- Dicit enim se ibi multis indiciis collegisso in simu-
rium est ista sic colere, ut nec Sfilutem, nec decus lacris aliud significare coelum, aliud terram, aliud
humanum corpus aut anima colentisobtineat?Qua- exempla rerum, quas Plato appellal ideas: coelum
mobrem si lemplo, sacerdote, sacrificio, quod vero Jovem, terram Junonem, ideas Minervam vult in-
Deo debelur, coialur aliquod elementum mundi, telligi ccelum a quo fiat aliquid, terrara de qua
:

non immundus
vel creatus aliqnis spiritus, eliamsi fiat,exemplum secundumquod fiat.Qua inreomitto
et malus; non ideo malum est, quia illa mala sunt dicere, quod Plato illas ideas tanlam vim habere
quibus colitur; sed quia illasunt talia, quibus so- dicit (c), ut secundum eas non ccelum aliquid fe-
lus ille colendus sit, cui talis cullus servitusque cerit, sed etiam ccelum fatum sit. Hoc dico, istum
debetur. Si autem stoliditate vel monstrositale si- in hoc libro selectorum deorum,' rationera illam
muiacrorum, sacrificiishomicidiorum, coronalione trium deorum, qaibus quasi cuncta complexus est,
virilium pudcndorum,mercedestuprorum, sectione perdidisse. Coelo enim tribuit masculos deos, femi-
membrorum, abscisione genitalium, consecratione nas terrae inter quas posuit Minervam, quam so-
:

mollium, impurorum obscenornmque Indo-

festis pra ipsum coelum ante posuerat. Deinde masculus
rum, unum verum Deum, id est omnis animaecor- deus Neplunus in mari est, quod ad terram potius
porisque creatorem, colere se quisque contendat; quamad coelura pertinet. Dispater^ postremo, qui
non ideo peccat, quia non est colendus quem colit; graece IIXojtwv dicilur, etiam ipse niasculus frater
sed quia colendum, non ut colendus est, colii, Qui amborum, terrenus deus esse perhibetur; superio-
vero et rebus lalibus, id est turpibus et sceleslis, rem terrara tenens, in inferiore habens Proserpinam
etnon Deum verum, id est animae corporisque fac- conjugem. Quomodo ergo deos ad coelum, deas ad
torem, sed creaturam quamvis non vitiosam co- terrara referre conantur^ ?Quid solidum,quid cons-
lit, sive illa sit anima, sive corpus, sive anima si- tans, quid sobrium, quid definitum habet haec dis-
mul el corpus, bis peccat in Deum, quod el pro
ipso colit, quod non est ipse et talibus rcbus co-
;

lit, qualibus nec ipse colendus est, nec non ipse. At in pravahic fuit interpunctio,
1 Ita in Mss. editis
Sed hi quonam modo, id eat quam turpiler nefa- alque addita particula copulativa sic, ac referre cona-
tur et non potest ? Fluunt, etc.
rieque, coluerint, inpromptu esl. Quid autern vel ^ Plures manuscripti, Bitis pater. Alii, Diispater.
quoscoluerint, esset obscnrum, nisi corum testa- — Ms. 76C), Diispater. Mss. 2050, 2052 et 2053, Dispa-
relur historia, ea ipsa qnae fneda et tnrpia confi- ter. M.
Editi Vind. et Am.
3 Quomodo ergo deos in coelo,
:

deas in terra esse perhibent, qui rursus deos ad

terram, deas ad ccelum referre conantur ?
' Vind. Am, et aliquot Mss., Homerus. Sed verius (a) Conf. Epist. 102, n. 20.
caetcri libri, Euhem,erus. Hic enim scripsit sacrara {h) Vid. lib. 5 de Ling. lat. § 58.
hisloriam. Vide supra, lib. 6, cap, 7, n. 1, lc) In Timaeo et Parmenido.
219 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 220
putalio ? Illa autem est Tellus initium dearum, raortalium, sive arida sive liquida, naturis compe-
Mater scilicet raagna, apud quam mollium et abs- lentibus attributa substituit qui terram fundat' ;

cisorum sesequc secantium atque jactanlium in- alque fecundat; qui fructus ejus animalibus homi-
gana perstropil turpitudo: quid esl ergo quod dici- nibusque largitur; qiii causas non solum princi-
tur caput deoruni Janus, caput dearum Tollus ? Nec pales, sed etiam subsequentes novit atque ordinat;
ibi facitunum caputerror, nec hic sanum furor(a). qui lunae statuil motum suum '; qui vias coclestes
Cur hcec Irustra referre nituntur ad mundum ? atque terrestres locorum mutationibus prJEbcl
;

Quod possent, pro Deo vero mundum, nemo

elsi quihumanis ingeniis, quae creavit, etiam scientias
pius colit ' el tamen eos nec hoc posse, veritas
: artium variarum tid adjuvendam vitam naturamqnc
aperta convincit. Referant haec polius ad horiiines concessit qui conjunclionem maris et feminaj ad
;

mortuos, et ad daeraones pessimos, et nulia qusestio adjutorium propagandae prolis instituit qui ho-
;

rcmanebit. minura ccetibus, quem focis et luminibus adhibe-

rent, ad facillimos usus munus terreniigiiis indul-
CAPUT XXIX. — Quod omnia quce plujsiologi ad sit. sunt cerle, quse diis sclectis, per nescio
Ista
mundum partesque ipsius retulerunt, ad unum ve- quas physicas interprelationes vir acutissimus at-
rum, Deum referre dcbuerint. que doctissimus Varro, sive quae aliunde accepit,
sive quae ipse conjecil, distribuere laboravit. [XXX.]
quae ab eis ex istorum deorum
Uaec autem atque agit unus verus Deus; sed
facit
Namque omnia
sicut Deus, id est ubique totus ^, nullis inclusus
theoiogia velut physicis rationibus referunlur ad
locis. nullis vinculis alligalus, in nullas partessec-
mundum,quam sine uiloscrupulo sacrilegne opinio-
tilis, ex nulla parte mutabilis, implens coelum et
nis Deo potius vero, qui fecit mundum,omn!s ani-
omnis corporis conditori tribuantur, adver- terram praesente potentia, non indigente natura. ^*

mae et
Sic itaque administrat omnia quae creavit, ut etiam
tamus hoc modo Nos Deum colimus, non coelura:

ipsa proprios exercere ^ el agere motus sinat (a).

el terram, quibus duabus partibus mundus hic
constal nec aniraam vel animas per viventia quae-
:
Quamvis enim nihil esse possint sine ipso, non
sunt quod ipse^. Agit autem multa etiam per An-
cumque diffusas; sed Deura qui fecit coelum et ler-
ram et omnia quae in eis sunt qui fecit osnnem :
gelos sed non nisi ex se ipso, beaiificat Angelos.
:

animam, sive quocumque modo viventem et sensus Ila quamvis propter aliquas causas hominibusAn-

ac rationis experlem, sive etiam sentientem, sive gelos mittal non tamen ex Angelis homines, sed
:

etiam intelligentem. ex se ipso, sicut Angclos, beatilicat. Ab hoc uno et

vero Deo vitam speraraus ajternam.

CAPUT XXX. — Qua pietate discernatur a creaturis CAPUT XXXI. —

Quibus proprie beneftciis Dei,
Creator, ne pro uno tot dii colantur, quot sunt opera excepta generali largitate,sectatores veritalis utan-
unius auctoris. tur.

El jam unius et veri Dei opera

ut incipiam illa Haberaus enim ab hujuscemodibene-
iIlo,pra3ter

percurrere.propter quae isti sibi dum quasi honeste ficia, qua nonnulii diximus, adrai-
quae ex hac, de
conantur sacraraenta turpissima et scelestissima nistratione naturae bonis malisqne largitur, ma-
interpretari, deos multos falsosque fecerunt: illum gnum et bonorum proprium magnae dilectionis in-
Deum coiimus, qui naturis a se creatis et subsis- dicium. Quanquam enira,quod sumus, quod vivi-
tendi et muvendi initia finesque conslituit; qui re- mus, quod coelum terramq"e conspicimus, quod
rum causas habet, novit atque disponit; qui vim habemus mentem atquerationem, qua eum ipsum,
seminum ooadidit; qui ralionalem animam, quod qui haec omnia condidil, inquiramus, nequaquam
dicilur aniraus^, quibus voluit viventibus indidil; valeamus actioni sufficere firatiarum tamen q"iod :

qui sermonis facultatem usumque donavit qui rau- ;

nos oneratos obrutosque peccatis, et a contempla-
nus futura dicendi, quibus placuit spiritibus im- tione suae lucis aversos, ac lenebrarum, id est ini-
pertivit, et per quos placel ipse futura praedicit, et quitatis, dilectionecaecatos, non omnino deseruit,
per quo5 placet malas valeludines pellit; qui bello- misitquo nobisVerbuni suum, qui est ejus unicus
rum quoque ipsorum, cum sic emendandum el Filius, quo pro nobis assumpta carne nato atque
castigandum esl genus humanum, exordiis, pro- passo, quanti Deus hominem penderel nosceremus,
grcssibus, finibusque moderutur qui hnjus mundi ;
alque illo sacrificio singulari a peccatis oranibus
ignem vehementissiraum el violentissiinum pro mnndaremur ejusque Spirilu cordibus nostris
in
immensae naturae temperamento et creavit et re- dilectione diffusa, omnibus supera-
ditficultatibus
git; qui universarum aquarum creator et jiuber- tis in aeternam rcquiem et contemplalionis ejus
nator solem fecit corporalium clarissi-
esl ;
qui
mum luminum, eique vim congruam et motum de- 1 Am. fundat.
Er. et Lov., fundavit. Vind. et Mss.,
dil qui ipsis etiam inferis dominationem suam po-
;
2 Vind. probae notae manuscrinti, modum
Am. et
testatemque non subtrahit qui eemina et alimeata ;
suum. —
Sic etiam codices 766, 2052 et 2053. In Ms.
2051 abest hoc ptiraseos memhrum. M.
s Editi Sed sicul idem Deus, ubique totus. Corri-
:

gunlnr n manuscriptis.
* Editi, non absente. At omnes manuscripti, non in-
Sic Mss. At cdili, rjuaai possit pro rero Deo mun
'

dus vel opus pro faciore coli. digcnie.

2 Sic Vind. Er. el Mss. Sic cliam nostri Mss. In — Pleriqne Mss.. exsercre.
•• —
Sic etiam nostri Mss. M.
B., fjuae dicitur aniivus. M.
6 Sic Mss. Al editi, niliil esse possit sitie ipso, non
{a Erxjy sciiicct in .Tnno bicipilc. furor auteni in
I
tamen sunt ulla quod ipse.
sacerdotibnfi insanis Malris mngnae. (a) Gonf. lib. 5. cont. Julian., n. 51.
 :

221 LlBEIl SEPTIMUS. 222

ineirubilomdulcedinotn voniromu3,qiifD oordii.qtiol solum ips.Ti.vprum etiam quaolibel aliao hujus generis
lingiiiu ad ugoadua ei griilitts salis C8se oonlondc- osBont, quamvis nihil ud Uoum vcrum vitamquc
lutcrnam, <|ii;i; in roli^Mono (|ii;i:ri'nda e.sl, porlinc-
rint?
ront tamon qualicumiiiic do rcrimi natura rc.ddila
CAPUT XXXII. — Quod Sdcramealum redemplbnis
;

n«liono,uliquanlulum mitig^irenloffensionnm.quam
Chrisli mdlis rctro leniiioribuA dafucril, semperque non iiilolloctu in sacris uli(|im v(diit turpitudo aut
sit diuersis siijni[icatioiii()Us pr;cdicalum. absurditus lcceral ; sicut in (luibuHdam thcatronim
fabulis voldelubrorum mystcriis faccre conatusest;
IIoc myslcrium vitto a^tornfE jam indoab cxordio
nbi non thcutra dclubrorum similitudinn ab.solvit,
gencris huiuani por qu;cdain sii^-nu sacramonla cl
scd Ihcalrorum potius simililudino doluhra damna-
lemporibus congrua, quibus oportuit, por Angelos
vit; taiiicn ulcumquc conatusest, utsensum horri-
prajdicatum csl (a). Ucindo populus llcbrajus in
causarum
bilibuB rebus oironsum velul naturalium
unain quamdain rcmpublicam, qu.c hoc sacramon-
ratione reddita delinirct '.
tum ageret, congregatus est ubi per quosdam ;

scientes, pcr quosdam nescienles, id quod ex adventu

Christi usque nunc et deinceps agilur, prajnuntia- CAPUT XXXIV. — Dj libris Numae Pompilii, (juo^.

senatus, nc sacrorum causae, quales ineis habeban-

retur esse venturum sparsa etiam poslea eadem
:

tur, innotescerenl, jussit incendi.

genle' pergentcsproptertestiraoniumScripturarum,
quibus aetcrna .salus in Christo Culura praeiiicla est.
Oinnes enim non solum prophetiae, quae in verbis Sed conlra invenimus, sicut ipsevir doctissimus
sunt ; nec tantuin praecepla vitae, quae mores pieta- prodidit, de Numae Pompilii libris redditas sacro-
temqueconformant^^jatque illislitteris continentur; rum causas nullo modo potuisse dignas
tolerari, nec

verum etiam sacra, sacerdolia, labernaculum, sive habitas, quae non solum lectae innotescerent reli-
tcmplum, altaria, sacriticia, cerimoniae, dies fesli, giosis,sed sallem scriptae reconderentur in tenebris.
et quidquid aiiud ad eam servilulem pertinet, quae Jam enim dicam, quod in tertio hujus operis libro
Deo debetur, et graece proprie XaxpeJa dicitur, ea me suo loco dicturum esse promiseram {Cap. ix).

significaverunt et praenuntiaverunt ' quap, propter Nam, sicut apud eumdem Varronnm legitur in libro
aeternam vilam fidelium in Christo el impletacre- deCultu deorum,« Terentius quidam oum haberet*
dimus, et impleri ccrnimus, et implenda confi- ad Janiculum fundum, et bubulcus ejus juxta sc-
dimus {b). pulcrumNumae Pompilii trajiciens aratrum eruisset
ex terra libros ejus, ubi sacrorum institutorum
CAPUT XXXIII. — Quod per solam christianamreli- scriptae erant causae, in Urbera pertulit ad praito-
gionem manifestari potuerit fallacia spirituum mali- rem. Atille cum inspexisset principia, rem tantam
gnorum, de hominum errore gaudentium. detulit ad senalum. Ubi cum primorcs quasdam
causas le^issent, cur quidquein sacris fuerit insti-
Per hanc ergo religionem unam et veram potuit
aperirijdeosGentiumesseimmundissimosdaemones, tutum, Numae mortuo senatus assensus est, eosque
iibros tanquam religiosi patres conscripti, praetor
subdefunctarum occasionibusanimarum vel creatu-
ut combureret, censuerunt » (a). Credat quisque
rarum specie mundanarum deos se putari cupien-
honoribus eisdemque scelestis quod putat : imo vero dical quod dicendum sugges-
tes, et quasi divinis
serit vesana contentio, quilibet tant;« impielatis
ac superba impuritale laetantes,
turpibus rebus
atquead verum Deum conversionem humanis animis defensor egregius. Me admonere sufficial, sacro-
invidentes. Ex quorum immanissimo et impiissimo rum causas a rege Pompilio, Romanorum sacrorum
dominatu homo liberatur, cum credit in eum qui institutore, conscriptas, nec populo, noc senatui,

praebuit ad exsurgendum tantae humilitatis exem- nec sallem ipsis sacerdotibus innolescere debuisse,
plum, quanta iili superbia ceciderunt. Ilinc sunt ipsumque Numam Pompiliura curiositate illicita

adeadaemonum quidem
pervenissesecreta, quae ipse
non soium illi, de quibus multa jam diximus, et alii
scriberet, ut haberet unde legendo cummoneretur
atque alii similes caeterarum gentium atque terra-
rum sed etiam hi, de quihus nunc agimus, tan- sed ea tamen, cum rex esset, qui minime quemquam
;

quam in senatum deorum selecti sed plane selecti metueret, nec docere aliquem, nec delendo vel quo-
;

nobilitate criminum, non dignitate virtulum. Quo- quo modo consumendo perdere auderel ila quod ;

rum sacra Varro dum quasi ad naturales rationes Bcire neminem voluit, ne homines nefaria doceret,

referre conatur, quaerens honestare res turpes, violare autem timuit, ne daemones iratos haberet,
quomodo his quadret et consonet, non potest inve- obruit ubi tutum putavit, sepulcro suo propinquare
nire : quoniam non sunt ipsae illorum sacrorum aratrura posse noa credens. Senatus autem cam
causae quas putat, vel potius vult pulari. Nam si non religiones formidaret damnare majorum, et ideo
Numae assenliri cogeretur ; illos tamen libros tam
perniciososesse judicavil, utnec obrui rursusjube-
Sic nostri recte Mss. lu B., post eadem gente. M.,
• ret, ne humana curiositas multo vehementius rem
2 Aliquot Mss., confirmant —
Sicetiam Ms. 766. M.
.
jam proditara qusreret, sed flammis aboleri ne-
5 In antiquioribus editionibus Vind. Am. Er. legitur

ea significata et praenuvtiata sunt. Sic etiam in om-

nibus manuscriptis. Lovanienses tamcn correxerunt re-
quirente, ut aiunt, sensu, ea significafunt et prae-
nunliaverunt. 1 Mss. ratio reddita deliniret.
[a) Conl. lib. 9 de Gen. ad litt., n. 31-3;. 2 Quidam Mss., arat^et. —
Nostri codices JiaOeret. M.
(b) De his plura habet August. passim infra, (a) Vid. Liv. lib. 40, cap. 29 Valer. Ub. 1, cap. 1 ;
a
17. Confer etiam lib. 4 contra Faustum, cap, 2,
lib.
et lib. Plin. lib 13, cap. 13, al. 27 Fest. et Plutarch
;
;

Numa ; m
22, cap. 24. Lact. lib. 1 Instit., cap 22.
 ; ::

223 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 224

fanda monumenla: ut, quia jam necesse esse rum in fabulas verli. In illa igitur hydromantia
existimabant sacra illa facere, tolerabiiiua errare- curiosissimus rex Romanus et sacra didicit,
ille

tur causis eorum ignoratis, quam cognilis civilas quae in libris auis ponlifices haberenl et eorum ;

turbaretur. caiisas, quas praeter se neminem scire voluit. Ila-

CAPUT XXXV. — De hydromantia, per quam Numa,

que eas seorsura scriptassecum quodammodo raori
fecit, quando ita subtrahendas hominum notiliaj
visis quibusdam dasmonum imaginibus, ludifica-
batttr.
scpcliendasque curavit. Aut ergo daemonum iliic
tam sordida? et noxiaecupiditates erant conscriptaj,
Nam et ipse Numa, ad quem
nulius Dei propheta, ut ex his tota illa theologia civilis eliam apud tales
nullus sanclus angelus miltebatur, hydromantiam homines exsecrabilia apparerel, qui tara multa in
facerecompulsus est, ut in aqua videret imagines ipsis sacris erubescenda susceperant aut illi omnes
deorum, vel potius ludiiicationes daemonum, a nihil aliud quam homines raortui prodebantur,
quibos audiret quid in sacris constituere atque quos tam prolixi temporis vetustate fere omnes
'

observare deberet. Qnod gonus divinationis idera populi Genlium deos immortales esse crediderant
Varo a Persis dicit alialum.quo ^ el ipsum Numam, cum et talibus sacris iidem illi daeraones oblecta-
et postea Pythagoram philosophum usum fuisse rentur, qui se colendos pro ipsismortuis, quos deos
commemorat: ubi adhibito sanguine etiam inferos putari fecprant quibusdam fallacium miracnlorum
I
perhibet sciscitari^; et v£/.po[i.avx='!av graece dicit atlestationibus, supponebant. Sed occulta Dei veri
vocari qiijB sivc hydroraantia,* sive necrornantia
:
providonlia factum est, ut el Pompilio amico suo
dicatur, idipsum est, ubi videntur mortui divinare. illis conciliali artibus, quibus bydromantia fieri
Quibus haec arlibus fiant, ipsi viderint. Nolo enim potuit,cuncla illaconfiieri permitterentur; et tamen
dicere has artes etiam ante nostri Salvatoris ad- ut morilurus incenderel ea potius, quam obruerct,
ventum in ipsis civitatihus Gentium Ipgibus solere admonere non permitterentur qui ne innotescerenl,
:

prohiberi, et proena severissima vindicari. Nolo,

nec aratro, quo sunt eruta, obsistere potuerunt,
inquam, hoc dicere fortassis enim talia tunc lice-
:
nec stilo Varronis, quo eaquae dehac re gestasunt,
bant. His tamen artibus dicit sacra illa Pompilius, in nostram memoriam pervenerunt. Non enira
quorum sacrorum facta prodidit, causas obruit possunt quod non sinuntur efficere sinuntur :

ita timuit el ipse quod didicil quarum causarum :

autem alto Dei summi justoque judicio pro meritis
proditos libros senatus incendit. Quid mihi ergo eorum, quos ab eis vel affligi lantum, vel eliam
Varro iilorum sacrorum alias nescio quas causas subjici ac decipi justum est. Quam vero perniciosae
velut physicas interpretatur quales si libri illi
; vel a cultu verae divinitalis alienaeillap. litlerae judi-
habuissent, non utique arsisscnt aut et istos ;
catae sinl, hinc iulelligi potest, quod eas maluit
Varronis ad Caesarem pontificem scriptos (a) atque senatus incendere, quas Pompilius occuItavit,quam
editos patresconscripti similiter incendissent? Quod timere quod timuit qui hoc^audere non potuit.
ergo aquam egedserit, id est exporlaverit, Numa Qui ergo vitam nec modo habere vult piam, talibus
Pompilius, unde hydromantiam faceret, ideo nym- sacris quaerat aeternam '. Qui autem cum malignis
pham Egeriam conjugem dicitur habuisse, que- daemonibus non vult habere societatem, non su-
raadmodum insupradicto libro Varronis exponitur perslitionem, qua coluniur, noxiam perlimescal
(b). Ita enim solent res gestae aspersione mendacio-
sed veram religionem, qua produnturel vincunlur,
agnoscal.
» Ms. 766, qua. M.
2 Am. Er. et aliquot Mss. suscitari : moxque nonnuUi

codices, et necronianteian.
3 In nostri? Mss., cxcepto 2050, absunt voces, sive • Am.et M?8 tam prolixa.
,
—
Sic etiam nostri Mss.
hydmmantia Ms. 2051
. fcrt. nycromantia M. 2 Ms. 766, haec. M.
(a) Vid. Lactant. lib. 1 Instit., cap. 6. 3 Sic omnes Mss. At cdili Qui ergo nec felicem in
:

Livius,
(b) lib. 1. cap. 19 : Ovidius, lib. 3 Fast., vers. futuro vitam, nec modo habcre vult piam, talibus
275, 276. sacris mortem quaerat aeternam.

UBElt OCTAVVS.
Venit ad tcrtium genus theologiae, quae dicitur naturalis, deqne diis eo pertinentibus quaestionem, an istorum
videlicctdeorumcultus prosit ad conscquendam vilam beatam.quae post mortem futura est, discutiendaiu susci-
pit cum Platonicis, qui caetcrorura philosophorum sunt facileprincipes et ad fidei christianae yeritatem propius
accedcntes.Atque hic primum refellit Apuleiumet quicumque alii cultum daemonibuslanquam iaternuntiis et in-
tcrprctibui interdeos ct honiincs impendi volunt ostendens ipsos daemones quos viliis obnoxios esse, et quae
;

probi prudenlesque homines aversantur et damnant, id esl, sacrilcga poolnrura rigmenln, ludibria thentrica,
mngicnnun artium mnlcficia ct scclera importasse, iisque omnino faverc ct delcctnricompertum est, nulla posse
ratione diis bonis homines conciliare.

CAPUT PRIMUM. —
De quxstione naluralis theolo- vel urbana quarum altera jactitat deorura crimina,
;

gix cumphilosophis excellenlioris scienlim discu- deorum desideria criminosiora, ac

aliera indicat
tienda. per hoc malignorum potius daemonum qiiam
deoriim) sed cum philosophis est habenda collatio
Niincintontioro nobis opus cstanimo mullo quam ; ;

eral in superiorum solutione quaeslionum et expli-

quorura ipsum nomen si latine interpretemur,
amorem sapienliae profilelur {a). Porro si aapientia
catione librorum. De thoologia (|uippe,quam natu-
ralem vocant, non cum quibuslibet hominibus (non
enim fabulosa csl vcl civilis, boc cst vel tbeatrica (o) Vid. Cicer. lib. 2 de Omc, cap. 2.
 :

m \\AIWM OCTAVUS. 226

Dous per quein faclii Buril omnia, gicul diviiia

esl, cesaorcjs cliain propagcrot, rerum naturain ecru-
auctoritas viTitiisijuc /noustnivit (.Sa/^ vii, 2'i 27 ;
latiis simR(]ue (lispulationos litlcria mandanH cmi-
1'lllchr. I, 2, 3), vcruH philosoi>liua oytamator l»oi. niiit ; maximcquc admir.ibilis exatiiit, (|iiod astro-
Scd quia res ipsa, cujus lioo nomen eat, non ost logiic numeris compnihcnsis, defcclua Bolis ctiuuo]
iii oiniiiljus qui lioc noiniuc gioriaiitur (lUMHKMiiiim ctiam i)riniliccro potuit ((/). A(|iiam taincii pulavit
coiitinuo vcriu sapicntiiu suutiunatorcs, quicumqiio rcrum csao principium, ct omnia clcmcnta
liinc

ap[)cUaulur pliilosoplii) («) profeclo ox omnibus, : mundi ipHurniiiio mundum, et quiB in eo ^ignun-
quoruiu aententias ct littcris nossc poliiiinuii, nli- lur, cxislcrc. Ndiil antein huic operi, quod mundo
gcndi sunt cum (iuibiis non indigiio quicotio iata cousidcrato lam admirabilc aspicimus, cx divina
tiaclctur. Ne^iuc enim hoc oporo omuos omnium monte prieposuit. liuic succcssit Anaximandcr,
philosophorum vanas opinioncs refutare suscepi, ejus auditor, mutavitque de rorum natura opinio-
sod cas tantuni qu.ne ad thcologiain pertinent, quo nem. Non enirn ex una re, sicut Thules ex hu-
veri)o griBCO signilicari inlelligimns dc diviuitiite niore, sed ex suis propriis principiis quasque res
ralionem sive sennonein nec eas oinnium, sed :
nasci putiivil, QuiB rerum principia singularuiu
eornm lanlum, qui cum et esse divinilatein et hu- esse credidil infinita, et innumfjrabilos mundosgi-
maua curare conser.tiaiit, non tainen sullicere iinius gnere, et qiiaicumque in eis oriuntur eosque mun-
;

incommutabilis Deicultuin ad vitam adipiscendam, dos modo dissolvi, modo ilerum gigni existimavil,
etiain post mortem, bcatiim, scd raultos, iib illo quanla quisque sua manere polucrit ncc ipse
ictate ;

sane uno conditos atque institutos, ob eam causani rerum operibus tribu-
aliquid diviiiic menti in his
colendos putant. Hi jam etiam Varrouis opinionem eu9. Iste Anaxiraenem' discipulum et successorera
veritatis propinquitate transcendunt siquidem ille : reliquit:qui omnes rerumcausas infinitoacridedit
totam Ihcologiam naluralcra usque ad rnundum neo deos negavit, aut tacuit non tamcn ab ipsis ;

istum vel ejus animain e.\tendere potuit isti vero : aerem factum, sedipsosex aere ortos credidit. Ana-
supra omnem animse naturam conlitentur Dcum, xagoras vero, ejus auditor, harum rerum omnium,
qui non solum mundum islum visibilem, qui sape quas videraus, elfeclorem divinum animum sensit;
coeli ct terr;e nomine nuncupatur, sed ctiam omnem et dixitex infinita materia, quae constarel simili-
omnino animam fecerit ; el qui rationalem et in- bus' interse particulis, rerura oranium genera pro
lellcctualem, cujus generis anima humana est, modulis et speciebus propriis singula (leri*, sed
parlioipatione sui luminis incommutiibiliset incor- aniino faciente divino. Diogenes quoque(t), Anaxi-
porei beatam facit. Hos philosophos Pialonicos menis aller auditor, aerem quidem dixit rerum
appellatos, a Piatone doctore vocabulo derivato, esse materiam.dequa orania tierent;sed eum esse
nuilus qui haec vel tenuiter audivit, ignorat. De corapotera divinai ralionis, sine qua nihil ex eo
hoc igitur Platone, quae necessaria praesenti qua^s- fieri posset. Anaxagorae successit auditor ejus Ar-
tioni e.^istiino, breviter attingam, prius ilios com- chelaus : de particulis inter se sirailibus,
etia ipse
raemorans, qui eum in eodem genere litterarum quibus singula quaeque fierent, ila putavit cons-
lempore praecesserunt. tare orania, ut inesse etiara raentera diceret, quas
corpora sterna^, id est illasparticulas, conjungen-
CAPUT II. — De duobus philosophorum gcncribus, do et dissipando a;.;eret omnia. Socrates bujus dis-
id est, lialico et lonico, eorumque auctoribus. cipulus fuisse perhibelur, magister Platonis, prop-
ter quem breviter cuncta ista recolui.
Quantnm enim attinot ad lilteras graecas, quaj
lingua inter cifiterasgentiumclarior habetnr|(t), duo CAPUT III. — De Socratica disciplina.
philosophorura genera tradunlur; unum Italicum,
ex ea parte Italiae, quae quondara magna Graecia Socrates ergo priraus universam philosophiam
nuncupata est alterurn lonicura, in eis lerris, ubi
; oed corrigendos componendosque mores flexisse
et iiunc Graecia nominatur. Italicum genus aucto- meraoratur; cum ante illum omnes magis physicis,
rem habuitPythagorara Samium, aquo etiam ferunt id est. aaturalibus, rebus perscrutandis operam
ipsum philosophiije noinen exortum. Nara cum an- maximara impenderent(c). Non raihi auteni vide-
tea Sapientes appellarentur, qui modo quodam lau- tur posse ad liquidura colligi, utrum Socrates, ut
dabilis vitae aliis praestare videbantur ; isle inter- hoc faceret, rerum obscurarum et inceria-
tasdio
rogatus, quid Philosophura se esse
profiteretur, rum ad aliquid apertum el certura reperiendum
respondil, id est sludiosutii vel araatorem sapien- aniraum intenderit, quod esset beatae vitae neces-
tiae: quoniam sapienicm piofiLeri, arrogantissimura sariura; propter quam unara omniura philosopho-
videbalur (c). lonici veru generis princeps fuit rum invigilasse ac laborasse videtur industria an :

Thales Milssius, unus iliorum septem qui appel-

lati sunt Sapicnlcs (rf). Sod illi sexvitac genercdis-
1 Vind. Am. Er., dissimilibus. Sic rursus infra loco,
linguebantur, et quibusdam prasceptis ad benevi- similibus.
vendum accommodaiis iste autem Tiiule3,ut suc- - Omnes prope Mss. rerum omnium quibus suis et
:

propriis singula fieri. Cygirannensis Mss., rerum

omnium r/uibusque suis et proprits singula fieri. —
f«; Lactant. lib. 3. Mss. nostri legunt, fierent, pro, fieri, et caetera sicut
ib) Vid. qiiaest. 37 in .ludic, tom. 3. plevi((uo I'F. Henedictinorum codices. M.
(o) Cicero, lih. ')
Tuscul. Quaest., cap. 3. * Vind. Ain. et Er , dissnnilia.
(d) \lic Floinulo regnante vi.xisse (liritur infra, lib. IS, (a)Vide Ciceronem, de Divinatione, lib. 1, cap. 46.
cap 24. /Ecjuales ipsius sex alii Sapientes sunt Chilo (b) Diogenes illc, non Cynicus, sed Apolloniates, de
Lacedaemonius, Pittacus Mitylenaenus, Bias Pricnaous, quo Cicero, lib. i de Natura deorum, cap. 12.
Cieobulus Lindius, Periander Corinthius, et Solon (c) Cicero, lib. i Academ. Quaest., cap. 4 ; Tuscul.
Atheniensis. Quaest. iib 5, cap. 4.
227 DE CIVITATE DEI. S. AUGUSTINI 228

vero, sicut de illo quidam bcnevolentius suspican- acSocraticam disoiplinam.quam longe lateque po-
tur',nolebalimmur.do3 terrenis cupiditalibus ani- luitperegrinatus est, quaquaversum eum alicujus
mosseextenderein divinaconari-.Quandoquidemab nobilitatescientifepercipiendffifamarapiebat.ltaque
eis causaa rerum videbat inquiri.quas primas atque et in ^gypto didicil quaecumque illic magna habe-
sumraas nonnisi in unius ac summi Dei ' voluntate bantur atque docebantur.et indeineas italiae partes
esse credebat: unde non eas putabat nisi mundata veniens nbi Pythagoraeorum fama celebrabatur,
mente posse comprehendi; et ideo purgandae bonis quidquiii ItalicK philosophiae tunc florebat, auditis
moribus vilse censebat instandum, ul deprimenti- eminentioribus in ea docloribiis facillime compre-
bus libidinibus exoneratus animus naturali vigore hendit. Et quia magislrum Socratem singulariler
in aelerna se altoileret, naluramque incorporei el diligebat, cum loquentem fere in omnibus sermo- j
incommutabilis luminis, ubi causae omnium facta- nibus suis facicn3,eiiara illa quae vel ab aliis didi- %
rum naturarum stabililer vivunt,intelligentiae puri- cerat, vel ipsc quanta potuerat intelligentia vide-
tate conspicerel (a). Constal eum lamen imperito- rat, cum illius lepon! et moralibus disputationibus

rum stultitiam scire se aliquid opinantium, etiam tempcravil. Itaqueeum studium sapientiaein actione
in ipsis moralibus quaeslionibus.quo totum animum et contemplatione vcrsetur, unde una pars ejus ac-
intendisse videbatur, vel confessa ignorantia sua, tiva, allera contemplativadici potest quarum ac-;

vel dissimulalii scientia, lepore mirabiii disserendiet tiva ad agcndam vitam, id esl, ad mores institu-
acutissimaurbanitateagitasseatqueversasse. Unde endos, pertinet, conlemplativa autem ad conspicie
et concitatis inimicitiis calumniosa criminatione ndas naiurffi causas et sincerissimam veritatem :

damnatus, morle mulctatus esl. Sed eum poslea Socrates in acliva excelluisse meraoratur; Pythago-
illa publice damnaverat; Atheniensium
ipsa, quae ras vero magis conlemplativa;, quibus potuit infel-
civilas publice luxit, in duos accusatores ejus (6) ligentiae viribus, institisse(n). Proinde Plalo utrum-

usque adeo populi indignatione conversa, ut unus que jungendo philosophiam perfecisse laudatur,
eorum oppressus vi multiludinis interirel, exsilio quam in moralem, quae
tres partes distribuil:unara
autem voluntario atque perpetuo poenam similera maxime versatur; alteram naturalem,
in actione
aiter evaderet. Tam praeclara igitur vilee mortisque quae contempiationi deputata est; terliara raliona-
fama Socrates plurimos suae philosophiae
reliquit lem, qua verum disterminatur a falso: quae licet
sectatores, quorum
certatim studium fuit in quaea- utrique, id esf aclioni et contemplationi, sil neces-
tionum moralium disceptatione versari, ubi agi- saria, maximc tamen contemplatio perspectionem
lur de sumrao bono, quo fieri homo beatus potesl''. sibi vindicat veritatis. Ideo haec tripartitio non cst
Quodin Socratis disputationibus, dum omnia mo- contraria illi distinciioni, qua intelligitur omne
vet, asserit, destruit, quoniam non evidenter appa- studium sapientiae inactione elconteraplatione con-
ruit; quod cuique placuil, inde sumpserunt, el ubi sistere. Quidnutemin bis vel do his sinpulis par-
cuique visum esl, constituerunt finem boni. Finis tibus Plato senserit, id est,ubi finem omniura ac-
aulem boni appellatur, quo quisque cum pervene- tionum, ubi causam omnium naturarum, ubi lu-
ril, beatus esl. Sic autem diversas inter se
Socra- nien omnium ralionum esse cognoverit vel cre-
tici deisto fine senteatias habuerunt, ul
(quod vix diderit, disserendo explicare et longum esse ar-
credibile est, unius ma-iislri potuisse facere seda- bitror, et toraere affirmandum esse non arbilror.
tores)quidam suramum bonum essedicerentvolup- Cum cnim mngislri sui Socratis, quera facit in
tatem, sicut Aristippus quidam virlulem, sicut
; suis voluminibus disputantem, notissimum mo-
Antisthenes. Sic alii atque alii aliud atque aliud rem dissiniulandac scienliaj vel opinionis suaj ser-
opinati sunl quos commemorarelongum esl (c).
: varc affeclal, quia et illi ipse mos placuil, factum
est uteliam ipsius Platonis de rebus magois sen-
CAPUT IV. — De prxcipiio inler Socrntis discipu- tenti* non facile perspici possint. Ex his tamen
Los Platone, qui omnern philosopkiam triplici par- quaj apuJ eum legunlur,
sive quae dixit ', sive quae
titione dislinxit. ab esse narravit atqua conscripsit, quae
aliis dicta
sibi placita vidercnlur, quaedam commcmorari et

Sed inter discipulosSocratis, non quidem imme- huic operi inseri oportiit a nobis, vcl ubi suffraga-
rito,excellenlissima filoria claruit, qui ^ omnino cae- tur religioni verac, quam fides nostra suscipit ac
leros obscuraret, Plato. Qui cum esset Athenien- defendit, vel ubi ei videtur esse confrarins, quan-
ais, honesto apud suos loco natus,et ingenio
mira- tum ad istam de unoDco et pluribus pertinet quacs-
bili longesuoscondiscipulos anteiret; parum tamen tionem, propter vitam, quae post mortem futura est,
putans perficiendae philosophiaE; sulficere se ipsum veraciter bealam Fortassis enim qui Platonem
"^.

caeteris philosophis gentiura longerecleque praela-

tum aculius atque veracius intellexisse alque se-
> Ms. 766, suspicalur. M. cuti esse fama celebriore laudantnr, aliquid lale de
* Unus et alter Ms., et conari, Deo sentiunt, ut in illo invcniatur et causa subsis*
3 Edili.unius veri ac summi Dei. Abest, veri, a
manusrriplis.
* Er. ct Lov., sine quo fieri homo beatus non polest.

Edifi alii, ct nianuscripli omittunt, sine ; ct, non.

' Mnnnsrripli, qua''. Ex nostris Mss. 706 ct 2053,
' In B. omissn vcrba. sive quae dijrit. M.
quae ; 2050 cl 20r)2. 7,/i. M.
2 Pic vcteres libri. At impressi, quantum ad islam
(a) Apiifl Pintoncm, in riiaoilone.
de uuo Den ct pluribus pcrtinet quarslionem, quem
{h) Molilum et Anylum
intelligil, fiuonim illo mnlta- propter ritnm. quae postvwriem futura est, veraciter
Ins mortt?. cxsuliirc coactus
Anytus vero est. Plato in beatam, colendum esse calholicae religionis asserit
Apologia Pocrfilis, et Laort in Socrate. disciplina. Fortasiis, ctc.
(c) Vide (Jiceronem, lib. 2 de Finibus. (o) Conf. lib. 1 de Cons. Evang., n. 12.

U
 ,

229 LIRRIl OnTAVUS. 230

lcndi, et ralio inlelli|,'on(li, ol onlo vivcndi : iino- TiiacuIaniH lucitis nominihiia vidolur attinf,'crc (A-ift.
rnin triiiin, unuin «d niitnriiloin, allornm iv\ r.ilio- 1, riiji. i;)), Ju|)itor, Jiino, SaliirnuH, Viilciiinifl,

niilotn, lcrliiiin iu\ nioralcin parloni inlclii^ilur VcHla, ot alii plurimi.quos Varro conatur ad niundi
porlinoro. Si cniin huino ilu oreiitus osl, iit per itl parlca sivo elcmpnta Iransforrc, hoinincB fiiisso
qiiod in eo praicollit, atlingal illiul, qiioil ciiiicta prodiinliir. Tiincns cniin otiliiMiuusi rovclalamya-
prcocollit, id esl, uiuiin VLM-iim optiiiuiin Duuin, tcria,pclons udmonot Alcxandi'um, ut cum uu niatri
sino quo nuUa naturasubHislil, nulla (loclrina ins- conscriplu in.sinuavi;rit, nammis Jultcut coiicrcrnari.
Iruit, nullus usus oxpedit ipso qua-ratur, uhi iio- : Non soluin crgo isla, qua; ducc thcologia'., lahulosa
his secura sunt omnia 'ipso ccrnatur, uhi nohis
; continct ot civilis, Platonicis philoHophis codant,
certa sunl oainia; ipsc diligatur, ulti nobis roctu qui vcrum Douii), ct rcrum auclorom, ot vcrilatis
snnt onnnia. iliustralorcm, ot hoatiludinia iurgitorem esso di-
CaPUT V. — Quod ilo Iheologia cum ['luionicis potis- xcrunt scd alii quoqiio philo.^ophi, qui corporalia
:

simuin disccjitandum sit ,

quorum opinioni omninm natura? principia corpori doditis mciitihus opinati
pliilosopliorum postponenda sint doijmala. sunt, ocdant his lantis et tanti Dei cognitorihus
Si orgo Plato Dei hujns imitaloruin, cognitorem, viris S ut Thales in humore, Anaximencs in aere,
araatorem dixit esse sapientem, cujus participa- Sloici in igno, Epicuriis in atoniis, hoc est minu-
tione sil beatus, quid opus csl cxculere caatores ? tissimig corpusculis, quae noc dividi nec sentiri
Nulli nohis, quam isti, propius accosserunt (a). qucunt, et quicumque alii, quorum enumerationi
Gedat eis igitur non soluin thcologia illa labulosa iminoniri non est necesse, sive simplicia, sive con-
deorum criminibus oblectans animos impiorum ; juncta corpora, sive vita carentia, sive viventia,
nec solum etiam illa civilis, ubi impuri dffimones sed tamcn corpora, causam principiumque rerum
terrestribus gaudiis deditos populos deorum nomine esse dixerunt. Nara quidara eorum a rehus noa
seducentes, humanos errores tanquam suosdivinos vivis rcs vivas fieri posse crediderunt, sicut Epi-
honores habere voluerunt, ad spectandos suorum curei quidam vero a vivente quidem et viventia
:

criminum ludos cultores suos tanquam ad suum el non viventia, sed lamen a corpore corpora. Nam
culluin studiis immundissimis excilantes ", et sibi Sloici ignem, id est corpus unuin ex his qualuor
delectahiliores ludos dc ipsis spectatoribus exhi- elementis, quihus visibilis mundus hic constat, et
bentes ubi si qua volul honesta geruntur in lem-
: viventera,etsapientera, etipsiusmundifahricatorem
plis, conjuncta sibi theatrorum obscenilate tur- atque omnium qua) in eo sunt, euraque omnino
pantur et quaecumque turpia gerunlur in thealris,
; ignem deum esse putaverunt. Hi et caeteri similes
comparala sihi teinplorum foeditate laudanlur. Et eorura id solum cogitare poluerunt, quod cum eis
ea quae Varro ex his sacris, quasi ad calum et corda eorura obstricta oarnis sensibus fabulata
terram rerumque nQortalium semina et actus inler. sunt. In se quippe habebant quod non videbant,
pretatus est ; quia nec ipsa illis ritibus significan- el apud se imaginabantur quod foris viderant,
tur, quae ipse insinuare conalur et ideo veritus ; etiaraquando non videbant, sed tanlummodo cogi-
conantem non sequitur, et si ipsa essent, tamen tabant Hoc autom in conspectu talis cogitationis
animae rationali ea, quae infra illam naturali ordine jam non est corpus, sed similitudo corporis. Illud
constituta sunt, pro deo suo colenda non essent; autem unde videtur in animo haec similitudo cor-
nec sibi praeferre dehuil, tanquam deos, eas res, poris, nec corpns est, nec simiiitudo corporis ; et
quibus ipsam praetulit verus Deus. Et ea, qnae unde videtur, atque utrum pulchra an deformis sit
Numa Pompilius revera ad sacra ejusmodi perli- judicatur, profecto estmelius quam ipsa quae judi.
nenlia secura sepeliendo curavit ahscondi, et aratro calur. Hacc mens hoininis et^ rationalis animae natu-
erula senatus jussit incendi. In eo genere sunt ra est, quae utiquecorpus non est; si jainillacorporis
etiam illa, ut aliquid de Numa mitius suspicemur, similitudo, cum in animo cogitanlis aspicitur atque
quae Alexander Macedo scribit ad matrem, sibi a juJicatur.nec ipsa corpusest.Non est ergo necterra,
magno aniistite sacrorura .Sgyptiorum quodam nec aqua, nec aer, nec ignis quibus quatuor corpo-
:

Leone patefacta {b) ubi non Picus et Faunus el

:
ribus, quae dicunlur quatuor elementa, niundum
;Eneas ot Romulus, vel etiam Hercules el .'Escula- corporeum videmus esse compactum. Porro si nosfer
piu3 et Liber Semela' natus, et Tyndaridae fralres, aniraus corpus non esl, quomodo Deuscreator ani-
et si quos alios ex mortalibus pro diis habent, sed mi corpus est? Gedant ergo et isti, ut dictum est,
ipsi etiam majorum ^ genliura dii, quos Cicero in Platonicis cedant el illi, quos quidem puduit di-
:

quidam Mss. habent, core Deum corpu? esse, verumtamen ejuedem

' Loco, secura, diserla. ColbGr-
linus, incerla. Alii plerique, certa : quod verbum al- naturae, cujus ille esl, animos nostros esse putave-
tero nihilominus loco repctunt post, ipse cematur. runt. Ita non eos movit tanta mulabilitas animae,
Nullibi vero invcnimus lectionem, quam vcterum ma-
nuscriptorura esse dicit J.udovicus Vives, scihcet
quam Dei nalurae Iribuere nefas est. Sed dicunt,
ipse :

quaeratur,ubi nobis cerla sunt omnia; ipse cernalnr, Gorpore mutatur animse nalura nam per se ipsam ;

ubinobis vera sunt omnia, etc. incommulabilis est. Poterant isti dicere, Gorpore
* Editi, habere voluerunt ; ubi ad speotandos suo-
aliquo vulneralur caro nam per se ipsam invul-
1 um criminum
;
ludos, cultores suos tanquam suae
vanitalis adm.inistratores habuerunt : ubi jier eos ad nerabilis est. Prorsus quod mutari non potest, nulla
suum cultum studiis imniundissimis alios excitantes re poteat : ac per hoc quod corpore mutari potest,
etc. Castigantur ex veteribus libris.
3 Vind. Am. et Er majores. Mclius Lov., ct Mss.,
,

majorum. Nam ita Cicero in citato loco, lib. 1. Acad.

Quaest.
[a) De Vera Relig., n. 7. ' Vind. Am. et Er., veris.
{b) Vid. infra, in fine hujus lihri, et lib. 12, cap. 10, 2 Editi, et ipsa. Abest, ipsa, a Mss.
n. 2 ; itena Cypriani, dc Idolorum Vanitate.
 231 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 232
aliqua ro polest, et ideo incommutabile recle dici ibi e3*e rerum principium rectissime crediderunl,

non polefet. quod factum non esset, et ex quo facta cuncta

essent. Ita quod notura est Dei, ipse manifeslavit
CAPUT VI. — De Platonicorum sensu in ea parte eis, cum ab eis invisibilia ejus, per ea quw facta
philosophix, qux physica nominaLur. sunt intellecta conspecla sunt sempiterna quoque
;

virtus ejus et divinitas [Rom. i, 19, 20) a quo etiam

Viderunt ergo isti philosophi, quos caeteris noa
:

visibilia et temporalia cuncta creata suiit '. Haec

immerito fama atque gloria praelatos videmuf,
de illa parte quam physicam, id est naluralem,
nullurii corpus esse Deum et ideo cuneta corpora
:

nuncupant, dicta sint.

Iranscen^ierunl quaerentes Deum. Viderunt quid-
quid mulabile est, non esse summum Deum : et
CAPUT VII. — Quanto excellentiorea ca'teris in
ideo omnem animam mutabilesque oinnes spiritus logica, id est ralionali phitosophia, Plaionici sint
Iransccnderunt, quaerentes summum Deum. Deinde habendi.
viderunt omnem speciem in re quacumque muta-
bili, qua est quidquid illud est, quoquo modo et Quod autem atlinet ad doctrinam, ubi allera pars
qualiscumque natura est, non esse posse nisi ab verfalur, quae ab eis logica, id est rationalis, voca-
illo qui vere est, quia incommutabiiiler est. Ac per tur; absit ut his comparandi videanlur, qui posue-
hoc sivc universi mundi corpus, figuras, qualitatcs, runtjudicium veritalis in sensibus corporis, po-
ordinatumque raolum, et elemenla disposita a cceio rumque infidis et fallacibus regulis omnia quae
usque ad lerram, et quaecumque corpora in eis discuntur metienda esse censuerunt, ut Epicurei,
suut ; sive omnem vitam, vel quee nutrit et continet, et quicumque alii lales ut etiam ipsi Stoici, qui
;

qualis est in arboribus ; vel quae et hoc habet et cum vehemenler amaverint solertium disputandi,
senlit, qualis esl in pecoribus ; vel quae et haec quam dialecticam nominant, a corporis sensibus
habet et inteliigft, qualis est in hominibus vel ;
oam ducendjrn putarunl; hinc asseverantes ani-
quffi nutritorio sulasidio non indiget, sed tantum
mum concipere notioiies, quas appellant £vvo'a;
continet, sentit, inteliigit, qualis est in Angelis, oarum rerum scilicet quas definiondo explicant;
nisi ab esse non posse qui simpliciter est quia
illo :
hinc propagari atque connecti totam discendi do-
;

non aliud illi est esse, aliud vivere, quasi possit cendique rationem. Ubi ego muUum mirari soleo,
esse non vivens nec aliud illi est vivere, aliud
;
cum pulchros dicant non esse nisi sapientes, quibus
inlelligcre, quasi possit vivere non intelligens ; nec sonsibus corporis istam pulchriludinem viderint,
aliud illi est intelligere, aliud beatum esse, quasi qualibus oculis carnis formam sapienli;c decusque
possit intelligere et non beatus esse ; sed quod csl conspexerinl, Hi vero, quos merito cmteris antepo-

illi vivere, intelligere, beatum esse, hoc est illi nimus, discreverunt ea qum mente conspiciuntur,
esse. Propter hanc incornmutabililatem et simplici- ab iis quoe sensibus attinguntur nec sensibus adi-
;

tatem inlellexprunt eum et omnia ista fecisse, et mentes quod possunl, nec eis dantes ultra quam
ipsum a nullofieri potuisse. Consideraverunt enim, possunt. Lumen autem mentium esse dixerunt ad
quidquid est, vel corpus esse, vel vitam meliusque ;
discenda omnia, eumdem ipsum Deum a quo facta
aliquid vitam esse, quam corpus speciemque ;
sunt omnia.
Proinde
corpori8essesensibilem,intelligibilem vitae.
CAPUT VIII. — Quod etiam in 77iorali philosophia
intelligibilem speciem sensibili praetulerunt, Sen-
Plalonici obtineant principatum.
sibilia dicimus, quoc visu tacluque corporis sentiri
queunt inleliigibilia, quae conspectu mentis intelli-
: Reliqua est pars moralis, quain graeco vocabulo
gi possunt •. Nulla est enim pulchritudo corporalis, dicunl T^OtxY^v, ubi quaeritur de summo bono, quo
sive instatu corporis, sicut estfigura, sivein motu, referentes omnia quaj agimus, et quod non propter
sicul cst cantilona, dc qua non animus judicet. aliud, sed propter se ipsum appetentes, idquc adi-
Quod profecto non posset, nisi melior in illo esset piscentes, nihil quo beati simus, ulterius requira-
haec species, sine tumore molis, sine strepitu vocis, mus. Idei)quippe et finis est dictus, quia propter
sine spatio vel loci vel temporis. Sed ibi quoque hunc caeteravolumus, ipsum autem nonnisi propler
nisi mutabilis esset, non alius alio melius de specie ipsum. Hoc ergo bealiQcum bonumalii a corpore,
sensibili judicaret : melius ingeniosior quam tar- alii ab anirao, alii ab utroque in homine csse di-

dior, melius peritior quam

melius imperitior, xerunt*- Videbant quippe ipsum homincm cons-
exercitalior quam minus exercitatus, et idem ipse tare ex animo et corpore. et ideo ab allerulro islo-
unus cum proficit. melius utique posteaquain prius. rum duum, aut ah utroque bene sibi esse posse
Quod autem recipil magis ^ et minus, sine dubita- credebant, linali quodam bono, quo beati essent,
tione mutabile est. Unde ingeniosi et docti et in quo cuncta quae agcbant referrent, atque id ' quo
his exercitali homines facile collcgerunt, non esse referenduni esset non ullra quojrerent. Unde illi
in eis rcbus primam speciem, ubi mulabilis esse qui dicuntur addidisse tertium freniis bonorum,
convincilur. Cum igitur in eorum conspectu et quod appellaturextrinsecu3,sicuti esl honor,gloria,
corpus et animus niagis minusque speciosaessent,
et si omni specie carcre possent, oinnino nulla
Manuscripli plures loco, visibilia, babent, invisi-
esscnt, vidcrunt es.se «liqiiid ubi prima esset et in-
'

bilia. Quidnni vero utnimque sic : a quo eliam invisi-

commutabilis [n), ot ideo nec comparabilis alque :
bilia et visibilia cnncta cveala sunt. —
Ms. 766, invi-
sibilia. M.
2 Codiccs 766, 2050, 2051 et 2053, alii ab utrogue
i Noatri Mss., exceplo 2052, omittnnt verbum, j)o.v- hoinini csse di.rerutxt. M.
unt. M. '
llic in solis edilis additum est, cum forent adepti.
* Sic Mss. At editi, majxis. (o) Supple, species.
 :

233 LUmi OCTAVUS. 234

pnciinia, ot qnid luijuamofii, nnn aio addidorMint,
si biti Hunt, Atluntici Lil)yci '
^llgyptii, Iridi, Porsm,
ut (inaio psscl, id cst iiroplor so ipsuin appolonduni, (;iiald;L'i, Scyllun, Galli, Ilinpani ropenun- aliii|U()

8od proptor aliud bonmn(|uo csaol hoo gonua

; tiir, ([ui hr.c viderint uc docuerint, eoa omne» cb-

bonis ', malis. Ua bonum iiominis,

malum autom toris anteponiuius, cosquo nobis propin(|uiore8 fa-

qui vol ab aninio, vol a corporo, vol al) ulrociuo teinur.

oxpotiverunt, nihil aliud qnam ab homino expclcn-
dum osse pulavorunt. Scd i|ui id ap|)olivcrunt a CAPUT X. — Qux sit inter philosophicas artes reli-
corpore, a parto honiinis doletioro i|ui voro ab ;
giosi excellentia christiani.
aMiino, a parte mclioro qui autom ab utroque, a
;

tolo homine. Sive crgo a parlo (]ualil)ct, sivoa loto, 1. Qnamvis cnim hnmo christianus litteris tan-

non ab homine. Nec islai diircrenliic, quoniam

niai tum ecclesiaslicis eruditus, Platonicorum forte
Ires sunt, ideo tres, sed multas disscnsionos philo- nomen ignoret, nec utrum duo gencra philosopho-
sophorum sectasquo rcccrunl quia ct dc bono : rum exstitcrint in grajca lingua,
lonicorum el Ita-
corporis, el de bono animi, et de bono utriusque licorum, sciat ; non laracn
surdus cst in rebus ita
divcrsi diversa opinati eunt (a). Gedant igitur hi humanis, ut nesciat philosophos val studium sa-
omnos illis philosophis, qui non dixerunt boatura pientitB, vel ipsam sapientiam profiteri. Cavet eos
esse hominem fruentem corpore, vel fruentem tamen, qui secundum elemenLa hujus mundi phi-
animo, sed fruentem Deo non sicut corpore vel : losophanlur, non secundum Deura, a quo ipse
se ipso animus, aut sicut amico amicus, sed sicut factus est mundus. Admonetur cnim praecepto
luce oculus si aliquid ab his ad iUa simililudinis
; apostolico, fideliterque audit quod diclum est :
atferendum est ^, (juod quale sit, si Deus ipse adju- Cavete ne quis vos decipiat per philosophiam et ina-
verit, alio ioco, quantum per nos fieri poterit, appa- nem seductionem, secundum elementa mundi (Co-
Nunc satis sil commeuiorare, Platonem
rebit. [IX.] Deinde ne omnes tales esse arbitrctur,
loss. II, 8).
determinasse finem boni esse, secundum virlulem audit ab eodern aposloln dici de quibusdam, Quia
vivere, et ei soli evenire posse, qui notitiam Dci quod notum manifeslum est in illis. Deus
est Dei,
habe.il et imitalionem nec esse aliam ob causam
; enim mnnifrstavit. Invisibilia eiiim ejus, a
illis
heatum. Ideoque non duhitat hoc esse philosophari, constitutioae mundi, per ea qxise facta sunt, inlellecta
amare Deum cujus natura sit incorporalis. Unde
; consmciunlur ; sempiterna quoque virlus ejus et
utique colligitur, lunc fore heatum studiosum sa- divinitas [Rorn. i, 19, 20). Et ubi Atheniensibus lo-
pientije (id enim est philosophus), cum Deo frui quens, cura rem magnam de Deo dixisset, et quae
coeperit. Quamvis enira non continuo beatus sit, a paucis possil intelligi, quod in illo vivimus, mo-
qui eo fruitur quod araul raulti enira araando ea ; vemur et sumus ; adjecil et ait, Sicut et vesiri qui-
quae amanda non sunl, miscri sunt, et raiseriores dam dixerunt{Act. xvii, 28). Novit sane etiam
cura fruuntur nemo tamen beatus est, qui eo quod
: ipsos, in quibus errant, cavere. Ubi enim diclura
araat non fruilur. Nam et ipsi qui res non araaa- est quod per ea quae facta sunl, Deus illis mani-
das amant, non se beatos amando putant, sed festavit intellectu conspicienda invisibilia sua ibi ;

frucndo. Quisquis ergo fruitur eo quod amat, verum etiara diclum est, non illos ipsum Deum recte co-
que et summum bonura amat, quis eum beatum luisse, quia et aliis rebus, quibus non oportebat,
nisi miserrimus negat? ipsura autem verum ac divinos honores illi uni tantum debitos detulerunt
summum bonum Plato dioitDeum, unde vult esse Quoniam cognnscentes Deum, non sicut Deum glori-
philosophura amatorem Doi, ut, quoniam philoso- ficaverunf, aut gratias egerunt ; sed evanuerunt in i(

phia ad beatam vitam lendit fruens Deo sit beatus cogilalionibus suii^, et obscuratum est insipiens cor
qui Deura amaverit. eorum. Dicentes enim se esse sapientes siutti facti
sunt, etimmutuverunf glorium incorruplibilis Dei
CAPUT IX. — De ea philosophia quas ad veritatem in similitU'linem imaginis corruplihilis hominis, et

fidei chrisiianx propius uccessit. volwrum, et qnadrupedum, et serpentinm {Rom. i,

21-23). Ubi ei Romanos, et Grfficos, et ^Egyptios,
Quicumque igitur philosophi de Deo summo et qui de sapienti* nomine gloririti sunt, fecit intelli-
vero ista senserunt, quod el rerura creatarura sit gi. Sed de hoc cum istis postmodum disputabi-
effector, et luraen cognoscendarum et bonum , mus. In quo autem nobis consentiunt de uno Deo
agendarura ;
quod ab illo nobis sit et principium hujus universitatis auctore, qui non solum super
naturae, et veritas doclrinjE, et felicitas vila; ; sive orania corpora est incorporeus, verura etiam super
Platonici accomraodatius nuncupentur, sive quod- oranes animas incorruplibilis,principiura nostrura,
libel aliud sectffi suae noraen imponant; sive tan- lumen nostrum, bonumuoslrura, in hoc eo3 caete-
tummodo lonici generis, qui in eis prajcipui fu- ris anteponimus.
erunt, ista senserinl, sicul idera Plato, ct qui eum 2. [X.]Nec, si litteras eorum christianus igno-
bene iniellexerunt; sive etiara Italici, propter Py- rans, verbis quae non didicit in disputatione non
thagoram et Pythagoreos, el si qui forte alii ejus- utitur, ulvel naluralem latine,vel physicam graece
dera sententiae ideniidera fuerunt sive aliarum ;

quoque gentiura, qui sapientes vei philosophi ha-

1 Pleriquo manuscripti, Libyes. Pauci cum editis,
' Sic Mss. At cditi, Sed propfer aliud honum, quo Libyci. Hos Leonardum Coquaeumsecuti rainime distin-
esset hoc genus bonum bonis, etc. guimus al) Atlanticis, quos ille observat dictos Lybicos,
* Rditi, ad illas simitUudines
afferendum est. Emen- quo(J, ut Laerlius Iradit, Lybicus fuisso Atlas rex ille
dantur ex manuscripUs. Mauritaniao, qui cursura solis, lunae ac siderum inve-
(a) Vide infra, lib. 19, cap. 2. stigasse dicilur.
Patrol. XLI. (Huit.)
 ;

235 DE CIVITATE DEI, S. AUGCSTINI 236

appellet eam parlera in qua de inquisUione nalura; genli beneficio, qui regia potestate etiam timeri
tractatur, ct rationalem sive logicam, in qua quae- poterat, meruisse perhibetur, sed ut colloquendo,
ritur quonatn modo veritas percipi possil, et ino- quid continerent, quantum capere posset, aildisce-
ralem ethicam, in quaiie monbus agilur bono-
vel ret (o). Hoc ut existimetur, illa suadere videntur

rumque linibus appcten lis maloruiniiue vitandis, indicia, quod liber Geneseos sic incipit: In princi-

ideo nescitab uno vero Deo atque optimo, et na- pio fecit Deuscoslum el terram. Teira aulem eralin-

luram nobis esse, qua facti ad ejus imaginem su- tenebrx erant super abys-
visibitis et incornposila, et

mus, et doctrinam, qua eum nosque noverimus, sum, et super aquam

Spirilus Dei superferebatur
et graliam, qua illi cobaRrendo beati siinus. llaec {Gen. i, 1, 2). Im Timaeo autem Plalo, quem li-
itaque causa est cur istos caeteris prajferamus b.f-un. de mundi constitutione conscripsit, Ueum
quia cum alii philosophi ingenia sua studiaque dicil in ilio opere terram prinio ignemque junxisse

contriverinl in requirendis reruin causis, et qui- {Cap. i> translat. Ciber.) : manifestum est autem
nam esset modus discendi atque vivcndi; isti Doo quod igni Iribual cceli locura
habet ergo haec ' :

coguito repererunt ubi esset causa conslitutae uni- sententia quamdam illius similitudinem, qua dic-
versilalis, et iux percipiend;B veritatis, et fons bi- tum est, In principio fecit Deus coslum et lerram.
bendae felicitalis. Sive ergo isti Platonici, sive qui- Deindeilla duo media, qnibus inlerposilis sibiinet
cumque alii quaruinlibet gentium philosophi de haic exlrema copularentur, aquara dicit cl aerem
Deo ista sentiunt, nobiscum sentiunt. Sed ideo {Ibidem) unde putatur sic intellexisse quod scrip-
:

cum Platonicis magis placuit hanc causam agere. lum est, Spirilus Dci superferebalur super ai/uam.
quia eorum suat litterae notiores. Nara et Graeci, Parum quippe attendensquo more soleat illaScrip
quorum linguain gentibus praeeininet, cas magna tura appellareSpiritum Dei, quoniam et aer spiritus
praedicatione celebrarunt; et Lalini permoti earum dicitur, quatuor opinalus elementa loco illo com-
vei exceiiantia, vel gloria *, ipsa libentius didice- memorata videri potest. Deinde quod Plato dicit
runt, atquc in nostrum eloquiura Iransferendo no- amatorem Dei esse philosophum, nihil sic in iilis
biliores clarioresque fecerunl. sacris Litteris flagrat : et maxime illud, quod el me
piurimum adducil, ut pene assentiar Platonera
CAPUTXI. ~ UndePlnto eam intelligeniiam potue- illorum Librorura expertem non fuisse, quod cum
rit acquirere, qua christianx scientiae propin- ad sanctum Moysen ita verba Dei per angelum per-
quavil. 'feranlur, ut quaerenti quod sit nomeu ejus, qui
eiim pergere praecipiebat ad populum Hebraeuin ex
Miranlur autem quidam nobis in Ghristi gratia iEgypto liberandum, respondeiiiu.", Ego sum qui
sociati, cura audiunt vel leguni Platonem de Deo sum ; dices filiis Israel, Qui est, misit me ad
et
ista sensisse, qiiae multum congruere veritati nos- vos {Exod. III, 14) tanquam iii ejus comparatione
;

trae religionis agnoscunt. Unde nonnulli puiaverunt qui vere est quia incomajutabiiis est, ea quae inu-
euin, quando perrexit in iE;,'yptum, Jeremiain au- tabilia facta sunt non sint vehemenler hoc Piato :

disse prophelam, vel Scripturas propheticas in ea- tenuit, et diligentissime cominendavit {b). Et nes-
dem peregrinalione legisse : quorum quidem opi- cio ulrum hoc uspiam reperiatur in libris eorura
nionem quibusdain libris meis posui {a). Sed
in qui ante PJatooein fuerunt, nisi ubi diclum est
diligenter supputata temporum ratio, quae chroni- Ef/o sum qui suni ; ei dices eis, Qui est, misit me ad
ca hisloria continetur, Platonem indicata tempore vos.
quo prophelavit .leremias, cenlum ferme annos
postea natum fuisse {b) : qui cum octoginta et C.\PUT XII. —
Quod etiam Platonici, licet de uno
unum vixisset, ab anno raorlis ejus usque ad id vero Deo bene senserint, multis lamen diis sacra fa-
lempus, quo Plolemaeus Scripturas
rex .^igypti cieiida censuerint.
propheticas gentis Hebrxorum de Judaea po-
poscit, et per septuaginta viros Ilebracos, qui cliam Sed undecumque ille ista didiccrit, sive praece-
graec.un linguam noverant, interpretandas hubon- dentibus eum veterum libris, sive potius quomodo
dasque curavit, anni ferme reperiuntur sexagin- dicit Apostolus, quia quod notum est Dei, manifes'

ta (c). Quapropler in ilia perogrinatione sua Plato tum cst in illis ; Deus enim illis manifestavil : invi-
nec Jeremiain videre potuil t.into antc detunctuin, sibilia enim ejus, a constitutioiie mundi, per ea qux

nec easdem Scripturas legere, quas nondum fue- factasunt, intellecta conspiciunfur ; sempilerna quo-
rant in graecam liiignam transiatae, qua ille polle- que fjus virlus et (Urinilas {liom. i, 19, 20) nunc :

bat nisi lorle, quia fuit acernmi sludii, sicut

:
non immerito nie Plalonicos philosophos elegissc
/Egyptiag, ita el istas per iiiterpretein didicil, non cum qjibus agam, quod in ista quaestione, quara
ut scribendo transferret, quod ProleinaBus pro in- modo suscepimus, agitur de naturali theologia,
* Ilic apnd nddilnr. ferrae vero ipsam terram ;
I.ov.
quod abcst a caoteris cditis ot Mss.
'Trrs cdilionca, Vind. Ain. Kr nddnnt, vel fjraiia. (a) 1'laloncm ex sacris llebrncornm libris linusisse et
de Doctrina Clirisliaua secuiido, n.
(o) Lil)ro sciiiret trnnscripsissc quam plurima, nffirmant Justiuns mar-
43 Vide lib. 2 Hctracl cnp. 4. n. 2. . tyr. in Orat pnincnetica ad Gcntcs Origcn., contra ;

{h) in Clironico vnliciniuni .lercmino ad

ICusebins Celsum, lil). n Clcmens Alcxand. lib. 1 Slromalum,
;

Olympindem '.M ct 38 rcfert : Plalonis nntcni orlnin nd cnp. 22, § l.-)!), ct Oralione cxhor.atoria ad Ocnles lil).
Olympindis 88 nnnnm (|nnrliiin. tsl igilur illo cln|)i>is 2, cap 1 Ensebins. lib. tl dc Prncparatione evanpe-
;

a .leieiiiiae vaticinio plus cciitiim ct scplnnginla niitiis lica, cnp 9 Ainbrosins, serin. 18 in l'snl. 118. At con-
;

nalus. tra Lnclnntius. lib. 4 do vern Snpicnlia, cnp. 2, ipsura

(ci Obiit Plato anno priino Olympiadis 109 Plole- dicil indagnndae vcrilatis amorc pcrcgrinantcm ad Ju
macus niitom Philadolphns sacras Litlcrns ox hebraeo deaos noii ncccssissc.
in (Jraecum vcrlendas curavit Olyniiiindo 124. • (b) rracsertim in Parmeoid, et Sophist. dialog.
237 rJBKR OCTAVUS. 238
utruin prnptor folicitatom, qiim posl morlcm fiilura rum ipHo Plalono conttMidunt ? Ille
psconicifl IndiH
est, uiii 13co, (111 pliiril)ns aiicra laccro o[)()rlo«l ', qiiippo non paLilur dcos faUis criiiiinibii.s inlaiini-
sntia, iit existimo, oxposui. [XII. |
liloo quippo lios ri : isti oiHdoin criminibus suoa honorcs celebrari
potisHiinuiM olof,'i, (iiioiiiaiu Doo, (|ui fccit do iiiio isti ciiin cosdom ludoa
Jiibonl. l)('nii|iio inHtaururi
cuiluin et torrain, (niiinto mcliiis sonsoruul, l.inlo pnociporoiit, poaconlcs lurpia, ctium maligna ges-
cifiteria gloriosiores el iliuslrioros hubonlur : in serunt, Tilo Laliiiio aulerentcs filium, ct immit-
tanlum aliig pr.-cluti judicio pot^tcrorum, ut cum tcntos morbum, quod oorum abniiissiit imperium,
Arislotelea, Pliitoiiis discipuius, vir e.xcelleiitis in- euiiiquo morbum rotruhonieH, cum Jushu comples-
genii, et eloquio Platoiii quidom impur, sod mul- sot («) : isto aulem illos nec tam mulos timendos
to3 superans, soctain Pcripatelicam condi-
facile putal, scd suiR scntentia3 robur coiistanlissime re-
dissel, quod deambulans dispularo consueverat, linens, oinnes poeturuin sacriIet,'U3 nugus, quibus
piurimosquo discipuios pncclara famu exceilcns, illiimniunditia) socictato obleclanlur, a populo
'

vivo adhuc proeceptore in suam haercsim congre- bcne inslituto removere non dubital. Ilunc autem
gasset, post mortom vero Piatonis Speusippus *, Platoncm, quod jam secundo libro commcmo-
in
sororis ojus (ilius, ot Xenocrates, dileclus ejus dis- Labco ponil. Qui La-
ravi [Cap. \\), inter scniideos
cipulus, in scholain ejus, qua^ Academia vocahatur, beo numina mala victimis crnentis atque hujus-
eidem successissenl, atque ob hoc et ipsi el eorum modi supplicalionibus placari exislirnat, bona vero
successore^ Acadeinici appeliarcntur recentiores ; ludis, et talibus quasi ad laetitiam pertinenlibus
tamen philosoplii nobiiissimi, quibus Plato sec- rebus. Quid est ergo quod semideus Plato non se-
tandus placuit, nolm^rinl se dici Pcripatelicos, mideis, sed deis, et hoo bonis, illa oblectamenla,
aut Acadoinicos, sed Platonicos (a). Ex quibus sunt quiajudicat lurpia, tam constanter audet auierre?
valde nobilitali Graeci, Piotinus, lamblichus, Por- Qui sane dii reftMlunt senlentiam Labeonis: nam se
phyrius in utraque aulem lingua, id esl el graeca
: in Latinio non lascivos tanlum atque ludibundos,
et latina, Apuleius Afer exstitit Platonicus nobilis. sed etiam sasvos terribilesque monstrarunt. Expo-
Sed hi omnes, et caeteri ejusmodi, et ipse Plato, nant ergo nobis ista Plaionici '^, qui omnes deos
diis plurimis esse sacra facienda putaverunt. secundura auctoris sui scntentiam bonos et hones-
tos et virtutibus sapientium esse socios arbitran-
GAPUT XIII. —
De senientia Platonis, quc^ defini- tur, alilerque de ullo deorum sontiri nefas habent.
vit deos non esse nisi bonos amicosque virtutum. Exponimus, inquiunt. Attente igitur audiamus.

Quanquam ergo a nobis et in aliis multis rebus

CAPUT XIV. —
De opinione eorum qui rationales
magnisque dissenliant, in hoc lamen quod modo animas Irium generum esse dixerunt, id est, in
posui, quia neque parva res est, et inde nunc
diis coelestibus, in dxmonibus aeriis, et in homini-
qusestio est, primum ab eis quaero, quibus diis
bus terrenis.
istum cultum exhibendum arbitrentur, utrum
bonis, an malis, an et bonis et malis. Sed habe- i. Omnium inquiunt, aniraalium, in quibus est
mus senlentiam Platonis, dicentis omnes deos anima rationalis, tripartiia divisio est, in deos, ho-
bonos esse, nec esse omnino ullura deorum ma- Dii excelsissimum locum tenent,
mines, daemones.
lum {Lib. 10 de Lcgibus, et de Republica, lib. 2), homines infimum, daemones medium. Nam deo-
Gonsequens est igilur, ut bonis haec exhibenda rum sedes in coeio est, hominum in lerra, in aere
intelligantur : tunc enira diis exhibentur ;
quo- daemonum. Sicut eis diversa dignitas est locorum,
niam nec dii erunt, si boni non erunt. Huc si ita etiarn naturarum. Proinde dii sunt hominibus
ita est, (nam de diis quid aliud decet credere?) daemonibusque potiores homines vero inlra deos
;

illa profecto vacuaiur opinio, qua nonnulli pu- et daemones constituli sunt, ut elementorura ordi-
tant dt^os malos sacris placanios esse, ne iae- ne, sic dilferenlia meritorum. Daemones igitur rae-
dant ;bonos auiem, ut adjuvent, invocandos [b). dii, queruadmodum diis, quibus interius habilant,
Mali enim nulli sunt dii boiiis porro debitus, ut :
postponendi, ita hominibus, quibus superius, prae-
diciint, honor sacrorum est deterendus. Qui suut ferendi sunt, Habent enim cum diis communcm
erj^o ilii qui ludos scenicos amant, eosque divinis immortalilatem corporum, animorum autem cum
rebus adjungi et suis honoribus flagitant exhibe- hominibus passiones (b). Quapropter non est mi-
ri ? quoruin vis non eos indicat nullos, sed iste
rum, inquiunt, si etiara ludorum obscenilatibus et
aCTectus nimirum indicat malos. Quid enim de lli-
poetarum figmentis delectantur quandoquidem
;
dis scenicis Plato senserit, notum est cum poe* ;
humanis capiuntur affectibus, a quibus dii longe
tas ipsos, quod tam indigna deorum majestate absunt et modis omnibus alieni sunt. Ex quo col-
atque bonilaie ' carmina composuerint, censet ci- ligitur, Platonera poetica detestando et prohibendo
vilate pellendos(c), Qui sunt igilur isti dii, qui de
figmenla, non deos, qui omnes boni et excelsi
sunt, privasse ludorum scenicorum voluptate, sed
daemones.
* In editis post verburn, oporleaf, inserta haec fue-
2. Haec si ila sunl, quae licet apud alios quoque
runt: Nam utrum unus Deus, an plures propter hujus
vitae sini bona colendi. Scd his verbls carent veteres reperiantur, Apuleius tamen Platonicus Madaurea-
libri.
* Pliires et probae notae manuscripti,X^MstppM5.
8 Aliquot Ms9 a'rjue benirjnita'e.
,
• Sic Mss. At editi, per immunditiae socielatem.
(tt) CoDf. Euseb. lib 14 Praepar evang., capp. 4, 5. 2 Sic nostri Mss.ln \\.,Exponunt nobisista Plalonici,
(h, Porphyr. lib. 2 de Abstinentia aniraatorum, capp. M.
39, 10. (a) Supra, lib. 4, cap. 26.
[o) Supra, lib. 2, cap. li. [b) Plato iu Epinomide.
239 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 240

sis de hac re sola unnm scrip=;it librum, niiju3 ti- bestias pr<Hl.ituru3 est, qua? nos et acrimonia sen-
tulum De deo Socratis ubi dissent et
essp voluii, : suum, el molu facillimo atque celerrimo, ct valen-
exponit, cx quo gfnerc numinufn Socrates habe- ' tiavirium, et annosiasima lirmitate corporum vin-
bat ad.)unctuin et araicitiaqiiadam conciliatum, a cuiit.Quis hominum videndo scquabilur aquilis el
quo perhibetur s-olitus admonori, ut desisterel ab vulluribus? quis odorando canibus ? quis veloci-
agendo, quando id quod agere volebat, non pros- tale leporibus, cervis, avibus omnibus? quis mul-
pere fuerat eventurum. Dicit enim apertissitne, el tum vaiendo leonibus et elephantis ? quis diu vi-
copiosissime asserit, non illum Deum fuisse, sed vendo serpenlibus, qui etiam deposita tunica se-
daemonem, dili}j;enti dispuiatione pertractans noctutem deponere, atque in juvenlam redire per-
istam Platonis de deorum sublimitate et honiinum hibentur?Sed sicut his omnibus ratiocinando et
humilitale etdaemoaum inedietale sententiam. Ilicc intcliigendo meliores sumus, ita etiam daemonibus
ergo si ita sunt, quonam modo ausua est Plato, bene atque honeste vivendo raeliores esso debe-
eliamsi non diis, quos ab omni humana contagio- mus. Ob hoc enira et providentia divina eis,quibu3
ne semovit, cerle ipsis daemonibus, poetas urlie nos constat esse potiores, daia sunt quaedara po-
pellendo, auferre theatricas voluptates, nisi quia liora corporum munera, ul illud quo eis pra^poni-
hoc paclo admonuit animum humanum, quamvis raur, eliam isto raodo nobis comraendaretur mullo
adhiic in h^s moribnndis membris positum, pro m;ijore oura excolendum esse, quam corpus ipsam- ;

splendore honestatis impura daimonum jussa con- que excellentiam corporalem, quam deeraones hd-
temnere, eorumque immunditiam detestari ? nam bere nos3emus,prae bonitate vitae, qua illis antepo-
si Plato haec honestissime arguilet prohibuit, pro- nimur, contemnere discereraus, habituri et nos
fecto daeiTiones lurpissiine poposcerunt atquc jus immortalitatem corporum, non quam suppliciorura
erunt. Aut ergo fallitur Apuleius, et non ex isto cBternitas torqueat, sed quara purilas pracedat
genere numinum habuit amicum Socrates aut ; aniraorura.
contraria inter se sentit Plato, modo daemones ho- 2. Jam
vero de loci altitudine, quod daemones in
norando, modo eorum delicias a civitate bene mo- aere, nos autem habitarous in lerra, ita permove-
rata removendo; aut non est Socrati amicitia d;e- ri, ut hinc eos nobis esse prsponendos exislime-

monis gratulanda, de qua usque adeo et ipse Apu- mus, omnino ridiculum est. Hocenira pacto nobia
leius erubuit, ut De deo Socratis pnenotaret li- et omnia
volatilia praeponimus. At enim volatilia,

brum, quem gecundum suam disputaiionem, qua cum volando fatif,'antur, vel reliciendum alimenlis
deos a da?monibus tam dilifienter copioseque dis- corpus hahent, terram repetunl, vel ail requiem,
cprnil.non appellare De deo, sed DedaeirioneSocra- vel ad paslum quod daemones, inquiunt, non fa-
;

tis debuit. Miluit autem hoc in ipsa disputatione, ciunt Njmi)uid ergo placet eis, ut volatilia
(a).

quam in titnlo lit)ri ponere. Ita enim per sanam doc- nobi-^, drt'mone3 autem eiiam volHlililius anlecol-

trmaiii,quffi humani^ rebus illuxil, omnpsvei pene lanl? Quod si demeniissimura est opinari, nihil
omnes d*monu:n nomen exhorrent, ut qnisquis est quod de habitalione superioris eleraenti dignos
antedisputationcm Apulcii.qua daemonum dignitas esse dfemones existimemus, quibus nos roligionis
commendatur, titulum libri, Ue daeinone Socratis affectu subdere debeamus. Sicut enim fieri potuit
legerel, nequaquam illum hominem sanum fuisse utaeriae volucres terrestribus nobis non solum non
scnlirct.Quid aulem etiam ipse Apuleius, quod in prfflterantur, verum eliam subjiciantur propter ra-
daemonibus Iau<iaret,inveait, prieter subtilitatem et tionalis animae, quac in nobis est, dignitatem ; ita

firmitatem corporum, et habitationis altiorcm lo- lieri potuil ut daemones, quamvis magis aerii sint,

cum? nam de moribus eorura, cuin de omnibua terrestribus nobis non ideo meliores sint, quia est
generaliter loqueretur, non solum nihil boni dixit, aer quam lerra superior ; sed ideo eis homincs
sed etiam plurimum mali, Deniqiie leclo illo libro praeferendi sint, quoniam spei piorum hoininura
prorsus nemo miratur eos etiam scenicam turpitu- nequaquara illorum dcsperatio comparanda est .

dinem in rebus divinis haliere voluisse, et, cuin Nam et illa ralio Platonis, qua elemeuta quatuor
dcos se putari \elint, deorum criminibus oblcctari proportione contexit atque ordinal, ila duobus ex-
potuisse, et quidquid in eorum sacris obscena so- Iremis, igni mobilissinio et terrae immobili, raedia
lemnitate seu turpi crudelitate vel ridelur.vel hor- duo, acrera et aquam, interserens, ut quanto aer
rctur, eurura afTeclibus convenire. est aquis et aere ignis, tanto et aquae superiores
sint lerris nos admonet animalium merita
; satis
CAPUT XV. —
Quod ncque propter aeria corpora, non pro elementorum gradibus i-cstimare. Et ipse
neque propter superiora habilacula dxmones liomi- quippe Apuleius cum caeteris terrcslre animal ho-
nibufi anleceUanl. minem dicit {De deo Socratis) qui tamen longe
pracponilur animalibus aquatilibus, cum ipsas
\. Quamobrcm absit ut ista considerans animus
uquas terrig pra-poiiat Plato ut intelligamus non :
*

veraciter rcligiosus et vero Deo subdiuis, ideo ar-

curadem ordinem tenendum, cum agitur de rae-
bilrclur dajmcncs se ippo csse moliorpg, quod ha-
ritis animarum, qui videtur esse ordo in gradibus
beant corpora iueliora (o). Alioquin multas sibi ct

1 Nostri Mss., xit intelligant. M.

* V.(\\\\, ex qiio generc ntn)>inum numen silii So-
crale^. Abost, uumen sihi. n Mss. trn Acniicmicos, n. 20 ; opist. 9, n. 3 ; ot lib. 3 do Go-
Corpora daemonihus ronccdit Origcnos, lib. 2 Po-
(a) ncti nil l>ilt cnp 10, n. 14, 15, f/uoniam. iiti postroiuo
,

riarchon. ca)> 8 Tortullinnus. lib. rte Carnc Chrlsti,

;
loco dicit, corporum aeriorum natuia vigent.
(a) Apulcii hacc est exccptio in libro Dc deo Socratis.
aliique vetoruin jilurcs ncc deiiegat liic Augustinus,
;

qui eosdem aniinnlin ncrin ct nclhcria vocnt, lib. 1 con-

241 LIBEll OCTAVUS. 242

corporum ; snd fiori pnfiHO iit inforiua corpus pprtrnctom, quod nobisciim dmniones dixit hubcro
aniiiiu inolior iuhabitot, clnlorioniuo sujioriiis. cuuimun», id cnt uiiiiiii pUHHioncB, si oiiiniu (inatiior
olemontu suis unimalibus plcnu sunt, iiiimortalibuH
CAPUT XVir.— Quid dc monlmx aUfuc nclionihux igiiis ct oar, morlalibuH atiua ct tcrra
qu;«ro ciir ;

dcUmonuin Apuleiux 1'luloiiuus scnxci-il. uniiiiidajinonuin pusaionum turbidliset tcrnpesluti-

bu8 ugitcntur? Pcrturbutio est enim.quoB graecGTri-
Do moribus orgo (la^moniim cuin idem Platoni- Oo; diciiiir: unde illu voluil vocare nnimo passivu ;

cus loquereliir, di.xit cos oisiloiu qiiibiis hoiuines quiu VGrbuin,de vcrboT:aOo;,pa3sio dicciretur' motua
animi perlurbationibus agilari, irrituriinjuriis, ob- aniini contra rationem (a). Cur ergosunl iataiii ani-
sequiis donisque placuri, {^utidoro honoribus, di- mis d.Tmonum, (\uni in pi^coribus non 8unt?Quo-
versis sacroruin ritibus oblecluri, ct in eis si quid niam, ei quid in pccore similo apparct, non ost pcr-
neglectum fuerit, commoveri (De deo Socralis). \n-
lurbatio quia non est contru ralionoin, qua pccora
;

lcrcfeteru cliain dicil,ad cos perlincre divinalionrs carcnt. In hoininibuH aulcm ut sint i9t<-c perlurba-
auguruin, aruspicuin, vatuin, atque somtnoniin :
tiones, facit hoc slultitiu, vel miseria. Nondum cniin
ab his quoquoesse miracula magorum {Ibid.). Bre- sunius in illa perfectione sapicntiae beati, quae no-
viter autem eos definiens ait, do3ino;ics esse generc bis ab huc mortalitate liberatis in fine promitlitur.
aninialia, animo passiva.inente rationaha, corpore Deo vero ideo dicunl istas perlurbutiones non per-
aeria, tempore aeterna: horum vero quinque tria peti, iiiiia non solum aeterni, verum etiam beati sunl.
priora illisesse(a) qu;e nobis, quurtuin proprium, Easdein quippe animas rationales etiam ipsos ha-
quintum eoscuin diis habere commune {lbid.).Sed bere perhibent, sed ab omni lube ac peste purissi-
yideo trium superiorum quuj nobiscuin habent,duo maSjQuamobrem si propterea dii non perlurbantur,
etiam cum diis habere.Animalia quippe esse dicit quod animalia sunt beala, non misera et propte- ;

et deos, qui * sua cuique elementa distribuens, in rea pecoru non perlurbantur, quod auiinalia sunt,
lerrestribus tinimulibus nos posuit cuin c*ieris nec miscra reslat ut
quae nec beata possunt esse, :

qujB inierra vivunt et sentiunt,iuaquatilibus pisces daemones sicut homines ideo perturbentur, quod
etalia natatilia, in aeriis dsmones, in ajtheriis deos animalia sunt non beata, sed misera.
[Ibid.). Ac per hoc,quod dcemones genere sunt ani- 2.[XVII.] Qua igitur insipientia, vel potius annen-
malia, non solum eis cura hoininibus, vcrum eliam tia per aliquam religionem daemonibus subdiinur,
cum diis pecoribusque commune est quod mente :
cum per veram religionem ab ea vitiosilate, qua
ralionalia, cum diis et hominibus ; quod ten:;- illis sumussimiles, liberemiir?Cum enim daemones,
pore aeterna, cum diis solis quod aoimo pas-; quod et iste Apuleius, quamvis eis pliirimum par-
siva, cuni hominibus solis; quod corpore aeria, ipsi cat, et divinis honoribus dignos censeai, tamen co-
sunt soli. Proinde quod genere sunt animalia, non gitur confiteri, ira instigenlur nobis vera religio
;

est magnum ; quia hoc sunt et pecora! quod menle praecipit, ne ira instigemur, sed ei potius resista-
rationalia, non est supra nos; quia sumus et nos: mus. Cum daemones donis invilentur, nobis vera
quod tempore aeterna, quid bon; est, si non beata? religio praecipit, ne cuiquam donorum acceplione
Melior esl eniin temporalis feiicitas, quara misera faveamus. Cum daemoneshonoribusmulceantur,no-
aeternilas. Quod animo passiva, quomodo supra nos bis vera religio praecipit, ul lalibus nullo modo mo-
est; quando et nos hoc sumus, nec ita esset, nisi veamur.Cum daemones quoruiudam hominumoso-
miseri esseraus ? Quod corpore aeria, quanti eesti- res, quorumdam amatores sint, non prudenti tran-
mandum est, cum omni corpori prceferatur animae quilloque judicio, sed animo, ut appellat ipse,
qualiscumque natura^ el ideo religionis cultus,
;
passivo; nobis verareligio praecipil,ut inimicosnos-
qui debelur ex animo, nequaquara debeatur ei rei, tros etiam diligaraus [MalLh. v, 44). Postreino om-
quaj inferior est animo ? Porro si inter ilia,quse dae- nera motum cor.iis et salura mentis, oranesque tur-
monura esse dicit, annumeraret virtutem, sapien- bellaset lerapestates animi, quibus daemones aestua-
tiam, felicitatera,et haec eos diceret habere cumdiis re atque fluctuare asserit, nosverarelij^io deponere
ffiterua atque communia, profeclo aliquid diceret
jubet. Quae igitur causa est,nisi slultitia errorque
exoptandum magnique pendendum nec : sic eos ta-
miserabilis *, ut ei te facias veneramlo humilem,
men propler haec tanquain Deum colere deberemus cui te cupias vivendo dissimilem; et religione
sed potius ipsum, a quo haec illos accepisse nosse- colas, quem imitari nolis.cum religionis suramasit
mus. Quanto minus nunc honore divino aeria digna iraitari quem colis?
sunt animalia, ad hoc rationalia, ut misera esse
possinl, ad hoc passiva, ut misera sint, ad hoc aeter-
CAPUT XVIII. —
Qualis religio sit, in qua docetur
na, ul miseriam finire non possint ?
quod homines, ut commendentur diis bonis, dxmo-
nihusuti debeant adoocalis.
CAPUT XVII. —
An dignum sit eos spirilus ab ho-
mine coli, a quorum vitiis eum oporleat liberari. Fruslra igitur eis Apuleius, el quicumqueita sen-
1. Quapropter, ut omittam caetera, et hoc solum

1 Sic Er, et aliquot Mss. Alii quidam cum Vind. et 1 Codex 2050 sic legit hunc locum quia verbum de
:

Am. omittunt, qui. Cujus loco nonnulli, quae : et verbo pathos passio dicitur, sed melius perturbatio
postea pro, elementa, habent, elemenlo : quam lectio- diceretur, etc. M.
nem immerito praetulerunt Lovanienses. 2 Plures Mss., mirahilis.
2 Sola editio
iir., omni corpori praeferatur anima la) Cicero in lib. 4 Tuscul. Quaest cap. 6 : Est, ait,
—
,

qualiscumque naturae. Cod. 20)9. omni aeri prae- Zenonis haec definitio, ut perturbatio sit, quodpathos
feratur animae qualiscumque nalura. M. ille dicit, aversa a recta raiione contra naturam animi
(a) Supple, eadem. commotio.
 ;

243 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 244

tiunt, hunc delulit honorem,siceo9 in aere medios, culpans potius, quibus h,iec prohiberentur et dam-
inter aelhenum cnclum terramque constituen?, ul, nanda putarentur, qiiac haberi miranda et vene-
quoniam nuUun deui; misretur homini {Verba Apuleii), randa oportcrel. Ita enim vel sententiam suam per-
quod Plalonem dixisse perhibent, isli ad deos per- suaderet judicibus, vel, si illi secundum iniquas
ferant preces hominum, et inde ad homines impe- leges sapcrent, eumque talia praedicantem atque
trala quaj poscunt. Iiidi-rnum enim putaverunt qui laudantem morte mulctarent, digna animae illius
istacreiliderunt, misccri homines diis et deos homi- dacmones dnna rependerent, pro qnoruin divinis
nibus dij;num aulem misceri daemones el diis et
:
operibus pr^ilicandis huiiianain vilara sibi adirai
concessa
horainibus, hinc petila qui ailegent, inde non timeret. Sicut martyres nootri, cum eis pro cri-
qui apportent ut videlicet homo
: castus, et ab ar- minc objiceretur christiana qua noverant
religio,
tium magicarum sceleribus alienus, eos patronos se fieri salvos et gloriosishimos in aeternum, non
adhibeat, per quos illum dii exaudiant, qui haec eam negando, temporales pcenas evadere delege-
amant, quae ille non amando fit dignior quem faci- runt; sed potius confitemfo, prolitendo, praedican-
lius et libentius exaudire debeant. Amant quippe do, et pro hac omnia fideliter fortiterque tolerando,
illi scenicas turpitudines, qiias non amat pudici- et cum pia securitate moriendo, leges quibus pro-
tia : amant mrigorum mille nocendi
in malcficiis hibebatur, erusbescere compulerunt, mutariquefe-
arles (Virgil., jEneid. lib.l, vers. 338), iiuas non cerunt. Hujus aiitera phiiosophi Platonici copiosis-
amat innocentia. Ergo et pudicitia et innocentia, siraa et dissertissima exstat oratio, qua crimen ar-
si quid ab diis impetrare voiuerit, non poterit suis tium magioarura a se alienum esse defendit, srquc
meriti?, nisi intervenienlibus inimicis. Non
suis aliternon vult innocentem videri, nisi ea negando
est quod iste poetica figmenta, et Iheatrica ludi- quaj non possunt ab innocente commilti. Atomnia
bria justificare conetur. Habemus conira isia ma- miracula raagorum, quos recte sentit esse dainnan-
gislrum eorum et tantae apud eos auclor>tdtis Pla- dos, doctrinis fiunl et operibus daeraonum quos ;

tooem si pudor humanus ita de se inale meretur,

: viderit cur senseat honorandos, necessarioseos as*
ut Qon solum diligat turpia, verara etiam divini- serens perferendis ad deos nostris precibus, quo-
tati existimet grata. rum debemus opera devitare, si ad Deum verum
preces nostras volumus pervenire. Deinde quaero,
CAPUT XIX. — De impiefate arlis magicx, qux pa- quales preces hominum diis bonis per daemoaes al-
trocinio nititur spirituum malignorum. legari putat, raagicas, an licitas ? Si magicas, no-

Porro adversus magicas artes, de quibus quns- lunt tales si licitas, nolunt per tales. Si autem pec
:
•

cator poenitens preces fundit, raaxime si aliquid

dara nimis infelices et niraisimpios etiam gloriari
libet, nonne ipsam publicam lucein testem cita- '
magicum admisit itane tandem illis inlercedenli-
;

bo?Cur enim tam graviter ista piectuntur severi- bus accipit veniam, quihus impellentibus aut fa-
opera sunt numinum colendorum ventibus sececidisse plangil ioculpam? An ct ipsi
tate legum, si ?
dffimones ut possint poenilentibus mereri indulgen-
An forte istas leges Christiani inslituerunt, quibus
tiam, priores agunt, quod eos deceperint, pceniten-
artes magicae puniuntur ? Secundum quem aliura
sensura, nisi quod haec maleficia generi humano
tiam^?Hoc nemo unquam de daemonibus dixit :

quia si ita esset, nequaquara sibi auderent divinos

perniciusa esse non dubiura esl, ait poela clarissi-
honorrs expetere, qui poenitendo desiderarent ad
nius,
graiiam veniae pervenire *. Ibi eoim est detestanda
Testor, chara, deos. et te, germana, tuumque superbia, hic humililas miseranda.
Dulce caput. magicas invilam accingier aiies?
{Virc/il., ^neid. hb. 4, vevs. ¥32, 493.)

lUud etiam, quod alio loco de his arlibus dicit '

C.\PUT XX. —
An credendum sit quod dii boni li-
bentius dxmonibus quam hominibus misceantur.
Atque satas alio vidi Iraducere me sses
[Ecloff. 8, vers. 99.) At enim urgens causa et arclissima cogit daemn-
eoquoJ hac pestifera sceleratftque doctrina fructus nesmedios inter deos et horaines agere, ut ab ho-
alieni in alias terras transferri perhibentur : nonne minibus offeranl desiderata, et a diis referant im-
in duodecimTabulis, id est Romanorum antiquissi- petrata. Qua;nam tandemcausaestista,et quantane-

mis legibus, Cicero commemorat esse conscriptum, ce3sitas?Quianullus, inquiunt, Deus misceturhomi-
ni. Prajclara igitur sanctitas Dei, qui non miscetur
^
ei qui boc feceril supplicium consf itulum (a) ? Po-
stremo ipse Apuleius numquid apiid judices chris- homini supplicanti, ol m iscetur dajmoni arroganti ;

lianos de magicis arlibus accusatus est {b) ? Quas non miscetur hoiuini pcenitenti, etmiscetur daemoni
ulique sibi objectas, si divina? et pias esse noverat, decipienli non miscclur homini confugienli ad di-
;

et divinarum potestatum opcribus congruas, non vinitatem, et raiscelur dmmoni fingenli divinitatem ;
solura eas confiteri debuit.sci etiam profitcri, ic^es non miscelur horaini pelenti indulgentiam, et mis-
cetur daemoni suadenti nequitiam,non misceturho-
Sic mss. At cditi, glnriari libet in nomine daemo-
' mini perphilosophicoslibrospoetasdebeneinstiiuta
num, ipsavi ptib/i-rn» hicem, alc. civitate pellenti.cl miscetur daemoni a principibus
(a) In (liiodecim Tal)ulariim fragmcnlis cst, Qui fvu-
et pontificus civilatis perscenicos ludos poctarum
ges e.rcanlasit. <Jui mnhim cafmcn incanta.sit... neu
aUcHam segctem )'efc.ve'is. Ilns legea memornt Pli-
nins, lii) 28. Hislorine nntiirali.s, cnp 2; Senccn, 111)4.
Qiincstionnra nRlurnlium, rap. 7 Apuleius in Apnlo- ;

gin. et nlii. Ilic apud Lov. additur, ut

< et ipsi postea accipiant
(ii Oo ningia poslulntus .Vpulcius npiid (^luudium
fiiil indnlgentiam : quod nb edilis aliis et n manuscriptis
Africae praefeclum minime cliristianuiu. Vid. Epist. abest.
- Noslri Mss., vertinere. M.
Mnrrpllini ef Anatiiit. 13«, n. 1. et 13«. nn. 1«, IP.
 ! ;

LIHEFl OCTAVIIS. 246

245
quos vicinos noBBO non posspnl. Si nutem
ludibria rftquirenti; non miscelnr homini deorum
*
nosflont,
ct iilnimr|no ocoulialum o
oriminanngoreproliil)onli. ol, miscclur dmmnni 80 secundiim clegorint,
non miHoclur d.Tmoiiibua oinnino neHcirenl et
dixorint, ut dii
faisiadoornm criiniuiljiirt ol)lootiinti ;

IM.ilonis roligiosi.sHimnm lcgom ol diemonum Bacri-

homiiii niagorum sooloraju.sliH loj,'iliU8 puiiicnli, ot
legam delectalionem ;quid in rel)ii8 huiiinnis por
miscclur dajmoni ma^'ioa8 artos docenli ctimplen-
inlorniintina daMnonos ilii nossc utilitor possiint,
li ; non miscoliir liDinini imitalionom d;nmonis Fu-
gienli.et miscotur dojinoni dccoplioiiLMn hoiniuia quando lila neHciunl, qn.n in bonnreni dcorum bo-

aucupanti norum religione bonorum hominura coulra libidi-

nem malorum dajmonum dcccrnuntur ? Si vero

CAPUT XXI. — An dxmonibus nuniih et interpreti- lertium elegorint, ot non solum sentcnliam Plalo-
bus dii utantur, faUique se ab eis aut ignorent, nis deorum injurias prohibcntom, scd ctiam dae-

aut velint.
monum nequitiam deorum injuriis exsultantem,
pcr posdem daemonos nuntios diis innotuisse res-
ponderint hoc nuntiare est, an insultare? Et dii
;
1. Sed nimirum tantae hujus ebaurditatia et indi-
gnilatis est magna necessitas, quod scilicet deos utrumque sic audiunt, sic ulrumque cognoscunt,
eetherios humana curantos quid terrestres homines ut non solum malignos dacmones deorum dij;nitati

et Platonis religioni contraria cupientes

atque fa-
agerent utique laieret, nisi daemones aerii nuntia-
cientes a suo accessu non arcoant, verum etiam
rent; quoniam aether longe a terraest altequesus-
pensus, aer vero aetheri terraeque conliguus. per malos propinquos Platoni bono longinquo
illos

mirabilem sapienliara Quid aliud de diis isti sen- 1

dona transmiltant. Sic enim eos elementorum quasi
tiunt, quos omnes oplimos volunt, nisi eos el catenata series colligavit, ut illis a quibus crirai-
humana curare, ne cultu videantur indigni, et nantur, conjungi possint huic a quo defenduntur,;

propler elementorum distanliara humana nescire, non possint: utruraque scientes, sed aeris ei terrae
utcredanlur daeraones necessarii, et ob hoc etiara pondera transmutare non valentes. Jam quod reli-
ipsi putentur colendi, per quos dii possint el quid quum est, si quarlura elegerint, pejus esl caeteris.
in rebus huraanis agatur addiscere et ubi oportet Quis enira ferat, si poetarum de diis immortalibus
horainibus subvenire ? Hoc si ita est, diis islis bonis criminosa ligmenta el Iheatrorum indigna ludibria,
magis nolus est daemon per corpus vicinum, quara suamque in his omnibus ardentissimam cupidita-
tera et suavissimam voluptaiem diis
daeraones nun-
homo per aniniura bonum. multura dolenda ne-
gravitate de
tiaverunt, et, quod Plato philosophica
cessitas, an potius irridenda vel detestanda vanitas,
optima republica haec omnia censuit removenda,
ne vana divinitas Si enim animo ab obstaculo
sit !

corporis libero aniraum nostrum videre dii possunt, tacuerunt ut jam dii boni per tales nuntios nosse
;

non ad boc daemonibus indigent nuntiis: si autem cogantur mala pessimorum, nec aliena, sed eo-
animorum indicia corporalia, qualia sunt vultus, rumdem nunliorum, atque his contraria non sinan-
illa sinl in
loculio,raotu3,percorpu3 suumietherii dii sentiunt, tur nosse bona philosophorum, cura
injuriam, ista in honorem ipsorum deorum?
et inde colligunt quid eliam daemones nunlient,
possunt et mendaciis deemonum decipi. Porro si
deorum divinitas a daemonibus non potest faili, CAPUT XXII. — De abjiciendo cultu dcemonum,
ab ^ eadem divinilale, quod agimus, non potest contra Apuleiim.
ignorari ^.
2. Vellem autera mihi isti dicerent, utrum diis Quia igitur nihil islorum quatuor eligendum est,

daeraonesnuntiaverintde criminibusdeorum poetica ne in quolibet eorum de tam male sentiatur diis

Platoni displicere figmenta, el sibi ea placere cela- restat ut nullo modo credendum sit, quod Apuleius
verint an utruraque occultaverint, deosque esse
; persuadere nititur, el quicumque alii sunt ejusdem
maluerint totius rei hujus ignaros an ulrumque ; sententise philosophi, ita esse medios daemones
indicaverinl, et religiosam erga deos Platonis pru- inter deos et homines tanquara internuntios et

dentiam, et in ^deos injuriosara libidinem suam ;

interpretes, qui hinc ferant petiliones nostras, inde
an sententiara quidem Plalonis, qua noluit deos per referanl deorum suppetias sed esse spiritus no- :

impiam licenliam poetarum falsis criminibus infa- cendi cupidissiraos, a juslitia penitus alienos, su-
mari, ignotara diis esse voluerint, suara vero ne- perbia lumidos, invidentia lividos, f.tUacia oaliidos :

quiliam, qua ludos scenicos amant, quibus illa qui in hoc quidem aere habitant,quia decoeli supe-
deorura dedecora celebrantur, prodere non eru- rioris3ubliniitaledejecti,meritoirregressibilistrans-
buerintvel timuerint. Horum quatuor, quae interro- gressionis in hocsibi congruo velut carcere prsdam-
gando proposui, quodlibet, eligant, et in quolibet nati sunt nec tamen quia supra terras et aquas aeri^
;

eorum quantum mali de diis bonis opinentur, locus est, ideo et ipsi sunl meritis superiores homi-
attendant. Si enim primum
elegerint, eonfessuri nibus, qui eos non terreno corpore, sed electo in auxi-
Bunt non licuisse bonis habitare cura bono
diis lium Deo vero, pia mente racillime superant (a). Sed
Platone, quando eorum injurias prohibebat, et ha- multis plane participatione verae religionis indignis,
bitasse cum daemonibus malis, quando eorura inju-
riis exsultabant oum dii boni horainem bonum
;

longe a se positum nonnisi per malos daemones <

Editi, sibi vicinos. Abest, sibi, a Mss. Forte legen-
dum, quos. etsi vicinos, nosse non possent.
2 Sola editio Lov., aereus.
(a) De loco daemonum plura passim iu hisce libris
» Abest, ah. in omnibus nostris Mss. M. hnbet Augustinus. Confer etiam lib. de Nat. Boni contra
2 Hic incipit caput 21 in Mss. Manich. n 33, et de Agone Christiano, n 3.
 ; ; :

247 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 248

tanquam caplis subditisque dominanlur : quorum essent, deos fecit frternos, ita humanitns ex dco.t .fuos
maximse parli iiiirabilibus et failacibus signis sive sui vultus similitudive figuraret. Hiccum
Asclcpius,
facloruiii, sive prfrdiclorum,deos se esse pcrsua- ad (]uem maxirae loqiiebalur, ei respondisset atque
serunt. vero vitia eorum aliquaiito
Quibusdain dixisset, Slatuas dicis, o Trismegisle tum ille, :

atlentius et diligentius intuentibus, noii potuerunt

persuadere quod dii sint, atque inler deos el ho-
Statuas, inquit, o Asclepi, videsne^ quaienus tu ipsc
dijfidas? statuas anim^ilas sen.m et spiritu plenas,
I
mines internuntios ac beneliciorum impeiralores lantaque facicntes et talia : slatuas futurorum pracscias,
86 esse finxerunt si lauien non islum saltem hono-
: eaque sorte, vate, somniis, multisque aliis rcbus prx-
rein homines eis deferendum pularunt, qui illos diccnles ^ ; imbecillitates hominibus facientes, easque
nec deos esse credebant, quia malos videbant deos ; curantes, trislitiam laeliliamque^ pro merilis. An
autem omnes bonos volebanl, nec audebant taraen ignoras, o Asclepi, quod /Egyplus imago sil coeli
omnino indignos dicere honore divino ; maxinio ne aut, quod estverius, translatio aut descensio omnium
oirenderent popuios, a quihus eis cernebmt invete- qux gubcrnantw atque erercentur in citlo ; ac si di-
rata superslitione per tot sarca ettempia serviri. cendum esl, verius terra nostra mundi totius est
templum ? Et tamen, quoniam prcescire cuncta pru-
CAPUT XXIII. — Quid llermes Trismegistus de idolo- dentem decet, istud vos igncrare fas nonest: Fulurum
lalria senserii, et unde scire potueril supersliliones temjius est, quo appareat AL,gy}itios incassum pia
jEgyplias auferendas. mente dioinitatem seiula reliyione servasse* etomnts
eorum sancta veneratio in irrilum casura frustru'
1. Nam diversa de illis Hermes yEgyptius, quem
bitur^.
Trisnipgistum vocant, sensit et scripsit (a). Apu- 2. Deinde multis verbis Hermes hunc locum ex-
leius enim deos qiiidem illos negat sed cum dicit :
sequitur, in quo videtur hoe tempus preedicere, quo
ita inter homines deosque quadam raedietate ver-
christiiina religio, quanlo est veracior atque sanc-
sari, ut hominibus apiid ipsos deos necessarii
lior, tanto vehementius et liberius cuncta fallacia
videantur, ciilium eorum a supernorum deorum figmonta suhverlit; ut gratia verissimi Salvatoris
religione non separat. Ille autem yfigyptius alios
liberet hominem ab eis diis quns facit homo, et ei
deos esse dicit a summo Deo factos, aliosab homi- Deo subdat a quo factus est homo. Sed Hernies,
nibus. Hoc qui audit, sicut a me posilum est, cum ista praedicit, velul amicus eisdem ludificatio-
putat dici de simulacris, quia opera sunt manu- '
nibus dffimonum loquitur, nec chrislianura nomen
um hominum : at ille visibilia et conlrectabilia evidenter exprimil;sed tanquam ea tollerentur
simulacra, velul corpora deorum esse asserit atque delerentur, quorum observatione coelestis
inesse autem his quosdam spirilus invitatos, qui similitudo custodiretur in .^gypto, ita haec futura
valeant aliquid, sive ad nocendum, sive ad desideria deplorans, lucluosaquodammodo prsedicatione tes-
eorum nonnulla complenda, a quibus eis divini tatur. Erat enira de his, de quibus dicil Apostolus,
honores et cultus obsequia deleruntur. Hos ergo quod cognoscentes Deum, non sicut Deum glorificave-
spiritus invisibiles per arlem quamdam visibilibus
runt, aut gratias egerunt ; sed evanuerunt in cogita-
rebus corporalis muteriae copulare ^, ut sint quasi lionibus suis, et obscuratum estinsipiens cor eorum
animata corpora, illis spiriiibus dicala et subdita dicmtes cnim se csse sapientes, stulli facti sunt ; et
simulacra, hoc esse ilicit deos lacerc, eamque
mmut'iverunt gloriam incorrupti Dei in similitudi-
majinam et mirabilem deos faciendi accepisse hd- nemimuginis corrupiibilis hominis (Rom. i, 21-23) :

mines poteslatem. IIujus .li^jiyplii verba, siciil in et caetera, quae comTneraorare longum est. Multa
nostram linjiiiam inlcrpretata sunt, punam [b]. f.l quippe talia dicit de uno vero Deo fabricatore
quoniam de cognationr, inqiiit, el consorlio homi. mundi, qualia verilas habel et nescio quomodo
:

num deorumque vnbis indicitur sermo, potestatem iila obscuralione cordis ad ista delabitur, ut diis
homini'!, o Asclepi, vimquecognosce. Dominus, inquit,
quos confiletur ab hominibus fieri, semper velil ho-
el Paler, vel quod esl summum, Deus, ut effector est
mines subdi, et haec futuro terapore plangat au-
dcorum roele^lium, ita homo fictor est deorum quiin Quasi quidquam sit infelicius boraine, cui
ferri.
lemplis sunl humana proximitate contenti^. Et paulo
sua figmenta dorainantur cura sit fncilius, ut
:

post : Ita humnnitas, inquit, semper memor naturx tanquam deos colendo,quos lecit, nec ipse sit homo^
et originif. suse'* in illa divinilatis imitatione perse-
« Mss.', vides, absque parlicula, ne ; quae in excusis
verat ; ut sicufi Pater ac Dominus, ut sui .similes cst et in Asclcpio.
2 Sic plures et molioris notae Mss. At editi. ea quac
» Lov., quae : dissenlicntibus edilis aliis et nianuscri fnrte rales omnis ignoret, in muUis et variis rebus
ptis. praediccntes. Asdepius vcro, easque fnrte vates omnes
Ms. 2050, copulari. M.
•*
soniniis, niultisque altis rcbvs praedicentes. Sed no-
In dialogo Mercurii Asclepio, conjuncli.
^ strorum mnnuscriptorum leclioni favcl aliusiste Asclepii
* In Asclepio, semper vicina vatuvae et origini sttae. locus, quacdam sortibus ct divinaiionibus praedicen-
Apud Lov., semper mfmor humanae naturae et ori- tes.
ginis suae. Abest, humanae, a caeleris cdilis ct nia- Vox, laetitinm, in Asdepio dcsidernlur.
•I Noster —
nuscriptis. A, lactitianiqne ajferentes.
la) Vid. Lnct. lib. I Inslit., cap. G, et CyriU. cont. * Sic plcriquo manusoiipti. quilius Asclcpius conson-
.lulinn. lib 1. tit. At oditi. divinilati sedalam religionem scrvasse.
(h. Qimo infrnnffert Augustinns. sunt ex dialogo Her- Forte legendnm, diriniiati sedtda religione servisse.
melis Asclcpio, qni nlt Apulcio Mndnurcnsi iu Inlinura — Mss. 76r> ot Si0o3, diviniiaie. M.
conversus prncnolnliir sed Apiiloii Inlinilas ihi dfsi-
: Verbn, et oninis eorum sanr.la veneratio in irri-
''

dcrntur nb criidilis « —
Ornlio plnne sircn el oxsan- tunt ciisura frnsirabitnr. Mercurii sunt in Asclepio,
« giiis, * inr|iiit Larrlicr. « niliilfiiie siiiiilc linlicns Apu- scd bic iion bnbentur in Mss.
a loinnne iiberlnli, Woiivpriiiin. Scrivoriuin aliosrpio Kdili, cum sit facilius, ficri deos colendo quos
« miillos cruditos impulit, ut ex ejus scriptis ejice- fecit, nec ipse sit homo. Kmendantur ad veteres
c rent. » M. libros.
 210 LIBEU (3CTAVUS. 2S0
qimni ut por ojuaciilliim posHint cssc, quos focit
dii arteni qun eflicerent deos. Cui inventre adjunxerunt
homo. G1I1118 onim lil uL liomo in lionnro poailus pe- virtulem dc mundi natura convenienlrm ; eumque
coribus non irilolligoaHcomparoliir (/'«//. xi.viii, 1!^, misrenles, quoniam anima^ fncerc non polerant,
'

quuiii ul opori I)i-i ad cjua imaginoiii laclo, id ost ipsi cvoranles aniinas (frnmonum vel angclorum, eas in-
hominijOpushoininis pr.ororalur.QuRproplcrmorito diderunt imnginihus .mnctis divinisquc mijsteriis, per
hoino doficit ab illo, qui cum iccit, cum aibi pnKficil quas iilota et hene facicndi, et male, vires hahere
ipse qnod lccit. potuisscnl {l^ug. {)'.)). Ncscio utrum sic conlitercnlur
3. Uaec vana, docoptoria, porniciosa, .sacrilega '
ipsi daomonoa adjiiruli, quomodo isto confesaus
Hermes ^gyp'ius,quiatompus (luoauferrenlurven- est. Quoniam, inquit, proavi noslri miiltum erra-
turumsciet>at,dolcl)al tsodlum iinpuilontor dolebat, bant circa dcorum ralionein increduli, et non ani-
quam imprudcnter sciebal. Non enim hioc ei revela- maitvertentes ad cullum rciigionemque divinnm, inve-
verat Spiritus sanclus, sicut Prophetis sancti3,qui nerunt artem qua efficerent deos. Num quidnam sal-
hfficpricvidenlescum exsultationcdicebant Sifaciel : lem mediocriler eos dixit errasso, ut hanc artem
homo deos, el ecce ipsinon siinl dii iJerem. xvi, 20). Kt invenirent faciondi doos; autcontentus fuit dicere,
alio loGo: Eritin illo die, dicit Dominus exlerminabo , Errabant, nisi adderet et diceret, Mullum erra-
nomina aiinulacrorum a lerra, et non jam erit eorum bant ? Isle ergo multus error ct iacrcdulitas nou
memoria[Zach. xiii,2). Proprie vero de .^ilgypto, quod animadvertentium ad oultum religionemquc divi-
ad hanc rem attiiiet, ilasinctus Isaias prophetat: Et nam, invenit artom qua cfficeret deos. Et tamen
movebunlur nmnufact a JEgiipti a fucie ejus ,el cor eorum quod multus error el incredulilas et a cuitu ac
vince/ur*inejs (Isai. xix, i): etcaeterahujusmodi. Ex religiono divina aversio animi invenit, ut homo
quo genere el illi erant, qui venturum quod sciebant, arte faceret deos, hoc dolet vir sapiens tanquam
venisse j;audetiant qualis Simenn, qualis Anna, qui
: religionem divinam venturo certo tempore auferri.
mox natum Josum ;
qualis Elisal)oth. (luaeetiam con- Vido si non et vi divina majorum suorum errorem
ceplum in Spiritu agnovit (Lnc.
11, 25 38 1, 41 45) ; : priBteritum prodere, et vi diabolica ^ pojnam dae-
qualis Potrus, rpvelante Paire dicens, Tues Christus monum fnturam dolere compellitur. Si enim proavi
FiliusDei vivi {Matfh. xvi, 16). Huic autem /Egyplio eorum muUuin ernindo circa deorura rat'one.m in-
illi spiritus indicaverant futura tempora perdilionis credulitate el aversione animi a cultu ac religione
suaj, quietiam praesenti in carne Domino trementes divina invenerunt artem qua deos efficerent quid ;

dixerunt, Quid venisti ante tcmpus perdere nos {hi. mirum, si haec ars detestanda quidquidfecit aversa
viii, 29) ? sive quiasubilum illis fuil, quod futurum a religione divina, aufertur religione divina, cum
quidem, sed tardiusopinabantur;sivequia perditio- veritas emendat errorem, fides redarguit increduli-
nem suam hanc ipsam dicebant, qua fiebat ut cogniti tatem, conversio corrigit aversionem * ?
spernerentur. Et hoc erat ante tempus, id est ante 2. Si enira tacitis causis dixisset, proavos suos
tempus judicii, quo aeterna damnatione puniendi invenisse artem qua deos facerent nostrum fuit
;

sunt cum omnibus etiam hominibus, qui eorum so- utique, si quid reclum piumque saperemus, attea-
cietate delinentur sicul religio loquitur, quae nec
: dere etvidere nequaquam illos ad hanc artem per-
faliit, nec lallitur non sicut isie quasi ^ omni
; venluros fuisse, qua homo deos facit, si a veritate
vento doctrinae hinc atque inde perilatus {Ephes. iv, non aberrarent, si ea quae Deo digna sunt crederent,
14), et falsis vera permiscens, dolet quasi perituram si animum adverterent ad cultum religioneraque
religionera quam postea confitetur, errorem. divinam. Et tamen si causas artis hujus nos dice-
remus multum errorem hominum et incredulita-
CAPUT XXIV. —Quomodo Hermes patenter^ paren- tem et animi errantis atque infidelis a divina reli-
tum suorumsit confessus errorern, quem tamen do- gione aversionem, utcumque ferenda esset impu-
luerit destruendum. denlia resistentium veritati cum vero idem ipse,
:

qui potestatem hujus artis super omnia caetera

1. Post raulta enim ad hoc ipsum redit, ut iterum rairatur in homine, qua illi deos facere concessum
dicat de diis quos homines fecerunt, ita loquens esl, el dolet venturum esse tempus, quo haec om-
:

Sed jam de lalibus sint satis dicta lalia. Iterum, nia deorum figmenta ab hominibus instilua, eliam
inquit, ad hominem rationemque redeamus, ex quo legibus jubeantur auferri ; confitetur tamen at'iue
divino dono homo animal dictum est ralionale. Minus exprimit causas, quare ad ista pervenlura sil, di-
enim miranda, etsi miranda sunt quse dehomine dicta cens proavos suos multo errore et increduiitate, et
sunl. Omnium enim
mirabilium vicit admirationem, animura non advertendo ad cultum religioneinque
quod homo divinam potuit invenire naturam, eamque divinam invenisse hanc arlem qua facerent deos :

efficere.Quoniam ergo proavi noslri multum errabant nos quid oportet dicere vel potius quid agere, nisi
circa deorum rationem increduli, et non animadver- quantas possumus gratias Domino Deo nostro, qui
ienles ad euUum religionemque divinam, haec contrariis causis, quam instituta sunt, abslu-
invenerunt
lit? Nam quod instituit muititudo erroris, abslulit
via veritatis ;
quod instiluit incredulitas, abstulit

* Aliquot Mss., sacrilegia.

* Editi, rinci'-r.ur. At Msh., vincetur. Isaias in Graeco
hanet, etteiheKelaA.
autom
^'^'^^ alii et manuscripti, In Asclepio; et quoniam.
—'«'^Vr//,"^-
Ms. 2O0O, qui f/uasi. M. i
'
miasi.
^
'

2 SIc Er. et Msg. At Lov., et invidia diabolica.

* Sic Vind. Am. Er. et omnes Mss. - In B., rjuam, ^ Editi, cum veritas emendet errorem, fides redar-
M guni incredulitatem, com^ersio corrigat aversionem.
' Manuscripti non habent, patenter.
At MsB., emendat, redarguit, corrigit.
231 DE CIVITATE DKI, S. AUGUSTINI 9S2
fides ;
quod insfiluil a cullu divin<E '
religionia propheticura, Si faciet homo deos, et ecre ipsi non
aversio, abstulil ad unum vcrum Dcum sanctumque sutit dii[Jerem. xvi, 20). Deos ergo tales, talium
conversio nec in : solaif^lgypto, quam sohim in isto deos, arte factos a talibus. cura appellasset Her-
plangit daemonum spiritus, sed in omni lerra quae mes ; id est, idolis daemones, per artem nescio
cantal Domino canlicum novum sicut vere sacrffl ; quam, cupidilatum suarum vinculis illigatos, cum
et vere propheticffiLittcra5pr«nunliarunt, ubi scrip- appelliret faclos ab hominibus deos, non lamen
tum est, Cantate Dounno canlir.um novum ; cantate eis dedit, quod Platonicus Apuleius (unde satis
Domino, omnis lerra {Psal. xcv, i). Titulus quippe jam diximus, et quam sit inconveiiiens absurdum-
psalmi hujus esl, Quando domus aedificubalw post que raonstravimus), ut ipsi essent interpretes et
caplivitatem. ^dificaturenim domus Domino civi- intercessores inter deos quos fecit Deua, el homi-
las Dei quae est sancla Ecclesia, in omni lerra,
'
nes quos idem fecit Deus hinc aCTerentes vola, ;

posl eam caplivitatem, qua illos homines, de qui- inde munera referenles. Nimis enim slultum est
bus credenlibua in Deum tenquam lapidibus vivis credere, deos quoa fecerunt homines, plus valere
domus aedificatur (I Petr. ii, 5), captos daemonia apud deos quo fecit Deus, quam valent ipsi homi-
possidebant. Neque enira quia homo deos faciebat, nes, quos idem ipse fecit Dcus. Deemon quippe
ideo non ab eis possidebatur ipse qui fecerat, quan- simulacro arte impia colligatus ab bomine, factus
do in eorum societatem colendo traducebalur : estDeus seb tali homini, non omni bomini. Qua-
;

socielatem dico, non idolorum stolidorum, sed lis est crgo iste deus, quem non faceret homo nisi
versutorura da?moniorum. Nam quid sunt idola errans etincredulus et aversus a vero Deo ? Porro
nisi quod eadem Scriptura dicit, Oculos habent, et si daemones qui coluntur in templis, per artera
non vident ' {Psal. cxiii, 5) et quidquid tale de
: nescio quam imaginibus inditi, hoc est visibilibus
materiis licet affabre effigiatis, tamen vita sensu- aimulacris, ab eis hominibus qui hac arte fecerunt
que carentibus, dicendum fuit («) Sed immundi '? deos, cum aberrarent aversique essent a cultu et
spiritus eisdem simulacris arte illa nefaria colli- religione dlvina, nonsunl internunlii nec interpretes
gati, culiorum suorura animas in suam socie- inter homines et deos, et propter suos pessiraos ac
tatem redigendo miserabiliter captivaverant. Unde turpissimos mores, et quod horaines ', quaravis
dicit Apostolus Scimus quia nihil esl idolum ; sed
: errantes ei increduli et aversi a cultu ac religione
qux imniolant Gentes, daemoniis immolanl, et non divina, taraen eis sinedubio meliores aunt, quos
Deo : nolo vos socios fieri daemoniorum (l Cor.x, 20) : deos ipsi arte fecerunl restat ut quod possunl,
:

Post hanc ergo captivitatem, qua homines a mali- tanquaradaemones possint, vel quasi beneficia praes-
gnis daeraonibus tpnebantur, Dei doraus aedifioatur tando magis nocentes, quia magis decipientes vel ;

in omni terra unde tilulum ille psalmus accepit,

: aperte malefaciendo. Nec laraen quodlibet horura,
ubi dicitur, Cantate Domino canlicum yiovum ; can- nisi quando et quanlum * permillunlur alta et
iate Domino, omnis terra. Cantate Domino, et bene- secrela Dei providentia non autem tanquam me-
:

dicte nomen ejus ; bene nuntiate diem ex die salulare dii inter bomines et deos per amicitiara deorum
ejus. Annuntiate in gcntibus gloriam ejus, in omnibus multura apud homines valeant. Hi enira diis bonia,
populis mirabilia ejus. Quoniam magnus Dominus, quos sanctos Angelos noa vocamus rationalesque
et laudabilis nimis, terribilis est super omnes deos. creaturas sanctae coelestis habitationis ', sive Sedea,
Quia omnes dii Gentium dxmonia, Dominus autem sive Dominationes, sive Principalus, sive Potesta-
ccelos fecit (Psal. xcv. 1-5). tes, amici esse omnino non possunt a quibus ;

3. Qui ergo doluit venturum fuisse terapus, quo tain longe absunt animi afTectione, quam longe
auferretur cultus idolorum, ct in eos qui colerent absunt a virtutibus vitia, et a bonitate malitia.
dominalio daemoniorum, malo spiritu instigatus
seraper volebatistara captivitatem inanere.quatran- CAPUT XXV. — - De his qux sanclis Angelis el homi-
saclaPsalmug canit a-dificaridomura in orani terra. nibus possunt esse communia.
Praenuntiabat illa Herraes dolendo praenuntiabat
haec Propheta gaudendo. Et quia Spiritus victor
;
Nullo modo igitur per daemonum quasi medieta-
tem ambiendum est «d benevolenliara seu benefi-
est, qui haec per sanctos Prophelas canebat etiam ;

Hermes ipseeaquaenoicbat el dolebal auferri,nnn a

ceniiam deorura, vel potius bonorum Angelorum ;

sed per bonae similitudinem, qua cum

voluntatis
prudentibuset fidelibus ct reiigiosis, sed ab erranti-
illis sumus, et cum illis vivimus, el cum illis Deum
bus eo incredulis el a cullu divinae religionis aversis
essc inslitula,rairis modis coactus est confiteri. Qui
quem colunt colimus, ctsi eos carnalibus oculis
videre non possumus in quanlura autera dissimi-
:
quamvis eos appellel deos, laraen cum dicit a tali-
liludinc voluntatis et fragilitate infirmitatia miseri
bu8 borainibus factos, quales esse utique non de.
sumus, in tantum ab eis longesumus vilae merilo,
bemus, velit nolit, ostondit colendos non csse ab
non corporis loco. Non enim quia in terracondilione
eis qui taies non sunt, quaies fuerunt a quibus
carnis habilamus, sed si immunditia cordia * ter-
facti sunt hoc esl a prudcntibus, fidelibus, rcli-
;
rena aapimus, noa eis jungimur. Cum vero sana-
giosis simul eliam demonstrans, ipsos hominea,
:

qui 003 facerunf, sibimet iniportasse, ut eos hitbe-

rent deos qui dii non craul. Verum est quippe ilud
' Editi,<f£ propler .^uos pe.isimns ac turpissimos mo-
res ipsi etiani hon\ines. Castigantur a maDuscriptis.
^ In Ms3 non est, et quantum.
• Hic solft editio Lov.. divino. ' Probao nolae Mss caelestes hahiiatinnes minus
2 Vind !•>. et plures Mss., videbunt. — Sic eliam
,

rcctc. nisi forto velis pro, sanctae, legere, atque.

:

Ms. 766. M. * Editi, sed si per iuununditiam cordis. At Mss.,

(o) Vld. epist. 102. nn. 18. 19. sed si per immunditia cordis.
253 lAWm OCTAVUS. 254
miir, quales ipsi sunt, siiuus
iit fido inlerim illis
; medicin.v arte pr.vhere. Kcco dixit mortiium coli
pro|iin(|namus, si ub illo nos llori beuto?, u qiio pro deo in eo loco iihi liuh(!l)iii Hcpiilcrum: fiilijuH
et ipyi fucli siint, eti.ini ipsis liivoiilibus crodi- ao fallcnM, quod nunfavit in n/iliim. Adjunpicnn
muB. doindo uliud: llcrines, iiujuit, rujus arilum mihl
nomen est, nonne in sibi cof/nomine palria consi.i- '

CAPUT XXVI. — Qitod omnis reli(/io Voganorum lens, omvcs mortales undique venicnlcA adjnvat alqna
circa homiucs rnorliws fucrit implcla. conservaty Uic enim lloriiioH rnujor, id cst Morcu-
rius,(|uom dicit avum suum fiiiBse, in Hormoiioii,
{. Sanc ndvprtonrium Pat quoinndo isto /Itlgyp- hoc ost in sui nominis civilutn, esne perhibctur '.
tius, cum doleret ieinpua esso venturum, quo illa Ecco duos doits dicit homincs fuisso, /lisculupium
aulorrontur ex ;i']g,vpto, qua? fatetur a multum et Mercurium. Sod do Tlisculapio ct Gra;ci et Latini

errantibus et incredulis, el u cullu divintc religionis hoc idom senliunt; Mercurium uulern fnulti non
aversis esse insMluta, ait intcr c.i;tera: Tunc lerra putant fuisso morlalem, quem tamcn istc avum
ista saiiclissima sedes delubrorum atque lemplorum, suum fuisse testatur. At enim alius cst illo, alius
sepulcrorum eril morluorumque plenissima. Quasi ve- iste, quamvis eodcm nomine nuncu[)entur. Non
ro, si illa non aurerreiitur, non essenl homines mori- multum puf^no, alius ille sit, alius iste: verum et
turi,aiitalibi essent morlui ponendi quam in torra :
iste, si.-ul yEsculapius, ex homine deux secundum
etutiqiiequanto plus volveretur temporiset dierum, testimonium tanti apud suos viri, hujus Trisme-
lanlo mHJoressetnumerussepulcrorum,proptcrma- gisti, nepotis sui.
jorem numerummortuonim.Sodhoc videturdolere, Adhuc addit, etdicit
3. : Isinvcro uxorem^ Osiris
quod memoriflB martyrum nostrorum lemplis eorum quam muita bona prxstare propitiam, quantis obesse
delubrisqiie succederenl: ut videlicet qui hoec le- scimus iratam? Deinde utostenderet ex hoc genere
gunt aniino a nobis averso atque pervereo, pulent esse deos, quos illa arte homines faciunt: unde dat
a Paganis deos cullos tuisse in templis, a nobis intelligi daemones se opinari ex hominum morluo-
autem coli mortuos in sepulcris. Tanta enim ho- rum animis exstitisse, quos per artem, quara inve-
mines impii cscitate in montes quodammodo offen- nerunt homines multum errantes, increduli et
dunt, resque oculos suos ferientes nolunt videre, irreligiosi, ait inditos simulacris, quia hi qui tales
ul non attendant in omnibus litteris Paganorum deos faciebanl, animas facere non utique poterant:
aut non inveiiiri, aul vix inveniri deos, qui non cum de Iside dixisset, quod commomoravi, quantis
homines fuerint, mortuisque divini honores delati obesse scimus iralam, secutus adjunxil, Terrenis
sint ». Omitto quod Varro dicit, omnes ab eis elenim diis alque mundanis facile est irasci, utpole
mortuos exislimari Manes deos, el probal per ea qui sint ab hominibus ex utraque nalura ^ facti atque
sacra, quas omnibus fere mortuis exhibentur, ubi compositi. Ex utraque natura dicit, ex anima et
et ludos commemorat funebres, tanquam hoc sit corpore ut pro anima sit daemon, pro corpore
:

maximum divinitatis indicium, quod non soleant simulacrum. Unde contigit, inquit, ab ..kgyptiis hxc
ludi nisi nurainibus celebrari. sancia animalia nuncupari, colique per singulas civi-
2. Hermes ipse, de quo nunc agitur, in ipso tates eorum animas, quorum sunt consecratae vi-
eodem libro ubi quasi futura prffinuntiando de- ventes ^, ila ut eorum legibus incolantur, et eorum
plorans Tunc terra isla sanctissima sedes delu-
ait, nominibus nuncupenlur. Ubi est illa velut querela
brorum atque templorum, sepulcrorum erit mortuo- luctuosa, quod terra .^gyptii sanctissima sedes
rumque plenissima; deos yEgypti, homines mortuos delubrorum atque teraplorum, sepulcrorum futura
esse teslatur. Cum enim dixisset proavos suos esset raortuoruT.que plenissima? Nempe spiritus
multum errantes circa deorura rationem, incre- fallax, cujus instinctu Hermes ista dicebat, per
dulos et non animadvertentes ad cullum religio- eum ipsum coactus est confileri jam tunc illam
nemque divinara, invenisse artem qua efficerent terram sepulcrorum et mortuorum, quos pro diis
deos Cui inventx, inquit, adjunxerunt virlutem de
; colebant, fuisse plenissimara. Sed dolor daemonum
mundi natura convenienlem, eamque miscentes, quo- per eum loquebatur, qui suas fuluras poenas apud
niam animas facere non polerant, evocantes anirnas sanctorum martyrum memorias imminere moere-
dxmonum vel angelorum, eas indiderunt imaginibus
sanctis divinisque mysteriis, per quas idola el bene 1 Sic Mss. Apud Er. autem et Lov., in cognominis
Jaciendi, etmate, vires fiabere potuissent: deinde se- sui patria. Servaturillic sensus sed raininie in Ascle- :

pio, qui habet, sibi cognomen patrium : omissa par-

quilur tanquam hoc exemplis probalurus, et dicil,
ticula, in.
Avus enimtuus, o Asclepi, medicinx primus inventor, 2 In hoc vigesimo sexto capite verba nonnulla remo-

cui lemplum consecratum est in monte Libyx circa vimus, quae addita fuerant in excusis, in quibus ita
littus Crocoditorum, in
legebatur Falsus ac fallens (dicewto) quod remeavit
quo ejus jacet n.unilanus ;

in coslum (omnia etiam nunc hominibus adjumenta

homo, id est corpus : reliquus enim, vel potius totus, praestans infirmis). Adjungens delnde aliud. Et
si est homo totus in sensu vitx, melior i^emeavit in paulo post In sui nominis civitate perhibetur esse
:

coelum, omnia eliam nunc hominibus adjumenta [sepultus). Verbuin, sepultus, et alia parenthesi in-
clusa non ibi iiabentur in manuscriptis.
prxslans infirmis numine nuncsuo, quge anle solebat
' uxorem, abest a manuscriptis necnon ab
Vox,
quo sic legitur Isim vero et Osirim quam
Asclepio, in :

multa bona jyraestare propitia, tantum obesse scimus

irata.
» Ante qui non homines fucrint,
editi sic habent, '^
Mercurii Asclepius pro, ex utraque natura, habet,
omnihus lamen honores studeant exhibere dlvinos, extraque naturam ; corrnptissime.
quasi nihil unquam humanilatis habuerint. Et paulo ''Sic Am. ct manuscripti cura Asclepiot A. Lov., qui
^ost, exiHimari itianes deos. Emendatur ad vcteres ea conseorar>ere viventes. Sic etiam Er. mutato solum,
fiibros. ea, in, eas.
 255 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 256
banl. In multis enim talibus locis torquentur et ribus, nec humanis criminibus colimus, sicut
confitpntur, et de posspssis hominura corporibus colunl deos suos nec sacrificia illis offerimus,
illi :

ejiciuntur. nec eorum probra in eorura sacra convertimus.

Nam de Iside uxore Osiris, ^Egyptia dea, et de
CAPUT XXVII. -- De modo honoris, quem Chris- parentibus eorum, qui omnes reges fuisse scri-
tiani marlyribus impendunl.
buntur, quibus parentibus suis illa cum sacri-
ficarel, invenit hordei segetem, alque inde spicas
1. Nec tanien nos eisdem martyribus templa,
sacerdotia, sacra et sacrilicia constiluimus
marito regi et ejus cousiliario Mercurio demons-
quo- :

niam non sed Deus eorum nobis est Ocus.

ipsi,
travit, unde eamdem et Gerercm volunt, quae et
Honoramus sane memorias eorum tanquam sanc- quanta mala, non a poetis, sed mysticis corum
litteris memoriaj mandata sint, sicut, Leone sacer-
torum hominum Dei, qui usque ad mortem corpo-
rum suorum proveritate certaruut, ut innotesceret dote prodente, ad Olyinpiadern matrem scribit
vera religio, falsis fictisque convictis: quod eliam Alexander legant qui volunt vel possunt, et
(u),

si qui anlea senliebant, timendo reprimebant. recolant qui legerunt; et videant quibus hominibus
Quis autem audivit aiiquando fidelium slantem mortuis, vel de quibus eorum factis tanquam diis
sacerdotem ad altare etiam super sanctum corpus sacra fuerint instituta. Absit ut eos, quamvis deos
marlyris ad Dei honorcm cultumque constructum, habeant, sanctis martyribus nostris, quos taraen
dicere in precibus, deos non haberaus, ulla ex parte audeanl corapa-
OfT<;ro ti!)i sacrificium, Petre,
vel Paule, vel Cypriane; cura rare. Sic enim non constltuimus sacerdotes, nec
apud eorum memo-
rias offeratur Deo, qui eos et offfrimus sacrificia martyribus noslris quia in-
homines et marlyres ;

fecit; et sanctis suis Angelis coelesti bonore so- congruum, indebitum, illicitum est, atque uni Deo
ciavit; ut ea celebritate et Deo vero de illorum tanturamodo debitura ut nec crirainibus suis,
:

victoriis graliasagaraus, et dos ad imilationem nec ludis eos lurpissimis oblecteraus, ubi vel fla-
lalium coronarum atque palmarum eodem invo- gitia isti celebrant deorum suoruin, si, cum homines

cato in auxilium ex illorum memoriae renovatione essenl, talia commiserunt vei confictii delecta-
;

adhortemur? Quaecumque igitur adhibentur reli- menta dtemonura noxiorum, si horaines non fue-
giosorum obsequia in martyrum locis, ornamenta runt. Ex isto genere daemonum Socrales non habe-
sunt memoriarum, non sacra vel sacrificia mor- ret deum, si haberet Deum •: sed fortasse homini
tuorum tanquam deorum (a). Quicumque etiam ab illa arte faciendi deos alieno et innocenti, illi
epulas suas eo deferunt, quod quidera a christianis importaverint talem deum, qui eadem arte excel-
melioribus non fit, et in plerisque lerrarura nulla lere voluerunt. Quid ergo plura? Non esse spiritus
talis cst consuetudo; tamen quicumque id laciunt, istos colendos propter vitam beatam, quee post
quas cum apposuerint, orant, et aulerunt, ut ves- mortem futura est, nuUus vel mediocriter prudens
cantur, vel ex eis etiam indigentibus largiantur, ambigit. Sed fortasse dicturi sunt, deos quidem
sanctificari sibi ' eas volunt per merita niartyrum esse omnes bonos, daemones autem alios malos,
in nomine Domini martyrum (b). Non autem esse alios bonos et eos per quos ad vitam in aeternum
:

ista sacrificia martyrum novit qui novil unum, beatara perveniamus colendos esse censebuot,
quod etiam ^ jHic offertur, Sacrificium Christia- quos bonos opinantur. Quod quale sit, jam in
norum. volumine sequenli videndura est.
2. Nos itaque martyres nostros nec divinishono-

Sic Ms9. Editi vero, ibi.

*
' Verba, si haberet Deum, absunt a Mss. 766, 2050
Deo. At Mss., loco, Deo, habent, etiam.
2 Editi,
et 2053. M.
(a) Conf. lib. 20 contra Faustum, cap 21. (a) Supra, cap. 5.
(b) Vidc lib. 6 Confess., cap. 2.

LIBER NO^US.
Postquam dixit in superiorc libro de nbjiciendo daemonnm cnltu, qnippe qui spiritus malos sc ip?i prodant tam
multis arguraentis in isto jum libro iis occnrril Auf;n?tinns,qni dtiemonnra rlifferentiam afterunt aliorura ma-
;

lorum, aliorura bonornm qua ipse explosa diffcrenlia probat uuIIL omuino daemoni, sed uni Christo munus
:

mediatoris hominum ad beatitudinem osse competcro.

CAPUT PRIMUM. -- Ad quem articulum disputalio daemonum ita ut ipsum Jovem, quera volunl esse
;

prxmissa pervenerit, et quid discutiendum sit de regem ac principera caeterorum, ab Homero fa-
residua qusestione. leantur da^monem nuncupatum (n). Hi autem, qui

oranes deos nonnisi bonos esse asserunt, et longe

Et bonos et malos deos esse quidam opinali
praestantiores eis horainibus qui boni perhibentur
sunt: quidam vero dc dils meliora senticntes,
merito, moventui daen.onum factis, quae negare
tanlum eis honoris laudisque tribuerunt, ut nul-
nnn possunt, eaque nullo uodo a diis, quos omnes
lum deorum malum credcre auderenl. Sed illi
bonos voluni, committi posse existimantes, diffe-
qui deos quosdam bonf)9, quosdam malos esse
dixerunt, difmones quoque nppellaverunl nomine
corum quaiiquam et deos, eed rarius, nomine
:
(a) Plutarch. in libeUo Cur cessarint oracula
251 LIRKR NONUS. 258
roiitiHin intor doos et dnsmoneB udhibore coRnnliir; deos lin(//-re ; hos prosperare et enchere, illos contra
ul (|ui(l(iiiid oia morilo di8|iliict in oijoriluis vol advcrsiiri et fiflliyere. I<jjtur elmisereri, el indif/nari,

airocliliu3 pravis, qiiiljiia viin simm iiiiinilV,sluiit ct aiiiji, el omneinque humiini animi fnciem
lcVlari,

ocoiilli spiritus, id oroiliinl osho (InMiuinnm, non pali, sitnilimolu cordis et salo meniis, per omnes
deorum. Sed quiu eosdem damioncs intor homines cofjilaiionum xstus lluclunre. Qu,v omnes turhellx
et doo9 ita tnodioa cnnstitulns piitant, taiii|uain lempeslntesque proc.id a dcorum eitlesiium triinquilii-
nulliis deu» homini miscoutur ul hiiic pcrrorant idte exsiUnnt {Apuieius in iihro l)e dco Socrutis).
deaidoruta, inde reforunt impetrulu; atquo hoc Num ealin hisverbia ulladubilatio, quod non ani-
Platonici prcecipui philosophorum ac nobilissimi morum ali(pjas inforioros parlos, scd ipsas dacmo-
sentiunt, cum (|ulbu8 velut cum excollcntioribua num inenlea, quibusralionulia sunt animaliu, velul
placuit iatum exaininaro quaislionem, utrum cullua procellosum aalum dixit passionum tempeatate
plurimoruin deorum prosit ad consoquondam turbari ? ne hominibua quidein sapicnlibua
ut
vitum beatam, quaj post mortom lutura est: libro comparandi sint, qul hujusmodi perturbationibua
auperiore quffisivimus, quoa pacto doemones, qui animorum, a quibus humana non est iinmunia in-
talibua j^audent, qualia boni ct prudenles hominea lirmilas, etiam cum cas hiijua vitae conditione pa-
aversantur et dainnant, id eat sacrilegu, flagitiosa, tiuntur, menlo inipcplurba".a reaislunt, non eis ce-
facinoroaa, non de qiiolibet homine, sod de ipsis dontes ad aliquid approbandum vel perpelrandum,
diia ligmenla pootarum, et inagicarum artium quod exorbitet ab itinere sapientiae et legejusti-
sceleratam puniendainque violentiam, possinlquasi tiae sed stultis mortalibus et injustis, non corpo-
:

propinquiores et amiciores diis bonis conciliare ribus, sed moribus sirniles (ut non dicam deterio-
homines bonos ; et hoc nulla ratione posse, com- res, eo quo vetustiores et debita poena insanabi-
perlum est. les), quoque inentis, ut iste appellavit, salo
ipsius

CAPUT II. —
Aut inier diemones, quibus dii fupe-
flucluant
bulentis
ncc in veritate atque virlute, qua tur-
;

et pravis afTectionibus repugnatur, ex

riores sunt, sit aliqua pars bonorum, quorum prx-
uUaanimi parte consistunt.
sidio ad veram bealitudinem possit humana anima
pervenire. CAPUT IV. — De perturbaiionihus qux animo acci-
Proinde hic liber, sicut in illius fine promisi- dunt, quae sit Peripatelicorum Stoicoi^umque sen-
mus, disputalionem continf.re debebit de dilTeren- tentia.
tia (si quara volunt esse), non deorum inter se,
1. Duoe sunt sentenliae philosophorum, de his
quoa oinnes bonos dicunl nec de dilTerentia de- ;

animi raotibus, quae Grseci TTaGrj i, nostri autera

orum el daemonum, quorum illos ab liominibus
quidam, sicut Gicero {De Finibus, lib. 3, cap. 20
longe lateque sejungunt, istos inler deos et homi- ;

Tuscul. Qa-jest. lib. 3, cap. 4 iib. 4, cap. 5, 6, allbi-

nes collocant; sod de differentia ipsorum dwmo- ;

que) perturbationes, quidam affectiones, vel affec-

num, quod ad praesentem pertinet quaestionem.
tus quidain vero, sicut iste de graeco ex-
(a),
[II.] Apud plerosque enim usitatum esl dici alios
pressius, passiones vocant. Has ergo perturba-
bonos, alios malos daeinones quae sive sit etiam :

tiones, sive affectiones, sive passiones quidam phi-

Platonicorum, sive quorumlibet senlentia, nequa-
losophi dicunt etiam in sapientera cadere, sed
quam ejus est negligenda discussio, ne quisquam
moderatas rationique subjectas, ut eis leges quo-
velut daemones bonos sequendos sibi esse arbitre-
damiiiodo, quibus ad necessarium rediganUir rao-
tur, per quos tanquam medios, diis quos omnes
duin, dominatio rnentis imponat. Hoc quisentiunt,
bonoa credit, dum conciliari affectat el sluiiet, ut
Platonici sunt sive Ari-toteiici, cum Aristoteles dis-
quasi cum eia possit esse post mortem, irrclilus
cipuiis Platonis fuerit, qui sectum Peripalelicam
malignorum spiriluum deceptusque fallacia, longe
condidit. Aliis autem, sicut Stoicis, cadere ullas
aberret a vero Deo, cuin quo solo, et in quo solo,
et de quo solo, anima humana, id est rationaliset
omnino hujuscemodi passiones in sapientem non
placet. Ilos autcm, id est Stoicos, Gicero in libris
inteliectualia, beata est.
de Finibus bonorum et malorum, verbis magis
CAPUT III. — Quse daemonibus Apuleius adscribat ; quam rebus adversus Plalonicos seu Peripateticoa
quibus cum rationem non subtrahat, niliil virluiis certare convincit quandoquidem Stoici nolunt
:

assignat. bona appellare, sed commoda corporis et cxterna ;

co quod nullum bonum volunt esse hominis prae-
Quae igiturest differentia daf^monum bonorum et
ter virtutem, tanquam artem bene vivendi, quae
malorum ? quandoquidem Platonicus Apuleius, de
nonnisi in animo est. Haec autem isti simpliciter
hia universaliter disserens, et tam multa ioquens
et ex communi loquendi consuetudine appellant
de aeriis eorum corporibus, de virtulibus tacuit
animorum, quibus essent praediti, si boni essent. bona sed in comparatione virtutis, qua recte vi-
;

vitiir, parva et exigua. Ex quo lit, ut ab utrisque

Tacuil ergo beatitudinia causam indicium vero ;

miseriae tacere non potuil, confitena eonim men- qundlibet vocentur, seu bona, seu commoda, pari
tem, qua ratioiiales esse perhibuit, non sallem im- tamen aestimatione pensentur, nec in hac quaestio-
butam muTiitamque virlute, piissionibus animi ir- ne Stoici delectentur, nisi novitale verborum. Vi-
rationabilibua nequaquam cedere, sed ipsam quo- detur ergo mihi etiani in hoc, ubi quaeritur utrum
que, sicut stultaruin mentium mos est, procellosis accidant sapienti passiones animi, an ab eis sit
quodamrnodo perlurbotionis agitari. Verba narn(|ue
ejus de hac re iata sunt Ex hoc ferme duemonum
:
1 Scribendum, quae GraecipathS,ex auctoritate ma-
nuscriptorum, jussenint Palres Benedictini in Adden-
numero, inquit, poetx solent, haudquaquam procul' dis [quo.i Graeci pathe.\ M.
a veritate, osoret et amalores quorumdam hominum (a) QuintU. lib. 6 Instit., cap. 2, § 20.
 259 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 260
prorsus alienus, de verbis eos polius quam de re- opinionem de passionibus el perlurbationibus ani-
bus facere conlroversiam. Nara et ipsos nihil hinc moruin utrique enim mentem ralionemque sa-
:

Bliudquara Platonicos et Pcripateticos senlire exis- picntis ab earum dominatione delendunt. lit ideo
tirao, quantiira ad vim rerum atlinet,non ad voca- fortasse dicunl eas in sapientem non cadere Stoici,
bulorum sonum. quia nequaquam ejus sapientiam, qua utique sa-
2. Ut enim allaomittam quibus id ostcndam, ne piens est, ullo errore obnubilant, aut labe subver-
longum faciam, aliquid unum quod sil evidentis- tunl. Accidunl autem animo sapientis, salva sere-
simum dicam. In libris quibus titulus est Noctium nitale sapientiae, propter iila, quae commoda vel
Atticarum, scribit A. Geilius *, vir elegantissimi incommoda appellanl, quamvis ea nolint tiicere
eloquii, et multce ac facundae scientiae, se navigas- bona vel mala. Nam profecto si nihili pendcret eas
se aliquando cum quodam philosopho nobili res ille philosophus, quas amissurum se naufragio
Stoico. Is philosophus, sicut latius et uberius, sentiebat, sicuti est vila isla salusque corporis ;

quod ego breviter attingam, narrat A. Geliius non itaillud periculum perhorrescerel, ut palloris
{Lib. 19, cap. l),cum illud navigium horribili coelo etiam testimonio proderetur. Verumtamen et illara
et raari periculosissime jactaretur, vi timoris ex- poterat permolionem pati, et fixam tenere mente
palluit. Id aoimadversum est ab eis qui aderanl, senfentiam, vitam illam salutemque corporis, quo-
quamvis in mortis vicinia, curiosissime attenlis, rum amissionem minabatur tempestatis immani-
utrumne philosophus animo turbarelur. Deinde tas, non esse bona quae illos, quibus inessent, fa-
lempeslate transacla, mox ut securitas prsebuit cerent bonos, sicut facit justitia. Quod auleraaiunt
colloquendi vel eliam garriendi locum, quidara ex ea nec bona appellanda esse, sed commoda ver- ;

his, quos navis illa portabal,dives luxuriosus Asia- borum certamini, non rerum exarnini depulandum
licus philosophum compeilat, illudens quod exti- est. Quid enim interest, utrum aptius bona vo-

muisset atque palluisset, cum ipse mansisset in- cenlur, an commoda dum tamen ne his privelur,
;

trepidus in eo quod impendebat exitio. Atille Aris- non rainus Sloicus, quam Peripateticus pavescat et
tippi Socratici responsum retulit, qui cum in re palleat ea non aequaliter appellando, sed aequali-
;

siraili eadem verba ab homine simili audissel, res- ter ffistimando ? Ambo sane, si bonorura istorum

pondit illum pro anima nequissimi nebulonis me- seu commodorum periculis ad Uagitium vel faci-
rito non fuisse sollicitum, se autem pro Aristippi nus urgeantur, ut aliter ea retioere non possint,
anima tiraere debuisse. Hac illo divile responsione malle se dicunl ha;c amittere quibus natura corpo-
depulso, postea quoesivit A. Geilius a phiiosopho, ris salva et incolurais habelur, quam illa commil-

non exagitandi animo, sed discendi, quaenam illa tere quibus justitia violatur. Ita raens, ubi fixa est
ratio essel pavoris sui. Qui ut doceret honiinem ista sententia, nullas perturbntiones, etiamsi acci-
sciendi stuiiio naviter accensum. prolulit statim de danl inferioribus animi partibus, in se conlra ra-
sarcinula sua Stoici Epicteti iibrum, in quo ea lionem praevalere permillit quin imo eis ipsa do- :

scripta essenl, quae congruerent decretis Zenonis minatur, eisque non consentiendo, sed potius re-
et Chrysippi, quos fuisse Stoicorum principes no- sistendo regnum virtutis exercet. Talem describit
vimus. In eo libro se legisse dicit A. Gellius, hoc etiam Virgilius .^nean, ubi ait :

Stoicis placuisse, quod animi visa, quas appellant

Mens immota manet, lacrymae volvuntur inanes.
phantasias, nec in et quando
potestate est utrum {JEneid. lib. 4, vets. 449.
incidant animo cum veniunt ex
;
^ terribilibus el

formidabiiibus rebus, necesse est etiam sapientis

CAPUT V. — Quod passione.'!, qute chrislianos ani-
animum moveant ita ut paulisper vel pavcs-
;
mos afficiunt, non in vilium Irahant, sed viriuicm
cat melu, vel tristitia conlrahatur, lanquam his
e.xerceant.
passionibus prt-evenientibus mentis et rationis of-
ficiura nec idco tamen in mente fiori opinionem
: !N'on est nunc neccsse copiosoac diligonter oslen-
mali, nec approbari ista, eis^jue consentiri. Hoc dere. quid de istis passionibus doceal Scriptura
enim esse volunt in potcstale, idque interesse cen- divina, qua christiana oruditio contineiur. Deo
sent inter animum sapienlis et slulli, quod stulti quippe illam ips;im nientcm subjicit regendam et
animus eisdcm paasionibusccdit.alque accommodat juvandam, mentique passioncs ita raodcrandas al-
mentis assensum; sapientis autem, quamvis eas quc frenandas, ut in usus justitiae converlantur.
necessitalc patiatur, retinct tamen de his quae ap- Deniquc in disciplina nostra non tam quaeritur
petere vcl fugere ralionabiliter debet, veram et ulrum pius animus irascatur, eed quare irascatur ;

Btabilem inconcussa mente sentenliam. Hrnc ut po- nec utrum sit tristis, sed unde sit tristis nec ;

lui, non quidem commodius A. Gellio, scd certe utrum timeat, sed quid timeat. Irasci enim poc-
brevius, et, ut puto, planius exposui, quae ille se canti, utcorrigatur ; constristari pro afniclo, ut li-

in Epicteti libro iegisse commemorat, eum ex de- berelur; timere ne pereat ; noscio
periclitanti,
cretis Stoicorum dixisse alquc scnsisse. utrum quisquam sana consideratione reprehcndal.
3. Quac si ila aunt, autnihil, aut pcne nihil dis- Nam et misoricordiam Stoicorum esi solere cul-
tat inter Stoicorum aliorumque philosophorum pare («) sed quanto
: honostius ille Stoicus miseri-
cordia pcrturbaretur hominia liberandi, quam ti-
more naufragii Longe melius et hum.inius, et
!

pioriim sensilius accommodaliiis Cicero in Caesaris

• Vind. ct Mss., Agellius. At Am. Er. et Lov. A.
Nulln de virtulibus luis
laudc locutus est, ubi ail :

a Sic plcrifiiio nianuscripli Ad rdili.ciim leniant.

— Paulo post omncs noslri Mss.. urcesse cst In B.,
necetse esse. M. (o) Vid. infra, lib. 14, capp. 8 et 9.
 2G1 LIBEIl NONUS. 202
nec admirahilior, nec gratior misericordia est {Orat. ad bonorum morum Himiiitudinom hominibus
'

pro Q. Ligurio, rai). 12). Qiiid phI autoiii iiiiHoricdr- coiiHuliint cuiM oorum iikuih pa.SHionuin vitiis nuf»-
;

dia, iiiBl ulioniD nnsoriic quajiiiuu in iiualro cordo jiigala ot 0|)|>r(!HHa,

(juidiiuid rationis naluralitnr
compasflio, qua ulique, si possumus, Bulivonire hnbel, ud rallondum ct docipiendum lanto acrius
compcllimurV Scrvit autom motns is^to ralioiii, intondat, (|uanto oain iiiagia possidol nocondi cupi-
quundo ita prn^botur misoricordia, ut juatitiu con- ditas ?
scrvelur, aive cuiii indif^onti tribuitur, sivo cutn
ignoscitur pccnitenli. Ilaiic Cicnro, locutor cgre- CAPUT VII. —
Quod Platonici fujmenlis poelarum
gius,non duLiitavil.ippcllaro virlutcm, qunm Stoi- iiifamatos asscranl deos de contrariorum sludio-
cos inler vitia numorare non pudol qui ta- : rutn certumine, cum hx parlcs dxinonum, non
men, docuil liber Epictoti nobilissimi Stoici,
ut deorum sint.
ex decretis Zenonis et Chrysippi, qui hujus soctaj
primas (a) habuorunt, hujusiuodi passioiies in Quod si quisquam dicit, non ex omnium, sed ex
aniinum sapiontls admittunl, quem viliia omni- malorum dajmonum numero esae, quos poelaj quo-
bus liberum volunt. Undo (it conscquens, ul h£BC rumdam hominum osores et amalores deos non
procul a veritato confingunt hos enim dixit Apu-
ipsa non putent vilia, quando sapienti sic acci- :

leius, salo mentis per omnes cof,'ilationum ffistus

dunt, ut conlra virtutem mentis rationemque nihil
possint, et una git oademque sententia Peripateti-
fluctuare quomodo istud intelligere polerimus,
:

quando, cum hoc diceret, non quortimdam, id est

corum, ve! etiam Platoiiicorum, etipsorum Sloico-
maloruin, sed omnium daemonum medietatem
rum sed, ul ait Tuliius, verbi controversia jam
:

propter aeria corpora, inler deos et homines des-

diu torqueat homines Grseculos contentionis cupi-
cribebaf?Hoc enim ait fingere pootas, quod ex
diores, quara veritatis [De oralore, lib. i, c. 11,
istorum daemonum numero deos faciunt, et eia
§ 47).Sed aiihuc merito quaeri potesl, utrum ad
vitee praesentis perlineat infirmilatom, etiam in
'
deorum nomina iraponunt, et quibus voluerint
quibusque bonisofficiis hujuscemodi perpeli affec- hominibus ex his amicos inimicosque distribuunt
tus sancti vero Angeli et sine ira puniant quos
:
flcti carrainis irapunita licentia cum deos ab hia ;

accipiunt aeterna Dei lege puniendos, ct miserig

daemonum raoribus, et coelesti loco et beatitudinis
opuienlia remoios esse perhiheant {De deo Socralis).
sine miseriae compassione subveiiiant, et pericli-
Haec esl ergo fictio poetarum, deos dicere qui dii
tantibuseis quos diligunt, sine timore opilulentur ;

et tamen istarum nomina passionum consuetudine

non sunt, eos<|ue sub deorum nominibus inter e
locutionis humanas etiam in eos usurpentur, prop-
decertare propter homines, quos pro studio partium
ler quamdam operum similiiudinem, non prop-
diligunt vel oderunt. Non procul autem a veritate

ter afTeclionum infirmitatem

hancesse fictionem quoniam deorum appellati
dicit
sicut ipse Deus se- :
;

cundum Scripturas irascitur, nec tamen ulla pas- vocabulis qui dii nou sunt, tales tamen describun-
lur dcemones, quales sunt. Denique hincease dicit
sione turbatur (ft). Hoc enim verbum viiidictae usur-
pavil effectus, non iilius turbulentus affectus.
Homerif^am illam Minervam, quae mediis ccelibus
Graium cohibendo Achilli interoenit {Ibid.). Quod
CAPUT VI. — Quibus passionibus diemones, confi-
ergo Minerva illa fuerit, poeticum vult esse figmen-
tum eo quod Minervam deam putat, eamque
;
ienle Apuleio, exagilenlur, quorum ope homines
intsr deos, quos omnes bonos beatosque credit, ia
apud deos nsserit adjuvari.
alla aetberia sede collocat, procul a conversatione
Qua interim de sanclis Angelis quaestione dilata, mortalium.Quodautem aliquisdaemon fueritGraecis
videamus quemadmodura dicant Pialonici medios favens Trojanisque contrarius, sicut alius adversus
dsemones inter deos et homines conslitutos islis Craecos Trojanorura opitulator, quem Veneris seu
passionum aeslibus fluctuare. Si enim mente ab his Martis nomine idem poeta commemoral, quos deos
iibera eigque dominante molus hujuscemodi pate- iste talia non agentes in coelestibus habitationibus
rentur ^, non eos diceret Apuleius simili motu cordis ponit et hi daemones pro eis quos amabant, contra
;

et salo mentis per omnes cogitationum aestus fluc- eos quos oderant, iiilcr se decertaverint, hoc non
tuare (De deo Socralis). Ipsa igitur mens eorum, id procul a veritate poetas dixisse confessus est. De
est pars animi superior, qua rationales sunt, in his quippe ista dixerunt, quos hominibus simili
qua virlus et sapientia, si ulla eis essct, passionibus motu cordis et salo mentis per omnes cogitalionum
turbulentis inferiorum auimi partium regendis mo- aestus fluctuare testatur, ut possent amores et odia,
derandisque dominaretur ipsa, inquam, mens ; non pro justitia, sed sicut populus similis eorum
eorum,sicut isle Plaionicus confitetur, salo pertur- in venatoribus et aurigis, secundum suarum sludia
balionum fluctuat. Subjecta est ergo mena daemo- partium, pro aliis adversus alios exercere (a). Id
num passionibus libidinum, formidinum, irarum, enim videtur philosophus curasse Plalonicus, ne,
atque hujusceinodi caeteria. Quae igitur pars in eis cum ha3c a poetis canerentur, non a dffiinonibus
libera estcomposque sapientiae,quaplaceant diis, el mediis, sed ab ipsis diis, quorum nomina poetaa
fingendo ponunt, fieri crederentur.
» In Mh8. nonnullis, utrum cum ad
vitae, etc. Paulo
post in solaeflilione Lov. ; Sancti vero Angeli cum et
sine ira puinant. Sic probae notae Mss.
1 At edilio Lov. omittit, mo-
2 Edili, non paterentur : male ac refragantibus ma- rum cujus vocis loco Vind. et Am. habent, deorum. De-
;
nuscriplis. nique pro, bonorum. Er. habet, horum.
(a) Supple, partes (a) Vid. Enarr. in Psal. x.xxi,v, nn. 8 ct 9, et in Psal.
<b)_ Vid. Ub. 1 contra Advers. Leg. et
Prophet,, n. 40, Liii, n. 10.
et alibi.
 :;

263 DE CIVITATE DEI. S. AUGUSTINI 264

CAPUT VIII. — Dediis cceleslibun etdxmonibus aeriis aeternitatem cum habere daemones vellel intelli-
diis
hominibmque lerrenis Afiuleii Plalonici definilio. gi, non utique homines ab hujus rei consorlio
separaret : quia et hominibus aeternos esse animos,
Quid illa ipsa definitio daemonum, parumne in- procul dubio, siout Plalonicus, sentit. Ideo cum
tuenda est (ubi cerle omnesdeterminando comple- hoc genus animantiura describeret, immortalibus
xus est), quod ait dajmones esse genere animalia, animis, moribundis membris dixil esse boniines.
animo passiva, mente rationalia, corpore aeria, Ac per hoc si propterea communcm cuin diis aeter-
tempore aeterua (Ibid.) ? In quibus quinque comme- nitatem non habent homines, quia corpore sunt
moratis, nihil dixit omnino, quod daemones cum ' morlales propterea ergo daemones habent, quia
:

bonis saltem hominibus id viderenlur habere com- corpore sunt iramortales.

mune, quod non esset in malis. Nam ipsos homines
cum aliquanto lalins describendo compleclerelur, GAPUT IX. — An amicitia ccelestium deorum per
suo loco de illis dicens taaquam de infimis alque
intercessionem doemonum possit homini provideri.
lerrenis, cum prius dixissel de coclestibus di'3 ul ;

commondatisduabusparlibusexsummoctinfimo ul-
timis^tertio loco de mediis daemonibus loquerelur: Quales igitur mediatores sunt inter homines et

Igitur homines, inquit, ratione cluentes ', oratione pol- deos, per quos ad deorura amicitias homines am-
lentes,immortalibus animis^moribundismembrisjlevi- biant, qui hoc cum hominibus habenl deterius,
busetnnxiis menlibns, brutis et obnoxiis corporibus, quod animanle melius, id est animutn lioc
est in ;

dissitnilibusmoribus, similibus erroribus, jyervicaci autem habentcum diis melius.quod est in animante
audacia, perlinacispe, casso tabore, fortuna caduca, deterius, id est corpus? Cura enim animans, id

singillatim mortales, cuncli tamen universo genere est animal, ex anima constct el corpore, quorum

perpelui, vicissim sufficienda prole mutabiles, volucri duorum anima est ulique corpore melior ; elsi vi-

tempore, tarda sapientia, cita morle, querula vita liosa et infirma, melior certe corpore etiain sanis-

terras incolunt (De deo Socratis). Cum hic * lam simo atque firmissirao; quoniam ejus natura ex-
raulta diceret, quae ad plurimos homines pert.inent, cellentior nec labe 'vitiorum postponitur corfjori
numquid eliam illud tacuit, quod noverat esse sicut aurum etiam sordidum argento seu plumbo,
paucorum, ubi ait tarda sapientia ? <\uod si pr<eter- licet purissimo, carius aestin:aiur: isti raediatores

misisset, nuUo modo recte genus humanum dcs- deorum et hominum, per quos interpositos divinis
criplionis hsijiis lara intenta diligentia terminassel. humana jungunlur, cura diis habenl corpus aeter-
Gura vero deorum excellentiam commendaret, ipsam num, vitiosum autem cum hominibus atiitnum ;
beatitudinem, quo velunt homines per sapientiam quasi roligio, qua voluut diis homines perda;mone3
pervenire, in eis affirmavit excellere. Proindo si ali- jungi, in corpore sit, non in animo, constituta.
quos daemones bonos vellet inlelligi, aliquid etiara Quaenam tandem islos mediatores talsos atque lalla-
in ipsorum descriplione poueret, unde vel cum diis ces quasi capite deorsum nequiiia vel pcena sus-
aliquam beatitudinis parlem, vel cum hominibus pendit, ut inferiorein animalis parlem,id estcorpus,
qualemcunique sapientiam pularentur habere com- cum superioribus, superiorera vero, id est aniinum,
munem. Nunc vero nullum bonum eorum comme- cum inferioribus habeant, el cum, diis ccclostibus
moravit, quo discernuntur a malis. Quamvis
l>oni in parte serviente conjuncti, cura hominibus autem
et eorum malitiae liberius exprimendae pepercerit, terreslribusin parte dominante sint raiseri ? Gorpus
non tam nc ipsos, quam ne cultores eorura, apud quippe servura est, sicut etiara Sallustius ait
quos loquebatur, ofTenderet significavit lamen
:
Animi imperio, corporis servitio magis utimur. Ad-
prudentibus, quid de illis sentire dcberent quan- ;
junxit autem ille, Alterum nobis cum diis, attcrum
doquidem deos, quos omnes botios beatosque credi cum bctluis commune est {Sallusl. in Calil..cap. i) :

voluit, ab eorum passionibus, alque, ut ait ipse, quoiiiam de hominibus loquobatur, quibu"*, sicut
lurbellis oinni modo separavit, sola iilos corporum belluis, mortale corpus est. Isli aulem, ^uos inler
ffiternitate coojungens; animo aulein non diis, sed nos et deos inediatores nobis. philosophi provide-
hominibus similes daeraones apertissime inculcans :
runt ^ possunt quidem dicere de animo et corpore.
et hoc non sapiontiae boao, cu jus ct homines possunt Alterum nobis cum diis, alterum cum hominibus
csse participes sed perturbatione passionum, quae
;
commune est sed, sicut dixi, tanquam in perver-
:

slultis malisquG dominatur, a sapicntibus vero et sum ligati atque suspensi, servum corpus cum diis
cam nonhabere, quam
bonis ita rogitur, ul malint beatis, dominum animum cum hominibus miscris
vincere. Nam si non corporum, sed animorura habentes ^ parte inleriore ex.iltati, superiore de-
jecli. Unde etiam si quisquam propter hoc eos puta-
veritaRtcrnitatem haberccura diis,quia nulla morte,
sicut animaliura terrestrium, animi eorum sol-
• Forlc, quo. vunlur a corporo nec sic existimandum esl oorum
:

2 Edili, adultimum. Casligftntur ad volcres libros,

cor[iU3 tanquam honoratnrum aiternuin vehiculum,
qnonirn lccUonem confirmal iliud infra, n. 12, dictum,
de dnnhus nntuvae partibus ullititis, id est summis 8ed ffiternuin vinculum damnatorum^.
atque infimis.
3 Mim hic codicum vnrietas. Vind Ara. ct probae
notae Mss. lmi)cnt, gaudentes. V.r Lov., plaudcnles.
Alii quidnm Mss., fervenle!. ^onuuUl, /"rucntes.Sed
verius Colbcrtinns codcx, ut apud Apulcium ciwcnfw ; • Phires probac notae manuscripti, prodiderunt.
id cst cxccllcnles. 2 Verbuni, hahmles, non cst in Mss.
* Vind. Am. ct plciiquc Mss , /tinc. 3 Vind. Am. ot Er., damnandoruin.

I
 :

265 LlBRIl NONIJS. 266

CAPUT X. —
Qitoil xerunr/um Plotini acnleutium, plurimum diffeventes, luci suhlimitate, vitrr. perpctui-
minusmiscri sinl homiucs in corporc mortali, (luam lalc, naturir perfcctione; nutlo inlcr se propinquo com-
dxmones in xlcrno. muniratu, cum et hahitar.ula summa uh infimiH lunta
intcrcaprdo fastitjii dispescat • ; el vivaritas ittic leler-
Plolinus corto nostra) mcmoriao vicinis lonipo- '
na ct indcfcrta sil, hic raduca et snbcisiva ,et in(/enia
ribns, Platonom ca^loris cxcollcntiiis intolloxiHso illa ad hc>itiludincm suhlimala,h;ec admiserias infi-
lainlatur («). Is c.iim (iohumaiiis animis af^oroi, Pa- inata (De deo Socratis). Ilic torna video comm''mo-
lcr, incpiit, niiscricors morlatia illis vincula facirl>at rata conlraria do diiabus natur.-n pnrtibus uliimis,
{Enncadis cip. 12). Ila hoc ipaum (jU0<I
tibro 3,
i
id osl siimiiiis al(|uo inlimis.Nam tria qu.'C |)ropo-
niortalos sunl hominos rorpore, ud misoricordiam suit de diis laudaliilia, eadem ropetivil,alii3quidera
Dei palris pcrtinoro arbitratus esl, ne sempor hu- vorbis, ut eia alia triu advorsaox hominibus redde-
jus vitas miseria tenorcntur. Hao misericordia indi- rel. Tria doorum haecsunt: loci sublimitas^vitw per-
gnajudicatti est iniquitasdfflmonum, quaj in animi potuitas, porfoctio naturnp. IIa;c aliis vorbis ita re-
passivi miseria, non mortalo, sicut bominos, sed petivit, ut eis tria conlraria huniana; condilionis op-
asternum corpus accepil. Essont quippo feliciores ponerot: Cum et habitacula, inquil, summa ab infi-
honiinibus, si mortale cum eis haberont corpus,et mis tanta intercapedo fastigii dispescat: quia dixerat
cum diis beatum animum. Essent autem pares ho- loci sublimilaiem. Et vivacilas itlic, inquit, .cterna
minibus, si cucn animo misero corpus saltem mor- et indefccta sit, hic r.aduca et subcisiva ; quia dixe-
lale cum eis habero meruissent si tamen acqui-
; rat vit.o perpetuilalem. Et ingenia itla, inquit, ad
rerent aliquid pietatis, ut ab ffirumnis vel in morte bealitudinem sublimata, hxc ad miserias infimata
requiescerent. Nunc vero non solura foliciores ho- quia dixerat naturae perfectionem. Tria igitur ab eo
minibus non sunt animo misero, sed etiam mise- positasunt deorum, id est, locus sublimis, aeterni-
riores sunt perpetuo corporis vinculo. Non enim tas, boatitudo: et his contraria tria hominum, id
aliqua pietatis et sapientiae disciplina proficicntes, cst, locus infimus, mortalitas, raiseria.
inlelligi voluit ex dfflmonibus fieri deos, cum aper-
tissime dixerit daemones aelernos. CAPUT XIII. — Quomodo dxmones, si nec cum diis
beati, nec cum hominibus sunt miseri, inter utram-
CAPUT —
De opinione Plalonicorum, qua putant
XI. que partem sine ulriusque communione sint medii.
animas hominum daemones esse posl corpora.
1. Inter haec terna deorura et hominum, quo-
Dicit quidem animas horninum daemones
(b) et niam daemones medios posuit, de loco nulla est
esse, et ex hominibus fieri Lares, si boni meriti conlroversia inter sublimem quippe et infimum,
:

sunt Lemures, si mali, seu Larvas Manes autem

; : medius locus aptissime babelur et dicitur. Caetera
deos dici, si incerlum est bonorum eos, seu malo- bina restant, quibus cura altentior adhibenda est,
rum esse meritorum. In qua opinione, quantam quemadmodumvel aliena esse a daemonibus oslen-
voraginem aperiant sectandis perditis raoribus, qui danlur, vel sic eis distribuantur, ut medielas vide-
non videat, si vel paululum atlendat? Quandoqui- tur pxposcere. Sed ab eis aliena esse non possunt.
dem quamlibet nequam fuerint homines, vel Lar- Non enira, sicut dicimus locum mediura nec esse
vas se Oeri dum opinantur, vel dum Manes deos; sumraum, nec infiraum,ila daemonescum sint ani-
tantopejoresfiunt,quanlo suntnocendi cupidiores: malia rationalia.nec beatos esse, nec miseros, sicuti
uletiam quibusdam sacrificiis tanquam divinis ho- sunt arbusta vel pecora, quae sunt sensus vel ratio-
noribus post morlem se invitari opinentur, utno- nis expertia, recle possuraus dicere. Quorum ergo
ceanl Larvas quippe dicit esse noxios dcemones ex
: ralio mentibus inesl, aut miseros esse, aut beatoa
hominibus factos. Sed hinc alia quaestio est. Inde necesse est. Item non possumus recte dicere, nec
autem perhibet appellari graeoe bealos £u8a£[jLova^, morlaies esse daemones, nec aeternos. Omnia aam-
quod boni sint animi, hoc est boni daemones ani- ; que viventia aut in aeternum vivunt, aut Uniunt
mos quoque hominum dcemones esse confirmans. raorte quod vivunt. Jara vero isle terapore aeternos
dcoraones dixit. Quid igilur restat, nisi ut hi raedii
CAPUT XII. — De ternis contrariis, quibus secun- de duobus surarais unum habeant, et de duobus
dum Platonicos dxmonum et hominum nalura dis- infimia aiterum ? Nam si utraque de irais habebunt,
tinguilur. aut utraque de summis, raedii non erunt, sed in
alterutrarapartem vel resiliunl, vel recumbunt*.
Sed nunc de his agimus, quos in natura propria Quia ergo his binis, sicut demonstratum est, carere
descripsit inter deos el homines genere animalia, utrisque non possunl,acceptis ex utraqueparle sin-
menlerationalia, animo passiva,corpore aeria,tem- gulis mediabuntur. Ac per hoc quia de infimis ha-
pore aeterna. Nempc cum prius deos in sublimi coe- bere non possunt aeternitatem, quae ibi non est,
lo, homines aulem in terra infima disjunctos locis, unum hoc de suramis habenl et ideo non est al- :

et nalurae dignitate secernerel, ita conclusit Habe- :

terum ad complendam medielatera suam, quod de
iis, inquit, tn^erim bina animatia ; dcos ab hominibus intimis habeanl, nisi miseriara.
2. [XIII.] Est ilaque, secundum Platonico3,3ubli-
mium deorura vel beata aeternitas, vel aelerna bea-
1 Sic Am. et Mss. At Vind. Er. ct Lov., vicinus. Porro
Plotinus philosophus sub initium iraperii Aureliani, hoc
est anno Ghristi circiter 270 mortuus est, ut ex Por- 1 Apud Apuleium, tanta intercapedine fastigii di-
phyrio in ejus vita intclligitur. spescant.
(a) Conf. lih. 3 contra Academicos, n. 41. '>
Sola fere editio Lov. vel, resilient ; vel, recum-
{b) Nempe Apuleius, lih. De deo Socratis. bent.

Patrol. XLI. {Neuf.)

 267 DE CIVITATE DEI. S. AUGUSTINI 268

tidudo; hominura veroinrimorum vel miaeria

mor- GAPUT XIV. — An homines, cutnsinl mortales,pos-
tulis, vel mortalilaa misera : daemonum
aulem me- iinlvera bealitudine esse felices.
miseria.
diorum vel misera aiternitas, vel aelema
Nam quinque iilis,qu8e in dcfinitione daemonum
et Utrura autem el beatus et mortalis homo esse
ostendit; magna Quidam
posuit, non eos medios,sicut proinitiebat, possil, est inler homines quaestio.
quoniam Iria dixit eos habere nobiscum, quod ge- enim condilionem suara hurailius inspexerunt, ne-
nere animalia, quod mente rationalia, quod animo gaveruntque horainem capacera esse posse bealitu-
passiva sunt; cum diis autem uQum, quod tem- dinis, quamdiu mortaliter vivit quidara vero ex- :

quod corpore ae-

pore «eterna; et unum proprium, tulerunt se, et ausi sunt dicere, sapientiae compo-
ria. Quomodo ergo medii, quando unum habent cum tes, beatos esse posse raortales. Quod si ita est, cur
summis, tria cura infimis? Quis non videat,relicta nonipsi potius medii constituuntur inter mortales
roedietale, quantura inclinentur et deprimanlur ad miseros et imraorlales beatos, bealitudinem haben-
infima? Sed plane ibi eliara medii possunt ita in- les cura immortalibus beatis, mortalitatem cum
veiiiri,ut unum habeant proprium, quod est corpu3 mortalibus miseris? Profecto enim si beati sunt, in-
aerium, sicut et illi desummis alque infiniis sin- vident neraini (nara quid miserius invidentiaj? et
:

gula propria, corpus aetherium, hominesque

dii ideo morlalibus raiseris, quantura possunt, ad con-
terrenum duo vero communia sintomnibus, quod
; sequendam beatitudinera consulunt'; ut et etiam
genere sunt animalia, et mentc ralionalia. Nara et immorlales valeant esse posl raortem et Angelis
ipse cura de Jiis el horainibus loqueretur, « Habe- iraraortalibus beatisque conjungi.
isti deos
tis » inquit,« bina aninialia.» Et non solent
nisi rationales mente perhibere. Duo suntresidua,
quod sunt animo passiva, et terapore aeterna qua- :
CAPUT XV. — De Medialore Dei el hominum, homine
Christo Jesu.
rum habent unura cura infimis, cum suramis alte-
rum, ut proportionali ralione librala raedietas ne-
que sustollalur in sumraa, neque in infima depri- l.Siautera, quod multo credibilius et probabi-
malur. Ipsaeslautem illa daemonum misera aeterni- lius disputatur, omnes homines, quamdiu mortales
tas,vel aeterna miseria. Qui enira ait, anirao passiva, sunt, eliam miseri sint necesse est, qusrendua est
etiara misera dixissel, nisi eorum cultoribus* eru- medius, qui non solura horao, verum eliam Deus
buisset. Porro quia providentia summi Dei, sicut sit; ut homines ex mortali miseria ad beatam im-

eliam ipsi fatentur, non fortuita temerilate rej.'ilur mortalitatem hujusmedii beata mortalitas intorve-
mundus, nunquara esset istorum aetema miseria, niendo perducat. Quem neque non fieri mortalem
nisi esset magna malitia. oportebal, neque permanere mortalem. Morlalis
3. Si igilur beati recte dicuntureudaemones, non quippe faclus est, non infirmala Verbi divinitale, sed
sunt eudaeraones dajinones, quae inter homines et carnis infirmitale suscepla non aulera permansit :

deosistiin medio locaverunt. Quis ergo est locus in ipsa carne mortalis, quam resuscitavit a raor-
bonorura daemonura, qui supra horaines, infra de- luis quoniam ipse fructus esl mediationisejus, ut
:

os, istis preebeanl adjotorium, illis ministerium ? Si nec ipsi, proper quos liberandos mediator cffectus
enim boni ajternique sunt, profecto et beati sunt, e^t, in perpetua vel carnis mortc remanerenl.
iEterna aulem beatitudo medios eos esse noa si- Proinde mediatorem inter nos et Deum, et raorta-
nit, quia multum diis comparat, multumque ab litalem habere oportuit transeuntem et beatiludi-
hominibus separat. Unde frustra isti conabuntur nem permanentem ut per id quod Iransit, congrue-
:

ostendere, quomodo daemones boni, si et immorla- ret morituris; et ad id quod permanet, Iransierret
les sunt et beati, recte medii constituantur inter ex mortuis. Boni igitur Angeli inter miseros mor-
deos immorlales ac beatos el honiines morlales ac tales et beatos imraortales raedii esse Don possunt;
miseros. Cum enim utrumque habeanl cum diis,et quia ipsi quoque et beati et iinmortales sunt: pos-
beatitudinem au-
scilicet el immortalitatera, nihil sunt autem medii esse angeli mali quia imraorta-
lem horum cura horainibus et miseris et mortaii- les sunt cum illis, miseri cura istis. His contrarius
bus; quomodo non potius remoli suntab hnmini- est Mediaior bonus, qui adversus eorura immorla-
bus, diisque conjuncti, quam inlcr utrosijue medii litatem et miseriam,et raortalis esse ad terapus vo-
constiluti? Tunc enim medii essent, si haberent et luit, el beatus in aelernitate persistere potuit: ac sic
ipsi duo quaeilam sua.non cum binis alterutrorum, eos et immortales superbos, et miseros noxios, ne
sed cura singulis utroruraquo comraunia sicut ho- : iinmortalitatis jaclantia seduccrent ad miseriam, el
mo medium quiildam est,3ed inler pocora et Angc- suae mortis humilitate et sua? beatitudinis benigni-
los; ut, quia pecus est aniraal irrationale alque dostrusit in eis, quoruin corda per suam fidem
tcite

morlale, angelus autem rationalc et immortale, niunians, ab illorum iramundissiraa dorainalione

medius homo esset, inferior Angelip, superior pe- liberavit.
coribus, habena cum pecoribus morlalitalem, ra- 2. Horao itaque mortalis et miser longe sejunctus
'

tionera cum Angelis, animal rationale mortole. Ita ab immorlalibus et beatis, quid eligat medium, per
ergo cum quaerimus rnedium inler bciitos imraorla- quod immortalitati et beatitudini copuletur? Quod
les raiserosque mortales, hoc inveniro debemus, possit delectare in daemonum immortalilate, mise-
quod aut mortale sit bealura, aut immortale sit mi-
Berutn.

"
EJiti, pro eorum oultoribus. Abest, pi-o, a manu- '
Sic M93. Editi vero, consulant.
Bcriptis.
 2«!) LinEll NONIJS. 270
riim 08l: (iiioil posait offondoro in OhriaLi mortn- Dcuin dicjmuH, aic a Plulono pr/ndioari assovcrat,
lituto, JMin noii cst. cavondii osl miyoriu
Il)i orgi) «liiod i|)Ho 8it qui non possil pcnuria Hor-
Holii»
sompitoriia : hic inura timomla nnn 08l, qiiiD osso iMoniH hiimani (jiiuviH orutioiio vel modico compre-
non poluit sompitornu, ct boiitiliiilo amanilu oat hondi vix autom supiontibus viris, ouni so vi^ore
;

Ad hoc i|nip(io
sempilcriitt. so inlorponit moiliua aniini, i|uantum licuit, a corporo rcmovorinl, in-
immortulis etmiscr, ut ud immortalilatein hcalain tcllccliiin hiijiis Dci, ct id (|uoi|uo inlerdum veiut
Iriinsiro non ainal, (|iionium pcrsistil quoii im[)0- in altiasiiiiis tenebris rupidiHHitno
coruacurnine
(lit, miscriu: ail hoo uutom ac intcr-
id cat ipsa Iiimon cundiduin intormicure (De dco Socralis). Si
posuit mortuliact boatus, ut mortulitutc Irunaactu, ergo supru omniu vcro summua Dcus intelligibili
et ex morluis lacoret immortalos, quod in so ct ineirabili ^ quadam praesontia, etsi interduin,
resurgendo monstravit, ol ex misoris bcatoa, elsi tuni|uam rupidissimo coruscnmine lumen
undo nunquam ipso disccssit. Aiiiis cst cr},'0 ine- cundidum intermicans, adest tamen sapientium
dius mHlus, qui separat amicos alius honus, qui ; montibus, cum se, quantum licuit^ u corpore
reconciliat inimicos. Kt ideo multi sunt modii se- rcmovorint, nec uh eis contaminari potest; quid
paratores, quia multitiido qn;c bcata ost, unius est quod propterea constituuntur longe
isti dii
Dei participationc fit beuta cujus parlicii^ationis ; in sublimi nc contrcctatione contaminen-
ioco,
privationo miscru multitudo malorum angelorum, turhuinana? Quasi vero aliud corpora illa aethe-
quae se opponit potius ad impcdimenluin, quam ria quam videre sufficiat, quorum luce terra,
interponit ad bcatiludinis adjutorium, etiam ipsa quantum sulficit, illuslralur '^.
Porro si non con-
multitudine obstrepit quodammodo, no possit ad taminantur sidera, cum videntur, quos deos omnes
illud unum bcatilicum bonum perveniri, ad quod visibiles dicit; nec dujinones hominum contami-
ut porduceremur, doq multis, sed uno mediatore nantur aspectu, quamvis de proximo videan-
opu3 erat et hoc eo ipso, cujus parlicipalione
; tur. An forte vocibus humanis contaminarentur,
simus beati, hoc esl Verbo Dei non facto, per quod qui acie non contaminantur oculorum et ideo ;

facta suat oinnia. Nec tauien ob hoc mediator est, daemones medios habent, per quos eis voces
quia Verbum." maxime quippe immorlalo et hominum nuntientur, a quibus longe absunt, ut
maxime beatum Verbum longe est a mortaiibus incontarainatissimi perseverent? Quid jam de
raiseris sed medialor per quod homo
; eo ipso : ca^teris sensibus dicam? Non enim olfaciendo con-
ulique ostendens ad illud non solum beatum, taminari vel dii possent, si adessent, vel cum
verum etiam beatificum bonum non oporlere quaeri adsunt daemones, possunl vivorura corporum va-
alios mediatores, per quos arbitremur nobis per- poribus humanorum, si lantis sacrificiorum cada-
ventionis gradus esse moliendos quia beatus et ;
verinis non contaminantur nidoribus (a). In gus-
beatificus Deus factus particeps humanitatis nos- tandi autem sensum
^ nulla necessitate reficiendae

trse compcndium praebuit parlicipandae divinitatis morlalitatisurgentur, ut fame adacti cibos ab

suse. Neque enim nos a mortalitale et miseria hominibus quoerant. Tactus vero in potestate est.
liberans ad Angelos imraortales beaiosque ita per- Nam licet ab eo polissimum sensu contreclatio
ducit, ul eorum participalione etiam nos immor- dicla videalur, hactenus tamen, si velient, misce-
tales et beati simus; sed ad illam Trinitatem, rentur hominibus, ut viderent et viderentur, au-
cujus et Angeli participatione heati sunt. IJeo dirent et audirentur: tangendi autera quae neces-
quando forma servi {['kilipp. ii, 7), ul me-
in sitas ? nam neque homines id concupiscere aude-
dirttor infra Angelos esse voluit, in forma
esset, rent, cum deorum vel daemonura bonorura coa-
Dei supra Angelos mansit idem in inferioribus : speclu vel colloquio fruerentur: et, si in tantum
via vitae, qui in superioribus vila. curiositas progrederetur, ut vellent; quonam pacto
quispiam posset invitura tangere deum, vel dae-
monem, qui nisi captum non potest passerem?
CAPUT XVI. — An rationabiliter Platonici definie-
2. Videndo igitur visibusque se praebendo et lo-
rint deos ccelesles, declinanles terrena contagia,
hominibus non misceri, quibus ad amiciliam deo-
quendo et audiendo, dii corporaliter misceri homi-
nihus possent. Hoc autem modo daemones si mis-
rum daemones sii[]ragenlur.
centur, ut dixi, et non contaminantur, dii autem
coniaminarentur, si miscerentur incontaminabilea ;

Non enim verura est, quod idem Platonicus ait

dicunt da^raones, et contaminabiles deos. Si autem
dixisse Platonein, Nullus deus miscetur homini. Et contaminantur et daemones, quid conferunt horai-
hoc prfficipuum eorum sublimitalis ait esse spe- nibus ad vitara post raorlera beatara, quos conta-
cimen, quod nulla attrectatione hominura conta- minati mundare non possunt, ul eos mundos diis
miannluv f^Apuleius, de deo Socralis). Ergo daemones incontaminatis possint adjungere, inler quos et
contaminari fatetur et ideo eos a quihus conta-
illos medii constituti sunt? Aut si hoc eis beneUcii
:

minantur, mundare non poasunt, omnesque im-

non conferunt, quid prodest hominibus daemonum
mundi pariler fiunt, et daemones contrectatione
amica mediatio? an ut post mortem non ad deos
hominum, homines cultu daemonum. Aut, si
et
et contrectariiniscerique hominibus, nec lamen
contaminari, daemones possunt, diis profecto me-
liores sunt quia illi, si miscerenlur, conlami-
: 1 Sic nostri omnes Mss. In B. deest, et ineffabili. M.
narenlur. Nara hoc deorum dicitur essc pra^ci- 2 Er. Ven., quasi corpora illa aetherna laotu tan-
puum, ul eo3 sublimiter separatos huraana con- tum gueant humano, et non etiam visu contaminari,
M.
Irectatio contarainare non possit. Deum quidem 2 Yind. Ara. Er. et plerique manuscripti, sensu»
aumiuum omnium creatorem, quem nos verum (a) Vid. infra, lib. 10, cap. 11, n. 2.
271 DE ClViTATE DET S. AUGUSTINI 272
homines per daemones transeant, sed simul vivant absit ut contaminalionem timeret ex homine quo
utrique conlaminati, ac per hoc neulri bcali^Nisi indutus est, aut ex hominibus inter quos in hotnine
forte quis dicHt more spongiarum. vel hujuscemodi conversatus est *. Non enim parva sunt haec inte-
rerum mundare daemonRS amicos suos, ut tanto rim duo, quae salubriier sua incarnatione mons-
ipsi sordidiores fiant, quanto (iunt homines eis travit, nec carne ^ posse contaminari veram divi-
velut tergentibus mundiores. Quodcon- si ita est, nitatem, nec ideo putandos daemones nobis esse
larainalioribus dii miscentur dacmonibus, qui ne mcliores, quia non habent carnem (n). Hic est,
contaminarentur, hominum propinquitatem con- sicut eum pradical sancta Scriptura, Medialor Dei
trectalionemque vilarunt. An forte dii possunt ab cl hominum, homo Christus Jesus (I Tim. ii, 5). de

hominibus contaminatos mundare doeinones, nec cujus et divinitate, qua Patri esl semper aequalis,
ab eis conlaminari, et eo modo non possent et et humanitate, qua nobis factus est similis, noQ
homines? Quis talia senliat, nisi quem fallacissimi hic locus est ut competenter pro nostra facullate
daemones deceperunt? Quid, quod si videri et dicamus.
videre conlaminat, videntur ab hominibus dii,
quos visibiles dicit {De deo Socratis), clarissima CAPUT XVIII. —
Quod fallacia dxmonum, dum sua
mundi lumina {yirgil. Georg. lib. 1, vers. 5, 6) el intercessioneviam spondet ad Deiim, hoc annitatur,
caelera sidera, lutioresque suut daemones ab isla ut homines a via verilutis averlat.
horainum contaminalione, qui non possunt videri,
Falsi autem fallacesqiie medialores daemones,
nisi veiinf? Aut si non videri, sed videre conta- illi

qui cum per spiritus iminunditiam ac

minat, negcnt ab istis clarissimis mundi luminibus, raiseri

quos deos opinantur, videri homines, cum radios maligni multis elTeclibus clareant, per corpora-
suos terras usque perlendant. Qui tamen eorum lium tamen locorum intervalla et per aeriorura
radii per quaeque immunda ditlusi non conlami-
corporum levitatem a provectu animorum nos
nantur: et dii contaminarentur, si hominibus avocare alque avertere moliuntur, non viam '
miscerentur, etiamsi esset necessarius in subve- priebent ad Deum; sed, ne via teneatur, impe-

niendo contactus? Nam radiis solis et lunee terra diunt. Quandoquidera et in ipsa via corporali, quae
falsissima est et plenissima erroris, qua non iter
coaiingitur, nec islam contaminat lucem.
agit justilia quoniam non per corporalera altitu-
;

CAPUT XVII. — Ad consequendam vilam beaiam diiiera, sed per spiritualem, hoc est incorporalem,
siraiiitudinera ad Deum debemus, ascendere; in
qux in parlicipulione esl summi boni, non tali
dxmon, ipsa tamen corporali via, quam daemonum amici
mediatore indigere hominem qualis est
per elementorum gradus ordinant, inler aetherios
sed lali qualis unus est Chrislus.
deos et terrenos homines aeriis daemonibus mediis
Miror autem plurimum taui doclos homines, constitutis, hoc deos opinantur habere piaecipuum,
qui cuncta corporea et sensibiiia, prse incorpo- '
ut propter hoc intervallura locorum conlrectatione
ralibus et intcUigibilibus, postponenda judicave- non conlarainentur huraana. Ita daemones conta-
runt, cum agitur de beata vita, corporalium con- minari potius ab hominibus, quam horaines mun-
trectationum facere mentionem. Ubi est iilud dari a daemonibus credunt, et deos ipsos conta-
Plolini, ubi ait, Fugiendum est igitur ad charissi- minari potuisse, nisi loci allitudine munirentur.
mam ' patriam, et ibi paler, et ibi omnia? Qux Qui tam inCelix esl, ul ista via mundari se cxisti-
igitur, inquit, classis aut fuga? Similem deo [ieri met, ubi bomines conlaminanles, daeinones con-
{Enneadis 1 lib. 6, cap. 8 ; lib. 2, cap. 3). Si ergo taminati, dii contaminabiles praedicantur et non ;

deo quanlo similior, tanlo lil quisque propinquior; potius eligat viam, ubi contaminantes magis
nulla est ab illo alia ionginquitas quaia ejus dis- dffiiiiones evitenlur, et ab inconlaminabili Deo *
similitudo. Incorporali vero ilii ajterno et incom- ad ineundatn societatem incontaminatorum Ange-
mulabili tanto anima hoininis dissiinilior,
esl lorum homines a contaminationc mundentur ?

quanto rerum temporalium mutabiliumque cupi-

dior. [XVil.J Hoc ut sanelur, quoniara imm.ortali
CAPUT XIX. — Qiiod appellalio dwmonum jam nec

puritali, quaj in summo est, ea quae in imo sunt

apud cullores eorum assumatur in significatwnem
alicujus boni.
morlalia et immunda convenire non possunt, opus
est quideiu raediatore non lamcu tali qui corpua
;
Sed nc dc verbis etiam nos certare videamur,
quidem habeat immortale propinquum summis, quoniam nonnulli islorum, ut ita dixerim, daemo-
animum autem morbidum Bimiiem in(imis;quo nicolarum, in quibus et Labeo esl, eosdem perhi-
morbo uobis invideat polius ne sanemur, quam bcnt ab aliis angelos dici, quos ipsi daemones
adjuvet ut sanemur: sed tiili qui nobis inlimis ex nuncupant, jum milii dc bonis Angelis aliquid
coiporis mortalilale coaptulus, iiiiitiurLali spirilus video disserendum, quos isti esse non negant, sed
jusiitiu ^, per quam nun lucorum disunlia, sud eos bonos da-monos vocare quam Angelos malunt.
Biiiiililudinis excellenlia ma. sit in suinmis, mun- Nos aulem, sicut Scriplura loquitur, secunduin
daiidis liberandisque nobis vere divinuiu pafbeat quain chrisliani sumus, Angelos quidem partira
adjulonum. Qui prolecto incontuminabilis Ueus
1 NonnulU Mss. scd non melioris notae, inter quos
homo conversatus est.
' Er. et Lov. omillunt, prae. » Sic Vind. Am. et Mss. At Er. ot Lov., nec in carne.
2 Editi, clarissimain At Mss.,
. charitsimam : juxta 3 Lov., et non viam. Particula, et, abest ab aliis
graecum riotini. libris.
' Plerique manuscrjpti, ivimortalis sj)iritus Jus- ' Sola editiu Lov.. et ab incommutabili Deo.
litia. (a) Conf. lib. 13 de Trinit., n. 22,
273 LIBKIl NONUS 274
l)ono3, malos, nunqnixm voro bonos lix-
piirlim Iiiit luntu aulom voliiit, qiiiinlum oportuit. Sed
:

monos lcginnis srd ul)icuni(|uo illuniin Lillorurum

: iniioluit, noii sicut Ang(!li.s sunctis, (jiii cjiih Hccun-
hoc nomcn posiUun rcpcrilur, aivo ilaMndnos, sivo dum id quod Doi Vcrbuiu cst, purticipatu iulcnu-
dajmonia dicunlur, nonniHi maligiii signilioanlur lato poifruuntur
sed sicut cis lerrcndis inno-
(«) ;

spirilus. I']l liunc loqucmli consuctndiiKiin in lun- tPHCcndiiin gx quoriim tyrannica qiiodam-
luit,

tum populi UH(iut'(iuaquo scculi sunl, ut euruiii niddo potcabto fuerut liboruturiis pr./MJcstinutos ia
etium qui Pagani appellunlur, et deos niultos ac suuii) rcgniim ct gloriam semper veraccm et vera-
d«iPinono8 colcndos cyse ooiilenduiil, nulliis IVto citcr scmpitcrnam. Innoliiit ergo djcmonibus, non
eil laiu lillcruluo el doclus, qui aiideal iii laudo por id qiiod cst vita ujterna, ct luirien incommutu-
vel servo suo dicerc, Dajmoncm liabes (a) sed : biie quod iliuminat videndo per fidem,
pios, cui
cuilibet lioc dicerc volueril, noii sc ulilcr accipi, qiirL' in ilio est, corda inundautur sed perqu.x'dam ;

quuui maledicero voluissc, dubitaro non possil. tcm|)oralia 8u;n virtulis eHecta et occultissima; si-
Quae igitur nos ' causa compellit, ul posl oiren- gna praesenliae, quce angelicis sensibus etiam raa-
sionem aurium tam niultarum, ul jum pcno sint lignorum spirituum potius quam infirmitati ho-
omnium, iiuiE hoc vcrbum nonnisi in inalam minum possent esse conspicuu. Denique quando
partem audire consueverunt, quod diximus coga- ea paululuiii supprirnenda judicavit, et aliquanto
niur exponcre, ciim possiiiius Angoiorum nomine altius latuit, dubituvil de ilio daemonum princeps,
adhibito, eamdem offcnsionem, quffi nomine dafi- eumquo lenlavit, an Christus esset explorans,
nionum fieri poleral, evitarc? quantum se permisit, ut hominem
tcntari ipse

CAPUT XX. — De Cjualitate scienliip,, quae diemones

quem gerebat, ad nostrae
imitationis temperaret
exemplum. Post illum vero tentalionem, cum An-
superbos facit.
geli, sicut scriptum est, ministrarent ei{Mattk. \v,
Quanquam etiam ipsa crigo biijus nominis, si di- 3-11), boni utique el sancti, ac per hoc spiritibus
vinos inlucaraur Libros, aliquid alTerl cognitione immundis metuendi et treraendi, magis magisque
dignissimum. Aaijjiove<; eniiii dicunlur, quoniam vo- innotescebat dajmonibus quantus esset, ut ei ju-
cabulum graecum est, ob scientiain nominali {b). benti, quamvis ia illo contemptibilis videretur
Apostolus aulem Spiritu sancto loculus uit, Scienlia carais infirmitas, resistere nullus auderet.
inflat, chariias vero ardificat (I Cor. viii, 1). Quod
recte aliter non intelligitur, nisi scientiym tunc CAPUT XXII. —
Quid intersit inler scientiam sanc-
prodesse, cum charitas iuest; sine hac autem in- torum Angelorum, et scienliam dxmonum.
flare, id est in superbiam inanissimae quasi vento-
sitatis extollere. Est ergo in daBmonibus scientia
His igitur Angelis bonis oninis corporalium tem-
sine charitate, et ideotam inflati, id est tam su- poraliumque rerum scienlia, qua inflantur daemo-
perbi, sunt, ut honores divinos et reliiiionis servi-
nes, vilis est non quod earum ignari siat, sed
:

lutem, quam
vero Deo deberi sciunt, sibi satege- quod illis Dei, qua sanctificantur, charilas chara
est, prae cujus non tantum incorporali, verura
rint ' quantum possunt, et apud quos
exhiberi, et
possunt, adhuc agunt. Contra superbiam porro etiam incommutabili et ineffabili pulchriludine,
daemonum, qua pro merilis possidebalur genus hu- cujus sanclo amore inardescunt, omnia quae infra
manum, Dei humilitas, quae in forma servi appa- sunt, et quod illud est non sunt, seque ipsos ia-

ruif, quantam virtutem habeat, animae hominum ter illa contetnnunt, ut ex toto, quod boni sunt,

nesciunl iinmiinditia elaiionis inflatee, daemonibus eo bono, ex quo boni sunt, perfruantur. Et
similes superbia, non scientia. ideo cerlius etiam teinporalia et mutal)ilia ista
noverunt quia eoium principales causas in
—
:

CAPUT XXf. Ad quem modum Dominus volueril Verbo Dei conspiciunt, per quod facius esl mun-
daemonibus innolescere. dus quibus causis qua^dam probantur, quaedam
:

Ipsi autem daemones etiam hoc ita sciunt, ut reprobantur, cuncta ordinantur. Daemones auleiu
eidem Domino infirmitate carnis induto dixerint :
non aeternas temporura causas et quodammodo
Quid nobis et libi, Jesu Nazarene ? venisli ante iem- cardinales in Dei Sapienlia contemplantur ; sed
pus perdere nos ^ (Marc. i, 24 ; et Mattfi. viii, 29) ? quoruindam signorum nobis occultorum majore
Clarum est in his quod in eis et tanta
verbis, experientia multo plura quam homines futura
scienlia erat, et charitas non erat. Pcenam quippe prospiciunt. Dispositiones quoque suas aliquando
suam formi(Jabant ab illo, non in illo justitiam di- praenunliant. Denique saepe isti, nunquam illi om-
ligebant. Taatum vero eis inuotuit, quantum vo- nino falluntur. Aliud est enim temporalibus tem-
poralia et mutabilibus mutabilia conjectare,
eisque temporalem et mutabilem modum suae '
1 Ms. 766, sed quilibet haec. M.
2 Mss. 766 et 2U50, non. M. voluntatis et facultatis inserere, quod daemonibus
3 Vind. et Mss., salis egerint. Sic aliis locis con- certa ratione permissum esl aliud autem in aeter-
;

Btanter, salis ago : pro, satago. nis atque incommutabilibus Dei legibus, quae in
* Vind. Ara. Er. et plures manuscripti, quae in
Chrislo apparuit. Nonnulli ejus Sapientia vivunt, mutationes temporum prae-
veteres libri, qui in
Christo apparuit. —
Sic Gorbeiensis. Sed A, B, C ut videre, Deique volunlatem, quae tam certissima
editum est. M. quam potentissima est oranium *, Spiritus ejus
5 Omnes Mss., venisti perdere nos ? omisso, ante
tempus.
(a) Coquaeus hic notat consulandura Tertullianum, > Aliquot Mss., motum. —
Sic Cd. 2051. M.
de Testim animae, cnp. 3. M. 2 Sic Er. ct Mss. At Yind. Am. et Lov., quam poten-
(b) Pialo iu Cratylo, daimones dictos tradit quusi tissima est, dirini Spiritus, etc.
datimones, id est peritos ac rerums cios. Vide Lacta/it., (r) Conf. lib. 4 de Gen. ad Litt nn. 49, 50 ^-ide, ;

Ub. 2 lustit. etiaiu cap. scq.

275 DE CIVITATE DEI. S. AUGUSTINI 276

parlicipatione cngnoscere quod sanclis Angelis

;
tituere deum infidelis auderet infirmitas? Quod
recui discrelione donatum est. Itaque
non solunti in homine facile est evitare. Et evideniius dici de-
sunt. i3onum aulem buerunt bomines dii in populo Dei, ul certi ac fi-
fflterni, verum eiiam beati
sunl, Uens illis est, a quo creali sunt. dentos fiereni, eum esse Deum suum, quidiclus est
quo beati
participalione et con- Deus deorum quia, etsi appellentur dii immortales
lilius quippe iQdeciinabililer
:

templalione perfruuntur. illi ct beali, qui in coelis sunt (a) non tamen dicti
;

sunt dii deorum, id est dii hominum in populo

GAPUT XXIIl. —
Nomen deorum falso adscribi diis Dei constilutorum, quibus est dictum, Ego dixi,
Gentium, quod tamen el Angelis sanctit ethomini- Dii esiis, el filii E.vcelsi omnes. Hinc est quod ait
audorilate
bus justis ex divinarum Scriptiirarum Apostolus Etsi sunt qui dicuntur dii, sive in ccelo,
:

commune est. sive in terra sicuti sunl dii multi, et domini multi:
;

nohis tamen unus Deus Pater, ex quo omnia, et nos

l.Hos si malunt deos quam dKmones
Platonici in ipso: et unus Dominus Jesus Clvistus, per quem
dicere, eisque annumerare, quos a
summo Deo
omnia, et nos per ipsum (I Cor. viii, 5, 6).
magislor
conditos deos scribit eorum auctor et 3. Non mullura ergo de nomine disceptandum
Plato {In Timceo) dicant quod volunt
non enim :
;
est, cum, res ipsa ita ciareat, ul a scrupulo dubi-
cum eis de verborum controversiaUborandura est.
talionis aliena sit. Illud vero, quod nos ex eorura
Si enim sic immorlales, ut tameu a summo Deo
immortalium bealorum numero raissos Angelos
facti sunt,
factos, etsi non per se ipsos, sed ei, a quo esse dicimus, qui Dei voluntatem hominibus an-
adhaerendo, beatos esse dicunl hoc dicunt quod
nuntiarent, illis autem * non placet, quia hoc mi-
;

dicimus, quolibtit eos nomine appellent. Hanc au-

nisterium non per illos quos deos appellant, id
lem Pialonicorum esse sententiam, sive
omnium,
est immortares et beatos, sed per damones fieri
inveniri potest.
sive meliorum, in eorum litteris
credunt, quos immortales lanlum, non etiam bea-
Nam et de ipso nomine, quo hujusmodi immor-
tos audent dicere aut certe ita iramortales ac
;

beatamque creaturam deos appellanl ideo

bealos, ut taraen daemones bonos, non deos subli-
;
talera
quia et in
inter nos et ipsos pene nulla disscnsio esl, miter collocalos et ab humanacontrectatione semo-
nostris sacris Litteris legitur, Deus deorum
Dominus
to3 quimvis nominis controversia videatur, ta-
;

locutusest {Psal. xlix, et alibi, Confitemini Deo

1) :
men ita detestabile est nomen daemonum, ut hoc
deorum (Psal.cxxxw, 2). Et alibi, Rec magnus super raodis omnibus a sanctis Angelis nos reraovere de-
omnes deos {Psal. xciv, 3). lllud autem ubi scriptum bearaus. Nunc ergo ita liber iste claudatur, ut scia-
est, Terribilis est super omnes deos; cur
diclum sit,
raus immortales ac beatos, quodlibet ^ vocentur,
deinceps ost enditur. Sequitur enim, Quoniam omnes
qui taraen facti et crcali suiit, medios non csso ad
dii gentium dxmonia, Dominus aulem celos (ecit
immortalera bealiludinem perducendis mortalibus
{Psal. xcv, 4, 5). Super omnes ergo deos dixit, sed
miserip, a quibus utraque differentia separantur.
gentium, id est, quos gentes pro diis habent, quae
Qui autera raedii sunt communem habendo im-
sunt dxmonia: ideo terribilis, sub quo terrore Do- raortalilatera cura superioribus, miseriam cura in-
mino dicebant, Yenisti perdere nos (il/arc. i, 24) ?
ferioribus, quoniara merito raalitiae sunt miseri,
IUud vero ubi dicitur, Deus deorum, non potest beatitudinem quam non habcnt, invidere nobis
intelligi Deus dBemoniorura el Rex magnus super
:
possunt potius quam prajbere. Unde nihil habent
omnes deos, absil ut dicalur Rex magnus super amici dapmonum quod nobis dignum afferant, cur
omnia daemonia. Sed homines quoque in populo
eos tanquam adjutores colere debeamus, quos po-
eadem Scripiura deos appellat. Ego, inquit,
Dei, lius ut deceptores cvitare debemus. Quos aulem
dixi, Dii estis, et filii Excelsi omnes {Psal. lwm, 6).
bonos, et ideo non solum immortales, verura etiam
Polesl itaque intelliKi horum deorum Deus, qui
beatos deorura nomine sacris et sacrificiis propter
dictus est Deus deorum : et super hos deos Rex ma- vilam beat;im post raortem adipiscendam colen-
gnus, qui dictus esl Rex magnus super omnes deos. dos putant, qaalescumque illi sinl, et quolibet vo-
2. Verumlamen cum a nohis quaeritur, si homi- cubulo digni sunl, non cos velle per tale religionis
nes dicti sunt dii, quod in populo Dei sunt, quem obsequium unum Deum
coli, a quo oreati el
nisi
per Angelos vel per homines alloiiuilur Deus; cujus parlicipatione beali sunt, adjuvante ipso, in
quanto ma-?is imrr.ortales eo noniine di^ni sunt, sequenti libro diligentius disseremus.
qui ea fruunlur beatiludine, ad quam Deum co-
lendo cupiunt homines pervenire? quid responde-
bimus, nisi non frustra in Scripturis sanctis ex- 1 Particula, autem, desideratur in sola oditione Lov.
2 Editi,quomodolibet. Et infra, ad imniortalitalem
pressius homines nuncupatos deos, quam illos
beatiludinemque perducendis, etc. \t Mss., quodli-
immortales et beatos, quihus nos aequales fuluros bet ad immortalem beatitudinem perducendis, etc.
.

in rcRurrcclione promiltitur, ne scilicet propter (a) Uhid Origenera, Homil. 8 in Exod., ex eacris
illorum excellentiam aliquem corum nobis cons- litteris docere animadvertit Coquaeus. M.
 277 LIBER DECIMUS. 278

rJHEn DECIMUS.
In (luo (locol; AugnsCmiis diviuuiu Iioiu^nMti, (|ui lalriiui cuihiH dicilur ol BruTifiitiis riKlUir, nollo AngoioH l)onoH
oxliilicri uisi uiii Doo, cuL oL i[isi 8(3rviuul. I)c jiriuciiiio Buliiiido (ic via puri^iuuldo iic liboriiudao aiiimao diHputat
coulru rorpliyrium.

CArUT PlllMUM. — Veram beatiludinem sivc An- ubi(;umquo Hunctarum Scripturarum positum est,
gelis, sive hominibus, per unum Deum tribui, inlcrprolati sunt Sorvitutcm. Scd ea sorvitus, quaj
elium Plutoiiicos defiuisse scd ulrnm hi, qnos oh
: dobetui' hominibiiB, secundum qiiam praecipit
hoc ijisum rolcndos putanl, uni tanlum Dco, an Apostolus, sorvos dominia suis Hubdilos eHse de-
etiam sibi sacrificari vclint, esse quocrendum. borc {Eplies. vi, .'3), alio nomine graece nuncupari
1. Omnium corta sentcnlia csl, qui raliono f|UO- aolet [a) laxptla vero secuudum consueludincm
:

quo modo uli possunl, boatos ossc omnos homines qua locuti sunt qui nobis divina eloquia condido-
vellc. Qui aulem dum mortu-
sint, vel undo (ianl, runt, aut semper, aut tam frequenter ut pene sem-
liuai qua&rit innrmilHS, mulla^ magnajque conlro- per, ea dicitur servitus qua^ pertinet ad colendum

versiaj concitataj sunt, in quibus philosophi sua Deum. Proindo si tanlummodo Cultus ipse dicatur,
studia et otia contriverunt quas in medium addu-
;
non soli Deo deberi videtur. Dicimur enim colere
cere atque discutere, et longum est, el non ne- etiam homines, quoshonorifica vel recordationo vel
cessarium. Si enim recolit qui ha-c legit, quid in praesentia frequentamus. Nec solum ea quibus nos
libro egerimus octavo in eli^endis philosophis, cum religiosa humilitatesul)jicimus, sed quaedam etiam
quibus hajc debeatavita, quae post mortem futura quae subjecta sunt nobis, coli perhibentur. Nam ex
est, quajstio traclaretur, utrum ad eam uni Deo hoc verbo et agricola^ et coloni et incolae vocanlur;
vero, qui etiam est deorum effector, an plurimis etipsos deos non ob aliud appellant coelicolas, nisi
diis religionesacrisque serviendo, pervenire possi- quod ccelum colant ; non utique venerando, sed in-
mus non eliam hic eadem repeti expectat, prae-
;
habitando tanquam coeli quosdam colonos non
;
:

aertim cum possil relegcndo, si forte oblitus est, sicut appellantur coloni, qui conditionem debenl
adminiculari * memoriam. Elegimus enim Plato- genitali solo propter agriculturam sub dominio
nicos omuium philosophorum merito nobilissimos: possessorum {b) sed, sicut ait quidam latini
;

propterea, quia sicut ^ sapere potuerunt, licet eloquii magnus auctor,

immortalem ac ralionalem vel inlellectualem ho- Urbis antiqua fuit, Tyrii tenuere coloni.
minis animam, nisi parlicipaio lumine illius Dci,a {Vivff. JEneid. l. i, v, 12).
quo et ipsa etmundus faclus esl, beatam esse non Ab incolendo enim colonos vocavit, non ab agri-
posse ita iliud quod omnes homines appetunt, id
;
cultura. Hinc et civitates a majoribus civitatibus
esl vitam beatam, quemquam isti assecuturum velul populorum examinibus conditae, coloniae
negant, qui non illi uni optimo, qui est incommu- nuncupantur. Ac per hoc cultum quidem non de-
tabilis Deus, puritate casti amoris adhaeserit. Sed beri nisi Deo, propria quadam notione verbi hujus
quia ipsi quoque sive cedentes vanilati errorique omnino verissimum est sed quia et aliarum :

populorum, sive, ut ait Apostolus, evanescentes in rerum dicitur culius, ideo laline uno verbo signi-
cogitationibus suis {l\om. i, 21), multos deos co- ficari cullus Deo debilus non potest.
lendos ita putaverunt, vel putari voluerunt, ut qui- 3. Nam et ipsa Religio quamvis distinctius non

dam eorum etiam d?emonibus divinos honores sa- quemlibet, sed Dei cultum signiflcare videalur ;

crorum et sacrificiorum deferendos esse censerent, unde isto nomine interpretati sunt nostri eam quae
quibus jam non parva ex parte respondimus nunc : grece 0pr,ffx£ia dicitur (c) tamen quia latina lo- :

videndum ac (iisserendum est, quantum Deus quendi consuetudine, non imperitorum S verum
donat, immortales ac beati in c^EJestibus sedibus,
1 Editi, non solum imperitorum. Abest, solum, a
dominalionibus, principalibus, potestatibus con- manuscriptis.
stituti, quos isli deos, et ex quibus quosdam vel (a) douleia, utin eo quem supra citat Apostoli
Nempe
bonos daemones, vel nobiscum Angelos nominant, loco, est, oi douloi, servi. Idipsum passim ob-
graece
servat Augustinus In Exodum quaest. 94 « Douleia,
: :

quomodo credendi sint volle a nobis religionem « inquit, debetur Deo tanquam Domino, latreia vero
pietatemque servari hoc est, ut apertius dicam,
; « nonnisi Deo tanquam Deo. » Item in Gen. quaest. 61,
utrum eliam sibi, an tantum Deo suo, qui etiam et in lib. 15 contra Faust., n. 9; lib. 20, n. 21 in ;

epist. 102, n. 20, et alibi.

noster est, placeat eis ut sacra faciamus et sacri-
{b) Haec vox non fuit in usu apud veteres Graecos.
ficemus, vel aliqua nostra seu nos ipsos religionis Threskeian describit Div. Jacobi Epistola, cap. 1,
rilibus consecremus. f. 27. Larcheb.
Hic est enim divinilati vel, si expressius dicen-
2.
Sophocles in Philocteta, vers. 1440-1444
dum est, deitati debitus cultus, propter quem uno
(c) :

Touxo 8' 'evvoewO'

verbo significandum, quoniam mihi satis idoneum
non occurrit latinum, graeco ubi necesse est in- euTeSelv za. irpo; Oeou;,
ili;xxklot Tcavra Seoxep' iiyiixoLi naxTjp
Binuo quid velim dicere. Aaxpefav quippe nostri,
Zeu?' ou "cap rjuaeSeia (JovOvrjaxii ppoxoT;,
1 Plures Mss., adiuvare. Nostri Mss., adminiculare. Kav ^wffi, xav Oavwatv, oux dtitoXXuxat.
M. Id est : Hoc autem memineritis... ut pietatem erga deos
2 Particula, sicut, abcst a manuscriplis, ct ab edilis colali:^ huic enira alia omnia posteriora ducit pater
Vind Am. Er. —
Aliesl cliam a nostris raanuscriplis, .lupitcr
;

: quippc pielas liaud una cum hominibus occi-

cum magno elocutionis commodo sequens, ita. sic ac- ; dit sed, seu vivant,
; seu mortui sint, ipsa nunquam
cipieadum est ac si dixisset, proinde. M. perit. Larchbr.
 ;

279 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 280

eliam doctissimorum, et cognalionibus bumanis sedibus habitare non dubitat) non habere suprase
atque aflinitatibus et quibusque necessitudinibus naturam nisi Dei, qui fabricatus est mundum, a
dicitur exhibenda religio non co vocaLuio vitatur
; quo et ipsa facta est nec aliunde illis supernis
:

ambiguum, cum de cultu deitatis vertitur quiEstio, pracberi vilam beatam, et lumen intelligenliae veri-
ut tidenler dicere valeamus, religionem non esse talis, quam umie praebetur et nobis consonans ;

nisi Dei cuilum quoniam videlur hoc verbum a

; Evangolio, ubi legilur, Fuit homo missus a Deo, cui
significanda observantia propinquitatia humanoe nomen erat Joannes : hic venit in testimonium, til
insolentiT auferri. Pietas quoque proprie Dei
'
testimonium perhiberet de lumine, ul omnes crederent
quam Graeci vjii&v.T; vocant.
cultusintelligi solet, per eum. Non eral ille tumen, sed ul testimonium
Haec tamen et erga parentesofficiosehaberi dicitur. perhiberet de lumine. Erat lumen verum, quod illu-
More autem nomen etiam in operibus
vulgi hoc minat omnem hominem venienlem in hunc mundutn.
misericordiae frequentalur quod ideo arbitror : In qua dilTerentia satis ostenditur, animam ralio-
evenisse, quia haec fieri praecipue Deus mandal, nalem vel intellectualera, qualis eral in Joanne,
eaque sibi vel pro sacrificiis, vel prae sacriflciis sibi luraen esse non posse, sed alterius veri luminis
placere testatur. Ex qua loquendi consuetudine pariicipatione lucere. Hoc el ipse Joannea fatetur,
factum est, ut et Deus ipse dicatur pius (11 Par. ubi ei perhibens teslinionium dicit Nos omnes de :

XXX, 9 \Eccli. XI, 13 Judilh. vii, 20) quem sane

; : plenitudine ejus accepimus (Joan. i, 6-9, 16).
Graeci nullo suo sermonis usu eu^ESiTv vocant ;

quamvis EuaeoEiav pro misericordia illorum etiara CAPUT —

De vero Dei cultu, a quo Platonici,
III.
vulgus usurpet. Unde in quibusdam Scripturarum quamvis creatorem universUatis intellexerint, de-
non EuaeSetav,
locis, ul distinctio certior i.ppareret, viarunt colendo angelos sive bonos sive malos ho-
quod ex bono cultu, sed OsoaESeiav, quod ex Dei nore divino. i

cultu compositum resonat, dicere maluerunt (a).

Utrumlibet autem horura nos uoo verbo enuntiare Quae cum ita sint, si Platonici, vel quicumque
1.
non possumus. Qusb itaque lazpzix graece nuncupa- alii istasenserunl, cognoscentes Deum, sicut Deum
lur, et ialine interpretatur Servilus, sed ea qua glorificarent, et gratias agerent, nec evanescei-ent
colimus Deum: vel quae Oprjuxeiagraece.latine autem in cogilationibus suis, nec populorum erroribus
Religio dicitur, sed ea quae nobis est erga Deum : partim auctores fierent, partim resistere non au-
vel quara illi GeoaeSetav, nos vero non uno verbo derent profecto confiterentur, et illis immortali-
;

exprimere, sed Dei cullura possumus appellare ;

bus ac bealis, et nobis murlalibus ac miseris, ut
hanc ei tantum Deo deberi diciraus, qui verus est immortales ac beati esse possimus, unum Dcum
Deus, facitque suos cullorcs deos {Pxal. lxxxi, 6 ;
deorum colendum, qui et noster esl et illorum.
Joan. X, 34, 35). Quicuraque igitur sunt in cceles- 2. [IV.] Huic nos servitutem, quae Xaxpala graece
tibus habitationibus iiiimortales el beati, si nos dicitur, sivein quibusque sacramentis, sive in no-
non amant nec beatos esse nos volunt, colendi bis ipsis debcmus. Hujus enim templura simui ora-
ulique non sunt, 8i autern amant et beatoa volunl, nes, et singuli templa sumus (1 Cor. iii, 16, 17) ;

profecto inde volunt, unde et ipsi sunt an aliunde : quia etomnium concordiam, ei singulos inhabilare
ipsi beati, aliunde nos ? dignatur: non in omnibus quam ia singulis major
quoniam nec mole dislendilur, nec parlitione mi-
CAPUT II. — De superna illuminalione quid Plo-
nuitur. Cum ad illum sursum est, ejus est altare
linus PLatonicus seiiserit.
cor nostrum ejus Unigenito eum sacerdote pla-
:

Sed non est nobis ullus cum his excelientioribus camus cruentas victimas caedimus, quando
: ei
philosophis in hac quaestione conflictus. Viderunt usque ad sanguinem pro ejus veritate certamus : M
onim, suisque lilteris mullis rnoilis copiosissime ei suavissimum adolemus incensum ', cum in cjus
"
mandaverunt, hinc illos, umie et nos, fieri beatos, conspectu pio sancloque amore flagramus ei dona :

objecto quodam lumine intelligibili, quod Deus est ejus in nobis, nosque ipsos vovemus, et reddimus :

illis,etaiiud est quara ilii, a quo illustranlur, ut ei beneliciorum ejus solemnitalibus diebus feslis et
claroanl, alque ejus participatione perlecli beali- slatulis dicamus sacramusque memoriam, ne vo-
que subsislant. Sspe multumque Piotinus asseril lumine temporum ingrata subrepat oblivio ei :

eensum Platonis explanans, ne illam quidera, quam sacrilicamus hostiam humilitatis et laudis in ara
credunt esse universitatis animam, aliunde beatum cordis igne fervidae ' charitalis. Ad hunc videndum,
esse quam nostram idque esse lumen quod ipsa
: sicut videri potest, eique cohaerendum, ab omni
non esl, sed a quo creata est, el quo intelligibiliter peccatorum et cupiditatum malarum labe mun-
illuminanle intelligibiliter lucet. Dat etiam simili- damur, et ejus nomine ' consecramur. Ipse enim
ludioem ad illa incorporea de his cceleslibus cons- fons nostrae liealitiidinis, ipse omnis appetitionis esl
picuis* amplisque corporibus, tanqu.im illesitsol, finis. Hunc eligentes, vel potius religentes, amise-
et ipsa sit luna, Lunam quippe solis oltjectu illu- ramus enim negligentes hunc ergo religcntes,: _
minari putant. Dicit ergo ille magnus Platcnicus, unde et religio dicta perhibetur (a), ad eum dilec- f
animara ralionalera (sive potius intellcctualis di-
cenda sit, ex quo genere etiara iramortalium bcato-
* Nostri omnes Mss., eum suavissimo adolemus in-
rumque animas esse inlelligit, quos^ in ccDleslibus censo. M.
2 Ali(iuot Mss. fervidam. Et nonnulli, fervidae.
•Nonnulli Mss insollevter. , 3 Lihri quidniu, twmini.
» Vox, conspicuis, abcst
a pjcriquo Mss. (n Cicero, lih. 2, dc .Nnt. door cap 28, religioncin a ,

—
:

3 Er. et Lov rjuae. Alii lihri, nnns.

.
Sic cliam rclcgondo dirlam piilat « Qiii omnia. » inqnit « quae
:

nosln codices. M. a ad cullum Dei porlincrcnt, diligenter pertraclaiTnl,

(a) Conf Enchirid., n. 1, cap. 2, de
loco Job xxvii, 28. « el quasi relogcrent, sunl dicti roligiosi ex relogendo. »

I
 ;

281 lAwm nicciMus.

282
tiono londimus, ut porvonioiido qiiicscamiiB idco : mcui eslu; quoninm bonorum meorurn mon
ef/es
b(Mii, quia illo (ino pcrlocli. Ilouiun criiin iioHlruni, {l'saL XV, 2). Non solnni i^'itiir
pccorc, vul q.iuli-
do cujus linc iutor pliiloHO|»lHi3 iiiaf^nu contcnlio bot ulia ro corruptibili aiquo
lcrronu, acd nc ipsa
eat, nulluiu ont aliud, quuiii illi colwcrcro ciijiis : quidcin justitia hominis Deus egcro crodcudus
cst,
unius uniiiininlclicotiialis incorpnroo.si dici potcst, totiimquc quod roclo colitur Dous, homini pro-
uin[)le.>cu, veriH iin|ilolur rcciindiiliirciuo viriiiliUua. dc.4so, non
Doo. Noquo enim fonli se quiHqnarn
Hoc bonum diligore in toto cordo, in lota uiiima, et dixorit proluisso ', si bibcril aul liici, si vi<loriL.
;

in tola virtulc priocipiiiuir. Ad hoc boniim do- Ncc (|uod ali anti(iiii8 patribus lalia »
sucrificiu fa-
bcinus, et ii quibns dili(.;iinur duci, ot iihoh diligi- ctii sunt in vicliinis pocorum, qii.i; nunc Dci popu-
mus ducere. Sic complentur duo illa pra^cepln, in lus \e'/\t, non fucit •', uliiid iiitolligondum csl, nisi
quibua lolu Lex pcniloL et Prophota> l)iii(jes Do- : rcbus illis oas ros fuisse significutas, quaj uguntur
miniim Deum luumiii tolocorde luo,cl in lotaanima ui nobis, ad hoc ut inh;creamus Dco, ol ad eum-
'

tua, etin tolamenle tua ; et, Diliges proximumluum dcm finein proximo consulamus. Sacriliciurn orgo
lanquam te ipsum (Matth. xxii, 'M-W). Ut cnim hoiiio visibile invisibilis sacrificii sucrainentum, id esl
sesediligore nossot, constitutus esl ei linis quo re- sacrum signum, est. Unde
pocnitcns upud pro-
ille
ferret omnia qms agcret, ut beatus esset. Non enim phctam, vcl ipse prophela quairens Deum peccatis
qiii se diligii, aliud esse vult quain bentus. Hic suis habere propiiium Sivoluis^es, inquit, sacn/i-
:

autem adhsrere Dco {Psal. lxxii, 28). Jam

finis est cium, dediasem utique ; holocuuslis non delectaberis.
igitur scienti diligere se ipsum, cum mandatur de Sacrificium Uco spiritus contribulalus ; cor cunlri-
proximo diligendo sicutse ipsum, quid aliud man- lum et humiliutum Deus non .spernet (a) {Psal. l,
datur, nisi ut ei, quanlum potest, commendet dili- 18, 19). Intueomur qupmadmodum ubi Doum dixil
gendum Deum Hic est Dei cultus, haic vera
(a) ? nolle sacrilicium, ibi Deum oslendit velle sacrifi-
haectantura Deo debita
religio, haec recta pietas, cium.Non vult ergo sacrificiura trucidati pecoris,
servitus. Quaecumque igilur immortalis potestas sed vult sacrificium contriti cordis. IIIo igilur quod
quantalibet virtule proedita, si nos diligit sicut eum nolle dicit, hoc significatur quod eum velle
se ipsam, ei vult esse subditos, ut beati simus, subjecit. Sic ilaque illa Deum nolledixit, quomodo
cui et ipsa subdita beata est (6). Si ergo non ab stuliis ea velle creditur, velut suae gralia volup-
colil Deum, inisera est, quia Deo privatur si :
tatls. Nam si ea sacrificia quae vuU, quorum hoc
autem colit Deum, non vult se coli pro Deo. Illi unum est, cor contritum et humiliatum dolore pce-
eniin polius diviute sententire suCfragaiur, etdilec- nitendi, nolleteis s.icrificiis ^ significari, quae velut
tionis viribus favel, qua scriptum esl Sacrificans :
sibi delectabilia desiderare putalus est, non utique
diis eradicabitur, nisi Domino soli [Exod. xxii, 20). de his offerendis in Lege vetere praecepisset. Et
ideo mutanda erant opportuno certoque jam lem-
CAPUT IV. — Quod uni vero Deo sacrificium debeatur. pore, ne ipsi Deo desiderabilia, vel certe in nobis
Nam, ut alia nunc laceam, quae perlinent ad re- acceptabilia,ac non potius quae his significala sunt,
ligionis obsequiuin,quo coliturDeus; sacriliciura creder»ntur. Hinc et alio loco psalmi alterius Si :

certe nullus hominum est qui audeat dicere de- esuriero, inquit, non dicam meus est enim orbis
libi;
beri, nisi Deo ^ Multa denique de cultu divino lerrse, et plenitudo ejus. Numquid manducabo cumes
usurpala sunt, quae honoribus deferrenlur hu- taurorum,aul sanguinem hircorum polabo {Psat. xlix,
manis, sive humiliiate nim.ia, sive adulatione pes- i2 et 13)?tanquain diceret. Utique si mihi neces-
tifera ita tamen ut quibus ea deferrentur, homi-
; saria essent, non a te peterem, quae habeo in po-
nes haberentur, qui aicuntur colendi el venerandi testate. Deinde subjungens quid illa significent :

si autem eis multum addilur, el adorandi quis :

Immola, inquit, Deo sacrificium laudis, et redde Al-
vero aacriflcandum censuit, nisi ei quem Deum iissimo vota lua. Et invoca me in die tribulationis, et
aut scivit, aut putavil, aut finxil? Quara porro eximam te, et glorificabis me {Ibid., 14, 1.5). Item
antiquus sil in sacrificando Dei cultus, duo illi apud alium prophetam In quo, inqml, appreken-:

fratres Cain et Abel satis indicant, quorum ma- dam Dominum, assumam Deum meum excelsum ? Si
joris Deus reprobavit sacrificium, minoris as- apprehendam illum in holocaustis, in vifulis anni-
pexit (c). cutis ? si acceptaverit Dominus in millibus arietum,

CAPUT V. — De sacrificiis qux Deus non requirit,

aut in denis millibus hircorum pinguium ? si dedero
primogenita mea pro impietate mea *, fructum ven-
sed ad significalionem eorum observari voluil qux
tris mci pro pzccato animse mex ? si annuntiatum est
requirit.
tibi, homo, bonum, aut quid Dominus exquirat a te,
Quia autem ila desipiat, ut existimet aliquibus nisi facere judicium et diligere misericordiam,
'',

usibus Dei esse necessaria quae in sacrificiis ofTe- et paratum esse ire cum Domino Deo tuo {Michsese vi,
runtur? Quod cum multis locia divina Scriptura 6-8)? Et in hujus prophetae verbis utrumque
testetur, ne longum faciamus, breve illud de Psal-
mo commemorare sutfecerit Dixi Domino, Deus : 1 Omnes Mss., consuluisse.
2 Manuscripti, alia.
At Lactantius, Institutionum lib. 4, cap. 28, a religando 3 Vind. Am. Er. populus legitime non facit.
religionem mavult esse nominatam. Vid. lib. 1 Retract.. '<
Lov., ad koc tantum. Abest, tantuni, a caeteris
cap. 13. n. 9. libris.
1 Editi, nisi Deo Cvel, Domino) soli. Hic vox, soli, '' Plures Mss., eis sibi sacrificiis.
non est in manuscriptis. 6 Non pauci Mss., primogenita impietatis ; omisso,
(a) Vid epist. 1.55, n. 11 imprimis et seqq. pro, ot, -inea.
(b) Coni. lib. 1 de Doctr. Christ n 30. ,
^ Apud Lov. additur, ct juslitiam ; quod liic a cae-
(c) Coof. epist. 102, n. 17, quaest. 3, et capp. seqq. 5 teris libris et a Scrlptura sacra abest.
et 6. (a) Graece, ouk exoudenosei.
 ,

283 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 284

dislinctum est, satisque declaratum, illa sacri- hinc ei placens, quod ex ejus pulchritudine acce-
ficia per se ipsa non reqiiirere Deum, qui- pcrit, fil sacrificium? Quod idera aposlolus conse-
bus significanlur hnec sacrificia quae requirit quenter adjungens Et nolite, inquit, conformari
:

Deu8. In Epislola quae inscribilur ad Hebrseos huic seeculo : sed rejormaminiin novitate meniis ves-
(a), Dcue faccrc, inquit, et communicjtorcs esse trse, ad probandum vos * quse sit volunlas Dei, quod

noUle obtivisci : talibus enim sacrificiis placclur bonumet beneplacitum, et fierfectum (liom. xii, 1, 2).

Deo * (flebr. xiii, 16), Ac per hoc ubi scriptum est, Cum igitur vera sacrificia opera sint misericordiae,
Misericordiam volo * qiuim sacrificium {Osex vi, G) ;
sivein nos ipsos, sive in proximos, quae referuntur
nihil aliud quam sacrificio sacrificium praelalum ad Deura opera vero raisericoniiaa non ob aliud
;

oportet intelligi quoniam illud quod ab omnibus

: fiunt, nisi ut a miseria libereraur, ac per hoc ut
appellatur signum est veri sacrificii.
sacrificium, beatisimus quod non fit, nisi bono
;
illo de quo

Porro autcm misericordia verum sacrificiuni est : diclum est, Mihi nutem adhaerere Deo bonum est
unde dictum est quod paulo ante commemoravi, (Psal. Lxxii, 28) : profecto efficitur, ut tota ipsa re-
Talibus enim sacrificiis placetur Deo. Qumcumquc dempta civitas, hoc est congregatio societasque
igilurin ministerio tabernaculi sive templi multis sanctorum, universale sacrificium ofTeralur Deo
modis de legunlur divinitus esse prae-
sacrificiis per sacerdotem magnum, qui etiam se ipsum ob-
cepta, ad dilectionem Dei et proximi significan- tulil in passione pro nobis, ut tanti capilis corpus

dam ^ referuntur. In his enim duobus pneceplis, ut essemus, secunrium formam servi. Hanc eniin otitu-
Bcriplum est, (ota Lex pendel et Prophelx lit, in hac oblatus est quia secundum hanc mc-
;

(Malth. XXII, 40). diatorest, in hac sacerdos, in hac sacrificium est.

Cum itaque nos hortatus esset Apostolus, ut exhi-
CAPUT VI. — De vero perfectoque sacrificio. beamus corpora nostra hosliain vivam, sanclam,
Deo placentem, rationabile obsequium nostrum, et
Proinde verum sacrificium est omne opus, quod
non conformemur huic saeculo, sed reformemur
agitur *, ut sancta societate inhaereamus Deo, re-
in novitate mentis nostrae ad probandum quae sil
latum scilicet ad illum finem boni, quo veraciter
;

voluntas Dei, quod bonura et beneplacitura et per-

beati esse possimus. Unde et ipsa raisericordia qua
fectum, quod totum sacrificium ipsi nos sumus
homini subvenitur, si propter Deum non fit, non
;

Dico enim, inquit, per graliam Dei, quie dala esl

esl sacrificium. Etsi enim ab homine fit vel olTer-
mihi, omnibus qui sunt in vobis, non plus ^apere
tur, tamen sacrificium res divina est ita ut hoc :

quam oportet sapsre, sed sapere ad temperanliam :

quoque vocabulo id I.alini veteres appellaverint.
sicut unicuique Deus parliius est fidei mensuram.
Unde ipse homo Dei noraine ^ consecratus, et Deo
Sicut enim in uno corpore multa membra habemus,
votus *, in quantum mundo raoritur at Deo vi-
omnia autem membra non eosdem actus liabent : ita
vat, sacrificium est. Nam et hoc ad misericor-
mulli unum corpus sumus in Christo ; singuli au-
diam quam quisque in se ipsum facit.
perlinet,
lem, alter alterius membra, habentes dona di-
Proplerea scriptura est Miierere animae tux pla-
:

versa secundum gratiam, qux dala est nobis

cens Deo (Eccli. xxx, 24). Corpus etiara nostrura
(Uom. XII, 3-6). Hoc est sacrificium Christianorura :

cum per temperaniiam caslijjamus '', si hoc, que- multi unumcorpus in Christo. Quod etiam Sacra-
madmodura debemus, propler Deum facimus,
mento altaris fidelibus noto frequentat Ecclesia,
ul non exhibeamus membra noslra arina ini-
ubi ei demonstratur, quod in ea re quara offerl ^,
quitatis peccato, sed arma jusliliae Deo (liom. vi,
ipsa ofleratur.
13), sacrificium esl. Ad quod exhortans Apostolus
ait : Obsecro itaque vos, (ratres, per miseralionem CAPUT VII. — Quod sanctorum Angelorum ea sit in
Dei, ut corpora vestra hostiam vtvam,
e.xhibeatis nos dilectio, ut nos non suos, sed unius veri Dei
sanctam, Deo placentem, rationabile obsequium ves- velint esse cultores.
trum. Si ergo corpus, quo inferiore tunquam fa-
Merito illi in coelestibus sedibus constituti, im-
mulo, vel tanquam
instrumento utitur anima,
usus ad Deum refertur, mortales et beati, qui Creatoris sui participatione
cum pjus honus et recttis
quanto magis anima ipsa cum se congaudent, cujus selernitate firmi, cujus veritate
sacrilicium est ;

cerli, cujus munere sancti sunt quoniam nos

refert ad Deum, ul igne amoris ejus accensa, for- ;

mortales et miseros, ut immortales bealique si-

mam concupiscentiae saecuiaris amittat, eiiiue
forraae subdila reformetur, mus, misericorditer diligunt, nolunt nos sibi sa-
tanquam incommutabili
crificare^; sed ei, cujua el ipsi nobiscura sacri-
• Editi, placatur Deus. At Mss., plaoetur Deo : neo fic'um se esse novcrunt. Cura ipsis enim sumus
minus npte rcspondet jiTaeco, euaresteitai o llieos, quod una civitas Dei, cui dicitur ia Psalmo, Gloriosa *
est, conoiliatur Dcus.
dicta suni de ie, civilas Dei (Psal. lxxxti, 3) cu- :
' Editl, magis volo. Abest, maffis, a Mss.
3 Vind. Ain. 1>. et Mss., significando. jus pars in nobis peregrinalur, pars in iliis opi-
Plerique Mss., qun agitur. tulatur. De illa quippe superna civitate, ubi Dei
* Edili, nomini. Cnsligantur ©x manuscriptis et ex voluntas intelligibilis atque incommulabilis lex
alio simili loco supra, cnp. .3.
* Sic Mss At editi, Deo decotus. est, de illa superna quodammodo curia (geri-
"^
Noslri Mss., cutn temperantia ca.Higamus. M.
(a) Hnc ritandi rnliono significari dicit Liid. Vives, * In editis deerat, vos; quod huc revocamus ex ma-
incerUim esse niiclorcm Epistolno nd Ilehrneos qnnm : nuscriptis.
famcn inter Pniilinns {juntuordccim numernt innmc- ' Sic manusoripti. At editi, quod in ea oblcUione
tanler Angnstinus in libro secundo dc Dorfrinn (Ihri- quam nffert.
'
ptinnn, n 11! VA vcro iiic nonnnlli prolinc notac ina- .\liquot Mss sacri/icari.
nnsrripli, Corl)cicnsir5. Colberlinus, etc, non habeut, Ilic et aliis locie probae notne manuioriptl, Glorio'
inscribitur ; sed, soribitur. sistinia.
 ;
:

285 LIBER DECIMUS. 286

tur namqun ihi (iura do nobis) ad nns minis- cum eaaot colligonlihufl confllitula monHura, qiiid-
trata por Adt^olos sancUi illu Scri|itura dcHoon- quid aiiipliiiH i|iiiHi|uo oullfgiTat, oxortiM vcniiilniK
dil («), ubi logilur Sacri(ican.i (liis eradicahitur,
; pntruiflse; anlo diom vcro aabbati dupliirn collec-
nisi nomino soli {Kxod. xxii, '2i)). lluic Horiplunn, luiii, qiiia HHlilmto colligcirt! iion liccbat, niiila [)U-
huic logi, tuiibud pra^ceplis lutitaaunt alloHlaln ini- Ircdiiio violatuiii : dosidcraiililius c.irrio vc^ci, qurT
racula, ut salh apparoat, cui nos sacrillcaro velint laiilo pnpulo nulla sulficere posso vidcbulur, vola-
immortalea ac beati, qui hoc nobis volunt esse lilihiis castra coinpicta, el cu|)iditati8 urdorcm
quod sibi. fuslidio salietatis cxalinctuiii [E.xnd, xvi ; Num. xi,
31-34): obvios hostcH Iransituiiiqiie prohibentes
CAPUT Vlll. —
De miraculis quae Deus ad corrobo- atque [iraeliantcs, orante Mo^^sc, manibuHquc cjus
eliam ]>er ArKjelorum miui- in liguram crucis oxlontis^nulloHebrff^orum cadcnte
raudam fidcm pioru')i,
sierium, promissis suis adhibcre diijtwtus est. proslratos {Exod. xvii, 8-lG) soiiitiosos in populo:

Dei, ac spse ab ordinata divinitus eocielate divi-

Nam nimis vetera si commpmorem.longius quam dontcs, ad exiimplurn visibiie invisibilis pcenae, vivos
sat est revolvere videbor, qua3 niiracula facla eint terra dohiscente suhmersos (/Yitm. xvi, 23-34) virga :

atteslantia promissis Dei, quibus ante annorum percussam petram tanta; multiludini abuiidantia
milia praedi.tit Abrahoe, q;iod in semine ejus omnes fluenta fudisse {E.vod. xvii, 6, 7; Num. xx, 8-11) :

gentcs benedictionem ruerant habitura [Gen. xviii, serpentum morsus morliieros, poenam juatissi- '

18). Quis cuim non mirelur eidem Abrahse (ilium mam peccatorum, in ligno exaltato atque pros-
peperisse conjugem sterilem, eo tempore senec- pecto ameo si^rpente sanatos,ut et populo suhveni-
tulis, quo parere nec tecunda jam posset ^ {Id. xxi, retur alfliclo, el mors morle destructa, velut cruci-
2) ;atque in ejusdem Abrahae sacrificio flammam fixaj mortis similitudine signaretur {Num. xxi, 6-9) ?
coelitus factam inter divisas victimas cucurrisse Quemsaneserpentem propter facti memoriam reser-
{(>) {Id. XV, 17) eidemque Abrahae praedictuin ab
; valum, cum postea populus errans tanquam idolum
Angelis coeleste incendium Sodomorum, quos An- colere coepisset, Ezechias rex religiosa potesiale Deo
gelos hoininibus similes hospitio susceperat, et servlens, cum magna pielatis laude contrivit (IV
per eos de prole ventura Dci promissa tenuerat Reg. xviii, 4).
{Id. iviii, 20, 14) ipsoque iinminente jam incendio,
;

miram de Sodomis per eosdem Angelos liberalio- CAPUT IX. — De illicitis artibus erga daemonum
nem Lol filii fratris ejus eujus uxor in via retro
;
cuUum, in quibus Porphyrius Plalonicus, qusedam
respiciens, atque in salem repente conversa {Id. probando, quxdam quasi improbando, versatur.
XIX, 17, 26},magno admonuitsacrau»ento,neminem
in via liberationis suae praeteriiadesiderare debere? 1. liasc et alia multa hujusoemodi, quae omnia
Illa vero quae et quanta sunt, quae jara per Moysen commemorare nimis longum ad com- est, fiebanl

pro populo Dei de jugo servitutis eruendo in ^flgypto mendandum multorum

uoius Dei veri cultum, et

mirabiiiter gesla sunl, ubi magi Pharaonis, hoc est falsorumque prohibendum. Fiebantautem simplici
regis ^gypli, qui populum illum dominatione fide atque fiducia pietatis, non incantationibus el
deprimebat, ad hoc facere quaedam mira permissi carminibus nefariae curiositalis compositis, arte
sunt, ul mirabilius vincerentur? Illi eniin faciebant quam noraine goe-
vel magiara, vel detestabiliore
veneficiis et incantationibus magicis, quibus sunt tiam, vel honor<»biliore iheurgiara vocant (a) qui
mali angeli, hoc est daemones, dediti Moyses : quasi conaatur ista discernere, et illicitis arlibus
autem tanto potenlius, quanto justius In nomine deditos alios damnabiles, quos et maleficos vulgua
Dorriini, qui lecit ccelum et terram, servientibus appellat (hos enim ad goeliam pertinere dicunt);
Angelis, eos facile superavit {Exod. vii-viii, 7). De- alios autem laudabiles videri volunt, quibustheur-
nique iu tertia plaga deficientibus magis, decem giam deputant ; cum sint utrique ritibus fallacibus
plaga per Moysen magna mysteriorum dispositione daeuionum sub nominibus angelorum ^
obslricti
completa; sunl; quibus ad Dei populum dimitten- 2. Nam et Porphyrius quamdam iiuasi purgatio-
dum, Pharaonis et .^gyptiorum dura corda cesse- ncm animae per theurglam, cunctanter tameo et
runt {M. vni-xii). Moxque pcenituit, et cura abs- pudibunda quodammodo disputatione promittit
cedentes Hebrasos consequi conarentur, illis diviso reversionem vero ad Deum hanc artem praeslare
mari per siccum transeuntibus, unda hinc atque cuiquam negal ut videas eum inter vitium sacri-
:

hinc in sese redeunte cooperii et oppressi sunt legae curiositatis et philosophiae professionem sen-
{Id. xiv). Quid de illis miraculis dicam, quae cum tenliis alternantibus fluctuare. Nunc enim hanc
in deserto idem populus ductaretur, stupenda divi- artem tanquara fallacem ol in ipsa aclione pericu-
nitate orebuerunt aquas quae bibi non poterant,
; losam prohibitam, cavendam monet (b)
et legibus
misso in eas, sicul Deus praeceperat, ligno, amari- nunc autem velutejus laudatoribus cedens, utilem
tudine caruisse, sitientesque satiasse (Id. xv,
23-25): manna esurieiitibus venisse de coelo ; et

4 Editi, immissos ad pcenam. Abest, immissos ad, a

' Sic melioris notae Mss. At editi, quo nee parere, manuscriptis.
nec esie fecunda jam pos.^et. 2 Hic incipit caput nonum in Mss.
(o) Conf. Enarr. in Psal. 90, serm. (a) Goetia, gcnus magiae estquaefit per
excitationem
2, n. 1.
(b) In lib. 2 Rerract., cap.
2, Augustinus :
4.3, n. mortuorum, sic dicta a planctu circa sepulcra, Thew-
« Non
(lebuit, » Jnquit,« pro niiraculo poni ia Abraliao gi'i vero, quasi divina operatio, appellatur ea
qua du
« sacrificio, nammam c(x;litus factam inter divisaa seu dacmones ccrtis sacrificiis ct caercuioniis, pagano-
« victimas cucurriflse, quoniam hoc illi in rum opinioue bonis, invocantur.
visione mon-
« stratum est. »
(6) Vide infra, cap. 28.
287 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTTNI 288
dicit mundandae parti animae, non quidem
esse CAPUT X. — De theurgia, quse falsam purgationem
intellecluali, qua rerum intelligibilium percipitur animis dxmonum invocatione promitiit.
veritas, nullas habentium similitudines corporum ;

sed spirituali, qua oorporalium rerum capiuntur

Ecce nunc alius Platonicus, quem doctiorem fe-
runt, Porphyrius, per nescio quam theurgicam
imaginps (n). Hanc enim dicil per quasdam conse-
disciplinam eliam ipsos deos obstrictos passionibus
craliones Iheurgicas, quas leietas (/;) vocant, ido-
neam atque aptam susceptioni spiriiuum et
fieri
et perturbationibus dicit quoniam sacris precibus
:

adjurari lerrerique potucrunt, ne prajstarent animae

Angelorum, et * ad videndos deos. Ex quibus
purgHtionem, et ita terreri abeoqui imperabat ma-
tamen iheurgicis teletis (atelur inteiiectualianimae
lum, ut ab illo qui poscebat bonum, per eamdem
nihil pur^ationis accedere, quod eam faciatidoneam
artem theurgicam solvi illo timore non possent, et
ad vidcndum Deum suum, et perspicienda ea quae
ad dandum beneficium liberari (a). Qui non videat
vere sunt Ex quo intelligi potesl, qualium deorum
'^.

vel qualem visionem fieri dicat Iheurgicls consecra-

haec omnia fallacium daemonum esse commenta,
iionibus, in qua non ea videntur quae vere sunt.
nisi eorum miserrimus servus et a gratia veri libe-
Denique animam rationalem, sive quod magisamat ratoris alienus? Nam
apud deos agerentur
si haec

dicere, intelleclualem, in superna' posse dicit eva- bonos, plus ibi utique valeret beneficus purgator
unimae, quam malevolus impeditor. Aut si diis
dere, etiamsi quod ejus spirituale est, nulla theur-
justis homo, pro quo agebatur, purgatione videba-
gica fueril arle purgatum porro autem a theurgo
:

spiritualem purgari hactenus, ut non ex hoc ad tur indignus, non utique ab invido territi, nec,
sicut ipse dicit, per metum valentioris numinis
immorlalitatem aeternitatemque perveniat. Quan-
impediti, sedjudicio libero id negare debuerunl.
quam itaque discernat a daemonibus Angelos, aeria
esse loca daemonum, aetheria vel empyrea disserens
Mirum est autem, quod benignus ille Chaldaeus,
qui theurgicis sacris animam purgare cupiebat,
Angelorum, et admoneat utendum alicujus dae-
monis amicitia, quo subvectante vel paululum non invenit aliquem superiorem deum, qui vel
plus terrerel atque ad benefaciendum cogeret ter-
possit elevari a terra quisque post mortem, aliam
ritos deos, vel ab eis terrentem compesceret, ut
vero viam esse perhibeat ad Angelorum superna
libere benefacerent si * tamen theurgo bono sacra
cousortia cavendam tamen daemonum societatem
:
:

deluerunt, quibus ipsos deos, quos invocabant

expressa quodammodo confessione leslatur, ubi
dicitanimam posl mortem luendo pcenas, cultum animae purgatores, prius ab illa timoris peste pur-
garet. Quid enira causae est, cur deus potentior
dsemonum a quibus circumveniebatur horrescere ;

adhiberi possit a quo terreantur, nec possit a quo

ipsamque theurgiam, quam velut conciliatricem
Angelorum deorumque commendat, apud tales
purgentur? An invenilur deus qui exaudiat invi-
agere potestales negare non potuit, quae vei ipsae dum, et timorem diis incutiat ne benefacianl ; ncc
invenitur Deus qui exaudiat benevolum, el limorem
(c) invideant purgationi anim'a3, vel artibus serviant
diis auferat ut benefacianl ? theurgia praeclara 1
invidorum, qnerelam de hac re flhaldaei nescio
animae praedicanda purgatio ubi plus imperat
cujus expromens: Conqueritur, inquit, i;tr inChal-
I

dxa bonus, purgandx anim»'. magno in* molimine immunda invidentia, quam impetrat pura benefi-
cenlia imo vero malignorum spirituum caveoda
:
frustratos sibi esse successus, cum virad eadempolens
el delestanda fallacia, et ^ salutaris audienda doc-
tactus invidta adjuratas sacris precibus potentias alli-
trina. Qaod enim qui has sordidas purgationes
gasset, nepostulata concedercnt. Ergo et ligavit ille,
sacrilegis ritibus operantur, quasdam mirabiliter
inquit, et iste non solvil. Quo indicio dixit apparere
pulchras, sicut iste commemorat, vel Angelorum
theurgiain esse lam boai conficiendi quam mali el
apud deoa et apud homines disciplinam pati etiam imiigines vel deorum, tanauam purgaio spiritu
;

deos, et ad illas perturbationes pasaionesque de-

videnl (si lamen vel tale aliquid vident), illud est
duci, quas communiler daemonibus et hominibus quod Apostolus dicit, quoniam satanas trans/igwat
se velut angelum lucis (II Cor. xi, 14). Ejus enim
Apuleius attribuil, deos tamen ab eisaetheriae sedis
altitudine separans, et Platonis asserens in illa
sunt illa phantasmata, qui miseras animas multo-
discretione sententiam.
rum falsorumque deorum fallacibus sacris cupiens
irretire, et a vero veri Dei cultu, quo solo mundan-
tur el sanantur, avertere, sicut de Proteo dictum
est,
Formas se vertit in omnes,
1 Hic editi omittunt, et ; quod plerique habent ma- {Virgil. Georg. lib. 4, vers. 411.)
nuscripti.
2 Sic omnes prope Mss. At editi hoc tantum loco, falUciter subveniens, ulrobi-
hostiliter insequens,
vera sunt, praeter Er. qui altero etiam infra loco
habet, rera, pro, vere.
que nocens.
Mss., in sua ; paucis e.xccplis qui habent, insuper.
•"i

— Nostri codices. in siia. M. CAPIJT XI. — D(! epistola Porphyrii ad Anebontem

Sic Mss. At cditi, mar/no rnolimine, absque parti- dsemonumse
yEgyptium, in qua petit de diversitate
cola, i>i.
(a) rer.similcm in lib. 12 de Genesi ad Lilt., nn. 50, doceri.
51, reperics dislinclioncm, scilicet, visionis iDtelleclua-
lis, spiritualis, et corporalis Melius sapuiliste Porphyrius, cum ad Anebon-
1.
(6) Teletas, vocnbnnt cxpialiones et sacrilicia quae- tem scripsit .Egyptium, ubi consulenti similis et
dnm perfectn, quibus nihil deesset.
(c) Forte, ipsi.
• Edili, .lic. Al Mss., *t.
* Sola cditio I.ov., quam.
(a) Vid. Infra. cap. 11, n. 2.

I
 289 MnKM DEniMIIS. 2!K)

qniDrenti, ot prodit arto3 8acrilep;aa et ovortit, VA no vuporibtiB profocto corporoiH polluantur, ipHi
ibi quidom otnnea dmmonoa roprobul, quoa dicit voro el aliia vuporibun illicianlur ct nidortbus
ob imprudonli!im tralioro Initnidiim viiporom, ot Itosliurum cum(|uo u cuduvcris contactii probiboa-
;

ideo non iii aethorc, sod in iioro osso sub lniiii, ul.(|tio tur inspoctor, plcrum |uo illu caduvoribus colo-
in ' ipso lunaj globo : verumtumen non aiidot omncB brentur: (^uid ait, quod non dinmoiii vcl ulicui
fnllucius ot malitiaa ot incptius, (juibus inorito iriO- uniiii.o dofuncli, sed ijtaisoli ct lunm uiit cuicuin-
volnr,oinnibusd;emoiiiltus daro. (Juosdiiiii nuiiunio (Itio obnoxius iiiton-
cfolosliutii, hoiiio vilio cuilibot
benignos dremnnos more appcllat alioriini, cum dit luinas,eosque lcrritat falao, ut ois extorqueat
onines goneraliter imprudcnlos esse faloatur. Mi- voritatom. Naiii otccolumso collidcre comminulur,
ralur autom quod non soium dii allicianlur vic- ct caolera siiniliu liomini iniposaibilia, ul iili dii
timis, sed eliam alque coganlur
compellantur tanquam insipiontissimi pueri falsis et ridiculis
facere quod homincs volunt et si corporc ct incor- : comtninationibu8torriti,quod iinperaturefliciant(a).
poraiitate dii a diemonibus dislinguntur, quoinodo Dicit oliam scripsisso Cbajreitionom qticmdam, ta-
doo3 esse existimandum sit solem et lunam, el lium sacrorura vel potius sacrilegioruin peritum,
visibilia c.Tlera in ccelo, qwv, corpora cssc non du- ea qu;e apud .1<)gyptio3sunt celebrala ruinoribua, vol
bitat;et si dii sunt, quomodo alii benclioi, alii do Isidc, vel do Odiride marito ejua, muximam vim
malefici esse di(;anlur et quomodo incorporabili-
;
habere cogendi dcos, ut faciant imperala, quundo
bus, cum sint corporei, conjungantur. Quoerit etiam ille qui carminibus cogit, ea so proderc vel evertero

Yeluti dubitans, ulrum in divinantibus et qutedam comminatur, ubi etiam Osiridis ocembra dissi-
se
mira facientibus animae sint potentiores ^ an aliqui paluriiin terribililor dicit,si facere jussa neglexe-

spiritua extrinsecus veniant, per quos haecvaleant. rint. Hsec atque hujusmodi vana et insana hominem
Et poiius venire exlrinsecus conjicit, eo quod iapi- diis minari, nec quibuslibet, sed ipsis cojlestibua
dibus et herbis adhibitis, et alligent quosdam, et et siderea luce fulgentibus, nec sine effectu, sed
aperiant ciausa ostia, vel aliquid ejusmodi mirabi- violenta potostale cogontem, atque his terroribus
liler operentur. Unde dicit alios opinari essequod- ad facienda quae voluerit perdticentem, merilo Por-
dam genus, cui exaudire sit proprium, natura phyrius admiralur: imo vero sob specie mirantia
fallax, omniforme, multimodum, simulans deos et et causas rerum talium requirentis, dat intelligi
daemones et animas defunctorum et hoc esse ;
illos haec agere spiritus, quorum genus superiua
quod efliciat h«c omnia quae videnlur boiia esse sub aliorum opinatione descripsit, non, ut ipse po-
vel prava cajlerum circa ea quse vere bona sunt
; suit, natura, sed vitio fallaces, qui simulanl deos
nihil opitulari, imo vero ista nec nosse, sed et et animas defunctorum, daemones autem non, ut
male conciliare, et insimulare atque impedire non- ail ipse, simulant, sed plane sunt. Et quod ei vi-

nunquam virtutis sedulos sectatores, et plenum detur herbis et lapidibus et animantibus et sonia
esse temeritatis et fastus, gaudere nidoribus, adu- certis quibusdam ac vocibus, et figurationibus
lalionibus capi, et caetera qus de hoc genere falla- atque figmentis, quibiisdam etiam observatis in
cium malignorumque spirituum, qui exlrinsecus coeli ccnversione motibus siderum, fabricari in
in animam veniunt, humanosque sensus sopilos terra ab hominibus potestates idoneas variis effec-
vigilanlesve deludunt, non tanquam sibi persuasa libus exsequendis totum hoc ad eosdem ipsosdae-
;

confirmat, sed tam tenuiter suspicatur aut dubitat, mones pertinet ludificalores animarum sibimet sub-
ut bffic alios asserat opinari. Difficile quippe fuit ditarum, el voluptuaria sibi ludibria de hoininum
tanto philosopho cunctam diabolicam societatem erroribus exliibenies. Aut ergo revera dubitans et
vel nosse, vel fidenter arguere, quam qucelibet ani- inquirens ista Porphyrius, ea tamen commemorat,
cula christiana nec nosse cunctalur^, et liberrime quibus convincuntur et redarguantur, nec ad eas
detestatur. Nisi forte isle, et ipsuin, ad quem scri- potestates quae nobis ad bealam vitam capessen-
bit, Aneboniera lanquam talium sacrorum praecla- dain favent, sed ad deceptores daemones pertinere
rissimum antistilem, el alios talium operum tan- monstrentur: aut, ut meliora de philosopbo suspi-
quam divinorum et ad deos colendos pertinentium cemur, eo modo voluit hominem iEgyptium tali-
admiratores verecundatur offendere. bus erroribus deditum, et aliqua magna se scire
2. Sequitur lamen, et ea velut inquirendo com- opinantem, non superba quasi auctorilate doctoris
memorat, quae sobrie considerata tribui non pos- offendere, nec aperte adversantis altercatione lur-
sunt nisi malignis et fallacibus potestatibus. Quaerit bare, sed quasi quaerentis et discere cupientis hu-
enira cur tanquam melioribus invocatis, quasipejo- roilitatead ea cogitanda convertere, el quam sint
ribus imperelur, ut injusta hominis praecepla exse- contemnenda vel etiam devitanda monstrare. Deni-
quantur cur attreclatum re venerea noa exaudiant
: que prope ad epislolae Oncm petit se ab eo doceri,
imprecantem, cum ipsi ad incestos quusque concu- quae sil ad beatitudinein via ex /Egyptia sapientia.
bitus quoslibet ducere non morentur: curaniman- Gaeterum illos quibus conversatio cum diis ad hoc
tibus suos antistites oportere abstinere denuntient, esset, ut ob inveniondum fugitivum vel prajdium
comparandum, vel propter nuptias vel mercaluram
vel quid bujusraodi, menlem divinam inquietarenl,
1 Editio Lov. omittit, m ; necnon paulo post, et
malitias. Utrumque habent
caeteri libri.
^ Mb8., lodo, potentiores,\iii.hQn[,,passiones. — Melius.
M. (a) Gonf. Euseb. Praepar. evang. lib. 5, cap. 8-10,
' M88., neo cunclatur esse. — Verius, M. Dimonstrations evangdliques, tom. 1. M.
 ;

291 DE GIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 292

frustra eo3 videri dicit coluisse sapienliam. Illa non est hoc quod ipsa; ita et spe-
ligentife constituta,

eliam ipsa numina cum quibus conversarentur, ciesqua visus est Dens in natura invisibili consti-
elside ceteris rebus vera praedicerent, quoniam tutus, non eratquod ipse (a). Verumtamen ipse in

tamen de beatiludine nihil cautum uec salis ido- eadem specie corporali videbatur, sicut illa senten-

neum monerent, nec deos illos esse, ncc benignos lia ipsa in sono vocis auditur nec illi ignorabant,
:

daemones, sed aut illum qui dicitur fuliax, aut hu- invisibilem Deum in specie corporali, quod ipse non
erat, se videre. Nam et loquebatur cuni loqucnte
manum ooine commenlum.
Moyses, et ei tamen dicebat, Si inveni graliam ante
"«
CAPUT XII. —
De miraculis qu% per sanctorum te, ostende mihi temelipsum, scienter ut videam te (b)

Angelorum minislerium Deus verus operatur. (Exort. xxxiii, 13). Cum igitur oporteret Dei legem
in edictisAngelorum terribiliter dari, non uni ho-
Verum quia tanta et talia geruntur his artibus, mini paucisve sapientibus, sed universse genti et
ut nniversum modum humanee facultatis excedant: populo ingenli, coram eodem populo magna facta
quid restat, nisi ut ea qucne mirifice tanquara divi- suni ia monte, ubi lex per unum dabatur, cons-
nitus praedici vel fieri videntur, nec tamen ad unius piciente multiludine metuenda ac treiuenda qu89
Dei cuitum referuntur, cui simpliciter inhaerere, fa- fiebant. Non enim populus Israel sic Moysi credi-
tentibus quoque Platonicis et permulta testantibus, dit, quemadmodum suo Lycurgo Lacedaemonii,
solum beatificum bonura est, malignorum daemo- quod a Jove seu Apolline leges, quas condidit, ac-
num ludibria et seductoria impedimenta, quae yera cepissel. Cum enim lex dabatur populo, qua coli
pietate cavenda sunt, prudenter intelli^antur?[XII.] unus jubebalur Deus, in conspectu ipsius populi,
Porro autem quaecumque miracula, sive per An- quantum sufficere divina providentia judicabat,
gelos, sive quocumque modo ita divinilus fiunt, ut mirabilibus rerum signis ac motibus apparebat, ad
Dei unius, in quo solo beata vila est, cultum reli- eamdem legem dandam Croatori servire creatu-
'

gionemque commendenl, ea vere ab eis vel per eos, ram.

qui nos secundum veritatem pietatemque diligunt,
fieri, ipso Deo in illis operante, credendum
est.
CAPUT XIV. — De uno Deo colendo, non solum
Neque enim au^iiendi sunt qui Deum invisibilem
propler sterna,sed etiam propter temporalia bene-
visibilia miracula operari nejjant; cum ipse etiam ficia, quia universa in ipsius providenliae poteslate
secundum ipsos fecerit mundum, quem cerie visi- consislunt.
bilem negare non possunl. Quidquid i^ilur mira-
bile fit in hoc mundo, profecto minus est quam Sicul autem unius hominis, itahumani gcneris,
totus hic mundus, id esl ccclum et terra et omnia quod ad Dei populum pertinet, recta eruditio per
quae in eis sunt, qu« certe Deus fecil. Sicut aulem quosdam arliculos temporum tanquam aetatum
pro-
ipsc qui fecit, ita modus quo fecit occultus est et fecit accessibus, ut a temporalibus ad acterna ca-
incomprehensibilis homini. Quamvis itaque mira- pienda el a visibilibus ad invisibilia surgeretur ;

culavisibilium naturarum videndiassiduitate vilue- itasane ut etiam illo tempore quo visibilia promit-
rint; tamen cum easapienter intuemur, inusilatis- lebanlur divinitus praemia, unus tamen colendus
simis rarissimisque rnajora sunt. Nam et omni mi« commendaretur Deus, ne mens humana vel pro
raculo quod fit per hominem, majus mir.iculum est ipsis terrenis vilae transiioriae beneficiis cuiquam
homo Quapropter Deus qui fecil visibilia cce-
(a). nisi vero animae Creatori ac Domino subderetur.
lum et lerram, non dedignatur facere visibilia mi- Omni.i quippe qua? pra3-<tare hominihus vel Angeli
racula in cceIo vel in terra, quibus ad se invisibi- vel homines possont, in unius esse Omnipotontis

lem colendum excitet animain adhuc visibilibus potestate quisquis diffitelur, insanit.TDe providen-
deditam : vero et quando faciat, incommuta-
ul)i tia cerle Plotinus Platonicus dispulat, eamqvie a

bile consilium penes ipsum est, in cnjus disposi- summo Deo, cujus est intelligibilis atque ineffabilis
lionejam lempora facta sunt quaecumque futura pulchritudo, usque ad hasc terrena et ima pertin-
sunt. Nam temporalia movens, temporalitcr non gere, flosculorum atque foliorum pulchritudine
movetur; nec aliter novit facienda, quam facla; comprobat: quae omnia quasi adjecta et velocis-
nec aliler invocanlcs exaudit, quam invocaturos sime pereunlia decentissimos formaruin suarum
videt. Nam et cum exaudiunt Angeli ejus, ipse in numeros habere non po.sse contirmat, nisi inde
eis exaudit, t:\nquam in vero, ncc manufaclo tein- formentur, ubi forma inlelligibilia et incommuta-
plo suo, sicut in hominibus sunctis suis; ejusquo bilis simul habens omnia perseverat [Enneadis
temporaliter fiunl jussa ', aelerna ejus lege cons- 3, lib. 2, cap. 13). Hoc Dominus Jesus ibi osten-

pecta. dit, ubi ait Considerate lilia agri*, non laborant,

:

neque nent. Dico autem vobis, quia nec Salomon in

CAPUT Xlil. —
De invisibili Deo, qui se visibilem tanta uioria sua sic amiclus estsicut unum e.r eis.
sipye prrpstiterit, non secundum quod esl, sed secun- Quod si fenum agri, quod hodie est et cras in clibanum
dum quod polcrant ferre cernodes. mittitnr, Deus sic vestit ; quanto magis vos, modicx
f\dei{Matth. vi, 28-30)? Optimeigiluranima humana
Nec niovere debet, quod cum sit invisibilis, sa;pe
adhuc terrenis dcsideriis infirma, ea ipsa quae
Patribus apparuisse memoratur. Sicut
visibiiiter
enim sonus quo auditur sententia in silentio intcl- 1 Lov., dandam docc«t«m. Abest, docentem, ab editis
aliis et a nostris manuscriptis.
* Ita Ms9. Editi vero hic addunt, quomodo crescunt
1
Sic Ms9. At cdilio Lov., Sicul in omnibus sanctis ct infra pro, in lanta, liabeiit, in omni.
(a) Gonf. quaest. 101 in Exod.
eju.i quae tem} oraliler fiunt jussa.
4. (b) De his quaest. 151 iu Exod., cl epist. 147, n. 20.
(a) Vid. serm. 126, n.
 293 r.inRR DRCIMUS 294
teniporaliter exoptul bonii iiifliiui alqiie lorrenii [irinditum ulquo ubundantom, non dtibitcl PlotinuH
vilii; hiiic Iransiloria! noccssiiria, ct pro! illius vil;u inrcliciHsimum dicoro {linneadis i, tilj. 0, cap. 7).
sonipilcrnia bonoliciiB cuntoninonila, non laiiicn (lum orgo ud huno unum quidam Aiigcli, quidam
nisiab uno Deo cxs[)eclaro conaiicHcil, ut al) illius vero ad bo ijisos latria coloiidoa ainniH rniraljilibus
cultu etiam in iatoruni dcsiflorio non rccedal, ad cxcitent; el hoc ita ut illi istos coli prohibeunt,
qucm conteni[)tu eoruin ot ab oia aversiono por- istiautom illum i)roliibcro non audoant; quibus
veniat. poliua sit orodundum, roapondciuit 1'iatonici, rca-
pondount quicumque philosoplii, rcspondount
CAPUT XV. —
De mvtiilerio sanctormn Angelortim, thourgi, \el potiua i^nriurgi ': hoc cniin siiiit illa;

quo frovidentix Dei serviunl. umriea urtcs vocaljulo ilignioroa. Postrcmu rcs-
pondcant homines, si ullus ' naturae 8Ua3 sensua,
Sic itaque divinse providentia! placuit ordinare quo rationales crcali sunl, cx aliiiiia |)artc vivit
temporuin cursuni, ut quoaiadmodum dixi, ct in in eis : respondeant, inquam, cisnc sacrilicundum
Actibus Apostolorum legitur, lex in edictis Ange- sit diis vel angelis qui sibi sacrificari jubent, an
lorum daretur de unius veri Dei cullu {Act. vii, 53), illi uni, cui jiibonl lii qui et sibi cl istis prohibent?

in quibua et persona ipsiiis Dei, non quidoin pcr

Si ncc illi noc isli ulla miracula lacorent, sed
suam substanliam, quae geinper corruptibilibus tantum quidem ut sibi sacrifi-
prfficiperent, alii

oculis inviaibilispernianet, sed certis indiciis per caretur, vero id votaront, sed urii tantumju-
ulii

subjectam Creatori crealuram visibiiiler apparerel, berentDeo; satis deberot pietas ips.i discernere
el syllabatim per transitorias temporuin raoruias
quid horum de fastu superbia^, quid do vcra reli-
humanae linguiB vocibus loqueretur, qui in sua gione descenderel. Plus etiam dicam: si lantum
uatura non corporaliler, sed spiritualiter non ;
hi miriibilibus factis humanas permovcrent mentes,
sensibilitcr, sed intclligibiliter non lemporaliter,
;
qui sacrificia sibi expolunt, illi aulem qui hoc
sed, ut ita dicam, aeternaiiter, nec iacipit loqui, prohibent, et uni tantum Deo sacrificari jubent,
nec desinit (a) quod apud illum sincerius au-
:
nequaquam ista visibilia miracula facere digna-
diunt, non corporis aure, sed mentis, minislri renlur; profecto non sensu corporis, sed ratione
ejus et nuntii, qui ejus veritate incommutabili mentis praeponenda eorum esset auctoritas cum :

perfruunlur immortaliter beati et quoJ facien-;

vero Deus id egerit ad commendanda eloquia
dum modis ineffabiiibus audient, et usque in ista veritatis suas, ut per istos immorlales nuntios,

visibilia atque sensibilia pereiucendum, incun- non sui fastum, sed majestatem illius proedi-
clanler atque indiificulter etficiunt. Haec autem cantes, faceret majora, certiora, clariora miracula,
lex distributione lemporum data est(/)), quaa prius ne infirmis piis illi qui sacrificia sibi expctunt,
haberet, ul diclum est, promissa terrena, quibus falsam religionem facilius persuaderent, eo quod
tamen significarentur aeterna, quae visibilibus sa- sensibus eorum quaedam slupenda monstrarenl;
cramentis celebrarent multi, intelligerent pauci. quem tandein ita desipere libeat, ut non vera eligat
Unius taraen Dei cullus apertissima illic et vocum quae soctetur, ubi et ampliora invenit quie mi-
et rerum omnium contestatione praecipitur, non retur?
unius de lurba, sed qui * coelum et terram,
focit 2. Illa quippe miracula deorum gentilium, quae
et omnen animam, spiritum qui non est
et oiiinem coraraendat historia, non ea dico quae intervallis
quod ipse. Ille enim fecit, haec facta sunl: atque temporum occultis ipsius raundi causis, verura-
ut sint et bene se habeant, ejus indigent a quo tamen sub divina providenlia conslitutis el ordi-
facla sunt. natis monslrosa contingunt; quales sunl inusiiati
partus animalium, et coelo terraque rerum insolita
CAPUT XVI. —
An de promerenda beala vita his facies, sive tantum terrens, sive etiam uocens,
quae procurari alque miligari daemoniacis ' ritibus
angelis credendum, qui se coli exigunt honore
sit
fallacissima eorum astutia perhibentur: sed ea
dicino; an vero illis, qai non sibi, sed uni Deo
dico, quae vi ac potestate eorum fieri satia eviden-
sancta prxcipiunt religione serviri.
ter apparet, ut esl quod effigies deorum Ponatium

i. Quibus igitur Angelis de beata et sempiterna quas de Troja ^Eneas fugien.'5 advexit, de loco in
vita credendum esse censemus? utrum eis qui se
locum migrasse referuntur (a); quod cotem Tar-
religionis ritibus coli volunt,
sacra et sacri-
sibi quinius novacula secuit (6); quod Epidaurius
ficia flagitantes a mortalibus exhiberi; an eis qui serpens iEsculapio naviganti Roraam comes adhae-
sit (c); quod navim qua simulacrum matris Phry-
hunc omnem cultum uni Deo creatori omnium
giae vehebatur, lantis hominum boumque conalibus
deberi dicunt, eique reddendum vera pietate prae-
cipiunt, cujus et ipsi contemplatione beati sunt,
et no9 futuroa esse promitlunl? Illa naraque visio
Dei tantae pulchritudinis visio est, et tanto amore
1 Nonnulli codices, perturgi. Quidam, perteurgi,
dignissima, ut sine hac quibuslibet aliis bonis Alii, periurgi.
2 Aliquot Mss., illius.

^ Vind. Am. et Mss., daemonicis.

(a) Supra, lib. 1, cap. 3.

* Am. Er. et Lov., sed ejus qui fecit. Abest, ejus, a (b) Tarquinii jussu secuit Actius Navius, uti testan-
manuscriptis et a Vind. tur Cicoro, lib. 1 de Divinat., cap. 17, et lib. 2 de Nat.
(a) Huc recurrunt pulchre dicta Enarr. in Psal. xuv, deor.,necnon Livius, lib. 1, cap. 35, aliique.
n. 5. (c) Vid. Liviuin, epitome libri 11 Ovid., lib. 15 Me-
;

{b)De hac lege concinnavit Augustiuus librum quar- tamorph., vers. Qi2 et soqq. Valer. Maxim., lib. 1,
;

tum contra Faustum. cap. 8, § 2.

295 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 296
immobilem redditam, una muliercula zona alliga- peregrinationis in eremo, cum Tabernaculo quod
tam *, ad suae pudiciliae testimonium movit et similiter appellatum est Tabernaculum teslimonii,
traxit(a); quod virgo Vestalis (h), de cujus cor- cum debita sacerdotes veneratione portabant si- :

ruptione quaestio vertel)atur, aqua impleto cribro gnumque erat, quod per diem nubes apparebat,
de Tiberi, neque perfluente, ribslulit conlroversiam. quaj sicut ignis nocte fulgebat (Exod. xiii, 21) quae
Haec eriio atque aiia bujusmodi nequaquam illis nubes cum moveretur, castra movebantur; et ubi
qu;e in populo Dei facla legimus, virtute ac ina- staret, casira ponebantur (Id. xl, .3'i, 35). Reddita
gnitudine conferenda sunt: quanto minus ea quae sunt autem illi legi magni miraculi teslimonia,
illorum quoque populorum, qui tales deos coliie- praeter ista qufedixi, el praHer voces quae ex illius
runt, legibus judicata sunl prohibenda atque Arcae loco edebantur. Nam
cum terram promis-
plectanda, magica scilicet vel theurgica? quorum sionis intrantibus eadem Arca
transiret Jorda-
pleraque specie tenus mortalium sensus iraaginaria nem, fluvius ex parte superiore subsistens, et ex
ludificalione decipiunt, quale est lunam deponere, inferiore decurrens, et ipsi ct populo siccum
donec suppositas, ut ait Luranus, propior despumel praebuil transeundilocum (Josue iii, 16, 17). Deinde
in herbas [Phars. l. 6, vers. ^03); quaedam vero prima hostilis occurrit, moro Gen-
civitalis, quae
etsi nonnullis piorum lactis videantur opere coae- tiura deos plurimos colens, septies eadem Arca
quari, linis ipse quo discernuntur, incompara- circumacta, muri .-epente ceciderunt, nulla manu
biliter haec nostra ostendit excellere. Illis enim oppugnati, nullo ariete percussi (Id. vi, 20). Post
multi tanlo minus sacrificiis colendi sunt, quanto haec etiam cum jam in terra promissionis essent,
magis haec expetunt: his vero unus commendatur et eadem Arca propter eorum peccata fuisset ab
Deus, qui se nullis talibus indigere, et Scriptu- hostibus capia, hi qui eam ceperant, in templo
rarum suarum testificatione, et eorumdem postea Dei sui, quem prae cseteris colebanl, honorifice
sacrificiorum remolione demonslrat. Si ergo angeli collocarunt, abeuntesque clauserunl, apertoque
sibi expclunt sacrificium, praeponendi eis sunt illi postridie, simulacrum cui supplicabant, invene-
qui non sibi, sed Ueo creatori omnium, cui ser- runt collapsum deformiterque confractum. Deinde
viunt. Hinc enim ostendunl quam sincero amore ipsi prodigiis deformiusque punili, Arcam
acti,
nos diligunt, quando per sacrificium non sibi, divini testimonii populo, unde ceperant, reddide-
sed ei nos subdere volunt, cujus et ipsi conlem- runt. Ipsa autem redditio qualis fuit? Imposue-
plalione beali sunl, el ad eum nos pervenire, a runt eam plaustro, eique juvencas, a quiDus vitulos
quo ipsi non recesserunt. Si autem angeli qui non sugentes ahstraxerant, subjunxerunt, et eas quo
uni, sed plurimis sacrificia fieri volunt, non sibi, vellent ire siverunt, etiam hinc vim divinam '

eed eis diis volunt, quorum deorum angeli sunt; cxplorare cupientes. Al illae sino homine duce
etiam sic eis praeponendi sunt illi qui unius Dei alque rectore, ad Hebraeos viam pertinaciter gra-
deorum Angeli sunl, cui sacrificari sic jubent, ut dientes, nec revocatae mugitibus esurientium filio-
alicui alteri vetent; cum eorum nullus huic vetet, rum, magnum sacramentum suis cultoribus re-
cui uni isti sacrificari jubent. Porro si, quod magis portarunt (I l{eg. iv-vi). HcEC atque hujusmodi
indicat eorum superba failacia, nec boni, nec bo- Deo parva suni, sed magna terreudis salubriter
norum deorum angeli sunl, sed daemones mali, erudiendisque morlalibus. Si euim philosophi,
qui non unum solum ac summum Deum, sed se pra3cipueque Plalonici, rectius caeteris sapuisse
ipsos sacrificiis colivolunL; quod majus ^ quam laudantur, sicut paulo ante commemoravi, quod
unius Dei conlra eos eligendum esl praesidium. divinam provideutiam haec quoque rerum infirma
cui serviunl An^eli boni, qui non sibi, sed illi atque terrena administrare docuerunt, numerosa-
jubent ut sacrilicio serviamus, cujus nos ipsi sa- rum lestimonio pulchriludinem, quaj non solum
crificium esse debemus? in corporibus animalium, verum in herbis eliam
fenoque gignuntur: quanto evidentius haec atles-
CAPUT XVII. — De arca Testamenli miraculisque tantur divinitati, quae ad boram praedicationis ejus
signorum, (jux ad commendandam Legis a<: pro-
fiunt, ubi ea religio commendatur quae omnibus
missionis aucloritalem divinitus facta sunt.
ccelcstibus, terrestribus, infernis sacrificari vetat,
uni Deo tantum jubens, qui solus diligens et di-
Proinde lex Dei, quae in ediclis data est Angelo-
leclus beatos facit, eorumque sacriliciorum tera-
rum, in qua unus Deus deurum religione sacro-
pora imperala praefiniens, eaque per meliorem
rum jussus esl coli, alii vero quilibel prohibiti,
sacerdotem in melius mutanda praedicens, non
in Arca erat posita, quae Arca testimonii nuncupata
isla se appetere, sed per haec alia potiora signi-
est. Quo noniinc salis significatur, non Deum, qui
ficaretcslalur; non ut ipse his honoribus subli-
por illa omnia culebatur, circumcludi solere vel
conlineri loco, cum responsa ejus el qua^dam
metur, sed ut nos ad eum colendum, eique cohie-
humanis sensibus darentur signa ex illius Arcae rendum igne amoris ejus accensi, quod nobis,
loco, sed voluntatis ejus hinc lestimonia perhiberi.
non illis, bonum est, excileraur.

Quod etiam ipsa lex eral conscripta

in tabulis
lapidcis, et in Arca, ut dixi, posita; quam tempore
CAPUT XVIU. —
Contra eos qui de miraculis, qui.
bus Dci populus eruditut esl, negant ecclesiasticis

Libris esse crcdendum.

" Sic Vind. Am. Kr. ct codiccs Mss. At Lov., alligata.
' Aliquot Ms8., magis.
(a) Fuit mulicr illa Claudia Quintia, ex Cicer., de An dicet aliquis ista miracula, nec
falsa esse
barusp. Responsis ; Ovid., lib. 4 rnslorum, vors. 295 et fuisse facta, sed mendacitcr scripta? Quisquis hoc
seqq. ; Liv. lib. 29, cnp. 14.
(6) Hnec Tuccia vocalur a Valerio Maximo, lib, 8,
cap. 4, § 5. ' Vind. et plerique Mss., hic.
297 LlUlilll UECIMIJS. 298
dioit, ai do his rebiis nof^/il oinnino ullis iilloria aontiu sontiatur, n()ortifi8imo vetant. 8unt cxcmpltt
6880 crcdoniluni, potoBl oliiun noc dooH
(iicoro in l.itteiiH ainctia. Putavcrunt
dcrcrcnduin(|uidttiii

iilios ouraro naortiilia. Non onim so ulilor colendos Angidia honoroiii, vel udorttiido, vel eacrilicundo,
6880 pprsuuHerunt, nisi Miiriibiliurn opcrnin olVoc- (lui di'i)ctur l)('(), el ooruiii aunt adrnonitiono prohi-

tibns, (|uoruin el lilHloria g(intiuiii t(.^8li8 osL, (|uu- bili, jiis8i(|U(! hoc ci novc-
d()ferrc, cui iiiii faa cane
rnn» dii se oslonlnro inirabilcs potiua qiiain uLiloa runt {Juilic. xiii, 16; Apoc. xxii,
Bunt 8, 9.). Imitati
ostondore pntnornnt. Undo hoc o|)oro noslro, ciijns Angcloa aanctos cLiuni siincli homines Dei. Narn
huno jam dcciniuin lihruin hiilKMnus in nmnihus, Puulus et nurnubas in Lycaonia fucto quodaiii rrii-
non eo3 siiacopimus rorellond(.'09, qui vcl ullam raculo aanitalis putati sunt dii, eisque Lycaonii
osse vim divinain ne;^ant, vel hunirvnii non curaro immolurc victiiiias volucrunt quod a se liumili ;

contendunt; sed ooa qui nostro Doo conditori pioLato removontcs, eis in qucm crcdercnt unnun-
sancta5 et ploriosissimae civitatis dooa auos prifife- tiuverunt Deum [Act. xiv). Noc ob aliud laliacca il-
riint, nescientes euin ipsum csse etiuni mundi li superbe aibi hoc exigunl, nisi quia vero Deo dc-
hujua visibilis et mulabilis invisibilem ct incom- beri aciunt. Non eniin rcvera, ul ait Porphyrius et
mutabilcm conditorem, et vilae beatin non de his nonnulli putanl, cadaverinia nidoribua, sed diviuia
qua3 condidit, aed de so ipso verissimum hirgi- honoribus gaudent. Copiam vero nidorum inagnatn
torem. Ejus eniin propheta veracissiinus ait, Mihi habent uniiiqu(^, et si amplius vellent, ipii aibi po-
aulem adhxrere Dto, bonum est {Psal. lxxii, 28). De terant exhibere. Qui ergo divinilulem aibi arroganl
fine namque boni inter philosophos (juffiritur, ad spiritus, non ciijuslibet corporis furno, sed auppli-
quod adipiscenduin omnia olticia reCerenda sunt. cantis animo dolectantur, cui decepto subjecloque
Nec dixit iste, Milii aulein divitiis abundare, doniinenlur, intercludenles iter ad Deurn verurn,
bonumesl; aut insigniri purpura et sceptro, vel ne sit homo illius sacrificium, dum sacrificatur
diademate excellere; aut, quod nonnulli etiara cuipiam praster illum.
philosophorum dicere non erubnerunl, IMihi vo-
luptas corporis bonum est aut, quod melius velut
; GAPUT XX. — De summo veroque sacrificio, quod
meliorea dicere visi sunl, Mihi virtus animi mei ipse Dei el hominum Mediator effectus est.
bonum est sed, Hlihi, inquit, adhaerere Deo, bo-
:

nnm est. Hoc eum docuerat, cui uni lanluramodo Unde verus ille Mediator, in quantum formam
servi accipiens mediator effecLus esl Dei eL homi-
sacrificandum sancti quoque An^'eli ejus miracu-
lorum etiam conte.stalione monuerunt '. Unde et num homo Christus Jesus, cum in forma Dei sa-
ipse sacrificiurn ejus factuseral, cnjus igne intelli-
crificium cum Patre sumat, cum quo eL unus Deus
gibili correptus ardebai, et in ejus ineffabilem esL,Lamen in forma servi sacrificium maluiL esse
incorporeumque complexum sancto desiderio fere- quani sumere, ne vel hac occasione quisquam exis-
batur. Porro autem si multorum deoruin cultores LimareL cuilibet sacrificandum esse creaLurae. Per
(qualescumque deos suos esse arbitrentur) ab cis hoc et sacerdos esl, ipse offerens, ipse et oblatio.
facta esse rniracula, vel civiliuin rerum historiae,
Gujus rei sacramentum quoLidianum esse voluit
vel libris magicis, sive, quod honestius putant,
Ecclesif»? sacrificium : quae cum ipsius capiLis cor-
theurgicis credunt; quid causa) est, cur illis Lit- pus sit, se ipsam per ipsum disciL offerre ^ Hujus
teris nolint credere, ista facta esse, quibus tanto
veri sacrificii multiplicia variaque signa eranl sa-

major debetur fides, quanto super omnes est ma- crificia prisca saaclorum, cum hoc unura per mul-
gnus, cui uni soli sacrificaQduin esse praecipiunt ? ta figuraretur, tanquam verbis raultis rea una di-
ceretur, ut sine fastidio raultum commendaretur
CAPUT XIX. — Quae ratio sit visibilis sacrificii,
(a). Huic summo veroque sacrificio cuncla sacrifi-
gund uni vero et invisibili Deo offerri docet vera cia falsa cesserunt.

religio.
GAPUT XXI. — De modo potestatis dsemonibus datx
Qui autem putanthaec visibilia sacrificia diis aliis ad glorificandos sanctos per toterantiam passio-
congruere, illi vero tanquam invisibili invisibilia, mon *
,
qiii aerios spiriius non placando ipsos, sed
et majora majori, mcliorique meliora, qualia sunt in Deo pernianendo vicerunt.
purae mentis et bonae voluntatis otTicia profeclo ;

nesciunt, haec ila esse signa illorum, sicul verba Moderatisautem praefinitisque temporibus, etiam
sonantia signa sunt rerum. Quocirca, sicut orantes polestas permissa deemonibus, ut hominibus quos
atque laudantes adeum dirigimus signiticantes vo- possident excitatis, inimicitias adversus Dei civita-
ces, cui res ipsas in corde quas significamus offe- tem lyrannice exerceanL, sibique sacrificia non so-
rimus ita sacrificantes non alteri visibiie sacrifi-
:
lum ab otferentibus sumant, et a volenlibus expe-
cium offerendum esse noverimus, quam illi cujus tant, verum etiam ab invitis persequendo violenLer
in cordibus nostris invisibile sacrilicium nos ipsi exLorqueanl, non solura peruiciosa non est, sed
esso debemus. Tunc nobio favent, nobisque con-
gaudent, atque ad hoc ipsum nos pro suis viribus
adjuvanl Angeli quique "Virlulesque superiores et Vind. Am., Cujus rei sacramentum quotidianum.
1

Er., esse voluit Ecclesiae sacrificium ; cum ipsius

ipsa bonitate ac pietate polentiores, Si autem illis
corporis ipse sit caput, et ipsius capitis ipsa sit cor-
haec exbibere voluerimus, non libenler accipiunl, pus, tam ipsa pev ipsum, quam ipse per ipsam suetus
et cum ad hominea ita mittuntur, ut eorum prae- offerri. Hujus veri sacrificii, etc.
2 Editi, sanctos qui pertulerunt jam passionem.
Emendantur a manuscriptis.
Sic Mss. At editi, Angeli legalium sacrifioiorum
*
(a) Conf. lib. 1 contra Adver3, Leg. et Prophet ,
oontestatione monueruni. n. 38.
Patrol, XLI, {Dix.)
 299 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 300
etiam utilis invenilur Ecclnsije (a), ul martyrunn nu- adversus ipsam. Non enim aliquem vincit, aut sub-
merus impleatur {Apoc. vi, 11) : qiios civitas Dei .jngat, nisi socielate peccali. In ejus erjio nomine
t&nto clariores et honoraliores cives habet, quanto vincitur, qni hominem assumpsit,
egitque sine pec-
fortius advcrsus impieiatis peccaluiu etiam usque '
calo, ut in ipso sacerdote ac sacrificio Qeret remis-
ad sanguinein cerlant. Hos multo clegantius, si ec- sio peccatorum, id est per Medialorem Dei et ho
clesiadlica loquendi consuetudo palerelur, nostros minum horninem Christum Jesum, per quem facta
Heroas vocaremus. Hoc enim nomen a Junone dici- peccatorum purgaiione reconciliamur Deo. Non
tur tractum, quod grspce Juno Hpa appellatur; et cnim nisi peccatis horaincs separanlur a Deo, quo-
ideo nescio quis filius ejus secundum Grjficorum rum in hac vita non flt nostra virtute, sed divina
fabulas, Heros fuerit nuncuprttus hoc videlicet ve- : miseratione purgalio per indulgenliam illius, non
;

luli myslicum si;.;nilicante fabula, quod aer Junoni per noslram potenliam. Quia et ipsa quantulacum-
deputetur, ubi volunt cum daemonibus heroas ha- que virlus, quae dicitur nostra, illius est nobis bo-
bitare, quo nomine appellant aiicujus meriti ani- nilate concessa. Multum aulem nobis in hac carne
mas derunctorum. Sed a contrario martyres nos- trlbuerenius, nisi usque ad ejus deposilionem sub
tri heroes nuncuparentur, si, ut dixi, usus eccle- venia viveremus. Propterea ergo nobis per Mediato-
siastici sermonis admilteret non quod eis esset ; rem praeslita est gralia, ut polluli carne peccati
cum daemonibws in aere societas, sed quod eosdem carnis peccati similitudine mundaremur. Hac Dei
daemones, id est, aerias vincerent potestates el ; gratia, qua in nos ostendit magnam misericor-
in eis ipsam, quidquid putatur signiMcare, Juno- diam suam, et in hac vila per fidem regimur, et
nem, qua; non usquequaque inconvenienter a post hanc vitam peripsam speciem incommutabilis
poetis inducitur inimica virtutib-js, et cojlum pe- veritatis ad perfectionem plenissimam perduce-
tentibus viris fortibus invida. Sed rursus ei suc- mur.
cumbit infeliciter ceditque Virgiliu.s, ut cum apud
eum illa dicat, CAPUT XXIII. —
De principiis, in quibus Platonici
Vincor ab i^Enea I purgationem animae esse pro/itentur.
{AEneid. lib. 7, vers. 310.)
Dicit etiam Porphyrius divinis oraculis fuisse re-
ipsum yEnean admoneat llelenus quasi consilio re-
ligioso, et dicat,
sponsum, non nos purgari lunae teletis atque solis :

ut hinc ostenderelur nullorum deorum teletis bo-

Junoni cane vota libens, dominanique polentem
Supplicibus supera donis. minem posse purgari. Cujus enim teletae purganl,
(^neid. lib. 3, vers. 438, 439). si lunae solisque non pur^'ant, iiuos inter coclcstes

Ex qua opinione Porpbyrius, quainvis non ex sua deos praecipuos habent ? Denique eodem dicil ora-
sententia, sed ex aliornm, bonum dicit deum vel culo e.Kpressum^ principia posse purgare ; ne forte
genium non venire hominein, nisi malus fuerit
in cum dictum esset non purgare teletas solis et lunae,
ante placalus (/») tanquain forliora sint apud eos
: alicujus allerius dei de turba valere ad purgandum
numina mala quam bona (luandoquidem mala im- ; teleta; crederentur. Quae autem dicat esse princi-
pediunt adjutoria bonorum, nisi eis placata dent pia tanquam Platonicus, novimus. iJicit enim Deum
locum, malisque nolcnlibus bona prodesse non pos- Patrem et Deum Filium, quem graece appellat pa-
sunt noccre autem mala possunt, non sibi valen-
; ternum intellcctum, vel paternani mentern (a) de :

tibus resislere bonis. Non est ista veroe veraciter- Spiritu autem sancto aut nihil aut non aperte
, ,

que sanctas religionis via non sic Junonem, hoc : aliquid dicit : quaravis quem aiium dicat horura
est aerias potestates pinrum virtulibus invidcnles, medium, noii intelligo. Si enim terliam, sicut PIo-
noslri martyres vincunt. Non omnino, si dici usita- tinus, ubi de tribus principalibus subslanliis dis-
le posset, heroes nostri supplicibus donis, sed vir- putat {Enncadis 5 lib. 1), animae naturara etiam
tutibus divinis Heram superant. Gommodius quippe iste vellet intelligi, non ulique diceret horum me-
Scipio Africanus est cognominatus, qiiod virtute dium, id est Patris et Filii mediura. Poslponil
Africain viceril, quam si hostes donis placasset, ut quippe Plotinus animae naturam paterno inlellec-
parcerpnl. tui {Ibid., cap. 6, et alibi) : iste autem cum dicit
CAPUT XXII. — Vnde silsanclis adversum dxmoncs medium, non postponil, sed inlerponit. Et nimirum
polestas, el undc cordis vera purgalio. hoc dixit ut potuit, sive ut voluit, quod nos Spiri-
Vera pielate homines Dei acriain potestalem ini-
tum sanctum, nec Palris tantura, nec Filii tantum,
sed utriusqiic Spiritum dicimus. Liberis enim ver-
micam contrariamquo pietati cxorcizando ejiciunt,
bis loquuolur philosophi, nec in rebus ad iutclli-
non placaniio oinne.«que tentaliones adversilatis
;
gendum difficilliinis offensionem religio.^arum au-
cjus ^ vincunt orando, non ipsam, sed suum Deum
riiim perlimescunl. Nobis autem ad cerlam regu-
1 Kditi, adversux impif^tatem potestatum Alia, qnae lam loqui fas est, ne verborurn licentia etiam lie rc-
omninmest mnniiscriplonim lcclio. viflclnrpraeterenda.'
bus quae his significantur, impiam gignat opinio-
nam perspicue nlludil Aiigiislinus ail illiid Hebr. xii,
4: NonUuni eniui uu/uc ad sanyuinem resliliatis ad- nem.
versns pcccalum yepugnanies.
2 Sic iMss. At VA\\W,owiies tentaliones adversitatesque
ejus.
CAPUT X.XIV. —
De uno veroque principio, guod
Coqnacns Terliilliannm solum '
naturam liumanam pwgat ct renocat.
(a) liic cilal dironlem in /Spo-
logelico, cap "lO ; « riurcs orficiiimr, qiiolies metimur
« a vobia semen cst ^nngiiis Chrislianonim. » Et in
;
Nos itaquc ila non dicimus duo vel tria princi-
lib. ad scapulara, cap. h « Soc.tain lianc lunc niagis
:

« acdificari .scias, cum cirdi videlur. » M.

(b) Conf. l'orpli>T., lib. 2 do Abstincntia animalium, ' Editi, solam. Verius Mss., solum.
cap. 39. (a) Conf. iafra, cap. 23.

I
301
I.IBEH DKCIMUS. no2

Doo noc duns ilfos vcl sis jacontihusquo porrecta ost hoo obI Hcmen dis-
plii, cum (lo lo(|uiiiiur, aiciil :

trc3 noliis licitum chI .liccrc

do uno(i'io-: (]ui>invi3 positurn pcr An^elos, in quorum 0(11011.-5 ct lex
vel do Spi- dubatur (Galat. iii, IH), quu et unus Deua coli jubc-
quo lo(inoMlCH, vcl do l'ulre, vol do Filio,

ritu sancto, elifun sinKnium qucmiiun

Dcuin c«po batur, ct hio Mcdiator vcnlurus promillobatur.
noc dicnmus liuncu (luod h.crclici Sa-
fateamur ;

belliani (a), oumdcmesso P.tlrcm, qui cst et l''iliuH,

et eumdem Spirilum aanotum, quioatct Piiicr ot OAPIIT .XXV. —

Omnea xanclos et suh Legis lernpnre,
Piitrcm, cl Kilium Filii et suh priorilms sxculis, in sacramenlo et /ide Chri-
Filius ; sed Putrcin cs^so
Spiritum sanclum
Patris Filium, ct Pulris ct Fiiii
sti juslificatos fuisse.

noc Patrem esse nec Filium. Vcrum iluquo dictum

esl, non purgari homincm nisi principio, quamvis Hujus sacramenti fide mun-
ctiam juati antiqui
[X.XIV.]
pluralitcr sint apud oos dicla principiu. dari pie vivendo poluerunt, non solum unlequam
de
Sed siibdilus Porphyrius invidis potestalihus, lex populo Ilebraeo darelur (ncque enim eia pricdi-
quibus ct erubcscebat, vl cas liboro rodarRuerc
for-
citor I)eu3 vel Angcli dcluerunl), sed ipsius qiioque
niidabut, noluil inlciligcro Dominiiiu
Christum esse logip temporibus, quainvis in liguris
rerum spiri-
principium, cujus incarnatione purgamur. Eum tualium h;ibere promissa carnalia,
videretur '

in ipsa curnc contcmpsil, quuri,

propler sa- proptor quod vetus dicitur Testamentum. Nam et
quippe
crificium noslra3 purgatioiiis assumpsil
mignum :
Propheta; tunc erant, pcr quos, sicut per Angelos,
scilicet sacramentum ea superbia non
intelligens,
eadem proinissio prajdicata est el ex illorura nu- :

humilitate dejecit verus benignus- mero erat, cujus tam magnam divinamque senlen-
quam sua ille
Mediator, in ea se ostendens mortalitalo mor- tiam do boni humani fiue paulo anle commemo-
que
talibus, maligni fallacesque mediatores non
quam ravi, Mihi aulem udliaerere Deo, bcnum esi. In quo
habendo se superbius exlulerunt, miserisque homi- plane psalmo duorum Testamenlorum, quae dicun-
nibusadjutorium deceploriuin velulimmortaiesinor- tur velus el novum, satis est declarata distinctio.
lalihus promiseruntBonus
itaqueverupqueMediator Propter carnales enim terrenasque promissionea,
ostendit peccatum esse malum, non
carnis subs- cum easirapiis abundare perspicerel,dicil pedes suos
tanliam vel naturam quee cum anima
hominis et pene luisse commotos, el effusos in Upsum prope-
;

dcpo-
suscipisine peccato poluit,et hi.bfiri,et morto mo lum gressus suos, tanquam frustra Deo ipse
ni, et in melius resurrectione
mulari nec ipsam :
servisset, cum ea felicilale, quam de illo exspec-
poena peccati, qucim lamen
mortem, quamvis esset labat, contemptores ejus florere perspiceret seque ;

pro nobis sine pecculo ipse persolvit,

peccmdo esse in rei hujus ioquisitione laborasse, voleutem cur ila
vitandam sed polius, facultas datur, pro jusii-
;
si
esset apprehendere, donec intraret in sanctuarium
solvere potuit moriendo
tia perrerendam. Ideo enira Dei, et inteliigeret in novissima eorum, qui felices
peccati., quia et mortuus est, et non pro suo pec-
videbantur erranti. Tunc eos intellexit in eo quod
cognovit esse pria-
calo ^ Ilunc ille Platonicus non se extulerunt, sicut dicit, fuisse dejectos, et defe-
cipiura nam cognosceret purgalorium.
Neque enim
; cisse p.c perisse propter iniquitates suas; totumque
sed Ver-
caro principium esl, aut anima huraana ;
illud culmen lemporalis felicitatis ita eis f&jtuta
bum per quod facta sunt omnia.Non ergo caro per se lanquam somnium evigilantis, qui se repente inve-
ipsam mundat, sed per Verbum a quo suscepta est, nit suis quae soraniabat fallacibus gaudiis deslilu-
fcictum est, et habilavH in nobis
cum Verbum caro lum. Et quoniara in hac terra vel civitate terrena
(Joan. 1, de carne sua manducanda mys-
14). Nam magni videbantur, Domine, inquit, in civitate
sibi
tice loquens, cura hi qui non
intellexerunt offensi eorum ad nihitum rediges. Quod huic
tua imagiriem
quis eum
recederent, dicenies, Durus est liic sermo, tamen utile fuerit, etiara ipsa lerrena nonnisi ab
Sinri-
poiesl audire? respondit manenlibus
cseteiis, in cujus polestate sunl
uno vero Deo quaerere,
quid-
lusesl qui vivifical, caro autem non
prodest ostendit, ubi ait, Velnt pecus facius
omnia, salis
vi, 61, 64). Principium ergo
suscepta
quam {Id. sum- apud te, et ego semper tecum. Velut pecus dixit,
anima et carne el animam credenlium mundat et uiique non intelligens. Ea quippe a te desiderare
res-
carnem. Ideo quaerenlibus Judoeis quis essei, debui, quGB mihi curn impiis non possunt esse
Quod utique
ponditseesse principiura (M. viii,2u).
communia noa ea quibus eos cum abundare cer-
;

ignorantiae
carnales, infirmi, peccatis obnoxii, et nerem, putavi me incassum libi servisse, quando
tenebris obvoluti nequaqaam percipere possemus,
et haee haberent, qui tibi servire noluissent.
illi
per hoc
nisiab eo mundaremur atque sanaremur, Tamen ego semper fecum, qui eliam in talium rerum
Eramus enim homi-
quod eraraus et non eramus. desiderio deos alios non quaesivi. Ac per h()C
in illius autem
nes, sed justi non eraraus (b) :
sequitur: Tenuisti manum dexterge mege ^, et in
justa, non
incarnatione natura humana erat, sed voluntale tua deduxisli me, et cum gloria assumpsisli
qua manus lap-
peccalrix erat. Hsec est raedialio, me: tanqjam ad sinistram cuncta illa pertineant,
quse abundare apud impios cum vidisset, pene
collapsus est. Quid enim mihi est, inquit, in cceio?
et a te quid volui super terram ?
Reprehendit se
supplendum re-
In Mss. et non pro peccato ; ubi
1

linquebatur, sMO. „•„»„- oiin

intera la
fa.Coquaeus, dehac haeresi disserens haec
plurima habet Exislimant omnes babellium pnmum
: «
tamen
« auclorera fuissc hujus hacresis. Epiphamus 1 Er. et Lov., viderentur. Alii libri, videretur, 3ci-
praeceptorem,
* haercsi 57 refert, .Noelium, Sabellii
exco-
« ante eum hanc, ut alias plerusquo haereses, '''^^'^llSv!, dexteram meam ; dissentientibus caeteris
« gitasse. » M. llbris.
(6) Conf. epist. 140, n. 10.
 ;;;

303 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 304

ipsum, jusleque sibi displicuit quia cum tam ma- : cultum non libere defendebat (a). Et angelos quippe
'

gnutc bonum haberel in coelo (quod post intellexit), alios esse dixit, qui deorsum descendenies ho-
rera Iranaitonam, fragilem, ct quoiiammudo luleam minibuo theurnicis divina pronunlient alios autem ;

feliciiatem a suo \)eo quaesivit in terra. DefecU, qui in terris ea quee Patris sunt, et altitudinem ejus
inquit, cor meum el caro mea, Deus cordis mei: de- protuntlitatemque declarent. Num igilur hos anj^e-
feclu ulique bono ab inlerioribus ad superna. Unde los, quorum ministerium est declarare voluntalem

in alio psaimo A\c\inT Dcsideral el deficU anima

: Patris, credendum est velle nos subdi, nisi ei cujus
mea Domini {PsaL. Lxxxin, 3). Ilem in alio
in atria : nobisannuntiant voluntalem?Undeoptimeadmonet
Defecil in salutare iuum anima mea (Psal. cxviii, ctiam ipse Platonicus, imitandos eos potius quam
81). Taroen cum de utroque dixisset, id est de corde invocandos. Non ilaque debemua metuerc, ne
et carne deficiente, non subjecit, Deus cordis et immortales et beatos uni Deo subdilos non eis
carnis meae sed, Z)cu.5 cordis mei. Per cor quippe
; sacrificando ofTendamus. Quod enim nonnisi uni
caro mundalur. Unde dicit Dominus: Mundate quae vero Deo deberi sciunt, cui et ipsi adhaerendo
intus sunt,et quxforissunt munda erunt (Mafth.xxm, beati sunt, procul duhio neque per uUam signi-
26). Partem deinde suam dicit ipsum Deum, non ficanlem figuram, neque per ipsam rem quae
aliquid ab eo, sed ipsum Deus, inquit, c.ordis
: mei, sacramentis significatur, sibi exhiberi volunt.
et pars mea Deus in sxcula : quod inter mulla quae Daemonum est haec arrogantia superborum atque
ab hominibus eliguntur, ipse illi placuerit eii- miserorum, a quibus longe diversa est pietas sub-
gendus. Quia ecce, inquit, qui longe se faciunt a le, ditorum Deo, nec aliunde quam illi cohaerendo
peribunt : ferdidisli omnem qui fornicatur abs te beatorura. Ad quod bonum percipiendum eliam
hoc esl, qui multorum deorum vult esse prostibu- nobis sincera benignitate oporlet ut faveant, neque
lum. Unde sequitur iliud, propter quod et cselera sibi arrogent quo eis siibjiciamur sed eum annun- ;

de eodem p?aimo dicenda visa sunt Mihi aulem ; tient, sub quo eis iu pace sociemur. Quid adhuc
adhxrere Deo, bomim e$l : non longe irc, non per trepidas, o philosophe, advcrsus polestates et veris
plurima fornicari. Adliaerere aulem Deo tunc per- virtutibus et veri Dei muneribus invidas habere
feclum erit, cum totum quod liberandum cst, liberam vocom ? Jam dislinxisti angelos qui Palris
fueril liberatum. Nunc vero fit illud quod sequitur : annuntiant voluntatem, ab eis angelis qui ad the-
Ponere in Deo spem meam. Spes enim qux videtur, uigos homines ^, nescio qua deducti arte, descen-
non est spes: quod enim videt quis, quid sperat? dunl. Quid adhuceos hocoras, ul dicas pronuntiare
ait Apostolus. Si autem quod non vidcmus speramus, divina?Qua; tandem divina pronunliant, qui non
per patienliam exspeclamus [Rom. viii, 24, 25). In voluntutem Patris nuntiant ?Nempe illi sunt, quos
hac aulem spc nunc consliluti agamus quod sequi- sacris prr cibus invidus alligavit, ne praeslarenl ani-
tur, et simus nos quoque pro modulo noslro angeli raae purgationem nec a bono, ul dicis, purgare cu-
;

Dei, id est nuntii ejus, aiinuntianles ejus volunta- piente^ ab iilis vinculis solvi et suae potestati reddi
tem, et gloriam gratiamquc laudantes. Unde cum potuerunt. Adhuc dubilas ha;c maligna esse daemo-
dixisset, Ponere in Deo spem meam: ul annuntiem, nia ; vel te fingis fortasse nescire, dum non vis
inquit, omnes laudes tuas in porlis fiHx Sion theurgos ofTendere, a quibus curiositate deceptus,
{Psal. Lxxu). Heec est gloriosissima civilas Dei isla perniciosa ct insana pro raagno beneficio didi-

haec unum Deum novit etcolit:hanc Angeli sancti cisti (b) ? Audes istam invidara, non potcntiam,
annuniiaverunt, qui nos ad ejus societalem invi- sed pestilentiam, et non dicam dominam, sed quo
taverunt, civesque suos in illa esse voluerunt tu fateris, ancillam potius invidorum, isto aere
quibus non placel ut eos colamus lanquam nostros transcenso levare in coelum, el inter deos vestros
deos, sed cum eis et illorum et nostrum Deum ;
etiam sidereos coUocare, vel ipsa quoque sidera bis
nec eis sacrificpmus, sed cum ipsis sacrilicium opprobriis infamare?
Deo siraus. Nullo iluque dubitante, qui haec de-
posila maligna obstinatione considerat, omnes
CAPUT XXVII. — De impielate Porphyrii, qua etiam
Apuleii Iranscendit errorem.
immortales beati, qui nobis non invident (neque
enim, si inviderent, essent bcati), sed potius nos Quanlo humanius et lolerabilius consectaoeus
dili{;unt, ul et nos cum ipsis beati simus ; f.lus luus Platonicus Apuleiua erravil, qui tantummodo
nobis favent, plus adjuvant, quando unum Deum daemones a luna et infra ordinalos agitari morbis
cum illis colimus, Pulrcm et Filium et Spiritum passionum menlisque lurbellis, honorans quidem
sanctum, quam si eos ipsos per sacrificia cole- aos, sed volens nolensque confessus esl ; deos ta-
remus.
' Editi, sed conlra multorum deorum cullum Deum
verum Deum verum,
CAPUT XXVI. — De inconslantia Porphyrii iiiter
glosscma
no)i lihfve defendebat. Istud,
csl. quod non habent manuscripti. Ergo, de-
confessionem veri Dci et cultum dxmonum f1uc~ fendebat. relercndum ad ista quae utcumque sapiebat
tuanlis. Porpliyrius.
2 Edili, Jam di.risti angelos qui Patris annuntiant
voluntatem, ab eis angelis esse diversos, quiadtheur-
Nescio quomodo (quantum mihi videlur) amicis ' gicos homines. nos hacremus Mss.
llic

Buis Iheurgis crubcsccbat Porjihyrius. Nara ista ^ Eraendantur e\ manuscriptis.

Editi, cupiente.1.
va) Miliorem lianc Augustinidc Porphyrio sententiam
utcumque eapiebal, sed conlra mullorum deorum esse demonstrant pluriraa liistoriae ecclesiaslicae scripta
et raonumcnta, ex quilnis colligilur Porphyrium ultro
nec verae religionis dogniatuni ullo modo inscium Chri-
stianos Inccssivisse. Conf. Socrnt.. lib. 3, cap. 23; Sui-
dam, et alios M.
' Editi, pro amicis. Abest, pro, a Msa. (b) ConJ. Euseb. lib. 4 Praepar. evang., capp. 9, 10,
 : .

305 LIHKIl DKOIMIJS. 306

inoii cndi si)[)crior09 u;l aUhcriii spnliii inirLiiicuUia, Uiido Cumflfa Sybilla diotiim 0880 incuiic-
lioc a

sivo visibiloa, qiioa consiiiciiua iiicoio cornclmt, taiitor upparot. Tlioiirgi voioilii, vcl potius dfljmo-

solom ao liinam Plcffiloru iliidcm lumina, sivo invi- nes, doorum apcoios liguraHque flngontoH, inquinunt
sihilos ijuos imtalml., iih oiimi lalio intiuMim porliir- potius (iiium piirj,'anl liiimuiuim sfjiritum falBlluie
'^

balionum '
ijuunlu puLiiil diapuLuliono Hccrcvil phuntuHuiatum et decc|)toria vunuruiu ludificationo
(De deo Socratia). Tii aulem hoc didicisti non a formurum. Quomodo enirn purgenl hominis spiri-
Plutone, 30(1 ;i Chiilda-ia ma^Mslria ^, ut in aithorius tiim, (|ui imiiiundiiin haborit proprium ? Aliuquin
vel empyroaa mundi suhlimitntca ct lirmumentu nullo modo carmiriibu.s invidi hominia ligurentur,
coolesliu extolicros viLiu humuna, ut posscnt dii ipsumquo inunc bonelicium quod prajstaluri vide- '

vestri Iheurgis pronuntiarc divina: (iiiilius divinis bantnr, uut mctu premercnt, aut simili invidcntia
to tamen per intcllcclnuhmi vitum luoia ulliorcm, denogaroiit. SufOciL quod purgutione thciirgicu,
ut tihi videlicot tumiuam pliilosopho thouigica) nciiiie iiitclloi;tiialom animam, hoc ost moiitom
arlis purgutiones neqiiaquam neccssuri.c vidcantiir ;
no.stram, diois posse purgari, et ipsam spiritualem,
sed aliis eas lainon importas, ut hanc vcluLi mcr- id est nostrae aniiiia; purtem menteinferiorom,quam
cedtim reddas mugistris tuis, quod eos qui philo- tali arle purguri posso assoris, immorlalem tamoa

sophari non possunt, ad ista seducis, quae tibi aeternamque non posse hac arle fieri confileris,
tanquam superiorum cupaci esse innlilia cnnfi- Chrislus uutein vitam promittit aeternam unde ad :

teris ut videlioct quicumquc u philosophicC virtute

; eum mundus, vobis quidem slomachantibus, mi-
remoli sunt, qu;c ardua nimis alque paucorum rantibus tamen stupentibusque concurrit. Quid
cst, te auctore theurgos homincs, a quibus non prodest quia negare non poiuisti errare homines
quidem in anima intellecluali, verum saltem in theurgioa disciplina, et quam plurimos fallere per
anima spirituali purgenlur, inquirant;et quonium caecam insipieutemque senlentiam, atque esse cer-
istorum quos philosophari piget, incomparubililer tissimum errorcm, ugendo et supplicando ad prin-
major est multitudo, plures ud secrelos et illicitos cipes angelosque decurrere et ruraum, quasi ne
;

magistros tuos, quam ad scholas Platonicas venire operam perdidisse videaris ista discendo *, mittis
cogantur. Hoc enim tibi immundissimi daemones, homines ad theurgos, ut per eos anima spiritualis
deos aetherios se esse fingentes, quorum praedicator purgetur illorum, qui non secundum intelleclualem
el angelus faclus es (a), promiserunt; quod in animam vivunl ?
anima spirituali thenrgica arte purgati, ad Patrem
quidem non redeunt, sed super aerias plagas inter CAPUT XXVIII. — Qiiibus persuasionibus Porphyrius
deos aelherios habitabunt. Non auiJit isla hominum obccecalus non pofuerit veram sapientiam, quod est
multitudo, propter quos a daemonum dominatu Chrislus, agnoscere.
liberandos Christus advenit. In illo enim habent
misericordissimam purgationem el mentis et spi- Mittis ergohoraines in erroremcertissimum
ritus et corporis sui. Proplerea quippe totum homi- Neque hoc tanlum malum te pudet, cum virtutia
nem sine peccato iile suscepit, ut tolum quo constat et sapientiae profilearis amatorem '. Qiiam si vere

homo, a peccatorum peste sanaret. Quem tu ac fideliter amasses, Christum Dei virtutem et Dei
quoque utinam cogDOvisses, eique te potius, quam sapientiam cognovisses, nec ab ejus saluberrima
vel tuse virluti, quee huraana, fragilis et infirma humilitate tumore inflalus vanae scientiae resiluisses
sanandum tulius
est, vel perniciosissimse curiositali {a). Confiteris tamen etiam spiritualem animam sine
commisisses. Non enim te decepisset, quem vestra, theurgicis artibus et sine teletis, quibus frustra
ut tu ipse scribis, oracula sanctum immortalemque discendis elaborasti, posse continentiae virtutepur-
confessa sunt (6). De quo eliam poeta nobiiissimus, gari. Aliquaniio etiam dicis, quod teletai non post
poetice quidem, quia in alterius adumbrata per- rnortem elevant animam ut jam nec eidem ipsi,
;

Bona, veraciler tarnen, si ad ipsum referas, dixit (juam spiritualem vocas, aliquid post hujus vitaes
finem prodesse videanlur et tamen versas hsec
:

To duce, si qua manent sceleris vestigia nostri, multis modis et ropetis, ad nihil aliud, quantum
Irrita perpetua solvent formidine terras.
existimo, nisi ut laliurn quoque rerum quasi peritus
(Virgil. Eclog. 4, vers. 13, 14.)
appareas, et placeas illicitarum artium curiosis,
vel ad eas facias ipse curiosos. Sed bene, quod
Ea quippe etiam multuro proficientium
dixit, quae
metuendam dicis hanc artem vel legum periculis,
in virtute justiliae possunt, propter
hujus vitae infir-
vol ipsius actionis {b) Atqueutinam hoc saltem abs
mitatem, etsi non scelera, sceierum tamen manere
vestigia, quae nonnisi ab illo Salvatore sanantur,
de quo iste versus expressus est. Nam hoc utique • Sola editio Lov., praestituri.
non a se ipso se dixisse Virgilius in Eclogae ipsius 2 Sic Mss. At editi, dicendo.
quarlo ferme verau indicat, ubi ail :
3 Editi, <
sapientiae le pro/itearis amatorem. Abest,
te, a manuscriptis.

Ultima Cumaei venit jam carminis aetas. {a, Porphyrius enim prius fuil christianus, postea
vero fidei desertor et adversarius. Conf. Socrat., Hist.
eccles., lib. 2, cap. 25.
(b) Vel legum periculis, quia leges civiles poenasma-
1 Editi. perturbationum alienos, Abest, alienos, a gicae arti constituerunt vel ipsius act.ionis, nam pe-
;

manuscriptis, riculosa res est, nisi rite exerceatur. Irritantur enim

2 Ita nostri Mss. In B., discrevit. M. daemones et magiia inferunt mala imperite excantanti,
3 Editi addunt, tuis. quod multis exemplis ostenderunt quippe amant per-
:

feclam impietatom, a qua difficilis sit ail pietatem re-

[a) Conf. Euseb. Praepar. evane,, lib. 4, can. 4. cursus. Ideo terroribus ad eam hominesimpellunt. Lud.
(b) Vid. infra, lib. 19, cap. 2». VlVES.
307 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 308

te miaeri audiant, et inde, ne illic aWsorbeantur, in hac vita hnminem nullo modo ad pcrfectionem
absceJanl, aut eo penitus non accedant. Ignoran- sapieniiee pervenire,secundura inlellectum lamen
tiain certe et propter eam multa viiia per nullaa viventibus omme quoi de est, providentia Dei et
teletas purgari dicis, sed per so!um TtsttJixov voOv, gralia, post hanc vilam posse compleri. si co-

id esl, palernam mentem sive iutellectum, qui gnovisses Dei gratiam per Jesum Christum Domi-
palernaB est voluntatis conscius (a). Hunc autera nurn nostrura, ipsamque ejus incarnationem, qua
Christum esse non credis contetnnis enim eum
:
hominis animam corpusque suscepit, sumnium
propter corpus ex femiaa accepturn et propler esse exemplum gralije videri poluisses. Sed quid
crucis opprobrium, excelsam videlicet sapicntiam faciam ? Scio me frustra loqui mortuo sed quan- :

spretis atque abjectis infimis idoneus de auperiori- turn ad te attinet quanlum autein ad eos, qui te
;

bus carpere. At ille implet, quod Prophetae sancli magnipendunt, et te vel qualicumque amore sa-
de illo veraciter praedixerunt Perdam sapienliam :
pientiae, vel curiositateartium, quas non debuisti
sapientium, et prudenliam prudentium reprobabo discere, diligunt, quos potius in tua compellatione
{Isai. XXIX, 14). Non enim suam in eis perdil et re- alloquor, fortasse non frustra. Gratia Dei non po-
probat, quam ipse donavit sed quam sibi arrojjant tuit gratius coramendari, quam ul ipse unicus Dei
;

quinon habent ipsius. Undo commernorato isLo pro- Filius in se incommutabiliter manens indueret ho-

phelico tcstimonio, sequilur ct dicit Apostolus :

minem ', et spem dilectionis suae daret hominibus,
Ubi sapicns ? ubi scriba ? ubi conqumlor hujus homine niedio, quo ad illum ab hominibus veni-
s^culi y Nonne stullam fecit Deus sapientiam hujus retur, qui tara longe erat immortalis a :i:ortalibus,

mundi ? Nam quoniam in Dei sapienlia non cognovit incominutabilis a comniulabilibus, justus ab im-
mundus per sapienliam Deum, placuit Deo per sfuUi- piis, beatus a miseris. El quia naturaliter indi-

tiam prsedicalionis saluos facere credenles, Quoniam dit nobis, ut beati immortalesque esse cupiamus,

guilem Judxi signa petunt, et Grxci sapientiam manens beatus, suscipiensque mortalera, ut nobis
quserunl : nos aulem, inquii, prxdicamus Christum tribueret quod amamus, perpeliendo docuit con-
crucifxxum \ Judxis quidem scanlalum, Genlibus temnere quod timemus.
autem stultiliam ipsis vero voratii Julxis et Grxcis
;
2. Sed huic veritati ut possetis acquiescere, hu-
Christum Dei virtutem et Dei sapienlium : quoniam militate opus erat, quae cervici vestrae ditficillime
stullum Dei sapienfius esl hominibus,et infirmum Dei persuaderi potesl. Quid enira incredibile dicitur,
fortius est hominibus
(l Cor. i, 19-25). lloc quasi praescrtim vobis qui talia sapitis, quibus ad hoc
slultum et infirinum tanquain sua virlute sa- credendurn vos ipsos admonere debeatis quid, in- ;

peientes fortesque conteranunt. Sed hsec esi gra- quam, vobis incredibile dicitur, cum Deus dicitur
tia, quae sinat infirmos, non superbe jactanies assumpsisse hum mara animam et corpus ? Vos
faisam beatitudinem suam, sed humiliter potius cerle tantum tribuitis animae inlellectuali, quae
veram miseriam confiteutee. anima utique humanaest, uteam consubstantialem
paternae illi menli, quem Dei Filium confitemini,
C.\PUT XXIX. — De incarnatione Domininoslri Jesu fieri posse dicatis. Quid ergo incredibile est, si
Christi, quam confiteri Plalonicorum erubescit im- aliqua una inlellectualis anima modo quodam inef-
pietas. fabiii et singularipro multorum s-alute suscepla est?
Corpus vero anim:e cohaerere, ut homo lotus et
1. Praedicas Patrem et ejus Filium, quem vocas plenus sil, natura nostra ipsa teste cognoscimus.
paternum intellectum seu mentem ct horum ; Quod nisi usitatissiinura esset, hoc profecto esset
medium, quem putarnus te dicere Spiritum sanc- incredibilius facilius quippe in fidem recipiendum
:

tum, et more voslro appellas tres deos (/>). Ubi, est, etsi hutnanum divino, elbi mutabilcm incom-
etsi verbis indisciplinatis utimini, videtis tamen mutabili, tamen spiritum spiritui, aut, ut verbis
qualitercumque et quasi per (juaedam tenuis ima- utar qu;e in usu habetis, incorporeum incorporeo
ginalioris umbracula, quo nitendurn sit scd in- : qiiarn cohaerere. An forte vos
corpus incorporeo
carnationemincommutabilis Frlii Dei, quasalvamur, otrendit inusitatus corporis partus ex virgine ?
ut ad illa quae credimus, vel ex quantulacumque Neque hocdebet offendere, imo potius ad pietutera
parte intellit,'imus, venire possimus, non vultis suscipieridam debet aiiducere, quod mirabilis mi-
agnoscere. Ilaque videtis utcumque, ctsi deJongin- rabililer natus est. An vero quod i()sum corpus
quo, elsi acie caligante, patriam in qua manendum morte depositum, et in melius resurrectione mu-
est sed viarn qua eunilum est, non lcnclii;. Gonli-
;
tatiim, jam iiicorriiplibile, neque morlale ^ in
teris tamen graliam, quaridoquidem ad Deum per
siiperna subvexil ? IIoc torlussn credere recusatis,
virtutem intelligenli.fl pervenire, paucis dicrs essc intiientcs Porphyriuiii in his ipsis libris, exqiiibus
concessum. Non enirn ditis, Paucis placuit vei, ;
multa posui. quos de regressu animae scripsil, tam
Pauci voluerunl sed cum dicis esse concessum,
:
crebro praccipere, omne corpus esse fuj,'iendum, ut
procul dubio Dei gratiam, non hominis suflicien-
aniina possit bcata permanere cum Deo. Sed ipse
tiam confiteris. Uleris etiam hoc verbo apertius,
potius ista corrigendus fuit, prsescrlim
scntiens
ubi,PIatonis8ententiam(c)sequens,necipsedubila3,
cum de anima mundi hujus visibilis ct tam ingen-
tis corporeae molis,cum illo tam incredibilia sapia-

(a) Mnlta de mente puterna cx Plntonicis Eugubinns,

ibro1 do Pcrenni Philopoiiliia, qiiao illis ctiain o epe-
keinn noUs (licilnr. Porpiiyiii ipsius peutcnliam de Vind. Ain. l^r. et plures Mss., induevetur hominem.
'

menln divina sen patcnm lerert in capile 11. Coquabus. Et iidem lil)ri post, homiiif. medio, habent, qua ad
(b) Vide infra. lib. ly. cap. 23. illum. —
Sic elinm nostri Mss. M.
fc) In PhaedoDP c\ Kplnoraide. - Sic Mss. Editi vero, alque immorlale.
 ;

09 LIBKIl DEGIMUS. 310

tis. Plalono qnippo auo(oro(/n Tim.ro), animiil ohho parva oinondavil ? Nam Pla(onom, animns homi-
dioiliij nitiiKliuii, claiuuial l)ciiliHHiiiuiiM, ({uod vul- nuiri post iiiortein nsvolvi iih(|U() «d corpora Ix-sliu-
tis 0380 climn sciiipilornuiii. Qiiomodo cr;,'0 iioc ruiii,8crip«iH8ncertiH8imuiii ohI('i). Ilaiic Honlfiiliniii
unqimin soivolur a corporo, ncc uii(]uiiiii cnrobit Porphyrii doctor tonuil ct Plotiiiua (t'nwc«<i/.v 3, lib.
'

beuliUuiine, ei iit uiiinui bcalu eit, corpiis osl \. cnp, 2) {'orpliyrio tamc.n Jiiro diHplicnil. In lionii-
:

oiimc rugicnduin ? Solcin cjiio^iuo ititum cl cailcrii nuiii aano, iion sua (jiiaj rliiuisoraiit, scd alia nova
flidera, non soluin \n libria vostria oorpora esse corpora rodirebumanueunimus urbitrutusesl.Puduit
falemiiii, quod vobiscum oinnca homiiics ot cona- Bcilicot illud crcdcre, no riialor forlusso filiurn in
picero non ciinclanlur, ct diccrc : vcrum oliam muium revoluta vectaret: cl non puduit hoc credere,
boa-
allioro, ul putatis, poritia, haec esso uniinulia ubi revolula * niuter in puellam niio forsitan nube-
tissima perhibetis^otcumhiscorporibusacinpilorna. ret. Quanlo creditur honestius quod sancti et ve-
Quid ergo est, qiiod cuin vohis (idos cliristiaiiii races Angnli docuorunt, quod Propliotffi Dci Spiritu
suudetur, tunc oblivisciinini, aut ignorare vos (in- acti locuti sunt, quod ipse (luem venlurum Saivato-
gitis, quid disputare aiit doccre solealis ? Quid rem pijpmissi nuntii praidixorunt, qiiod missi Apos-
oausoe est cur, propter opinioiies vcstras, quiis vos toli qui orbom terrarum Evungclio n-plevorunt?
ipai oppuf,'natis, christiani esse noiitis, nisi qiiia quanlo, incjuam, honestius crcditur, reverti eemel
Christus huiniliter venit, etvos supoibi estis ? Qu.i- animas ad corpora propria, quain reverti toties ad
lia sanctorum corpora in resurreclione lutura sint, diversa? Veruintatem, ut dixi, exmagna parte cor-
potesl aliquando scrupulosius inter christianarum
'
rectus estin hac opinione PorphyriuB, ul saltem in
Scripturaruin dootissimos disputari : futura tamen solos homines humanas animas praecipilari posse
sempiterna minime dubitamus et talia fulura,
; sentirel belluinos autem carceresevortere, minime
;

quale sua resurrectione Christus demonslravil ex- dubitaret. Dicil eliam, Deum ad hocaiiimam mnndo
emplmn ^. Sed qualiacumque sint, cum incorrup- dedisse, ut materiae cof,'noscen3 mala, ad Patrera
tibiiia prorsus et iramortalia, nihiloque animae recurreret, nec aliquando jam talium polluta con-
contemplationem, qua in Deo figitur, irapedientia tagione tenerelur. Ubi etsi aliquid inconvenienter
praediccntur vosque etiam dicatis esse in coelesti-
; sapit (magis enim data est corpori, ul bona faceret
bus immortalia corpora immortaliler bealorum :
non enim mala disceret, si non faceret), in eotamen
quid est quod ut beati simus, omue corpus fugien- aliorum Piatonicorum opinionem, et non in re
dum esse opinamini, ut (idem christianam quasi parva emendavit, quod mundatara ab omnibus malis
rationabililer fugere videamini nisiquiaillud est,
; animam el cura Patre constitutam, nunquam jara
quod iterum dico, Christus est humilis, vos su- mala mundi hujus passuram esse contessus est
perbi ? An forte corrigi pudet ? Et hoc vitium non- Qua sententia profecto abstulit, quod esse Platoni-
nisi superborum est. Pudet videlicet doctos horai- cum maxime perhibetur, ut mortuos ex vivis,i(a vi-
nes ex discipulis Platonis fieri discipulos Christi, vos ex mortuis semper fieri (Plato in Phcedone) fal- :

qui piscatorem suo Spiritu docuit sapere ac dicere, sumque esse ostendit, quod Piatonice videtur di-
la principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, xisse "^/irgilius, in carapos Elysios purgalas animas
et Deus erat Verbutn : hoc erat in principio apud missas (quo nomine tanquam per fabulam videntur
Deum. Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum significari gaudia beatorum), ad fluvium Lethaeum
est nthil, quod factum est. In ipso vila erat ; et vita evocari (fc), hoc est ad oblivionera praeleritorura :

erat lux hominum., lux in tenebris lucet, et tenebrse

et

eam non comprehenderunt. Quod initium sancti

Scilicet immemores supera ut convexa revisant,
Evangelii, cui nomen est, Secundum Joannem, qui- Rursus et incipiant in corpora velle reverti.
dam Plalonious, sicut a sancto scne Simpliciano, [jEneid. lib. 6, vers. 750, 751.)
qui postea Mediolanensi Ecclesiae praesedit episco-
pus (a), solebamus audire, aureis lilteris conscri- Merito displicuit hoc Porphyrio quoniam revera :

bendum, et peromnes Ecclesias in locis eminen- credere stultum est, ex illa vila, quae beatissima
tissimis proponendum esse dicebat. Sed ideo viluit esse non poterit nisi de sua fueritaelernitate certis-
superbis Deus ille magister, quia Verbum caro fac- siraa, desiderare aniraas corporura corruptibilium
tum est, et habitavit in nobis (Joan. i, 1-5, 14) ut : labem, et inde ad ista ' remeare, tanquam hoc agat
parum sit miseris quod segrotant, nisi se inipsa surama purgatio, ut inquinatio requiratur. Si enim
«tiam aegriludine extollant, et de medicina qua
sanari poteranl, erubescanl. Non enim hoc faciunt
ut erigantur, sed ut cadendo gravius affligantur. 1 Ante editi, Plato doctor tenuit. Postea Vind. Am.
Er. sic prosequuntur, et Platonis discipulo Porphyrio
CAPUT XXX. — Quanta Platonici dogmatis Porphy- tameii jure displicuit. Lov. autem, et Plotirius, disci-
pulo Porphyrio tamen, etc. Locum restituunt libri ve-
rius refutaverit, dissenliendo correxerit.
teres hic maxime
inter se consentientes. Plotinus certe
Platonisopinionem de reditu animarum iu quaevis cor-
Si post Plalonem aliquid emendare existimatur pora secutus est in Ennead. 3, lib. 4, cap. 2. Ipse vero
indignum, cur ipse Porphyrius nonnulla et non Porphyrius scribit se decimo Gallieni imperatoris anno
Romam e Graecia venisse, cum Plotinus annum fere
quinquagesimum nouum ageret , audisseque illum
quinque annos.
2 Sic Mss. At editi, ne revoluta.
>

'
Sic nostri Codd. 2050,2052. In B., aliquanto. M.
Sola oditio Lov quale resurrectionis suae Ghri
,
3 Nonnulli Mss., islam. —
Ua Ms. 2052. M.
stut demonstrami exemplo. (a) Cont. Euseb. de Praepar. evang. lib, 13, cap. 16,
inversiono gallica, Demonsirations evangeliques, tom.
(a) Vid. lib. de Praedest. sanct., n. 8 Con-
1, et lib. 1. M.
fess., cap. 2, n. 4.
(6) Vid. Platonem in lib. 10 de Repub.
311 DE CIVITATE DEl , S. AUGUSTINI 312
quod perfecle mundanlur, hoc efficit, ut omnium rimentum malorum firmior et sine fine mansura'
obliviscanlurmalorum, malorum autemobiivio lacit aicut iste confitelur, procul dubio ccepit ex tempore,
corporum desiderium,ubi rursus irnplicenlur malis: ettamen seinper erit, cum antea non fuerit. Illa
prolecto erit infflicilaliscausa, summa lelicitas: et igitur omnis arguinentatio dissoluta est, qua puta-
causa, perlectio sapientiae; et immunditiw
Blultitiffi tur nihil esse posse sine fine temporis,nisi quod ini-
causa, sumraa mundatio '. Nec veritateibi bealaerit tium non habet teinporis. Inventa est enim animae
anima, quamdiucumque erit,ubi oporlet fallatur,ut beatitudo,qu8ecum initium temporishabuerit, finem
beata sil. Non enim beata erit, nisi secura. Ut aulem temporis non babebit. Quapropter divinae aucto-
Becura sit, falso pulabil semper se beatam fore quo- : ritati humana cedat infirmitas eisque beatis el
,

niam aliquando eril el misera. Gui ergo gaudendi imraortalibus de vera religione credaraus, qui sibi
causa falsitas eril, q-jomodo de veritate gaudebit? honorera non expetunt, quem Deo suo, qui eliam
Vidit hoc Porphyrius, purgatamque animam ob hoc nostor est, deberi sciunt; necjubent, ut sacrificiuin
reverti dixit ad Palrem, nealiquando jam m&lorum faciaraus, nisi et tantummodo,cujuaet noscumiilis,
poUuta contagione teneatur. [XXXI.] Falso igilura ut ScTpe dixi et saepe dicendum est, sacrificium esse
quibusdam Plalonicis e?t credilus quasi nacessa- debemus, per eura sacerdolem ofTerendi^qui in ho-
rius orbis ille, ab eisdeni abeundi et ad eadein rever- minequem suscepit, sccundum quem * et sacerdoa
lendi. Quod etiamsi verura esset.quid hoc scire pro- esse voluit, etiam usque ad mortem sacrificium pro
desset nisi forleindesenobis auderentpra;ferrePiato- nobis dignatus est fieri.
nici, quiaid nosin hac vitajam nisciremus, qnodipsi
in alia meliore vita purgalissimi etsapientissimi fue-
rant nescituri, et falsum credendo beali futuri?Quod CAPUT X.XXII. —
De universali via animx liberandse,
si absurdissimum et slultissimum est dicere, Por- quam Porphyrius male quxrendo non repertt, et,
phyrii profeclo est praeferenda sentenlia, his qui quam sola gratia christiana reseravit.
animarum circulos alternanle semper beatitate et
miseria suspicati sunt. Quod si ita est, ecce Plato- 1. Haec est religio, quae universalem continet viam
nicus in melius a Plaione dissentit ecce vidit, quod
: animae liberandae; quoniam nulla nisi hac liberari
ille nonvidit, nec post talem actanlum magistrum enim quodam modo regalis via, quae
potest. Ilaec est
refugil correctionem sed homini praeposuit veri- una ducit ad regnum, non temporali fastigio nula-
tatem. bundum,sed aetcrnitatisfirmitalesecurura.Cum au-
tem dicil Porphyrius in primo juxta finem de He-
gressu animaelibro, nondum receptam unam quam-
CAPUT XXXI. — Contra argumenlum Plalonicorum, dam universalem conlineat viam ani-
sectara, quae ' _
guo animam humanam Deo asseruni esse coaeter- mae liberandae, vel a philosophia verissima aliqua,
nam. f
vel ab Indorum moribus ac disciplina, aut induc-
tione Chaldaeorura, aul alia qualibet via, nondum-
Cur ergo noa potius divinitati credimus de his que in suam notitiam eamdem viam historiali cofj;ni-
rebus, quas humano ingenio pervestigare non pos- tione perlatam;procul dubio confiletur essealiquam,
8umu9, quae animam quoque ipsam non Deo coae- sed nondum in suara venisse nolitiam.Ila ei non suf-
ternam, sed creatam dicit esse, quae non erat ? Ut ficiebat quidquid de anima liberanda slndiosissime
enim hoc Platonici nolient credere, hanc uiiriue cau- diccrat, sibique, vel potiua aliis nosse ac tenere vi-
sam idoneam sibi videbantur afTerre, quia nisi quod debatur. Sentiebal enim adhuc sibi deesse aliquam
semper antea fuisset, sempiternum deinceps esse praesiantissimam auctoritatera, quam de re tanta se-
non posset. Quanquam et de mundo el de his quos qui oporteret. Cura autem dicit, vel a philosophia m
in mundo deos a Deo factos scribit Plato (/« Titnxo), verissima aliqua nondura in suam notiliam perve-
aperlissimedicateos esseccepisse.et habereinilium, nii^se sectam quae universalcm contineat viam ani-
finem tamen non habiluros, sed per Conditoris po- raa: liberandaj salis, quaulum arbitror, ostendit,
;

tentissimam voluntatem in .-eternum permansuros vel eam philosophiam, in qua ipse philosophatus
esse perhibeat. Verum id quomodo intelligant, in- esl, non esse verissimam, vel ea non contineri talem
venerunt, non esse hoc vidclicet leinporis, sed sub- viam. El quomodo jam potest esse verissima, qua
stitulionis inilium. Sicut enim, inquiunt, si pes ex non continetur bffic via ? Nam quae alia viaest uni-
xlernilute semper fuisset in }ailverc,semper ci subessel versalis anima; liberandae.nisi qua universae animse
vestigium; quod tamm vestiyium a catcnnle factum liberantur.ac per hoc sine illanulla anima liberatur?
nemo dubitaret, nec allerum alteroprius esset, quamvis Cum autem addil el dicit, Vel ab Indorum mortbus ei
allerumab allero faciumesset: .sjc,inquiunt, el mun- dis('iplina,vrl ab induclioneChaldxorum,vel alia quali-
dus atque in tllo dticreali, et semper fuerunt semper belvia manifestissimavocetestatur, nequeillis quae
;

exislente qui fecii,et tamen facli suul Numquid

ergo si ab Indis, neque illis quaea Chaldaeis didicerat, hanc
anima semper fuit, eliam miseria ejus semper fuisse universalem viam animoe liberandae contineri;el
dicenda est?Porro si aliquid in illa, quod ex ffiter-
no non fuit, esae coepit ex lempore, cur non fieri
poluerit, ut ipsa essct e.x tempore, quae antea
non ' Quidam liaud mclioris notae Mss.. in forma quam
fui88el?Deinde beatiludo inioque cjus poal c.xpc- .siiscepit. .'iccuiidinn c/uani, etc. — Ita Ms. 2050. M.
• Vind. Er.. nntidum receptum in unatn quam-
Am.
dam serinin. yic olinm plerique mnnuscripti, qui mox
tamon ab (Miiliis illis in verbo, quae, dissentiunt, et ha-
' Sic Mjs Al edili. ,,nn,,Ui,,i. M.
hent, f/uod. Sir etiam nostri codices.
313 LIBRR DEniMdS. 314

uliquo 80 a ChaldajisoracuIudivinaBumpHiaRo, quo- sereatur nostri, et benedicat nos ; illuminet vultum

ruin nssiduain ooinmcMiutraliontnn fiioit, lucoro non suum sujier uos,et mi.s(;reii,tiir no.slri : ul coiinoscnrnui-
potuit. Quaiu vult or^o intflligi aniiiuo iil)Oiaii(lic inlcrra viam luam, ia omniltus (jentibus talutarc
univorsalcm viam nondum reccplom, vel ex uliqua tuum Uado tunto poat ex Abra-
(PaciL lxvi,2 el 3).
verissima philosophia, vclcx e.iruin gcnlium doctri- ha3 soiiiino curno suscopta, dc ho ipno uit ipBC Sul-
nis, quiB inagnjje vclul in divinis rohus huhcbanlur, vutor lujo sumvia, et veritas, ct vitu (Jc*rm. xiv, (i).
;

qnia plus apud cascuriosilus valuit quorumquo an- Iluic est universttlis via, dcqua tunto unto leinporc

gciorum cognoscendornm,ct colondorum, nonduin- proplietatiim pst Eril in novissimisdiebus muni-

:

quc iu suam noliliaiii hisloriali cognitiono porla- feslus mons domus l)omini\ parutus in cacumine
taiu ? QuiBnam ista est universalis via, nisi qu;E non montium, el extolletur supcr coltes et venient ad ;

Buajcuique gcnti propriii, scd univcrsisgcntibus quaj eum universiegentts, ct imjrcdientur naliones multje,
communis esset, divinilns impcrlita esl ? Quam et diccnt : Vcnile, ascendamus in monlem Domini, et
cerlo iste homo non mediocri ingenio prmdituscsso in domum Dei Jacob ; et annuntiabit nobis viam
non dubilat. Providenliam quippcdiviuam sino isla suam, ec itigrediemur in ea. Ex Sion enim prodiet
universali via Iiberanda3 anima3 geuushumanumrc- lex, ct Vcrbum Dominiab Jerusalem {Isai. n, 2 et 3).
linquere potuisse non credit. Neque enim ait non Via ergo isla non est unius genlis, sed universa-
esse, sed hoc tantum bonum tantuinque adjutorium rum gentium. Et lex verbumque Dornini non in
nondum roceptum, nondum in suam notitiam esse Sion et Jerusalem remansil sed inde processil,;

perlatuin : nec mirum. Tunc cnim Porphyriuserat ut se per universa dilfunderet. Unde ipse Mediator
in rebus humanis, quando ista liberandae animae posl resurtectionem suam discipulis trepidanlibus
universalisvia, quaenon est alia quam religio chris- ait: Oportcbatimpleri qum scripta sunt in Lege, et
tiana, oppugnari permittebatursib idolorum diemo- Prophetis, et Psalmis de me. Tunc aperuil itlis sen-
Duraque culloribus regibusque terrenis (o), propter sum, ut intelligerent Scripturas, el dixit eis, Quia
asserendura etconsecrandum martyrura numerum, oporlebal Christum pati, et resurgere a mortuis
hoc est testium veritatis, qer quos ostenderelur, tertio die, et pnedicari in nomine ejns poeniten'
omnia corporalia raala pro fide pietatis et commen- tiam et remissionem peccalorum per omnes gentes,
datione veritatis esse toleranda. Videbat ergo Por- incipientibus ab Jerusulem {Luc. xxiv, 44-47). Haec
phyrius, et per hujusinodi perseculiones cito istam est igitur universalis animae liberandae via, quam
viam perituram, et propterea non esse ipsam li- sancti Angeli sanclique Prophets prius in paucis
berandae animse universalem putabat, uon intelli- horainibus ubi potuerunt Dei gratiam reperien-
gens boc quod eum movebat, et quodin ejus elec- tibus, et maxirae in Hebraea gente, cujuserat ipsa
lione perpeti metuebat, ad ejus confirmalionera quodararaodosucratarespublica.in prophetationera
robustioremque corameadationem polius perti- et praenuntiationera civitatis Dei ex omnibus gen-
nere. libus congregandae, et tabernaculo et templo et
i. Haec est igitur animae liberandae universalia sacerdolio et sacrificiis significaverunt, et eloquiis
via, id est universis gentibus divina miseralione quibusHara raanifestis, plerisque mysticis, prtedi-
concessa cu.jus profecto notitia ad quoscumque
;
xerunt praesens autem in carne ipse Mediator, et
;

jam venit, et ad quoscumque ventura est, nec beati ejus Apostoli jam Teslaraenti novi graliam
debuit, nec debebit ei dici, Quare modo ? et quare revelanles apertius indicarunt, quae aliquanto
sero ? quoniam mittentis consilium non esthuma- occultius superioribus sunt significata temporibus,
no ingenio penetrabile. Quod sensit etiam iste, pro aelatum generis humani distributione sicut ;

cum dixit, nondum receptum hoc donum Dei, et eam Deo sapienti placuit ordinare, mirabilium
Dondum in suam nolitiam fuisse perlatum. Nec operum divinorum, quorum superius paucujam
enira propterea verum non esse judicavit, quia posui, conleslantibus signis.Non enira apparuerunt
nondum in suam fidem receplum fuerat, vel in tantummodo visiones angelicae, et ccElestium minis-
notiliara nondura perveneral. Haec esl, inquara, trorum sola verba sonuerunt: verum eliam homi-
liberandorura credentium universalis via, de qua nibus Dei verbo simplicis pielatis agentibus spiritus
fldelis Abraham divinum accepit oraculum: In se- immundi de horninura corporibus ac sensibus
mine tuo henedicenlur omnes gentes {Ge7i. xxn, 18). pulsi sunt; vilia corporis languoresque sanati;
Qui fuit quidem genle Ghaldaeus, sed ut talia pro- fera animalia terrarum et aquarura, volalilia coeli,
missa perciperet, et ex illo propagaretur semen ligna, elementa, sidera, divina jussa fecerunt,
disposilum per Angelos in manu Mediatoris (Ga/ai. inferna cesserunt, mortui revixerunt: exceptis
ni, 19), in quo esset isla liherandae animae univer- ipsius Salvatoris propriis singularibusque mira-
salis via, hoc est oranibus gentibus data, jussua culis, maxirae nativilatis et resurrectionis in ;

est discedere de terra sua et de cognalione sua et quorura uno maternae virginitatis lantummodo
de dorao patris sui [Gen. xii, 1). Tunc ipse pri- sacramentura, in altero autera etiara eorum qui
mitus a Ghaldceorum superstitionibus liberatus (6), in fine resurrecluri sunt, demonstravit exemplura.
anum verum Deum sequendo coluit, cui haec pro- Haec via totura hominera mundat, et immortalitati
mittenli fideliler credidit. Haec est universalis via,
mortalem ex omnibiis quibus constat partibus prst-
de qua in sancta prophetia dictum est Deus mi- :
paral. Ut enim non alia purgatio ei parti quaercrstur,
quam vocat intollectualem Porphyrius,alia ei quam
vocal spiritualem, aliui|ue ipsi corpori, proptera
(a) Vixit Porphyrius Bub Diocletiano et Maximiano
principibus, qui Gtiristianos iniquissimo insectati sunt
odio.
(h) Conf. infra, lib. 16, cap. 12. I
/n veteribus libris omittitur, donius Domini.
 .

315 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 316

totum suscepit veracissimus potenlissimusque poterant intimari, nec ad experimentum celeri
mundator atqut! salvaior. Pranler hanc viam, quac facilitate perduci. 8ed
erant vere rnagna alque
alia
partim cum hscc fiitura pr.Tnnnliantur, parlim divina, qua3 quantum dabalur, cognita Dei volun-
cum facta nuntinntur, nunquam generi deluit late, futura nunliabant. Christus quippe in carne
humano, nemo liberatus est, nemo liberatur, nemo venturus, el quae in illo lam ciarc pertecla sunt
liberabilur. alque in ejus nomiue impleta, poenitentia hominum
3. QuoJ autem Porphyrius universalem viam ani- et ad Deum conversio voluntalum, remissio pecca-
map liberand.-c nondum in suam notitiam historiali tcrum, gratia justitiae, fides piorum et per uni-
cotinitione dicitesse perlatam : quid hac historia vel versum orbem in veram divinilatem multiludo
ilustrius inveniri potest, quae universum orbem credenlium, culturae simulacrorum ds3monumque
tanlo apice auctoritatis obtinuit, vcl fidelius, in subversioeta tentationibus exercitatio, proficien-
qua narrantur praeterita, ul futura eliam praedi-
ita tium purgatio et liberatio ab omni malo, judicii
cantur; quorum mulla videmus impleta, ex qtiibus dies, resurrectio mortuorum, societatis impiorum
ea quae restant sine dubio speremus implenda ? aeterna damnalio, regnumque iTcternum gloriosis-
Non enim potest Porphyrius vel quicumque , simae civilatis Dei conspectu ejus immortaliter
Platonici, etiam in hac via quasi terrenaruin perfruentis, in hujus viae Scripturi* praedicta atque
rerura et ad istam vitam mo"talem pertinentium, promissasunt: quorum tain multa impletaconspici-
divinationem praediclionemque contemnere : quod mus, utrecta pietatefuturaesse car-teraconfidamus.
merito in aliis valicinationibus'^ et quorumlibet Hujus viae rectitudinem usque ad Deum videndum
modorum vel artium divinationibus faciunt. Negaot eique in aeternum cohaerenduin, in sanctarum
enim haec vel magnorum hominum, vel magni esse Scripturarum, qua prae.iicatur alque asseritur,
'

pendenda et recte. Nam vel

: inferiorum fiunt veritate, quicumque non credunt, et ob hoc nec
praesensione causarum, sicul arle medicinae qui- inlelligunt, oppugnare possunt, sed expugnare
busdam antecedentibus signis plurima evenlura ' non possunt («).
valetudini pra?videntur vel immundi daemones
; 4. Quapropter in decem libris islis, elsi minus
sua disposita facla praenuntiant, quorum jus et in quam nonnullorum de nobis exspectabat inientio,
menlibus atque cupiditatibus iniquorum ad quaeque tamen quorumdam studio, quantuin verus Deus et
congruenlia facta ducendis quodam modosibi vin- Dominusadjuvare diunatus est, satisfecimus, refu-
dicant, et in materia infima fragilitalis humanae' tando contradictiones impiorum, qui Conditori
(a).Non taiia sancti homines in ista universali sanclae civiiatis, de quadisputare instituimus, deos
animarum liberandarum via gradientes, tanquam suos praeferunt. Quorum decem librorum quinque
ma^na prophetare curarunt quamvis et ista eos : superiores adversus eos conscripti sunt, qui propter
non fugerint, et ab eissaepe praedicta sint, ad corum bona vitae hujus deos colendos putanl; quinque
fldera faciendam, quae mortaliura sensibus non auiem posteriores adversuseos qui cullum deorura
propler vitam, quae post mortem futura est, ser-
Veteres libri, vaticinantibus
1 vanilum e.xisiimant. Deinceps itaque, ul in primo
Sic Mss. At editi, vetilurae.
3 libro polliciti sumus, de duarum civitatum, quas
3 Editi, et in quorumvis mentibus atque cupidita- in hocsaeculo perplexas diximus invicemque per-
tibus iniqiiorum, congrua factis dicta vel dictis facta
Miixtas, exortu el procursuet debitis finibus, quod
comjiensant, ut sibi jus quodam modo vindicent in
materia infirma fragililatis humanae. Corriguntur dicendum arbitror, quantum divinitus adjuvabor,
auctoritatc manuscriptorum, qui sic habent quorum :
expediam.
(intellige, factorum suorumj jus et in mentibus atque
oupiditatibus iniquorum nd quaeque congruentia (id
est, cupiditatibus iisdem pravis consentanea; facta du-
cendis quodammodn sibi vindicant, et in materia 1 Sic Mss. Editi vero, in sanctuario Seripturarum
tnfima fragilitatis humanae. esse locaiam, qua, etc.
(a) Vid. lib. do Divinat. daemon., n. 3 et seqq. {a) Conf. epist. 137, ad Volusianura.

LIBER mDECIMUS \
Incipit operis Imjus pars altera [b), qnae est de duarum civitatum, terrenae ot ccelcstis, exortu, et procursu, rc
debitis finibus. IIoc primum libro civilalum enrumdem exordia quomodo in Angelorum bonorum et malorum
discretione praccesserint, domonstrnt Augustinus.eaque occasioneagit deconstitutione mundi,quae sacris Litteris
in principio libri Geneseos describitur.

CAPUT PRIMUM. — De ea parle operis, qua dtia- est, quae non fortuitis motibus animorum, eed
Tum civitalum, id est ca'lestis ac lerrensb, inilia el

fines incipiunl demonslrari. « mundi secundi quatuor excursum enrum sive pro-
:

« cursum tertii vero. qui et postremi. debitos fines. »

;

Civitatem Dei dicimus, cujus ea Scriplura lestia Undecinjo huic libro dnhat operam .\uguslinus, quando
ipsius rogntu Faulus Orosius suos Historinrum libros
scriberc ngressus est, nnno videlicct Chrisli 416 aut
(a) Scriptus fiiino Christi 4ir> aut 417. 417 Ipsuni euiin Oropius in pracfalione laudat « perfi-
ib) « Piirs allern operi!» luijvis, » ait Angnstinus in I cicnilo ndver.«ual'agnno9 undecimo libro insistentem :

lib. 2 Hectracl cnp. 43, n. 2,

, (liioderim lihri? conti-
<• << quonim, » ait, « jam (iecem orientes rndii mox utda
« netur. Horum prinii quntuor continent exortum dua- <• specula ccclesiasticae claritatts cLati sunt, toto orbe
n rum civitatum, quarum eet uua Dei, altera hujus « fulserunt. *
 317 LinRll UNDECTMriS. 318
plane summm dispoaitiono providt^ntiaj super oorporilius : sed loquitur ipsa vorilale, sl quis gil
omnes onininin f^tnnlimn liUorny, «tnnia siiii ^0- idoncii» iid aufiicn liiiii monto, non cor[ioro. Ad
neru in^^odinruin humniiornm divinu cxcollcna illiiil onim hominia ita luquiiur, qiiofl in lioinino
auctorilulo subjocil [a). Il)i qiiippo BcripUim est : cffitcris (piibus liomo conslat est moliuH, ct quo
Glonosa dida siuil de ic,i'ivilas Dei {1'xal. lxxxvi, 3), ipso Dous Hoiiis cat mclior. hoino rectiH- Cuin ciiiin

Et in alio |)aaiino icgiUir : ^laynu.^ l)omiuu:i, et Biino intiilligatur, vcl si lioc non potest, saltomcrc-
'laudabilis valde in civilale Dei nostri, in vionle duliir fuctns ad imaginem Dei ; piofcclo ea 8ui
sanclo ejm, dHalans ex.su!laliovex universa'. terrir. parlo cst propinquior superiori Dco, qua supcrat
Et puulo post in eodeni psalino : Sicut audivimus, infcrioros suas (a), quas etium cum pccoribus com-
ita et vidimm, in civitate nomini virtulum, in civi- mnncs habet. Sed quiu ipsa mens, cui rutio et in-
tate Dci nostri; Dcus fuudavit eam in xternum tclligcntia naturalilcr inest, viliis quibusdum tene-
[Psal. XLVii, 2, 3, 9). Ilcm in alio Huminis impc- : hrosis ct veleribus invulida cst, non solum ad in-
tus Ixtificat civitalem Dei, sanclificavit tahemaculum hnerendum frucndo, verum etiam ud pcrfercndum
suum Alfissinius
; medio ejus, non commo-
Deus in incommutabile lumen *, donec dedie in diein reno-
vebilur [Vsal. xlv, 5 et C). Ilis atque hujusmodi tes- vata atque sunatu fiut tantao felicilatis capax, fiie
timoniis, qua) omnia commemorare nimis longum primuin fuerul imbuendu alque purganda. In qua
est, didicimua esse quamdam civitatem Dei, cujus ut fidontius ambuluret ad verilatem, ipsa veritas
cives esse concupiscimus illo amore, quem no-
' Deus Dei Filius hoinine assumpto, non Deo con-
bis illius Gonditor inspiravit. Iluic Condilori sanctac sumpto, eamdem constituit atque fundavit fidera,
civitatis, cives terrenae civitalis deos suos praefe- ut ad hominis ^ Deum iter esset homini per homi-
runt, ignorantes eum esseDeum deorum,non deo- nem Deum. Hic esl enim inediator Dei et hominum
rum Irtlsorum, hoc esl impiorum et superborum, homo Christus Jesus. Per hoc enim mediator, per
qui ejus incommutabili omnibusque communiluce quod homo ^ por hoc et via. Quoniam si intereum
;

privati, et ob hoc ad qnamdam cgenam potesla- qui tendit et illud quo tendit, via media esl, spes
lem redacti, suas quodammodo privatas potentias esl perveniendi si autem desit, aut ignorelur qua
:

consectantur, honoresque divinos a deceptis sub- eundum sit, quid prodest nosse quo eundum sit?
ditis quaerunt; sed deorum piorura atque sancto- Sola est autera adversus omnes errores via muni-
rum, qui potius se ipsos uni subdere quam raul- tissiraa, ut idera ipse sit Deus et horao quo itur, :

tos sibi, poiiusque Deum colere quam pro Deo coli Deus ;
qua itur, homo.
delectantur. Sed hujus sanctae civitatis inimicis,
decem superioribus libris, qnantum potuimus, CAPUT III, — De auctoritate canonicce Scripturx
Domino et Hege nostro adjuvante, respondimus. divino Spirilu conditx.
r Nunc vero quid a rre jam exspectelur agaoscens,
Hic prius per Prophetas, deinde per se ipsum,
meique non immemor debili, de duarura civita-
postea per Apostolos, quantumsatis essejudicavit»
tum, terrenae scilicel et coelestis, quas in hoc inte-
locutus, etiam Scripturara condidit, quae canonica
rim saeculo perplexas quodammodo dixiraus invi-
norainatur, erainentissiraae auctoritatis, cui fidera
cemque perinixtas, exortu et excursu et debitis fi-

nibus, quanlum valuero, disputare, ejus ipsius

habemus de his rebus quas ignorare non expedit,
Domini el Regis nostri ubique opituiatione fretus,
nec per nosmetipsos nosse idonei sumus. Nam si
ea sciri possunt testibus nobis, quae remota non
aggrediar primumque dicam quemadmodum
:

exordia duarum islarum civitatura in Angelorum sunt a sensibus nostris, sive interioribus sive etiam
diversitate praEcesserint.
exterioribus unde et praesentia nuncupantur, quod
;

ila ea dicimus esse prae sensibus, sicut prae oculis

profecto ea quae remota
CAPUT II. — De cognoscendo Deo, ad cujus noliliam quae praesto sunt oculia
sunt a sensibus noslris, quoniara nostro teslimonio
:

nemo hominum pervenil, nisi per Mediatotem Dei

scire non possumus, de hisalios testes requirimus,
et fiominum hominem Jesum Christum,.
eisque credimus, a quorura sensibus reraola esse
Magnum est et admodum rarum universam crea- vel fuisse non credimus. Sicut ergo de visibilibus,
turam corpoream et incorpoream consideralam quc3 non vidimus, eis credimus qui viderunt, atque
compertamque mutabilem intentione raeutis exce- ita de caeteris quae ad suum quemque sensum cor-
dere, atque ad incoramulabilem Dei substantiam poris pertinent ; ita de his quae animo ac mente
pervenire, el illic discere ex ipso, quod cunctam sentiuntur (quia et ipse reclissime dicitur sensus,
naturam quae non est quod ipse, non fecit nisi ipse. unde et senlentia vocabulum accepit), hoo est de
Sic enim Deus cum homine non per aliquam crea- invisibilibus quae a nostro sensu interiore remota "*

turam loquilurcorporalem, corporalibus instrepens sunt, iis nos oportet credere, qu; haec in illo in-
auribus, ut inter sonantem el audientem aeria corporeo lumine disposita didicerunt, vel manentia
spatiaverberentur neque per ejusmodi spiritualem
;
contuentur.
quae corporum similitudinibus figuratur, sicut in
somniis vel quo alio tali raodo nara et sic velut ;
•Vind. Er. etunuseMss., ad perfruendum merendo
corporis auribus loquitur, quia velut per corpus incommutabile lumen.\.m.,ad perferendum merendo
loquitur et velut interposito corporalium locorum incommutahile lumen. Tres Mss., ad perfruendum
inlervallo
inconmutabili lumine. Sic etiam Ms. 2050. M.
multuori eoim similia sunt talia visa
; 2 Vox, hominis, omissa est a Vind. et Lov.
3 Editi,per quod el homo. Manuscripli carent par-
ticula, et ; cujus loco quidam codex iial)et, est.
' Mss. plerique, conoupivimus. Et et ma-
quidam,
^ concu- * Lov., e.xteriore, disscutienlibus cditis aliis
pimn.t,
nuscriptis.
(a Conf. Ub. 2 de Doctr. Christ.
n. 63. (a) Supple, partes.
319 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 320
CAPUT IV. —
Dc condiliun: miinii, (juod nccinte,n- liihil potost. Si aulcm semper quidem per saecula
poralis nec novo Dei ordinata consilio, quasi
sil, retro infinita cum
beatiludine alternasse animae
postea voluerit, quod anlea noluerit. miseriam putanl, sed nuoc jam de caetero cum
fueril liberata, ad raiseriam non csse redituram,
Visibilium omnium maximus est mundus in-
i. ;
nihilominus cunviacuntur nunquameam fuisse vere
visibilium omnium maximus esl Dcus. Sed mundum bealam, sed deinceps esse incipere nova quadam
csse conspicimus, Deum esse credimus.Quod autem nec fallaci beatitudine; ac per hocfatebunlur acci-
Deus mundura fecerit, nulli tutius credimus, quam dcre illi aliquid novi, et hoc raagnum atque prae-
ipsi Deo. Ubi eum audivimus? Nusquam interim clarum, quod nunquam retro per ajternilalem acci-
nos melius quain in Scripturis sanctis, ubi dixit disset. Cujus novitatis causam si Deura negabunt
propheta ejus. tn principio fecil Deus ccelum et in aeterno habuisse consilio, simul eura neg.ibivnt
terram (Gen. i, 1), Niimquidnam ibi fuit isle pro- beatitudinis ejus auclorem quod nefandae impie- ;

phcta, quando fecil Deus coelura ct terram ? Non : tatis esl: si autein dicent etiara ipsurn novo con-
sed ibi tuit Sapientia Dci (a), per quam fact;i sunt silio excogitasse, ul de caetero sit anima in seter-
omnid, quae in animas etiam sanclas se transfert, nura beata, quomodo eum alienumabea, quae illis
amicos Dei et Propbelas constituit {Sap. vii, 27), quoque displicet, mutabililate monsirabunt? Porro,
eisque opera sua sine strepilu intus enarrat. Lo- ex lerripore creatam, scd nullo ulterius lempore
si

quunlur eis quoque Angeli Dei, qui semper vident perituram, tanquam numerurn ', habere ioitium,
faciem Patris {Matth. xviii, 10), voluntalemque ejus sed non haberc tinem faicntur, et ideo semel ex-
quibus oportet annuntiant. Ex his unus erat iste pertam miserias, si ab eis fuerit liberata, nunquara
propheta, qui dixit et scripsit, In principio fecit miseram poslea futuram, non utique dubitabunt
Deus cceJum et terram. Qui tam idoneus lestis est hoc fieri manente incommutabilitate consilii Dei.
per quem Deo credendum sit, ul eodem Spirilu Si ergo credant el mundum ex tempore fieri po-
Dei, quo haec sibi revelata cognovil, etiam ipsam tuisse, nec tamen ideo Deum in eo faciendo aeler-
lldem nostram fuluram tanto ante prsedixerit. num consilium voluntateraque mutasse.
2. Sed quid placuil Deo aeterno tunc facere coe-
lum et terrara, quae anlea non fecisset (/^)?Qui CAPUT V. — Tam non esse cogitandum de infinitis
hoc dicunt, si mundum aeternum ' sine ullo initio, lemporum ':patiis ante mundum, quam nec de infi-
et ideo nec a Deo factum videri voiunt, nimis aversi nitis tocorum.
sunl a veritate, et letali morbo impietatis insaniunt.
Exceptis enim propheticis vocibus, mundus ipse Deinde videndum est istis, qui Deura conditorem
ordinalissima sua mulabilitate et mobilitale et mundi esse consentiunt, et tamen quaerunt de
visibilium omnium pulcherrima specie qiiodam- mundi tempore quid respondeamus, quid ipsi res-
modo lacitus et factum se esse, et nonnisi a Deo pondeant de mundi loco. Ita enim quaeritur cur
ineffabiliter atque invisibiiiter magno el inetfabiliter potius tunc el non antea factus sit, queraadmoduin
atque invisibiliter pulchro fieri se potuisse pro- quaeri potest cur hic potius ubi est et non alibi.

clamat. Qui autem a Deo quidem factum fatentur, Nam si infinita spalia temporis ante mundum co-
non tamen eum volunt tcmporis habere, sed suse gitant, in quibus eis non videtur Deus ab opere
creationis initium, ut modo quodam vix intollif^ibili cpssare potuisse, similiter cogitent ' extra mundum
semper factus, dicunt quidem aliquiii, unde
sit infinita spatia locorum, in quibus si quisquam dicat

sibi Deum
videntur velut a forluita teracrifate de- non potuisse vacare omnipotentem, nonne conse-
fendere, ne subito illi venisse crcdaturia mentem, quens erit, nt innumerabilcs mundos cum Epicuro
quod nunquam ante venisset, facere mundum, et, somniare cogantur ^ ca teatum dilTerentia, qucd
;

accidisse illi voluntatem novam, cum in ullo sil eos ille fortuitis motibus atomorum gigni asserit et
omnino mutabilis sed non video quomodo eis
:
resolvi, isli autera opere Dei factos dicturi sunt,
possit in caeteris rcbus ratio isla subsistere, maxi- si eura perinterminabilem immensitatem locorum
meque in anima, quam si Deo coa!lernam esse con- exlra mundum circnrnquaque patentium vacare
tenderint, unde illi acciderit nova miseria, quae noluerint, nec eosdem mundos, quod etiam de isto
nunquarn anlea peraeternum, nullo modo potorunt senliunl, ulla causa posse dissolvi ? Gum his enira
explicare. Si eniin alternasse semperejus miserium agimusqtii ct Deum incorporeura, et omnium na-
et beatitudinem dixerint, necosse est dicanl etiam tnrarum quae non sunl quod ipse, creatorem nobis-
semper alternaturam ' unde illa eos sequelnrab-
:
cum sentiunt alios autem nimis indignum est ad
;

surditas, ut otiam cum beuta dicitur, in hoc utique istnra disputalionem religionis admittere: maxime

non ?il beata, si futuram suam miseriam et turpi- quod apud eos * i|ui multis diis sacrorum obsequium
tudinem prsevidet; si autem non praevidel, nec se
turpem ac miseram fore, sed bealarn seniper exis-
Editi. tanquam rerum. Verins Mss., tanquam nu-
1

timat, falsa opinione sit beata quo dici slultius

:
merum. Numerus enim habet quidem initium ab uni-
tato, sed finem jier so in quo sistatnon habet: quippe
qnantocumque addito numero major semper adjici
potest.
• Hic Bola cditio Lov. addit, eristimarent. Nonmilli Mss., cogitant.
2
' Er., semper alternarc naiuram. Aliquot Mss., Sir Mss At Editi, cogatur.
^
semper aliernasse naturam. Et quidatn, semper alter- In editione Lov. omisjum est, ma.rime quod apud
natam tmturam. eos, et vcrba sic mnlc sunt colligata Alios autem ni- ;

(a/ Proverb. vm, 27 ; Quando praeparabat ccelos, mis iiidignum esl a<l istam dis/ utationem religi<mis
aderam, ntc. admittcre. qui multis d is sacrorum obsequium defe-
(6) Conf. llh. 1 de Gen. contra Manich., n. 3, et lib. rendum putaiit. Jsti philosophi caeteros, etc. ; quasi
H, Confesi., cnpp. 10. 12 et 30. ipsl cum qnibuf» ftgero de religione non indignum vide-
 ;

321 LIBEIl UNDKCIMU8. 322

dcferenfliim pulftnt, philosophos cnfloros nobi-
isli quift hoc potiua in principio fecissc dicfirelur, ai
litalo ut(iiio auoloril/ito vipcnint, iion oh uliuii, quid recissid unlo cadcru cuiicta qu.u fncit procul
;

niai quiii longo qiiidoin inlprviillo, veruintiur.on ro- diibio iion oat mundiia faclus iu tcmporo, sfd cum
liquis propinquiores aunt voritati. An lorlo Huha- tcmporo. Quod enim fit in lemporc, et posl aliquod
tiintiam Dci, (luiim nec includunt, nec (lctcrminiint, fit, ot anto aliquod tcmpus po>t id (iuod pr/f;tcri- ;

noc (iisloiHiunt loco, scil cam, aicut do Doo suntiro tuin csl, unlo id iiuod futurum cst nulluin au- :

dignum ost, latpnlur incorporca pra!?onlia ubique tom posaet esse projteritum qulu nulla crat crea- ;

totam, a tantis locorum pxtra muiKhr.n spatiia al>- tura, cujua mutabilibuH motibus agcrctur. Gum
sentem esse dicturi sunt, el iino tantum, ut(iuo in lemporc autcm (aclus csl uiundus, h\ in cjus con-
comparationo iliius iniinitulis tam exiguo loco, in ditiono factus est mulabilia motua, sicut vidctur
quo mundus est, occupalum ? Non opinor oos in sc huli(;ro etiam ordo ille primorum scx vel seplera
hffic vuniloquiii progressuros. Cum igitur unum dieruiii, in quibus
manc(;l vpsppra nominanlur,
et
inundum ingenti quideni mole corporea, finitiim donec omnia quaj his diebus Dcua fccit, scxlo per-
tamen ot loco suo (iolorminaium, el operunte Dco ficiaiitur die, septimoquo in magno mystorio Dei
factum esse dicrtnt quod respondenl de iniinilis
: vacatio commendetur. Qui dios cujusmodi sint, aut
extra inundum locis, cur in eis ab opere Deua ces- perdifficile nobis, aut eliam impossibile est cogi-
sel ; hoc sibi respondeanl de infinitis ante mun- tare quauto magis dicere?
;

dum temporibiis, cur in eis ab opere Deus cessu-

verit. Et sicut non esl consequens ut fortuito po- CAPUT VII. — De qualitate primoruiu dierum, '{ui
tius quam ratione divina Deus, non alio, sed isto anlequam sol (ierct, vesperam et mane traduntur
in quo est loco, mundum constituerit, cum pari- habuisse.
ubique patentibus nullo excellentiore
ter infinitis
merito posset hic eligi, quamvis eamdem divinam Videmus quippe istos dics notos non habere ves-
rationem, qua id faclum est, nuila possit humana peram nisi de solis occasu, ncc manc nisi de solis
comprehcndere ila non esl consequens ut Deo
' :
exortu illorum autem priores tres dies sine sole
:

aiiquid existiraemus accidisse fortuitura, quod illo peracti sunt, qui quarlo die faclus refertur. Et pri-

polius quaui anteriore teinpore condidit mun- mitus quidem lux verbo Dei facta, atque inter
dum, cum sequ.iliter anteriora tempora per infini- ipsam et lenebras Deus separasse nariatur, et
tum retro spatium priElerissent, nec fuisset ali- eamdem lucem vocasse diem, tenebras autem noc-
qua dilferentia unde lempus tempori eligendo prae- tem {Gen. i, 4) sed qualis iila sit iux, et quo alter-
:

poneretur. Quod si dicunt inanes essehominum co- nante motu qualemque vesperam et mane fece-
:

gitationes quibus infinita imaginanlur loca, cum rit, remotum esl a sensibus nostris ; nec ila ul est,

locus nullus sit praeter mundura ; respondetur eis, intelligi a nobis potesl, quod tamen sine ulla hfesi-
isto modo inaniter homines cogitare praeterita tatione credendum est. Aut enim aliqua lux corpo-
tempora vacationis Dei, cum nullum lempus sit rea est, siva in superioribus mundi partibus longe
ante mundum (o). a conspectibus nostris, sive unde sol postmodura
accensus est aut lucis : nomine significata est
CAPUT VI. — Creationis mundi et temporum unum
sancla civitas, in sanctis Angelis et spiritibus bea-
tis, de qua dicit Apostolus, Qux sursum est Jeru-
esse principium, nec aliud alio prssveniri.
salem, maler nostra xierna in cxlis {Galat. iv,
Si enim recte discernuntur aeternitas et tempus, 26). Ait quippe et alio loco, Omnes enim vos filii

quod tempus sine aliqua mobili mulabilitate ^ non liicis eslis, ct ftlii diei ; non sumus noctis neque te-

est, in aitemitate autera nuUa mutatio est quis ;

nehrarum (I Thess. v, 3). Si tamen et vesperam
non videat quod tempora non fuissent, nisi crea- diei hujus et mane aliquatcnus congruenter ia-
tura fierel, quae aliquid aliqua motione mutaret telligere valeamus. Quoniam ' scientia creaturae
cujus motionis et mutalionis cum aliud atque aliud, in comparatione scientiae Crealoris quodammodo
quae simul esse non possunt, cedil atque succe- vesperascit itemque lucescit et mane fit, cum et
:

dit, in brevioribus vel productioribus morarum

ipsa refertur ad laudem dilectionemque Creatoris ;
intervallis tempus sequeretur ? Cum i^rilur Deus, nec in noctem vergitur, ubi non Creator creaturae
in cujus aeternitate nulla esl omnino mutalio, dilectione relinquitur. Denique Soripturacum illoa

creator sit temporum et ordinator, quomodo dica- dies dinumeraret ex ordine, nusquam interposuil
tur post lemporum spatia mundum creasse, non vocabulum noclis. Non enim ail alicubi, Facta esl
video nisi dicatur ante
; mundum jam aliquam nox sed, Facta est vespera, et factum est mane dies
;

fuisse creaturam, cujus motibus tempora curre- unus (Gen. i, 5). Ita dies secundus, et cseleri. Go-
rent (6). Porro si Litterae sacrae maximeque veraces gaitio quippe creaturae in se ipsa decoloratior est,
ita dicunt, in principio fecisse Doura coelum et ter- ut ita dicam, quam cum in Dei Sapientia cognos-
ram [Gen. i, 1), ut nihil antea fecisse intelligatur, citur, velut in artequa facta est. Ideo vespera con-
gruenlius quam nox dici potest quae tamen, ul :

dixi, cum ad laudandum el amandum refertur.

tur (haud dubie Platonici)non cum aliis etiam putarint Creatorem, recurrit in mane. El hoc cum facit in
diis multis deferendum sacrorum obsequium. cognitione sui ipsius dies unus est cum in co- , :
* Vind. Am. hr. post, comprehendere. addunt, na-
tura : Lov menx. Superfluo nam in veteribus libris
, :
gniiione firmamonti, quod inter aquas inferiores
subaudiendum relinquitur, ratio.
2 Sic Vind. Am. Er. et plures Mss. At Lov mobili ,

mohilitale. 1 Sic Mss. At Editi : Fit tamen et vespera diei hujus

{a) Conf. lib. 11 Confebs. capp. 13 et seqq. et mane aliquatenus : quoniam scientia ereaturae in
(6) Conl. lil). 5 de Gen. ad Litt., n. 12. comparatiQne, etc.
 ;

323 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 324

et superiores Cfclum appellatum est, dics secun- est requievisse Deum in septimo die ab omnibua
dus cumin cognilione lerrae ac maris omuiumque
:
operibus suis quae fecit; cum liber ipse ita sit
^"
gignentium, quae radicilius continuata sunt ter- exorsus, In principio fecit Deus ciHlum et terram :
cum in cognitione luminarium ut ante ccelum et terram nihil aliud fecisse videa-
rse, dies terlius :

tur. Cum ergo a coelo et terra coeperit, alque ipsa

majoris et minoris omniumijue siderum, dics quar-
tus cum in co^nitione oinnium ex aquis anima-
:
terra quam primitus fecit, sicut Scriptura conse- I
lium naialilium alque volalilium, dies quintus : quenlur eloquilur, invisibilis et incomposita, non-
cum in cognitione omnium animalium terrenorum dumque luce facta, utique tenebrae fuerint super
atque ipsius hominis, dies sextus (a). abyssum, id est super quamdam terrae et aquae
indistinctam confusionem (ubi enim lux non est,
CAPUT VIII. - Qux qualisve intelligenda sit Dei
tenebrae sint necesse est) deinde omnia creando
;

requies, qua posl opera scx dierum requievit in

disposita sint, quae per sex dies consummata nar-
septirno.
rantur quomodo Angeli praetermitlerentur, tan-
:

Cum vero in die septirao requiescil Deus ab om- quam non essent in operibus Dei, a quibus in die
nibus operibus suis, et sanctificat eum nequa- ;
septimo requievil? Opus aulem Dei esse Angelos,
quam est accipiendum pueriliter, tanquam Deus
hic quidem etsi non praetermissum, non tamen
laboraverit operando, qui rf?.ri7, et facta sunt (Psal.
evidenter expressum est sed alibi hoc sancta
;

cxLViii, 5), verbo inteiligibili et sempiterno, non so- Scriptura clarissima voce tcsfatur. Nam et in
nabili et temporali. Sed requies Dei requiem signi- hymno trium in camino virorum cum praedictura
fical eorum qui reqiiiescunl in Deo sicut lajtitia
;
esset, Denedicite, omnia opera Domini, Domino ; ia
domus, iaetiliam significat eorum qui laetantur iu exsecutione eorumdem operum, etiam Angeli no-
domo, eliamsi non eos domus ipsa, sed alia res ali- minali sunt {Dan. iii, 57, 58). Et in Psalmo cani-
qua la^tos facit. Quanto magis, si eadem domus tur Laudate Dominum de coelis, laudate eum in ex-
:

pulchritudine sua faciat la:tos babitatores, ut non celsis. Laudale eum, omnes Angcli eju!'; laudate
solum 80 loquendi modo Iseta dicatur, quo signi- eum, omnes Virtules ejus. Laudate eum, sol et luna
ficamus per id quod continet id quod contine- laudale eum, omnes stellx et lumen. Laudate eum,
tur;sicut, Theatra plaudunl, prata mugiunt, cum cceli Cislorum; et aqux qux super cikIos sunl, laudent
in illis homines plaudant, in bis boves mugiant :
nomcn Domini. Quoniam ipse dixil, et facia sunl ;
sed eliam illo quo significatur per efficienlem id ipse mandavit, et creala sunt [Psal. cxlviii, 1-5).
quod efficitur; sicut lajla epislola dicitur, signifi- Etiam hic apertissime a Deo factos esse Angelos di-
cans eorum I-T.titiam, quos logentes efficit hf tos ? vinitus dictum est, cum eis inter ca;tera coelestia
Gonvenientissime itaquo cum Deum requievisse commemoratis, infertur ad omnia, Ipse dixit, el
prophetica narrat aucloritas, significatur requies facla sunt. Quis porro audebit opinari, post ora-
eorum qui in illo requiescunt, et quos facit ipse nia ista * quae sex diebus enumerata sunl, Ange-
requiescere (b). Hoc eliam hominibus quibus lo- los factos? Sed et si quisquam ita desipit, redar-
quitur, et propter quos utique conscripla est, pro- guit istam vanitatem illa Scriptura paris aucto-
miltente prophetia, quod eliam ipsi post bona opera rilalis, ubi Deus dicit, Quando facta sunt sidera,
qua) in eis et per eos operalur Deus, si ad illum laudaverunt me voce magna omnes Angeli mei {Job
prius in ista vita per Qdem quodammodo accesse- xxxviii, 7, sec. LXX). Jara crgo eranl Anfjeli, quando
riut, in illo habebunl requiem sempiternam. Hoc Facta sunt aulem quarto
facta sunl sidera. die.
enim et sabbati vacatione ex praceplo legis in ve- Numquidnam ergo die terlio factos esse dicemus?
lere Dei populo figuratum est, unde suo loco dili-
Absii. In promplu est enim, quid illo die faclura
gentius arbitror disserendum.
sit. Ab aquis utique terra discreta est, et disiinc-

CAPUT IX. — De Angelorum conditione quid secun- tas sui generis specics duo ista clementa sumpse-
dum divina testimonia senlicndum sil. runt, et produxit terra quidi)uid ei radicitus inhae-
Nunc, quoniam de sanctaj civitatis exorlu dicere ret. Numquidnam secundo? Ne hoc quidem lunc :

instilui, et prius quod ad sanctos Angelos altiiiel cnim lirmamcnium factum cst inter aquas supe-
dicendum putavi, quae hujus civitalis et magna ccelumque appellalum est in
riores et interiores, ;

pars est, et eo beatior, quod nunquam peregrinala, quo firmamento facta sunt sidcra quarto die. Ni-
quae hinc divina lestimonia suppelant, quantum mirum ergo siad istorum dierum opera Dei perti-
satis videbitur, Deo largiente, cxplicare curabo. nent Angeli, ipsi sunt lux illa quae diei nomen ac-
Ubi de mundi constitutione sacra) Litlerae loquun- cepit, cujus unitas ut commendaretur, non est dic-

tur, non evidenter utrum vcl quo ordinc

dicitur tus dies primua, sed dies unus (fl). Nec alius est

creati sint Angeli sed si pra;termissi non sunt,

:
dies secundus, aut lertius, aut caeteri sed idom :

vec cceli nominc, ubi dictum eat, In principio fecit ' Sola editio Lov., posl communia otnnia tsla. Et
Deus cxlum et lerram {Gcn. i, 1): vel potius lucis j)anlo post, pari auotoritate ; dissenticntibus caeteria
hujus, de qua loquor, significati sunt. Non autem libris.
(a) Tiieologi graeci rcs spiritnales praecessisse cor-
pra;termisso8 cssc hinc cxistimo, quod scriptum
porcas volnnf, eisquc veluti minislris usnm esse mnndi
(a) Confer libros de Gen. nd Litt, passim, sed impri- Genitorcm in reliquis procreandis qnam opinionem
:

Plato iti opificio mundi secutusest. Divns Uieronymus,

mis lib. 1 et 4 , .. „
,
« Aristobnlns, » vcrba sunt tusebii. rraepar.
Gregoriuni magistrum suosque secutus graecos, spiri-
(b
tualia corporalihns priora fnisse ccnsuit. Basilius vero
ovanf; lib. 13, cap. 12. « prodidit iileo diclum csse
.
el Dionysins. graeci et Intini prope omnes, Ambrosius,
« scplimo die Dcnm (luiovipsc. (piod conditis n
so rei)U3
cslslaliililalem permanenleni. pcr- Bedii, (lassiodoms, et liic Angtistinus, cuncta simul a
« (jnietem indidit. id
riilnm, fixuui el immuta- Deo progcnila esse perliibenl, qnod cum illo congruere
« pctuilatcm. ordincmqnc
decrcvcrat, ita videtur Lcclesiastici xtiii, 1 Qui vivit in aeternum,
« bilem; vci (luod quuccuniquc laccrc
:

creavit onmia sitnul. Luo. Vives.

« prorsus, ul destinarat, perfecta fuerunt. » Couujii-s.

d
 325 UmW UNDKCIMUS. 326
ipflo unud ad implondum sonariuni vol Rcptcna- 2. Propter hoc itaquo natura dicitur Bimplex, cui
rium numerum rcpclituaost, propter aonariam vel nonsit aliquid habero^quod vel possit amitliTc; vel
soptoniiriani cogiiiliomMn scniiriaiu Hcilicct ope- ;
iiliiid Hit liiibciiH, aliiid qiioil liabct ; sicut vaa ali-
rum quaj tccil Dciia, ot acptciiHriam iiuictis Uci <|uoiii liquorom, aut corpiiH colorcm, aut aor luccrn
(d). Cuin cnim dixit Deua, Fiat lux, et fticta cst sivo loivorom, aut anima eapiontiam. Nihil enim
lux ; 81 reclc in hiic lucc crcnlio iiitclligilur Aiif^c- lioriim cat id (|iiod liabet: rium iifiqui! vas liquorcsl,
lorum, profecto tacli sunt parlicipos lucis aUcriio), noc corpiia oulor, nec acr lux sivo fervor, nequo
quod est ' ipsa incommutahilis Supienlia Dci, per aiiimu sapientiu est. iJinc esl quod cliaiii privari
quam facta sunt omnia, quem dicimus unigcnitum possunt rebus quas hubont, et in alios hubitus vel
Dei Filium ut ea luce illuminati, qna creati, lie-
; qualilatos vcrti atquc mutari, ul et vas cvacuetur
rent lux, et vocarcntur dics participatior.e incoin- humoro quo plenum est, ct corpus docoloretur ct
mulabilis luois et diei, quod est Verbum Dci, pcr aer toncbrescat sive frig«scat,et anima dcsipiat.Sed
quod et ipsi et omnia faclu sunt. Lumen quippe ctsi sit corpus incorruptil)ile, qualc saiiclls in re-
veruin, quod iUuniinat omnem hominem vcnientem surrcctione promittitur,habct quidom ipsius iiicor-
in tnundum * [Joan. i, 9), hoc illuminat et
liunc ruplionis iuamissibilcrn qualilatem, sed manente
omncm angelum mundum, ut sit lux non in se subslantia corporali non hoc c>.t, quod ipsa incor-
ipso, sed in Dco quo si avertilur angelus, fit : r» ruplio. Nam illa etiain pcr singulas partes corporis
immundus; sicut sunt omnes qui vocantur im- tota est, nec alibi major, alibi minor; ncque enim
mundi spiritus, nec jam Jux in Oomino, sed in se ulla pars est incorruptior quam altera: corpus ve-
ipsis tenebr;p, privati participatione Jucis slerna). ro ipsum majusest in toto quam in parte ; et cum
Mali enim nulla naturaesl; sed amissio boui, mali aJia pars est in eo amplior, ulia minor,non ea quae
nomen accepit. amplior esl incorruptior quam ea quae minor. Aliud
est itaque corpus, quod non ubique sui tolum est:
CAPUT X. — De
simplici et incommutabili Trini- alia incorruptio, quae ubique ejus tota est ;
quia
late, Palris et Filii et Spiritus sancti, uniiis Dei : omnis pars incorruptibilis corporis etiam caeteris
cui non esl aliud qualitas, aliud substantia. inaequalis aequaliter incorrupta est. Neque cnim,
verbi gratia, quia digitus minorest quam tota ma-
1. bonura solum simplex, et ob hoc
Est ilaque
nus, ideo incorruptibilior manus quara digitus. Ita
solum incommulabile, quod est Deus. Ab hoc bono
creala sunt omnia bona, sed non simplicia, et ob
cum sint inaequales manus et digitu?, aequalis est
hoc mutabilia. Creala sane, inquam-, id est facta,
tamen incorruptibililas manus et digili. Ac per
non genita. Quod enim de simplici bono genitum hoc quamvis a corpore incorruptibili insepara-
est, pariter simplex est, el hoc est quod illud de
bilis incorruptibilitas tamen subs-
sit ; aliud est
tantia, qua corpus qua
dicitur, aliud qualitas ejus,
quo genitum esl quae duo Patrfm et Filium dici-;
incorruptibile nuncupatur.El ideo etiam sic non hoc
mus; et utruraque hoc cum Spirilu sanclo unus
est quod habet. Anima quoque ipsa, etiamsi som-
est Deus qui Spiritus Patris et Filii, Spiriius sanc-
:

lus propria quadam notione hujus nominis in sa-

per sit sapiens, sicut erit cum .liberabilur in aeter-

cris Lilteris nuncupatur. Alius est autem quam Pa-

num ;
participatione tamen incommutabilis sa-
'

ter el Filius, quia ncc Paler est, nec Filius sed, :

pienliae sapiens erit, quse non esl quod ipsa.Neque
Alius dixi non, Aliud quia et hoc pariter simplex
;
enim si aer infusa luce nunquam deseratur, ideo
;

parilerque bonum est iucommulabile et coaelernum.

non aliud est ipse, aliud lux qua illuminatur. Neque
hoc ita dixerim, quasi aer sit anima quod putave-
Et haec Triniias unus esl Deus nec ideo non sim- :
:

runt quidam, qui non potuerunt incorpoream co-

plex, quia_Trinitas. Neque enim propter hoc natu-
gitare naturam (a). Sed habenl haec ad illa etiam in
ram istara bonrsimplicem dicimus,quiaPaler in ea
solus, aut solus Filius, aut solus Spiritus sanctus ;
magna disparilitate quamdam similitudinem.ut non
aut verosolaest isla nominis Trinitas sine subsis-
inconvenienter dicatur, sic illuminari animam in-
corpoream luce incorporea simplicis sapientiae Dei,
tentia ^ personarum (b), sicut Sabelliani haeretici
sicut illuminatur aeriscorpus luce corporea; et si-
pulaverunt; sed ideo simplex dicilur, quoniam
*
cul aer tenebresoitista lucedesertus (nam. nibilsunt
quod habet, hoc est, excepto quod relative quaeque
aliud quae dicuntur locorum quorumcumque cor-
persona ad alteram dicitur. Nam utique Pater ha-
bel Filiura, nec tamen ipse est Filius; ct Filius ha-
poralium tenebrae, quam aer carens luce [b], ila

bet Patrem, nec tamen ipse est Pater. In quo ergo tenebrescere aniraara sapientiae luce privatam.
ad se ipsum dicitur, non ad alterura, hoc est quod 3, Secundum hoc ergo dicuntur illa simplicia,
habet sicul ad se ipsum dicitur vivens^ habendo
: quae principaliler voreque divina sunt, quod noa
utique vitam, el eadem vita ipse est. aliud est in eis qualitas,aliud substantia, nec alio-
rumparlicipatione vel divina, vel 8apientia,vel bea-
' Editi, quae est. At manuscripti in hoc et similibus
locis, quod est.
''
Sicmanuscripti nostri omnes,InB quod illuniinat ,

omnem horn.inetn in huiic mundum venientem. M. ' Sic omnes Mss. At editi, sicut erit cum a praesenti
•'
Am Er. et nonnulli Mss., iine subslanlia 4 miseria liberabitur in aetemum ; quia licet tunc sa-
* Hic Vind. Am. et Er addunt, t^aler qui genuit, piens sit in aeternum, participatione tanien incom-
simplex est. el filius qui f/enitus est pariler simplex mutalibi.s sapientiae, elc.
est, et hoc esi quod illud de quo yenitus est. Sed liaec {a, Diogcnes ex Aristot., lib. 1 de Aniraa, cap. 2 ;
absunt a Lov., et a manusciiptis. /Encsidemus et Anaximenes ex Tertull., lib. de Anima,
''
Mss., vivus. cap. y.
{a) Vid. infra, capp. 30,31. (6) Conf. lib. 1 de Gen. contra Manich., n. 7,
{b) Coaf. inlra, cap. 24 hujus libri.
327 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 328
tasunt.Cffilerum dictusest in Scripturis sanctisSpi- tum (a); qui tamen iia vere bealus
est, ut major
rilus sapientiae multiplex {Sap. vii, 22), eo quod bealitudo esse non possil in cujus comparatione,
:

multa in se habeal sed qua; babet, hffic et est, et

: quod Angeli beati sunt, sua quadatn summa l.eati-
ea omnia unus est. Neque enim muilfe, sed una sa- tudine, f|uarita esse in Angelis
potest, quid aut
pienlia est, in qua sunt iminensi quidam alque in- quantuin est?
finiti thesauri '
rerum intelligibilium, in quibus
sunt omnes invisibiles atque incomrautabiles ra- CAPUTXII. —
De comparatione beatitudinis justo-
tiones reruni, eliam visibilium et mutabilium, quae rum, necdum tenentium pnmissionis divinx
prse-
per ipsam factae sunt. Quoniara Deus non aliquid minm,et primorum iu paraciiso hominum antepec-
nesciens fecit,quod nec de quolibet homine artifice catum.
recte dici polest porro, si sciens fecit omnia, ea
:

utique fecit quae noveral. Ex quo occurrit animo Nec ipsos tantura, quod attinet ad rationalem vel
quiddam mirum, sed taraen verum,quod iste mun- intellectuaiem crealuram, beatos nuncupandos pu -
dus nobis notus esse non posset, nisi esset; Deo tamus'. Quis enira primos illos homines in para-
autem nisi notus esset, esse non posset. diso negare audeat beatos fuisse ante
peccatum {b),
quamvis de sua beatiludine - quam diuturna vel
CAPUT XI. —
An ejiis bealitudinh, quani sancti An- utrum aeterna (c) esset incertos (esset autem a?terna,
geli ab inilio sui semper habueruut, eliam illos nisi peccassent); cum hodie non impudeater bea-
spirilus qui in veritale non stelerunt, participes los vocemus, quos videmus juste ac pie cum spe
fuisse credendum sit. futurae immortalitalis hanc vitam ducere sine cri-
mine vastante conscienliam, facile irapetrantes pec-
Qu«e cum ita sint, nullo quideni modo secundnm
catis hujusinfirmitalisdivinam mi^ericordiam. Qui
aliquod temporis spalium prius eranl illi spirilus
licetde suae perseverantiae praemio certi sint, de
tenebrae, quos Angelos dicimus sed simul ut facti ;

ipsa tamen perseverantia sua reperiunlur incerti.

sunt, lux facti non tamen ita lantum
sunt (a) :

Quis enira horainum sein actione profectuque jus-

creati, ut quoquo modo essent, et quoquo modo
viverenl sed eliam illuminati, ut sapienler bea-
titiaeperseveraturura usqne in finera sciat, nisi ali-
;

qua revelatiope ab illo fiat cerlus, qui de hac re

teque viverent. Ab hac illuminatione aversi qui-
justo latenlique judicio non oranes instruit, sed ne-
dam angeli, non obtinnerunt excellentiam sapien-
minera fallit? Quanlura itaque pertinet ad dclecta-
tis beateeque vitte, quse procul dubio nonnisi aelerna
tionera praesentis boni, beatior erat primus homo
est aiternitatisque suae certa alque secura sed :

in paradiso, quam quilibet justus in hac infirmi-

et rationalera vilam licet insipicntera sic babeni,
tate raortali quantum autera ad spera futuri, bea-
ut eam non possint amittere, nec si velin!. Quate- :

tior quilibet in quibuslibet cruciatibus corporis,

nus autera anlequam peccassent, illius sapientiae
cui non opinione, sed cerla veritate raanifestum
fuerinl participcs, delinire quis potesl ? In cjus la-
est, sine fine se habiturura omni molestia carentem
men participationo .nequales fuisse istos illis, qui
societatem Angeiorum in parlicipatione summi Dei,
propterea vere pleneque bcati sunt, quoniam ne-
quaijuam de suae beatitudinis aeternitate faliuntur,
quam eral ille homo sui casus incerlus in magna
illa felicitate paradisi {d).
quomodo dicturi sumus? quandoquidera si aequa-
les in ea fuissent,etiam isti in ejus aelernitale maii-
sissent pariter bcati, quia pariter cerli. Neque enim CAPUTXIII. — An ila unius feliciiatis omnesAngeli
sicut vila quamdiucumque fuerit, ita .-eterna vila sint creali, ut negue lapsuros se possent nofsc qui
veraciter dici poterit, finem habitura sit siqui-
si :
lapsi sunt, et post ruinam Inbentium perseveranlix _.

dem vita tanlummodo vivendo, aeterna vero finem suae praiscienliam acceperint qui steterunt. 'I|

non habendo nominata est. Quipropter, quaravia

non quidquid reternum, continuo beatum sit (dici- Quocirca cuivis jara non difficulter occurrit utro-
lur enim etiam pcnnalis ignis aeternus) tamen si ;
que conjuncto effici beatitudinem, quam recto pro-
vere perfecteque beata vita nonnisi aeterna est, non po?ito intellcctualis natura desiderat hoc est, ut ;

erat lalis istorum, quandoque desitura.et propte- et bono incommutabili, quod Deus esl, sine ulla

rea non jelerna, sivc id scireut,sivc nescienles aliud raolestia perfruatur, et in eo se in aeternum esse
pularent quia scientes timor, nescientes error bca-
:
mansuram, nec ulla dubitatione cunctetur, nec ullo
tos esseuiique non sinebaf. Si autem hoc ita nes- errore fallatur. Ilanc habere Angelos lucis pia fide
ulrum
ciebant, ul falsis incerlisve non fiderent, sed crediraus hanc ncc antcquam caderenl, habuisse
:

sempilernum, an quandoque finem habiturum es- angelos peccatores, qui sua pravitale illa luce pri-
set bonum suum, in neulram partem firma assen-
sione ferrentur, ipsa de tania felicitatc cunclatio
eam beatae vitae plenitudinera,quam in sanctis An-
' Editioues tres, Vind. Am. et Er. : Nec ipsos enim
huic tantae bcatitudini compavatos, quod atlinet ad
gelis esse credimus,non habebat.Neque enim beatae rationalem rel intellectualem creaturam, bealos nun-
vitae vocabulum ita contrahiraus ad quasdara sigiii- cupandos putamus. Emcndandi sunt ad Lov. et Mss.
^ Noslri omncs, quamris sua beatitudo.
licationis an},'ustias, ut solura Dcura dicamus bea- M.
(a) Bentitudinem definiero vetcrcs, statum perfectum
et numcris omnibus bononim absohitum, qui in solum
Dcum videlur cadere, cujus participatione et Angeli
1 Plures Ms9., in gua suut infiniti quidam eique beati sunt et homines sancti Lnn Vives.
finiti Ihesauri. Alii vero, in qua sunt infiuita quac- (b) Vid. lib. de Corrcplionc et Gratin, n. 26, tom. 10.
dani eirjue finifi thcsauri. — Ms. 2050. eique infi- (Ci Vid lib. 11 de Gen. ad Lilt nn. 24, 25.
,

niti. M.' (d* Conf. passim libros de Doqo Persev. etdeCorrept.

(o)Vid. lib. 12, cap. 9, Infra. et Grat.

I
329 LIBKIl UNDECIMITS. 330

vati sunt, conseqnenli ralione coUiRimus ;

hubuisBC alionua fuit ; eed, In verilale non slefit: ubi a vnri-

lamen uliqiiam, olai noii prffisciam l)culilii(lii)nin, tale lapsuiii intolligi voliiit: in quautii|ue»i stolis-
si vilum egonint ante pocoutmn, pmlcclo crodtUKii Hot, ojiis p!irti(0|)S fucliis, beutua cuiii flunciis An-
siint (a). Aut Bi (iunim vidolur, quuiido racli 8unt golis pcrmancrct (a).

Angeli, alios credere ila factos ut i\on accipcrent

priC8cienliam v.d pcirseverantijc vol casus sui, alios
autem ut vcritute cortissimii ieicrnitalorn suio
iia
CAPUT XIV, — Quo genere locutionis diclum sit de
dioliolo, (fuod in veritate non steterit, quia verilas
beatiiudinia nossenl; sed a?qualia felicilulis oiiinea
non est in eo.
ab initio creati sunt, el itu donoc isti qui
fuiirunt,
nunc mali sunt, ab illo bonitalis lumino sua volun-
Subjccit autcin indicium, quasi quaesiasemus
tale cecidissent procul
: dubio multo esl durius
unde ostcndatur quod in veritate non sleterit,
nunc pularo Angelos sunctos ffiterna? sii;b beatitatis
alque ail, Quia non est veritas in eo. Essel autem in
incertos, et ipsos de semetipsis ignorare, quod nos
eo, si in illa stetisset. Locutione autem diclum est
de illia per Scripturas sanctas nosse potuimus. Quis
minus usilala. Sic eniin viiletur sonare, In veritate
enim calhoiicus chrisliaiius ignorat, nullum novum
non slelit, qnia non est verilas in eo {Joan. viii, 44),
diabolum ex bonis Angelis ulterius tulurum sicut ;

tanqiiam ea sit causa, ut in veritale noa stelerit,

nec istum in societatcm bonorum Angelorutn ulte-
riusrediturum? Veriias quippe in Kvangi'lio sanctis
quod in eo veritas non sil cum potius ea sit :

causa, ut in eo veritas non sit, quod in veriiale non

fidelibus(|ue promitlit quod erunt acquales Angelis
'

steterit. Ista locutio est et in Psalmo Eijo cta-

Dei {Mallfi,. XXII, 30) quibiis etiam proiiiittilur quod
:
:

maui, quoiiiam cxaudisli me, Deus {Psal. xvi, 6) :

ibiint in vitam aeternam (Id, xxv, 46). Pjrro autein
cum dicondum fuisse videalur, Exaudisti me,
si nos certi sumus, nunquam nos ex illa immor-
Deus, quoniam clamavi. Sed cum dixisset, Ego cla-
tali feliciiale casums, illi vero si ceiti non sunt;
mavi; tanquara ab eo qua;reretur, undo se clamasse
jam potiorej, non sequales eis erimus. Sed quia
monstraret, ab effectu exauditionis Dei clamoris
nequaquam Veritas tallil, el aequales eis erimus,
sui ostendit atTectum tanquara diceret, Hiuc 03-
profeclo etiam ipsi certi sunt suae telicitatis ffiternde. ;

tendo olamasse me, quoniam exaudisti me.

Cujns illi alii quia certi non tuerunt non enim ;

erat eorumreterna felicitas cujus certi essent, quiB

flnem fuerat habitura restat ul aut inipares fuerint,
:
CAPUT XV. — Quii sentiendum sit de eo quod
aut pares fuerunt, post istorum ruinam illis certa
si
Ab initio diabolus peccat.
scriplum est,
scientia suae sempilernae feiicitatis accesserit. Nisi
forte quis dicat, id quod Doininus ait de diabolo in
Iliui etiam quod ait dediabolo Joannes, ift mt7to
Evangelio, lUe homicida erat ab inilio, et in veritate
diabolus peccat (I non intelligunt, si
Joan. iii, 8) ;

non sleiit {Joan. viii, 44) sic esse accipiendum, ut

;
naturale est,nullo modo esse peccatum '. Sed quid
non solum homicida fueril ab initio, id est initio
respondetur propheticis testimoniis, sive quod
humani generis, ex quo utique hoino factus est, Isaiasait, sub figurata persona principis Babyloniae
quem decipiendo posset occidere verumetiam ab :
diabolum notans, Quomodo cecidit Lucifer, qui
initio suseconditionisin veritatenonstelerit etideo ;
mane oriebalur {Isai xiv, 12)? sive quod Ezechiel,
nunquam beatus cum sanctia Angeiis fuerit, suo In deliciis paradin Dei fuisti, omni lapide pretioso
recusans esse subdilus Creatori ,etsua per super-
ornalus es? ubi intelligitur fuisse aliquando sine
biam * velul privala potestale laetatus, ac per hoc ci paulo posl dicitur :
peccato(6). Nara expressius
falsus et fallax; quia nec unquam potcstatem Om-
Ambulasti in diebus luis sine vitio {Ezecli. xxviii,13,
nipotentis evadit, et qui per piam subjectionem
14). Quae si aliter convenientius intelligi nequeunt,
noluit tenere quod vere est, effectat per superbam
oportet etiam illud quod dictum est, In veritate
elationem ^ simulare quod non est ut sic intelli-
non stedt, sic accipiamus, quod iu veritate fuerit,
:

galur etiam (juod bcatus Joannes apostolus ait. Ab

sed non permanserit. Et illud, quod ab inilio dia-
inilio diabolus peccat (I Joan. iii, 8) hoc est, ex quo
bolus pe.ccat, non ab inilio ex quo creatus est pec-
;

creatus est, juslitiam recusavit, quam nisi pia Deo-

care putandus est; sed ab initio pcccati, quod ab
que subdita voluntas habere non possit. Huic sen-
ipsius supf^rbia cooperit esse peccatum. Nec illud
tentiae quisquis acquiescit, non cum illis hFi-reticis
quod scriplum est in libro Job, cuin de diabolo
sapit, id est Manichasis, et si quae aliae pestes ita
sermo esset, Hoc est initium figmenli Domini, quod
sentiunt, quod suam quamdam propriam tanquara
fccitad illudendum ab Angelis suis (Job. xl, 14, sec.
exadverso quodam principio diabolus habeat natu-
LXX) cui consonare videtur et Psalmus, ubi le-
;

rancmali: qui tantavanitate desipiunt, ut cum verba

gitur, Draco hic qiiem finxisliad illudendum ei{PsaL
islu evangelica in auctoritate nobiscum habeant,
ciii, 26j ; sic intelligendum est, ut existimemus ta-
non attendant non dixisse Dominum, Averitate creatum, cui ab Angelis illuderelur,
lem ab initio

* Sic Vind. Am. ct Mss. At Er. et Lov., sanctis fide-

libus ; omisso, que. 1 Probao notae Mss non intelligunt,si naturatalisi
,

2 Vind. Am. Er. et aliquot Mss., et superbia sua. Et est nullo niodo esse peccatum. Et nonnulli, si naiura-
infra editi, elatus ; quo loco melioris notae manu- lis est. At Vind. Am. et Er. locum glossemate auctum
Bcripti habent, loetatus. sic referunt no/i intelligunt qui unde volunt asse-
:

' Nonnulli codices, affectat per superbiae elationem. rere peccali naturam cuni naturale nullum sit Qm-
— Mg. 2050. affeclat per superhiam et elationem. M. nino peccatum.
ia) Conf. lib, 11 de Gen. ad Litt., nn. 21, 31, et lib. (a) Conf. lib. II de Gen. ad Litt., n. 27 et seqq.
de Corrept. et Grat,, n. 10. (b, Conf. lib. 11 de Gen. ad Litt., n. 32.

Pateol. XLI (Onze).

 331 DE ClVn ATE DEI, S. AUGUSTINI 332
scd in hac poena post peccaluin ordinatum (a). Ini- est naturae bonae. Sed Deus sicut naturarum bona-
tium ergo ejus figmentum est Domiui :^on enim /. rum optimus creator est, ita malarum voluntatum
esl uUa natura eliain in exlremis infimisque lies- '/ justissimua ordinator; ul cum male illae utuntur
tioiis,quam non iile conslituit, a quo est omuis iiaturis bonis, ipse bene ulatur eiiam voluntatibus

modus, omnis species, omnis ordo, sine quibus maiis. Itaque fecit ut diabolus institutione illius
nihil rerum inveniri vel cogitari potost quanto : bonus, voluntale sua malus, in inferioribus ordi-
niagis aiigelica creatura, quae omnia caetera quae natus illuderetur ab Angelis ejus, id est, ut pro-
Deus condidit, naturae dignitate prajcedit? sint tenlationes ejus sanctis, quibus eas obesse
dcsiderat. Et quoniam Deus cum eum conderet,

CAPUT XVI. —
De gradibus et differenliis crealuru-
fiilura! malignitatis ejus non erat utique ignarus,
et praevidebat quaj bona de malis ejus esset ipse
rum, qnod aliUr endil usus ' utililutis, uliler ordo
facturus propterea Psalmus ait, Draco hic, quem
:

rationis.
fin.visti ad iltudendum ei [Psal. ciii, 26), ut in eo

enim quae quoquo modo sunt, et non sunt

In his ipso quod eum finxit, licet per suam bonitatem
quod Deus est a quo facta sunt, praeponuntur vi- bonumjam per suam praescientiam praeparasse in-
ventia non vivenlibus sicut ea quae habonl vim
;
telligatur quomodo lilo uteretur et malo.
gignendi vel eliani appetendi, his qua isto motu
carent. Et in his quae vivunt, pr;eponuiitur sentien- CAPUT XVIII. — De pulchriludine universilatis,
tia non sentientibus, sicut arboribus animalia. Et quse per ordinalionem Dei etiam ex contrariorum
in his quae prasponuntur intelligeulia
sentiunt, fit opposilione luculentior.
non intelligenlibus, sicut lioniines pecoribus. Et Neque eniin Deus ullum, non dico Angelorum,
in his quae intelligunt, prajponuntur immortalia sed vel hominum crearet, quem malum futurum
mortalibus, sicut Angeli hominibuy. Sed ista prae- esse praescisset, nisi pasiier nosset quibus eos bo-
pnnuntur naturae ordine est autem alius atque
:
norum usibus commoduret, alque ita ordinera sae-
alius pro suo cujusijue usu aestimalionis modus, culorum tanquam pulcherrrmura carmen (a) ex
quo fit ul quaedam senau carentia quibusdam sen- quibusdam quasi anlithetis honestaret* Antitheta
tientibus prsponamus, in tanlum ut si potestas enim quae appeilantur, in ornamentis elocutionis
esset, ea prorsus de natura reriim auferre velle- sunt decenlissima, quae latine appellanlur oppo-
mus, sive qnem in ea locura habeant ignoranles, sita •, vel quod expressius dicitur, contraposita.
sive etiamsi sciamus, nostris ea commodis posipo- Non est apud nos hujus vocabuli consuetudo, cum
nentes. Quis enim non domi suae panem hibere tamen eisdem ornamentis locutionis etiam sermo
quam murc3, nnmmos qiiam pulices malit? Sed lalinus utalur, imo linguae oinniura gentium. His
quid mirum, cum ipsorura etiam hominum. aesti- antilhetis et Paulus apostolus in secunda ad Go-
matione, quorum cerle natnra tantae est dignilatis, rintiiios Epistola, illura lojura suaviter explicat,
plerumque cirius comparetur equus quam servus, ubi Per arma juslitiae a drxtris el a sinislris,
dici'. :

gemma quam f.tmula? Ita liberlate judicanrli plu- per yloriam el ignobililatem, per infamiam el bonam
rimum distat ratio consideraniis a necessitate in- famam ; ut seductores, et veraces ; ut qui ignoramur,
digeiilis, seu voluptate cupieiiiis, curn ista quid et cognoscimur quasi morientes, rl ecce vivimus ; ut
\

per se ipsum inleium gradibus peiidat, necessitas coercili, et non moruficctti ; ut Iristes, seniper autem
aulem quid proptcr quid expelat, cogitet - et ista ; gaudentes; sicut egeni, mullos anlem ditantes ; tan-
quid vcrum luci meniis apparcat, voiuptas vero quam nihil hubentes, et omniu possidentes (II Cor.
quid jucundum corporis sfer.iibus blaudialur, VI, 7-l0.>^lcut ergo ista contraria contrariis op-
exquirat ^. Sed tanlum valet in naturis ratiouali- posita sermonis pulchriludinem reddunt ita qua- :

bus quoddam velati pondus vohintatis et amoris, dam, non verbonim, sed rerum eloqoentia contra*
ut cum ordine natura; Angeli hominiltus, taraen riorum oppositione saiculi pulchritudo componitur.u.
lege justitiae boni homines maiis angelis praefe- Aperlissime hocpositum esl in libro Ecclesiastico,
rantur. boc modo ; Contra malum bonum est, et contra mor-
lem vita : sic conlra pium pecculor. Et sic inluere in
CAPUT XVII. — Vilium non nnturam esse,
malitige
omniu opera Allisumi, bina el bina, unum contra
sed conlra naluram, cui ad peccandum non Con- unum (Eccli. xxxiii, 15.)
dilor causa est, sed voluntas.
CAPUT XIX. — Quid sentiendum videatur de eo
Propternaturam ii^itur, non propter malitiam quod srriptum est, Divisii Deus inter lucem et
diaboli, dictum recte intclligimus, Hoc est inilium tenebras.
figmenti Domini {Job xl, 14, sec. LXX) quia sine :

Quamvis itaque divini serraonis obscuritas eliura

dubii) ubi (-eset vilium maliliae, nalura non vitiata
ad hoo sit utilis, quod plurcs sententias veritatis
pra-cessit. ViLium aulem ila contra naturam est,
ut iion popsit nisi nocere naturae. Non itaque pssct
parit et in lucem notiliae producit, dum alius eum
sic, alius sic intclligil ut quod in obs-
; ila tamen II
vitium reccdtTC u Deu, nisi naluraj, cu|us id vi-
curo loco inlelligitur, vcl atlestalione rerum ma-
liuin est, polius couipetnrct esse cuin Dro. Qua-
nilestarum, vel aliis locis minime dubiis asseralur ;
prnpter eliam volunlas mala grande testimonium
sive cum mulla tractaniur, aJ id quoque pervenia-

' In B pend't. Morcl, Elem. Crit., p. 110, rcstiutit,

,

pendii, est, aestimat. M.

ici ' Plures non delerioris notae Mss., quae laline tit

2 ^'os-lri .Mss., coffiial. M. appetlcnltiy oppo.iita.

3 Noslri Mss.. rxspeclal. M. {a) Simili comimrationc utitur epist. 138, n. 5, et

(a) Vid. lib. il dc Gen. ad Lilt., nn. 2U, 30, 34, 35. 160, n. 13.
333 r.inRii uNDKniMTis. 334
liir, qiiod sensit illo qni ecripait ; bIvo iil qiiidorn por oinnia dicitur, Vidit Deus qnia bontim rst : ni-
lutout, so(! ox occusiono Irui^luinlai proriiinlio oh^^ou- Hi oporis ap[)rol)alio Hcciindurn ttrtoin fucli, qu(B
riluli3 «liu qnuiiluin voru ilicantur noii inihi vido- : SapiiMnia Doi oat ? Doiih iiutfin usquo uflco non
tnr Dni uliaiinlu sontentiii, bI cnm liix
al» o|)crihiia cnm fuotiim est, tiinc didicit honnm (a), ul nihll
illa prima factu ost, An^oli croali intfilignnlnr, et cornm florct, si ei fui88et incognitum. Dum ergo
jnLcr sanolos Anp;plos ot iinrnnndos liiisso di-oro- vidct qiiiu bonum cst, qiiod niwi vidissot antcriu.im
lum. nbi ilirtum v»l, Kl dwisU licus inler luccm et lioiol, non utiqiie lioirt; dncot buniim essc, non
tenebras ; et vocnvit Dfu.s lucern dicm, ct tCHehrus vo- didcit. Kt Plato quidom [)\u4 huhus eet dicerc,
cavtt »tor/em.Si)Uis (luippo illo istu itis-cornoio polnit, ciaium CHse scilioct Doiim ^Mudio, riuindi univor-
qni potuit etium priusqnain cuiiorcnt pr;«sciro cu- situto pcrfocta {In Tiimao). Ubi ct ipac nou usque
8uro3, et lumine privutos veritulisin lenebrcsa sn- adco desipicbrtt, ul pularcl Deum sui operis novi-
perbiu remunsuros. Num intorislum nobis notissi- lale factum beatiorcm sed sic ostondore voluit,
:

raum iliem ot noctom, id est inter liauc hiccm et arlifici suo placuisse j.im factum, qnod placuerat
has lenebras, vulgutissima sensibus noalris lumi- in arte fuciendum; non quod ullo modo Dei scicn-
cooli ut diviiloront, imperavit Fidiil, inquit,
nariu :
tia varietur, ut uliud in ea laoiant' quaj nondum
luminaria in firmamento cieli, ut luceanl super ter- sunt, aliud quac jam sunt, aliud quae fuerunt. Non
rum, et dividanl inter diemelnoclem. EtPaulo post: enim more nostro illc vel quod tuturum cst pros-
Et (ecit, \nqa\t, Deus duo luminaria magna ; lumi- picit, vel quod praesens est aspicit, vel quod praa-
nare majus in principia diei, et luminare minus in
'
teritum est respicit sed alio modo quodam a nos-
;

principia noctis ; et stellas ; et posuit illa * Deus in trarum cogltationum consuetudine longe alteque ^
firmamento cceli, lucere super terram, et praresse diei diver.o. Ulc quippe non ex hoc in illud cogitatio-
et nocti, et dividere inter lucem et tencbrus [Gen. i, ne mulata, sed omnino incommtitabililer videt;
4, 5, 14, 16, 18). Inter illain vero lucem, qnae sancta ita ul illaquidem quae tomporaliter fiunt, el futu-
societHS Angolorum est illustralione veritalis in- ra nondum
sint, et praesentia jam sint, et pnpteri-
telligibilitef fulgens, et ei conlrarias tenobras, id ta jam non
siot, ipse vero haec omnia stabili ac
esl mulorum angelorum aversorum a luce justitise sempilerna praesentia comprehendat nec aliter :

teterrimas rnentes, ipso dividere potuit, cni etiara oculis, aliter mente; non enim ex anirao constat
futurum, non natur.o, sed voluntatis m;ilum, oc- et corpore : nec aliter nunc, aliter antea, et aliler
cultum aut incertumesse non potuit. poslea quoniam non sicut nostra, ita ejus quoque
;

CAPUT XX. —
De eo quod post discretionem lucis scientia Irium temporum, pragsentis videlicel et
alque tenebrarum dictum esi, Et vidit Deuslucera, praeleriti vel futuri, variclate mutatur apud quem :

quia bona est. non est immulatio, nec momenti obumbratio

Denique nec iilud est praelereundum silentio, {Jacobi I, 17). Neque enim ejus intenlio de cogita-
q)iod ubi dixit Deas, Fiat lux, et factaest lu.x ; con- tione in cogit.ilionem transit, in cujus incorporeo
tinuo subjunctum est,£« vidit Deus lucem quiu bona contuitu simul adsunt cuncta quae novit iiuo- :

est: non posteaquam separavit inter lucem et tene- niam tcmpora ila novit nullis suis teraporalibus
bras et vocavit lucem diem, et tenebras noctem,
;
nolionibus, quemadmodum
temporalia movet
ne simul cum luce etiam talibus tcnebris testimo- nullis suis temporalibus motibus. Ibi ergo vidil
nium peihibuisse videretur. Nam ubi
placiti sui bonum quod fecit, ubi bonum esse vidit ut_
esse
tenebrae inculpabiles sunt, inter quas et lucem is- faceret. Nec quia factum vidit, scientiam duplica-
lam his oculis conspicuam luminaria coeli divi- vit, vel ex aliqua parle auxit, tanquam minoris

dunt, non ante, sed post inferlur, E^ vidil Deus scienliae fuerit priusqiiiirn facerot quod videret :

quia bonum est. El posuit illa, inquit, in firmamen- qui tam perfecte non operaretur, nisi tam pcr.''ecta
to cxli, lucere super lerram, et prxesse diei ft nocli, seiontia, cui nihil ex ejus operibus adderetur.
el separare inler lucem et tenebras. Et vidil Deus Quapropter, tanlumniodo ni)bis insinuandum
si

quia bonum est. Ulruinque enim placuit, quia esset quis feceril lucem, sufficeret dicere, Deus
utruinque sine pecoto est. Ubi autem dixitDeus, fec t lucom. Si aulem non solum quis fecerit, ve-
Fiut lux, et facla est lux. Et vidit Deus lucem, quia rum eti.im per quid fecerit; salis essel ita enun-
bona esl; et postmodum infertur, F.t separavil Deus i.\Av'\, Et dixit Deus, Fiat Lux, et facta est lux; ut
in'er lucem et tenebras ; vocavilque Deus lucfm non tantum Deum, sed etiam per Verbum lucem
diem, et tenebras vocavit noctem {Gen. i, 3-u, 17, feoisse nosseiiius. Quia vero tria quaedam maxime
18):non hoc loco additum est, Ei oidil Deus quia scienda de creatura nobis oportuit intiraari, quis
bonum est ne utrumque appellaretur bonura, cura
; eam feceril, per quid feceril, quare feceril Deus :

esset horum allerum malum, vitio proprio, non dixit, inquit, Fial lux, et facta esl lux, Et vidit
nalura. Et ideo sola ibi lux plucuit Conditori tene- : Deus lucem, quia bona est. Si ergo quaerimus quia
brae autem angelicae, etsi fueranl ordinandas, non fecerit, Deus esl. Si per quid fecerit, Dixit, Fial, et

tamen fuerant approbandae ! facta est. Si quare fecerit, Quia bona est. Nec auc-

CAPUT XXI. — De xlerna et incommutahili scien- tor esl excellentior Deo, nec ars efficacior Dei

tia Dei ac volunlale. qua semper illi universa qux Verbo, nec causa melior quam ut bonum creare-
quemadmodum facla. tur a Deo bono, Haiic etiam Plato caiisam conden-
fecity sic placuerunl facienda,
di mundi justissimum dicit, ul a bono Deo bona
Quid est eniin aliud intelligendum in eo quod

1 Plures manuscripti hoc et altero loco, in principio. Sic Vind. Am. et Mss. At. Er. et Lov., fiant.
I

Scd excusis suffrugatur graeca inlerpretatio LXX eis Er. Lov., lateque. Caeteri libri, alteque.
»

archas. (aj Islud nempe objiciebant Manichaei. Conf. lib. 1 de

2 Sic Ms8. At. etUti, illas. Apud LXX cst, autous. Gen. cont. Manich n. 13, ,
335 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 336

opera fierenl (In Timxo) sive ista lcgerit, sive : doque miscuisse,quam turpissime pollulam et cru-
ab his qui legerant forle cognoverit sive acer- ; delissiine captivatam et oppressam labore magno

rimo ingenio inviaibilia Dci, per ea quaj lacta vix mundel ac liberet, non totam tamen sed ;

sunl, inlellpcta consppxerit, sive ab his qui ista quod ejus non potuerit ab ilia inquinatione pur-
conspexerant el ipse didicerit. gari, tegmen ac vinculum futurum husiis vicli et
inclusi. Sic aulem Manichaei non desiperent vel

CAPUT XXII. — De his quihus in universilale re- potius insanirent, si Dei iiaturam, sicuti est, in-

rum a bono Creatore bene condilarum quaedam dis- commutabilematque omnino incorruptibilem cre-
plicenty et pulanlnonnutlamesse nalurammalam. dcrent, cui nocere nulla res possit aniraam vero :

quse volunlate mulari in deterius et peccato cor-

Hanc tamen causam, id est ad bona creandabo- rumpi potuit, atque ita incommulabilis verilatis
nilatem Dei ; hanc, inquam, causam tara juslam luce privari, non Dei partera, nec ejus nalurae
atque idoneaiii, quaa diligenler considerata el pie quae Dei est ', sed ab illo conditam longe impa-
cogitata omnes controversias quoerentium mundi rem Conditori christiana sanitate sentirent.
originem lerminat, quidam haerelici non vide-
runt quia egenam carnis hujus tra^ilemque mor-
:
GAPUT XXIII. — De errore, in quo Origenis doclri-
talilatem, .jam de justo supplicio venientein, dura na inculpatur.
ei non conveniunt, plurima ofTenduiit; sicul ignis,
Sed multo est mirandura amplius, quod
1.
aut Irigus, aut tera beslia, aul quid hujusniodi.
eliam quiilam, qui unum nobiscura credunt omni-
Nec altendunt, quam vcl in suis locis nrtlurisque
urn rerum esse principium, ullamque naturara,
vigeant.puichroque ordine disponantur; quantuin-
quae non est quod Deus est, nisi ab iDo condilore
que universitali rerum pro suis portionibus' de-
esse non posse noluerunt tamen istara causara
coris tanquam in communem rempublicam confe- ;

nobis ipsis, si eis congruenter atque fabricandi mundi lam bonam

ac simplicem bene
rant, vel
ac simpliciler crcdere, ut
Deus bonus conderet
scicnter utainur, commoditalis altribuant; ita ut
bona, et essent post Deum quae non essent quod
venena ipsa, quae per inconvenientiam perniciosa
est Deus, bona lamen quoe non faceret nisi bonus
sunt, convenienter adhibita in salubria medica-
Deus. Sed animas dicunt, non quidera parles Dei,
menta vertantur : quamque a contrario eliam haec
sed frtclas a Deo, peccasse a Conditore recedendo;
quibus delectantur, sicut cibus et potus el ista iux,
et diversis
progressibus pro diversitate peccato-
immoderato et inopporluno ^ usu noxia seniian-
rum, accelis iisque ad terras, el diversa corpora
tur {a). Unde nos admonet divina providenlia,
quasi vincula meruisse et hunc esse mundum, :

non res insipienter vituperare, sed utilitatem re-

eamque oausam mundi fuisse faciendi, non ut
rum diligenter inquirere; el ubi nostrum inge-
conderenlur bona, scd ut mala cohiberenlur. Hinc
nium vel infirmitas delicit, ita credere occultam,
Origenes jure culpatur. In libris enira quos appel-
sinut erant quaedam quae vix potuimus invenire:
7rcp( 'h^-^fjii^i, id est, dc Principiis, hoc sentit,
l.it
quia et ipsa utilitatis occultatio, aul humililatis
hoc scripsit. Ubi plus quam dici potest, miror
exercilatio est, aut elationis atlritio ; cum omnino
hoininem in ecclesiasticis litteris tam doctum et
nalura nulla sit malum, nomenque hoc non sit
rxercitalum, non attcndisse, primum quam hoc
nisi privationis boni sed a lerrenis usque ad cce-
:

esset contrarium Scriplurae hujus tantae auctori-

lestia, et a visibilibus usque ad invisibilia sunt
tatis intenlioni, quae per omnia opcra Dei subjun-
aliis alia bona iiieliora; ad hoc inaequalia, ut es-
gens, Et vidit Deus, quia bonum est ; completisque
sent omnia. Deus autem ita est ariifex magnus^ in
oranibus inlerens, El vidit Detis omnia, qus' (ecit,
magnis, ut minor non sit in parvis: quse parva
el ecce bona vatde (Gen. i) nullam aliam cauj^ara:

non sua granditate (nam iiulla esl), sed arlilicis

faciendi mundi nisi ut bona fie-
intidligi voluit,
sapienlia metienda sunl sicut in specie visibilis* :

rent a bono Deo. Ubi si nemo peccasset, tantum-

horainis, si unum radatur supercilium, quam pro-
modo naluris bonis esset mundus ornatus ct ple-
pemodum nihil corpori, et quam mullum delrahi- nus et quia peccatum
: est, non idco cuncta sunt
tur |)ulchriludini quoniam iion rr.oie constat, aed
;
implota ppccatis, cuin bonorum longe major nu-
parililate ho dimensione meinbrorum. Mec sane
merus in coelesiibus suae ordinem servet.
natura;
mulium mirandura est, quod hi qui nonnuilara
Nec mala voluntas, quia ordinem servare
naturae
malam putant esse naturam suo quodam conlra-
noluit, ideo Justi Dei leges orania bene ordinantis
rio exorlain propagalamque principio, nolunt ac-
elTngilj Quoniam sicut pictura cum colore nigro,
cipere istara causam crealionis rcrum, ut boaus
loco suoposita, ita nniversilas quis pos- rerum, si
Deua conderel buna; credenles eura potius ad ha;c
sit intueri, etiam cura peccatoribus pulchra esl,
muniiana moliraina rebellantis advcrsum se lUHli
quaravis per se ipsos consideratos sua deformitas
repellendi exlrcma neoessitate perduclum, suam-
•'

turppt.
que naturam bonam malo coercendo superan-
2. Deinde videre debuit Origenes, et quicumque
ita Bapiunl, si hapc opinio vcra esset, mundum

ideo laclum, ul aniinae pro merilis peccatorura

< NonnuUi M?s., positionif/tis
tanquam ergastula quibus
siioriim pocnaliter in-
2 Sic prohfie nolae maiiusciipli. At edlti, i>npo}-luno.
^ IMmes Ms3 via.vinius
,
eluderentur, corpora acciperent, superiora et le-
* Vind. Am. et aliquot Mss. visibili. viora quae minus, inferiora vero ct graviora quaa
1 Sic codcx 2051. In cod. 2050. t>ia/i* repellendis. In

B., verbiiin re^itUendi, deccl omnino. M.

(o) Contra Mnnicliaeos. Vid lib. 1 de Gen. cont. Ma-
nich , nn. 25, 2(5. Nouunulli Mss., quae Deus est.
837 LIBKIl IINDECIMUS. 338

amplius peccavoriint dminnnog qnibus dolcritin

; Iflntiain vcrumlatnm amborum num diccrc pnnc-
:

nihil(ist, tcrronii corponi (|iiilmH inlcrius cl «ra- lilutoin uuhiih fucro, non ttinboruri (|ijuHi
luciliiis

vius nitiil os*l, polius qiiuin hoininos cLiaiii iriulos' (iiiaiilatom, !«cd ipaum (|uo(|iio HuhHlanliurn, ct
'

hftbere dohuisao. Nuno voro ut intolligoromus uni- tort>arn in Trinitulcj porHonuiri. Ad hoc eniiri nio
marum merilu non quulitulibus c()r()orum bhso prohubiliua ducil, (inod ciim sit fit Puior Hpiritua
pensanda, at^rium posKiiuuH du^mon, liomo Hulom el i''ilius spirllUH, ot I'utor HancliiH, ct Filius aunc-
et nunc lioot malus, longo ininoria mitiorisiiuo tus, proprio lamon ipse vocatur Spirilus Banctua,
malitin\ et eorlo aiilo poccatuin lumon lutciim tanqiuuii sanclltas subHlanlialis ot conHub.stantiuliB
corpua uccepit. Qiiid uuloin stultius dici potcsl, uinhoruin. Sod si nihil uliu I ost bonilas divina
quam per^istuin solom, ut in uno miindo unua quam sanclitag, profoclo et illa diligentia rationig
essot, non decori puiohritudinis, vel ctiam saluti esl, non prffisumplionis audaciu, ut in opcribua

rerum corporalium consuluisso artilicem Deum Dei aecrelo quodam loquendi modo, (luo nostra
(a), sed boc potius cvenisse, quia una unima sic exerceatur intenlio, eadem nobia inainuata intelli-
peccaverat, ul tali corpore mererelur includi? Ac gatur Trinila?, unamquamquo creaturum quis Cece-
per iioc si contif.^isset, ut non una, scd dua); imo rit, pcr quid fecerit, propter quid focorit. Paler

non duae, sed decem, vel centum, similitor aequali- quippe intelligilur Verbi, qui dixit, Fiat. Quod
terque peccassent, centum solcs haborct hio autorn illo dicente faclum est, procul dubio per
raundus. Quod ut non lieret, non opificis provisio- Verbum factum est. In co vero quod dicitur. Viiit
no mirabili ad rerum corporalium salutem deco- Deus quia bonum est ; salis si;:nificatur,Deum nulla
reinque consuUum est; sed contigil potius tanta necessitate, nulla suae cuju?quam utilitatis indi-
unius animaj progreasione peccantis, ut sola cor- gentia, sed sola bonitate fecisso quod factum est,
pus tale mereretur. Non plane animarum, de qui- id est, quia bonum esl : quod ideo, posteaquam
bus nesciunt quid loquHntur, sed eorum ipsoruin faclum est, dicitur, ut res quae facta est, congruere
qui talia gapiunt, multum longe a veritate et me- bonitati propter quam facta est, indicetur. Quae
rito est coercenda progressio. Haec ergo tria quse bonilas Spiritus sanctus recte intelligilur, uni-
si
suporiug commendavi, cum in unaquaque creatura versa nobis Trinitas in suis oporibus intimatur.
requiruntur, quis eam fecerit, per quid fecerit, Inde est civitatis sanctas, qua; in sanctis Angelis //

quare fecerit, ut respondeatur, Deus, perVerbuin, sursum est, et origo, et informaiio, et beatitudo.
Quia bona est^, utrura altitudine mystica nobis Nam si quaeratur unde sit, Deus eam condidit si :

ipsa Trinitas intimetur, boc esl Pater et Filius et unde sit sapiens, a Deo illuminatur si unde sit :

Spiritus sanctus; an aiiquid occurrat,quod in hoc felix, Deo fruitur subsistens modificatur, con-
:

loco Scriplurarum id accipiendum esse proliibeat, templans illustratur, inhaerens jucundatur; estj
multi sermonis est quaBstio, nec omnia uno volu- videt, amat; in ffiternitate Dei viget, in vcritate Dei
mine ut explicemus urgendum est. lucet, in bonitale Dei gaudet.

CAPUT XXIV. — De Trinilate divina, quae per omnia CAPUT XXV. — De Iripartiia totius philosophix
opera sua significaiionis sux sparsil indicia. disciplina.

Quantum intelligi datur, hinc philosophi sa-

Crediraus, et tenemus, et fideliter praedicamus,
pientiie disciplinum Iripartitam esse voluerunt;
quod Pater genuerit Verbum, hoc est Sapientiam,
imo esse animadvertere potuerunt
tripartitam
per quam facta sunt omnia, unigenitum Filium,
sed ita
unus unum, aeternus coaeternum, summe bonus (neque enim ipsi instituerunl ut ita esset,
bonum quod Spiritus sanctus simul esse potius invenerunt) cujus una pars appella-:
aequaliter ; et
ethica. Quarum
et Patrig et Filii sit ipse consubslan-
Spiritus, et retur physica, aliera logica, tertia
tialis et coaeternug ambolus
atque hoc totum et :
nomina latina jam muUorum litteris frequentala
sunt, ut naluralis, rationalis,
moralisque voca-
Trinitas sit propter proprietatem personarum, et
etiam octavo libro breviter pers-
unus Deus propter inseparabilem divinitatem, sicut rentur quas :
in
trinximus {Cap. U seqq.).^oxi quod sit consequensS
unus omnipoteos propter inseparabilem omnipo-
ut isti in his Iribus secundum Deum de
aliquid
tentiam ita lamen ul etiam cum de singulig quae-
:

Trinitate cogitaverint. Quamvis Plato primus islam

ritur, unusquisque eorum et Deus et omnipotens
esse respondeatur ; cum
vero de omnibus simul, distributionem reperisse et commendasse dicalur,
Deus
cui neque naturarum omnium
auctor nisi
non tres dii vel tres omnipotenles, sed unus Deus
visus est, neque inlelligenti<s dator,
neque amoris,
ornnipotens ; tanla ibi est in Iribus inseparabiiis
Uirum autem inspirator. Sec certe
vivitur,
unitas, quse sic se voluit praedicari. quo bene bealeque
de ratione indagandae» et
boni Patrig et boni Filii Spiritus sanctus, quia cum et de naturarerura,
communis ambolus est, recte bonitas dici possit veritalis, et de boni fine ad quem cuncta quae agi-
sentiant in
amborum,non audeo temerariara praecipitare sen- raus referre debemus, diversi diversa :

quaestioni-
his tamen tribus magnis et generalibus
bus oranis eorum versatur intontio. Ita cum
in una-

quaque earum quid quisque sectetur, muUiplex

> etiam bonos. Sic etiam Vind. et Ara. Sed hi
Mss.,
laraen aliquam
duo post, eUam bonos
editi addunt, poiius etiam
;
sit discrepantia opinionum, esse
quam malos.
^ Particula, per, abesl a manuscriptis et
ab editia
Vind. Am. et Er.
3 Sic Vind. Am. et Mss. At Er.et Lov.. (/tnaSonwse.t^ 1
Sic Mss. Editi vero, ipsam.
(a. Conf. lib. ad Oros. contr. Priscillianist. et Ori- i Vind. et plerique Mss., Non : quo s.t coixfequens.
genist., n. 11. '
Probae notae Mss. inveniendae.
 '

339 DE CIVITATH DEI, S. AUGUSTINl 340

causam, scientifB formani, vitae suuimaro,

natiirffl phanlasmatum imaginatione ludificatoria, mihi
nemo cunclalur. Tria etiam sunl qu.e in uno- es-e mp, idque nosse el amare cerlissimum est.
quoque honiine arlifice speclanlur, ut aliquid etfi- NuiJH in his veris Academicorum artcumenia for-
ciat natura, doctrina, usus iiaiura injienio, do-
; : mido, diceniium. Quid, si falleris? Si enim fallor,
clrina scienlia, usus Iruclu Hiju<licandus est. Nec sum. Nam qui non est, utique nec falli polest ac :

ignoro quod proprie fructus fruentis, usus utentis per hoc sum, si fallor. Quia ergo sum si falior,
sit alque hcc interesse vidcatur, quod ea re frui
; quoMiodo essc nie fallor, quando eerlum est me
dicimur, quae nos non ad aliud releren^ia per se esse, si fallor? Quia igitiir essem qui fidlerer,
ipsam delectat uti vero ea re, quaui propter aliud
*
; eliamsi fallcrer; procul dnbio in eo quod me novi
quaerimus Unde temporalibus magis utpndum
(a). esse, non fnilor. Consequens est autem, ul etiam
esl, quam fruendum, ut frui mereamur ffiternis. in Po quod me novi nosse, non fallar. Sicut enim
Non sicut jerversi, qui trui volunt iiummo, uti novi me esse, ita novi etiam hoc ipsuiu, nosse me..
autem Deo ;
quouiam non nummum propter Deum Eaque duo cum amo, eumdom quoque amorem
impendunt, sed Deum propter nummum colunl. quiddam lertium, nec imparis aestimationis, eis
Verumtaiuen eo loquendi modo, quem plus ohti- quas novi rcbus adjungo. Neque eniin fallor amare
nuil consueludo, et utimur, et usibus fruclibus mp, cuin in his qu.i' aino non fallar quanquam :

fruimur. Nam el fructus jam proprie dicuntur agro- falsa me amare verum esset.
etsi illa falsa esi^ent,
rurn, quibus utiqne omnes teinporaiiter utimur. Nam quo paclo recte rcprehenderer et recte prohi-
Iloc ilaque uiore^ usum dixerim in his tribus berer ab amore falsorum, si me illa amare lalsuin
quae iu homine speclanda commonui, quae sunt essel? Cum vero et illa vera atque certa sini, quis
natura, docirina, usus. Ex his propter oblinen- dnbitet quod eorum, cum amantur, et ipse amor
dam beatara vitam, triparlila, ut dixi, a philo- verus et cerlus esl? Tam porro nemo est qui esse
sopbis inventa est disciplina; naturalis propter se nolit, quatn nemo est qui non beatus esse velit.
naturam, rationalis propler doclrinam, moralis Quomodo enim potesl beatus esse, si nihil sit?
propter usum. ergo natura nostra esset a nobis,
Si
profeclo et noslram nos genui.sseinu3 sapientiam,
CAPUT XXVII. — De essenlia et scientia, et ulrius.
nec eam doctrina, id est aliunde discendo, perci-
que amore.
pere curaremua et noster amor a nobis profectus,
;

el ad nos reiatus, ad beate vivenduin sufficeret,

\. Ita vero vi quadam nalurali ipsum esse jucun-
nec bono alio quo frucremur ulio indigoret nunc
dutn est, ut non ob aliud et hi qui miseri sunt
:

vero quia natura nnstra, ut esset, Deuii) habet auc-

nolint interire, et cum se miseros esse senliant,
torem procul dubio ul vera sapiamus, ipsum de-
;
non ss ipsos de rebus, sed miseriam suam potius
bemus habere doctorem ipsum etiam ut beati si-
auferri velint. Illis eliarn qui et sibi miserrimi ap-
;

mus, suavitalis intimae largitorem.

parenl, et plane sunt, et non solum a sapienlibus,
quoniam stulti, verum et &b his qui se beatos pu-
CAPUT XXVr. — De imagine summx Tnnilatis,qux lant, miseri judicantur, quia pauperes atqne men-
seciindum quemdam modum in nalura eliam nec-
dici sunt, si quis immortalitatem daret, qua nec
dum bealificali hominis invenitur. ipsa miseria moreretur, proposito sibi qnod si in
Et nos quidem in nobis, tainelsi non tequalem, eadem ntiseria semper esse nollent, nulli et nus-
imo valde loiigeque dislanlem, neque coceler- quam essent futuri, sed omnimodo perituri, profecto
exsuliarent laetitia, semper eligerent esse,
el sic
nam, et quo brevius totum dicitur^, non ejus-
dem substanliae, cujus est Deus, tameu qua Deo quam omnino non esse. Hujus rei testis est notis-
nihil sitin rebus ab eo factis natura propinquius, simus sensus illorum. Uude enim mori meluunt,
imaginem Dei, boc est summa! illius Trinilatis, et malunt in illa aeruinna vivere, quam eam morle

Bgnoscimus, adhuc reforinalione perliciendam, ul quia satis apparet quam refugiat nalura
finire, nisi

sit etiaiu simiiitudine proxima'*. Nam el suuius, non esse? Alque ideo cum se noverint esse moii-
et noa esse novimus, et id esse^ ac
turos, pro magno benelicio sibi hano impendi mi-
nosse diligiinus.
In his auiem tribus qiiae dixi, nulla nos fjjsitas
sencordiam desiderar.t, ut aliquanto produclius in
eadem miseria vivant, tardiusque moriantur. Pro-
verlsimilis turbat. Non enim ca, sicut illa quae foris
sunt, uilo sensu corporis taugimus, velui colores cul dubio ergo indicant immorlaliialem saltem
videndo, sonos audiendo, odores olfaciendo, sa- talem c|uae non habcat finem mendicilalis, quanta
"ratulafione susciperent. Quid ? aniraalia omnia
pores gustanilo, dura et mollia contrectando sen-
limus, quorum sensihilium etiam imagines eis si- etiam irralionalia, quibus datum non est isla cogi-
miliimas, nec jam corporeas, cogilatione versamus, lare, ab immensis draconibus usque ad exiguos

memoria tenemus, veimiculo?, nonne sc esse velle, alque ob hoc in-

et per ipsas in istorum dcsi-
deria concitamur teritum fiigere omnibus quibus possunt motibus
: sed sine ulia phantasiarum vel
indicant? Quid ? arbusta omne8i|ue frutice.^, qui-
bus nullus est sensus ad vitandain manifcsta rao-
tionc pernicipm, nonne ut in auras tutum culminis
Plures Mss., nisi
' per se ipxa»!,
Sic Vind. Am. et
» Mss. At. Kr. et Lov., modo.
germen emitlant, altius lerra» radices afQgunt
3 Sola edilio Lov., dicatur.
* Hic incipit cnpul vigesimuin septimum in praeci-
puis manuscriptis.
* Sic Mss Lditi vero, ct noslrum esse. >
Sic Vind. Ara. et nonnnlli Mss. Alii veteres libri
(a) Vide lib. i de Doclr Chript , n. 3-?>, et lib. 10 do hahent, aliud terrae radicis affigunt. Al Er. et Lov ,

Trinit., n. 12, prope fin. nliud lerrae radices affignnt.

 341 UWm UNDICCIMUS. 342

quo alimentuni Iraliant, ntquo ita suum' quoiiain- amamus quidquid bonl amamufl ? E-.t cnim ct ann.or,
modo 6980 consdivont? IpBii poalremo oorpora» quo iimalur ot quod umandum non cbI et : iiitum
qiiibiis non solum hoiihus, snil nec ullii sultciii ho- aiiinriun odit in s«, (|iii illum diligit, qiioid uinalnr
miniilis oatvitu, ita tiimon vel oxailiiintin HU|)orna, (piod aniandum PosMunt ciiiiii iimbo (;sHe in
cst.
vol in ima (loaccndiint, vel librantiir in moiiiis, ut iiiio homino, hoo bonum ent homini, ut illo
ct
epsentium siuim, ulii secundum naturum poasuiit prolicicnlc (|uo beno vivimuH, islc dcliciut i|uo
6330, custodiunt. mal(! vivimus, donnr ad perrcctuni sanetur, et in
2. nosse quantum ametur, quamquo
Jam voro bonum commnlclur nninc quod vivimiis. Si enim
falli nolit humjina natura, vcl hinc intolligi potcst, pocoru fis.semus,carnHlpm vilum ct qiiod seciindiim
quod lamonturi quisqiio sana mento mavult, qiiani scnsiim cjtis pst amarfiiiiiiH idquo essel sufficiena
:

la^lari in umcntia. yua? via iiiapna atqiic miriibilis bonum nostrum, et seciindum hoc cum essct nobis
raortalibus,praoter homini ^ animantibus nulla bonc, nihil aliud qufErercmua. Ilem si arborea
cst eorum quilmsdam ad islam lucem con-
; licet essemus, nihil quidem senticnte motu amare posse-
lucndam multo quum nobis sit acriorscnsus ocu- mu9, vprumtanifin id (juusi appeterc vid(!rtMnur,
lorum : sed luccm illaiu incorpoream contmgere quo leracius essemus ubpriusqiie fructuosae. 8i
neiiucunt,qna rnensnoslra quoiiainiiiodo irrudiatnr, essemiis lapides, aut vcntus, aut
fluctus, aut
ut de his omnibus recte judicarc possiinus. Nam flamma, sensu
vel (|uid ejiismodi, sine ullo qiiiiJem
in quantum eam capimus,!» taiilum id possumus. alque vita, non lumen nobis deesset quasi quidam
Verumtanien inest sensibus irralionalium animan- nostrnrum iocorum ati]ue ordinis uppelilus. Nam
tiuin, elsi scientia nullo moiio, at certe quaedum velutamores corporum momenta sunt ponderum,
autem rerum corpora-
scientiae similitudo. Gffitera sive deorsum gravitate, sive sursum levitate ni-
lium, non quia sentiunt, sed quia sentiuntur, sen- tantnr. Iia enim corpug pond«re, sicit animus
sibilia nuncupala sunt. Quorum in arbustis hoc amore fertur, quocumque fertur («). Quoniara
simile est sensibus, quod aluntur et gignunt*. igitur homines sumus,ad nostriCreatoris imaginem
Verumlamen el haec et omnia corporalia latentes in creati, cujus est vera aeternitas, «Tplerna veritas,
natura causas halienl sed formas suas, quibus
; aeterna et vera charitas, estque ipsa aeterna et '

mundi hujus visibilis struclura formosa est, sen- vera et chara Trinitas, neque confusa, neque se-
tiendas sensibus preebeul, ut pro eo quod nosse parata in iis quidem rebus quae infra nos sunt,
;

non possunt, quasi innoleacere velle videantur. quoniam ct ipsa nec aliquo modo essent, nec aliqua
Sed nosse ea .sensu corporis ita capimus, ut dehis specie continerenlur, nec aliquem ordinem vel
non sensu corporis judicemus. Habemus enim appeterenl, vel tenerent, nisi ab illo facta es^^ent
aliiim interioris liominis sensum isto longe prses- qui summe est, qui summe sapiens est, qui summe
tantiorem, quo justa et injiista sentimus justa, : bonus est tanqiiam per omnia quae fecii mirabili
:

per inteiligibilem speciem injusta, per ejos pri- ;

stabilitate currentes, quasi quaedam ejus alibi
vationem. Ad hujus sensus offlcium non acies magis, alibi minus impressa vestigia colligamus ;

pupille, non foramen auriculae, non spiramenta in nobis autem ipsis ejus imaginem contuentes,
narium, non gustus faucium, non ullus corporeus tanquam minor ille evangelicus filius ad nosmet-
tacJ.us accedit. Ibi me et esse et hoc nosse certus ipsos reversi surgamus (Luc. xv, 18i, ut ^ ad illum
sum, et haec amo ^ atqueamare me similiter certus redeamus, a qiio peccando recesseramus, Ibi esse
sum. nostrum non habebit mortem, ibi nosse nostrum
non habebit errorem, ibi amare nostrum non ha-
CAPUT XXVIII, — An etiam ipsum amorem, quo et bebit offensionem. Nunc autem ista tria nostra
esse el scire diligimus, diligere debeamus, quo quamvis ccrta teneamus, nec aliis ea credamus
magis divinae Trinitalis imagini propinquamus. testibus, sed nos ipsi praesentia sentiaraus, alque
interiore veracissimo cernamus aspectu, tamen
Sed de duobus illis, essentia scilicet el notitia, quamdiu futura, vcl utrum nunquam delutura, et
quantum amentur in nobis, et quemadmodum quo si bene, quo autem si male agantur, perven-
otiam caeteris rebus quae intra sunt, eorum repe- tura sint, quoniam per nos ipsos nosse non possu-
riatur, etsi difTerens, quaedani tamen similitudo, iiius, alios hinctestes vel quaerimus, vel habemus;
quanium suscepti hujus operis ratio visa est pos- de quorum (ide cur nulla debeat esse dubitatio,
tulare, satisdixirnus: de amore aiitem quoamantur, non est iste, sed posterior erit diligenlius disse-
utrum et ipse amor ametur, non dictum est. rendi locus. In hoc autem libro de civiiate Dei, if
Amatur autem probamus, quod in homi-
: et hinc quae non poregrinalur in hujus vilae murtalitate,
nibus qui rectius amantur *, ipse magis amatur. spd immortalis semper inccclisest, id est, de An-
Neque enim vir bonus merito dicitur qui scit qiiod gelis sanctis Deo cohaereiitibus, qui nec fuerunt
bonum est, sed qui diligit. Cur ego et in nobis ipsis unquain, nec futuri sunt desertores, inter quos et
non et ipsum amorem nos amare sentimus, quo illos qni aeternam lucem deserenles, tenebrae facli
sunt, Deum primitus divisisse jam diximus, illo
adjuvanle quod ccEpimus, ut possumus explicemus.

• Er., et Lov., homines ; dissentientibus editis uliis

et Mss. —
Ms. 2050, hominem. M.
2 Sic Vind. Am. et Mss. At Er. et Lov., gigauntur. 1 Sic Mss. At editi, estque ipse.
Ita Ms3. Editi vero, et hoc amo.
Editi, et ; dissentientibus veteribus libris.
'
2
* Sola editio Lov,, quod hominibus quae reclius (a)Vid. lib. 1.3 Confess., cap. 9.
amdntur.
343 DE CIVITATE DEI, S. AUGIJSTINI 344

CAPUT XXIX. — De sanctorum Avgelorum scienlin,

dimidia, quae sunt unum, et
parte, et tertia, et
ejus deitale novcrunl, et duo, et tria quae in sumiuam ducta, sex fiunt.
:

qua Tririilaiem in ipsa

in operantis arte, quam Partes auiem in hac consideratione numerorura
qua operum cauuis prius
intclligendaj sunl, quae quotae sintdici potest:
illffi
in ipsis operibus arlilicis inluenlur.
sicut dimidia, lcrtia, quarta, et deinccps ab aliquo
llliquippe Angrli sancti non per verha sonantia numero denominataj. Neque enim, exempli gratia,
Deum discunt sed per ipsani praesenliam immu-
;
quia in novenario numero quatuor pars aliqua
tabilis veriutis, hoc est, Verl)um ejus unigenilum: ejus est, ideo dici potest quota ejus sit : unuin
elipsum Verbum el Patrem et eorum Spirilum autcm potcst, nara nona ejus est ; et tria polest,
sanctum eamque ;
esse inseparabilem Trinitatem, nam tertia Conjunctae vero istse duae
ejus cst.
singulasque in ea pcrsoaas csse unam substaatiam ; parles ejus, nona scilicct alque terlia, id est, unuin
et tamen omnes non Ires deos esse, sed unum et tria, longe sunt a tota sumina ejus, quod est
Deum, ita noverunt, ut eis magis ista, quam nos novem. Iteriiqiiein denario quaternarius est aliqua
ipsinobis cogniti sumus. Ipsam quoque cre<iluram pars ejus sed quota sit dici non potest
; unum :

melius ibi, hoc est in sapientia Dei, tnnquam in aulem potest nam decima par sejus esl. Habet et
;

arte qua facla est, quam in ea ipsa sciunt ac

per : quintam, quod sunt duo habet el dimidiam, quod :

hoc etse ipsos ibi melius quam in se ipsis, verum- Bunt quin(]ue. Sed hae tres pirtes ejus, decima el
tamen sunt enim, et aliud sunt
et in se ipsis. Facti quinta et dimidia, id est unum et duo et quinque,
quam ilie qui ergo lanquam in cof^nitione
fecit. Ibi simul ductae non complent decem sunt enim oclo. :

diurna, in se ipsis autem tanquam in vespertina, Duodcnarii vero partes numeri in suinmam ductae,
sicut supra jam diximus {Cap. 7). Multum enim transeunt eum habet enim duodecimam, quod
:

differt utrum in ea ratione cognoscatur aliquid se- est unum; babet sextam, quae sunt duo habel ;

cundum quam faclum est, an in sc ipso. Sicut quarlara, qua? sunt tria habet terliam quae sunl ;

aliterscitur rectiludo linearuui seu veritns figu- quatuor haliet et dimidiam, quaesunl sex unura
;
:

rarum, cum inteiiecta conspicitur, aliter cum in autem et quatuor et sex, non duo-
duo et tria et
pulvere scribitur (a), el aliter justitia in vcritate decim, scd amplius, id est, sexdecim fiunl. Hoc
incommulabili, aliter in anima justi. Sic deinde breviter commcmorandum pulavi ad commendan-
caetera, sicutfirmamentum inter aquas superiores dam senarii numeri perfectionem, qui primus, ut
et inleriores, quod coelum voeatum cst sicut ; dixi, parlibus suis in summam redactis ipse per-
deorsum aquarum congeries terraeque nudatio, et ficitur quo perfecit Deus opera sua (a). Unde
: in
berbarum inslitulio atque lignorum sicutsoliset ; ratio numeri conlemnenda non est, quae in multis
lunae stellarumque conditio ;
sicut ex aquis ani- sanctarum Scripturarum locis, quam magni aesli-
malium, volucrum sciiicel atque piscium bellua- manda sit, elucet diligenter intuentibus. Nec frustra
rumque nalantium ; sicut quorumcumque ' in in laiidibus Dei dictum est. Omnia in mensura et
tcrra gradientium atque repentium, et ipsius ho- numeroet pondere disposuisti [Sap. xi, 21).
minis, qui cunctis in terra rebus excelieret. Oinnia
haec aliter in Verbo Dei cognoscuntur ab Angelis, CAPUT XXXI. — De die seplimo, in quo plenitudo
ubihabent causas rationesque suas, id cstsecundum et requies commendatur.
quas lacta sunt, incommulabiliter permanentes,
^
aliter in se ipsis illic clariore, hic obscuriore
septimo oulem die, id est eodem die scplies
;
In
cognitione, velut artis atqueoperum quafi lamen :
repeiito, qui numcrus ctiam ip^e alia ratione per-
opera cum ad ipsius Creatoris lauderii veneralio-
feclus est Dei requies commendatur, in qua pri-
nemque retcruntur, tanquara mane iucescil in
mum sanctilicalio sonat {Gen. ii, 2, 3){h). Ila Deus
menlibus contemplantium. noluit islum dicm ia ullis suis operibus sanctifi-
care, sed in requie sua, qua; non habel vesperam
CAPUT XXX. —
De senarii numeri perfeclione, qui
neque enim ulla creatura est, ut etiam ipsa (r) aliter
:

primiis partium suarum quanlitate complelur.

in Dei Verbo, aliter in se cognila, faciat aliam velut
diurnam, aliam vclut vespertinara nolitiam. De
Haec aulem propter scnarii numeri perfectionem,
seplenarii porro liumeri pcrfectione dici quidcm
eodem die sexies repclito, sex diebus perfccla nar-
plura possunt sed cl llber istc jam prolixus est
rantur non quia Deo necessaria fuerit mora tem-
: ;
:

et vcreor ne occasione coniperta, scienliolam nos-

porum, quasi qui non potuerit crearcomniasimul,
tram leviter magi.s quam uliliter jactarc vclle vi-
quaj doinceps congruis raotibus peragercnt lera-
dcainur. Ilabcnda est itaque ratio moderationis
pora;sed quia perscnarium numerumest operum
Numerus quippe senurius alque gravitatis, ne fortc cum de numero multum
significala perfeclio.
loquimur, mensurain et pondun negligcre judice-
primus completur suis parlibus, id est, sexta sui
mur. IIoc it.ique satis sit admonere, quod totua
impar primus numerus tcrnarius cst, fotus par
• In Mss.. quorumqut. quaternarius cx quibus duobus septeuariuo
:

2 Mss.. i/lac clariore, hac obscuriore.

(a) Certiiis nicliiisque scitur lola ratio lincnrum su-
perficieruinquf, ex (loKmnlis niatliematiris. quam ox
piclura. qiiao nun(iuam tam oxacla chI, uI anle oculos deTrinit.
Conf. 4 de Gou. ad Litt., n. 2, 7, et
rein ipsam, ul se linbel, exponnl ; meliusqiie menle in- (a) lil).

telligitur rerlnm csso linenm qim(! a noln in notam csl

lib. 4, n 7, 'J.

5 de Geu ad Litt., n. 1, 3, et lib. 4, n. 31,

Ijrovissimn, ul nit Kuclidcs, niil lincas omiics n ccnlro {/>) Lil).

ad circum esl pares, cx prneccplis gcomotriac. quam ex 37.

quae aon
.
est aliqua
,.
(c) Ijisa scilicet requies Dei,
descriptione non modo pulvoris, sed no Parrliasii qui-
I.co. Vitrs.
crcafurn.
rtem aut Apellis.
3tr> Lmnil UNDKCIMUS. 346

con^tftt. Idco pro uiuvoiho BJPpe pnnilur, siculi rutio oomplerolur. FA siiirilus inquit, Dei superfere'
08t, Sei>ticx rndct: JHslus, d
roiurijet {l*rov. xxiv.K)): batur supcr iKjuani {Gen. i, l-.'{). Proindo ut volct
id cst, (niolics(:uiii(iu(i ccc.idnril, nc^ii pcribil. Oiiiid (|uod ita profundum cat, ut ud
(|uis(|uc, accipiat,
non do scd do lriljulati(»nibiis ud
ini(]uilalil)Urt, oxrcitHtionoin Icgcntium a fidci rogula non aber-
humiiiliiloui porduccntiliua inlcllit^i voiuil. 101, rant(!s i^luros possit gonoraro HcmtontiaH: dum
Septies in die lauddho te {l'sal. cxviii, l()'i). Qiiod tamcn Ang^doa dunctos in Hubliiniijua scdibus',
alibi alio niodo diclum est Semper latis cjux in
: non (juidom Deo coajternos, sed tamen de sua eem-
ore rneo (/',<«/. xxxiii,2). El inullii hiijusmoiii in di- pltorna ct vcra felicitato socuros ct ccrlos esse,
vinis uuoloritdlibus rcperiunlur, in (]uibu8 soplc- nomo Ad quorum socielalcm pcrtinere
ambif,'at.
nariua nuincrus, ul dixi, pro cujusiiue rci univer- parvulos suos Dominus docens, non solum illud
sitalo |)0ni solet. Proptcr hoc eodom sacpe nunicro ait, Erunt ivjjualcs Angelis Dci Matth. xxii, 30) :

signilicatur Spirilus Siinctus («), de quo Dominus verum quoquo Angcli quu contcmplatione fru-
ipsi
ait, Ducebit vos omnem veritatem {Joan. xvi, ^3). Ibi antur, ostendit, ubi mi,Videtene contcmnatisunum
requies Dci, qua rcquiescitur in Peo. In toto quippe, e.x pusillis istis : dico enim vobis quia Angeli eorum

id esl in plena perfectione, roquics in purte aiitcin ; in ccelis semper vident faciem Patris mei, qui in
labor. Ideo laborainus, quamdiu ex parte scimus; ctUs est {Id. xviii, 10).
sed cum vcncrit quod perrectum est, quod ex parte
est evucuabilur (I Cor. xiii, 9, 10). Hinc est quod
CAPUT XXXIII. — De duabus Angelorum socielati-
etiam Scripturas istas cum iuborerimamur. Sancti
bus diversis atque disparibus, qux non incongrue
vero Angeli, ad quorum sociotatem et congrega-
*
intelliguntur lucis el tenebrarum nominibus nun'
cupatse.
tionem in hac percgrinatione iaboriosii^sima sus-
piraaius, sieut habent pennanendi eeternilatcm, ita Peccasse autem quosdam angelos, et in hujus
cognoscendi facilitatem elrequiescendi felicitutem. mundi iina detrusos, qui eisvelul carcar est, usque
Sine diriicultate quippe nos adjuvant quoniam ;
ad fuluram in die judicii ultimam damnationem,
spiritualibus molibus puris el liberis non labo- apostolus Petrus apertissime oslendit, dicens, quod
rant. Deus angelis peccantibus non pepercerit, sed car-
ceribus caliginis inferi ^ retrudens tradiderit in
judicio puniendos reservari (II Petr. ii, 4). Inler
CAPUT XXXII. — De opinione eorum qui Angelo- hos ergo et illos, Deum vcl praescientia vel opere
rum crealionem anteriorem volunt esse, quam divisisse quis dubitet ? illosque lucem merito appel-
mundi.
lari, quis contradicat ? quandoquidem nos adhuc
in fide viventes, et eorum aequalilatem adhuc spe
Ne quis autem contendat, et dicat non sanctos rantes, utique nondum tenentes, jam lux dicti ab
Angelos esse signiticalos, in eo quod scriplum est,
Apostolo suinus: Fuistis enim, inquit, aliquando
Fiat lux, et factalux; sed quamlibet lucem tunc
esl
tenebrse, nunc autem lux in Domino {Ephes, v, 8).
primum factam esse corpoream aut opinetur, aut Istos vero desertores, tenebras apertissirae nun-
doceal Angelos autem prius esse factos, non tan-
:
cupari, profecto advertunt, qui pejores esse homi-
lum ante firmamentunj, quod inter aquas et aquas nibus infldelibus sive intelligunt, sive credunt.
faclum, appellatunp. est cojlum, sed anle illud quod Quapropler, etsi alia lux in isto hujus libri loco
dictum est, In principio fecil Deus coelum etterram: intelligenda est, ubi legimus, Dixit Deas, Fiat lux,
atque illud quod dictum est, In principio, non ita et facla est lux; et aliae tenebree significatae sunt in
dictum tanquam primum hoc faclum sit,cum ante eo quod scriptum est, Divisit Deus inter lucem et
fecerit Angelos sed quia omnia in sapientia fecit,
;
tenebras (Gert.i,3,4) nos tamen has duas angelicas
:

quod est Verbum ejus, et ipsum Scriptura princi- societates, unam fruentem Deo, alteram turaentem
pium noiriinavit; sicut ipse in Evangelio Judaeis typbo' (a) unam cui dicilur, Adorate eum, omnes
:

quaerentibus quis esset, respondit se esse princi- Angeli ejus (Psal, xcvi, 8) aliam cujus princeps
;

piura {Joan. viii, 25). Non e contrario referam con- dlcit, Haec omnia libi dabo, si prostratus adoraveris
tentionem.maxime quiahoc me delectat plurimum, me (Matth. iv, 9): unam Dei sancto araore flagran-
quod etiam in summo exordio sancti libri Geneseos tom, alteram propriae celsitudinis immundo amore
Trinitas commendatur. Cum enini ita dicitur, In fumantem et quoniam, sicul scriplum esl, Deus
:

principio fecit Deus coelum et terram, ul Pater fecisse superbis residit, humilibus autem dat gratiam {Jacobi
intellifjatur in Filio, sicut attestatur Psalmus, ubi IV, 6 I Petr. v, 5), illaai
; ia ccelis coelorum habi-
legitur, Quam
magnificata sunt opera luo, Domine ! tanlem, istam inde dejectam in hoc infirao aerio
omnia in sapientia fecisti {Psal. ciii, 24) conve- :
coelo turaultuantera illam luminosa pietate tran-
:

nientissirae paulo posl commemoratur etiarn Spi- quillam, istam tenebrosis cupiditatibus turbulen-
ritus sanclus. Cum enim dictum esset, qualera tain illam Dei nutu ciementer subvenientem, juste
:

lerram Deus primitus fecerit, vel quam molem ulciscentem istam suo fastu subdendi et nocendi
;

materiamve futurae conslructionis mundi coeli et libidine exaestuantem : illam, ut quanlum vult
terraenomine nuncupaverit,subjiciendo etaddendo, consulal, Dei bonitati ^ministram; istam, ne quan-
Terra autem erat invisibilis et imposita, et tevebrx
erant tuper abyssum : mox ul Trinitatis commemo- 1 Editi, cceli sedibus. Abest, cceli, a Mss.
2 Am.Er. Lov., inferni. At. Vind. et Mss., inferi.
5 Vind. Am. et plures Mss , typo.

* Sic Mss. At editi, boniialis.

1 Mss. omittunl particulam, ad . et ex his nonnulli (a) Eodera verbo utitur Augustinus lib. 3 Confess.,
liabent, societati et congregoAinni. cap. 3, et lib. 7, cap. 9, ad cxprimendam scilicet super-
'a) Conf. serm. 8, n. 13. biam et arrogaiitiam.
347 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 348
tum vult noceal, Dei potestite frpnatarn illam huic ; Angeli intelligantur, infra vero vel aquae istae visi-
illudentem, ut nolens prosit persecutionibus suis ;
biies, velmalorum an<;eiorum multituilo, vcl om-
hanc illi invidenlem, cum peregrinoscoliigil suos : nium hominum gentes. Qnod si ita est, non illic
nos ergo has duas poeielates an-ipjicas inter se dis- apparet ubi facli sunt Angeli, sed ubi discreti-
pares alque conlrarias, unam el natura bonam, et Quiimvis et aquas, quod perversissima^ atque impiae
voluntate rectam «iiam vero natura bonam, sed
;
vanitatis esl, negent quidam factasaDeo, quoniara
voluntale perversam, aliis manifeslioribus divina- nusquam scriptura est, Uixit Deus, Fiant aquae (a),
rum Scriplurarum teslimoniis declaratas, quod Quod possunt simili vanitateetiam de terra dicere :

etiam in hoc libro, cui nomen est Genesis, lucis te- nusquam enim legitur, Dixit Deus, Fial terra. Sed,
ncbrarnmque vocabulis significatas exislimaviraus, inquiunl, scriptum est, In principio fecil Deus
etiamsi aliud spnsit hoc loco forte qui scripsit, non ccelum et terrum. Illic ergo et aqua intelligenda
est inutiliter obscuritas hujus pertractala senlen- est:unoenim nomine utrumque comprehensum
liai quia etsl volunlatem auctoris libri hujus inda-
:
est. Nam ipr,ius estin Psalmo legilur,
mare, sicut
gare nequivimus, a regula lamon fidei, quai per et ipse fecitaridam ierram manus ejus
illud, et '

alias ejusdem auctoritatis sacras Littcras salis fi- fin.rerunt (Psal. xciv, 5). Sed hi qui in nomine aqua-
delibus nota cst, non aberravimus '. Etsi enim cor- rum qua; super coelos sunt, Angelos intelli,!:i volunt,
poralia hic commcmorate sunt opera Dei, habent ponderibus elementorum moventur, et ideo noa
procul dubiononnullam similitudinem spirilualium, putant aquarum fluidara gravemque naturam in
secundum quam Aposiolus Omnes enim vos
dicit : superioribus mundi locis potuisse constilui qui :

non sumus noclis, neque

filii lucis estis et filii diei; seoundum raliones suas si ipsi hominem facere
enebrarum (1 Thess. v, 5). Si autem hoc sensit etiam possent, non ei pituitam, quod graece oli^ixa. dici-
ille qui scripsit, ad perfecliorem disputationis tur, et tanquam in elementis corporis nostri aqua-
finem nostra pervenit intentio: ut homo Dei tara rum vicem oblinet, in capite ponerent. Ibi enim
eximiae divinaque sapientiae, imo pereum Spiritus sedes est phlegmatia, secundum Dei opus utique
Dei in commemorandis operibus Dei, quae omnia aptissime secundnm istorum autem conjeclurara
:

sexto die dicil esse perfecta, nuilo modo Angelos tara absurde, ut si hoc nesciremus, el in hoc libro
prajtermisisse credatur sive In principio, quia
: similiter scriplum esset, quod Deus humorem llui-
primo quod convenientius intelligitur,
fecit ; sive dum et frigidum, ac per hoc gravem, in superiore
In princjpto, quia in Verbo unigenito fecit, scriptum omnibus caeteris humani corporis parte posuerit
sit, In principio fecit Deus ctflum et terram : quibus isti trutinatores elementorum nequaquam crede-
nominibus universalis est significata creatura, rent;etsi aucloritati ejusdem Scripturae subditi
vol spiritualis et corporalis, quod est credibilius; essent, aliquid aliud ex hocintelligendum esse cen-
vel magnae du.-e mundi parles, quibus omnia quae serent. Sed quoniam, si diligenter singula scrute-
creata sunt conlinentur, ut primitus eam totam mur atque traclemus, qus in
divino libro de illo

proponcret, ac deindo. parles ejus secundum mys- conslitutione mundiscripta sunt, et multa dicenda,
ticum dierum numerum exsequeretur. et a proposito instituti opens longe digrediendum
est jamque dc duabus istis diversis inter se atque
;

CAPUT XXXIV. —
De eo quod quidam pulant, in Augelorum, in quibus sunt
conlrariis societatibus
condilione firmnmenti aquarum discretarum nomine quaedam exordia duarum ctiani in rebus humanis
Angelos significalos, et quod quidain aquas existi- civilatum, de quibus deinceps dicere institui,
manl non crealas. quantum salis esse visura est, disputavimus, hunc
quoque librum aliquando claudamus.
Quanquam nonnulli pulaverint aquarum nomine
pignificatos quodammodo populos Angelorum (a); et
boc e?se quod dictum est, Fiat firmamenlum inter
aquam aquam [Gen. ut supra firmamentum
1 Vind. Er. et Lov. omittunt, terram. Habent potio-
el i, 6) :

res nianuscripti juxta graecum LXX. Habet eliam editio

Am. sed cura additamento sic et avidam, id est ter-
:

Nostri omnes, excepto Cod. 2050. ahhorvuimu.t. M.

' ram manun ejns fin.verutit.
(a; Hoc putasse ipse Augu^linus videtur iil). i3 Con- \a) Hnjus etiara liaeresis raeminiHibro dcHaeresibus,
fess., capp. 15 el 32. Sed hanr penlenliam imprnl^avit haer. 76. ncc lanien nuclorein nominal. Eara Audiani?
in lib. 2. Retract., cap 6. n. 2. Eadcm opinio fuit Ori- tribuit Tlieodoretus. libro 4 Haereticarura fabulamm.
ficnis, repreliensa ab Epiplianio in l^pislola ail .loauneui Epiplmnius conlra, Hneresi 54, quae esl Snmpsaeorum,
.Tcrosolymitanum, ct nb Ilieronymo, ad Pammachiura inler caetera lios haereticos nolat. quod colerent
advcrsus errores Joannis Jerosolymitani. aquam, ct hanc veluti Deum putarent. CoonjEos.

LIHER DWDECmiJS.
In quo prius qnidem de Angolis inqnirit Auguslinus, unde nirairum nliis hona Yoluntns, aliis mala. et quae causa
beatitudinis honorum, qune causa miserino mnlorum angelorum fuerit Postca vero de honnms
mstilulione
ngit, docctquc eura non ah aelcrno, scd in lempore esse condilum, nec alio auctore qunm Dco.

CAPUT PRIMUM. —
Dc una bonorum malorumque duarum civitalum, quantum ad rationalium morla-
lium genus allinet, apparebit exortus, sicut supe-
angelorum natura. «

1. Antequam de institulione hominis dicam,ub! ' Editi, mortaliumgue. Abest, que, a manuscriptis.
I
il
 ;

3'id LinKll I)i:ODKClMUS. :ir.()

rioio libro aijpaiuidso iii Angciiajttrn vidolur ;

prius villum Omno aulom vitium naturin nocot, ac
ost.
mihi qua>dnin do ipais Aii^olia vidoo i'88o dicondu, por lioc contra naturam eat. Ab lllu i^itur fiu;n
(imbiH doiiiiiiKslnilur, qnaMluin a nohia pnlCHl, adli.orot Dco, non natura dillVrt iHta, Bod vilio :

(jiiain non inoonvmiionH ikuiuo incon^rmi dicdlur (|U() laiMOii ctiaiii vilio valdo magna niiiltunHjuo
iisae hoininil)ii8 Anj^(!lis(|uo 9(iciolns : ut noii tiua- lauilabilia oslonditur ipsa milura. Cnjiis enim
luor, duie sciiiool An^oloruin tolidoini|uo hoininiim, rootc vitupcraliir vilium, prociil dubio natiiru lau-
30(1 du,»! potiiis civiLalcs, iioc o.st Hociclato^, niorilo datur. N.im recta vitii viluporatio ost, (juod ilio
ossfl dicuntiir; uiia iii boiiis, allorii iii malis, uoii dohoncstatur naliira Juudabilis. Hicul ergo ciim
soliiin Angelis, vcrum etiain lioininibus consli- vitium oculorum dicilur cajcilas, id ostenditur,
tutil3. quod ad naturam oculorum pertinot visus ct cum ;

vitium aurium dicitiir siirditas, a(J earuin natu-

2. Ang(>loruin Lonorum ol inalorum inlor so
raiii pertinore (lemonstratur auditus ila cum
conlrarios appolitus non naturis principiisqiio vitiura :

creatura) angelica) dicitur, quod non adhacrct Deo,

diversis, ciim Uous omninm substanlijiruiii bonua
hinc apcrtissime declaratur, pjus natiir;i.', ul Dco
auclor ol conditor utrosque creaverit, sod volun-
adhajrcat, convenire. Quam porro magna sil laus
tatibus et ou[)iditalibus cxstilisse, dubitaro fas
adhaerero Deo, ut ei vivat, inde sapiat, illo g.iu-
non est ; dum a!ii constfinler in communi oinnibus
dcal, tantoqiie bono sine mortc, sine errore, sine
bono, qnod ipse illis Doua esl, atquein ejus .iMcr-
molestia perfruatur, quis cogilare digneposail, aut
nitatp, veritate, charitate per.sistunt alii sua po-
:

eloqui? Quapropter etiam vitio malorum angelo-

testatepotios delectati, velul bonum suum sibi
ruin, quo non adhajrent Deo, quoniam omne vi-
ipsi essent, a superiorc commiini omnium beati-
tiura naturae nocet, satis manifestatur Deum tam
flco bono ad propria defluxerunt ot habenles ela- ;

tionisfastum pro excelsissima aelernitate, vanitatis

bonam eorum creaase naturam, cui noxium sit non
esse cum Deo.
astutiam pro cerlissima veritate, studia partium
pro individua charitate, superbi, fallaces, invidi
effectisunt. Beatitudinis igitur illoruracausa est, GAPUT II, —Nullam essentiam Deo esse contra-
adha^rere Deo. Ouocirca islorum miserits causa ricim, quia summe est el semper est, hoc
ab eo qui
ex contrario est intellif,'enda, quod est, non adha;- tolum ' videtur diversum esse quod non est.
rereDeo. Quamobrem, si cum quiEritur quare illi
beati sint, recte respondotur, quia adhisrent Deo Haec dicta sint, ne quisquam, cum de angelis
;

et cum qiiaeritur cur isti sint miseri, recte res- apostaticis loquimur, existimel eos aliam veliit ex
pondetur, quia non adhaerent Deo non est crea- :
alio principio habere poluisse naturam, nec eo-
turae rationalis vel inteilectualis bonum, qno beata rum naturae auctorem Deum. Gujus erroris impie-
sit, nisi Deus. Ita i|uamvis non omnis beata possil tate tanto quisque Cijrebit expedilius et facilius,
esse creatura (neque enim hoc munus adipiscuntur quanto perspicacius inlelligere potuerit, quod per
aut capiunl feras, ligna, saxa, et si quid ejusmodi angelum dixit Dcus, quando Moysen mittebat ad
est), ea tamen quae polest, non ex se ipsa potest, filios l.srael Ecjo sum, qui sum (Exod. iii, 14). Cum
:

quia ex nihilo creata est sed ex illo, a quo creala ;

enim Daus sumina essentia sit, hoc est surnme sit,
est. Hoc enim adepto beata, quo amisso misera et ideo immutctbilis sit rebus quas ex nihilo
;

est. Ille vero qui non alio, sed se ipso bono bealus creavit, esse dedit, sed non summe esse, sicut ipse
esl, ideo ipse miser non potest esse, quia non se est ;
et aliis dedit esse amplius, aliis minus atque ;

potest amittere. ita naturas essentiarura gradibus ordinavit. Sicut

Dicimus itaque incommutabile bonum enim ab eo quod est sapere, vocatur sapientia sic
3. non ;

ab eo quod est esse, vocatur essentia

esse, nisi unum verum beatum Deum : ea vero novo qui- :

dera nomine, quo usi veteres non sunt latini ser-

quae fecit, bona quidem esse, quod ab illo ; ve-
rumtamen mutabilia, quod non de illo, sed de monis auctores, sed jam nostris temporibus usi-
nihilo factasunt. Quanqu;im crgo summu non sint tato, ne deesset etiam linguse nostra?, quod Graeci

quibus esl Oeusmajus bonum: magna sunt appellant oujiav. Hoc enim verburn e verbo expres-
taraen
ea mutabilia bona, quae adhaerere possunt ut beata sum est, ut diceretur essentia. Ac per hoc ei natu-
rae, quae summe est, qua faciente sunt
sint, immutabili bono ;
quod usque adeo bonum quaecumque
eorum sunt, contraria natura non est, nisi qua; non est.
est, ut sine illomisera esse necesse sit.
Nec ideo Ei quippe quod est, non esse contrarium est. Et
caetera in hac creaturae universitate me-
liora sunt, quia misera esse non possunt. Ne- propterea Deo, id est summae essentiae, et auctori
que enim Caetera membra corporis nostri ideo di- omnium qualium cumque essentiarum, essentia
cendum est oculis esse meliora, quia caeca esse nulla conlraria est.
non possunt. Sicut autem melior est natura sen-
tiens et cuin dc.let, quam lapis qui dolere nullo CAPUT III. — De inimicis Dei, non per naluram, sed
modo potest : ita ralionalis natura prajstantior est per conlrariam voluntatem, qux cum ipsis nocet
etiam misera, quain illa quae rationis vel sensus bonse utique naturse nocet : quia vilimn $i non
est expers, et ideo in eam non cadit miseria. nocet non est.
Quodcumita sit, huic naturae, quae in tanta excel-
lentia creata ost, ui licel ipsa sit mutabilis, inhae-
Dicuntur autem in Scripturis inimici Dei, qui
rendo tamen incommutabili bono, id cst summo
non natura, sed vitiis adversantur ejus imperio ;
Deo, heaiiludinem consequatur, nec expleat indi-
Rcntiam suam nisi utique beata sit, eique explendae
non surficiat nisi Dcus, profecto non illi adha;rere,
Quidam manuscripti, hoc in toto.
3-1 DR CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 352

nihil ei valentes nocere, sed sibi. Inimici enim deficientibus oriuntur, minora
et succumbunt
snnt resislendi voluntate, non poteslaie laedendi. majoribus, atque superantium supe-
in qualitales
Deus namque immuiabilis est, et omnimodo incor- rata vnrtunlur, rerum est ordo transeuntium. Gu-
ruptibilis. Idcirco vitium quo rcsistunt Doo, qui jus ordinis decus propterea nos non delectat, quo-
ejus appeilrintur inimici, non esl Ueo, sed ip?is niam parti ejus pro conditione nostraj mortalitatis
malum. Neque hoc ob aliud, nisi quia corrumpit intexli, universum, cui particulae quae nos offen-

in eis naturse bonum. Natura igitur non est con- dunt, salis apte decenterque conveniunt, senlire
traria Deo, sed vitium. Quia quod malum est, non possumus. Unde nobis, in quibus eam contem-
contrarium est bono ', Quis autem neget Deum plari minus idonei sumus, rectissime credenda
snmme bonum? Vilium ergo contrarium est Deo, prfficipitur providenlia Conditoris, ne lanti artificis
tanquam malum bono. Porro autem bonum est et opus in aliquo reprehendere vanitate humanae te-
natura quam viliat unde el huic bono utique
; meritatis audeamus. Quanquam et vitia rerum
contrarium est sed Deo tantummodo tanquara
: terrenarum non vohintaria, neque poenalia, natu-
bono malum natura^ vero quam vitiat, non tan-
;
ras ipsas, quarum nulla omnino est, cujus non sit
lum malum, sed ctiam noxium. Nulla quippe mala auctor et conditor Deus, si prudenler allendamus,
Deo noxia, sed mulabilibus corruptibiiibusque eadem ratione commendaot quia et in eis hoc :

naturis, bonis tamen ipsorum quoque testimonio nobis per vitium tolli displicet, quod in natura
viliorum. Si enim bonjB non essent, eis vitia nocere placet nisi quia hominibus eliam ipsae naturae
:

non possent. Nam quid eis nocendo faciunt, nisi plerumque displicent, cura eis fiunt noxiae, non
adim.unt integritatem, pulchritudinem, aalufera, eas considerantibus, sed utilitatem suam sicut ;

virtutem, et quidquid boni naturae per vitium de- illa animalia, quorum abundanlia .(Egyptiorum su-
trahi sive minui consuevit? Quod si omnino desit, perbia vapulavit. Sed isto niodo possunt el solem
nihii boni adiraendo non nocet, ac per hoc nec vituperare quoniam quidam peccantcs, vel debita
;

vitium est. Nam esse vitium, el non nocere, non non reddentes, poni a judicibus jubentur ad so-
potest. Unde coliigitur, quamvis non possit vitium lein (a). Non itaque ex commodo vel incomraodo
nocere incommutabili bono, non tamen posse no- nostro, sed per seipsam considerata natura dat ar-
cere nisi bono quia non inest, nisi ubi nocet. Hoc
: tifici suo gloriam. Sic est el natura ignis aeterni
etiam islo modo dici potest, vitium esse nec in sine ulla dubitatione laudabilis, quamvis damnatis
summo posse bono, nec nisi in aliquo bono. Sola impiis futura pcenalis. Quid enim est igne flam-
ergo bona alicubi esse possnnt, sola maia nus- mante, vigente, lucente pulchrius ? quid calefa-
quam quoniam naluree eiiam illae quae ex malaB
: ciente, curante, coquenle utilius ? quamvis eo
voluntatis vitio ^ vitiatae sunt, in quantura vitiosie nihilsit urente raoleslius. Idem igitur ipse aliter '
sunt, raalae sunt in quantum autera naturs sunt,
; appositus perniciosus, qui convenienler adhibitus
bonae sunt. Et cuni in pujnis est natura vitiosa, commodissimus invenitur. Nam ejus in universo
excepto eo quod natura esl, etiam hoc ibi bonum mundo utilitates verbis explicare quis sufficit ?
est, quod irapunita non est. Uoc enira est justum, Nec audiendi sunt, qui laudant in igne lucem,
et omne justum procul dubio bonum. Non enim ardorem autem vituperant videlicet non ex sui : -
quisquara de vitiis naturalibus, sed de voluntariis natura, sed ex suo commodo vel incommodo. Vi- ^
pcenas luit. Nam etiam quod viliura consuetudine dere enim volunt, ardere nolunt. Sed parum alten-
niraiove progressu roboratum velut naturaliter dunt eara ipsara lucem, qnae certe et illis placet,
inolevit, a voluntate sumpsit exordium. De vitiis oculis per inconvcnientiam nocere
infirinis et ;

quippe nunc loquimur ejus naturae.cui mens inest ia illo ardore, qui eis displicet, nonnulla ani-
capax intclligibilis lucis, qua discernilur justum raalia per couvenientiam salubriter vivere (b).
ab injusto.
CAPUT V. — Quod in omni naturse specie ac modo
CAPUT IV. — De nalura irralionalium, aut vita ca- iaudabilis sit Crealor.

rentium, qux in auo genere alque ordine ab uni- quoniam sunt, et ideo
Naturae igitur oranes,
versilalis decore non discrepat.
habenl modum suum, speciera suam, et quam-
dam secum pacera suara, profeclo bonae sunt. Et
Caeterum vitia pecorum et arborum, aliarumque
cum ibi sunt, ubi esseper naturae ordinem debenl,
rerum mutabilium atque mortalium, vel intel-
qiianlum suum esse custodiunt. Et
acceperunt,
lectu, vel sensu, vel vita omnino carentium, qui-
quae semper esse non arccperunt, pro usu motu-
bus eorura dissolubilis natura corrumpitur, dam-
que rerum, qnibus Creatoris lege subdunlur, in
nabilia putare, ridiculum est cum istae creaturaj
:

melius deteriusve mutantur, in eum divina provi-

eum modum nutu Crealoris acceperint, utcedendo
denlia lendentes exitum, quem ralio gubernandae
ac succedendo peraganl infimam pulchritudinem
universitalis includit ila ut nec tanla corruptio,
:
temporura in genere suo istius mundi partibus
quanta usque ad interilum naturas mutabiles
congruentem. Neque enim ccelestibus fuerant ter-
rena coaequanda, aut idco universitati deesse ista
debuerunt, quoniam sunt illa meliora. Cum ergo
in bis locis, ubi tulia esse competebat, alia aliis 1 Vind. Am. et Er., poenaliter.
(ai Genus hoc est poenae quod ad infamiam spectat
potius qnam ad cruciatum snpplicii; et si nec deest
snns crnrintna. Eo afficinntnr in Hispania lenae nu-
' NonnulH Mss.. sed vitium, quia malum est, con- mellis nffixae ol perunclae melle, quo muscae et apes
trariutii est bono. ot vespae advolant. Lcd. Vivb».
* Plures et probae notae Mss., initio. (b) vide inlra, lib, 21, cap. 4.
333 LIBEU nUODKCIMUS. 334
inorlulcBqiio pordiicit, sic facial noii chhc qmul uuliiiiiio pra;cessfirut, (|U')d mula voliinlas nocdndo
crat, ut non indc (lat consoiincntcr (inod ofHO posHot uiiiiiKiro. Si crgo wjn crat Bciiipitcrnu, (]uiB
dolii'at. Qmn cum ita sint, Deua qui summe est, cam foccrit, quujro. Iloalut uldiculiir, quod eu ros
at(]UO ol) hoc '\b iilo faclu eat onmia csHcnliu, (iiia! foc(irit muluiii volunlutom, in qiiu nulla voluntus
non summo osl (i|ni;i nc(inc illi ojquulin csao do- fuil. ll.cc utfuin au|)ori()r ait, roijniro; un inferior,
bcrct, quiB de nihilo facla csaol) ; ncquo ullo an icquulis. Sod si auporior, utiijiio molior quo- :

mudo CS90 possel, ai iib illo lacta non (!88cl : modocrgo non potius bonaa voluntalis ?
nullius, uc
ncc ullornm viliorum oircnsionc vilupcrundiiB, lloc id(;iu profucto ola^ijualia '. Duo (}uipp(! quan-
et oranium nulururum considorationo luudundua diu Bunl |)aritor voluntulis bon.X", non fucilultcr in
est. altcro voluntulem mulam. Rclinquitur ut inferior
res, cui nulla voluiitascsl, feceril angelica^ naturae,

CAPUT VI. — Qux causa sit bcatilwlinis Angelorum qua3 prima peccavit, volunlatem malam. Sod eliam
bonorum, et qux causa sit miserix augelorum ma- rcaipsa quapoumque (ist inferior usquo ad inflmam
lorum. terram, quoniam natura et (jssentia est, procul
dubio bona esl, habens rnodum et speciem suam
Proindo causa beatitudinis Angeloruin bonorum in genere atque nrdinc suo. Qiiomodo crgo rea
ea verissima rcperilur, quoii ei udhaTcnt qui bona efficiens esl voluntatis inaliB ? quomodo,
summo est. Cum vero causa miseriiE mulorum inquam, bonum est causa mali ? Cum eniin se
angelorum qnajritur, ea merito occurrit, quod ab voluntas relicto superiore ad inferiora convertil,
illo qui snmme est aversi, ad se ipsos conversi efficilurmala non quia malum est, quo se con-
:

sunl, qui non suraine sunl et hoc viliuin quid aliud :

vertit;sod quia perversa est ipsaconvcrsio. Idcirco
qnam superbia nuncupatur ? lnilium quippe omnis non res inferior volunlatem malam fecil; sed rem
peccati superbia (Eccli. x, 15). Noluerunt ergo ad inferiorem prave alque inordinate ipsa quae ^ facta
illum cusfodire fortiludinem suam [Psal. LViii, 10): esl, appetivit. Si enim aliqui duo ajqualitor affecti
et qui magis essent, si ei qui summe est adhajre- animo corpore
et unius corporis pulchri-
vid^i-ant
renl ; se illi quod minus esl praetu-
pra^ferendo, id ludinem, qua visa unus eorum ad illicite perfruen-
lerunt. llic primus defeclus et prima inopia pri- dum moveatur, alter in voluntate pudica stabilis
mumquc vitium ejus naturae, quae ita creata est, ut perseverel quid putainus esse causa?
;
ut in ilio ,

nec summe essel, et tanien ad beatitudinem fiat, in illo non fiat voluntas mala? Quaeillam res
habendam, eo qui summe est frui posspt, a quo fecit, in quo facta est? Neque enim pulchritudo
aversa, non quidera nulla, sed tamen minus esset,
illacorporis nam eam non fecit in ambobus quan-
, :

atqueob hoc misera fieret. Hujus porro malae volun- doquidem amborum non dispariliter occurit aspec-
tatis causa eflicieiis si quajralur, nihil invenitur. tibus. An caro inluentis in causa est ? Cur non et
Quid est enim quod facit voliintalem malam, cum illius ? An vero animus ? Cur non utriusque ?
ipsa faciatopus malum ? Acper hoc mala voluntas Ambos enira et animo et corpore aequaliter affectos
efficiens est operis mali, male autem voluntalis
fuisse praediximus. An dicendum esl, alterum
Quoniam si res aliqua
etficiens est nihil. est, aut
eoruin occulta raaligni spiritus suggeslione tenta-
habetautnon habet aliquara volunlatem: si habet,
lum ? quasinon eidein suggeslioni et qualicumque
aut bonam profecto habet, aut malam : si bonara,
suasioni propria voluntate consenseril. Hanc igitur
quis ita desipiat, ut dicat quod bona voluntas
consensionem, hanc malara quara male suadenli
faciat volunialem raalam ? Eritenim, si ita est,
adhibuit voluntalera, qus in eo res fecerit, quaeri-
bona voluntas causa peccati quo absurdius putari
mus. Nam ut hoc quoque impediraentum ab ista
:

nihil potest. Si autem res ista quae putatur facere

qu«stione tollalur, si eadera tentatione ambo ten-
voluntatem raalam, ipsa quoque habet volunlatem
tcnlur, el unus ei cedat atque con^entiat, alter
malam ; etiara eam quse fecerit res, concequenler
idera qui fueralperseveret quid aliud apparet.nisi
;
interrogo at(|ue ut sit aliquis inquirendi raodus,
:

unum voluisse, alterum noluissea castitate defi-

causam primae malae voluntatis inquiro. Non est
cere ? Unde, nisi propria voluntatc, ubi eadem
enira prima volunlas mala, quam fecit voluntas
fuerat in utroque corporis et animi affectio ? Ara-
mala * : sed illa priraa est, quam nulla fecit. N ira
borum oculis pariter visa est eadem pulchritudo,
si praecessil a qua fieret, ilia prior est, quae alle-
ambobus pariter institit occulta tentatio propriam :

ram fecit. Si respondetur quod

nulla res fece- eam
igitur in uno eorum voluntatera malara quae res
rit, et ideo semper fueril; quaero utrum in aliqua
fecerit scire volentibus, si bene intupantur, nihil
natura fuerit. Si enim in nulla fuit, oinnino non
Gccurrit. Si enim dixeriraus quod ipse eam fecerit,
fuit : si autem in aliqua, vitiabat eam et corruin-
quid erat ipse anle voluntatem malam nisi natura
pebat, eratque illi noxia, ac per hoc bono privabat.
bona,cujus auctor Deus, qui est incommutabile
Et ideo in raala natura vuluntas mala esse non
bonum ? Qui ergo dicit eum qui consenlit lentanti
poterat; sed in bona, mutabili tamen, cui vitium
alque suadenti, cui non consentit alius, ad illicite
hoc posset nociire. Si enim non nocuit, nonutique
utendum pulchro corpore, quod videndum ambo-
vitium fuit ac per hoc nec mala volunlas fuisse
:

bus pariter adfuit, cum ante illam visionem ac

dicenda est. Porro si nocuit, bonum auferendo vel
minuendo utique nocuit. Non igitur esse potuit
sejipiterna volunlas mala in ea re, in qua bonum
1 Sic Mss. At editi : Hoo idtm profccto, et aequalis
1 "Vind. Am. et Lov., quam nulla fecit (vel, facit) si fuerit, dici potest.
voluntas etiam mala. Castigantur ex Mss. 2 Orancs manuscripti, quia.
 355 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 356
lentationem similes ambo anirao et corporefuerint., amanlis aurum, juslitia dprelicta, quae incompara-
ipsum sibi fccissc voluntatcm malam, quia ulique biliter aurodcbiiii
anteponi. Nec iuxuria est vitium
bonu9 antc voluntatem malam fuoril; ()U<T!rat ciir pulchrorum siiaviumque corporum, sed animee
eam fecerit, utrum quia natura est, an quia ex perverse amanlis corporcas voluptates, ne^Iecta
nihilo facta cst ct inveniet voliintitera m.tlim
: temperanlia, qua rebus spiritualiter pulchrioribus,
non ex eo esso incipere quod natura est, sed ex eo et incorruptibiliter suavioribus coaptamur. Ncc
quod de nihilo natura facta est. Nam si nalura jaclantia vitium est laudis humanae, sed animse per-
causa esl voluntatis malffi, quid aliud cogimur di- verse amantis laudari ab hominibus, spreto tesli-
cere, nisi a bono fieri malum, et bonum esse cau- monio conscientae. Nec superbia vilium est danlis
sam mali ? siquidem a natura bona fit voluatas potestatem, vel ipsius etiam potestatis, sed animae
maia. Quod unde fieri potest, ut natura bona perverse amantis potcstatem suam, potenlioris ju-
quamvis niutHbilis, antequam habeat voiuntatem stiore contempta. Ac per hoc qui perverse amal cu-
f
malam, faciat aliquid mali, hoc est, ipsam volun- juslibet naturaebonum, etiamsiadipiscalur, ipse fit
tatem malam ? in bono malus, et miser meliore privatus.

CAPUT VII. — Causam efficientem malae volunlatis

CAPUT IX. — An sancli Angeli quem habeul creato-
non esse quserendam. rem nalurx, eumdemhabeant bonx volunlatis anc-

Nemo igitur quiEral efficientem causam malie vo- torem per Spirilum sanctum in eis charitafe dif-

luntalis : non enim est efficicns, sed deficiens; fusa.

quia nec illa effectio est, sed defectio. Deficere

1. Cum
ergo malae voluntatis efficiens naturalis,
namque ab eo quod summe est, ad id quod minus
vel, si dici potest,
essentialis nulla sit cansa; ab
est, hoc est incipere habere voluntatein mahim.
ipsa quippe incipit spirituum rautabilium malum,
Causas porro defeclionum islarum, cum efficientes
quo riiinuilur atquedepravatur naturae bonum, nec
non sint, ut dixi, seil deficientes, velle invenire,
talem voliinlalem facit nisi defecftio, qna deseritur
tale est ac si quisquam velit videre teneliras, vel
Deu3,cujusdefectionisetiam causa utique deficit; si
uudire silentium quod lamen utrumque nobis
:

dixerimus nullarn esseefficientem causam eliam vo-

notum ; neque iilud nisi per oculos, neque hoc
est
luntalis bonae, cavendum est, ne voluntas bona bo-
nisi per aures; non sane in specie, sed in speciei
"°^"'" Angelorum, non facta,sed Deo coaeterr^j^esse
privatione. Ncmo ergo ex X me scire^uffirat, quod
credatur. Cum ergo « ips. facu siat quomodo illa
me nescire scio, nisi fortte ut nescire discat, quod
non csse facta dicetur ^ Porro quia facla est ulrum
._. .

sciri non posse sciendum esl. Eaquippe quae non

t:,

cumipsis facta est, an sine illa fuerunt prius ?Sedsi

in specie, sed in ejus privatione sciuntur, si dici
cum ipsis. non dubium quod ab illo facta sit, a quo
aut intelligi potest, quodammodo nesciendo
etipsi; simulque ut facti sunt. ei a quo facti sunt,
sciuntur, ut sciendo nesciantur. Cum enim acies
amorecum quo facli sunl, adhaeserunt. Eoquesunt
etiam oculi corporalis curritper speciescorporales,
isti ab illorum societate discreli, quod hi in eadem
nusquamlenehras vidcl, nisi ubi cceperitnonvidere.
voluntate bona raanserunt, illi ab ea deficiendo
Ita etiam nonadaliquem aliumsensum,sed ad solas
mutali siint, mala scilicet volunlale, hoc ipso quod
aures pertinetsentire silentium quod tamcn nullo :
a bona defecerunt aquanon defecissent, si utique
:

modo nisi non audiendo sentitur. Sic species inlel-

noluisscnt ^. Si autcm boni Angeli fuernnt prius
ligibiles mens quidera nostra intelii^endo cons-
sine bona voluntalc, eamque in se ipsi Deo non
picit ; scd ubi dcficiunt, nesciondo condiscit. De-
operante fecerunt ergo raeliores a se ipsis, quam
;

licta enim rjuis intelUgit {Psal. xviii, 13) ?

ab illo faclisunt. Absit. Quid enim erani sine hoiia
voluntate, nisi mali?Aut si pronterea non mali,
CAPUT VIII. —
De amo}-e perverso, quo voluntas
quia nec mala voluntas eis inerat (neque enim ab
ab incommutabili bono ad commtitabile honum dc-
ea, qiiam nondum cocpprant habpre, defeceranl),
ficit.
cerle nonduni lalcs, nondum lam boni, quam rsse
Hoc scio, naluram Deinunquam, nusquam, nulla cumvoliintale bona cccpenint. Aiit si nonpotuerunl
ex parte possedeficerc; ea posse deficere, quae ex
el seipsos facere meliores, quara oos ille facerat, quo
nihilo facta sunt. Quaetamcn qiianto magis snnt, et neino melius quidqu im facit profeclo et bonam ;

bona faciunt (tunc enira aliquid laciunt), causas ha- voluntatcm, qua mcliores esscnt, nisi opcranle
bent efficientes in quantum autem deficiunt, etex
'
:
adjutorio Creatoris, haberc non possent. Et cum id
bocmala faciunt, iquid enim tunc faciuntnisi vana?) cgit eorum voluntas bona, ut non ai sc ipsos, qui
causasiiabenl deficientes [Vlil.jltemque scio in quo minus summe est, conver-
erant, sed ad illum qui
fit mala voluntas, id in eo fieri, quod si nollot, non tercnlur, ciquc adhaerentes magis essent, pjiisque
fieret: et ideo non nccessarios, sed voluntarios de- parlicipalionc sapienter beatoque viveront qiiid ;

fecius justa pocna conscquitur. Deficitur enim non aliud oslendilur, nisi voluntalem quamlibi-t bon:im
ad rrala, sed male;idest, non ad malas naturas, inopem fuisse in solo desiilerin remansuram, nisi
aed ideo maln, quia contra ordinem nalurarum ab illc qui bonam naturam ex nihilosiii capaccm
eoquod siimmc est nd id qiiod minus est. Ncquc feccral, cx se ipso faceret implendo meliorem, prius
enim auri vitium est avaritia, sed hominis pervcrsc facior.s excitando avidiorera ?

1 Vinfl. Am. et Vs tunf fnim nlir/nid fnciunt, cuin

,

caiisax liahrui ef/icienles. l.ov., Iwic rnitn cin» nUquid iYiiul. .Vin. et Lov., entin. At Er. et Ms9., erffo.
faninni, causa.<i hahcnt rffi"ienles. Expungenda parli- *Sic Mss. Editi vero, hoc ip.io quod a bono defece-
cula, cum, quno Mss. abest. runt ; a quo 7ton deferissent, si ulique voluissent.
 ; ;

367 [-inKii niioDKciivirjs. 358

2. Nfttn ot hnc (Hsciilinndiiin ohI, si Ikmi! Aii;^(;li ciiiii illiH diclum (ueril, si Hftmpor hiimaniim gcnuH
ipHi iii so roooriiiit volunlutoin lionniii, ulium ulinna fiiit, (|ii()nam modo vcruin corum loqintnr liiH-
eam, nulla voinutiito IVcorunl, 9t niillii, utii|no
in toria, iiarranu (|iii fiicriiit quarumiiuo rorum in-

nec lccerunt. 8i alii|un, iilrum malu, nn hona. Si vciilorcs, (|iii priiiii lihoralium disciplinarum alia-
nifila, quoinodo cyso potiiit iiiala voliintas hoiuo riim(|iioartium instiUilorcs, vol a (|uihiiH priiiium
voluiitutia honu, jain orgo hahchant.
clVoctri.^? Si illa vcl rcgio par.4(jiic terrarum, illa ii\([iU', illa
illa

Et iaiain quis lecorut, nisi tllo qui eoa cum hona insula incoli cocpcril respondcni, diluviis ct con-
:

volunlato, id cst cuin uinoro caato, quo ilii adli.-c- nagrationihuH pcr ccrta intcrvalia lcrnporum (a)
rerent, croavit, sinuil ois '
ot condons nutuiam, noii quidom omnia, Kcd plurima lerranim ila
et larg(0n3 gratium ? Unde sino bona voluntale, vaslari, ut redi^anlur homines ad cxi;/uam pauci-
hoc est Doi ainoro, nuiiqiiam aanctos Angolos tatcm, cx ({uoruiii progonic rursus mullitndo pris-
ruisae, credendum est. Isli autom, qui cum honi tina roparctur, uc sic identidcm rcparari ot inatilui
creati essent, lamcn inuli aunt, mula propria vo- quasi prima, cum restituantur potius quaj fucrant
'

luntttle, quam hona nalura non fccit, nisi cum a illisnimiis vaslationibus intprrupla et cxslincla;
bono sponte defecit, ul mali causa non ait honum, cajterum hoinineiii nisi ex hominc cxislcre omnino
sed deieclus a bono, uut minorem acceperunt noii posse. Dicunt autem quod putant, non quod
amoris divini gratium, quam illi qui in eadem sciunt.
perstiterunt aut si utrique hoiii ajqualiter creali
; 2. Fallunt oos etiam qu.Td.im mendacissimte
sunt, islis mala voluntale cadentibus, illi amplius litterae, quas perhibenl in historia temporum multa
adjuti, ad eam hcalitudinis plcnitudinem, undese aunorum raillia continere (h) : curn ex Litleria
nunquam casuros cerlissimi lierent, pervenerunl: sacris ab instituliono hominis nondum completa
sicut jam etiam in libro, quein sequilur iste, trac- annorum sex millia computemus (c). Unde, ne
lavimus (cap. 13). Gonfilendum esl igitur cum muliadisputem quemudmodum illarum litterarum,
debita laude Greatoris, non ad solos sanctos ho- \n quibus longe plura annorum inillia roferuntur,
mines pertinere, verum etiam de sanctis An^^elis vanilas refellatur, et nulla in illis rei hujus idonca
posse dici, quod charitas Dei diffusa sil in eis per reperiatur auctoritas illa epislola Alexandri Magni
;

Spiritum sanctum, qui datus est eis (/fom. v, 5) ad Olympiadem matrem su.im {(/), quarp scripsil
nec tantum hominum, sed primitus pruacipueque narrationem cujusdam -^gyptii sacerdotis insi-
Angelorum bonum esse, quod scriptura esl, Miki nuans, quam protulit ex litteris qua^ sacrae apud
aulem adhxrere Deo, bonum est (Psnl. lxxii, 28). illos haberentur, continentem regna ^ quae Gra^ca
Hoc bonum quibus commune est, habenl et cum quoijue novit hisloria: in quihus regnum Assy-
illo cui adhaerent et inter se sncietatem sanctam, riorum in eadem epislola Alexandri quinque millia
el sunt una civilas Dei, eademque vivum sacrifi- excedit annorum; in Graeca vero hisloria mille
cium ejus vivumque templum ejus. Gujiis pars quae ferme et trecentos habet ab ipsius Beli principatu,
u conjungenda immortalibus Angelis ex mortalihus quem regem et ille yEgyptius in ejusdem regni
hominibus congregalur (a), et uunc mortaliler ponit exordio. Persarum autera et Macedonum
peregrinatur in terris, vel in eis qui morte obie- impenum usque ad ipsum Alexandrum, cui loque-
runt, secretis animarum receptaculis sedibusque batur, plus quam octo et annorum millium ille
requiescit, eodem Deo creanie, queraadmoiium conslituit: cum apud Graecos Macedonum usque
exorla sit, sicut de An^eiis dictum esi, jam video ad mortem Alexandri quadringenti octoginta quin-
esse dicendum. Ex uno quippe homine, quem que reperiantur; Persarum vero, donec ipfeius
primum Deus coudidit, genus humanum sumpsit Alexandri victoria finiretur, ducenti el Iriginta tres
exordium, secundum sanctee Scripturee lidem, quee compulentur {c). Longue ilaque hi nuineri anno-
mirabilem auctoritalem non immerito habet in rum illis ^gyptiis sunt rainores, nec eis, etiarasi
orbe terrarum, atque in omni'ius gentibus, quas ter tantum coraputarentur, aequarentur ^. Perhi-
sibi esse credituras inter caetera vera ^ quae dixit,- hentur enim iEgyplii quondam tara breves annos
vera divinitale praedixit. habuisse, ut qunternis mensihus finirenlur {f).
Unde annus plenior et verior, qualis nunc el nobis
CAPUT X. — De falsiiate ejus hislorix, qux multa
miUia annorum yrxlerilis temporibus adscribat. 'Vind. Am. et Er., quasi prima restituantur
omissa particula, cum ; cujus loco nonnulli Mss. ha-
Oraitlamus igitur conjecturas hominum nes-
1. bent, ut.
2 Sic Mss. At editi, continet etiam regna.
cientium quid loquantur de natura vel institulione
3 Nostri Mss., aequarent. M.
generis humani. Alii nainque, sicut de ipso mundo {a) Vid. Senec. lib. 3 natural. Quaest., capp. 27 et
crediderunt, sernper fuisse homines opinanlur (b), seqq et Cicer. lib. 2 de Nat. deor.
Unde ait et Apuleius. cum hoc animantium genus (6) Vid. Cicer. lib. 1 de Divinat., cap. 19, et Lact.
lib. 7 Instit., cap. 14.
descriherel Singiilacim m.ortales, cunrlim^ lamen
: i<
(e) Eusebius, quem in digestione temporum Augu-
univeno genere perpelui {In libro Ue deo Socratis). Et stinus sequitur, a condito mundo ad Romam a Golhis
captam quinquies mille sexcentos undecim annos com-
;

• in eis. Abest, in, a Mss.

EiJiti, pntat, id(|ue ex supputatione Septuaginta Interpretum.
2 Apiid Er et Lov. omissum est, vera. Nain ex Hebraeo Beda usque ad principatum Honorii et
3 Libri qui(]am, cuncti ut supra. lib. 9, cap.
;
8. At Thcodosi; junioris, quo tempore Urbem ceperunt Gothi,
Apuleius, cunctim : quater mille trecentos septuaginta septem annos ponit.
(a) Conf. Enchirid., n. 9. LUD. VlVES.
(b) HomiUa prima in Ilexaemeron « Pro-
Basilius, : (d) Vid. supra, lib. 8, cap. 5.
« fanorum hominum alii naturam luimanam aeternara (c) Vid. supra notam ad lib. 4, cap. 7.
« asscrucrunt, alii primnm ia Attica natos fuisse lio- if) Vid. Plin. lib. 7 Hist nat., cap. 48, Lactant. lib.
« mines, alii ia Arcadia, alii in /Egypto. » Quibus Scy- 2 Instil., cap. 12, et ipsum Augustinum infra, lib. 15,
tbas etiam addideruut. Coog.£VB. cap. 12.
359 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 360

el illis est, tres eorum annos compleclebatur an- manda Ac per hoc, si non quinqne
esse, sed nulla.
tiquos. Sed ne sic quidem, utdixi, Graeca ^Egyptiae vel sex, verum etiam sexaginta millia, sive sex-
numero temporum concordat bisloria. Et ideo centa, aut sexagies, aut sexcenties, aut sexcenties
GraBcee potius fides babenda esl quia veritatem :
millies dicercntur annorum;aut ilidem ppr loti-
non excedit annorum, qui Litleris nostris, quae dem tolies multiplicaretur haec summa, ubi Jam
vere sacrai sunt conlinentur. Porro si hiec epistola nullum numeri notnen haberemus, ex quo Deus
Alexandri, quae maxime innotuit, mullum abhorret hominem fecit; similiter quaeri posset, cur antc
in spaliis lomporum a probabili fide rerum ;
non feceril. Dei quippe ab hominis creatione ces-
quanto minus credendum est iilis iilleris, quas satio retrorsus a'lerna sine inilio tanta est, ut si
plenas fabulosis velut antiquitalibus proferre vo- ci conferatur quamlibet magna et ineffabilis nu-
luerint * conlra auctorilatem notissimorum divi- merositas temporum, quae tamea fine conclusa
norumque librorum, quae tolum orbein sibi crcdi- certi spatii termiiielur, nec saltem tanta videri

lurum esse prffidixit, et cui tolus orbis, sicut ab debeat, quanla si humoris brevissimam guttam
ea praedictum est, credidil quae vera se narrasse
;
universo mari, eliam quantum Oceanus circum-
prffiterita, ex his quaj futura pra^nuntiavit, cum fluit, comparemus : quoniam istorura duorum
tanta veritale implenlur, ostendit? unum quidem perexignum est, alterum incompa-
rabililermngnum, sed ulrumque fiuitum; illud
CAPUT XI. —
De his qni hunc quidem rnundum non vero tempori» spatium, quod ab iniiio aliquo
scn-piiernum ptitnnt, sed aul innumerabilcs, aul progreditur et aliquo termino coercelur, magni-
eumdem unum cerla conclunone sxculorum sem- tudine quanlacumque tendatur, comparatuin illi
per nasci el resolvi opinanlur. quod initium non habpt, nescio utrum pro minimo,
an polius pro nullo deputandum est. Hinc enim '
Alii vero qui mundum
istum non existimant si a fine vel brevissima singillatim momenta
sempiternum, sive non eura solum, sed innume- detrahanlur, decrescente numero, licet tam ingenti,
rabiles opinentur, sive solum quidem esse, sed ut vocabulum non inveniat retrorsum redeundo ;

certis saeculorum intervaliis innumerabilitcr oriri tanquam si bominis dies ab iilo in quo nunc vivit,
et occidere (a) necesse est fateantur bominum
;
usque ad illum in quo natus est, detrahas: quan-
genus prius sine hominibus gignentibus extitisse. doque ad initium illa detractio perducetur. Si
Neque enim ut alluvionibus incendiisque terrarum, autem detrahanlur retrorsus in spatio, quod a
quas illi non putant toto prorsus orbe contingere, minuta
nullo roepit exordio, non dico singillatim
el ideo paucos homines ex quihus multitudo pri-
momenta, vel horarum aut dierum aut mensium
stina reparctur, semper remanerc contendunt, ita sed tam magna
aut annorum etiam quantitates ;

et hi possunt putare, quod aliqui homiiium pe-

sp.itia, quanla illa summa
comprehendit anno-
reunte mundo relinquantur in mundo *: sed sicut rurn, qu.ne jam dici a quibuslibet computatoribus
ipsum mundum ex materia sua renasci existimant, non potest, quae lamen momentoriim minula-
ila in illo ex elcmcntis ejus genus humanum, ac
tim detraclione consumitur; et detrahantur haec
deinde a parentibus progeniem puUulare morta-
tanta spatia, non semel atque itcrum sajpius-
lium, sicut aliorum animalium.
que, sed semper: quid fit, quid agiUir, qnando
numiuam ad initium, quod omnino nullum est,
CAPUT XII. — Qiiid respondendum sil his, qui pri-
pervenitur? Quapropler, quod nos rnodo quaerimus
mam condilionem hominis tardam essc causanlur.
post quinque millia et quod excurrit ^ annorum,
possent et posteri etiam post annorum sexcenties
Quod autem respondimus, cum de mundi origine
quajstio verte.retur, qui nolunt credere non
eis
millies eadem curiositate requirere, si in taiiium

eum semper fuisse, sed esse coepisse, sicut etiam haec morlalitas hominum exoriemio
occumbenilo, et
et imperita perseveraret infirmitas. Potuerunt et
Plato aperlissime confitetur (/« Timxo), quamvis
qui fuerunt ante nos, ipsis recentibus hominis
a nonnullis contra quam loquitur, sensisse cre-
hominis condilione creati temporit)us, istam movere ijuajstionem. Ipse
datur: hoc ctiam dc prima
denique primus homo, vel postridie, vel eodem
responderim, propter eos qui simililer moventur,
die posleaquam factus e~i, poluit inquirere, cur
cur homo pcr innumerabilia atque infinita retro
tempora creatus non sit, tamque sero sit conditus, non anle si factus. Et quandocumquc ' antea faclus
esset, non vires tunc alias et alias nunc, vel etiam
ul minus quam sex millia sint annorum, ex quo
postea, ista de initio rerum temporaliura contro-
esse coBpisse in sacris Litleris invenitur {b). Si
versia reperiret.
enim brevilas eos offendil lemporis, quod tam
pauci eis videntur anni ex quo institutus homo
in noslris auctorilatibus legitur; considerent nihil
CAPUT XIII. — De revolutione sa^culorum, quibus
certo uniuersa semper in eumdem
fxne conclusis,
esse diuturnum, in quo est aliquid extremum, et
ordinem eamdemque speciem rcditura quidam phi-
omnia saeculorura spalia dcfinita, si seternitati
comparentur, non exigua existi- losophi crediderunt.
interminalcB *

1. Hanc autem se philosophi raundi hujua non

1 Vind. Ani. F,r. et plures manuscripti, volurrunt.
2 VinJ. Ain. ot Ma.'* , ila et hi pox.iiint put(xre. quod
alifjuid hnminum pereunte mundo rclinquatur in
niundo. » Sic Ms9. At editi, huio enini.
i Colljcrlinus Ms .f/ aetemilali.i ititerminin.
,
*
Editi, amplius ejrcurrit. Abest, ampliu.^, a manu-
ia,) Vid. Lnctant. lib. 2 Inslit., cap. U. et infra, ILb. scriptis.
18, cap. 41. n. 2.
3 Lov., quantoounique. Edili olii et Mss., quando-
(6) Supra, lib. 11, cap. 5. ounique.
361 LIBKIl DUODECIMUS. :m
alitcr iiuluvorunt poeao vcl debero ciisBolvoro, nlsi ut noa ista credamus. Snm(>l enim ChriHtuB
iii(|iiaiii,

ul circuilua Inniporuiu iiKiuoorout, (luiliua oudcin mortiina ost pro poccalis nostria rcHiirgcns ant(!m ;

BcmpHr fuisso roiioviita ultiuo rcpelilu in rcruin u mortiiia jam non morilur, ct mora oi ultra non
nuturu, iitciuo ilu (loiiiccpa lorc Hinc ocHsationo dominabitur [Hom. iv, 9) : ot nos poat rcsurrectio-
asscvorurent volumina voiiionlium prailorcuntium- noMi Hcmpcr cuiii boiiiino (iriinus ([ The.u. iv, iO),
quo s.ocuiorurn; sivo in mundo permunento isli ciii modo (licimuB, Hacer udmonet raalmua,
(|ii(id

circultus licrcnt, sivo ccrtia intorvallis oricns ct Tu, Domiuc, serimlns nos, el cuslodies nos n gaicra-
occidens mundus cadom acmpor ([uaai novu, qua3 tiouc kac in xternum. Satis uotom istis existimo con-
transacta ot quao vontura sunt, exliiborot. A quo voniro quod scquitur, In circuilu impii arnbulant
ludibrio proraus immortalom animum, oliain cum {Psal. XI, H, 9) non quia per circulos quos opi-
:

sapientiam pcrccpcril, lilxM-uro non i)osaunt, (nin- naiitur, corum vitu est recursura; ncd (|uia modo
tem sine ceasulione ad falsam beatitudincin, ct ud talis est erroris eorum via, id est, falsa doctrina.
vcram miseriuin sine cessutiono rodcuntcm. Quo-
modo onim vora bcatituilo cst, dc cujus nunqnam
ajternitate conliditur, dum anima venturam mise-
CAPUT XIV. —
De temporali conditione generis hu-
mani, quam Dius nec novo consiiio constiluerit,
riain aul imperitissime in voritute nescil, aut infe-
nec mutabili voluntate.
iicissime in boatitudinc portimescit? Aul si ad
miserias nunquam ulterius reditura, ex liis ad
Quid autem mirura est, si in his circuitibus orran-
bealiludinem pergil; fit ergo aliquid novi in toin-
tes, nec aditum, nec exitum inveniunl? Quia gonus
pore, quod finem non habet lemporis. Gur iion
ergo et mundus? cur non ethomo factus in mundo?
humanum atque ista nostra rnortalitas, nec quo
initio ccepta sit sciunt, nec quo fine claudatur;
ut illi nescio qui falsi circuitus a falsis sapientibus
fallacibusque comporli, in doctrina sana tramite
quandoquidera altitudinera Dei penetrare non pos-
sunt: quia cura ipse sit aeternus et sine inilio, ab
recti itineris evitentur.
aliquo tamcn initio exorsus est tempora, et horai-
2. Nam quidam et illud quod legilur in libro Sa-
lomonip, qui vocatur Ecclesiastes, QuiU est quod
nem quem nunquam ante feceral, fecitin tempore,
non lamen novo et repenlino, sed immutabili aeter-
fuit ? Ipsum quoi erit. Et quid est quod jacLum est ?
Ipsum quod fiel : et non est omne recens sub sole. Quis
noque consilio. Quis hanc valeat altitudinera inves-
tigabilem vestigare ', et incrustabilera perscrutari,
loquatur, et dical \ Ecce hoc novum esl ? Jam fuit in
sxculis qux fuerunl ar.lenos {Eccle. i, 9, iO) propter
secundum quam Deus hominera temporalera, ante
hos circuitus in eadem redeuntes et in eaiiem
;

quem nemo unquam hominum fuit, non mutabili

voluntate in tempore condidil, et genus humanum
cuacla revocantes, dictum inteliigi volunt (a) quod :

ex uno multiplicavit ? Quandoquidem Psalmus ipse

ille aul de his rebus dixit, de quibus superius ioque-

batur, hoc est de generationibus aliis euntibus, aliis

cum praemisisset atque dixisset, Tu, Domine, serva-
bis nos, et custodies nos a generatione hac in goier-
venientibus, de solis anfractibus, de torrenlium
lapsibus aut certe de omnium rerum generibus,
num ; ac deinde repercussisset eos, in quorum
;

slulta impiaque doctrina nulla liberationis et beati-

quae oriuntur, atque occidunl. Fuerunt enim ho-
tudinis animae servatur aelernitas, conlinuo subji-
mines ante nos, sunt el nobiscum, et erunt post
cier.s, In circuitu impii ambulant: tanquam ei dice-
nos ita quseque animantia, vel arbusta. Monstra
;

retur, Quid ergo tu credis, sentis, intelligis ? num-

quoque ipsa, quae inusitata nascuntur, quamvis
inter se diversa sint, et quaedam eorum semel facta
quidnam existimandum est subito Deo placuisse
narrentur, tamen secundum id quod generaliler
hominera facere, quem nunquam antea infinita
miracula et monstra sunt, utique et luerunt, et retro aeternitate fecisset, cui nihil novi accidere
potest, inquo rautabile aliquid non esl ? continuo
erunt; nec recens et novum esl, ut monstrura snb
respondit*ad ipsum Deum \oqaens, Secundum alti-
sole nascatur. Quamvis haec verba quidam sic intel-
tudinem tuam multiplicasli filios hominum {llid.).
lexerint, lanquam in prffideslinatione Dei jam facta
Sentiant, inqiiit, homines quod putant, el quod eis
fuisse orania, sapicns ilK; voluissot inlelligi, et ideo
placet opinentur et disputent Secundum allitudi- :
nihil recens esse sub solc. Absit autem a recta fide,
ut his Salomonis verbis illos circuitus significalos
nem tuam, quam nullus potest nosse hominura,
multiplicaati filios hominum. Valde quippe altum
esse credamus, quibusilli putant sic
eadem tempo-
rum tomporaliumque rorum volumina rcpeti, ut, est ", et semper Deum fuisse *, et hominerr. quem
verbigratia, sicut isto saecuio Piato philosophus in
nunquam feceral, ex aliquo tenipore primura facere
urbe Alheniensi, et in ea schola quae Acaciemia ^ voluisse, nec consilium voluntatemque mutasse.
dicta est, discipulos docuit, ita per innumerabilia
relro saecula, multum prolixis quidem intcrvallis,
sed tamen certis, el idem Plalo et eadem civitas i Editi, investigare. Concinnius Mss., vestigare '.

et eadem schola iidemque discipuli repeliti, cl per quo praecedens dictio, investigahilem posita intelli- ;

innumerabilia deinde eaccula repetendi sint absil, :

gatur pro, non vestigahilem.
2 Locus veterum codicum ope liberatus a glossemate,

quod in ante editis passus erat hunc in modum Et :

ne nos haec audientes aliqua forte turbaret ambi-

* Editi, nec qnixquam loquitur et dicit. Corriguntur guitas, continuo respondit, etc.
ad manuscriptos. ^ Lov., et pauciores Mss., altum est scrutari.

"^
Vind. Am. et plerique Mss., Abademica. * Mss., et semper fuisse omisso, Deum.
;

(a) Ut Origenes, lib. 3, 2^eri Archon. cap. 5, et ibid.,

lib. 2, cap. a.

Pathol. XLI. {Douze.j

363 DE GIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 364

CAFUT XV, — An ut Deu$ semper, eliam ilominus quod simul esse non possunt ergo ante coelura : si

fuisse semper intelliyatur, credendum sit crealuram in angelicis motibus

(a), et ideo tale aliquid fuit
guoque nunquam defuisse cui dominaretur : et quo- tempus jam fuit, atque Anseli ex quo facli sunt,
modo dicatur semper creatum, quod dici non potest temporaliter movebantur etiam sic omni tempore ;

coxternum. fuerunt, quandoquidem cum illis facta sunt tem-

pora. Quis autem dicat, Non semper fuit, quod
Ego quidem sicut Dominum Deum aliquando
i. omni tempore fuit ?
dorainuna non fuisse dicere non audeo (a), ila homi- hoc respondero, dicetur mihi, Quomorlo
2. Sed si
nem nunquam antea fuisse, et ex quodam tempore ergo non sunt coaeterni Creatori, si semper ille,
primum hominem creatum esse dubitare non semper illi fuerunt? quomodo etiarn creati dicendi
debeo. Sed cum cogilo cujus rei dominus semper sunt, si semper fuisse intelligunlur ? Ad hoc quid
fuerit, si semper creatura noa fuit, afflrmare ali- respondebilur? An dicendum est, et semper eos
quid pertimesco quia et me ipsum inlueor, et
: fuisse, quoniam omni tcmpore fuerunl, qui cun\
scriptum esse recolo, (?ue.s hominum potest srire tempore facti sunt, aut cum quibus tempora facla
consilium Dei? aul quis poterit cogilare quid velit sunt, et tameu creatos? Neque enim et ipsa tem-
Dominus? Cogilaliones enim mortalium timidx, et pora creata esse negabimus, quamvisomni tempore
incerlx adinventioJiesnoslrse.Corruptibile enimcorpus tempus fuisse nemo ambigat. Nam si non omni
aggravat animum, et deprimii lerrena inhabitutio terapore fuit tempus, eral ergo tempus, quando
sensum multa cogitantem {Sap. ix, 13-15). Ex his nullum erat tempus? Quis hoc stullissimus dixe-
igilur quae in hac terrena inhabitutione multa co- rii? Possumus eaim recte dicere: Erat tempna,
gilo (ideo utique multa, quia unum quod ex illis
'
quando non erat Roma erat lempus, quando non ;

vel praeter illa, non cogito, verum est,

quod forte erat Jerusalem erat lempus, quando non erat
;

invenire non possum), si dixero, semper fuisse crea- Abrabam erat lempus, quando non erat homo
; ;

turam, cujus dominus esset, qui semper est domi- et si quid hujusmodi postremo si non cum initio :

nus, nec dominus unquam non fuit;sed nunc temporis, sed post aliquod tempus faclus est mun-
illam, nunc aliam, per alia alque alia temporum dus possumus dicere, Eral lempus, quando non
;

spatia, ne aliquara Crealori coa;ternam esse dica- erat mundus. At vero, Erat tempus, quando nullum
mus, quod sana condemnat: caven-
fides ratioque erat tempus, tara inconvenienler dicimus, ac si
dura absurdum
est, et a luce veritatis alie-
ne sil quisquam dicat, Eral homo, quando nullus erat
num, mortalem quidem per vices temporum semper homo iste mundus, quando isle non
: aut, E.^-al
decedcnlem aliam, aliam succe-
fuisse creaturam erat mundus.
enim de alio atque alio inlclli-
Si
dentem immortalem vero non esse coepisse, nisi
; gatur, potest dici aliquo modo, hoc est, Erat alius
cum ad nostrum saeculum ventum est, quando el homo, quando non erat iste homo. Sic ergo, Erat
Angeli creati sunt, si eos recte lux illa primum aliud lempus, quando non erat hoc lcmpus, recte
facta significat, aut illud potius coilum de quo possumus dicere al vero, Erat tempus, quando :

dictum est, In principio fecit Deus ccelum et terram nullum erat tempus, quis vel insipientissimus
{Gen. I, {) : cum tamen non fuerint, antequam fie-
dixerit? Sicut ergo dicimus creatum tempus, cum
renl, ne, semper fuisso dicantur, Deo
immorlales si ideo semper fuisse dicatur, quia omni tcmpore
coaeterni esse credKntur. Si autem dixero, non in tompus fuit ila non est consequens, ut si semper
:
-

tempore creatos Angelos, sed ante omnia tempora fuerunt Angeli, ideo non sint creati, ut projtterea
et ipsos fuisse, quorum Deus dominus esset, qui semper fuisse dicantur, quia omni temporc fue-
nunquam nisi dominus fuit qu.vretur a me eliam, :
runt et propterea omni tempore luerunt, (|uia
;

si ante omnia tempora lacli sunl, ulrum semper nullo modo sine his ipsa tempora esse potuerunt.
potuerint esse qui facti sunt. Hic respondendum Ubi enim nulla creatura est, cujus mutabilibus
forle videatur, Quornodo non semper, cum id quod motibus tempora peragantur, lempora ouinino esse
est omni tempore, non inconvenienler semper esse non possunt. Ac per hoc et si semper fucrunl,
dicatur?Usque aileo aulem isti omni tempore fue- creati sunt; nec, si semper fuerunt, ideo Creatori
runt, ut etiam anto oinnia tempora lacti sinl, si coaeterni sunt. Ille enim semper fuit aeternitate
tamen acoelo cccpta sunt tempora, et illi jam erant immutabili isti autcm facfi sunt; sed ideo semper
:

ante ccelum. At si lempus non a ccelo *, verum et fuisse dicunlur, (juia oinni teir.pore fuerunt, sine
ante ccelum fuit; non quidcm in horis, et diebus, qnibus tempora nullo modo esse potuerunt lempus :

et mensibus, et annis (nam isla} dimensioncs tcm- autem quoniam mulabilitale fransciirrit, aeternitati
poralium spatiorum, qua? usilalc ac proprie dicun- imrautabili non pott^st esse coffiternum. Ac pcr hoc
lur tempora, manifestum est quod a inotu siderum etiamsi immortalitas Angelorum non transit in
casperint; unde et Deus, cum haec institueret, tempore, nec prfeterila est quasi jam non sit, nec
dixit, Et sint in sigmi, el in ternpora et in dies, et
fulura quasi nondum sit, tamen eorum motus qui-
in annos {Ihid., 14): sed in aliquo mulabili motu, bu9 tempora peraguntur, ex fufuro in praeteritum
cujus aliud prius, aliud posterius praetericrit ', eo transeunt et ideo Creatori, in cujus motu dicen-
:

dum i\on est vel luisse quod jam non sit, vel futu-

Ilic Vind. Am. et Er. aAdvnt, deprlmunt me. Addi-

<

tamenlo carcl editio Lov., sed prava niliiloniinus

Bubsequenlium verbonira inlerpunctione sensum cor-
nimpit. Slc Mss. At editi, aliud anterius praeterierit, aliud
'

2 Aiiquot Ms3., non cum crdo. posterius successerit.

(a) Vid. lib. 5 de Trinit., n. 17. (a) Conf. dicta ad lib. 8 de Gen. ad Lilt., n. 30,

n
 ;

305 LinKii DnonEniMiis. .'{06

rura esso quod nonduin sit, ooaHerni csso non torna. Si quidem ille anlo tempora aslerna non bo-
posaunt. lum orat, vcriim etium promiHit vitiiin (L-tcrnam,
3. Qu.iproptor, si Ddus somper dominus tuit, (luam iiiuiiilestiivit liMiiporilfus siiiH, id chI congruia,
eemper habuil creaturum suo dominului sorvicn- qiiid uliud (piuin Verbum sum ? Hoc est enim vita
tom vcruuitaiucu lum do ipso p;t'iiilam, bivI iii)
; «'loriiu. Oiioiiioili» uutijiM proiiiiHit, ruiii hoininibua
ipao do niliilo racliim nec ci cojrlctnum erat
; : utiquo iiroiiiisorit, (|iii noiKium oruiit ante tiiinpora
quippe anlo illum, quamvis nullo tcniporo sine leterna ; nisi ([uia in ipsius (Gtcrnitule, atqui; in
illa non pum s()alio Iranscurrcnto ', sod aianonte
;
ipso (ijus Veriio jum priEdeslina-
cidein coajierno,
perpetuilule pracccdcns (n). Sed lioc si rospondoro tione li.xuiu crut, quod suo tcnipore futurum eral ?
eis qui roquirunt quomodo sempor croator, somper
dominus fuit, si croatiira sorvicns non sompcr t'uit CAPUT XVII. —
Qnid dc incommulalnli consilio aut
aut quomodo crcata est, et non potius creatori votunate Uci fides sana defendal, conlra ruliocina-
coajterna est, si scmper
vereor ne facilius ju-
fuit : liones eorum qui opera Dei ex leiernitate repetila
dicer atfirmaro quod quam docero quodnescio, per cosdem semper volunt s/eculorum redire cir-
scio. Redeo igitur ad id quod Greator noster scire cuitus.
nos voluit : illa vero quae vel sapientiorihus in hac
vitascire permisit, vel omnino perfeclis in alia vita 1. Illud quoque non dubito, antequam primua
Bcienda servavit, uitra vires nieas esse conliteor.
homo creatus esset, nunquam quemquam hoini-
Sed ideo putavi sine aCfirmationc traclanda, ut qui nem fuisse nec eumdum ipsum, nescio quibus
:

circuitibus, nescio quoliesrevolutum, nec alium

haec legunt, videant a quibusquajstionum periculis
debeant temperare, nec ad omnia se idoneos arbi- aliquem nalura similein. Neque ab hac fide me
treutur potiusque intelligant quain sit Apostolo
:
philosophorum arguinenta deterrent, quorum acu-
obtemperandum pra^cipienti salubriler, ubi ait :
tissimum illud putalur, quod dicunt, nulla infi-
Dico autem per gratiam quae ^ data est mihi, omnibus nila ulla scieutia posse comprehendi ac per hoc :

qiii sunt in vobis, non plus sapere quam oportet sa- Deus inquiunt, reruin quas facit *, omnium finita-
pere; sed sapere ad temperanliam, sicul unicuique rum omnes (initas apu(l se rationes habet. Bonitas

Deus partitus est mensuram fidei (Rom. xii, 3). Si aulein ejus nunquam vacua fuisse credenda est,

enim pro virihus suis alatur inlans, fiet ut cres- ne temporalis ejus operatio, cujus retro fuerit
sit

cendo plus capiat ?i autem vires suffi capacitatis aeterna cessatio, quasi poenituerit eura prioris sine
:

inilio Vdcationis, ac propterea sit operis aggressus

excedat, deficiet antequam crescat.
initium. Et ideo necesse est, inquiunt, eadem
CAPUT XVI. — Quomodo
intetligenda sit promissa
semper repeli, eaderaque semper repetenda trans-
currere vel manente muiido inutabiliter, qui licet
homini a Deo vita xlerna ante tempora seterna. :

nunquam non fuerit et sine initio temporis tamea

Quae saecula pra;terierint antequam genus insti- factus est; vel ejus quoque ortu et occasu semper
tueretur humanum, me fateor ignorare noii ta- : illis circuitibus repelito, semperque repetendo ne :

men dubito nihil omnino crealurae Creatori esse videlicet si aliquando primum Dei opera coepta
;

coaeternum. Dicit etiam Apostolus temporaffiterna, dicantur, priorem suam sine inilio vacalionem
nec ea futura, sed, quod magis est mirandum, tanquam inertem ac desidiosam, et ideo sibi dis-
prseterita. Sic enim ait In spem vilae geternge, : plicentem damnasse quodammodo, atque ob hoc
quam promisit non mendax Deus ante tempora xterna rautasse credatur. Si autem semper quidem tem-
(6) ; manifestavit autem temporibus suis Verbum poralia, sod alia atque alia perhibetur operalus, ac
sum [Tit. I, 2 el 5). Ecce dixit retro quod fuerint sic aliquando etiam ad hominem faciendum, quem
ten:pora aelerna, quae tamen non fuerint Deo coa;- nunquam antea fecerat, pervenisse :non scientia,
qua putant non posse quaecumque infinita compre-
hendi, sed quasiad horam, sicul veniebat in raea-
1 Sola editio Lov., transcurrens. Et paulo post,
quomodo ereator semper fuit dominus. tem, fortuita quadam inconslantia videalur fecisse
2 Vind. Arn Er. et Mss., per gratiam Dei quae. qure fecil. Porro si illi circuitus admittantur,
(a) Vid. Gonfess. lib. 11, cap. 13, n. IG, et cap. 16, inquiunt, quibus vel manente mundo, vel ipso
ad initium.
(b) Graece est, pro ton chronSn aidnidn quod vul- :
quoque revolubiles ortus buos et occasus eisdem
gata, editione vertitur, ante tempora saecularia ea ;
circuilibus insereute, eadem temporalia repetuntur,
vero quain interpretatur Hieronymus, ante tempora nec ignavura otiura, praesertim tara longee sine
aeterna: quia scilicet graecum, ai6n, saeculum et
initio diuturnitatis, Deo tribuitur, nec improvida
aefer/mm latine reddipotest, uli observat Augustinus
lib. contra Priscillianistas, n. 5. Unde Rom. xvi, 25, teineritas operura suorura. Quoniain si non eadem
pro graeco, chronois aidniois, in ipsa Vulgata est, repetantur, noii possunt infinita divsrsilate variata
temporibus aeternis. Ilieronymus locum Epislolae ad ulla ejus scientia vel praescientia comprehendi.
Titum enarrans, « Ante haec igitur mundi tempora, »
inquit, « aeternitatem quamdam saeculorum fuisse 2. Has arguraentationes quibus impii nostram
« credcndum est... sex millia necdura nostri orbis im- simplicem pietatem, ut cuiu illis in circuitu ambu-
« plentur anni quas prius aeternilales quanta tem-
: .'
lemus, de via recla conantur avertere, si ratio re-
« pora ? quantas saeculonim origines fuisse arliitran-
futare non posset, fides irridere deberet. IIuc ac-
« dura est ? Ante haec itaque omnia terapora. pro-
quod in adjulorio Doniini Dei nostri hos vo-
.

« misit Deus Patcr sapientiae suae Verbum suum, et cedit,

'< ipsara sapienliara suam, etvilara eorum qui credituri lubiles circuluF, quos opinio confingit, ratio iiiani-
« erant mundo esse venturam. » IJrevior et facilior est errant, ut
festa confriniiit. llinc enim maxiiijc iati
Augustini interpretatio in hbro contra Priscillianistas,
n. 6, Apostoiura scilicet aeterna dixisse tempora, guae
ante se non habent ullum tempus. Confer. lib. 1 de
Gen. contra Manich., n. 4, et lib. 83 Quaest., qu. 72. Editl, feoit. At Mss ,
facit.
 367 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 368

in circuitu falso arabulare, quam vero et recto et quamdam sumraam numerorum scien-
usque ad
itinere malint, quorl mentem divinam omnino im- tiaDei per?enit, caeteros ignorat? Quis hoc etiara
mutabilem cujuslibet infinilatis capacem, et in- demehtissimus dixerit? Nec audebunt isti con-
numera oinnia sine cogiiationis alternatione nume- temnere nunieros, et eos dicere ad Dei scientiara
rantem, de sua humana, mutabili, anguataque non pertinere, apud quos Plato Deum niaji^na auc-
metiuntur. Et fit Apostolus
illis compa-
quod ait : toritate commendat mundum numeris fabrican-

ranles enim semetipsos sibimelipsis («), non intelli- tem {In Timaeo) et apud nos Deo dictum legitur,
:

gunt (II Cor.x, 12). Nam quia illis quidquid novi Omnia in mensura, et numcro, et pondere disposuisti
facieudum venit in mentem, novo consilio faciunl (Sur. XI, 21)? De quo dicit et prophela, Qui profert
(mutabiles quippe mentes gerunl) ; profecto non numerose saeculum {Isai xl, 2G, src. LXX). Et bal-
'

Deum, quem cogitare non possunt, sed semelipsos vator in Evangelio, Capilli, inquit, vestri omnes nu-
pro illo cogitantes, non illum sed se ipsos, nec merali sunt {Malth. x, 30). Absit itaque ul dubile-
illi, sed sibi comparanl. Nobis autem fas non est mus. quod ei notus sit omnis numerus, cujus
credere, aliter Deum affici cum vacat, aliler cum inlelligentise, sicut in Psalino canitur, non est nu-

operatur quia nec affici dJcendus cst, lanquam in

:
merus {Psal. cxlvi, 5). Infinitas itaque numeri,
ejus natura fial aliquid, quod non ante fuerit. Pa- quamvis iufinitorum numerorum nullus sit nu-
titur quippe qui alficitur, et mutabile est omne merus, non est lamen incomprehensibilis ei cujus
quod aliquid paliLur. Non itaque in ejus vacalione intelligentiaenon est numerus. Quapropter si,
cogitetur ignavia, desidia, inerlia sicut nec in ejus ; quidquid scientia comprehenditur, scientis com-
opere labor,conalus,industria.Novitquiescensagere, prehensione finitur; profecto el omnis infinitas
et agens quiescere. Potest ad opus novum, non no- quodam ineffabli modo Deo finita est, quia scienliae
vum, sed seinpiternum adhibere consilium nec poe- ; ipsius incomprehensibilis non est. Quare si infi-
uitendo quia prius cessaverat, coepit facere quod nitas numerorum scientiae Dei, qua comprehendi-
non fecerat. Sed et si prius cessavit, et posterius lur, esse non potesl infinita qui tandcm nos sumus
;

operatus est (quod nescio quemadmodum ab ho- homunculi, qui ejus scieutiae limites figere praesu-
mine possit intelligi), hoc procul dubio quod di- mamus, dicentes quod, nisi eisdem circuitibus
citur, prius et poslerius, in rebus prius non exis- temporum eadem temporalia repelantur, non po-
tentibus et postenus existenlibus fuit. In ilio au- lest Deus cuncta quae fecit vel prsscire ut faciat,

tem noa alteram praecedcntem altcra subsequens vei scire cum fecerit? cujus sapientia simpliciter
mutavit aul absiulit voluntatem, sed una eademque raultiplex et uniformiter muiliformis, tam incom-
sempiterna et immutabili volunlale res quas con- prehcnsibili comprehensione omnia incomprehensi-
didit, et ut prius non essent ej^it, quamdiu non bilia comprehendit, ut qiiaecumque nova et dissi-
fuerunt, et ut posterius essent, quando esse ccepe- milia consequenlia ^ praecedentibus si seraper fa-
runt hinc eis qui talia videre possunt mirabiliter
: cere vellet, inordiaata et improvisa haliere iion
fortassis ostendens, quam non eis indiguerit, sed possel nec ea proevideret ex proximo tempore, sed
;

eas gratuita bonitate condiderit, cum sine illis ex aeterna praescientia contineret.
aeternitate initio carente in non minore beatitate
permansit. CAPUT XIX. — De saeculis saeculorum.

Quod utrum ita faciat ^, et continuala sibi con-

CAPUT XVIII. —
Contrn eos qni dicunt, ea qux in-
nexione copulentur quae appellantur saeuula s;ecu-
finila suul nec Dei posse scientia comprehcndi. lorum: alia tamen atque alia, ordinata dissimililu-
dine procurreutia, eis duntaxat qui ex iniseria
autem aliud quod dicunl, nec Dei scienlia
Illud
liberantur in sua beala immortalitate sine fine
quse infinila sunt posse comprebendi restat eis ut ;

dicere audeant, at<iue huic se voragini profundse

manenlibus an ita dicantur saecula sajoulorum, ut
;

intelligantur saecula in sapientia Dei inconcussa

impietatis immorgant, quod iion omnes numeros
stabilitate mancntia, istorum quae cum tempore
Deus noveril. Eos quippe infinilos esse, certissi-
transeunt tanquam eflicientia saeculorum, definire
mum esl : quoniara in quocumque numero linera
faciendum putaveris, idem ipse, non dico uno ad- non audeo (a). Forlassis enim possit dici saeculum,
quae sunt saecula ut nihil aliud perbibeatur saecu-
dito augeri, sed quamlibet sit magnus et quamlibct
;

ingontera multitudinem continens in ipsa ratione

lum sa-culi, quam saecnla sseculorum sicut nihil :

atque scientia numcrorum, non soium duplicari,

aliud dicitur cxlum cceli, quam coeli coelorum.

verum etiam mulliplicari potcsl. Ila vero suis Nam Deus vocavit firmamentum super quod
coeluin

quisque numerus proprietalibus terminalur, ut sunt aquae {Gen. I, 8), et tamen Psalmus, Et
aqu.-c, inquit, qux super Cfvlos sunt, laudent nomen
nullus eorum par csse cuicumque alteri possit.
Ergo et disp.ires inter se atque divcrsi sunt, et sin- Domini {Psat. cxlviii, 4). Quid ergo istorum duo-
guli quiquc finiti sunl, el omncs infiniti sunl. Ilane
rum sit, nn prajter haec duo aiiqnid aliud de saecu-
lis saeculorura possit intelligi, profundisslma quaes-
numeros propter inlinitatem nescit omnes Deus '
;

« Editi Qui profert numero saeculum. At Mss.,

:

1 Sic Kr. ct Mss. At Vind. Am. et Lo\. .ne^cit oinni- Qui profct numerose saeculinn Locn?' e%l Isaiae xl, .

2(3, secundum LX.V, o ecphcron caV arithmon

fon cos-
potens Denx
(a) Aliler Vnlf^nla sed .Viigustinns hic et in Psal.
;
mon autou
34, el contra Faustum. lib. 22, cnp 47, soquilur grac- 2 Sola editio Lov., conse<;^uuntur.
s Lov. Quod ut ita faciat. Edili vero alii et Mss. :
cam lcctioncm, cai stir/erin ontes eautous eautois, ou
sunioOsin. Editi Am. F.r. et I.ov. Imbcnf, .•^emctip^os Quod iitrtnn itn faciat, sciliccl quoniadniodum insu-
non iiiielliffunt. At Vintl. ot M39. consentiente graeco, periori? cnpitis fine diclum est.
voce, semetipsos, carent. (a) Vide Hieron. in Epist. ad Galatas, cap. i, v. 5.

I
 369 LTBRIl nilODECIlVHIS. :no
tio ost : noqiio hno qiind minc ngimus impmlit, fli 2. Hi autom dicunt, nnmlncm posse ad illHrn

iii(li8CU38u iiiLorim diiroriUur; sivo uli((uiil iu ou boatitudinom pcrvoiiiro, iiiHi iios circuitus, ubi
denniro valonmiia, sivo noa fuciut cautiores dilifjon- bcatitudd ct miscriu vicisHim allornanl, in hujun
tior ij)3a tructnlio, no in lunta obHCurilulo icruin vilai orudltionc co{^iiovorit fn.oiiiodo cr^^o fatcntur,
;

afllrniare aliquid tcmoro uudoamus. Nunc enim qiiuiito [liuH quis(|uo umaverit Doum, lunlo cuiii
contrii opinionem dispiitumus, quii illi circuitus (ucilius ud l)oulitu(lincm pcrvcnlurum, qui cu do-
assorunlur, quibus sempor eudom per inlorvullu cont quibus amor ipso torposcul ? Nam quis non
temporum uncosso esso ropcti cxistimunlur. Quoc- reiiiissius ol topidiua amct cum, quem 80 cogitat
libot nutcm illarum sontonliarum dc siECulia siecu- nccossurio deyorturum, otconlru cjus vcrilalcin sa-
lorum vera sit, ad hos circuilus nihil perlinet : picntiamquo ensurum, ot hoc eiim ad cjiis plenam
quoniam sive srocula sioculorum sint, non oadcm pro sua cupucilulc nolitiam bealitudinis perfcctione
repetito, sed ultorum p.Kaltoro coiuic.Kioni! ordinu- pervonerit ; quando ncc liomincm amicum possit
tissima procurrenlia, liberatorum bealitudine sine quisquo amare fidelilor, cui sc futurum noverit
ullo recursu misoriarum cerlissima pormanonle, inimicum ? Sod absit ul vcra sint, qnaj nobis mi-
sive Sfficula snBculorum aeto;'na sinl temporaiium nanliir vcram miserium nunquam liiiiendam, sed
tanquam dominanti.i subditoruin, circuitus illi inierpositionibus falsiR bealitudinis 8a?pe ac sine
eadem revolvenles locum non habcnt, quos ma.ximo fine rumppndam. Quid enim illa beatitudine falsius
re!'ellit aeterna vita sanctorum {Mallh. xxv, 4G). atquc fallacius, ubi nos fuluros miseros, aut in
tanta veritatis luce nesciamus, aut in summa feli-
CAPUT XX. —
De impiefaie eorum qiii asserunt citatis arce timeamns ? Si enim venturara calami-
animas summas verxque beatiliidinis participes, tatem ignoraluri sumus, peritior est hic nostra mi-
ilerum atque itcrum per circnilus temporum ad seria, ubi venturam bealitudinem novimus. Si au-
easdem miserias laboresque redituras. tem nos clades imminens non latebit, beatius
illic

tempora transigit anima misera quibus transaclis

1. Quorum enim
aures piorum ferant, post emen- ad bcatitudinera sublevetur, quara beata quibus
sara tol tantisque calamitatibus vitam (si tamen transactis in miseriam revolvatur. Atque ita spes
isla vita dicenda est, qnaj potius mors est, ita nostr® infelicitatis est felix et felicitatis infelix.
gravis, ut mors quae ab hac liberal, mortis hujus Unde fit, mala praesenlia patimur, ibi
ul quia hic
amore timealur (a), post tam magna mala tamque meluimus imminentia, verius semper miseri quam
multa et horrendo, tandera aliquando per veram beati aliquando esse possimus.
religionem alque sapientiam expiata alque flnita, 3. Sed quoniam haec falsasunt clamante pietate,
ita pervenire ad conspectum Dei, atque ita fleri convincente veritate (illa enim nobis veraciler pro-
beatum contemplatione incorporeae lucis per parti- mittitur vera felicitas, cujus erit semper retinenda,
cipationem immutabiiis iramortalilatis ejus, cujus el nulla infelicilate rumpenda certa securitas) ;
adipiscendac amore flagramus, ut eam quandoque viara rectam sequentes, quae ^ nobis est Christus,
necesse sit deseri, et eos quideserunt, ab iliaaster- eo duce ac salvatore a vano et inepto impiorum
nitate, veritate, telicitate dejectos, tartareae morta- circuitu iter fidei meatemque avertamus. Si enira
lilati turpi stullitiae, miseriis exsecrabilibus im-
S de islis circuitibus et sine cessatione alternantibus
plicari, ubi Deus amittatur, ubi odio veritas habea- itioniltus et redilionibus animarum Porphyrius
lur, ubi per immundas nequilias beatitudo quas- Platonicus suorum opinionem sequi noluit, sive
ratur hoc itidem atque itidera siiie ullo tine
; et ipsius rei permotus, sive jam tempora
vanitate
priorum et posteriorum certis intervallis el dimen- christiana reveritus etquod in libro decimo com-
;

sionibus saeculorum factum et futurum et hoc ; momoravi {cap. 30), diceremaluit, animam propler
proplerea, ut possinl Deo circuitibus definitis eun- cognoscenda mala traditam mundo, ut ab eis libe-
tibus semper atque redeunlibus per nostras falsas rata atque purgala, cum ad Palrem redierit, nihil
beatitudines et veras miserias, allernatim quidem, ulterius tale patiatur quanto magis nos istam ini-
:

sed revolutione incessabili sempiternas, nota esse niicam chrislianas fidei falsitatem detestari ac de-
opera sua quoniam neque a faciendo quiescere,
; vilare debemus ? His autem circuitibus evacuatis
neque sciendo possitea quae infinila sunt,iiidagare? atque fruslratis, nuUa necessitas nos corapellit,
quis haec audiat ? quis credat ? quis feral ? Qu<e si ideo putare non babore iniiium temporis ex quo
vera essent, non solura tacerenlur prudentius, esse coeperit gonus humanum, quia per nescio
verum etiam quomodo
valeo dicam quod volo)
(ut quo circuitus nihil sit in rebus novi, quod non et
doclius ne&cirentur. Nara si haec illic in memoria temporum fuerit, el prastoa
antea cerlis intervallis
non habebimus, et ideo beati eriraus, cur hic per sit futurum. Si enim anima non rediiura
liberatur
eorum scientiara gravatur amplius nostra miseria? ad miserias, sicut nunquam anlea liberata est, flt in
illa aliquid quod anlea nunquam faclum
Si autem ibi ea necessario scituri suraus, hic est ^, et
eallem nesciaraus, ut hic felicior sit cxspeclatio, hoc quidem valde magnum, id est, quae nunquam
quamillicadeptiosummi boni quando hic aeterna : desinal aeterna felicitas. Si autem in nalura im-
vita consequenda exspectatur ibi autem beata, ;
mortali fit tanta novitas ', nullo repetita, nullo re-
sed non anterna, quandoque amitlenda cognoscitur.
1 Mss., quod. .
2 NonnuUiMss., fit in illa aliquid quod «i nunquam
factum est.
1 In lola editione Lov., immortalitati. 3 Sic Vind. Am. et Mss. At Lov., si tanta novttas
(a) Conf. Ciceronis Somnium Scipionis. cap. .3. fut.ura.
371 DE CIVITATE DEI. S, AUGUSTINI 372

petendacircuitu, cur in rebus mortaiibus fieri non quam antea non solum faclus est semel, sed
fuit,

posse conlendilur ? Si dicunt non fiori in aninaa nuiiquam lieri autem oporlet ut certus
desinet ? Si
beatitudinis novitatem, quoniam, ad eam revertitur sit liberaiarum aliquis numerus animarum, quse ad

in qua semper fuit, ipsa cerle liberatio nova tit, miseriam niinquam redeant, neque iste numerus
cum de miseria liberatur in qua nunquam tuit, et ullerius augealur ; etiam ipse sine dubio quicum-
ipsa miseriae novitas in ea facta est quae nunquam que ante utique nunquam fuit
erit, qui profeclo :

fuit. Haec aulem novitas si non in rerum, quae crescere, et ad suffi quanlitatis lerminum pervenire
divina providentia gubernantur, ordinem venit, ' sine aliquo non possit initio quod initium co modo
;

sed casu potius evenit, ubi sunt illi determinati antea nunquam fuit. IIoc ergo ut essel, creatus
dimensique circuitus, in quibus nulla nova fiunt, est homo, ante quera nullus fuit.

sed repetunlur eadem quae fuerunt ? Si autem et

haec novitas ab ordinalione providentia? ^ non ex- CAPUT XXI. — De condilione unius primi hominis,
cluditur, sive data sit anima, sive lapsa sil *, atque in eo generis humani.
possunl (ieri nova, quae neque antea facla sinl, nec
tamen a rerum ordine aliena sint. Et si potuit Hac difficillima propter aeter-
igitur quaestione
anima facere per imprudcntiam sibi novam mise- nitatcm Dei nova creantis sine novitate aliqua vo-
riam, quae non esset improvisa divinae providentiae, luntatis, quantum potuimus, explicata, non esl
ut hanc quoque in rerum ordine inciuderet, et ab arduum videre multo fuisse raelius quod factum
hac eam non improvide liberaret qua tandem te- ; est, ut px uno homine quem primum condidit,
raeritate humanae vanitatis audemus negare divi- multiplicaret genus humanum, quam si id in-
nitatem facere posse res, non sibi, sed mundo choassel a pluribus. Nam cum animantes alias so-
novas, quas neque antea fecerit, uec unquam ha- litarias, et quodammodo solivagas, id est, quae
buerit improvisas? Si autem dicunt liberatas qui- solitudinera raagis appetant, sicuti sunl aquilae,
dem animas ad miseriara non reversuras, sed cum railvi, leones, lupi, et quaecumque ita sunt alias ;

hocfit, in rebus nihil novi fieri, qiioniam semper congreges instituerit, quae congregatae atque in
aliae atque aliae liberatae sunt, et iiberantur, et li- gregibus malint vivere, ut sunt columbi, sturni,
berabuntur hoc certe concedant, si iia est, novas
: cervi, damulae (a), el caetera hujusmodi utrumque :

animas fieri, quibus sit et nova miseria et nova li- tamen genus noa exsingulis propagavit, sed plura
beratio. Nam si antiquas eas dicunt essc, et re- simul jussit existere. Hominem vero, cujus natu-
trorsum sempiternHS, ex quibus quotidie novi fiaol ram quodammodo mediam inter Angelos beslias-
homines, de quorura corporibus, si sapienler vixe- que condebal, ut, si Creatori suo tanquam vero
rint, ita libereniur, ut nunquam ad miserias rcvoi- Domino subditus praeceptum ejus pia obedientia '

vantur, consequentcr dicturi sunt infinitas. Quan- custodiret, ia consortium transiret angelicura, sine
lusiibet namque finitusnumerusfuissel animarura, morte media (6) beatara immortalitatem absque
infinitis retro saecuiis sufficere non valeret, ut ex ullo termino consecutus si autein Dominum Deura
;

illo seraper fierent homines, quorum essent animae suum libera voluntate superbe atque inobcdienter
abistasemper mortalitate liberandae, nunquam ad usus ofTenderet, morti adJictus bestialiter viveret,
eam deinceps redituras. Necullo modo explicabunt, libidinis servus aeternoque post mortem supplicio
quomodo in rebus, quas, ul Deo notae esse possinl, desiinatus ; unum ac singulum creavit^-hon utique
numerus aniraarum.
finitas volunt*, infinitus sit solum sine humana societate deserendum, serj^ut
Quapropter quoniam circuitug illi jam explosi
3. eo modo vehementius ei commendaretur ipsius
sunt, quibus ad easdem miserias necessario pula- societatis unitas vinculumque concordia?, si non
batur anima reditura quid restat convenientius
;
tantum inler se naturae similitudine, verum etiam
pietati, quam credere non esse impossibile Deo, el cognationis aflectu homines necterentur quando ;

ea quae nunquam fccerit nova facere, et ineffabili nec ipsam quidera leminam copulandara viro, sicut
praescientia voluntalem mutabilem non habere? ipsum creare illi placuit, sed ex ipso, utorane ex
Porro autem utrum animarum liberatarum nec homine uno difTunderetur genus humanum.
ulterius ad miserias rediturarum numerus possit
semper augcri, ipsi viderint, qui de rerum infini- CAPUT XXII. — Quoi prxscieril Deu$ hominem,
tate cohibenda tam subliiiter dispulant nos vero :
quein primutn condidit, vecralurum ; simulgue prx-
ratiocinationem nostramex utroque latere termina- viderit quantum piorum populum ex ejus genere
mus. Si enim potest, quid causae est ut negetur in angelicum consorlium sua esset gratia transla-
creari
esset, si
potuisse quod
liberatarum
nunquam antea creatum
animarumnumerus, qui nun-
lurus.
l
Nec ignorabat Deus horainem peccaturura, et
morti jam obnoxium morituros propagalurum,
' Sic Mls. Edili vero, ordine. eoque prOp'ressuros peccandi imraanitate raorlales,
* Editi, ah ordinatiane divinae providentiae. Abest, ut lutius alque pacatius inter se rationalis volun- fl
diviiiac, a manuscriptis.
latis expertes bestiae sui generls viverent, quarum
3 Vind Am
Er., Sive elata sit anitna, sive lapsa
sit. Lov data sit aninia, sire a se sit. Metius
, .sivc
autem Mss., sivc dnta .ylt anima, sivc Jap.va sif. Pro|)ter
duns nimirum opinioncs, aliorum qnidem doccntium
animns corpoiil)U3 a Deo dalas el missas, aliorum > Phires Mss., praecepta.
autcm exis^limanlium eas suapte culpa dolapaas esso de (a) Dnnuilas sic diminulive dixil. quia mcliculosum
ccelid in corpora ad luendns pwnas. esl animal, nec ferum nec mniif;uetum. Lud. Vivbs.
* Sic M89. At editi, quas Deo notas rssc, cojquod (6) Hic, juxta Coquaeuni, tnngitur Pelagianorum
sint infinitac non vnlunt. haercsis, de qua vid. lib. de Hneresibusi, haer. 88.
 373 I.inElt DUODECIMUS. 374
ex nqni» et lorrip pluriiini piilliilavit pxordium,
' minirnm morlalipquo croatorom nisi Doum oredi^ro
qiiam hniiiinoa, iiuonim f^onns cx iino ost ml coin- uc dicorc, ol antoiiuain poHHJt inlolli;<i. Anfjoli uu-
moniiandiinn concoidiiim propuRatiim. Noiiuoonim lem, quoa illi deos libcntius appollanl, oliamsi
unquaiii inter aut inlor so draconcs,
so leonoa, adliihont vol jiisHi vcl pornjiHHi O|)cralionr;m Huain
qualia iiominos, belia gosaerunl. Sod jir.evidebat robus (|ua; gignunlur iii iimiido, tamen '
lum iion
eliam gratia sua populuin piorum in adoptionom eos dicimus crealoros animuiium, quam nec a(^ri-
vocandum, roinissiaquo pcccatia justillcatum Spi- colas frugura alquo arborum.
rituaancto saactis Angelis in asterna pace socian-
dum, novissima inimica morte dostructa cui po- :
CAPUT XXV. — Omntm nutunim et omnem spe-
pulo esset hujus rei consideralio profulura, quod ciem universx creaturae
'
nonnisi opere Dei for-
ex uno homino Dcus ad commondandum homi- mari.
nibus, quam ei grata sit oliam in pluribus unitas,
Gum onim alia sit species quno adliihelur extrin-
genus instituisset humanum.
eecus cuicumque |materiao corporali, sicut operan-

CAPUT XXIII. — De natura humanx animae crealas

lur homincs figuli et fahri Hlquc id genus opifices,
qui etiam pinj,'unt et elfingunt formas similos cor-
ad imaginem Dei.
poribus animaliura alia vero qufe intrinsecus
;

Deus hominem ad imaginem suam.

Fccit ergo efficientes causas habet de secreto et occulto na-
Talem quippe illi animam creavit, qua per rationern turae viventis atque intellif,'entis arbitrio, quae non
atque inlelligentiam omnibus esset proestantior ani- solum naturales corporum species, verum etiara
malibus terrestribus et nalatilibus et volatiiibus, ipsasanimantium animas, dum non fil, facit su- :

iuentem hujusinodi non haberent. Et cum virura pradicta species artificibus quibusque tribua-
illa

quae terreno formasset ex pulvcre, eique animam tur haec autcm altera nonnisi uni artilici creatori
;

qualem dixi, sive quara jam fecerat sufflando indi- etconditori Deo, qui mundum ipsura et Angelos
disset, sive polius sutflando fecisset (a), eumque sine ullo mundo et sine ullis Angelis fecit. Qua enim
flatum quem sufflando fecit, (nam quid est aliud vi divina,
et, ut ita dicam, effectiva, quae fieri nes-

sufflare, quam flatum facere ?) animam hominis cit,sed facere, accepit speciem,cum mundus fleret,
esse voluisset, etiam coujugem illi in adjutorium rotunditas coeli et rolunditas solis eadera vi divina ;

generandi ex ejus latere osso detracto fecit, ut et eQ"ectiva, quae sed facere, acceplt
fieri nescit,
Deus. Neque enim haec carnali consuetudine cogi- speciem rotunditas oculis et rotunditas pomi, et
tanda sunt, ut videre solemus opifices ex materia caeterae figurae naturales quas videmus in rebus qui-
quacumque terrena corporalibus membris, quod busque nascentibus non extrinsecus adhiberi, sed
arlis industria potuerint, fabricantes. Manus Dei intima Creatoris potentia, quidixit, Ccelum et terram
potentia Dei est, qui etiam visibilia invisibililer ego impleo {Jerem. xxiii, 24) et cujus sapientia :

operatur. Sec bsec fubulosa potius quam vera esse est quae attingit a fine usque ad finem fortiter, et
arbitranlur, qui virtutem ac sapientiam Dei, qua disponil omnia suaviler {Sap. viii, l). Proinde, facti
novit et potest etiam sine seminibus ipsa certe fa- primitus Angeli cujusmodi ministerium prcebue-
cere ^ semina, ex his usitatis el quotidianis me- rint Creatori caetera facienti, nescio nec tribuere ;

tiuntur operibus ea vero quee primitus instituta

; illis audeo quod forte non possuni, nec debeo de-
sunt, quoniam non noverunl, infideliter cogitant : rogare^ quod possunt. Crealionem tamen condi-
quasi non haec ipsa quae noverunt do humanis con- tionemque omniura naturarum, qua fit ut omnino
ceptibus atque partubus, si inexpertis narrarentur naturae sint, eis quoque faventibus illi Deo tribuo,
incredibiliora viderenlur quamvis et eaipsa ple-
;
cui se etiara ipsi debere quod sunt cum gratiarum
rique magis nalurae corporalibus causis, quam actione noverunt. Non solura igitur agricolas non
operibus divinae mentis assignent. dicimus fructuum quorumque creatores, cum lega-
mus, Neque qui plantat est aliquid, neque qui rigat;
CAPUT XXIV. — An ullius vel minimx crealurx sed qui incremenlum dat Deus (I Cor. iii, 7) sed ne :

possint dici Angeli creatores. ipsam quidem terrara, quamvis mater omnium fe-
cunda videatur, quae germinibus erumpenlia pro-
Sed cum his nuUum nobis est in his libris nego- movet, et fixa radicibus continet, cum itidem le-
tium, qui divinam mentem facere vel curare ista gamus, Deus illi dat corpus quomodo voluerit, el
Don credunt. Illi autem qui Platoni suo credunt, unicuique seminum proprium corpus {Id. xv, 38) Ita
non ab ilio summo Deo qui fabricatus est mun- nec feminam sui puerperii creatricem appellare
dura, sed ab aliis minoribus, quos quidem ipse debemus, sed potius illura qui cuidam suo famulo
creaverit, permissu sive jussu ejus animalia facta dixit, Priusquam te formarem in utero, novi le (Je-
esse cuncla mortalia, in quibus homo praecipuum rem. i, 5). Et quamvis anima sic vel sic affecta
diisquc ipsis cognatum teneret locum {In Timxo) ; praegnantis valeat aliquibus velut induere qualila-
si supeslitione careant, qua quaerunt unde juste tibus fetum, sicut de virgis variatis fecit Jacob, ut
videantur sacra et sacrificia facere quasi condito- pecora colore varia gignerentur (Gen. xxx, 37) na- ;

ribus suis, facilecarebunt eliam hujus opinionis turam tamen illara quae gignitur, tam ipsa non
errore. Neque enim fas est uUius naturae quamlibel fecit, quara nec ipsa se fecit. Quaslibet igitur cor-

1 Am. ct plerique Mss., plurimum. 1 Particula, tamen, abest a Vind. Am Er. et Mss.
2 Am ,
ipsa certa facere. Plures Mss , ipsa nunnve 2 Sic Mss. Editi autem ferebant : Oninium naturam
facere. ^ ^ '
et omnium speciem.
(a) Conf. lib. 7 de Gen. ad Litt. n. 35. '*
Plerique Mss ,denegare.
 :

375 DE CTVITATE DEl, S. AUGUSTINI 376

porales vel seminales causae gignendis rebus adhi- denda supplicia ;

quomodo idem Plato aliler
dicit
beantur, sive operationibus Angelorum aul homi- mundum fieri non pulcherrimum atque
ptituisse
num, aut quorumque animalium, sive marium oplimum, nisi omnium animalium, id est immor-
feminarumque mixtionibus quaelibel etiam desi-
;
talium mortalium, generibus impleretur (/n
et

deria motusve animae matris vaieant aliquid linea- Timxo)7 autem nostra institutio, qua vel mor-
Si
mentorum aut colorum aspergere teneris moili- tales conditi sumus, divinum munus est; quo-
busque conceptibus, ipsas omnino naturas, quae modo poDna est ad isla corpora, id esl ad divina
aic vel sic in suo genere afficiantur, non facit nisi beneficia, romeare? El si Deus, quod assidue Plato
summus Deus :cujus occulta potentia cuncta pe- commemorat, sicut universi mundi, ita omnium
netrans iiicontaminabiii pra;sentia facit esse quid-
• animalium species ajterna intelligentia continebat,
quid aliquo modo est, in quanlumcumque est; quia quomodo non ipse cuncta condebat?An aliquorum
nisi faciente iilo, non tale vei lale esset, sed prorsus esse arlifex nollet, quorum efficiendorum artem
esse non posset (a). Quapropter, si in illa specie ineffabilis ejus et inefTabiiiter laudabilis mens
quam forinsecus corporalibus opiiices rebus im- haberet ?
ponuot, urbem Romam al urbem Alexandriam non
fabros et architectos, sed reges, quorura volun- CAPUT XXVII. — In primo hotnine exorlam fuisse
tate, concilio, imperio fabricatae sunt, illam Romu- omnem plemtudinem yeneris humani, in qua prx*
lum, illam Alexandrum habuisse dicimus condi- vidit Deiis quse pars honoranda essel prxmio, quse
tores quanto potius nonnisi Deum debemus con-
: damnanda supplicio.
dilorem dicere nalurarum, qui neque ex ea materia
facit aliquid quam ipse non fecerit, nec operarios
i. Merito igitur vera religio, quaj ' raundi uni-
habet nisi quos ipse creaverit; el si potentiam versi eum, animalium quoque universorum, hoc
suam, ut ita dicam, fabricatoriam rcbus subtrahat, est et animarum el corporum, conditorem agnoscit
ita non erunl, sicut antequam fierent non fuerunt ?
quibus terrenis praecipuus ab illo
et praedicat. In

Sed anle dico, selernitale, non tempore. Quis enim ad ejus imaginem homo propter eam causam, quam
alius creator est temporum, nisi qui fecit ea, quo-
dixi, et si qua forle alia major latet, factus est

rura motibus currerenl tempora? unus, sed non relictiis est solus. Nihil enim est
quam hoc gcnus tam discordiosum vitio, tam so-
CAPUT XXVI. — De Platonicorum opinione, qua
ciale natura. Neqne commodius contra vilium dis-
cordiae vel cavendum ne existeret, vel sanandum
pulacerunl angelos quidem a Deo condilos, sed
ipsos esse humanorum corporum condilores,
cum exstilissei, natura loqueretur humana, quam
recordationem illius parentis, quem propterea Deus
Ita sane Plato minores et a summo Deo factos creare voluit unum, de quo multitudo propagare-
deos effectores esse voluit animalium cselerorum, tur, ut hac admonitioue etiam in multis concors
ut immortalem parlem ab ipso sumerent, ipsi vero unitas servaretur. Quod vero femina illi ex ejua
mortalem altexerent (In Timxo). Proinde aniina- lalere facla est, eliam hinc satis significalum est
rum nostrarum eos creatores esse noluil, sed cor- quam chara mariti et uxoris debeal esse conjunc-
porum. Unde quoniam Porphyrius propter animae tio.Haec opera Dei propterea sunt utique inusitata,
purgationem dicit omne corpus fugiendum, simul- quia prima. Qui autem ista iion credunt, nulla
que cum suo Platone aliieque Plalonicis seatiteos, facta piodigia debent credere neque cnim etipsa, :

qui immoderale ac inhonestc vixerint, propler si usilalo naturas curriculo gignerenlur, prodigia

luendas pcenas ad corpora reiiire morialia, Plato dicerentur. Qnid jiutem sub lanta fiubernatione
quidem etiam ad bestiarum, Porphyrius tantum- divins providentiae, quamvis ejus causa lateal,
modo ad hominum [b)\ scquitur eos, ul dicant fruslra gignitur? Ait quidam psalinus sacer Ve- :

deos istos, quos a nobis volunt quasi parentea et nite, et videte opera Domini, quse posuil prodiyia
condilores nostros coli, nihil esse aliud quaui fa- super terram [Psal. xlv, 9). Cur ergo ex latere viri
bros compedum carcerumve nostrorum; nec ins- femina facla sit, el hoc primum quodammodo
tilutores, sed inclusores alligatoresque nostros prodigium quid praefiguraverit, alio loco, quautum
ergastulis aerumnosis et gravissimis vinculis. Aut me Deus adjuverit, dicam.
ergo desinant Plalonici poenas animarura ex istis / 2. [XXVII.] Nunc quoniara liber iste claudendus
corporibus comminari; aul eos nobis deo.^ colen- est, in hoc primo homine, qui primitus factus est,
dos non pracdicent, quorum in nobis operationem nondum quidcm secunduin evidentiam, jam la-
ut, quanlum possumus, fugiamus et evatlamus, men secundum Dei praescientiam exorlas fuisse
hortanlur cum lamen sil utrumque falsissimum.
;
exislimemus in gcnere humano societates tanquam
Nam neque ila luunt pcenas animfle, cum ad istam civitates duas. Ex illo enim (uturi erant homines,
vitam denuo rcvolvuntur; et omnium vivenlium alii malis angelis in supplicio, alii bonis in prae-

cive in ccelo, pive in tcrra, nullus est conditor, nisi mio sociandi, quamvis ooculto Dei judicio, sed
a quo lacta sunl coeluni et terra. Nam si nulla tamen justo. Cum enim scriptum sit, Universx vix
causa est vivendi in hoc corpore, nisi propler pu- Domini, misericordia et verHas (Psal. xxiv, 10)
nec injusta cjus gratia, nec crudelia potesl esso
justitia.
* Sic Mss. Editi nnleni fprunt. incomynutabili.
(ajConf. lib. 3 tje. Tiiiiit.. u. 1316. i Sic nostri omnes manuscripli. In B. deest, giuae,
(6) Conf. supra, liii. 10, cap. 30. M.
377 LinER nRCIMTlR TEHTKJS. 378

LinEU DECHIVS TEIITWS.

In quo docetur, raovtora in Immiiiibus oa«o paMialom, ortaraquo ox Adftrai poccato.

CAPUT PRIMUM. — De lapsu primi liominis, per possunt cis etiam mortuffj, hoc ost a Doo
anini.T?

qucm esl contracta mortalitas. desorta), quantulacumquo propria vita, ex qua et

iminortales sunl, non desislentn, conferre. V<;rum
Expeditis de nostri saeculi exortu et do initio ge- ii) damiiatione novis.sima quumvis homo sentire
neria hutnani difrioiilimia quiDslionibus, nuno jam non desinat, taraen quia sensus ipse nec voluptale
de lapsu primi hoininis, imo primoruin hominum, suavis, nec quicte saliibris, sod (lolore pa;nalis cst,
et do origine ac propaf^ine mortis hiimanaB dis- non immerito raors cst potius appcllata quara vita.
putalionem a nobis institutam rerum ordo de- Ideo autera secuoda, quia post illara primam est,
posoit. Non eniin eo modo quo Angelos, considcrat qua fil cohajrcntium diremptio naturarum, sive
Deus homines ut cliHm si peccassent, mori om-
;
Dei et animaj, sive animfB et corporis. De priina
nino non possent sed ita ut perfunctos obedientia3
:
Igitur corporis raortc dici potest, quod bonis bona
munere sine intervontu morlis angelica immor- sit, raalis mala. Secunda vero sine dubio sicut
talilas * et beata oeternitas sequorelur inobedien- ;
nullorum bonorum est, ita nulli bona (a).
tes autem mors plecteret damnalione juslissima :

quod eliam in libro superiore jam diximus CAPUT III. — Vtrum mors, qu% per peccatum pri-
{cap. 21). morum hominum in omnes homines pertransiit,
etiam sanctis pcena peccati sit.
CAPUT — De
ea morte quae animx semper ut-
II.

cumque victurx accidere polest, et ea ciii corpus Non aulcm dissiinulanda nascitur quaeslio,
obnoxium eit. utrum revera mors, qua separantur anima et cor-
pus, bonis sit bona (6). Quia si ila est, qnomodo
Sed de ipso genere mortisvideo mihi paulo dili-
polerit obtineri quod etiain ipsa sit pcena peccati?
gentius disserendum. Quamvis enim bumana
anima veraciler immortalis perhibeatur, habet ta- Hanc enim prirai hoinines, nisi peccavissent, per-
pessi utique non fuissent. Quo igilur pacto bona
men quamdam etiam ipsa mortem suam. Nam
esse possit bonis, quse accidere non posset nisi
ideo dicitur immortalis, quia modo quodam quan-
tulocumque non desinit vivere atque sentire :
mali3?Sed rursus si nonnisi malis posset acci-
dere, non deberet bonis bona esse, sed nulla. Gur
corpus autera ideo mortale, quoniam deseri omni
vita potest, nec per se ipsum aliquatenus vivil.
enim esset ulla poena, in quibus non essent ulla
Mors igitur animae fit, cum eam deserit Deus :
punienda? Quapropter fatendum est, primos qui-
sicut corporis, cum id deserit aniroa. Ergo utrius- dem homines ita fuisse institutos, ut, si non pec-
hominis, mors est cum cassent, nuUum mortis experirentur genus sed :
que rei, id est totius
eosdem primos peccatores ita fuisse morle mulcta-
anima a Deo deserta deserit corpus. Ita enim nec
tos, ut eliara quidquid de eorum stirpe essel exor-
ex Deo vivit ipsa, nec corpus ex ipsa. Hujusmodi
tnm, eidem poenae leneretur obnoxium. Non *
autem hominis mortem illa sequitur, quam
lotius
secunilam mortem divinorum eloquiorum appellat enim aliud ex eis, quam quod ipsi fuerant, nasce-
retur. Pro magnitudine quippe culpae illius natu-
auctoritas {Apoc. n, 11 ; xxi, 8). Hanc Salvator si-
gnificavit, ubi ail : Eum timele, qui habet potesta- rara damnatio mutavil in pejus ut quod poenaliter ;

praecessil in peccanlibus hominibus primis, eliara

tem et corpus et animam perdere in gehennam
{Mailh. X, 28). Quod cum ante non flal, quam cum naturaliter sequeretur in nascentibus caeteris. Ne-

anima oorpori queenira ita horao ex homine, sicut homo ex pul-

sic fuerit copulata, ut nulla diremp-
tione separentur; mirum videri potest quomodo vere. Pulvis namque homini faciendo materies
corpus ea morte dicatur occidi, qua non anima fuit : homo autem homini gignendo parens.
deserilur, sed animatum sentiensque cruciatur. Proinde qnod est terra, non hoc esl caro quamvis ;

ex terra facta sit caro. Quod est aulem parens

Nam in illa poena ultima ac sempilerna, de qua di-
ligentius suo loco disserendum est, recte mors hoino, hoc est et proles horao. In prirao igitur ho-
animsB dicitur, quia non vivit ex Deo mors autem :
mine per feminam in progeniem transiturura uni-
corporis quonam modo, cum vivat ex anima? non versum genus humanum fuit, quando illa conju-
enim aliler potfst ipsa corporalia, quae post
resur- gum copula divinam sententiam suae damnationis
rectionem futura sunt, sentire tormenta. An quia excepil etquod homo factus est,non cum creare-
:

vita qualiscumque aliquod bonum est, dolor au- tur, sed cum peccarel et puniretur, hoc genuit,
tem malum, ideo nec vivere corpus dicendum est, quanlum quidem attinet ad peccati et mortis ori-
in quo anima non vivendi causa est, sed dolendi ? ginem. Non enim ad infantilem hebetudinera et
Vivit itaque anima ex Deo, cum vivit bene non •,
infirmitatem animi et corporis, qu-^m videmus
enim potest bene vivere, nisi Deo in se operante in parvulis, peccato vel poena ille redaclus est :

quod bonum est : vivit aulem corpus ex anima, quae Deus voluil esse tanquam primordia catu-
cum anima vivit in corpore ; seu vivat ipsa, seu
Nonnulli Mss., tenetur.
1
non vivat ex Deo. Impioruin namque in oorporibus serm. 65.
la) Cont. t^ , . .

vita, non animarum, sed corporura vita est quam : (b) De hac questione confer S. Hieron>-mum,
Epistola
24, de ohitu Leae, et Epistola 25, ad Paulam, super
1 Mss. 2050 et 2051 ferunt, immutabilitaii . M. obitu Blesillae filiae. Coqdcbus.
379 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 380
lorum, quorum parentes in beslialera vitam mor- non peccaretur ; nuncsuscipiendum est, ne pecce-
temque dejecerat sicut scriptum est, ffomo cum
; tur. Sicper inefTahilem Dei misericordiam, et ipsa
in honore esset, non intellexil ; comparatus est peco- pcena vitiorum transit in arma virtutis, et fit jusli
ribus non inlelligentibus, et similis factus est iltis meritum eliam supplicium peccatoris. Tunc enim
{Psal. xLViii, 13). Nisi quod infantes infirmiores mors est acquisita peccaado, nunc impletur justi-
etiam cernimus in usu moluque membrorum et tia moriendo. Verura hoc in sanctis martyribus,
seDsu appetendi atque vitandi, quam aunt alio- quibus alterutrum a persecutoreproponilur, ut aul
rum tenerrimi fetus animalium tanquam se : deserant fidem, aut sufTerant mortem. Justi enim
tanlo attnilat excelientius supra caetera animantia malunt credendo perpeti, quod sunt primi* iniqui
vis humana, quanto magis impelum suum, velut non credendo perpessi. Nisi enim peccassent illi,
sagitta, cum arcus extenditur, retrorsum reducta non raorerentur peccabunt autem isli, nisi mo-
:

distulerit. Non ergo ad isla infanlilia rudimcnla riantur. Mortui sunl ergo illi, quia peccaverunt :

praesumptione iliicila et damnatione justa prolap- non peccant isti, quia moriunlur. Factum est per
8U9 vel impulsus esl primus homo (a) sed hactc- :
illorum culpam, ut venireiur in poenam fil per :

nus in eo natura humana vitiata alque mutata islorum poenam, ne veniatur in culpam; non quia
est, ut repugnantem paleretur in membris inobe- mors bonum aliquod facta est, qu« antea malum
dientiara concupiscendi, et obslringerelur necessi- fuit; sed tanlara Deus fidei praeslitil graliara,
tate monendi ; atque ila id quod vitio pcenaque ut mors, quara vitae constat esse contrariam,
faclus est, id est, obnoxios peccaln mortique gene- instrumenlum fieret per quod transiretur ad vi-
raret. A quo peccati vinculo, si per Mediatoris gra- tam.
tiam solvuntur infantes, hanc solam mortem per-
peti possunt, quee animam sejungit a corpore in :
CAPUT V. — Quod sicut iniqui male utuntur lege
secundam vero illam sine fine poenalem liberati a qux bona est, iia et justi bene utuntur morte qux
peccati obligalione non traaseual. mala est.

CAPUT IV. — Cur ab his qui per gratiam regenera- Aposlolus cum vellet ostendere, quantum pecca-
tionis absoluti sunl a peccato, non auferatur mors, tum, gratia non subveniente, ad noceudum vale-
id est, pcena peccati, ret, eliam ipsam legera qua prohibetur peccatum,
non dubiiavit dicere virtutem esse peccati. Aculeus,
Si quemvero movel, cur vel ipsam patiantur, si inquit, mjrlis est peccatum ; virlus^ aulem peccali,
et ipsa pcena peccati est, quorum per gratiam rea- lex (I Cor. XV, 56). Verissime omnino. Augel enim
lus abolelur jam ista qucestio in alio noslro opere,
; prohibitio desiderium operis illiciti, quando justitia
quod scripsimus de Baptismo parvulorum (b), trac- non sic diligitur, ul peccandi cupiditas ejus delec-
tata ac soluta esl ubi dictum est, ad hoc relinqui
:
latione vincatur. Ut autem diligatur et delectet
animae experimenturaseparationis a corpore, vera justitia, nonnisi divina subvenit gratia. Sed
quamvis ablato jam criminis nexu quoniam, si ;
ne propterea Ie\ pularelur malum quoniam virtus
regenerationis Sacramentum continuo sequeretur est dicta peccati : ideo ipse alio loco versans hu-
immortalitas corporis, ipsa fides enervaretur, quae jusmodi quaestionem, Lex quidem sancta, et
inf|uil,
tunc est fides, quando exspectatur in spe quod in mandatum sanctum et juslum et bonum. Quod ergo
re nondura videlur {e). Fidei autem robore atque bonum est, inquit, mihi (actum est mors? Absit. Sed
certaraine, in raajoribus duntaxat aetatibus, eliam peccntum, ut appareat peccatum, per bonum mihi
mortis fuerat superandus timor, quod in sanclis operatum est mortem, ut fiat supra modum peccator
martyribus maxime eminuit cujus profecto cer- :
aut peccatum * per mandatvm (Rom. vii, 12, 13).
taminis nulla essel victoria, nulla gloria quia nec ;
Supra modum, dixit; quia etiam praevaricatio ad-
ipsum omnino posset esse certamen, si post lava- dilur, cum peccandi aucla libidine etiam lex ipsa
crum regenerationis jam sancti non possent mor- conteinnilur. Cur hoc commemorandum putavi-
tern perpeti corporalem. Curo parvulis autem bap-
mus? Quia scilicel sicut lex non est malum,
tizandis quis non ad Chrisli gratiam propterea po-
quando auget peccantiura concupiscentiam ita ;

tius curreret, ne a corpore solvcretur? Atque ita quando

nec mors boniim esl, auget patientium
non invisibiii praemio probarelur fides; sed jam gloriam cum vel illa pro iniquilale deseritur, et
:

nec fides esset, confeslim sui operis quaerendo et etficit praevaricatores vel ista pro verilate susci-
;

sumendo mercedem. Nunc vero majore et mirahi- pitur, et efficit marlyres. Ac per hoc lex quidem
liore gratia Salvatoris in usus justilia; peccali poena
bona eit, quia prohibitio est peccali ; raors autem
conversa est. Tunc enim dictum est homini, Mo- mala, quia stipendium est peccati sed quemad- :

rieris, si peccaveris : nunc dicitur marlyri, Mo- modum injusli male uluntur ^ non lantum malis,
rere, ne pecces. Tunc diclum est, Si raandalum sed eliam bonis ita jusli bene non tantum bonis,
;

transgresgi fueritis, morte morieraini {Gen. ii, 17) :

sed etiam malis. Hinc fit ut el mali male lege
nunc dicilur, Si mortera recusaveritis, mandatum ulunlur, quamvis sit iex bonum ; et boni bene
Iransgrediemini. Quod tunc timcndum fueral, ut morianlur, quamvis sit raors malum.
(a) Conf. lib. 1 de Peccat. Merit. et Remis., nn.
67. 68.
(b) Desifrnantur hlc libri tres de Peccat. Merit. et
Remiss. qnonim titulo superadduntur haec verba in ' Sola editio Lov., primitus.
lib. 2 Retract cap. 33, et de Baptismo parvulo-
, 2 Editi, peccii»speccatum. At mannscripti, peeoator
rum aut peccatum. amartolos e amartia.
In graoro est,
(o) Conf lib. 2 do Pcrcat. Merit. et Remiss,, nn. ' Mss.. inJHstitia male utitur. Pauloque post, ita
49-55. justitia fiene, «tc.

I
 :

381 LIBRIl DECIMUS TKRTIUS. 382

CAPUT VI. — De geneialii mortis malo, ijuo animx nuHcorotiir. Mors orgonon idoo honum videri dchet,
el corporis socieias sefiaralur. quiu iii taiilum ulilitulom non vi HUt, Hcd divina
opilulalione convcrsa ent ; iit qu» lunc metuenria
Ouapropler, (inod allinot. ad oorporia mortom.id pr()|)OHita PHt, no |)occalutn coriimilli-rolur, nunc
eslseparnlionom aiiima' a corporo, ciim ouin |)atiiin- auscipienda iiroponalur, ul peccuntiim rion com-
tur qiii morienles appollaMlur, nulli bona cst. Ila- mitlalur, commisHumijue deleutur, ma^niequo vic-
bet onim usperum sonsum ct contra naluram vis
toria) debita juslitifD pulma reddutur*
ipsa quautrumque divellilur, quod luerat in vivcnte
conjunctum atquc consertum, quumdiu moratur,
donec omnia adimalur sensns, qui ex ipso inerat
CAPUT VIII. — Quod in sanctis primse morlis pro
veritale susceptio, secundx sit morlis absolutio.
animae carnisque compieiu. Quam totam molestiam
nonnunquam unusictiis corporis vel animffl raptus Sienim diligentiusconsideremu«,ctiam cura quis-
intercipit, nec eam sonliri praevenienle celeritate que pro veritule fideliter et laudabiliter moritur,
permiltit. Quidquid tamen illud est in morienlibus, mors cavelur. Ideo quippe uliquid ejus suscipilur,
quod cum gravi sensu adimit sensum, pie (Ideliter- nelotacontingat, el secunda insuper, quae nunquam
que toleiando auj;et meritum paticntiae, non aufert finiatur, accodat. Suscipitur enim aniraae a corpore
vocabulum pcenaj. Ita cum ex hominis primi [ler- separatio, ne Dco ab anima separuto etiam ipsa se-
petuata propagine procul dubio sit mors pcena paretur a corpore, ac sic totius hominis priraa
nascenlis lamen si pro pietate justitiaque penda-
; morte corapleta, secundaexcipiat sempiterna. Quo-
tur, fit gloria renascentis el cura sit mors peccali
:
circa mors qnidem, ut dixi, cura eam morientes
retributio, aliquando impelrat ut nihil retribuatur patiuntur, cumque in eis ut moriantur facit, ne-
peccato. mini bonaest, sed laudabiliter toleratur pro tenen-
do vel adipiscendo bono. Cum vero in ea sunt,
CAPUT VII. — De morte, guam non regenerati pro quijara raorlui nuncupantur, non absurde dicitur
Christi confessione suscipiunl. et raalis mala, et bonis bona. In requie enim sunt
animae piorum a corpore separatae impiorura ;

Nam quicumque eliam non percepto regenera- autem poenas luunl donec istarum ad aelernam :

tionis lavacro pro Christi confessione raoriuntur, vitatn,illarum veroadaeternammortem,qUcesecunda

tantura eis valel ad dimitienda peccata, quantum dicitur, corpora reviviscant.
si abluerentur sacro fonte Baptismatis. Qui enim
dixit, Si quis non renatus fueril ex aqua et Spiritu CAPUT IX. — Tempus mortis, quo vitse sensus au-
sancto, nonintrabit in regnum ccelorum (Joan. iii, 5) (ertur, in morientibus. an in mortuis esse dicendum
alia sentenlia istos fecit exceptos, ubi non minus sit.

generaliter dixit, Qui me confessus fueril coram ho-

minibus, confitebor et ego eum coram Patre meo qui
Sed id tempus, quo animaj a corpore separalae
aut in bonis sunt, aul in malis, utrum post mortem
in coelis est {Matth. x, 32) ; et alio loco, Quid perdi-
potius, an in morte dicendura est ? Si enira post
derit aniinam suam propter me, inveniet eam [Id.xvi,
25). Hinc est quod scriplum est, Pretiosa in cons- mortem est, jam non ipsa mors, quae transacta at-
p^ctu Domini mors sanctorum ejus [Psal. cxv, 15).
que praeterita est, sed posl eam vita praesens aniraae,
Quid enim pretiosius quam mors, per quam fit ut bona seu raala est. Mors autem tunc eis mala erat,
et delicta orania dimittantur, et merita cumulatius
quando erat, hoc est, quando eam paliebantur,
augeantur ? Neque enim tanti sunt meriti, qui, cura morerentur quoniam gravis et molestus eis
:

cura raortem dillerre non possent, baptizati sunt,

inerat sensus quo malo bene utuntur boni. Pe-
;

racta autera mors quonam raodo vel bona, vel

deletisque oranibus peccatis ex hac vitacmigrarunt,
quanti sunt hi qui raortera, cura possent, ideo non malaest, quae jam non esl ? Porro, si adhuc dili-
gentius attendamus, nec illa raors esse apparebit,
distulerunt, quia maiuerunt Ghristum confitendo
finire eliam, quam eum negando ad ejus Baptis-
cujus gravem ac moleslum in morientibus diximus
mum pervenire. Quod utique sensum. Quandiu enim sentiunl, adhuc utique
si fecissent, etiam
hoc vivunl et si adhuc vivunt, ante mortem quara in
eis in illo quod ti-
lavacro diraitleretur, ;

more morlis negaverant Christum in quo lavacro morte potius esse dicendi sunt : quia ilia cum ve-
;

nerit, aufert oranem corporis sensura, qui ea pro-

ct illis facinus tam immane dimissum est, qui
pinquante molestus est. Ac per hoc, quomodo mo-
occiderant Christum. Sed quando sine abun-
rientes dicamus eos qui nondum raortui sunt, sed
daolia ' gratiae Spiritus illius, qui ubi vult spirat
iraminente morle jara extrema el mortifera afflic-
(Joan. III, 8), lantum Chrislum amare possenl, ut
tione jactantur, explicare dilficile est etiarasi :
eum in tanto vitae discrimine tanta eub spe veniee
recte isti appellanlur raorientes quia cum mors
Begare non possent ? Mors igitur pretiosa sancto- ;

rum, quibus cum tanta gratia est prasmissa et prae- quaejam impendet, advenerit, non morientes, sed
mortui nuncupantur. Nullus est ergo moriens, nisi
rogata mors Chisti, ut ad eum acquimndum suam
vivens quoniara cum in tanta est extremitate
non cunctarentur impeniere, in eos ususredactum ;

vitae, in quanta sunl quos agere animam dicimus,

esse monstravit, quod ad pcenam peccantis antea
profecto qui nondum aniraa caruit, adhuc vivit.Idem
fuerat conslitutum, ut indejustitiae fructua uberior
ipse igiiur siraul et moriens esl et vivens sed morti :

accedens, vila decedens adhuc tamen in vita, quia ' ;

i
Sic Er. et Mss. At Vind. et Am. Sed quando
; in
abundantia. Lov. : Sed quando nisi abundantia. ' In MsB , vita cedens.
383 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 384
inest anima corpori ; nondum aulem in morte, quia CAPUT XI. — An quisguam simul et vivens esse
nondum absccssit u corpore. absces- Sed si cum possil, et mortuus.
seril, nec lunc in morte, sed post morlem potius
erit quando sil ia morte quis dixerit ? Nam ne- 1. Si autem absurdum est ut homincm, antequam
;

que ullus moripns crit, si moriens el vivens siraul ad mortem pervenial, jam esse dicaraus in morte ;

quamdiu quippe anima in (cui onim propinqual peragendo vitae suae tempora,
esse nullus polest :

si jam in illa est ? ) maxime quia nirais est insolens,

corpore est, non possumus negare viventem. Aut
si moriens potius dicendus est, in cujus jam cor-
ut simul et vivens esse dicatur et moriens, cura

pore agitur ut moriatur, nec siraul quisquam potest vigilans et dormiens simul esse non possit quae- :

esse vivens et moriens quando sil vivens nesoio. rendum est quando erit moriens. Etenim antequam
;

mors veniat, non est moriens, sed vivens cura vero :

CAPUT X. — De vita mortalium, quae mors potius mors venerit, mortuus eril, non moriens. Illud
ergo estadhuc anle morlem, hocjampost mortem.
quam vila dicenda esl.
Quando ergo in morle ? (tunc enim est moriens ) :

Ex quo enim quisque in isto corpore moriluro ut queinadmodum Iria sunt cura dicimus, Ante
esse coeperit, nunquam in eo non agitur ut mors mortem, in morte, post morlera ita tria singulis ;

venial (a). Hoc enim agit ejus mutibililas loto tem- singula, Vivens, moriens, mortuusque reddantur.
pore vitaj hujus (si tamen vita dicenda est), ul Quando itaque sit moriens, id est in morte, ubi
veniatur in morlem. Nemo quipite esl qui non ei neque sit vivens, quod est ante mortem, neque
post annum sit, quam ante annum fuit, et cras mortuus, quod est post mortem, sed moriens, id
quam hodie, el hodie quam heri, et pauio post estlnmorte, difficillime delinitur. Quamdiu quippe
quam nunc, et nunc quam paulo ante propinquior, est anima in corpore, maxime si etiam sensus adsit,
Quoniara quidquid lemporis vivitur, de spatio procul dublio vivit homo, qui constat ex anima et
vivendi demitur; et quotidie fit minus minusque corpore ac per hoc adhuc ante mortem, non in
;

quod restat : ul omnino nihil sil aliud tempus morte esse dicendus esl cum vero anima absces-
:

vitae hujus, quam

cursus ad mortem, in quo nemo serit, omnemque abstulerit copnris 3ensum,jam
yel paululum stare, vel aliquanto tardiua ire per- post mortem mortuusque perhibetur. Perit igilur
millitur sed omnes urgentur pari moiu, nec di-
: inter utrumque. quo moriens, vel in morte sit
* :

verso impelluntur accessu. Neque enira cui vita quoniam si adhuc vivit, ante mortem est si vivere ;

brevior fuit, celerius diem duxit, quam ille cui jam post mortera
destitit, est. Nunquam ergu rao-
longior sed cuin aequaliter et eei|uaiia momenta
: riens, id esl in morte esse comprehendilur. Ita
raperontur arabobus, alter habuit propius, alter etiam in transcursu temporum quaeritur praesens,
remotiusquo non iinpari velocitate amho currebant. ncc invenitur quia sine ullo spatio eat, per quod
:

Aliud eslautem amplius viffi peregisse, aliudtardius transitur ex futuro ia praeteritura. Nonne ergo vi-
ambulasse. Qui ergo usque ad mortera productiora dendum est, ne ista ratione mors corporis uuUa
spatia teraporis agit, non lentius pergit, sed plus esse dicatur ? Si enim est, quando est quae in nullo,
itineris conficit. Porro si ex illo quisque incipit et in qua ullus esse non potest ? quandoquidem si
mori, hoc est esse in morte, ex quo in illo agi vivitur, adhuc non est ; quia hoc anle mortem,
cceperit ipsa mors, id esl vit«; detractio quia, cum ; non morte si autem vivere ,jam cessatum est,
in :

delrahendo fuiita fuerit, post mortem jam eril, non jam non est quia et hoc post mortein esl, uon in
;

in morte profecto ex quo esse incipit in hoc cor-

: morle. Sed rursus si nulla mors est anle vel post,
pore, in inorte est. Quid enim aliud diebus, horis, qiiid est quod dicitur ante mortem, sive post mor-
momentisque singulis agitur, donec ea consumpta ' tem ? nam et hoc inaniier riicitur, si raors nulla
mors quae agebatur, impleatur et incipiat jam ; est. Atque utinam in paradiso bene vivendo egis-
tempus esse post raortera, quod cum vita detrahe- seraus, ut revera nulla esset mors. Nunc autem
retur, morte ? Nunquam igitur in vita
erat in non solum est, verum etiam tam molesta est, ut
homo est, ex quo esl in corpore isto moriente potius nec ulla explicari loculione possit, nec ullaralione
quam vivente, si et in vita el in raorte simul non vitari.
potest ftsse. An polius et in vit\ ct in morte simnl 2, Loquaraur ergo secundum consuetudinem * :

est in vita scilicet in qua vivil, donec tota detra-

: non enim aliter debemus el dicamus, Ante mor-
:

halur in morte autem, qua jam * moritur, cum

; tem, prius quam mors accidat sicul scriptura esl, ;

vita dotrahitur ? Si enim non est in vita, quid est Anle mortem ne laudes hominem quemquam {Eccli.
quod delrahitur, donec ejus fiat perfecta corasum- XI, 30). Uicamusetiam cum acciderit, Post mortem
ptio ? Si autcm non est in mnrte, quid est vitse Dicaraus
illius vel illius faclura est illud vel iilud. ^
ipsa delraclio ? Non enim fruslra, cum vita fuerit et de praesenti tempore ut possumus, velut cum
corpori tota detractn, post mortem jam dicitur, ita loquimur. ^'oriens ille testatus cst, el illis
nisi quia raors cum detraheretur. Nam si ea
erat, atque illis illud atquo illud raoriens dereliquit ;
dctracta non est homo in morte, sed post mortera ; quaravis hoc nisi vivens omnino facere non pos-
quando, niai cum detrahitur, erit in morte ? set, et potius hoc aute murlem fecerit, non in

• Vind. Am. Er. et nonnulli Mss., consummata.

2 Nostri Mss., quiajam. M. i Sic Vind. Am. Er. et plerique Ms». At L«r., fw»-
(a) Magna pars eornm, quac in hoc capitc Augustl- modo.
nus dicit, sumpta sunt ex Seneca, variis locis. Lud. 2 Lov., con.ixietudinem Scripturarum. Abest, Sori-
VlTB?. ptwarum, ab aliis libris.
385 LIBKIl DECIMUS TFCIITIUS. 38(5

morle. Loqunmur oliam aicut loquitur Scriptiira nis, an illam ((une nppcliatur sftcunda : responden-
divinn, qu;a mortiiOH qiio^iuo iion post morUun, dum oMt, Omnos. 1'riiiia enim e.x duabu.s coiiMlat :

Bod in morle csso non tluhitiil diccro. llinc onim 8ocui'du cx omiiibiiH lolu. Siciit (niin uiiivorHa tcrru
est illuii : Quoniam iwn est in morte, </tu' vie- ex multiB terris, ct univcrsa EcclcHia ex mullia
mor sit lui (/*.s«/. vi, 0). D(»noc cnim rovivis- constat Kcclcsiis sic nnivorsu morH c.\ oiiinibua.
;

cant, dicuntur csse in morli!

rocte slcut in ; Uuonium primn conHtat cx duiibiM, una anim;fi, al-
Bomno esse quisquo, doncc cvigilct, diciliir quftm- : tora corporis : prima totius homiiiis mors,
ut nit
vis in somno posilos dicumua dorniicntcs, nco '
cum unima sino Diio ct sine corporc ud tompus
lamen co modo possumus diccro oos <iiii jam sunt pmnas luit secunda voro, ubi animasinc Uco cum
;

mortui, morienlcs. Non enim udluic moriuntur corporo pcciias ajlcrnas luit. Quando ergo dixit Doua
qui, quantum attinet ad corporis mortcm, de qua l)rimo illi homini, (iiiom \\\ paradiso constituerat,
nunc dis9erin\us, jam sunt a corporibus separati. do cibo vctito, Quacumque die rd' rilis ex co, morte
Sed hoc est quod di.xi explicari aliqua locutione moriemini (Gen. n, 17) non tantum primaj morlis
:

non posse, quonam modo vel morientes dicanlur parlem priorom.ubi anima privaturDco nec lan- ;

vivere, vel jam morlui etiam post mortom adliuc tum postoriorem, ubi corpus privalur anima nec ;

esse dicantur in morte. Quomodo enim post mor- solum ipsam totam primam, ubi anima et a Deo et
tem si morte ? Prajsertim cum eos uec
adhuc in a corpore separata punitur sed iiuidquid mortis:

morientes dicamus, sicuti eos qui in somno sua- est usque ad novissimam, quae socunda dicitur,
dicimus dormienles et qui in languore, languent
;
qua est nulla postcrior, comminutio illa complexa
tes ; et qui in qui in
dolore, utique dolentes ; el est.

vila, viventes at vero niortui priusquam resurgant,

;

esse dicuntur in morte, nec tamen possunt appel- GAPUT XIII. — Prxvaricatio primorum hominum,
lari morientes. Unde non imporlune neque incon- quam pritnam senserit poenam.
grue arbitror accidisse, non humana industria,
etsi
judicio fortasse divino, hoc verbum quod est,
ut
Nam posteaquam praecepti facta transgressio esl,
confestim gratia deserente divina, de corporum suo-
moritur, in latina lingua nec grammatici declinare
potuerint, ea regula qua ceetera talia declinantur.
rum nuditate confusi sunt. Undo cliam foliis ficul-
neis, quaj fortea perlurbatis prima comperla sunt,
Namque ab eo quod est orilur, fil verbum praste-

riti temporis, ortus est : et si qua similia sunt, per pudenda texerunt (Gen. iii, 7) quee prius eadem :

temporis prajterili parlicipia declinantur. Ab eo membra erant, sed pudenda non erant. Scnserunt
orgo novum motum inobedientis carnis suae, lan-
vero quod est moritur, si quiieramus praeteriti tem-
poris verbum, responderi assolet, mortuus est, ut
quam reciprocam pcenam inobedientiae suae. Jam
liltera gerainata. Sic enim dicitur mortuus, quo-
quippe anima libertate in perversum propria delec-
tata, et Deo dedignata servire, pristino corporis
mudo latuus, arduus, conspiciius, et si qua siini-
lia, qusi non sunt prseterili lemporis, sed quoniam
servitio destituebatur : et quia superiorem Domi-

nomioa sunt, sine terapore declinantur. lilud au- num suo arbilrio deseruerat, inferiorem famulura
tem, quasi ut declinetur quod declinari non potest, ad suura arbitrium non tenebat nec omni modo :

pro participio praeterili temporis ponitur nomen. habebat subditam caroem, sicut semper habere po-
Convenienter itaque ^ faclum est, ut, quemadmo- tuisset, si Deo subdita ipsa mansisset. Tunc ergo

dum id quod significat, non potest agendo, ita ccEpit caro concupiscere adversus spiritum (Galat.

ipsum verbum declioari ioquendo non possit (a). V, 17) cum qua controversia nati sumus, trahen-
:

Agi tamen potest in adjulorio gratiae Redemploris tes originem mortis, et in membris nostris vitiata-

nostri, ut saltem secundam mortem declinare pos- que nalura contentionem ejus sive victoriam de
simus. Illa enira est gravior, et omnium malorura prima praevaricatione gestanies.
pessima, quaj non fil separalioue animae et corporis,
sed in aeternam poenam potius utriusque corapiexu.
CAPUT XIV. — Qualis homo sit factus a Deo, et in

Ibi e contrario non erunt homines ante mortem

quam sortem * deciderit suae voluntatis arbitrio.

atque post mortem, sed semper in morte ac per :

Deus enim creavit hominem rectum, naturarura
hoc nunquam viventes, nunquam mortui, sed sine
auctor, non utique vitiorum sed sponte deprava- :

fine raoriectes. Nunquam enim erit homini pejus tus jusleque daranatus, depravatos damnalosque
in morle, quam ubi eril mors ipsa sine morte. generavit. Omnes enim fuiraus in illo uno, quando
omnes fuimus ille unus, qui per feminam lapsus
CAPUT XI r. — Quam mortem primis hominibus Deus, est in peccatum, quae de illo facta est ante pecca-
si mandatum ejus transgrederenlur, fuerit commi- tum. Nondum erat nobis singillatim creala et distri-
natus.
buta forma, in qua singuli viveremus sed jam na- ;

Cum ergo requirilur, quam morlem Deus primis tura erat seminalis, ex qua propagaremur qua :

hominibus scilicet propter peccatum vitiata, et vinculo mortis

fuerit comminatus si ab eo mandatum
Iransj^rederentur acceptum, nec obedientiam custo- obstricta, justequa damnata, non alterius condi-
dirent; utrum animae,an corporis, an totius homi- tionis homo ex homine nasceretur. Ac per hoc a li-
beri arbitrii malo usu series hujus calamitatis exor-
1 Sic M33. Editi vero, non. la est, quae humauum genus orifiine depravata, ve-
2 Plures Mss., jjontmr. Non inconvenienter itaciue. lut radice corrupta, usque ad secundae mortis exi-
^
etc.
tium, quae non habct finem, solis eis exceptis qui
(a) Lusit ambiguitate verbi illlus, declinari
: agendo,
inquit, non potest declinari, id est, vitari
; nec lo-
quendo potest per modos innecti. Lud. Vives 1 NonnulU Mss., mortem.
 ? ;

387 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 388

pergraliam Dei liberantur, miseriarum connexione stris in superiori libro eommemoravimus {cap. 1.5),
perducit. Corpus enim corruptibite ag<jravat anitnam (Sap. ix,
15). Addendo ul\que corruptibile, non qualicumque
CAPUT XV. — Quod Adam peccans prius reliquerit corpore, sed quale factum est ex peccalo conse-
Deum, quam relinquerelur a Deo ; et primam fuisse
quente vindicta, animam perhibuit aggravari. Quod
animx mortcm a Deo recessisse. etiamsi non addidissel, nihil aliud intelligere debe-

Ouaraobiem etiamsi in eo quod diclum est, Morle remus. Sed cum apertissime Plato deos a summo
moriemini, quoniam non est diclum, Morlibus, eam Deo factos habere immortalia corpora praedicet, cis-
solam intelligamus, quae fil cum anima deseritur que ipsum Deum, a quo facli sunt, inducat pro
sua vita, quod illi Deus est (non enim deserta est
:
magno beneficio pollicentem.quod in aeternum cum
suis corporibus permanebunl,nec ab eis ullamorte
ut desereret, sed ut desereretur, deseruit ad ma- :

lum quippe ejus prior est voluntas ejus ad bonum solventur quid est quod isti ad exagitaudara
:
;

vero ejus prior est voluntas Crealoris ejus, sive ut christianam fidern fingunt se nescire quod sciunt
aut etiam sibi repugnantes adversum se ipsos ma-
eam faceret quai nulla eral, sive ut reficiat quae
lapaa perierat ') etiamsi crgo hanc intelligaraus
:
lunt dum nobis non desinant contradi-
dicere,
Deura denuntiasse mortem, in eo quod ait, Qua die cere? NempePiatonis haec verba sunt, sicut ea Ci-
ederiiis ex illo, morle moriemini ; tanquam diceret, cero in latinura vertil («), quibus inducit summum
Qua die me deseruerilis per inobedienliam, deseram Deum deos quo.s fecit alloquentem ac dicentera :

vos per justiliam prorecto in ea morte etiam cffi-

:
Vos qui deorum satu orli estis, attendiie quorum ope-
terce denunliatae sunt, quae procul dubio fuerant rum ego parens efjectorque sum. Hiec sunl indissolu-
secuturae. Nam in eo quod inobediens motus ia bilia me quanquam omne colligatum solvi
invito ' .•

carne animae inobedientis exortusest, propter quera potest. Sed haudquaquam boni est * ratione vinctum ,

pudenda texerunt, sensa est mors una in qua dese- velle dissolvere ^ . Sed quoniam estis orti, immortales
ruit animam Deus. Ea significata est verbis ejus, vos quidem esse el indissoluhiles non potestis : nequa-
quando timore demenli sese abscondenti homini quam * tamen dissolvemini, neque vos ulla morlis fa-
dixit, Adam, uhi es [Gen. iii, 9)? non utique igno- ta periment, nec eranl valentiora quam consilium
rando quaerens, sed increpando admonens, ut at- meum, quod majus est vinculum ad perpeluitalem ve-
tenderet ubi esset in quo non essel Deus. Gum vero stram,quam illa quibus estis, tum cum gignebamini,
corpus aniraa ipsa deseruit aetate corruptum et se- colligali. Ecce deos Plalo dicil el corporis animae-
nectute confectum, venit in experimentura mors al- que coUigatione mortales, et taraen immortales
tcra,de qua Deus peccatum adhuc puniens homini Dei a quo facti sunt voluntate afque consilio. Si er-
dixerat, Terra es, et in terram ihis (Ihid., 19) ul ex :
go animae pcena cst in qualicumque corpore colli-
his duabus mors illa prima, quae tolius est homi- gari, quid est quod eos alloquens Deus tanquam

nis, compleretur, quam secunda in ullirao sequi- sollicitos, ne forte moriantur, id est dissolvantur a

tur, nisi homo per gratiam liboretur. Neque enim corpore, de sua facit immorlalilate securos non ;

corpus quod de terra est, rediret in terram, nisi propter eorum naturam, quae sit compacla, non
sua morte, quae illi accidit cum deseritur sua vita, simplex, sed propter suam invictissimam volunta-
id est aniuia. Unde conslat inter Christianos vera- lem, qua potens est facere, ut nec orta occidant,
citer calholicam tenentes fidem, etiam ipsam nobis nec connexa solvantur, sed incorruptibiliter pcrse-
corporis mortem, non lege naturae, qua nullam verent
mortem homini ^ Deus fecit, sed merito innictara 2. Et hoc quidem ulrura Plato verum de sideri-
esse peccati : quoniam peccHtum vindicans Deus, bus dicat, alia quffislio est nequc enim ei conlinuo
:

dixit homini, in qi;o tunc omnes eramus, Terra es,

concedendum est, globos istos luminum sive orbi-
et in lerram ihis. culos luce corporea siiper terras, seu die, seu noc-

CAPUT XVI. —
De philosophis, qui animae sepa- te fulgenles, suis quibusdam propriis animis vivere,
eisque inlellectualibus el beatis, quod etiam dc ip-
raiionem a corpore non putant esse popnalem,
so universo mundo, tanquam uno aairaali maximo,
cu7n Plato inducat summum Deum diis minoribus
promittenlem quod nunquam sint corporibus quo cuncla catera continerentur animalia, inslan-
,
ler afTirmal (6). Sed haec, ut dixi, alia quiestio est,
exuendi.
quam nunc discutiendara non suscepimus. Hoc tan-
1. Sed philosophi, contra quorum calumnias de- tura contra islos comraemorandum putavi, qui se
fendimus civitatem Dei, hoc est ejus Ecclesiara, Platonicos vocari vel esse gloriantur, cujus super-
sapienter sibi videntur irridere quod dicimus, ani-
man a corpore separalionem inter poenas ejus esse
deputandam quia videlicet ejus perfectam beati-
:

ludinem tunc illi fieri exiatimant, cum ornni pror- ' Edili, iudissolubilia nutu meo. At manuscripti, ut
apud Cicfronem, me invito. Forte pro, me non invito.
8U3 corpore exuta ad Deum sini|ilex et sola et quo-
Nani in Platonis Tiniaeo est, emon ge thelontos.
dammodo nuda redierit. Ubi si nihil, quo ista re- '^
Edili, honum est. Melius Mss., boni est : juxta Ci-
felleretur opinio, in corura lilleris invenirem, ope- ceronera et I'latonis graecum, caluu.
3 Sic nostricodices atquo veteres libri tum Augustini,
rosius mihi dispiilandum esset, quo demonstrarem
tum Ciceronis. In B., dissolrere velle. M.
non corpus esse animae, sed corruptibile corpus 6 Sic manuscripti. Edili iuitera, nec unquam.

onerosum. Unde illud est quod de Scripturis no- (a) Libello scilicet qui de Universo inscribitur, ct
pars csl Tiniaei Plalonis. Conf de eodem infra, lib. 22,
.

' Mss., quia lapsa pericrat. cap. 26, et tom. 5, Berra. 241, n. 8.
' Probae notae Mss.. hominis. — Sic Ms. 2051. <6) Haec Plato passim in Timaeo et in Eplno-
mide.

I
 ; ;

389 LIBER DECIMUS TKIITIUS. 390

bia nominis oruboscunt csbo Chrialiani, no com- IikmuiiI i^lulonopbi, ncc iioluorunl noBuo ProphetiuV
muno illis cum vulgo vucabuluni, viloiii faciat |tul- cuin potiu^i o conti'urio Dci Proplwtus ufl cniin-
liutorudi (a), tanlo nmf^ia inllutum, quanto mu^iB liumlnin ojus, (juuntuni flignatua oHt, voiuntutem,
exiguam paucitatcin : ot r|u!eronloH (juiii in (lo(;lri- Spiritus cjus docucril; philosopliofl autrim in ca
nu clirislianu roitrohondunt, cxugitant ictcrnitutcm cognoscencia conjccturu humana doccperit.
corporum, tuiuiuum hn?o sint intor so contraria, ut 2. Verura non uaquo adco dcoipi dcbuorunt,
ct heulitudinom quicrumus unimas, ot oain sompor non aolum ignorantiu, sod maf,'i3 otiain ' porvi-
esso volimus in corporo, vclut icruinnoso vinculo cacia, ul ot silti uporliasime roiragenlur, mugnis
colligatum : cum oorum auctor el magister Plalo, dis|iutulionum viribua uascroatos, animm, ut iteata
donuin a Deo summo diis ub iilo factis dicat csso csse poaait, non terrenum tantuin, sod omno cor-
conccssum, no aliquando moriantur, id e8t a cor- pus es90 fugiendum ct deos rursus diccnles
;

poribua, quibus eos connexuit, soparentur. haboro Itoiitissimas ariimap, et tamen jEternis cor-
poribus illigatas, coelcstos quidom igncip, Jovifl
CAPUT XVIi. — Conlra eos qni nnserunl. terrena aulem ipsius animam, quem munduin istum vo-
corpora incorruptibilia fieri et xterna non posse. lunt, omnibus omnino corporois elementis, quibus
haec tota moles a lerra in coelum surgit, inclusam.
1. Contendunt etiam isti, terrestria corpora Hanc enim animam Plato ab intimo torriB medio,
sempiterna esse non posse, cum ipsain universam quod geometrio cenirum vocant, per omnes partos
terram dei sui, non quidom summi, !;ed tamon pjus usque ad coili summa el extrema diffundi el
magni, id est totius hujus inundi, membrum in exlendi per numeros musicos opinatur, ut sit iste
medio positumet sempilernum esse non dubiteut. mundus animal maximum, beatissimura, sempi-
Gum ergo Deus ille sumnius feceril eis allerum ternum, cujus anima et perfectam sapientiae feli-
quem putant deum (Plato in Timaeo), id est islum citatem teneret, et corpus proprium non relin-
mundura, caeleris diis qui infra eum sunl pra?le- queret cujusque corpus et in aeternum ex illa
;

rendum, eumdemque esse existiment animantem, yiygret, et eam qunmvis non simplex, sed tot cor
anima scilicet, sicut assorunt, rationali vel uitel- poribus tantisque compaclum, hebetare atque
lectuali in lam magna raole corporis ejus inclusa tardare non posset. Gum igilur suspicionibus suis
ipsiusque corporis tanquam memhra locis suis j^^^ permittant, cur nolunl credere, divina volun-
posita atque quatuor constituerit elo-
digesta, ^^^^ g^^^g potenlia immortalia corpora fieri posse
menla, quorum juncturam, ne unquam deus eorum terrena, in quibus animiB nulla ab eis morte sepa-
tam magnus nioriatur, insolubilera ac serapjter- ^.^^^^ ^^^1^^ eorura oneribus aggravatae, sempi-
nara velint quid causiB est, ut in corpore niajons
:
^^^^^ ^^ feliciter vivant (a) quod deos suos posse
;

animaniis tanquam medium membrum celerna sit asserunt in corporibus igneis, Jovemque ipsum
lerra, et aliorum animantiumterrestriura corpora, regem eorum in omnibus corporeis elementis?
si, Deus sicut illud velit, aeterna esse non possinl?
Nam si animae, ut beata sit, corpus est omne fu-
Sed inquiunt, terra reddenda est, unde ani-
terrae, giendum, fugiant dii eorum de globis siderum,
malium sumpta sunt corpora ex quo
terrestria :
lugiat oupiter de coelo et terra aut si non possunt,:

fil, inquiunt, ut ea sit necesse dissolvi et emori; miseri judicentur. Sed neutrum isti volunt, qui
et eo modo terree stabili ac sempiternse, unde
neque a corporibus separationem audent dare
fuerant sumpta, reslitui. Si quis hoc etiam de diis suis, ne illos morlales colere videantur; nec
igne simililer affirmet, et dicat reddenda esse uni- beatiludinis privationem, ne infelices eos esse
verso igni corpora, qu<Te inde sumpta sunt, ut fateanlur. Non ergo ad bealitudinem consequen-
ccelestia fierent animalia; nonne immortalitas, d:ira orania fugienda sunt corpora; sed corrupti-
quam talibus diis, velut Deo summo loiiuente,
bilia, inolesta, gravia, raoribunda: non qualia fecit
promisit Plato, tanquam violentia disputationis primis hominibus bonilas Dei, sed qualia esse
hujus intercidet? An ibi proplerea non fit, quia compulit p(Deaa peccati (6).
Deus non cujus voluntatcra, ut ait Pialo,
vult,
nuila vis vincil? Quid ergo prohibet, ut hoc etiam GAPUT XVIII. — De terrenis corporibus, quse phi-
de terrestribus corporibus Deus possit efficere, losophi affirmant in caeleslibus esse non posse
quandoquidem ul nec ea quae orta sunt, occidant, quia quod terrenum est, naturali pondere vocetur
nec ea quae sunt juncta • solvantur, nec ea quae ad terram.
sunl ex- eleraentis sumpta reddantur, atque ut
anima in corporibus constilulffi nec unquam ea Sed necesse est, inquiual, ut terrena corpora
deserant, et cum eis imraortalitate ac sempiterna naturale pondus vel in terra teneal, vel cogat aii
bealitudine perfruantur, posse Deum faccre con- torram: et ideo in ccelo esse non possint (c). Primi
fitetur Plato ? Gur ergo non possit, ut nec terres- quidem illi homines in terra erant nemorosa alque
tria raoriantur? An Deus non
est potens quousque frucluosa, quae paradisi nomen obtinuil sed quia :

quousque Platonici volunt?

Christiani credunt, sed et ad hoc rospondendum est, vel propter Christi
Nimirum quippe consilium Dei et potestalera po- corpus cum quo ascendit in coelum, vel propter
sanctorum qualia in resurrectione futura sunt,

' Nonmalli Mss., vincta.

(a) Patliatorum nomine pliilosophos intelligit. Hinc
apu(l A. Gellium, lib. 9, cap. 2, de quodam qui cor- 1 Sic Mss. Editi autem, verum etiam.
poris cultu amictuque, philosoplium menticbatur : («) Gonf. lib. 6 de Gen. ad Litt., nn. 36, 37.
Video harham et pallium, philosoxihum nondum (h) Conf. serra. 241, n. 67.
video. (o) Coaf. lib. de Fide et Symbolo, n. 13.
 391 DE GIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 392
intueantur paulo altentius pondera ipsa terrena. CAPUT XIX. — Contra eorum dogmata, qui primos
Si enim ars humana rflicil ut ex melallia, qua3 in komines, si non peccassent, immorlates futuros
aqtiis positacontinuo submerguntur, quibuadam fuisse non credunt.
modis vasa quanto
fabricata etiam natare possint ;

credibilius et eflicacius occuitus aliquis raodus Nuncde corporibus primorum hominum quod
operationis Dei, cujus omnipotenlissima volunlate ip.slituimus cxplicemus: quoniam nec mors ista,
Plalo dicit nec orta interire, nec colligala posse quae bona perhibelur bonis, nec t^ntum paucis
dissolvi, cum niulto mirabiiius incorporea corpo- inlelligentibus sive credentibus, sed omnibus
nota
reis, quam qua;cumque corporea quibuscumque est, qua fit animaB a corpore separalio, qua certe
corporibus copulentur, potest molibus praestare corpus animantis, quod evidenler vivebat, eviden-
terrenis, ut nullo in ima pondere deprimantur; ter emoritur, eis potuisset accidere,
nisi peccali
ipsisque animis perfectissime beatis, ut quamvis meritutn sequerelur, Licet enira justorum ac pio-
terrena, tamen incorruptibilia jam corpora ubi rum animae defunctorum, quod in requie vivant,
volunt ponant, et quo volunt agant, situ motuque dui'itare fas non usque adeo tamen eis melius
sil,

facillimo? An ver(» si hoc Angeli faciant, el quae- esset cum suis corporibus bene valeotibus vivere
libet animalia terreslria rapianl unde libel, con- (a), ul etiam illi qui omni raodo esse sine corpore
stiluantque ubi libet, aul eos sine labore * non beatissimum existimant, hanc opinionem suam •

posse, aut onera sentire credendum est? Cur ergo sententia repugnante convincant. Neque enira
sanctorum perfectos et beatos divino munere quisquam audebit illorum sapientes homines, sive
spiritus sine ulla dilficullate posse ferre quo vo- morituros, sive jam mortuos, id est, aut carentes
luerint, et sistere ubi voluerint sua corpora non corporibus, aut corpora relicturos, diis immor-
credamus? Nam cum terrenorum corporum, sicut talibus anteponere, quibus Deus summus apud
onera gestando sentire consuevimus, quanto
in Piatonem munus ingens, indissolubilem scilicel
major est quantitas, tanto major sit et gravitas, vitam, id est aeternum cum suis corporibus con-
its ut plura pondo quam pauciora plus preraant: sortium, pollicetur. Oplime autem cum hominibus
membra tamen suaa carnis leviora ^ portat anima agi arbit.'-atur idem Plalo, si tamen hanc vitam

cum in sanilate robusta sunt, quam in languore pie justeque peregerint, ut a suis corporibus sepa-
cum macra sunt. Et cum aliis gestantibus onero- rati, ipsorura deorum, qui sua corpora nun-
in
sior sil sanus ^ et validus, quam exilis et morbi- quam descrunt, recipiantur sinum {in Pkxdone et
dus; ipse tamen ad suura corpus movendum alque Phasdro) :

portandum agilior est, cum in bona valetudine Scilicet immemores supera ut convexa revisant,
plus habet molis, qiiam cum in peste vel fame Rursus et incipiant in corpora velle reverti.
(Virgil. jEneid. lib. 6, vers.loO, 751).
minimum roboris. Tantum valet in habendis
etiam lorrenis corporibus, quaravis adhuc corru- Quod Virgilius ex Platonico dogmale dixisse lau-
ptibilibus atquc mortalibus, non quantilatis pon- datur. quippe animas raorlalium, nec in suis
Ita
dus, sed temperationis modus. Et quis verbis corporibus semper esse posso existimat, sed mor-
explicet, quantura dialet inter praesentem, quam lis necessitate dissolvi nec sine corporibus du- ;

dicimus sanitatem, immorlalitalera fuluram? Non rare perpetuo, sed allernanlibus vicibus indesi-
itaque noslram fidem redarguant philosophi de nenter vivos ex mortuis, et ex vivis mortuos fieri
ponderibus corporum. Nolo enim quaerere, cur pulat: ul acaelcris hominibus hoc videantur diffcre
non credant terrenum posse esse corpus in ccclo, sapicntes, quod post mortem ferantur ad sidera,
cum terra universa libretur in nihilo. Fortassis ut aliquanto diutiiis in aslro sibi congruo quisque
enim de ipso medio mundi loco, eo quod in eum requiescal, atque inde rursus niiseriae prislinae
coeant quaei|ue graviora, etiam argumentutio veri- obliius el cupidilate habendi corporis victus, redeat
similior habeatur. Illud dico: si dii minores, ad labores aerumnasque mortalium illi vero qui ;

quibus inter animalia terrestria cajtera etiam ho- stuliam duxerint vitam, ad corpora suis meritis
mincm faciendum commisit Plato (m Tirmeo), po- debita, sive hominurn, sive bestiarura,de proximo
tuerunt, sicut dicit, ab igne reraovere urendi qua- revolvantur {in Phxdro). In hac iiaque durissima
litatem, lucendi relinquerc qtiaj per oculos ciiiicaret conditione constituit eliam bonas atque sapientes
{lbid.)\ ilane Deo summo concedere dubitabimus, animas, quibus non lulia corpora distribula sunt,
cujus illc voluntali potestatique ne morianlur cum quibus semper atque immortaliler viverent,
concessit qua; orta sunl, el tara diversa, tam dis- ut neque in corporitius permancre, neque sine his
similia, id est corporea et incorporea, sibimet possint in a;lerna purilate durare. De quo Platonico
connexa, nulla possint dissolulione sejungi, ut de dogmate jam in libris supcrioribus {Prscsertim in
carne hominis, cui donat iramortalitatem, corrup- lib. 10, cap. 30) dixiraus christiano lempore eru-
tioncm auferat, naturam relinquat, congruentiam buisse Porphyrium, et non solum ab humanis
figurae membrorumiiue delineat, delrahat pondcris animis removisse corpora bestiurum, vorum eliana
tarditalcm? Sed de fide resurrcctionis raortuorum, sapicnliiim animas ita voluisse de corporcis ncxi-
et de corporibus eorum inimortalibus diligenlius, buslibcrari, ut cor[iU3 omne fugioiilcs bcalae apud
si Deus volueril, in fine hujus opcris disscrendum Palrera sine fine leneanlur. Itaque ne a Christo
est. vinci viderelur vitara sanclis polliccnte perpetuam,
elium ipse purgatas animas sine ullo ad misorias
pristinas reditu in seterna felicilate constituit etut :

' Abest, sine lubore, a Msg. ' Lov., sua ; dissentientibus caeteris libris.
* Sola cditio Lov lecius.
, (a) Conf lib. 12 de Gcn. ad Litt., n. G8, et R»tract,
3 Vind et Mss., salvus. lib. 1, cap. 14, n. 2.
:m \A\iVA\ nKCIMIfS TKItTKJS. 394
rosurrcclionom incorruplibi-
Cliiialo advorBarotiir, quavis optima vulotudiiio sod noo talo qiiidorn, ;

corporuin noguns, non soliiiii Hivolorronis, sod

liiiMi qualo liiit in primia liorninibiia rmio poccalniu. (jui
eino ullis oinnino corporibus ouh uHaoruit in soin- licot inoritiiri non ossont, nisi peccaHucnl uliincn- ;

pitcrnum csho viclurus {a). Noc luinon iHta ([uuli- tis tnmcn lioiiiinos utobantiir, norirliiin npiritiia-
iil

cunuiuo opiniono prajcopil sultom iio dils corpo- lia, s"d adliiic aniiiialia corpora trirroria gfMlunlos.

ralis reli^ionis ol)30(juio subdoronlur. Quid itn, Qiidc licnt «onio non vcterascorcnt, ut nccosyiluto
nisi quiu oas quumvis iiiilli corpori sociutaa, non pordiicorcntiir ad mortoiii (qui slatua ois do ligno
crodidit illis osso molioroa? Qua[)roptcr, si non vitrc,quod in mcdio parudiso cum urboro votita
audobunl isti ', sicut eos ausuros esae non arbi- simul erat, mirabili Dei gratia prmstubalur) ta- :

tror, diia boatiasimia, ct corpo-

laincn in .'ctornis mon ot alios pumobant cibos pr.ctor unam arbo-
ribus constitutis, luimanas auiinas antoponere; cur rciii, fucral intcrdicta, non qiiia ipsa erat
(|u;c

eis viilelur absurdum, quo Hdes christiana pra3-

I malum, sed propler commendandum purac etsim-
dicat, ot primoa hominOsS ita tuisso conditos, ut si plicis obodientin3 bonurn, quaj magna virtus cat
non pcccassent, nulla morto a suis corporibus ralionalis creatura)sub Greatoro Domino consti-
solverentur, sed pro meritis obedionlio) custoditaj tuta;. Nara ubi nullum malum tangebalur, pro-
immortalilate donati, cum eis viverent in astcr- focto si prohibitum tangerotur, sola inobedientia
num;ottaliii sanctos in rcsurrcctione habituros peccabatur. Alebanlur crgo aliis quaj sumebant, '

ea ipsa, in quibus hic laboraverunt, corpora, ut ne animalia corpora molestiaj aliquid esuriendoac
nec oorum carni aliquid corruptionis vel difficul- sitiendo sentirenl de ligno autein vita; propterea
:

t;»tis,nec eorum bealitudini aliquid doloris et in- gustabatur, ne mors eis undecumque subreperet,
lelicitatis possit accidere? vel sencclute confecta ^ dccursis temporum spaliis
interirent: tanquam cajlera essent
alimento, illud
GAPUT XX. — Quod caro sanclonm, qux nunc re~ sacramento ; ul sic fuisse accipiatur lignum vitae
quiescit in spe, in meliorem reparanda sit qualita- in paradiso corporali, sicul in spiriluali, hoc est
tem, quam fuit primorum kominum ante pecca- inlelligibili paradiso, Sapientia Dei, de qua scrip-
tim. tum est, Lignnm vilx est ^ ampleclentibus eam
Proindenuncsanctorum aniraae defunctorum ideo {Prov. III, 18).
non habent gravem mortem, qua separatae sunt a
corporibus suis, quia caro eorum requiescit in spe,
GAPUT XXI. —
De paradiso, in quo primi homines
fuerant, quod recte possit significulione ejus spiri-
quaslibct sine uilo jam sensu contumelias acce-
tuale aliquid iuielligi, salva veritate narralionis
pisse videalur. Non enim, sicut Platoni visura est,
historicx de corporali loco.
corpora oblivione ^ desiderant sed potius, quia :

mominerunt quid sibi ab eo sit promissum, qui Unde nonnuli totura ipsurn paradisum, ubi primi
neminem fallit, qui eis etiam de capillorum suorum homines parentes generis humani sanctae Scrip-
integritate securitatem dedit [Luc, xxi, 18), resur- turoB veritate fuisse narrantur, ad intelligibilia
rectionem corporum, in quibus multa dura per- referunt, arboresque ilias et ligna fruclifera ia
pessi sunt, nihil in eis ulterius tale sensuri, desi- virtuteb vitae moresque convertunt (a) tanquam :

derabiliter et patienter exspectanl. Si enim carnem visibilia et corporalia illa non fuerint, sed in-
suam non oderant (Ephes. v, 29), quando eam suae telligibilium significandorum causa eo modo dicta
menli inlirmitate resistentem ^, spirituali jure coer- vel scripta sinl. Quasi proplerea non poluerit
cebant, quantos magis eam diligunl etiam ipsam esse paradisus corporalis, rjuia potest etiani spiri-
spirilualem futuram ? Sicut enim spiritus carni lualis intelligi tanquam ideo non fuerint duae
:

serviens non incongrue carnalis, ita caro spiritui mulieres, Agar et Sara, et ex illis duo filii Abra-
serviens recte appellabitur spiritualis non quia ;
hae, unus de ancilla, alius de libera, quia duo Tes-
in spiritura convertetur, sicut nonnulli putant ex tamenla in eis figurata dicit Apostolus {Galat. iv,
eo quod scriptum est, Seminatur corpus animale, re- 2'2-24) aut idco de nulla pelra Moyse percutiente
:

surget corpus spiriluale (6) (l Cor. xv, 42) sed quia :

aqua defluxerit {Exod. xvii, 6; Num. xx, 11), quia
spiritui summa et mirabili obtemperandi facili- potest iliic flgurala significatione etiam Christus
tale * subdelur, usque ad immortaiitaiis ^ indisso- inteiligi, eodem apostolo dicente, Petra autem erat
lubilissecurissimam voluntatem omni molestiae Chrislus (I Cor. x, 4). Nemo itaque prohibet intelli-
sensu, omni corruptibilitale et tarditate dclracta. gere paradisum, vitam beatorum qaatuor ejus ;

Non solura enim non crit lale, quale nuno est in flumina quatuor virlutes, prudentiam, fortitudi-
»Sola editio Lov., istis. nem, temperentiam, atque juslitiam et ligna ejus, ;

2Sic Vind. Am. et meliores Mss. At Er., corpora omnes utiles disciplinas et lignorum fructus, rao- ;

oblivionem. Lov., corporuni oblivionem. res piorumlignum vitae, ipsara bonorum ora-
; et
3 Aliquot Mss., resislente.
* In libris nonnullis, facultate. nium matrem sapientiam et lignum scientiae boni :

* Ms. 2051, usque ad plenam immortalitatis ; Ms.

2050, usque ad implendam immortalitatis. M. 1 Mss. quidara, Agebatnr ergo. Codex 2051, Age- —
(a) Infra, lih 22, cap. 27. balur ergoab his quae sumebanl. M.
[b) Origcnes in libris, 2)eri Archoii, ait fore ut om- 2 Sic Vind. Am. et Mss. At Er. et Lov., confecti.

nis corporea crcatura in spiritualia corpora mutetur, 3 Hic sola editio Lov. addit, omnibus.
et cuncta substantia in unum corpus mundissimum et (ai Philo Judaeus, extremo libro de Opificio mundi,
omni splendore purius convertatur, ac tale quale nunc et libro primo Allegoriarum Legis, mystice dun-
humana mens cogitarc non potest et post, inquit,
;
taxat et allegorice interpretatur narrationem Moy-
erit Deus omnia in omnibus, ut universa natura cor- sis de paradiso, nec aliter esse intelligendura
porea redigatur in eam substantiam, quae omnibus censet Eodem modo Origenes in tomis super
.

melior est, in divinain scilicet, qua nuUa est melior. Genesi, et in libro quarto, peri Arch6n., cap. 2.
liUD. VlVBB. COQUAEUS.

Pathol. XLI. {Treize)

 395 DE CIVITATE DEI, S. AUOUSTINI 396
et raali, trangrossi manilatiexpcrimentum. Pocnam viventem, nondum spiritum vivificantem, animalia
eoim bene ulique, quoiiiam juste,
pecciitoribus dicuntur corpora ; nec tamen animae sunt, sed cor-
constiluil Deus, sed non bono suo experitur bomo. pora ita illa spiriiualia vocanlur corpora absit
:
;

Possunt haec eliam in Ecclesia intelligi, ut ea timou ut spiritusea credamus lutura, sed corpora
melius accipiainus tanqiiam prophetica indicia carnis habitura substanliam, sed nullam (ardila-
prxcedealia futuroruin paradisura scilicet ipsam
: corruplionemque carnalem spiritu vivificante
tera
Ecclfsiam, sicul de illa legilur in Cantico cantico- passura. Tunc jain non terrenus, sed coclestis
rum [Cant. iv, 13) quatuor autem paradisi flumina,
: homo erit noa quia corpus quod de terra lactura
:

qualuor Evangelia ; ligna fructifera, sanctos fruc- ;

est, non ipsum erit sed quia dono ccelesti jam
;

lus autera eorura, opera eorum lignum vitse, ;

tale crit, ut etiam coelo incolendo non amissa na-
Sanctura sanctorum, utique Chrislum lignura ;
tura, sed mutata qualitate conveniat. Primus au-
scientias proprium voluntatis arbi-
boni el mali, tem homo de terra lerrenus (I Cor. xv, 47), in ani-
triuin. Nec se ipso quippe homo diviiia volunlate mam viventem factus est, non in spiritum vivifi-
conlempta nisi perniciose uti potest atque ita ; cantem, quod ei per obedientiae meritura servaba-
discit, quid inlersit, utrum iaha:reat communi om- tur Ideo corpus pjus, quod cibo ac polu egebat,
nibus bono, an proprio delectetur. Se quippe amans ne farae afficeretur ac siti, et non immortalitate
donatur sibi, ul inde liraoribus inceroribusque cora- illaabsoluta atque indissolubili, sed ligno vitae a
plelus cantet in Psalmo, si tiiraen mala sua sentit, morlis necessilate prohibebaiur, «tque in juvenlulis
Ad me ipsum turhata esl anima mea {Psai.xLi, 7) : Uore tenebafur, non spirituale, sed animale fuisse,
correctusquo jam dical Fortiludinem meatn
:
non dubium est : nequanuam lamen moriturum,
ad te custodiam {Psal. lviii, 10). Haec, et si qua nisi in Dei praedicentis minantisque sententiiim
alia commodius dici possunt de intelligendo spiri- deiinquendocorruisset. lCl aliraenlis quidem etiam
tualiter paradiso, nemine prohibente dicantur : extra paradisum non negatis, a ligno tamen vitae
dum taraen et illius historiiE veritas fidelissima prohibilus, traditus esset tempori velustatique fi-
rerum geslarum narralione commendala credatur. niendus ', in ea duntaxat vita, quam in corpore
licet animali, donec spirituale obedientiae merilo
CAPUT XXII. —
De corporibus sanctorum post re- fieref, posset in puradiso, nisi peccasset, habere
surrectionem, qux sic spiritualia erunt, ut non in perpetuam. Quapropler, etiamsi mortem istam
tpiritum caro vertatur. manifestam, qua fit animae a corpore separatio,
inlelligamus simul significafam in eo quod Deus
Corpora ergo juslorum quae in resurrecfione fu-
dixerat, Qua die ederilis ex illo, morle moriemiiii
tura sunt, neque uUo ligno indigebunt, quo fiat ut
{Gen. II, 17) non ideo debet absurdum videri, quia
;
'

nullo morbo vel senectute invelerata mori&ntur;

non eo prorsus die a corpore sunt soluti, quo ci-
neque ullis aliis corporalibus alimentis, quibus
bura inierdiclum raortiferuraque sumpserunt. Eo
esuriendi ac sitiendi qualiscumque molesiia devi-
quippe die mutata in deterius vitiataque natura,
telur : quoniam certo et omnimodo inviolubili mu-
atque a ligno vita2 separatione justissima, mortis
nere immorlalitatis induentur, ut nonnlsi velinf,
in eis eliam corporalis necessitas facta est, cum
possibilitale, non necessitale vescanlur. Quod An-
qua nos necesjitate nati suraus. Propter quod
geli quoque visibiliter et tractabililer apparentes,
Apostolus non ait, Corpus quidem moriturum est
non quia indigebant, sed quia volebant et poterant,
propter peccatum sed ail, Corpus quidem mor-
ut hominibus congruerent sui miui^terii quadam ;

tiium est propler peccatum, spiritus autem vila esl

bunianitale, fecerunt {u). Ncque enim in phantas-
propter jusliliam. Deinde subjungit Si aulem Spi-
mate Angeios edisse credendum est, quando eos :

homines hospitio susceperunl {iien. xviii, et Tob.

ritus ejus qui smcilavil Chrisium a mortuis, hubilat
VI vobts ; qui suscilavit Christum a mortuis, inviftca-
xi) quamvis ulrum Aiigoli e.ssent ignorantibus,
:

bit et morialia corpora vestra, per inhabitnnlem Spi'

consimili nobis indigcntia vesci viderentur. Uade
ritum ejus in vobis {liom. viii, 10, 11). Tunc ergo
est quod ait angelus in libro TobicK, Videbdtis me
erit corpus in spiritura vivificantera, quod nuncest
manducare, sed visu veslro, videbalis {Tob. xii, 19) :

id est, necessitate reficiendi corporis, sicut vos fa-

in animam viventera ; et tamen mortuura dicit
citis, me cibum sumere pulabatis. Scd si forte de
Apostolus, quia jam raoriendi necessitate constric-
tum est. Tunc autera itaeral in aniraam viventem,
Angelis aliud credibilius dispulari potest, cerle li-
quamvis non in spirilura vivificantem, ut tamen
des christiana de ipso Salvatorc non dubitat, quod
etiarn post rcsurrectionem, jam quidem in spiri-
morluum dici recte non possel
quia nisi perpelra- ;

lione peccati necessitalem raoriendi habere non

tuuli cdrnc, sed ttimcn vcra, cibum ac polum cura
posset. Cum vero Deus et dicendo, Adam, ubies?
discipulis sumpsit {Luc. xxiv). Non enim potestas,
sed «gesias edendi ac hibendi talibu.s CDrponbus
mortem significaverit animae, qua facia est illo
deserenlc et dicendo, Tcrra es, el in terram ibis
aufcrelur. Unde ct spirilu ilia erunt non quia cor- ;
;

pora esse desislent, sud quia spirilu vivilicante {Gen. iii,y, 19), mortem significaverit oorporis, quae
Bubsi>tent.
illi fit anima dibcedenle " propterea de morle se-
:

cunda nihil dixisse credendus

quia occultara est,
CAPUT XXIII. —
Quid inlelligendum sit de corpore csse voluit proptcr dispensationeraTestaraeoli novi,
animali ct de corf ore npirilunli : aut qui moriun-
tur in Adam, qui vcro vivifiranlur tn Uiristo.

Nam Sic oplimae nolae Mss. Editi autem, tardius esset

\. sicut corpora isla, quie babent animam '

tempore retustateque finiendus,

2 Ita Ms9. At editi, decedente.

(o) Conf. Epist. 102, n. 6.

I
:!97 LlDKIl DECIMIIS TKIITIUS. :m
ulti aocundii mnrs aportiflsime deolnrHtur ; ul pritiB (jinem terreni, indunmus el imaginem e.jus qui dfi cikIo

islijniiors |)rimii, (11i;b cominuiiiB oat oinnil)U8, i)ro- esl (I Cor. XV, /12-4'.)). Iloc Aponiolua itii poHuit, ul
dcrnturcx illo veniasc pccouto, qiioil in urio coni- niiiio qnidcm in nobis hOfiinddm Sacramonturn
muno lnctuin oat omnibu» ; mors voro sociindii non rcgiwicralioiiiH (lut;
alibi dicil, Qunlquol iiisiciit
uiiqiio coinmuniH est oinnibus, proplor coh (lui se- Chnslo baplix,ali eslis,
Chrislum induiuis [dalaf. iii,
cundum propositum vocult sunl '. (juos aiito prniu-ivit, 27) ro aiilorn ipsa lunc perflciolur, cuni et in nobia
:

et iirxdeslinavit, Hicutiiit Apostolua, ivnfornies ima- quod estaiiiinalo nuHcendo, Bf)iriluale faclum fuorit
ipse primogenUus in mullis fra-
(jinis Filii sui, ut sit rosiirgondo. Ut oniin cjuH ilidcm vtirhia utar,
Spe
{nom. viii, 28 et 29), quos a aeounda morte
trilnts sdivi fac.ti sumus {liom. vm, 24). Induimus autera
per Modiatorem Doi gratia liberavil '". imaginem terreni hominis propagaliono pr.evurica-
2. In corporo orgo unimali primum hominem fa- tionis ot morlis, (juain nobis intulit
gcneratio sed :

ctum, sic Apostolus lociuitur. Volens enim ab spi- indnimus imaginem ccDiestis hominis gruiia indul-
quod in resurrectiono fufurum cst, lioc qiiod
rituali gentifB vitffique perpoluH-, quod iiobis
pra?stat rege-
nunc osl animale discernerc Semindtur, inquil, in noratio, nonnisi per Mediatorem Dei et
:
hominum
corruptione, surget in incorruptione semiaalur in ; homincm Jesuin Ghristumquera (I Tim. ii, 5) :

contumelia, sur(jet in gloria ; seminalur in infirmi- ciElestem hominem

quia de ca;lo vult inlc!lij,'i,

tate, surgct in virtute ; seminatur corpus animale, venit, ut terrenaj mortalitatis corpore vegtirotur,
surget corpus spiriluale. Deinde ut hoc probarel, Si quod coelesti immortalitale vestiret. Coelestes vero
inquit, corpus animdle, et spirituale. Et ut ideo appellat et alios, (^uia fuinl per gratiam
est, est
mem-
quid essot corpus aniiuale ostenderot, Sic, inquit, bra ejus, ut cum illis sit unus Christus, velul caput
scriptum est : Factus est primus homo in animam vi- et corpus (a). Hoc in eadem Epistola
evideniius ita
venlem. Isto if,'itur modo voluit ostendere quid sit ponit Per hominem mors, et per hominem resurrec-
:

corpus animalc, quamvis Scriptnra non dixo.rit de tio mortuorum. Sicut enim in Acfam omnes moriun-
primo homine,quiest appellatns Adam, quando illi' tur, sic et in Christo omnes vivificahuntur ([ Cor. xv,
anima flalu Dei creata est, Et factus est homo in Jam utique in corpore spiriluali, quod
21 et 22).
corpore aniraali sed, Faclus est homo in animam
;
spiritum vivificantem. Non quia omnes qui
crit in

viventem {Gen. n, 7). In eo ergo quod scriptum est, in Adam moriuntur, raembra erunt
Ghristi (ex
Facius est primus homo in animam viventem, voluit illis enim multo plures secunda in fieternum morte
Apostolus intelligi corpus homiuis animale. Spiri- pleclentur) sed ideo dictum
; atque est, omnes
tuale autem quemadmodum intelligendum esset, omnes, quia sicut neino corpore animaii nisi in
ostendit addendo, Novissimus aulem Adam in spiri- Adam moritur, ita nemo corpore spirituali nisi in
tum vivificanlem : procul dubio Christum signifi- Christo viyificatur. Proinde nequaquam putandura
cans, qui jam ex mortuis ita resurrexit, ut mori est, nos in resurrectione tale corpus
habiiuros,
omnino deinceps non possit. Denique sequitur et qualo habuil horao primus ante peccatum. Neque
dicit Sed non primum quod spirituale est, sed quod
:
illud quod dictuin est, Qualis terrenus tales et ler-
animale ; postea, spirituale. Ubi mullo apertius de- ren«, •
secundum ilJud intelligendum est, quod fa-
claravit, se animale corpus insinuasse in eo quod ctura est admissione peccati. Nnn enira existiman-
scriptum est, faciuin esse primum hominem in ani- dum est, eum prius quam peccasset, spirituale
mam viventem : spirituale autem in eo quod ait, corpus habuisse, et peccali merito in animale rau-
Novissimus Adam
inspirilum vivificanlem. Prius est latum. Ut enim hoc putetur, parum attenduntur
enim animale corpus, quale habuit primus Adarn, tanti verba doctoris, qui ait, Si est corpus
animale,
quamvis non morilurum, nisi peccassel quale ;
est el spiriluale; sicut scriplum est,
Factus est primus
nunc habemus et nos, hactenus ejus mutata vitia- homo Adam m animam vivenlem. Numquid hoc post
taque natura, qualenus in iilo, posteaquam pecca- peccatum factum cst, cura sit ista hominis priraa
vit, etrectum est, unde haberet jam moriendi neces- eonditio, de qua beatissimus Aposlolus ad oorpus
Bitatem quale pro nobis etiam Ghristus primilua
;
animale monstrandum, hoc testimonium Legis as-
habere dignaius esl, non quidem necessilale, sed sumpsit?
potestate ijostea vero spirituale, quaie jam prae-
:

cessit in Christo tanquam in capite nostro, secutu- CAPUT XXIV. —

QualUer accipienda sit vel ilia in-
rum est autera in membris ejus ultima resurrec- sufflatio, inqua primug homo factus est in ani-
tione mortuorum. mam viventem vel illa quam Dominus fecit, di'
;

3. Adjungit de.inde Aposlolus duorum istorum cens, Accipite Spiritum sanctum.

hominum evidentissimam differentiam, dicens :

Primus homo de terra, terrenus ; secundus homo de

I. Unde
parum considerale quibusdam
et illud
visum eo quod legitur, Inspiravit Deus in
ost, in
ccelo, ccelestis. Qualis terrenus, tales et lerreni: qualis
faciem ejus spiriium vitie, et factus est homo in ani-
catleslis, tales el coelestes. Et quomodo induimus ima-
mam viventem {Gen. ii, 7), non tunc aniraam primo

' sunt sancti

Editi, 'vocati et intra, conform s ;
visura est Origeni, libro 1. peri Archdn, cap.
(o) Ita
At Mss. non tiabent, sancti, neque, fieri
fieri. quae 6 lcrtulbano, libro de Baptismo, cap. 5
vcrba etiam ab.sunt agracco textu Apostoli.
; ;
Cypriano, ;
Epistola ad .Jubaianum Cyrilio, libro nono ia Joan-
;
2 H)c incipit caput vigesimum tertium in nonnullis nem, cap. 47 Dasilio, in Psalmum 48
; Ambrosio, U-
manuscnptis. bro de Paradiso
;

pliilastrio, et aliis. Conf. lib. 2 de

•i
In quadam editione, quando illa. Genesi contra Manich., nn. 10, 11.
;
 : :

399 DE CTVITATE DEl, S. AUGUSTINI 400

homini datam, sed eam quae jam inerat, Spiritu sual, Scripturam non solere divinam ?
sic loqui

saacto vivincalaai. Movet enim eos, quod Dominus Imo vero nobis in hoc altestatur, ut etiara
ilia ila

Jcsus postea(juara resurrexit a mortuis, insufflavil, cura duo isla conjunc a sunt et vivit homo, tamen

dicens discipulis suis, Accipite Spirilum sanclum etiam singula hcrainis vocabulo appellel; animam
{Joan XX, 22). Unde taie aiiqiiid exisiimant factum, scilicet inleriorem hominem, corpus vero exterio-

quale tunc factum esl quasi et hic secutus Evan-

: rem hominem vocans (II Cor. iv, 16), lanquam duo
gelisla dixerit, Et facti sunt in animara viventem. sint homines, cura simul utrumqi;e sit homo uaus.
Quod quidex si diclum essel, hoc inteiliKeremus, Sed iatclligeadura est, secundura quid dicalur
quod animarum quaedam vila sit Spirilus Dei, sine horao ad imaginem Dei, el bomo terra atque iturus
quo animae rationales mortuffi deputanda^ sunt, in tcrram. Illud enim secundum animam rationa-
quamvis earum pra;seatia vivere corpora videantur. lem dicitur, qualem Deus insulflando, vel, si com-
Sed non ita faclum, quando est condilus bomo, modius dicitur, inspirando indidit horaioi, id est
satis ipsa libri verba testantur, quae ita se habent homiais corpori hoc autem secundum corpus,
:

Et formavil Deus hominem pulvcrem de ierra K Quod qualem hominem Deus finxit ex pulvere, cui data
quiilam pianius interpretandum putantes diierunt, est anima, ut fierel corpus animale, id est homo
El finxH Dkua hominem de lirno ierro'. Quoniam su- in animara viventem.
perius dictum tuerai, Fons aulim uscendebal de terra, 3 Quapropter in eo quod Dominus fecit, quando
et i)riyabal omnem faciem terrse {Gen. ii, 7, 6) ut ex : iasufflaviL diceiis, Accipite Siiiriium sanctum, nimi-
hoc limus inleliigendns viderptur, humore scilicel rum hoc intelligi voiuit, quod Spirilus sanctus non
terraque concretus. Ubi enim hoc dictum esl, con- tantum sit Patris, verura etiam Unigeaiti ipsius
linuo sequitur, El formavit Ueiis hominem pulverem Spirilus. Idem ipse quippe Spiritas est el Patris
de terra : sicul graeci codices habent, unde in lati- el Filii,cum qno est TriniiasPaler el Filius et Spi-

nam linguam Scriptura ista conversa est (a). Sive ritus saiictus, noo crealura, sed Creator. Neque
autem /bmaci/, sive^nxj7,qui3 dicere voluerit,quod enim flalus ille corporeus de carnis ore procedens
graece dicitur ejrXajev, ad rem nihil interesl : magis subslantia erat Spirilus sancti alque nalura, sed
tamen proprie dicitur, finxit. Sed ambiguilas visa pulius significalio, qua inlelligeremus, ul dixi,Spi-
est devitanda eis, qui formavil diccre maluerunt, ritum sanclum Patri esse Filioque comraunera :

eo quod in latina lingua illud inagis obtinuit con- quia non sunt eis singulis singuli, sed unus ambo-
suetudo, ut hi dicantur tingcre, qui aliquid men- rum est. Semper aulem iste Spirilus in Scripiuris
dacio simulanle componunl *. Ilunc if^Mtur forraa- sanctis graeco vocabulo 7:v£'j|i.a dicitur, sicui eum
tura hominem de terrae pulvere, sive limo (erat et hoc loco Dominiis appell.ivit, quando eura cor-
enira pulvis humeclus); hunc, inquara, ut expres- poralis sui oris flatu significans, discipulis suis
sius dicara, sicut Scriptura locuui est, pulverem de dedit: et locis oranibus divinorum eloquiorum non
terra, animale corpus factura esse docel Apostolus, roihi alilcr unquam nuncupatus occurrit. Hic vero,
cum animain accepit. £</"ac/us esi iste homo in ani- ubi legilur, Et Deus hominem pulvercm de
finxit
marn viventem : id est, forinatus iste pulvis lactus terra, et insujflavit, sive inspiravit in faciem ejus
est in animam
viventem. spiritum vitx ; non ait graecus 7:vEj|j.a, quod solet
2. .fam, inquiunt, habebat animam, alioquin non dici Spiritus sanctus, sed itvorjv quod nomen in :

appellaretur homo quoniam homo non est corpua

: creatura quam in Cieatore frequentius legitur :
solum, vel aaima sola, sed qui ex anima constat unde nonnulli etiam Latini, propfer differentiam,
et corpore. Iloc quidem veruin esl, quod non totus hoc vocabulura non spiritum,sed flatura appcllare
homo, sed pars melior hoiiiinis anima est nec ; raaluerunt. Hoc enim est in graeco etiam illo loco
totus homo corpus, sed inferior hominis pars est apud Isaiam, ubi Deus dirit, Omnem flatum rgo
sed cura est utrumque conjunctura simui, habet feci [hai. Lvii, 16, sec. LXX), oranem animam sine
hominis nomen quod tamen el siugula nou amil-
; dubitationc significans. Quod ilaque graece ttvotJ
tunt, eliain cura de singulis loquimur. Quis cnira dicilur, nostri aliquaiido flatum, alifjuaado spiri-
diceie prohibetur quolidiani quadara lego sermonis, tum, aliquando inspirationem, vel adspiralionera,
Homo ille defunctus est, et nunc in requie est vel quando etiamDei dicitur.interpretati suat' :uv8j(Aa,
io pccnis ; cum de anima sola possil hoc dici : et.
vero nuniiuara nisi spiritum sive hominis, de quo
;

Illo aut illo loco sepullus est cum hoc

homo ille ;
ait Aposlolus, Quis enim scit hominum qux sunt
nisi de solo corpore non possit intelligi?An dicluri hominis, nisi spiritus hominis qui in ipso est (I Cor.
n, 11) ? sive pecoris, sicut in Salomonis libro
scriplum est, Quis scil si spirilus hominis ascendal
Scptunginta sic verfcrunl, Kai sursum in cctlum, el spirilus pccoiis desccndat
Ludovicus Vivos
1 :

ep'asen o Theos ton ant/iv^pon.choun /abon apo tis deorsum in terram {Eccle. m, 21)? sive istum cor-
gis : Et finxil Detis liominem, pulvere de terra poreum, qui ctiam veotus dicitur: aam ejus hoc
snmpto. Snspicor lioc Auguslini loco doesse unum nomca esl, ulii in Psalmo cunilur, Ignis, grando,
verbnm ut sil, Fmxit Drus Iwminem, puherem
;

nix, gltcies, spirilus icmpesiutis {Psal. cxlviii, 8):

capienx de terra ; aul in abl)lativo, Finxit Deus
huminem, pulvere ra])tn di: trrra iNiiin I.nnrini codex sivcjam non crealum, scl Creatorem, sicut est de
hal)ct, pxtlrcre. Tomelsi in Tnrgo Clmldaeo lcgitur,
quo dicit Dominus in Evangelio, Accipite Spiritum
Crearit Deus homitinn piilrereni ile tcrra.
2 Aliqnot Mss simulant rt componunt.
,

(a) Oslendit olim usns llrclesias interprelatione la-

llna ex graeco Septuagin'n, cui postnn sucressit inler-
« Slc Mss, At editi, aliguando etiam animam inter-
prclnlio Hieronymi ex hebraco pretati sunt.
 . ;:

401 LUmi DKCIMUS TF.imu.s. 402

saiictum : oum corporoi ' m\ oris Bi^niilcana (la- in nnnco nnn dixit Trv£o(ia, flod Ttvo/^v : noii utir|uo
tii. VX iil)i ail, lU', bufitiuile onuies (jfnles in no- Spiritiim Kanctiim, scd edruiii uniinum luli cxpri-
mine Putris et Filii el Spirilus sancti (,l/u///i. xxviii, inoim nomino.
1'.)) : uhi ipsa Trinilas fxctillonlissinm cl ovidon- .^). Sod ciiim Dfii flatiiH, in(|iiiiinl, Doi orft exi^srj
tiHsiinn coiiunoiulatu chI. lOt ulti io<{itiii-, Dens inlclligilur, (inom 81 luiimam cn^didcrimus, consc-
spiritus esl {Joan. iv, 2\). Kl aliis plurimiB sa- quena orit ul cjusdom fatcuinur C8Be aulislanliae,
crarum LiUcrarum locia. In liis (luippo (imnil)U3 parom(|iio illiii.s Snpicnti/i!, qunj dicit, E(j(i cx orc
leslimoniia Scriplurarum, (luanlum ud UraiCda ul- Altissimi providi {Eccli. xxiv, fj). Noii quidem dixit
tincl, non Ttvo/^v videinus scriplum csso, sed Ttv£G|jLa: Sapicntia ore Dei einalum se luisBe, scd exojus oro
quanlum autcm ud Lutinos, non llatum, sed spi- prodis9(% Sicut aiilcin nos iiossumus, nnn dc no-
ritum. Quapropler in eo (juod scriplum cst, tns- stra natiira (]ua lioiiiinos sumus, sed de islo aere
piravit, vel, si magis proprio dicendum cst, Iiisuf- circumluso, (|uem Hpirando ac rospirando ducimus
flavil in faciem ejus spirituni vitx si gra^cus non ;
ac reducimuB ', flatum l'acer(j cum sulflarniis ita :

TcvoY^v, aicut ibi lcgitur, sed iTV3'j(^a posuisset, ncc omnipotens Deus, non de sua nalura, neque do
aic esset consequong, ut (Ireatorem Spiritum, qui subjacenli crealura, scd etiam de nihilo i,otuit la-
proprie dicitur in Triuitate Spirilus sanctus, intel- cere flutum, quem corpori hominis inserendo ins-
ligerecogeremur: quandoquidcm Trveujjia, ul dictum pirasse vel insulflasse convenienlissime dictusost,
esl, non solum de Creatore, sed eliam de creatura incorporeus incorporcum, sed immutabilis mula-
dioi solere manifestum est. bilein quia non creatus creatum. Verumlamen ut
;

A. Sed cum dixisset, inquiuut, 5/n>i7um, non ad- sciant isti, qui de Scripturis loqui volunt, ot Scri-
derel vilx, nisi iliic '•
Spirilum sanctum vellet intel- pturarum locutiones non advertunl, non hoc so-
ligi : et cum dixisset, Factiis esi homo in animam, lum dici exire ex ore Dei, quod est aequalis ejus-
non adderel, vivenlem, animae vitam significa-
nisi demque naturae, audiant, vel logant quod Deo di-
ret, quae illi divinitus impertilur dono Spirilus Dei. cenle scriptum est Quoniam tcpidus es, ct neque
:

Cum enim vivat anima, inquiunt, proprio suaj vila culidus neque frigidus, incipiam te evomere ex ore
modo, quid opus erat addere viventem, nisi ut ea meo {Apoc. ui, 16).
vita intelligeretur, quaj illi per Spiritum sanctum Nulla ila(]ue causa est, cur apertissime lo-
6.
datur? Hoc quid est aliud, nisi diligenter pro hu- quenti resistamus Aposlolo, ubi ab spirituali cor-
mana suspicione contendere, et Scriptiiras sanctas pore corpus animale discernens, id esl, ab illo in
negligenler attenderc? Quid enim rnagnum erat quo futuri sumus, hoc in quo nunc sumus, ait
non ire longius, sed in eodem libro ipso paulo su- Seminatur corpus animale, surget corpus spiriluale:
perius legere, Producat terra animam viveniem (Gen. si eslcorpus animale, est et spiriluale, sicut fcrip-
1,24); quando animalia lerreslria cuncta creata tum Facius est primus homo Adam in animam
est,
sunt ? Deinde aliquantis interpositis, in eodem ta- vivenlem, novissimus Adam inspiritum vivificantern,
men ipso libro, quid magnum erat advertere quod Sed non primum quod spiriluale est, sed quod ani-
scriptum est, Et omnia quse hubent spiritum vitge, male; postea, quod spirituale. Primus homo de ler-
et omnis qui erat super aridam, morluus est (Id. vu, ra, terrenus secundus homo de coelo, ccelestis,
;

22) ; cum insinuarel omnia qure vivebanl in terra Qualis lerrenus, tales et lerreni : qualis cceleslis, ta.
periisse diluvio? Si ergo el animam viventem, et les et ccelesles. Ef quomodo induimus imaginem ter-
spiritum vitae etiam in pecoribus invenimus, sicut reni, induamus el imaginem ejus qui de cceto est (I
loqui divina Scriptura consuevit el cum tioc quo- ; Cor, XV, 44-49). De quibus omnibus apostolicis ver-
que loco, ubi legitur, Omnia quae habenl spirilum bis superius locuti sumus. Corpus igitur animale,
vilae, non graecus Ttviujjia, sed tvov^ dixerit cur : in quo primum hominem Adam factum esse dicit
non dicimus. Quid opus erat ut adderet, vivenlem, Apostolus, sic erat faclum, non ut mori omnino
cum anima nisi vivat esse non possil ? aut, Quid non posset sed ut non moreretur, nisi homo pec-
;

opus erat ul adderet, vilx, cum dixisset spiritum ? casset. Nam illud quod spiritu vivificante spiri-
Sed intelligimus spirilum vit^, et unimam viventem tuale erit et immortale, mori omnino non poterit.
Scripturam suo more dixisse, cum animalia, id est Sicut anima creata est immortalis, quae licet pec-
corpora animata, vellet inteliigi, quibus inesset per cato mortua perhibealur carens qiiadam vita sua,
animam perspicuus iste etiam corporis sensus. In hoc est Dei Spiritu, quo etiam sapienter et beate
hominis autem condilione obliviscimur, quemad- vivere poterat lamen propria quadam, licet mi-
:

modum loqui Scriplura consueverit, cum suo pror- sera, vita sua non desinit vivere ;
quia immorlalis
8US more locuta sit quo insinuaret hominem :
est creata. Sicut etiam deserlores angeli, licet se-
eliam rationali anima acccpta, quam non sicut cundum quemdam modum mortui sint peccando
aliarum carnium aquis et terra producenlibus, sed quia fontem vitae deseruerunt, qui Deus est, quem
Deo flante creatam voluit intelligi ; sic tamen fa- potando, sapienter beateque poterant vivere ta- :

clum, ut in corpore animali, quod fit anima in eo men non sic raori poluerunt, ut oranino desiste-
vivenie, sicul illaanimalia viveret, de quibus di- rent vivere atque sentire
;
quoniam immortales cre-
Producat terra animam viventem
xit, et quae ili- :
atisunt atque ita in secundam mortem post ulti-
:

dem dicit habuisse in se spiritum vitae; ubi etiam mum praecipiabuntur judicium, ut nec illic vita
careanl ; quandoquidem etiam^sensu, cum in do-

..fi;-
• Sic Mss. At editi alii, oorjporeo ; alii, j incor-
poreo.
a Vind. Am. Er. et Mss., illum. f"
,'
Nostri codic«fl^2050 et 2051, ao reddimus. M.IT]
 :

403 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 404

loribug futuri Bunt, non carebunt. Sed hominea ad divina gratia deseruissel, exorta est ; unde in suam
Dei gratiaiM perlinentes cives sanctorum Angeio- nuditatem oculos aperuerunl, id est, eam curio-
rum in beala vita manentinm, ila spiriiualibus cor- sius adverlerunl, etquia impudens motus volunla-
poribos iiiduentur, ut neque peccent ampiius, ne tis arbitrio resisiebat, pudendalexerunl quomodo :

que morianiur ea tauien iminorlulitale vesliti,

: essent propagaturi, si, ut creati fuerant, sine
(ilios
quae, sicut Angelorum, nee peccalo possit auterri ; praevaric.ilione mansissent. Sed quia el liber iste
natura quidein manente carnis, sed nulhi omnino claudendus est, nec tanta quaestio in sermonis an-
carnali corruptibiiitate vel larditate renianenle. guslias cosrctanda, in eum qui sequitur, commo-
7. Sequitur autem quaestio necessario pertrac- diore dispositione differatur.*
tanda, et Domino Ueo veritutis adjuvante solvenda.
Si libido membrorum inobedientium e.x peccato
inobedientiae in iliis primis hominibus, cum ilios I
Sic Er. et aliquot Mss. Alii, disposilione diffeytur

UBER QUARTUS DECIMUS («)

Rursum de primi hominis peccato, ex quo vitae carnalis et vitiosorum affectuum causam profluxisse docet Au-
gustinus sed praesertim libidinis erubescendae malum pocnara inobedienliae reciprocam esse osteodit, et quo-
:

modo, si non peccasset homo, filios fuisset absque Jibidine propagaturus, inquirit.

CAPUT PRIMUM, — Per inobedientiam primi homi- ptate posuerunt et si qui alii sunt, qui quoqno
;

nis in secund;e morlis perpeluilalem ruituros um- modo corporis bonum, summum bonum esse ho-
nes fuisse, nisi multos De gratia liberaret. minis opinati sunt; et omne eorum vulgus, qui
non aliquo dogmale, vel eo modo phiiosophan-
Diximus jam in superioribus libris ad humanum tur, sed proclives ad libidinem, nisi ex volupla-
genus, non solum naturae similitudine sociandum, tibus, quas ccrporeis sensibus capiunt, gaudere
verura etiam quadam cognationis necessitudine in nesciunt Sloicos autem, qui sumraum bonum
:

unitatem concordem pacis vinculo colligandum, ex hominis in animo ponunt, secundum spiritum
homine uuo Deum voluisse homines inslituere ne- : vivere quia et hominis animus qnid est, nisi
;

que hoc genus fuisse in singuiis quibusque mori- spiritus? Sed sicut loquitur Scriptura divina, se-
turum, nisi duo primi, quorum creatus est unus cundum carnem vivere utrique monstrantur. Car-
ex nullo, altera ex inobedienlia meruissent
illo, id nem quippe appeliat, non solum corpus terreoi
a quibus adinissum est tam graiule peccatum, ut atque mortalis animantis veluti cum dicit, Son :

in deterius eo nalura mutaretur humana, etiam in omnis caro eadem caro sed alia quidem homi- ;

posleros obligatione peccati et morlis necessitate nis, atia autem caro pecoris, alia volucrum, alia pi-
transmissa. Mortis autem regnum in homines us- scium (I Cor. xv, 39) sed aliis mulliamodis signi-
:

que adeo dominalum est, ut omnes in secundam ficatione hujus nominis ulitur, inter quos varios
qiioque mortem, cujus nullus est finis, poena de- lccutionis modos -saepe eliam ipsum hominein, id
bita piajcipites ageret, nisi inde quosdara iuJebita est naluram hominis, carnem nuiicupat, modo lo-
Dei gratia liberaret. Ac per hoc factum est, utcum cutionis a parte toium^, qviSi\e esi, Ex operihus legis
/ tot lantseque gentes per terrarum orbera diversis non juslilicabitur omnis curo (Rom. iii, 20). Quid
/ riiibusmoribusque viventes, mulliplici linguarum, enim voluit intelligi, nisi omnis homo? Quod aper-
armorum, veslium sinl varielate distiiictae non ta- ; tius paulo post ait : /n lege nemo justificatur (Ga- •

nien amplius quam duo quaedam genera humanse lat. III, ii): et ad Galatas, Scientes quia non justi-
quas civitates duassecundum
societatis exi»tercnt, ficabitur ^ homoex operibus legis (Id. ii, 16), Secun-

Scripturas nostras mcriio appellare possimus. Una duin hoc intelligilur, El verbum caro factum est
quippe est hominum secundum carnem, altera se- (Joan. I, 14): Id est, homo. Quod non recte acci-
cundum spiritum vivere in sui cujusque generis pientes quidam (fl), puiaverunt Christo humanam
pace volentium et cum id quod expelunt assequun-
; animam defuisse. Sicut enim a tolo parsaccipitur,
tur, in sui cujusque generis pace viventium. ubi Mariae Magdalenae verba in Evangeiio leguntur
dicentis, Abstulerunt Dominum mcum, et nescio ubi
CAPUT II. — De vila carnali, qusr non ex cor/ioris posuerunl eum (Id. xx, 13) cum de sola Christi ;

lanlum, sed etiam ex animisit infelUgenda vitiis. carne loqueretur, quam sepultam de mouumento
putabat ablaiam ita el a parte tolum,
: carne nomi-
i. Priua ergo videndum cst, quid sil secundum nata intelligilur homo sicuti ea sunl quae supra
;

carnem, quid secundum spirilum vivere. Quisquis comniemoravimus.

enim hoc quod diximus prima fronte inspicit, vel 2. Cum igitur multis raodis, quos perscrutari et
non recolens, vel ininus adverlcns quemadmodum colligere longum est, divina Scriplura nuncupet
Scripturae sancla; loqiiantur, potesl putare philoso-
pbos quidem Epicureos secundum carnein vivere, Er. et Lov.. o j^rte totum siffuifieatis, Abest,
1

signi/icans, nb editis nliis el Mss. ut scnsus sit,

quia summuin boi;um hominis in corporis volu-
tnodn Incutionis quae appe/latur, a parte totum.
• Lov., In lege non justificabitur oninis Iwmo.
Editi alii et Mss., In lege 7iemo jusli/icalur ; vei, ;u-
siificabitur.
la) Citnfnr hlc liher in libro 1 contrn Advoris. I.pgis <
Codex 20^\.Jusfi/icatur. M.
et Prnpliol , II. \!i,
sciiplo circiter annum 420. (a) Apollinaristae.
 40.n I.IBKIl OUAUTUS DKCIMIIS. 400
ciunom : qiiid sil sooiindutu cnrnom vivoro ((inod non nudi, inveniamur. Elenim in hac
rji-i Dumns '

pri)l(n'to niiiliini oat, oiiiii ipHa curiiia iiulura iion siL fiahilaliiine, iiiijcmiscinius (jr'H)ali: eo
quod nolumus
maiiim) ut iiKiagiiro posBiiiius, inspioiiunus (liliK'on- exspoliari, sed supervesliri, ul ubsorbcalur mortale a
lor iilum locnm l^pisloho Pmili apiKstoli, (iiiiuii acri- vita ill Cnr. v, l-''i). VA aggravauuir crgocordfililiili
psitaii (lalatuH, iilji ail : Mdiiifcsiii iiiileiii siiiil upera corporo, otipsiuH offgruvulionis catisam, non nalu-
carnis, qux sunl uduUeria, jornicaliorw^, intmuiidi- rutii subalantiamque corporis, sed ejus conupliii-

tia', lii.rurin', idolorum scrvifus, vi'iu'licia, inimwitia', nom Hoionl(!H, noli;iiiu8 ci)r|iorc iJXHpoliari, flcd ojus
contenliones, leinulationes, nnimosilates, (lisseiisiones, iiiiiiiorialitato vostiri. Et tunc enim orit {n), hvA

hatreses, invidi»', ebrietalcs^ comeisaiiones, et his si- quia corriiptibilo non erit, non gruvHbit. Ayijravat
milia : qux prxdico vohis, sirut el firwdixi, nuoniaia ergo nunc animam corpus corruplihile, et deprimit
qui lalia atjunl, rcnnuni Dei non possidehunl {Galal. terrena inhabitalio sensum mulla coyitanlem {Sap.
V, 19-21). lale lolus Epislolaj apostoiicae locus, IX, 15).Verumtamcn qui oirinia onimac mala ox cor-
quantum ad rem praesontom osse vidcbitur, satis pore putant accidisse, in erroro sunt ^.
considoratus, polcrit luuio dissolvere qu.cstiorurm, 2. Quamvis enim Virgilius Platonicara videatur
quid sit socundum carnem vivero. In opcribtis luculenlis versibus explicare sentenliam, dicens :

namqiio carnis, qu» manifosta esse dixit, e.ique

Igneus est ollis " vigor ot coilcstis origo
commemorata damnavit, non illa tantum inveni- Seminibus, quantuin non noxia corpora tardant,
mus, qUcB ad voluptalem pertinenl carnis, siciili Terreniquo hobelunt arlus moribundaquc mcmbra ;

aunt fornicationes, immunditire, luxurise, ebrieta-

tes, comessationes verum etiam illa (juibus animi omnesque illas notissimas quatuor anirai perturba-
;

vitia demonstrantur a voluptale carnis aliena. Quis

tiones, cupiditatera, timorem, lajtitiam, Iristitiam,
quasi originesornniura peccatorum atque viliorum
enira servitutera quap idolis exhibetur, veneficia,
volens intelligi ex corpore accidere, subjiingat et
inimicitias, contenliones, aemulationcs, animosita-
dicat,
les, dissensionos, hoereses, non potius
invidias,
inlelligat animi vitia esse quam carnis ? Quando- Hinc metuuntcupiuntque.dolent gaudentque.nec auras
quidem fieri pote3t,ut propter idololatriam velhaere- Suspiciunt, clausae tenebris et carcere coeco :

{jEneid. lib. 6, vers. 730-734).

sis alicujus errorem a voluplatibus carnis tempe-
relur et taraen eliara tunc horao, quamvis carnis
:
tamen aliter se habet fides noslra. Nam corruptio
libidines continere atque cohibere videalur, secun- corporis, quae aggravat aniraam, non peccali primi
dum carnem vivere hac apostolica auctoritate con- est causa, sed p(Ena nec caro corruptibilis animam
;

vincitur; et in eo quod abstinet a voluptatibus peccatricem, sed anima peccatrix fecit esse corrupti-
carnis, damnabilia opera carnis agere deraonstra- bilem carnem. Ex qua corruptione carnis licet exi-
tur. Quis iniraicitias non in anirao habeat ? aut stanl quaedam incitamenta vitiorum, et ipsa desi-
quis ita loquatur, ut inimico suo, vel quera putat deria vitiosa non taraen omnia vitae iniquae vitiatri-
:

inimicum, dicat, Malara carnera, ac non potius, buenda sunt ne ab his omnibus purgemus
carni,
Malum animum habes adversum me ? Postremo diabolum, qui non habet carnem. Etsienim diabo-
sicut carnalitates, ut ita dicam, si quis audisset, lus 'ornicator vel ebriosus, vel si quid hujusmodi
non dubitasset carni tribuere ita nemo dubitat ;
mali est quod ad carnis pertinet voluptates, non
animositales ad aniraura pertinere cur ergo haec :
potest dici, cura sit etiam talium peccatorura suasor
omniaet his similia Doctor Genliura in fide et ve- et instigator occultus est tamen maxime superbus
:

ritale opera carnis appellat, nisi quia eo locutionis atque invidus. Quae ilium vitiositas sic obtinuit, ul
modo, quo totura significatur a parte, ipsum ho- propter hanc esset in carceribus caliginosi hujus ae-
minera vull nomine carnis intelligi? ris aeterno supplicio destinatus (i).Haecaulem vitia
quae tenent in diabolo principatum, carnis tribuit
CAPUT III. — Peccati causam ex anima, nonexcarne Apostolus, quam certutn estdiabolum non habere.
prodiisse, et corruptionem ex peccato contractam, Dicit enim, inimicitias. contentiones, aemulationes,
non peccatum esse, sed poinam. animositates, invidias, opera esse carnis {Galal, v,
20-21) quorura omnium malorura caput atque ori-
:

Quod si quisquam dicil, carnera causara esse

1.
go superbia est, quae sine carnerejtnat in diabol .
in malis moribus quorumcumque vitiorura, eo quod
Quis autera illo est inimicior sanctis ? quis adversus
anima carne affecta sic vivit profecto non univer- ;
eos contentiosior, animosior et magis aemulus atque
sam honinis naturam diligenter advertit. Nain cor-
invidus invenitur? Et haec omniacum habeat sine
pus quidem corruptibile aggravat animam {Sap. ix,
carne, quomodo sunt ista opera carnis, nisi quia
15). Unde eliam idera aposlolus agens de hoc cor-
opera sunt hominis, quem, sicut dixi, nomine car-
ruptibili corpore, de quo paulo ante dixerat, Elsi
nis appellat? Non enim habendo carnem, quam
exlerior homo noster corrumpilur (II Cor. iv, 16);
non habet diabolus sed vivendo seoundum se
;

Scimus,\n({\i\i,quiasiterrena nosLradomus habita'

ipsum, hoc estsecundum hominem, faclusesthomo
tionis ^ dissolvalur, sedificationem habemus ex Deo,
similis diabolo quia et ille secundum se ipsum
:
domum non manufactam aeternam in coelis. Elenim
in hoc ingemiscimus, habitaculum nostrum quod de
caelo esl superindui cupientes si lamen ei induii '', :

' Editi, quandiu sumus. Verius Mss., qui sumus.

2 Hic incipit caput tertium in Mss.
1 Editi, hujus habitationis. Abeet, hujus. a manu- 3 Nostri Mss., illis. M.
»(nnpti8 et a graeco textu Apostoli.
(a) Supple, corpus.
2 Sic Mss. juxta graec. At editi, li tamen induti {b) Conf. lib. de Agone Christ., nn.
; 3 5, et lib. de
omisso, et.
Nat. Boni contra Manich., cap. 33.
407 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 408
vivere voluit, quando in veritate non sletil ut non ; enimilli(l Cor. n, 11-14). Talibus igitur, id est ani-
de Dei, sed de suo, mendacium loqueretur, qui non malibus, paulo post dicit, El ego, fralres, non potui
solum mendax, verum eliam mendacii paler est loqui vobis quasi spirilualibus, sed quasi carnalibus
(Joan. VIII, 44). Primus est quippe inentilus, et a (Id. III , 1). hoc eodem loquendi modo in-
Ei illud ex
quo peccatum, ab ilio coep:t esse raendaciura. telligilur, id est totum.Et ab anima namque,
' a parte
et a carne, qua; sunt partes homini?, polest totum
CAPUT IV. — Quid sit seciiudum hominem, quidve
significari, ijuod est iiomo alque ila nonestaliud ;
secuudum Deum vivere.
animalis homo, aliud carnalis sed idem ipsum est ;

1. Cum ergo vivit homo secundum hominem, non utrumque,ide3t, secundum bominem vivens homo.
secundum Deum, similis esl diabolo. Quia nec an- Sicut non aliud quam homines significantur, sive
gelo secundum angelum, sed secundum Deum vi- ubi lcgitur, Ex operibus legis non justificabiturum-
vendum fuii, utslarel in verilate, et veritatem de nis caro (liom. iii, 20) sive quod scriptum esl, Sep-
:

iilius, non de suo mendacium loqueretur. Nam et de tuaginta quinque animse (a) descenderunl cum Jacob
hominealio loco idem apostolusail, 5tflu/fnu'er(7as in Eyyplum [Gcn. xlvi, 27). Etibi enim per omnem
Deiiii meo mendacio abundavit (Hom. iii,7). Meum '
carneai omnis homo, et ibi pftr sepluagintaquinque
dixit raendacium, veritatem Dei. Cum ilaque vivit animas sepluaginla quinque homines intelligilur.
homo secundum veritatem, non vivit secundum se El quod dictum est^A^on in sapientix humanx doctis
ipsum,sedseoundura Deura. Deusestenimquidixit, verbis, potuit dici, Non in sapientiae carnalis: sicut
Ego sum veritas (Joan. xiv, 6). Cum vero vivit se- quod dictum est,Secundum hominem ambulalis;
cundum se ipsum, hoc est secundum hominem, potuil dioi, Secundum carnem. Magis autem hoc
non secundum Deum, profecio secundum menda- apparuil in his quaesubjunxit Cum enimguis dicat, :

cium vivit: non quia homoipse mendaciuraest,cum Ego sum Pauli; alius autem, Ego Apollo : nonneho-
sit ejus auctor et creator Deus, qui non est utique mines estis (I Cor. iii, 4) ? Quod dicebat, Animales
auctor creatorque raendacii; sed quiahomo ila fac- estis, et, Caruales eslis ; expressius dixit, Homines
lusesl rectus,ul non secundum seipsum, sed secun- estisquod esl, Secundum horainem vivitis, non
:

dum eum a quo faclus est, viveret ; id est, illius secundum Deuin; secundum quem si viveretis, dii
potius, quam suara faceret voluntalem : non au- essetis.
tera ita vivere, quemadraodum est factus ut vi-
veret, hoc et mendacium. Beatus quippe vult esse,
etiam non sic vivendo ut possit esse. Quid est ista
CAPUT V —
Quod de corporis animseque nalura
.

tolcrabiliorquidem Flatonicorum quam Manichxo-

voluntate mendacius ? Unde non frustra dici potest,
rum sil opinio ; sed et ipsi reprohavtur, quoniam
omne peccatum esse mendacium. Nonenim fit peo-
vitiorum causas naturx carnis adscribunt.
catum, nisi ea volunlale, qua volumus ut bene sit
nobis, vel nolumus ut inale sit nobis. Ergo menda- Non igitur opus est in peccatis vitiisque nostris ad
cium est, quod cum fiat ut bene sit nobis, hinc Creatoris injuriam carnis accusare naturam, quae
polius mali cst nobis vei cum fiat ut melius sit
; in genere atque ordine suo bona est sed deserto :

nobis, hinc potius pejus est nobis. Unde hoc. nisi '

Crealore bono,viveresecunduracreatum boaum,non

quia de Deo potest bene esse homini, quem delin- estbonum sive quisquesecundum carnem, aive se-
;

quendo deserit; non de se ipso, secundum quem vi- cuudum animam, sive secunduin Lotura hominem,
vendo delinquit ? qui constat ex anima ct carne (unde et nomine so-
2. Quod itaque diximus, hinc exstitisse civitates lius animse, el nomine solius carnis significari po-
duas diversas inter se alque contrarias, quod alii Nam qui velut sumraura bonum
test), eligat vivere.
secunduin carnem, alii secnndum spiritum vive- laudat animae naturam,et tanquam malum naturam
rent potest etiam isto modo diciquodalii secun-
; carnis accusat, profecto et animara carnaliler ap-
dum hominem, alii secundum Deuin vivant. Aper- petil, et carnem carnaliter fugit ; quoniam id va-
tissime quippe Paulus ad Corinthios dicit: Cum nitate sentit humana, non veritate divina. Non qui-
enim intervos sint u mulalio et conienlio, nonnecar- dem Platonici, sicut Manichiei desipiunt, ut tan-
nales estis, et secundum hominem ambulafis (I Cor. quain mali naturam terrena corpora detestentur [b);
ni,3)?Quodergo ektambulare secundum hominem, cum omnia elementa, quibus iste mundus visibilis
hoc esl esse carnalera quod a carne, id e^t a parte
; contrectabilis(iue compactus esl, qualitatesque eo-
hominis, intelllgltur homo. Eosdem ipsos quippe rum Deo artiiici iribuant. Verumtalen» ex terrenis
dixit superius animules, quos postea carnalos, ila artubus moribundisque membris sic affici animas
loquens Quis enimscil, inquit, hominum quae sunt
:
opinantur, ut hinc eis sint morbi cupiditatum et
hominis, nisi spirilus hominis, qui in ipso est ? Sic limorum ct laetitiae sive trislitiae: quibus qualuor
et quae Dei sunl, nemo scil nisi Spiritus Dei. Nos velperturbationibus,utCiceroappcllal(rujcu/.7Ht<?5/.
autem, inquit, non spiriium hujus mundi accepi- lib. i,cap.) vel passionibus, ut plerique, verbura e
mus, sed Spiritum qui e.v Deo csl, ut sciamus quap a verbo grseco exprimunt (c), omnis humanorum rao-
Deo donata sunt not)is ; qux cl Inquimur, non m
sapientix fiumanr doriis vcrbis, scU ilorlis spirifu^,
spirilunlibui spirilualia comparnnles. Animalisaulcm Mss., E.v hoo eodem loquendi modo, id est ; nec
I

hahant. intelligitur. ,,.,.,, ^

homo non percipit qux sunl SpirilusDei : slullitiaest la) Sequilur edilioncm
.
Interprctum. >am ,r ,
\ ul- LW
pata nostra non plures qnam ?epluaginla animas re-
' Msa. : yo.ftrum. censct. Taraetsi lil)or Actuum Apo?lolorum, vii, 14,
2 Editi et Mss., .trd docti .tpiritus ; exceplo Col- habet animas septua^inta quinque. Vide infra, lib. 16,
))erlino vcleri codice, qiii habct, .icd docds .yiiritu ; cap. 40.
uxta grfienunj. all' ni didactois pro ciuo Vulgnlii. sed
: i^A) Conl. lib. fle Hneres., hner. 46.
11 dnclriiia.
(o) Coul. supra, lib. 8, cap. 17, n. 1.
 ;:

LIBRIl OHARTUS DI-^niMUS. 410

400

rum vitiositas continelur. Quod b\ ita est, quid pst CAIHJT VII. — Amnrem et dileclinnrm indi/ffrttnler
u palro ct in hono c.l in malo ftpud .uicras LUlcras in-
quo.l /Eiioas apiKi ViiKiliuin, ciun ftiidisset
upiid iiitoroa, aniinaH riiraus ad corporurodilurua, vcniri.
1. Nam cujiis proposilum ohI amarc Oeiir!), ct non
hanc opinionom niirulur, cxclainans :

snoiindiim liomiiiem, scd socundiim iJoiirn umarn

pst prdximum, aiout otiain sn i|)aum; procul dul>io
pator, annci iiliiiiias iid (•(pIuui liinc iro imliiiuluin
Suhliinoa aniinas, ilcruinciuo ad larda rovorli propter huncumorem dicilur volunl.ilia bonn», qu»
Corpora Quao lucis misoiis lain dira ciipido
.'
;
uaiiatius in Scriptiiria nacris churilaa appellalur:
{Aimud. lib. 0, vers. 71« 721.) sod umor quoquo accunduin caadorn aucrus Litteraa
dicitiir. Num ot amatorem boni dicit Apostolua
Numnnidnam dira cnpido ox lerrenis
hiuc tain esso debnrc, quem regendo populo pr.BC('pil eli-
ani-
arlulnis moribuiidisiiuo meinbris adliuc inest gcndum (I Tim. ni, 1-10). Et ipse Dominus Petrum
marum illi praedicatissimrti puritati? Nonne ab apostoluin inlerrogans, cum dixisset, Dlli(/is me
postibus oinnibus
plus his? ille respondil, Domine, tu scis quia amo te.
hujusmodi corporeis, ul dicif,
incipiunt
eas asserit essc purgitus, cum rursus Et iterum Doininus quaesivit, non utrum amaret,
reverti? Unde colligitur, etiamsi
in corpora vclle sed ulrum dili;,'eret eum Pctrus: at ille respondit
ita se haberet, quod est omnino vanissimum, vi- iterum, Domine, tu scis quia amo le. Tertia vero
cissim alternans incessabilitcr euntium al(|ue
re-
interrogatione et ipse Dominus non ait, Diligia
deuntium animarum mundatio et inquinaiio, non
me, sed, Amas me? ubi secutus ait Evaniieiisla,
potuisse veraciter dici, omnes culpabiles
atque
Contrisialus esi Pelrus, quia di.vit ei lertio, Amas
viliosos molus animarum eis ex (errenis corporibus
me? cum Dominus non tertio, sed semel dixerit,
inolescere: siquidem secundum ipsos illa, ut Amas me? autem dixerit, Diligis me? Unde
bis
locutor nobilid ait, dira cupido usque adeo non intelligimus, quod etiam cum dicebat Dominus,
est ex corpore, ut ab omni corporea
peste ' pur-
Diligis me ? mhW aliud dicebat, quam, Amas me?
gatam, et extra omne corpus animam constilulam, Petrus autem non mutavit hujus unius rei ver-
ipsam compellal esse in corpore. Unde etiam, illis bum, sed etiam tertio, Domine, inquit, tu omnia
fatentibus, non ex carne lantura atficitur anima, quia amo te {Joan. xxi, 15-17).
scis, tu scis
metuat, laetetur, segrescat ^ verum
ut cupial, propierea commemorandum putavi, quia
;
2. IIoc
eliam ex se ipsa his polest moiibus agitari. nonnulli arbitranlur aliud esse dilectionem sive
charitatem, aliud amorem. Dicunt enioa dilec-
CAPUT —
De qualitate vnluntatis humann:, sub
VI. tionem accipiendam esse in bono, amorem in malo
cujus judido afjediones animi aut pravx habentur, (a). Sic autem nec ipsos auctores saecularium
aut rectx. litterarum locutos esse, certissimum est. Sed yi-
dis-
derint philosophi utrum vel qua ratione ista
autem qualia silvolunlas bominis: quia
Interest cernant. Amorem tamen eos in bonis rebus et

habebit hos molus; si erga ipsum Deura magni pendere, libri eorum
si perversa est, perversos

autem recla est, non solum inculpabiles, verum Sed Scripiuras religionis nostrae,
salis loquuntur.
etiam laudabiles erunt. Voluntas est quippe in quarnm auctoritatem caeleris quibusque hltens
omnibus: imo omnes quam voluntates
nihil aliud anleponimus, non aliud dicere araorem, aliud
sunt. Nam quid esl cupiditas et Isetitia, nisi vo- dilectionem vel charitatem, insinuandum fnit. Nam
luntas in eorura consensionem ^ quae volumus? et
el amorem in jam ostendimus. Sed ne
bono dici,
et in bono et m
quid est metus alque tristitia, nisi voluntas in quis existimet amorem quidem
dissensionem ab his quae nolumus? Sed cum con- malo, dilectionem aulem nonnisi in bono esse

senlimus appelendo ea quae volumus, cupiditas; dicendam, illud attendal quod in Psalmo scriptum
odit animam
cum autem conseutiraus fruendo his quae voiumus, est: Qui aulem diligit iniquitatem,
Jaetilia vocatur, Iteraque cum
dissentiraus ab eo {Psal. x, 6). Et illud aposloli Joannis:
Si quis
suam
quod accidere nolumus, talis voluntas metus esl dilexeril mundum, non est dileclio
Patris in eo
bono
cum autera dissentimus ab eo quod nolenlibus (I Joan. II, 15). Ecce uno loco
dilectio _el in

accidit, lalis voiuntas tristilia esl. Et omnino pro malo (quia in bono
et in malo. Amorem autem in
varietate rerum quae appetuntur atque fugiuntur, ne quisquam flagilet, legat quod
jam ostendimus)
amanles,
sicut allicilur vel offeQditur voluntas hominis,
ita
scriptum est Erunt enim homines se ipsos
:

in hos vel illos affectus mutalur el vertitur. Qua- amatores pecunise (H Tim. iii, 2). Recia itaque
propter homo qui secundum Deum, non secundum voluntas est bonus araor, et volunlas perversa
hominem vivit, oportet ut sit amator boni unde :
malus amor. Amor ergo inhians habere
quod
fit consequens ut malura oderit.
Et quoniam nemo amatur, cupiditas est; id autem habens eoque
natara, sed quisquis malus est, vitio maius est
fruens, fugiens quod ei adversatur,
IfEtitia est :

perfeclura odiura {l'sal. cxxxviii, 22) debet malis, limor est: idque si acciderit sentiens,
tristitia est.

qui secundum Deum vivit ut nec propter vitium :

Proinde mala sunt ista, si raalus est amor; bona,
oderit hominem, nec ainet vitium propter homi- de Scripturis probemus.
si bonus. Quod dicimus,
nem sed oderil vitium, amel hominem. Sanato
; ConcupiscitApostolus dissolvi, etessecum Christo
enim vitio, lotum quod amare, nihil autem quod {Philipp. 1 , 23) : ei, Concupivit anima mea desiderare
Desideravit
debeat odisse, ramanebil. judicia lua;\G\ siaccommodatiusdicitur,

Nonnalli codices, parte.

usum Scripturae expomt in Homilia
'

(a) Sic Origines

2 Sic Mss. At editi, et tristetur.
i in Cantica canticorum. Lud. Yivbs.
' Mss., consensione : et infra, in dissensione.
 :

4H DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 412

animu mea concupiscere judirin tua {Psnl. cxviii, 20); existimet implcturum, Sed in Evangelio,
graeco
el, Concupiscentia sapienlix perducit ad regnum [Snp. unde in latinum translatiim est, non bona;
legilur,
VI, 21). Hoc tauien loquendi oblinuil coQsueludo, sed, Quxcumque vultis ut faciani vobin homines, hxc
ut si cupidilaa vel concupiscentia dicalur, nec el vos facite iltis: credo propferea, quia in eo quod
addatur cujiis rei sit, non nisi in malo po3sit in- dixit, vulli.f, jam voluil inlclligi boua. Non enim
telliRi. Laetitia in bono est, Lxlamini in Domino, ei ait, Cupitis.
exsultale jusli (Psat. x.x.xi, 11): et, Dedisli lyetiliam 2, Non tamen semper his proprietatibus loculio
in cor meum (Psul. iv, 7) ; et, Adimplebis me lietilia nostra frenanda est, sed interrlum his utendum
cnm vullu tuo (Psal. xv, 11). Timor in bono est est: et cum legimua eos quorum auctoritati resul-
apud Apostolum, ubi ait, Cum iimore et tremore tare fas non est, ibi sunt inlelligend» \ ubis rec-
vestram ipsorum salulem operamini (Philipp. ii, tus sensusalium exitum non potest invenire; sicut
12): el, Noli altum sapere, sed time (Hom. xi, 20): ista sunt quae exempli gratia parlim ex Propheta,
et, Timeo aufem, ne sicut serpens Evam seduxil partirn ex Evangelio commemoravimus. Quis enim
astulia sua, sic et veslrx mentes rorrumpanlur a nescit impios exsultare laetilia? et lamen non est
castitate quse est in Christo (II Cor. xi, 3). De trislitia gnudere impiis, dicit Dominus. Unde, nisi quia
vero, quara Cicero magis aegriludiiiem appellat gaudere aliud f-st, quando proprie signateque hoc
(Tuscul. qusest. lib. 3, cap. 10 sqq. el alibi) dolorem verbum ponitur? Itern quis negaverit non recte
autem Virgilius, ubi ail, « Dolent gaudentque, » preecipi hominibus, ut quaecumque sibi ab aliis
(sed ideo malui tristitiam dicere, quia aegritudo fieri cupiunt, heec eis et ipsi faciant; ne se invi-
vel dolor usitatius in corporibus dicitur,) scrupu- cem turpitudine illicitaj voluptatis oblectent? Et
losior quaeslio est, utrutn inveniri possit in bono. tamen saluberrimum verissimumque praeceptum
est, Quxcumque vultis ut faciant vobis homines,
CAPUT VIII. — De tribus perturbalionibus, quas in eadem et vos factte illis. Et hoc unde, nisi quia
animo sapientis Stoici esse voluerunt, excluso hoc loco modo quodam proprio voluntas posita
dolore sive trislilin, qunm virtus animi sendre est, quae in malo accipi non potest? Locutione
non debeat. vero usilatiore, quam frequentat maxime consue-
tudo sermonis, non utique diceretur, ISoh velle
1. Quas enim Graeci appellant EJTraOcta?, latine meniiri omne mendacium {Eccli. vii, 14); nisi esset
autem Cicero conslantias nominavit, Sloici Ires et voluntas mala, a cujus pravitate illa distingui-
esse pro tribus perturbationibus in
voluerunt, tur, quam praedicaverunt Angeli dicenles, Pax in
animu pro cupiditate voluntatem, pro
sapientis, terra hominibus bonae voluntatis (Luc. ii, 14). Nam
laelitia gaudium, pro metu cautionem pro apgri- : ex abundanti additum est, bonx, si esse non putest
tudine vero vel dolore, quam noa vitandae ambi- nisi bona. Quid autein magnum in charitatis lau-
guitatis gralia, tristitiam maluimus dicere, nega- dibus dixissel Apostolus, quod non gaudeat super
verunt esse posse aliquid in animo sapientis. Vo- iniquitate (I Cor. xiii, 6\ nisi quia ita malignitas
luntas quippe, inquiunt, appetit bonum, quod gaudel? Nam el apud auctores ssecularium litte-
facit sapiens gaudium de bono adepto est, quod
; rarum, talis istorum verborum indifferentia repe-
ubique adipiscitur sapiens; cautio devitat malum, ritur. Ail enim Cicero orator amplissimus: Cupio, <<

quod debel sapiens devitare tristitia porro quia : Patres couscripti, me esse clemeufem » (Oral. 1 in
de malo est, quod jam accidit, nullum autem ma- Cntil., cap. 2). Quia id verbum in bono posuit, quis
lum existimant po^^se accidere sapienti nihil in ; tam perverse doctus existat, qui non eum Cupio,
ejus aninao pro illa esse posse dixerunl. Sic ergo sed Volo potius dicere debuisse contendat? Porro
illi ioquuntur, ul velle, gaudere, cavere negent apud Terentium flagitiosus adolesceos insana
nisi sapientem stultum autem nonnisi cupere,
; flagrans cupidine: « Nibil volo aliud, » inquit,
lastari, metuere, contrisiari. Et illas tres esse cons- i nisi Philumenam. » Quam voluntatem fuisse
tantias, has autem quatuor perlurbationes secun- libidinem, responsio quae ibi servi ejus senioris *

dum Ciceronem, secundum plurimos autem pas- inducitur, saiis indicat. Ait namqiie domino suo :

siones. Gnece autem illa? tres, sicut dixi, appelian- Qnanto satius est, te id dare operam. quo istum
tur £j;raO;ta'. ; istae autem quatuor riOy). Uaec ex animo amorem amoveas luo,
locutio ulrum Scripturis sanctis congruat, cum Quamidloquiquo magis libido frustra accendatur tua?
(/n Andria, act. 2, scen. 1, vers. 6-8.)
quaBrerem quantum potui diligenter, illud inveni
quod ait Propheta, Non est gaudere impiis dicit Gaudium vero eos el in malo posuisse, iile ipse
Viriiilianus testis est versus, ubi has quatuor per-
Dominus (Isai. lvii, 21, sec. LXX): tanquam impii
laelari possint potius quam paudere de malis; turbationes summa brevitate complexus esl
quia gaudium proprie bonorum et piorum est. Hinc mefuunt cupiuntque, dolent gaudentque.
{ASneid. lib. 6, vers. 733.)
Item iilud in Evangelio, Quxcumque vultis ut fa-
cient vobis homines,
Dixit etiam idem auctor, « Mala mentis gaudia »
haec et vos fncite illis (Matth.
(Ibid. vers. 278, 279).
VII, 12), ita dictum videtur, tanquam nemo possit
aliquid male vel lurpiter velle, sed cupere. Deni- 3. Proinde voiunl, cavenl *, gaudenl et boni et
que propter consueludinem locutionis nonnulli mali ; atque ul eadem aliis verbis rnuntiemus, cu-
interprctea addiilerunt, bona, et ila interprelali > Er. et plerique Mss., intclligendi.
sunt: Quxcumque vultis ut fncinnt vobis homines •2
Qnidam iil)n, saniorii.
bona. Cavendum enim puiaverunt, ne quisquam ^ llic in cavent ; ndditum erat. titnent.
oditis posl,
Red niafe. cum loquatur Augustinus Stoicorum verbis,
inhonp?t.T velit sibi fieri ab hominibug, ut de tur-
qui tres tantnm affectus sive eupatheias. el in eis,
pioribus taceam, cerlc luxuriosa convivia, in qui- pro metu caultonem, poaebant, ut in hujus capitia
bu3 se, si clip8e illis fnciat similia,hoc praeceptum initio dioit.
 m LIUEIl OUAIVTUS DECIMUS. 414

piunl, tiincnt, liflunlur et boni ot niiiii: Hinl illi ift finem, hic salvus crit (Id. x, 22). Ut doloant in
bono, iyti inalc, sicul lioininibiiH hou rcctu scu poccatis, (ludinnt, Si dixeritnus qum peccatinn non
poiverstt voinntua est. Ipsa quoque trislitiii, pro hafjflmus, nosipsos scducimun, et vcntns in nohisnon
qua Stoici nihil in unimo supicntis invoniri [iohso cst (I Jaaii. I, H). Ut guudcHiit in oporibiiH Ijonis,
putuvcriint, ropcrilur in boiui, ot ii;aximo apud audiiiiit, llilarcm datorcm dilu/it Dewi (II Lnr. ix,
noslros. Num
iaudat Aposlnlns Gorintbios, ijuod 7). Item sicuti se inlinnitus eorum firmitusiiuo Iia-
contri^tati fucrint sociindiim Dcum. Scd rortaaso buoril, mctuiint lcnlari, cupiunl Ifnturi dolent in :

quis dixorit, illis ApotiLolum luissc conf/ralulatum, tontutionibuH, g.iudont in tontulionilius. Ut enim
quod contrislali lucrint poonilondo quulia tristitiu, :
metuunt tenluri, uudiunt, Si quis prxoccupatua
nisi corum qui peccavorint, esse non poteal. Ita fucril in aliqno dcliclo, vos qui spirituales eslis, ins-
enim dicit: Video qiiod epistola illa, etsi ad horam truite liujusmodi in .%piritu munsuetudinis ; intcndens
contristavil vos, tiunc gaudeo, non quia conlrislati te ipsum, ne et tu lentcris (Galat. vi, 1). Ut aulem
esli^, sed quia conlri$lali cslis ad j^aiuilentiam. Con- cupiunl tentari, audiunl quemdam virum forlem
enim estis sccundum Dcum, ut in nullo de-
tristali civitatis Dei dicenlem, l'roba me, Domuie, el tenta
Irimentum patiamini e.v nobis. Qux enim secundum me ; ure renes meos et cor mcum {l'ud. xxv, 2). Ut
Deum esl Iristitia, poenilcntiam in salutem impceni' doleant in tontationibus, vident Pelrum flcnlem
tcndam '
mundi autem tri^liiia mortem
operatur: (Matth. xxvi, 75) ut ^audcant in tentalionibup
:

operafur. Ecce enim idipsum secundum Deum con- audiunl J;tcobuin diccnlem, Omne gaudium existi-
tristari, quantum pcrftcilin vobis industr}am{\l Cor. mate, fratres mei, cum in tentationes varias incide-
VII, 8-11). Ac per hoc posaunt Sloici pro suis par- ritis {Jacohi i, 2).
tibus respondcre, ad hoc videri ulilem esse Irisii-
2. Non solum autem propter se ipsos his moven-
liam, peccasse pceniteat ; in aninio autem
ut tur alTectibus, verum etiam propler eos quos libe-
sapienlis ideo esse non posse, quia nec peccatum rari cupiunt, et ne pereant metuunt, ct dolent si
in eum cadit, cujus pcenitentia contristetur, nec pereunt, et gaudenl si liberantur. Illura quippe
ullum aliud malura, quod perpetiendo et sen- optimum et forlissimum virum, qui in suis infir-
tiendo sil Iristis. Nam et Alcibiadcm ferunt (si mitatibus gloriatur (II Cor. xii, 5), ut eura potissi-
me do nomine hominis memoria non fallit), cum muin cominemoremus, qui in Ecclesiam Christi ex
sibi beatus videretur, Socrate disputante, et ei Gentibus venimus, Doctorem Gontium in fide et
quam miser esset, quoniam stultus esset, demon- veritate, qui et plus omnibus suis coapostolis la-
strante, flevisse (a). Uuic ergo stultitia fuit causa boravit (I Cor. xv, 10), el pluribus Epistolis populos
etiam hujus utilis optandsque trislitiae, qua homo Dei, non eos tanlum qui praesentes ab illo vide-
esse se dolet quod esse non debet. Sloici aulem bantur, verum etiam illos qui fuluri praevidebantur,
non stultura, sed sapientem aiunt tristera esse iostruxit;illum, inquam, virum, athletam Christi *,
non posse. doctum ab illo, unclum de illo (Galat. i, 12), cru-
cifixum cum illo (Id. ii, 19), gloriosum in illo,in
CAPUT IX. — De perturbalionihus animi, quarum theatro hujus mundi, cui spectaculum factus est
affectus reclos habet vita juslorum. el Angelis et hominibus (lCor. iv, 9), legitime ma-

1. Verum his philosophis, quod ad istam quaps-

gnum agonem certantem, et palraam supernaevo-
cationis in anteriora sectantera (Philipp. iii, 14),
tionem de animi perturbalionibus attinel, jam res-
pondimus in nono hujus operis libro, ostendentes oculis fidei libentissime spectant gaudere cum *,

gaudentibus, flere cum flentibus (Rom. xii, 15), foris

eos non tam de rebus, quam de verbis cupidiores
esse contentionis,quam veritatis {Cupp. 4, 5). Apud
habentem pugnas, intus timores (II Cor. vii, 5) ;

cupientem dissolvi, et esse cum Christo (Philipp,

Eos autemjuxla Scripturas sacras sanamque doc-
trinam, cives sanctae civitalis Dei in hujus vita 1, 23) desiderantem videre Romanos, ut aliquem
;

peregrinatione secundum Deum viventes, metuunt

fructum habeat et in illis, sicut et in caeteris gen-
tibus (Rom. i, 11, 13) aeraulantem Corinthios, et
/ cupiuntque, dolent gaudentque. Et quia reclus est ;

amor eorum, istas omnes affecliones rectas habent. ipsaaemulatione metuentem, ne seducantur eorum
f

Metuunt poenam aBternam,cupiunl vitam fflternam menles a caslitate quae in Chrislo est (II Cor. xi,
:

dolent in re *, quia ipsi in semetipsis adhuc inge- 2, 3) magnarn trislitiam et conlinuura dolorem
;

miscunt, adoplionem exspectantes redemptionem cordis de Israelitis habentem (Rom. ix, 2), quod
ignoranles !>ei justitiam,et suam volentes consti-
corporis sui (Rom. viii, 23) gaudent in spe, quia
;
tuere, justiti* Dei non essent subjecti (/d. x, 3)
fiet sermo, qui scriplus est. Absorpta est mors in vic- ;

toriam {l Cor. xv, 54). Ilem raetuunt peccare, cu- nec solum dolorem, verum eliam luctum suura
piunt perseverare dolent in peccatis, gaudent in denuntianlera quibusdam qui ante peccaverunt, et
:

operibus bonis. Utenim metuant peccare, audiunt, non egerunt poenitentiara super immunditia et
Quoniam abundabil iniquitas, refrigescet chariias fornicationibus suis (II Cor. xii, 21). i

3. Hi motus, hi affectus de araore boni et de san-

muUorumiMalth. xxjv, 12). Ut cupiant perseverare, |

audiunt quod scriptumest, Qui perseveraverit usque cta charitate venientes, si vitia vocanda sunt, si-
{

namus utea quae vere ^ vitia sunt, virtutes vocentur. \

Sed cum rectara rationem sequanlur islae afTectiones,

' Vind. Am. omittunt, imposnitendam. Sed habent

caeteri Ubri, eamque vocem, quae graeco respondet f
Vind. Am. Er. et plerique Mss., verum athletan
ametamiieton, praeterire non solct Augustinus, ut vi- Christi.
dere est in sermone 254, n. 2. 2 Plures manuscripti, exspectantem. Et quidam,
2 Nostri codices, in se, M. spectamus.
(a) Qcer. Tuscul. Quaest. lib. 3, cap. 32. ^ Sic Vind. Am. et Mss. At Er. et Lov., vera.
415 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 416

quando ubi oporlel adhibentur, quis eas tunc late seclusus? Si autem ubi nec
ftTraOEta illa est,

morbog seu vitiosas pnssiones audcat dicere? Qua- metus ullus exterrel, nec angit dolor aversanda ',

mobrem eliam ipse Dominus in forma servi agere est in hacvita, si recte, hoc est secundura Deum,

vitani dif;natus hunianam, sed nullum habens vivere voluraus in illa vero beata, qu»> sempiterna
:

omnino peccaturn, adhibuil eas ubi adhibendas promitlitur, plane speranda esl *.
esse .judicavit. Neqne enim in quo verum erat 5. Timor namque ille de quo dicit apostolus

hominis corpus et vcrus hominis animus, falsus Joannes, limor non est in rharitate, sed perfecla
erat humanus affectus. Cum ergo ejus in Evungelio charitas foras mittil limorem, quia limor pcenam

ista referuntur, quod super duritiam cordis Ju- habel ; qui aulem timet, non est perfectus in chari-
doeorum cum ira contristatus sit (Marc. iii, 5) ;
tate (I Joan. iv, 18), non est ejus generis timor,

quod dixerit, Gandeo propler vos, ut credutis (Joan. cujus ille quo tiniebat apostolus Paulus, ne Co-
XI, 15) quod Lazarura suscitaturus eliam lacrymas rinthii serpentina seducerentur astutia (II Cor.
;

f uderii {Ibid., 35) quod concupiveril cura disci-

;
XI, 3) ;hunc enim limorem habet charitas, imo
pulis suis manducare pascha (Luc.xxii, 15) quod :
non habel nisi charitas sed illius est generis
:

propinquante passione tristis fuerit anima ejus timor, qui non est in charilate de quo ipse apos-
;

(Matth. XXVI, 38), non falso ulique referuntur. tolus Paulus ait, Non enim accepistis spiritum servi-
Verum ille hoa motus certa; dispensationis gratia, luti.s ilcrum in timorem (Rom. viii, 15). Timor vero

ila cum animo bumano, ut cum

voluit suscepit ille castus, permanens in sxculum sseculi (Psal. xviii,

voluil factus esthomo. 10), si erit et in futuro saeculo, (nam quo alio modo
4. Proinde, quod fatendum est, etiam cum rectas poiest intelligi permanere in feaeculum saculi ?)
i
etsecundum Deum habemus has affectiones, hujus non esttimor exlerrens a malo, quod accidere
vitae sunt, non illius quam futuram speramus, et potesl sed tenens in bono, quod amitii non polest.
;

saepe illis etiam inviti cedimus. Itaque aliquando, Ubi enim boni adepti araor immutabilis est, pro-
quamvis non culpabili cupiditate, sed laudabili feclo, si dici potest, raali cavendi timor securus

charitate moveamur, ctiam dum nolumus, flemus. esl. Timoris quippe casli nominc ea voluntas si-

Habemus ergo eas ex humanse conditionis inGrmi- goificata est, qua nos necesse erit nolle peccare,
tate non autem ila Doniinus Jesus, cujus et
:
in- ' et non soliicitudine infirmilatis, ne forte peccemus,

firmitas fuitex poteslate. Sed dum vitae hujus in- sed tranquillitate charitatis cavere peccatum. Aut
firmitatem gerimus, si easomniuo nullas habeamus, si nullius omnino generis timor esse poteril in illa

tunc potius non recle vivimus. Vituperabat enim certissima secnritate perpetuorum feliciumque gau-
et detestabatur Apostolus quosdam, quos eliam diorum ;sic dictum est, Timor Domini castus, per-
esse dixit sine affectione (liom. i, 31). Culpavit eliam manens in sserulum sxculi, quemadmodum dictum
illos sacer Psalraus, de quibus ait, Sustinui qui est, Patientia pauperum non peribit in aetemum
timul contristarelur, et non fuit (Psal. lxviii, 21), (Psal. IX, 19). Neque enim aeterna erit ipsa palien-
Nam omnino non dolere, dum sumus in hoc loco tia, quae necessaria non est, nisi ubi tolerandasunt
miseris, profecto, sicut quidam etiam apud sceculi raala sed aeternum erit, quo per |ialienliam per-
:

hujus litteratos sensit et dixit (a), non sine magna venilur. lla fortasse timor caslus in saeculum
mercedeconlin^'it, immanitatis in animo, stuporis permanere, quia id permanebit,
siwculi diclus est

in corpore. Quocirca illa quse aTiaesia grsece di- quo limor ipse perducit.
citur, quaesi laline posset, impassibililas diceretur, 6. Quse cum ita sint, quoniamrecla vita ducenda

si ila intelligenda est (in animo quippe, non in cor- est,qua perveniendum sil ad beatam.omnes affectus
pore accipilur), ut sine his affeclionibus vivalur, istos vita recta rectos habet, perversa
perversos.
quae contra rationem accidunt mentemque pertur- Beata vero eademque habebit et
aeterna amorem \

bant, bona plane el raaxime optanda est sed nec ; gaudium non solum reclum, verum etiam certum;
ipaahujusest vitse. Non enira qualiumcumque ho- limorem autem ac dolorem nullum. Unde j.tm
minum vox est, sed maxime piorum multumque apparet utcumque, quales esse debeant in hac pe-
justorum atque sanctorum, Si di.xerimus quoniam regrinatione cives civitatis Dei, viventes secundum
peccalum non habemus, nos tpsos stducimus, et veritas spiritura, non secundura carnem, boc est, secun-
innobisnonest(lJoan.\, 8). Tunc itaque azieeia dum Deum, non secundum hominem et quales :

ista erit, quando peccatum in homine nullum erit. in illa quo tendunt, immortalitiite futuri sinl. Ci-
Nunc vero satis bene vivilur, si sine crimine sine ; vitas porro, id est socielas, impiorum non secundum
peccato autemqui se vivere existimat, non id agit, Deum, sed secundum hominein viventiuui, et in
ut peccatum non habeat, sed ut veniam non acci- ipso cullu falsae, contemptuque verae divinitatis,

piat. Porro si aTTaOcia illa dicenda est, cum aniraum* doctrinas hominum dapmonumve sectantium, his
conlingere omnino non potest uUus affectus, quis affeclibus pravis tanquam morbis et perturbationi-
bunc stuporem non omnibus vitiis judicct esse bus qualitur. Et quos cives habct qui moderari
si

pejorem ? Potesl ev^o non absurde dici perfectara talibus motibus eteos quasi tempcrare videantur,
beatiludinem sine slimulo timoris el sine ulla tris- sic impielate superbi et elati sunt, ut hoc ipso in
titia futuram non ibi autem futurum amorem
:

gaudiumque quis dixerit, nisi omni modo a veri-

1 Mss., noanulli, neo tangit dolor.

' Viad. Am. et Er., timor plane nuperandus ett.

» Particula, et, abest a Mss. plorisque. Lov., timor plane sperandus ast. At mauuscripti ca-
5 Plures Mss., animn. reot verbo, limor ; et habent, sfieranda est, scilicet
[a] Crantor Aomlemicuf! apud r.iccronem in Tuscul. apatheia.
3 Nostri Mss., timore. Sic etiam Vulgata. M.
Quaosl. lib. 3, cap. 6.
 ;

LinFn onAUTtis dkcimus. 4IK

417
Kl riiiionlum, (|uali8 crit poat hmc omni.i in incomip-
cia 8'nl mnjoroa lumorofl, quo minoroa (ioiorcs.
rarioro vani- tiono cor[)oruui roddila roiurrocliono rnorlufjrum.
si nonnulli tanlo immanioio, (luaiilo
tato hoc in se ip9'8 aiiamavorinl, ul niillo prorHUS
iloclantur aKiuo m- CAPUT XI.— De lapsu primi hominis, in quo bene
erif^autur ot excileutur, nullo
liumauilat.<,m lolam poliiis condita natura est, ncc potesl nisi a suo Auclore
clineutur alTt^clu ;

asaoquanlur IraiHiiiiHi-
amittuut, (luam veram repurari.
ideo roctum
talvMn. Non oniiu (^uia durum
aliquid, ;

HUt quia slupidum eal, ideo sanum (a). 1. Sed quia ncus cuncta pra?scivil, ct ideo liomi-
nem quoquc peccaturum ignoraro non poluil;
CAPUT X. — An primos
homines in paradiso consti- secundum id (luod pra?ficivit alquc disposuil civi-
priusquam delique- latera sanctam, cam dcbcmus asserere, non 8C-'

tulos nidlis perturbationibus,

ri)U, al]eclos fuisse credendum sit. cundum illud quod in nostram cognitionem pcrve-
nire non potuil, quia in Doi dispositione non fuit.
primi liomines
Sed utrum primus homo vol Nec enim homo pcccato suo divinum pntuit per-
(duorum crat quippc con.jugium) liabebant
islos
turbare consilium, quasi Doum quod statucrat
peccatum, quales
airoclus in corpore animali anlo mutare compulerit cum Deus priosciendo utrum-
:

in corpore spiriluali nou habebimus, omni pur- que praivenerit, id est, et homo, quem bonum ips(3

palo finiioquo p(>ccalo, non immerito qu;oritur. Si

crcavit, quam malus essel futurus, et quid boni
beali lu illo ine-
eniin habebant, quomodo crant ctiam sic deossetipse faclurus. Deus enim etsi
iilo
paradiso ? Quis
morabili beatiludinis loco, id est
dicitur statuta mutare (unde tropica locutionein
Scripturis sanctis etiam pccniluisse lcf^itur Deum
absolute dici beatus potesl, qui timore
tandem
nllicitur, vel dolore? Quid autem timere aut dolere [Gen. VI, 6; [\cg. xv, ll^ juxta id dicitur, quod
l

polerant homines iu tanlorum tanla alfluentia

illi homo speraverat, vel naturalium causiirum ordo
bonorum, ubi ncc mors metuebatur, nec ulia cor- gestabat; non juxta id quod se Omnipotens factu-
poris raala valctudo nec aberat quidqu;tm, quod
;
rum esse praesciverat. Fecit itaque Deus, sicut
bona volunlas adipisceretur, ncc iaerat quod car- scriptum est, hominem rectura {Eccle. vii, 30) ac :

nem animumve horainis feliciter viventis olTende- per hoc voluntatis bonae. Non enim rectus esset,
ret? Araor crat imperiurbalus in Deum, alque bonan-. non habens voluntatem. Bona igitur volun-
societate viven-
inier se coojugum fida et sincera tas opus est Dei cum ea quippe ab illo factus est
:

non desis-
tium, el ex hoc amore grande gaudium, homo. Mala vero voluntas prima, quoniam omnia
fruendum. Eral devitatio
tentequod amabatur ad mala opera praecessit in horaine, defectus potius
tranquilla peccati, qua manente nullum omnino fuit quidam ab opere Dei ad sua opera,
quara opus
aliunde malum, quod contristaret, irruebat. An ullum. El ideo raala opera, quia secundum se,
lorle cupiebani prohibitum
lignum ad vescendum Deum eorum operum tanquam
non secundum : ut
per hoc et
condngere, sed mori meluebanl ;
ac
Iruetuum malorum voluntas ipsa esset velut arbor
cupidilas, et melus jam tunc illos homines etiara
ma!a, aut ipse homo iu quantum malse voluntatis.
in illo perturbabat loco ? Absit ut
hoc existime- Porro mala voluntas, quamvis non sit secundura
raus 1'uisse, ubi nullum erat omnino
peccalum. naturam, sed contra naturam, quia vitiura est
Neque enim nullum peccatura est, ea quaj lex tamen ejus naturae est, cujus esl vitiura, quod nisi
Dei prohibet concupiscere, atque ab his
absti-
in natura non potest esse sed in ea quam creavit :

ncre poen», uon amore juslitiae. Absit,

timore ex nihilo, non quam genuit Creator de semetipso,
inquam, ut ante orane peccatum jam ibi fue- sicut genuit Yerbum, per quod facta sunt omnia.
rit tale peccatum, ut hoc de ligno admitterent, Quia etsi de terrs pulvere Deus finxit hominera J

quod de muliere Dominus ait, Si quis viderit mu- materies omnino de

cadem lerra omnisque terrena
lierem ad concupiscendum eam, jam moechalus est nihilo est, animamquc de nihilo factam dedit cor-
eam in corde suo {Matth. v, 28). Quam igitur felices
pori,cura factus est homo. Usque adeo autem
erant primi homines, et nullis agitabantur per- mala vincuntur a bonis, ut quamvis sinantur esse
nullis corporum laede-
ad demonslrandum quam possil et ipsis bene
turbationibus animorum, uti

bantur incommodis tam : felix universa societas justitia providentissima Creatoris bona tamen ;

esset humana, si nec illi malum, quod etiam in sine malis esse possint, sicut Deus ipse verus et
posleros trajecerunt, nec quisquara ex eorum sumrau3,sicutoranissuperislem caliginosum aerem
stirpe iniquitatem commitleret, quae dammatio- visibilisque* creatura mala vero
cceleslis invisibilis ;

* permanente felicitate, naturae in quoniam

nera reciperet atque
: ista
sine bonis esse non possint,
benediclionem, qua dictum est, naturs sunt, utiquebonas
donec per illara quibus sunt, in quantum
28), prsedestina- natura
Crescile, el multiplicamini {Gen. sunt. Dctrahitur porro malum, non aliqua
i,

torum sanclorum numerus complerctur, alia major parte sublata, sed ea

quse accesserat vei ulla ejus
quae beatissimis Angelis data est ubi sanata atque
db.retur, :
quae vitiata ac depravala fuerat,
jam essct certa securitas peccaturum neminem, correcta. Arbilrium igitur voluntatis tunc
est vere
neminemque moriturum et talis esset vita sanc- peccatisque non servit. Tale
:
liberum, cum vitiis
torum, post nullum laboris, doloris, mortis expe- Deo quod amissum proprio vitio,
datum esl a :

1 Aliquot Mss., ila.

(a) Medici quibusdam raembris affectis, cum sani- eam.
tatem afferre nequeunt. sluporem inilucunt, ut omni
'
Apud Lov omissura est.
2 Sola editio Lov., invisibilisqve ; omiasa voce,
doloris sensu vacuefaciant, non quo sana sint, sed ne
visibilis.
quid sentiant. Lud. Yive8.
419 DE CIYITATE DEI. S. AUGUSTlNI m
nisi a quodari potuit, reddi non potest. Unde Ve- esse peccatum ille autem scivit. Alioquin quo-
:

rilas dicit, Sj vos Filius liberaverit, lunc vere liberi niodo verum erit, Adam non est sedurtus? Sed
eritis [Joan. viii, 36). Mipaiim est aulem, ac si di- inexpertus divinae severitalis in eo falli potuit, ut
ceret. Si vos Filiua salvos fecerit, tunc vere salvi veniale crederet esse commissum. Ac per hoc in eo
eritis. Inde quippo liherator, unde salvalor. qnidem quo mulier seducta est, non estille seduc-
2. Vivebat iiaque homo secundum Deum in para- lus, sed eum fefellit, quomodo luerat judicandum
diso, el corporali et spirituali.Neque enim erat pa- quod erat dicturus, Mulier quam dedisti mecum^,
radisus corporalis proptercorporis bona, et propter ipsa mihi dedit, et manducavi (Gen. in, 12). Quid
mentis non erat spiritualis ant voro eral spiritua-
; ergo piuribus (a)? Etsi credendo non sunt ambo
lis quo per inleriores, et non erat corporaiis quo decepti, peccando tamen ambo sunt capti, et dia-
per exteriores sensus homo frueretur. Erat plane boli laqueia implicali.
utrumque propter ulrumque (a). Postea vero quam
Euperbus ille angelu3,ac per hoc invidus, per eam- CAPUT XII. — De qualitate primi peccaii per homi~
dera superbiam a Deo ad semetipsum conversus,
nem admissi.
quodam quasi tyrannico fastu gaudere subditis,
quam esse subdilus eligeos, de spirituali paradiso Siquem vero movet, cur aliis peccatis sic natu-
cecidit (de cujus lapsu sociorumqiie ejus, qui ex ra non mutelur humana, quemadmodum illa duo-
Angeli Dei angeliejuseffecti sunt, in libris undeci- rum primorum hominum praevaricatione mutala
mo ot duodecimo hujusoperis satis, quantum potui, esl ; ut tantae corruptioni, qiiantam videmus atque
disputavi), malesuada ver-utia in hominis sensus
' senlimus, et per hanc subjaceret morli *, ac tot et
serpere affectans, cui utique slanli, quoniam ipse tantis; eamque inter se Cfmlrariis perturbaretur et
ceciderat, invidebat, colubrum in paradiso corpo- flucluaret affectibus, qualis in paradiso ante pec-
rali, ubi cum duobus illis hominibns masculo et catum, licet in corpore esset animali, ulique non
femina animaiia etiam terrestria c«tera subdita et fuit si quis hoc movetur, ut dixi, non ideo debet
:

innoxia versabantur, animal scilicet lubricum et existimare leve acparvum iilud fuisse commissum,
lortuosis anfractibus mobile, operi suo congruum quia in esca factum esl, non quidem mala, nec
per quem ioqueretur, elegit; eoqne per angelicam noxia, nisi quia prohibita. Neque enim quidquam
praesentiam prajstantioremque naluram spirituali mali Deus in illo tantae felicitatis loco crearet
nequitia sibi subjeclo, et tanquam instrumento ntque piantaret. Sed obedientia commendata est in
abutens, fallacia* sermocinatus est femincE a : praeccpto, quae virtus in creatura rationali mater
parte scilicel inferiore illius humanae eopulaj inci- quodammodo est omniura custosque virtulum :

piens, ut gradalim perveniret ad totum non exis- ;

quandoquidem subditam esse
ita fucta esl, ut ei
timans virum facile credulum, ncc errando posse sil ulile perniciosum aulem suam, non ejus a
;

decipi, sed dum alieno cedit enim

errori. Sicut quo creata esl, facere voluntatem. Hoc itaque de
Aaron erraoti populo ad idolum fabricandum non uno cibi genere non edendo, ubi aliorum tanta
consentit inductus, sed cessit obslrictus {Exod. copia subjacebat, lam leve praeceptum ad obser-
XXXII, 3-5); nec Salomonem credibile est errore vandum, tam breve ad memoria retincndum, ubi
putasse idolis esse serviendum, sed blanditiis fe- praeserlim nondum voluntati cupiditas resistebat,
mineis ad illa sai;rilegia fuisse compulsum (III quod de poena transgressionis postea subsecutum
lieg. XI, 4) : ita credendum est, illum virum suae est, lanto majore injuslitia violatum est, quanto
feminae, uni unum, hominem homini, conjugem faciliore posset observanlia cuslodiri.
conjugi, ad Dei legem transgrediendam, non tan-
quam verum loquenti credidisse seductura, sed CAPUT XIII. — Quod in prxvaricatione Adce ad
sociali necessitudine pariiisse. Non enim frustra opus malum voluntas prxcessit mala.
dixit Aposlolus, Sed et Adam non eat seduclus, mu-
autew seducia est (l Tim. ii, 14) nisi quia illa
lier 1. In occnlto aulcm mali esse coeperunt, ut in
:

quod ei serpens locutus est, tanquam verum esset, aperfam inobedientiam laberentur. Non eoim ad
accepit, ille autera ab unico noluit consirtio di- malum opus pcrveniretur, nisi praecessisset mala
rimi, nec in communione peccati nec ideo minua ;
voluntas. Porro malae volunlalis inilium quod*
reus, scd sciens ^ prudensquc peccavit. Undc et potuil esse nisi superbia ! Initium enim omnis pec-
Aposlolus non ait, Non peccavit; sed, Non est se- cati superbia e.U (Eccli. x, 15). Quid est autem su-

(luctus. Nam utique ipsum oslendit*, ubi dicil, perbia,nisiperversaecel8itudini3appetitus?Perver8a

Per unum hominem intravit peccalum in mundum : cnim celsitudo cst, deserto eo cui debet animus in-
el paulo post apertius, In similitudine, inquit, prx- hffirere principio, sibi quodammodo (ieri atque esse

variralionis Adx (Rom. v, 12, 14). Eos autem soduc- principium. Hoc fit, cum sibi nimis placet.Sibi ?ero
los intcliigi voluit, qui id quod faciunt, non putant ita placet, cum ab illo bono immutabiIidelicit,quod
ei magis placere debuit quam ipse sibi. Spontaneus

est autem isle defectus quoniam si voluntas in :

amore superioris immutubilis boni, a quo illus-

' Vind. Am. Kr. et nonnulli Mss., malesuasa.
Cneteri fcre Ms.s malesundcnda. Molius Lov., male-
,
trabatur ut viderel, et accendebatur ut amaret,
.•mada, nt npud Virgil. .'F.noifl lil). 6, vcrs. 276, < ma-
losnndd fanies. » • Sic M9.«. juxla graecum LXX. At editi, quam dedi
-'
Plnrcs Ms.*« , fallaciain. sti mi/ii sociain.
' Kr. ct Mss., si scien.i. * Ain. Er. et Lov , et morii. Abest, ei, a maau-
* Fdili, ipstim pecoasse ostcndii. Abest, peccasse, a scriptis.
manuscriplis. •^
Codices 2050 et 2051, quid. M.
(«) Conf. suprn, lib. 13, cap. 21. (o) Supple, opus est.
 ;

421 r.IHKIl UUAIITIIS DKOfMUS. 422

stubilis pormiinorpt, non inde ad hII)! plncondiim porhiam. Dii onim croati, non Hua voritato ', HCd
averloroliir, et ox hoo tonobroscorpl' ol frigoacorot, I)oi V(!ri [)arti(i|)atiorio siiiit dii. 1'Iiih autoiii u|)po-

ut vel vonim crodorot dixiHHO scrpontom, vol

illa lendo *, miniiH oat (jui diirn Hibi Hufficcro diligil *,
:

illo Dei mandito iixoris prmponcrot voluntatcin, ub illo qui oi vcrc Hiillicit, didicil. Illud itaquc ma-
pularotquo ho voni.ilitor tnuis^rossoroin oaso prn)- lum, (|uo ciim Hibi lioiiio placol, taii({iiam ait ct
cc[ili, si vitae yociam iioii (loscrorol otiaiii in
su;c i|)so lumon, avorlitur ab oo lumino, quod ci si

societute poccati. N<)n maluin ergo opiis tactum placcat ol ipso fit lumeu : illud, inquam, mulura
ost, id psl, illa tran.s;;rossio, ut cibo prohibito vos- prajco.srfit in alidito, ut scqiiorelur lioc malum
corentur, nisi ab eis iiui jain iiiali oranl. NiMjue quod porpctrutum est in aporto. Vcrum cst enirn
eniin (lcrol illo rruclus malus, nisi ab urbore mala quod scriptuin est Ante ruinam exallulur cor, el
:

(Mdllh. VII, 18). Ut aiitoin esset urbor mala, contra ante ijloriuinhuniiliatur [Prov. xvr, 18). Illa pror-
naturam tactum est : quia nisi vilio voluntatis, sus ruina qu.o (itin occulto, prascedit ruinain quaa
quod contra naturam est, non utiquc ficrct. Sed lil in manilesto, dum illa ruina ease non putatur.
vilio depravari, nisi px nihilo facta, natura non Quis enim exallationem ruinam putat; cum jam
posset. Ac por hoc ut nalur.i sit, ex eo habet quod ibi sit defoctus, quo cst rclictus Excclsus? Quis
a Deo facta est ; ut auloiii ab eo quod est ^ defi- autem ruinam esse non vidcat, quando (it mamiati
ciat, cx hoc quod do nihilo f;icla est. Nec sic dofe- evidens atque indubitata trausgressio ? Propter hoc
cit omnino nihil essot sed ut inciinatus
hoino, ut : Dcus illud prohibuit, quod cum essct admissum,
ad se ipsum minus esset, quam erat, cum ei qui nulla defendi posset imaginatione justitiie. Et au-
sumrae esl inhaerebat. Relicto itaque Deo, esse in deo * dicere, superbis esse utile cadere in aliquod
semeiipso, hoc est sibi placere, non jnm nihil esse aperlum rr.^jnifestumque peccatum, unde sibi dis-
est, sed nihilo propinquare. Unde superbi spcun. pliccint, qui j;tm sibi placendo cecideranl (a). Sa-
dum Scripturas, sanctas alio noniine appeilaaiur. lubrius enim Petrus sibi displicuil quando flevit,
sibi placenles{\l Petr.u, 10). Bonum cst onim sur- quam sibi placuit quando praesuinpsit [Matth. xxvi,
sum habere non tamcn ad se ipsum, quod est
cor : 75, 33). Hoc dicit et sacer Psalrnus : Impte facies
superbi.-B; sed ad Dominum, quod est obedien- eorum ignominia, el quxrent nomen tuum, Domine
tise, quiTG nisi humilium non potest esse. Est {Psal. Lxxxn, 17) : id est, ut tu eis placcas quaeren-
igitur aliquid humilitatis miro modo quod sursura libus nomen tuum, qui sibi placuerunt quaerendo
taciat cor, et est aliquid elationis quod deorsum suum.
facial cor. Iloc quidem quasi contrarium videtur,
ut elatio sit deorsum, et humilitas sursum. Sed CAPUT XIV. — De superbia transgressionis, quse
pia humilitas facit subditum superiori; nihil est ipsa fuit Iransgressione deterior.
autem superius Deo et ideo exaltal humilitas,
:

quae facit subditum Deo. Elatio autem quae in vitio

Sed est pejor damnabiliorque superbia, qua
est, eo ipso quo^ respuil subjectionem, et cadit ab
eliam in peccatis manifestis suffugium excusationis
illo, quo non est quidquam superius, et ex hoc
inquiritur : sicut illi primi homines, quorum et
illa dixit, Serpens seduvit me, el manducuvi ; el ille
erit inferius, et (it quod scriptum est Dejecisti :

dixit, Mulier quam dedisti mecum, haec mihi dedit a

eos, cum exlollerentar {Psat. lxxii, 18). Non enim
ligno, et edi {Gen. iii, 13, 12). Nusquam hic sonat
ait, Cum
elati fuissent, ut prius extoilerentur, et
petitio veniae, nusquam iraploratio medicinae. Nam
postea dejicerenlur sed cum extollerentur, tunc
:

licet isti non sicul Cain, quod commiserunt, negent

dejecti sunt. Ipsum quippe extolli, jam dejici est.
(/;/. IV, 9), adhuc lamen superbia in aliurn quserit
Quapropler quod nunc io civitate Dei, et civitati
Dei in hoc saecula peregrinanti maxime commen-
refcre, quod perperam fecit superbia mulieris, in :

datur humililas, et in ejus Rege, qui est Chrislus, serpentem superbia viri, in mulierem. Sed accu-
;

satio potius quam excusatio vera est, ubi mandati

maxime praedicatur contrariumque huic virtuti
;

elationis vitium, in ejus adversario, qui est dia- divini est aperta transgressio. Neque enim hoc

bolus, maxime dominari, sacris Liiteris edocetur propterea non fecerunt, quia id mulier serpenle
:

profeclo isla est magna

qua civitas, dilTerentia,
suadente, vir muliere impertiente commisit
unde loquimur, utraque discernitur; una scilicet quasi quidquam Deo, cui vel crederetur, vel cede-
societas piorum hominum, allera impiorum, sin- retur, anteponendum fuerit.

gula quaeque cura Angelis ad se pertinenlibus,

in quibus praicessit hac amor Dei, hac amor sui. CAPUT XV. — De juslitise retributionis, quam primi
homines pro sua inobedientia receperunt.
2, Manifesto ergo apertoque peccato, ubi factum
est quod Deus fieri prohibuerat, diabolus hominem
1. Quia ergo contemptus est Deus jubens, qui
non cepisset, nisi jain illo sibi ipsi placere coe[)is-
creaverat, qui ad suam imaginem fecerat ^, qui
Eet. Hinc enim et delectavit quod dictum est, Eritis cajteris animalibus praeposuerat, qui ia paradiso
sicut dii {Gen. iii, 5). Quod melius esse possent
summo veroque principio cohaereiido per obedien-
tiam, non suum sibi existendo principium per su- ' Slc Vind. et Mss. At Am. Er. et Lov,, virtute.
2 Editi, homo appetendo. Abest, homo, a manu-
scriplis.
^ Sic Vind. Am. et Mss. At Er. et Lov., delegit.
Sola fere cditio Lov., intenebresoeret.
' '<-
Editi, Et ideo. Abest, ideo, a Mss.
2 Sic melioris notae Mss.
At. Vind. Am. Er., ab eo •''
Editi, qui hominem creaverat, qui ad suam ima-
qu'd far.ia esi. Lov., ab eo a quo facia est. ginem eum fecerat. At manuscripti non habent, homi-
Fierique Mss. omittunt, quo
'*

postque, sub- : nem : nec. eum.

jectionem, Vind. prosequilur, cadit ab ilio omissa (a) Conf. lib. de Nat. et Grat. cont. Pelag., nn. 26,
;
particula. et.
27, 32.
423 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI m
consliluerat, qui rerum omnium copiam salulisque caro nostra nobis, quae subdita fuorat, non ser-
praesliterat, qui praeceptisnec pluribua nec graa- viendo molesta sil; quamvis nos Deo non ser-
dibus nec dillicilibus oneraveral, sed uno brevis- viendo, molesli nobis potuerimus esse, non illi ?
simo atque levissimo ad obedientiae salubrilatem Neque enim sic ille noslro, ut nos servitio cor-
adminiculaverat, quo eam creaturam, cui libera poris indigemus : et ideo noslra est quod recipi-
servitus expediret, se esse Dominum coramonebat: mus, non illius poena quod feciraus. Dolores porro

subsecuta esl, lalisque damnalio, qui dicuntur cariiis, aniraae sunt in carne, et ex
justa damnatio
mandalum fulurus fuerat carne. Quid enim caro per se ipsam sine anima
ut homo qui cuslodiendo
etiam carne spiritualis, fieret etiam mente car- vel dolet, vel concupiscit ? Sed quod concupiscere

nalis et qui* sua superbia sibi placuer.U, Dei jus- caro dicitur vel dolere, aut ipse homo est, sicut
;

sua esset ^ om- disseruiraus; aut aliquid animae, quod carnis af-
titia sibi donaretur nec sic ut in ;

nimodis poleslale, sed a se ipse quoque dissentiens, ficit passio, vel aspera, ut faciat dolorem ; vel lenis,

sub ilio cui ^ peccando consensit, pro libertate ut voluptatem. Sed dolor carnis tautummodo
quara concupivit, duram miseraraque ageret scrvi- olTensio est animae ex carne, et quaidara ab cjus
1
lutem; mortuus spiritu volens, et corpore moritu- passione dissensio sicut animae dolor, quae trisli-
:

rus invitus desertor a^ternee vilae, etiam aeterna,

:
tia nuncupatur, dissensio est ab his rebus quae

nisi Kralia liberarel, morte damnatus. Quisquis nobis nolentibus acciderunt. Sed tristitiam ple-
hujusmodi damnationem vel nimiam, vel injustam rumque praecedit metus, qui et ipse in anima est,
putat, metiri profecto nescit quanta fuerit iniquitas non Dolorem autera carnis nou praecedit
in carne.

in pcccando, ubi tanta erat non peccandi facilitas. ullus quasi metus carnis, qui ante dolorem in
Sicul enim Abrahae non immerito magna obedion- carne sentiatur. Voluplalem vero praecedit appe-
tia praedicatur, quia ul occideret Filium, res diffi- titus quidam, qui senlitur in carne quasi cupiditas

cillima est imi.erata {Gen. xxii, 2) ita in paradiso : ejus, sicut fames et sitis, et ea quae in genitalibus 1
tanlo major inobedientia fuit, quanto id quod usitatius libido nominalur, cum hoc sil generale
prajceptum es(, nuilius difficultatis fuit. Et sicut vocabulum omnis cupiditatis. Nam et ipsara iram
obedienlia secundi hominis eo praedicabilior, quo nihil aliud esse, quam ulciscendi libidinem, ve-
factus est obediens usque ad mortem {Philipp. teres definierunt(a) : quamvis nonnunquam bomo,
II, 8) ila inobedientia primi homiuis eo detestabi-
:
ubi vindiclae nullus est sensus, eliam rebus inani-
lior, quo factus est inobediens usque ad
mortera. mis irascatur, ut male scribentem stilum colli-
'

Ubi enim magna est inobedientiae poena proposita, dat, vel calamum fraiigat iratus. Verum ei ista

et res a Creatore imperata, qnisnam satis

facilis iicet irrationabilior, tamen quaedam ulciscendi li-

explicet, quanlum mHlura sit, non obedire in re bido esl, et nescio quae, ut ita di.xerim, quasi I
facili, et tanlae poteslatis imperio, et tanto terrenti umbra retributionis, ut qui iiiDle faciunt, mala pa-
supplicio? tiantur. Est igilur libido uiciscendi, qua3 ira di-
2. Denique, ut breviter dicalur, in illius
peccati cilur : est libido habendi pecuniam, quae avaritia :

pcena quid inobedientiaj nisi inobedientia retributa est libido quomodocumque vincendi, quae pervica-
esl?Nam quae hominis est alia miseria, nisi ad- cia : est libido gloriandi, qua3 jactantia nuncupalur.
versus euin ipsum inobedientia ejus ipsius,ul quo- Sunt multac variaeque libidines, quarum nonnullae
niam noluit quod poluit, quod non potest velit (a)? habent etiam vocabula propria, quajdam vero non
In paradiso enim etiamsi non omnia poterat ante habenl. Quis enim facile dixerit, quid vocetur
peccatum, quidquid tamen non poterat, non vo- libido dominandi, quam tamen plurimum valere
lebal;ct ideo poterat omnia quae volebat. Nunc in tyrannorum animis, eliam civilia bella tes-

vero sicut in ejus stirpe cognoscimus, et divina tantur?

Scriplura testalur, homo vanilali similis factus est
(Psal. cxLiii, 4). Quis enim enuracrat, quam rauila —
CAPUT XVI. De libidinis malo, cujus nomencum
quae non potest velii, dum sibi ipse, id est volun-
mullis viliis congniat, proprie lamen motibus obs-
tati eju3, ipse animus ejus, eoque inferior
caro ejus
cenis corporis adscribilur,
nun oblemperat? Ipso namque invito, el animus
pleiumque turbatur. et caro dolet, et velerascit,

moritur et quidquid aiiud palimur, quod non

Cum if^ilur sinl multarum libidines rerum, ta-
et ;

paleremur inviti,si voluntali noslrae noslra nalura

men cum libido dicitur, neque cujus rei libido sil
additur, non ferc assolet animo occurrere nisi illa,
omni modo atque ex omnibus partibus obcdirel.
qua obscenao corporis parles excilantur. Haec au-
At enim aliquid caro patitur, quo servire non si-
unde,dum taraen per justitiam tem sibi non solum totum corpus, nec solum cx-
nitur. Quid interesl
subditi servire noluimus. trinsecus, verum etiam intrinsecus vindicat, totum-
dominanlis Dei *, cui
que commovel hominem animi simul afTectu cum
carnis appelitu conjuncto atque permixlo, ut ea
Sic Mss. At Edili, el quia.
voluptas Fcquatur, qua major in corporis volupta-
1

2 Vind. Am Er ne , .licnt affeclahat, in siia e.-!set,

siciit affertabat, clc Abcst, affcctabat, tibus nulli est itii ut momenlo ipso temporis, quo
:

etc. Lov., iier

a manuscriptis qui habcnt, nec «/c (intellige, sibi dona- ad ojus pervenitur extremum, pene omnis acies et
rrlnr) iit in •ma esset. elc.
T Sic legendum probat Morel.
lcgit Ms. 20r)l, el sic
Eicm Crit., p ><'.'. In U
M. qiii.,

* Aliquot Mss diim tamcn pro juslilia damnantis

,
(a) Conf. Cicer. lib. 3 Tuscul. Quaest., cap. 5, ct lib.

Dei. — Sic codpii 2051. M. 4, cap 9.

(o) Invcrlil dirlum Tcrenlii, Aiidr. acl. 2, scen. 1,
I
Noanulli Mss., et. — Sic nostri excepto 2050.
vers 5, 6: Quoniam non j^iotest id fieri quod tns, M.
id velis quod possil.
 ;

425 lAUm (jnAllTUS DECIMTJS. m

(luasi vigilin cogitalionia o!)rii«lur. Qa\n aiilnm ami- iucunditas sanitntis. Coijnnrerunt orRo quia nudi
cu." 8ti|ii(uiliii3 HiiU(;l()t'uuii|U(; ^fUKliuruiii, conju^^uidiii crant : iiiidati scilicot oa gralia, (jua llcbat ut nii-
agens vilam,8cd, sicul ApoBlulus inonuit, fri67i.v vux ditas corporia nullu eos logo poccall mcnli corurn
SHUtn possiilere in sanrUficalionfci hoiiore,non in nun^bo ro|)ugnanto coiifundcrot. IIoc ilar|uo coKnovcrunt,
dcsiUerii, sicut et Ccnies (Iu:l' ignoranl. Deuni (1 'l'hess. ([uod fclicius igiiorarcnt, si D(!0 crodentcs ol olic-
IV, 'i, 5), non mallet, si possot, Bino liiic libidino dientos non coinmittoront,quod eos cogerclexperiri
(iiioH prncrctn'!) ; ut (itiiitii in iioo sin-ciida» prolia iiilidclitaH ft iiioticdicnlia ([iiid nocorcnl. 1'roinde

ollicio, sio ojiis inouti oa ([U» ud huc o[)U3 crcata coufusi inobediciiliu carnia sua.', tun(|uam tcstc
sunt, quomadmodum cajtora suia qu«3(]uo opcribus p(cna inobcdicntia) suoj, consuerunt foliu fici et fecC'
distributa mombra servirent, nutu voluiilalis acla, runl sibi campestria, id cstsuccinctoria geiiilalium.
non lestu liliidiuis incilala? Sed nequo ipsi ama- Num (juidam intcrprolos .';ur6'j«r/orm posuerunt (a).
loros hujus voiuptatis, sivo ad concubitus conju- Porro autem campeslria latinum quidem verbum
gales, sive immunditias llagitiorum, cum vo-
ad est, sed cx eo dicluui, quod juvcnos, qui nudi exer-
lueriiit sed aliquando motus ille
commovcntur :
cobantur in carapo, pudendu oporicbant unde :

importunus cst niiilo posccnto, aliquando aulem qui ita succincti sunl,campestralos vulgus appellat.
dcslituit inhiantnm, et cum in auimo concupis- Quod itaquoadversus damnatam culpa inobedien- '

centia ferveal, frigot in corporc atque ila mirum : tiae voluntatcrn libido inobodienter inovebal, vere-
in modum non solum generandi voluntati, veruin cundia pudenler tef,'ebat. Ex hoc omnes f^enles,
etiam lasciviendi libidini libido non servil et cum ; quoniam ab illa slirpe procreataj sunt, usque adeo
tota pierumque menli coliibendi adversetur, non- tenent insitum pudenda velare, ut quidatn barbari
nunquam et adversus se ipsam dividitur, conimo- illas corporis partes nec in balneis nudas habeant,
toque animo in commovendo corporo se ipsa non sed cum earum tegumentis lavent [b). Per opacas
sequitur. quoque Indiae solitudines, cum quidain nudi philo-
sophentur, undeGymnosophistae nominantur, adhi-
CAPUT XVn. — de nuditale primorum liominum, bent tamen genitalibus tegmina, quibus per caelera
quam post peccatum turpem pudendamque vide- membrorum carent.
runt.

Merito hujus lidibinis maxirae pudet, merito et CAPUT XVIII. — De pudore concubilus, non solum
ipsa raembra, quse suo quodara, ut itadixerim, jure, vulgnri, sed etiam conjugali.
nonomairaodo ad arbitrium nostrummovel,autnon
movet pudenda dicuntur, qoud anle peccatum ho-
' Opus vero ipsumquodlibidine tali peragitur, noa
minis non fuerunt. Nara sicut scriptum est, Nudi solum in quibusque stupris, ubi latebrae ad subterfu-
erant, et non confundebantur [Gen. n, 2o): non quod giendahuraana judicia requiruntur; verum etiam in
eis sua nuditas esset incognita, sed turpis nuditas usu3cortorum,quamlerrenacivitas licitam turpilu-
nondumerat:quianondumlibidomembrailla praeter dinem fecit(c),quamvisid agatur, quodejus civitalis
arbitrium commovebat, nondum ad hominis inobe- nullalex vindicat, devitattamen publicum eliam per-
dientiam redarguendara sua inobedientia caro quo- missa atqueimpunilalibidoconspectum etverecun- ;

daminodo testimonium perhibebat. Neque enim dianalurali habent provisuin lupanaria ipsasecre-
creali erant, ut iraperitum vulgus opinatur
cffici :
tum, faciliusque potuit impudicitia non habere
quandoijuidemel ille vidit animalia, quibus nomina vincula prohibitionis, quam impudentia removere
imposuit {]b. 20) et de illa legilur, Vidit mulier
;
hanc etiam ipsi turpes
latibula illius fceditatis. Sed
quia bonum liynum in escam, et quia placet oculis ad turpltudinem vocant cujus licet sint araatores,
:

videndum(Ib. iii,6.) Patebant ergooculi eorum, sed ostentalores ease non audent. Quid ? concubitus
ad hoc non erant aperli, hoc est non attenli, ut conjugalis,qui secundura inalriraonialium praescrip-
cognoscerenl quid eisindumento grati» pra^stare- taTabularura procreandorum fit causa liberorura,
tur, quando raembra eorura voluntati repugnare nonne et ipse quanquam sit licitus et honestug,
nesciebanl, Qua gratia remota, ut poena reciproca remotura ab arbitriscubile requirit ? nonne omnes
inobedienta plecteretur, exslitit in motu corporis famuios, atque ipsos etiam paranymphos, et quos-
quaedam irapudens novitas, unde esset indecens cumque ingredi quaelibet necessitudo permiserat,
nudita3:et fecit attentos, reddiditque confusos. ante mittit foras, quara vel blandiri conjux conjugi
Hinc est quod, posteaquam mandatura Del aperta incipiat ? Et quoniam, sicut ait quidara, /?omarai
transgressione violarunt, scriplura est de illis. Et maximus auctor eloguii {d), orania recte facta in
aperti sunt oculi amborum, et cognoverunl quianudi luce se collocari(e),idest appetunt sciri : hoc recte
erant, et consuerunt folia fici, et fecerunt sibi cam-
1 Sic probae notae Mss. At editi, culpam.
peslria.{lhid. 1) Aperii sunt, inquit, ocu/i amborum, (a) Apud LXX, perizomata.
non ad videndum (nara et aniea videbant); sed ad (b) Vide Herodotum,
lib. 1, cap. 10; Platonem, de
discernendum inter bonura quod amiserant, et ma- Republlca. pag. 452. Larcher.
lib. 5,

lum quoceciderant. Unde et ipsumlignura, eoquod (c) llieronymus in Epitaphio Fabiolae, ad Oceanum :

« Aliae sunt, » inquit, « leges Caesarum, aliao Christi

istam faceret dignoscentiam, si ad vescendum « allud Papinianus, aliud Paulus noster praecipit.
contra velitura tangeretur, ex ea re nomen accepit, « Apud illos virls impudicitiae frena laxantur, et solo
ut appelleretur lignum sciendi - boni et mali Ex- « slupro atque adulterio condemnato, passim per lu-
« panaria et ancillulas libido permititur quasi culpam :
perla enira morbi molestus, evidcntior lil eliara
« dignitas faciat, non voluntas. »
(d) Ciceronem tioc titulo exornat Lucanus, libro 7,
' Vind. Am. moventur, aut non rno-
et plures Mas., vers. 62, 63, eoque utitur itidem Augustinus in libro
ventur. Er., movent, aut non movent. quarto de Doctrina Christiana, n. 34.
* Editi, scientiae. At Mss., sciendi. (c) Gicero, lib. 2 Tuscul. Quaest., cap. 26.

Patrol. XLI. {Quatorze).

 427 DE CIVITATE DEI, AUGUSTINI
S.
428
factum sic appetit sciri, utlamen erubescat videri. CAPUT XX. De vanissima turpitudine Cynico-
Quis enim nescit, ut filii procreentur, quid inter rum.
se conjuges agant ? quandoquidem ul id agHtur,
lantacelebrilateducunluruxorcs:et lamen cum agi- Hoc ilh canini philosophi, hoc est Cynici,
non vi-
lur undefiiii nascantur, nec ipsifilii, si qui inde jam derunt, proferentes contra humanam
vereoundiam,
nati sunt, testes fieri permillunlur. Sicenim hoc recte quidahud liuamcaninam, hoc estimmundamimpu-
factum ad sui notitiamlucem appetit animorum, ul dentemque sententiam ? ul scilicet quoniam
juslum
laiuen refugiat oculorum. Unde hoc, nisi quia sic estquod fitinuxore,palamnonpudeatidagere;
nec
geritur quod deceal ex natura, ut etiam quod pu- in vicoaul platea qualibet conjugalem
concubitura
deat comiteturex poena ? devilare. Vicil tamenpudornaturalisopinionem
hu-
jus erroris. Nam etsi perhibent hoc
aliquando glo-
CAPUT XIX. —Quod parles irae alque libidinis lam nabundum fecisse Diogenem, ila putantem sectam
vitose movcntur, ut eas necesse sil frenis sapientise sunm nobiliorem futuram, si in hominum memoria
cohiberi, qusein illaante peccatumnaturx sanitate insigniorejusimpudenlia figerelur postea tamen a :

non fuerunt. Cynicisfieri cessatum est; plusque valuit

pudor, ut
erubescerenthomine3hominibu9,quamerror,ulho-
Hincesl quodetilliphilosophi.qui veritati propius minescanihusessesimilesaffftctarent.Undeetillum
accesserunt (a), iram atque iibidinem viliosas animi vel illos, qui
hoc fecisse referuntur, potiua arbitror
partes essecoiilessi suni, eo quod lurbide alque in- concumbentium motus dedisse oculis hominum ne-
ordinaie moverentur, ad eaeliam quae sapienlia per- scientium quid sub pallio gereretur' quam huma-
,

petrari non vetat ac per hoc opus habere niodera-

;
no premente conspeclu potuisse illam peragi volup-
'

trice mente atque ralionc. Quam partem animi ler-

tatem. Ibi enim philosophi non erubescebant videri
tiam, velul in arce quadam ad islas regeudas perhi- se velle concumbere, ubi libido ipsa
erubesceret
bentcollocatara ;utiiiaimperanle,istisservientibus, surgere. El nunc videmus adhuc esse
philosophos
possit in hominejustitiaexomnianimiparteservari. Cynicos; hi enim sunl, qui non solum amiciuntur
pallio, veruin etiam clavam ferunt
Hae igitur parles, quas et in homine sapienle ac nemo tamen :

temperante lalenlur esse viliosas, ut eas ab his eorum audet hoc facere quod si aliqui ausi essent,
;

rebus ad quas injuste moventur, mens compescendo ut non dicam iclibus lapidantium, certe
conspuen-
et cohibendo refrenet ac revocet, atque ad ea per- tium salivis obruerenlur. Pudet igilur hujus lidi- I
mittat, quae sapientiae lege concessa sunl; dinis humanam sine ulla dubilalione naturam,
eicut et
iram ad exercendam justam coercitionem, sicut merito pudet. In ejus quippe inobedientia, quae
libidinem ad propagandae proJis officium genitalia corporis membra solis suis motihus
hae, in- : sub-
quam, partes in paradiso ante peccatum didit, et poteslati voluntatis eripuit,
vitiosae satis ostendi-
non eranl. Non enim coulra rectam voluntalem ad tur quid hominis illi « prinnae inobedientiae
sit

aliquidmovebantur, undenecesseesset eas rationis* retriliutum quod in ea maxime parte oportuit

:

tanquam Irenis regenlibus abslinere. Nam quod apparere, qua generatur ipsanatura^qua^illo primo
nunc Jta moventur, ei ab eis qui temperanter et et rnagno in dclerius est mutata
peccato a cujus :

juste el pie vivunt, alias (acilius, alias difficiiius, nexu nullus eruitur, nisi id quod, cum omnes in
tamen cohibendo et refrenando ^ modificantur, nun uno essent, in communem perniciem perpetratum
est ulique sanilasex nalura, sed languor ex culpa. est, ei Deijustilia vindicatum, Dei gratia in sin-
Quod autem opera aliaruinque alfeclionum in
irae gulisexpietur.
qiiiljusque dictis atque lactis noii sic abscondit ve-
recundia, ul opera lidibinis quae fiunl geiiitaiibus CAPUT XXI. —
De benedicfione mulHplicandx fecun-
membris, qiiid causae est, niei quia in caeteris iiiem- ditalis humanse ante peccatum, quam prxvaricalio
bra corporis non ipsae alfecliones, sed, cum eia noii adimeret, et cui libidinis morbus accesserit.
consenserit, voluntas movet, (juae in usu eorum
Absil itaque, ut credamus illos conjuges in
omnino dominatur? Nam quioquis verbum emiltit
para-
diso constitutos per hanc libidinem, de
iratus, vei etiain quemquam percutit, non posset qua
erubes-
cendo eadem membra lexerunt, impleturos
hoc facere, nisi iingua et iiianus jubente quodam. fuisse
quod in sua benedictione Deus dixit, Crescitc,
modo voluntale moverentur quae membra, ctiam
:
et
muUiplicamini, implete terram {Gen. i, 28). Post
et
cum ira nulla est, movenlur eadem voluntate. At
peccatumquippe orta est haec libido posl peccatum
vero genitales corporis partes ita libido suo juri ;

eam nalura non impudens, amissa potestate cui

quodammodo mancipavit, ut moveri non valeant, si
corpus ex omni parle serviebat, scnsit, attendil,
ipsa defuerit, et nisi ipsa vel ultro vel excitata sur-
erubuit, operuit. Illa vero benedictio nuptiarum,
rcxerit. Hoc quod pudel, hoc
est est quod inluen- ut
conjugati cresccrent, ct multiplicarentur, et
tium oculos erubescendo devitat magisijue fert :
imple-
rent t(!rram, quamvis et in delinquentibus
homo spcclantium inultitudinem, quatido injusle man-
serit; tamen anlequam delinquerent, data est, ut
irasciturh()mini,quam veluniusaspeclumetquando
cognoscerctur procreationem liliorum ad gloriara
juste iniscetur uxori.
coniiubii, nonadpoenam
pertinerepeccali. Sednunc
homines, profecto illius quae in paradiso fuit feli-
citalis ignari, nisi per hoc quod experti sunt, id est
' Vind. Ain. Er. et
nostri .M.ss , perpetrari velat ;
omissa negaute parlicula.
' Lov., ratione.
Sola edilio Lov., tegeretur. Paulo post
'
* Ms9.. cl repuffna)ido. plerique
Wss., prtvsente conspeclu.
(a) Platonici, ut passim supra disaerit.
2 Sic Vind. Am. et Mss.
At Er. et Lov., iHius.
429 LinKll niIAIlT[JS DECIMIJS. 430

por lihidinom, de qua vidnmuslpsiun eliam honca- rom, quoniam propter duritium conli» iHracIlta-
lutcm (M-ul)ii8Coro nupliarum, non polniflsn p;ip;ni riim Moysos dari libollurn repudii pcrmiait, rcHpon-
(ilioa o[)innntur: ulii Scriplurua (iivin.iH, uhi iogilur dit iitquo uil Non tegislis quia qui fecit ah inilio*,
:

post peccatum puduisso nuriitulis, et pudendu oaso mnsrului/i fcminum jecit eos, ct dixil : Propter hoc
el

contPCla, proraus non uccipionlon, stul inliiiolilor dimitlet homo jialrem ct matrem, et ndlurrehit uxnri
irridonloa (a) ttlii vero (luamvis eua uccipianlol
; su.v, et crunt duo in carne una Itaque jum non '/

honoront, illud tumou (luod diotuin est, Cresciie, sunt (luo, sed una caro. Quod ergo Dms conjunxit,
rl tniillipUcamwi, non soiMinduin curnulom fccuudi- liomo non separet (Matth. xix, k-iS). Certum eat igi-
laloinvoluntintellif,'i(6); ciiiia cl socundum animam tur, masculum et fominam ita primitus instituloa,
legilur lale aliquid diclum, MuUipUcabis me in ul nunc hominos duos divorsi sexus vidomua et
animamea viriule liia ' {Vsal. cxxxvii, 4) : quod
ut id novimus unum autem dici, vel propter conjun-
:

in Geupsiscquilur,K< implele tcrram ct, dominamini ctionem, vel proplcr origincm fcmina), qiiJB dc maa-

ejus, lcrram iutelligant carnem, quam praesentia culi latere creata est. Nam et Aposlolus per hoc
sua implet anima, ejusque maxinie dominatur, cum primum quod Deo instituenle prajcessit exemplum,
in virtule multiplicutur. Carnaies aulem fetus sine singulos quosque adraonet, utviri uxores suas di-
lidibine, quffi post peccatum exorta, inspecla, con- ligant (Ephes. v, 25 et Cotoss. iii, 19).
fusa, velata est, nec tunc nasci potuisse, sicut ne-
que nunc possunl; nec in paradiso futuros fuisse, CAPUT XXIII. — An etiam in paradiso generandum
sed foris, sicut et factum est. Nam posteaquam fuisset, si nemo peccasset , vcl utrum contra ac-
inde dimissi sunt, ad gignendos filios coierunt, eo- tum Ubidinis pugnatura iltic fuisset tradilio caS'
sque genuerunt. titatis.

CAPUT XXII. — De copula co7ijugaU a Deoprimitus 1. Quisquis autera dicit non fuisse coituros, nec

instiluta, atque benedicla. generaluros, nisi peccassent, quid dicit, nisi prop-
ter numerositatem sanctorum necessariara homi-
Nos aulem nullo raodo dubitamus secundum be- nis fuisse peccatum? Si enira non peccando soii
nedictionem Dei crescere et multiplicari et imple- remanerenl, quia sicut putant, nisi peccassent,
re lerram, donum esse nuptiarum, quas Deus an- generure non possent profecto ut non soli duo
;

te pecatum hominis ab initio constituit, creando jusli homines possent esse, sed raulti, necessa-
masculum et feminam qui sexus evidens utique
:
rium peccatum fuit. Quod si credere absurdura
in carno est. Huic quippe operi Dei etiam bene- esl, illud polius est credondurn, quod sanclorum
dictio ipsa subjuncta est. Nam cum Scriptura di- numerus quantus complendae ilii sutficit beatissi-
xissei, lUasculum et feminam fecit eos ; continuo
mae civitati, tantus exisleret, etsi nemo peccasset,
subdidit, Et benedixit eos Deus, dicens : Crescite, et
quantus nunc per Dei gratiam de multitudioe col-
multiplicamini, et implete terram, et dominamini
ligitur peccatorum, quousque filii hujus sseculi ge-
ejus [Gen. i, 27, 28), et caetera. Quae omnia quan-
nerant et generantur [Luc. xx, 34).
quam non inconvenienter possint eliam ad intel-
2. Et ideo illae nuptiae dignae felicitate paradisi, si
lectum spiritualem referri, masculum lamen et
peccatum non fuisset, et diligendam prolem gigne-
feminam, non sicut simile aliquid etiam in homi- rent, et pudendara libidinem non haberent (a). Sed
ne uno inlelligi potesl, quia videlicel in eo aliud quomodo id fieri posset, nunc non est quo deraons-
est quod regit, aliud quod regitur sed sicut evi- :
tretur exemplo. Nec ideo tamen incredibile debet
dentissime apparet sexus corporibus,
in diversi
videri, etiam illud unura sine ista libidine voluntati
masculum et feminara ita creatos, ut prolem ge-
potuisse servire, cui tol raembra nunc serviunt. An
nerando crescerent, et multiplicarenlur, et imple- vero manus et pedesmovemus, cum volumus, ad ea
rcnt terram', magnae absurditalis est reluctari.
quae his membris agenda sunt, sine uUo renisu,
Neque enim de spiritu qui imperat, et carne quae
tanta facilitate, quanta et in nobis et in aliis vide-
obtemperat; aut de animo rationali qui regit, et
mus, n\axime in artificibus quorumque ^ operum
irrationali cupiditate quae regilur aut de virlute ;
corporalium, ubi ad exercendam infirraiorem tardio-
contemplativa quae excellit, et de activa quaj sub- reraque naturam agilior accessit industria et non ;

ditur; aut de intellectu raentis, et sensu corporis: credimus ad opus generationis filiorum, si libido
sed aperte de vinculo conjugali, quo invicem sibi non fuissel, quae peccato Inobedientiae retributa est,
ulerque sexus obslringitur, Dominus interrogatus obedienterhominibusadvoluntatisnutura sirailiter
utrum liceret quacumque ex causa dimittere uxo- ut caetera potuisseilla raembra servire? NonneCice-
ro in libris de Republica, cumde imperioruradifTe-
Sic Mss. juxta graecum LXX. Atediti, Multiplicabis
1
renlia disputaret,et hujusrei simiiituiiineraex natu-
in anima mea virtut.em.
ra hominis assumeret.ut filiis dixit imperari corpo-
2 Post, et implerent terram in editis additum est,
Cvi sententiae tam evidendi, quod abest a manu- rig membrispropterobediendi vitiosas facililatera ;

scriptis. vero animi partes ut servos asperiore imperio

(a) Manichaei scilicet, qui Veteris Testamenti scriptu-
ras rejiciebant. Conf. lib. de Utilitate credendi, ad Ho- coerceri? Et utique ordine naturali animus ante-
noratum, n. 4.
Redarguit eos qui spiritualitor haec verba in-
ib)
terprctabanlur cujus sensus etiam meminit in libro
<
Yind Am. et Er., qui fecit hominem ab initio.
Vox, hominem, abest a Lov. et a manuscriptis, necnon
;

de Bono Corijugali, n. 2. Et ab eadem opinione non

longe fuit alienus aliquando ipse, ut patet ex his quae a graeco Evangelii textu, imo et a latino in Gorbeiea-
disserit tum in libro primo de Genesi contra Mani- sibus Bibliis versionis Vulgatae.
Lov,, quorumcumque. Editi alii et Mas. quo-
chaeos, n. 30, tum libro decimo tertio Gonfessionum, i

cap. 24 verum hoc loco, et recte quidem, interpretatur

;
rumque.
ad litteram. Co(juaecs. [a) Vid. lib. de Pccc. Orig., uu. 40 43
 431 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 43-2

pooitur corpori, et tamen ipse animus imperat generationis effectibus*, verba tamen, sicut ille,
corpori facilius quam sibi. Verumtamea haec libi- obscena vitamus.
do, de qua nunc disaerimus, eo magis erubescen-
da cxislit, quod nnimus in ea ncc sibi efficaciter CAPUT XXIV. —
Quod insontes homincs el merito
imperat, ut omnino non libeat; nec omnimodo cor- obedicntix in paradiso permanentes, ita geuitali-
pori, ut pudenda membra voluntas poLius quam bus membris fuissent usuri ad gcncrationem pro-
libido com.moveat : quod si ita esset, pudendanon lis, sicut cxteris ad arbitrium voLunlatis.
esserit '. Nunc vero pudet animum resisti sibi a
oorpore, quod ei natura inferiore subjectum est. 2. Seminaret igiturprolera vir, susciperet femina
In aliis quippe aflTectionibus cum sibi resistit, ideo gcnitalibus membrisquando id opus esset, et quan-
rainus pudet, quia cum a se ipso viiicitur, ipse se tum opus esset, voluntale motis, non libidine conci- —
vincit;etsi inordinate atque vitiose, quia ex his Neque enim ea sola membra movemus ad
talig.
nutum, quae compactis articulata sunt ossibus, si-
^
parlibus, quae rationi subjici debent tamen a ;

partibus suis, ac per hoc, ut dictum est, a se ipso cut pedes et manus et digitos verura eliam illa ;

vincilur. Nam cum quae mollibus remissa sunt ncrvis, cura volumus,
ordinate se animus vincit, ut
irrationales motus ejus menti rationique subdan-
movemus agitando, et porrigendo producimus, et
tur tamen et illa Deo subdita est), laudis alque
(si toriiuendo fleclimus, et con.stringendo duramus;
virlutis est. Minus lamen pudet, cum sibi animus sicul ea sunt quee in ore ac facie, quanlum potest,
ex vitiosis suis partibus non oblemperat, quam voluntas movet. Puimones denique ipsi omniura,
nisi medullarum, molllssimi viscerum, et ob hoc
cum ei corpus, quod alterum ab ilio est, alque
inlra illum est, et cujus sine ilio nalura* non vi- antro pecloris communiti, ad spiritum ducendura
vit, volenti jubentique non cedit. ac remiitendum vocemque emitendam seu modifi-
8cd cum alia membra relinentur voluntatis im- candam», sicut folles fabrorum vel organorum,
flantis, respirantis, loquentis, clamanlis, cantantis,
perio, sine quibus illa qu® contra volunlatem iibi-
dine concitantur, id quod appetunt, implerc non serviunt voluntati. Omitto quod animalibus qui-
possunt puilicitia custodiiur, non amissa, sed
busdam naturaliter inditum est, ut tegmen quo
;

non permissa delectatione peccati. Hunc renisum, corpusomne veslitur, si quid in quocumque loco
hanc repugnantiam, hanc voluntalis et libidinis ejus senserint abigendura, ibi lantum raoveaut,
rixam, vel cerle ad voluntatis sullicientiam, iibidi- ubi senliunt nec solum insidentes muscas, verum
;

nis indigentiam, procul duhio nisi culpabilis ino- etiam ha;rentes hastas ^ culis treraore discutiant.
bedientia pocnali inobedientia plecleretur, iii para- Numquid quia id non potest homo, ideo Creatorqui-
diso nuplia; non haberent, sed voluntali membra busvoluit animantibus donare non potuit? Sic er-
illa, ut caetera cuncla, servirent^. Ita genitale ar- go el ipse horao potuit obedientiam etiain inierio-
vura {Virgil. Georg. lib. 3, vers. 136) vas in hoc opus lum habere membrorum, quam sua inobedienlia
creatum serainaret, ut nunc terrara manus. Et perdidit. Neque cnim Deo diflicile fuit sic illum
quod n)odo de hac rc nobis volentibus diligentius condere. ut in ejus carne etiam illud nonnisi ejus
dispulare, verecundia resistit, et compellit veniam voluntale raoveretur, quod nunc niai libidine non
honorepraefato a pudicis auribus poscere, curid fie- movetur.
ret nulla causa esset sed in omnia qua de hujus-
:
2. Nam el hominum quorumdam naturas novi-
modi membris sensum cogitantis attingorent, sine mus muitum cacteris dispares, et ipsa rarilale mi-
ullo timore obcenitatis liber
scrmo ferretur nec ip- :
rabiles, nonnulla ut volunt de corpore facienliura,
sa verba e9senl,quaevocarentur obscena sedquid- ;
quae modo possunt, et audita vix cre-
alii nullo
quid inde diceretur, tam honestum esset, quam de dunt. Suntenim qui et aures moveanl vel singu-
aliis cum ioquimur corporis partil)us. Quisquis erfio las, vel ambas simul. Sunl qui totam caesariem

ad has lilleras impudicus accedit, cuipam refugiat, capite imraoti), quantum capilli occupant, depo-
non naturam facta denotet suaj turpitudini.-, non
;
Dunt ad fiontem, revocantquc cura volunt. Sunt
verba nostrae necessitatis in quibus mihi facillime
;
qui eorum quae voraverinl incredibiliter plurima
pudicus et religiosus lector vel auditor ignoscit,do- ct paululum praecordiis contrectatis tan-
varia,
ncc inlidelitatcm relellam, non do lide rerum inex- quam de sacculo quod placuerit inlpgerrimum
perlarum, sed dc sensu expertarura argua:cntantera. profcrunt. Quidam voces avium pccorumque et
Legit enim haec sine ofTensione, qui non exhorret aliorum quorumlibet hominum sic imilantur atque
Aposloliim horrenda feminarum llafjilia rcprehen- cxprimunt, ut nisi videantur, disccrni omnino non
dentem, quaj immutaverunt naturalem usumineum possint. NonnuUi ab imo sine paiilore ^ uUo ila
usum qui est contra vaturam [Hom. i, 26) praeci- :
numerosos pro arbitrio sonitus cdunt, ut ex illa
pue quia nos non damnaliilem obscenitatem nunc, etiam parte cantare videantur. Ipse suin cxpcrtus,
sicut illc comincmoramus alquo rcprehcndimus, Budare hoininem solere cum vellet. Notum est,
eed in exj)licandig, quantum possumus, humanoe quosdara flere cum volunt, alque uberlim lacry-
mas fundere. Jam illud niulto est incrcdibiliua
quod plerique memoria recentissimaexper-
fralres
ti sunt. Presbyter fuit quidam nomine Restitutus
' Lov., pndrnda omnino noti essenl. Abest, omnino,
ab aliis libris.
2 Editi, utlanatura. Abest, uUa, a Mss». ' In sola editione Lov., affectibus.
* Omnes Mss., membra u' crviera, ita cuncta ser' * Vind. Am et Er., arisfis.
virent. 5 Sic Mss. Editi vero, pudorc.
 :

m Mlinil OUAIlTnS DKCIM[JS. 4H

in piironoiii Ciil«monsis (u) Koclosim, qiii qiinndo oi CAPUT XXVI. — Quod fdicitai in para'lixo viven-
plttccbttt (rugubutiir uulom ut hoc laccrct ali oi8 tiutn sine cruhcxrcnilo appctitu Qenerandi officiuin
qiii rom mirabilem coriim sciro ciipicliant), ad imi- credcnila sit iinplcrc pntuissc.
latas (inasi iMnicntanlis ciijuslil)(>t lionunis vocon,
ita so Muterobat a scnsibii.s, vl jacobal aimillimnH Vivobat itaquo homo in paradiso siciit volcbat,
morliio, ul non soluin vcllicantos aliiuo piinf^ontcs qiiamdiu hoc volebat ([uod Dous jusscrat vivebat :

iniiiimo sentirot, sed ali(|uando etiaiii igno iirorc- frucns Deo, ox quo bono erut bonus vivohat sine :

tur admoto, sino ullo doloris scnsu, nisi postino- ulla ogoslalo, ila sompor vivore habens in potoslato.
dum cx vulnoro non autoin obnitcndo, sod non
: Gibus aderal, no osuriret potus, nc sitirct lignum; ;

sentiondo non movorc corpua, po probabatur, vita^neillumsonecta dissolvorot. Nihil corruptionis

quod lanquam in delunclo nullus invoniebutur an- in corpore vcl ox corporc ullas molcstias ullis ojus
helitiis : hominum tamon voces, si clarius lo(iuo- sonsibus ingerebat. Nulliis intrinsccus morbus,
rontur, tanquam
longinquo se audirc postca
df, nullus ictus metuebatur exlrinsecus. Kiimma in
reforobat. Cum ilaquc corpus eliam nunc (luibus- carne sanitas, in anima ' lola tranquillitas. Sicut
dam, licet in carne coruplibili hanc a-rumnosam in paradiso nullus ajstus aut frigiis, ila in njus ha-
ducenlibus vitam, ita in plerisque molionibus et bitatore nulla ex cupiditate vel timore acccdebat *
aflectionibus extra usitiitum natunc modum mira- bonae voluntatis offonsio. Nihil omnino triste, nihil
biliter serviat; quid causao est, ut non credamus erat inaniter lajtum gaudium verum
perpelua-
;
*

ante inobedientia; peccatum corruplionisque sup- batur ex Deo, in quem flagrabat charitas de corde
plicium, ad propagandam proiein sine ulla libidi- puro et conscientia bona cl fide uun fictn fl Tirn.
neservire voluntdti humana; humana membra po- I, 5) atque inter se conjugum fida ex bonesto
:

tuisse? Donalus est ilaque homo sibi, quia dese- amore societas, ooncorsmentis corporisque vigilia,
ruil Deum placendo sibi et non obedicns Deo,
: et mandati sine labore cuslodia. Non lassitudo fa-
non potult obedire nec sibi. Hinc evidenlior mise- tigabat otiosum, non somnus premebat invitum (a).
ria, qua* homo non vivit ut vult, Nam si ut vel- In tanta facilitate reruin el felicitate hominum,
letviveret, bealum se putaret sed nec sic tamen : absit ul suspicemur non potuisse prolem seri sine
esset, si turpiter viveret. libidinis morbo sed eo voluntatis nutu moverentur
:

illa membra quo caetera, et sine ardoris iliecebroso

CAPUT XXV. — Ue vera bealitudine, quam tempo- stimulo cum tranquillitate animi et corporis nulla
ralis vila non obtinet.
corruptione integritalis infunderetur gremio ma-
Quanquam diligenlius attendaraus, nisi beatus,
si ritus uxoris {/Eneid. lib. 8, vers. 406). Neque enira
non vivit ul vult : et nuUus beatus, nisi justus. Sed quia experientiaprobari non potesl,ideo credendum
etiam ipse juslus non vivil ut vult, nisi eo perve- non est quando illas corporis parles non ageret
;

nerit, ubi mori, falli, offendi omnino non possit :

turbidus calor, sed spontanea potestas, sicut opus
eique sit certum, ita semper futurum. Hoc enim esset, adhiberet; ila tunc potuisse utero conjugis

natura expelit nec pleneatque perfecte beata erit,

:
salva integritate feminei genitalis virile semen
nisi adepta quod expetit. Nunc vero quis hominum immitli, sicut nunc potest eadem integritale salva
polest ul vult vivere, quando ipsum vivere non est ex utero virginis Quxus menstrui cruoris emitti.
in potestale ? "Vivere enim vult, mori cogitur. Quo- Eadem quippevia posset illud injici, qua hoc po-
modo ergo vivit ul vult, qui non vivit quamdiu test Ut enim ad pariendum non dolorisge-
ejici,

vult ? Quod si mori voluerit, quomodo potest ut milus, sed maturitatis impulsus feminea viscera
vull vitere, qui non vult vivere ? Et si ideo mori relaxaret sic ad fetandum el concipiendum non
:

velit,non quo nolit vivere, sed ut post mortem libidinis appetitus, sed voluntarius usus naturam
melius viyat nondum ergo ut vuitvivit, sed cum
:
utramque conjungeret. De rebus loquimur nunc
ad id quod vult, raoriendo pervenerit. Verum ecce pudendis et ideo quamvis, antequam e^rum pu-
:

vivat ut vult, quoniam sibi extorsil sibique impera- deret, quales esse potuissenl conjiciamus ut
vit non velle quod non potest, atque hoc velle possumus taraen necesse
; est ut nostra disputatio
quod potest ; sicutait Terentius, magis frenetur ea qua; nos revocal verecundia,
quam eloquenlia, quae nobis parum suppetit, adju-
Quoniam non potest id fieri (juod vis, velur. Nam cum id quod dico, nec ipsi experti
Id velis quod possit
{And. act. 2, scen. 1, v. 5, 6.).
fuerint qui experiri poluerunt (quoniam praeoccu-
pante peccalo exsilium de paradiso ante meruerunt,
num ideo beatus est, quia patienter miser est? Bea- quam sibi in opere serendae propaginis tranquillo
la quippe vita si non amatur, non habetur. Porro si arbitrio convenirent), quomodo nunc cum ista
amaturethabetur.caeterisomnibusrebusexcellentius commemorantur, sensibus occurrit humanis, nisi
necesseestametur: quoniampropterhancamandum experientia libidinis turbidae, non conjectura pla-
est quidquid aliud amatur. Porro sitantum amalur, cidae voluntatis? Hinc est quod impedil loquenlem
quantum amari digna est (non enim beatus est,
a quo ipsa beata vita non amatur ut digna est),
fieri non potest, ut eam qui sio amat, non aeternam
velit. Tunc igitur beata erit quando a^terna erit.
• Ms., in animo.
2 Mss., accidebat.
Nonnuli Mss., quia. Et quidam, quo.
1
' Nonnulli Mss., vero. Nostri, verum. M. —
Calama, de qua hic loquilur, non Ph«niciae op-
(a) (a) Similis est descriptio paradisi terrestris apud
pidum est, ut credidit Ludovicus Vives, sed Africae, divum Basilium, Homilia de Paradiso, et apud divum
inter Hipponcm et Cirtam ?itum, de quo frequentissime .Joanncm Damascenum, lib. 2 de Fide orthod., cap. H.
Aagustinus. COQLABCS.
435 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 436
pudor, etsi non deficiat ralio cogitanteno. Verum- ab ejus semine adjuto sua gratia idem Ipse dia-
tamea omnipolenti Deo, sumnio ac summe boiio bolus fuerat sanclorum gioria majore vincendus.
creatori omniutii naturarum, voluntalum autem Ita factum est ut nec Deum aliquid futurorum la-

bonarum afijuiori et r>;muneratori, mal.irum autem teret, nec praesciendo quemquam peccare com-
reiiciori ei dainnatori, ulrarumqus urdinalori, non pelleret ; et quid interesset inter propriam cujusque
utique consilium, quo certum numerum ci-
defiiil praesumptionem et suam tuilionem, angelic;e et
vium in sua sapientia praeileslinatum etiain ex humanae rationali crealurae, consequenti experientia
damnato gcnere humano sua; civitaiis implcret : deii.onstrarel. Quis eniiii audeat credere, aut di-
non eosjam meritis, quandoquidem universa massa cere, ut neque angolus, neque homo caderet, in
tonquam in viliat» radice d.imnata est, sed gratia Dei poteslate non fuisse ? Sed hoc eorum potestati
disceruens et iiberatis non solum de ipsis, verum
; maluit non auferre ; atque ila et quantum mali
etiam de non liberatis, quid eis largiatur, osten- eorum superbia, et quantum boni sua gralia va-
dens. Non enim debita, sed gratuita bonitate tunc leret, oslendere.
se quisque agnoscit erutum malis, cum ab eorum
hominum consortio Ql immunis, cum quibus illi CAPUT XXVIII. — De qualitate duarum civitatum,
(crrenae alque cxlestis.
justaesset poena communis. Gur ergo non crearet
Deus, quos peccaturos esse prffiscivil quando- ;
Fecerunt itaque civitates duas araores duo terre- ;
quidem in eis et exeis, etquid eorum culpa mere- nam scilicet amor sui usque ad contemptum Dei,
retur, et quidsua gratia donaretur, possel osten- coelestem vero araor Dei usque ad conlemptum sui
dere, nec sub creatore ac dispositore perversa
ilio
(a). Denique illa in se ipsa, haec in Domino glo-
inordinatio delinquenlium rectum perverterel or- rialur. Illa enira quaerit ab horainibus gloriam :

dinem rerum ?
huic autera Deus conscientiae lestis, maxima est
gloria. Illa in gloria sua exallat caput suura
CAPUT XXVII. — De peccatoribus et angelis et ho-
baec
dicit Deo suo, Gloria mea, et exaltans caput meum
:

minibus, quorum perversitas non perlurbat provi- {Psat. III, 4). lili * in principibus ejus, vel in eis
dentiam Dei. quas subjugat nationibus dorainandi libido domi-
natur in hac serviunt invicem in charitate, et
Proinde peccatores, et angeli, et homines nihil :

praepositi consulendo, et subditi obtemperaudo.

agunl, quo impediantur Magna opera Domini, ex-
quisita in omnes voluntates ejus [Psat. cx, 2). Quo-
Illa in suis potentibus diligit virtutem suam : baec

niam quiprovidenler atqueomnipotentersuacuique dicit Deo suo, Diligam te, Domine,virtusmea (Psal.
XVII, 2). Ideoque in illa sapientes ejus secundum
distribuit, non solum bonis, verum etiam malis bene
uti novit. Ac per hoc propter meritum primae malae
hominem viventes. aut corporis aut animi sui bona,

voluntatis ila damnato atque obdurato aut utriusque seclati sunt aut qui potuerunt co- ;
angelo
malo, ut jam bonam voluntatem ulterius non ha- gnoscere Deum, ncn ut Deum honoracerunt, vel gra-
tias egerunt, ; sed evanuerunt in cogitationihus suis,
beret, bene utens Deus, cur non perniitteret ut ab
et ohscuratum rst insipiens cor eorum : dicenles se
illo primus homo, qai rectus, hoc est bonae volun-
esse sapientes, id est, doininante sibi superbia in
tatis, crcatus fuerat, tentaretur ? Quandoquidem
sic erat inslitutus, ut, si de adjutorio Dei fideret sua sapientia sese Q\Ko\\^nie%, stulti facti sunt ; el
bonus homo, malum angelum vinceret immulaverunt gloriam incorruptibilis Dei in similitu-
; si autem
creatorem atque adjutorem Deum superbe sibi dinem imaginis corruptibilis hominis, et volucrum,
et quadrupedum, et serpenlium : ad hujuscemodi
placendo desereret, vinceretur meritum bonum
:

habens in adjuta divinilus volunlate recta, maium enira simulacra adoranda vel duces populorura, vel
vero in deserenle Deum voluntale perversa. Quia sectatores fuerunl et colwrunt atque servierunl
:

etipsum fidere de adjutorio Dei.non quidem possel creaturas potius quam Creatori, qui esl benedictus in
eine adjutorio Dei nec tamen ideo ab his divinae
:
ssecula (Rom. i, 21-25). In hac autein nulla est
gratiae beneficiis sibi placendo recedere non habebat hoininis sapientia, qua rccte colitur
nisi pietas.
iD potestate. Nam sicut in hac carne vivere sine verus Deus, id exspectans praemium in societate
adjumentis alimentorum in potestate non est, non sanclorum, non solum hominum, verum etiam An-
autera in ea vivere in potestate est quod faciunt gelorum, ut sit Deus omnia in omnibus (I. Cor. xv,
;

qui se ipsos neoant ita bene vivere sine adjutorio

:
28).
Dei, etiam in paradiso, non erat in potestate erat ;
* Sola editio Lov., Illa.
autem in potestate niale vivere, sed beatitudine
ia) In libro undecimo de Genesi ad Litteram, n. 20,
non p«»rmansura, et pcena jusiissima sccutura. opus de Civitate Dci his verbis pollicebatur « lli duo ;

Cum igitur hiiju? futuri casus humani Dcus iion « amores, quonini nlter snnclus cst, aller immiindiis;
« alter socinlip nltpr privntus .. distinxrruntconditns iu
csset i^narus, ctir eum non sineret invidi angeli
« penere humano civitates duas.. De quibus dunbus
malignitate tentari ? nullo iiiodo qiiidem quod vin- « civitatibus latius fortasse alio loco, si Dominus volue-
ceretur incerlus sed nihilomiiuis praescius quod
; « rit, disseremus. »

*-^ -O^^^OiPi^Xi^-^^
 :

4;n LIBKIl UUINTUS DKCIMIIS. m

LlliER Q[JJNT[JS DEilMlJS.
Poatqiiaiu oRit (iimdidi' proximo aiiUiccdoiitiJms libi-i.s df^ civitfitiim (liinnim, lorronfin fto c<nloBli« oxortii, lihroH
lolidom (lo oonimdom ('iviliitiim itrociirsii siil)iiinf.;it Aiigiisliiiiis, id(|iio iirKiiiiKtntiim nii riilionc n^Kr(;iiitur, ut
praociima ciipita sacrai^ liistoriao oodom spoctantia iioitraclot, [iriiniim s(;ilicet (iuiiilo dociiiio lioc liljro (|iia(5 In
CieneBi loKnntur a tlain ct Abel usquo ad diluviuni.

«--'VsiS)(!»j>'-7r--_

CAPUT PRIMUM. — De duobus ordinibns oenerntio- humano cum primnm duna ietm cooperunt na-
nis humanx in diversos (ines ab inilio procur- scendo atque moriendo procurrcro civitate.", prior

rentis. est nalus civis huju.s saeculi ;

posterior autem isto
peregrinus in saecuio, et pertinens ad civitalcm Dei,
1. De felicitate paradisi, vel de ipso paradiso, et gratiu praedcstinatus, gralia electus, gralia pere-
de primoruin honiinum, eorumque pec-
vita ibi grinus deorsum, gratia civis sursura. Nam quan-
cato alque supplicio, multi multa scnserunt, mulla tum ad ipsum attinet, ex eadem massa orilur, quae
dixerunt, mulla litleris mandaverunt. Nos quoque originaliter est tola damnata sed tanquam figulus :

secundum Scripturas sanctas, vel quod in eis le}^i- Deus (hanc enim similitudinem non imprudenter,
mus, vel quod ex eis inlelligere potuimus, earum sed prudenter introducit («) Apostoius) cx eadem
congruentes aucloritati.de hia rebu.s in superioribus massa fecit aliud vas in honorem, aliud in con-
librisdiximuB. Enucleatius autera si ista qiiaerantur, tumeliam {Rom. ix, 21). Prius autem faclum csl
multiplices atque multimodas pariuiit disputa- vas in contumeli.im, post vero alterum in hono-
tiones, quae pluribus intexend;B suiit voluminil)US, rem quia et in ipso uno, sicut jam dixi, homine,
:

quam hoc opus tempusque deposcil. Quod non ita prius est reprobura, unde necesse est incipiamus,
largum habemus, ut in omnibus quie possunt reiiui- el ubi nou est necesse ul remaneamus postcrius ;

rere otiosi et scrupulosi ', paratiores ad interro- vero probum, quo proficientes veniamuy, et quo
ganiium, quam capaciores ad intelligendum, nos pervenienlesmaneamus. Proinde non quidem omnis
oporteat immorari. Arbitror lamen satis nos jam homo malus erit bonus, nemo tamen erit bonus
fecisse magniseldi(ficillimis quaestionibus de initio qui non erat malus sed quanto quisque citius mu-
:

vel mundi*, vel animan, vel ipsius generis hu- tatur in melius, hoc in se facit nominari quod
mani quod in duo genera distribuimus unum
: ;
apprehendit celerius, et posleriore cooperit voca-
eorum qui secundum hominem, alterum eorum bulum prius. Scriptum est itaque de Cain, quod
I
qui secundum Deum vivunt. Quas eliam mystice condideril civilatem {Gen. iv, 17) Abel autem lan- :

appellamus civitales duas, hoc est duas societates quam peregrinus non condidit. Superna est enim
hominum : quarum est una quae praedestinata est sanclorum civilas, quamvis hic pariat cives, in
in Bsternum regnare cum Deo altera, aeternum
;
quibus peregrinatur, donec regni ejus lempus
supplicium subire cum diabolo. Sed iste finis est adveniat, cum congregatura est omnes in suis cor-
earum, de quo post loquendum esl. Nunc autem poribus resurgentes, quando eis promissum dabilur
quoniam de exortu earum, sive in Ang>ilis, quorum regnum, ubi cum suo principe Rege saeculorum
numerus ignoratur a nobis, sive in duobus primis sine ullo temporis fine regnabunl.
hominibus, satis dictum est, jam raihi videtur
earum aggrediendus excursus, ex quo illi duo ge- CAPUT II. — De filiis carnis, et filiis promissionis.
nerare coeperunt, donec homines generare cessa-
bunt. Hoc enim universum lempus, sive saeculum, Umbra sane quaedam civitatis hujus et in:ago
in quo cedunl morienles, succeduntque nascentes, prophelica ei significandae polius quam praesen-
istarum duarum civitatum, de quibus disputamus, tandae servivit in terris, quo eam tempore demon-
excursus est. strari oportebal, et dicta est etiam ipsa civitas
2. Natus esl igitur prior Gain ex illis duobus ge- sancta merito significantis imaginis, non expressae,
neris humani parentibus, pertinens ad hominura sicul futura est, veritatis. De hac imagine ser-
civitatem ;
posterior Abel, ad civitatem Dei. Sicut viente, et de illa quam significat libera civitate,
enim in uno homine, quod dixit Aposlolus, expe- sic Apostolus ad Galatas loquitur Dicite mihi, :

rimur quia non primum quod spiriluale est, sed quod inquit, sub lege volentes esse, legem non audistis ? '

animale, postea spirituale {[ Cor. xv, 46) unde unus- :

Scriptum est enim quod Ahraham duos filios habuit,
quisque, quoniam ex damnata ^ propagine cxoritur, unum de avcilla, et unum de libera. Sed ille qui-
primo sit necesse est ex Adam malus alque car- dem qui de ancilta, secundum carnem nalus est;
nalis quod si in Christum * renascendo profeceril,
; qui autem de libera, per repromissionem : quse sunt
post erit bonus et spiritualis sic in universo genere
:
in ullegoria {b). Haec enim sunt duo testamenta

1 Aliquot manuscripti juxta Vulgatam, leffem non

1 Codex
258, scripulosi. M. legistis ? Alii cum editis, leffem non audistts ? In
2 Lov., de initio vel de fine mundi. Abest, de fi>ie, graeco est, lo>i nomon ouc acouete hoc est, leffem ;

ab editis Vind. Am. Er. et inelieribus manuscriptis, de- non audisiis ? —

Ex nostris, Ms. 2050 solus cum Yul-
betque abesse, cum de fine Augustinus post loquendum gata consontit. M.
«886 mox dicat. (a) Sive potius mutuatus est ab Isaia, xlv, y, et
Je-
» Nonnulli Mss., ex Adam
nata. remia, xviii, 3 seqq. Coqdaeus.
Sola editio Lov., in Ghrisfo. (b) Conf. hic lib. 15 de Trinit., n, 15.
439 DD CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 4i0

unum quidem a monle Sina * in servilulem genc- Exegit itaque etiam sic dcbilum de marito, utens
rans, guod est Agt\r -. Sina enim est mons in jure suo io utero alieno. Natus est ergo Ismael,
Arahia, qui conjunclus est ^ liuic quse nunc est sicut nascuntur homines, permixtione sexus utri-
Jerusalem: servit cnim cum filiis suis. Quae anlem Ufqiie, usitata lcge naturap. Ideo dictum est secun-
sursum eslJerusulew, libera esi,qux esl maler omnium dum carnem : non quo'i ista benelicia Dei non sint,
fioitium *. Scn/,tum esl enim, Lcelare, slerilis, qux aut non illa operetur Deus, cujus opifex sapientia
non jmris ; erumpe el clama, qux non parturis : quo- nltingit, sicut scriptum est, a fine usque ad fmem
niam multi frUi descrlce, macjis quayn ejus qux luibet fortiler, et disponit omnia suaviter {Sap. viii, 1) : sed
virum. l^os autem, fratres, secundum Isaac promis- ubi significandum fuerat Dei donum, quod inde-
sionis filii sunnis. Sed sicul tunc qui secundum car- bitum hominibus gratis gralia iargiretur, sic opor-
nem nalus fuerat, persequebatur eum qui secundum tuit dari filium, quemadmoJum naturae non debe-

spiritum ; ita et nunc. Sed quid dicit Scriptura ? batur excursibus. Negal eniin natura jam filios tali
Ejice ancillam et filium ejus:non enim haires erit commixtioni maris et fcminaj, qualis esse poterat
filius ancillx cum filto liberx. Nos autem, fratres, Abrahae et Sarrae in illa jam a;tale, eliam mulicria
non sumus ancillx filii, sed liberx, qua liberlate accedente slerilitate, quae nec tunc parere potuit,
Ckristus nos liberavit {Galat. iv, 21-31). Haec forma quando non .netas fecunditati, sed aetati fecunditas
inlelligendi de aposlolica auctoritate descendens defuil. Quod ergo nalurae sic affectae fructus poste-
locum nobis aperit, quemadmodum Scripturas ritatis non debebatur, significat quod natura ge-
duorum Testameulorum, Veteris et Novi accipere neris homani peccato vitiata, ac per hoc jure
debearaus. Pars enim quaedam terrenae civitatis damnata, nihil verae posterum mere-
felicilatis in

imago ccelestis civitatis effecta est, non se signifi- batur. Recte igilur significat Isaac per repromis-
cando, sed alteram et ideo serviens. Non enim
;
sionem natus filios gratiae, cives civitatis libcrae,

propler se ipsam, sed propter aliam signilicandam socios pacis aetcrnae, ubi sit non arnor propriae ac
est instiluta ; el praecedente alia significatione et privatae quodammodo voluntatis, sed communi eo-
ipsa praefigurans praefijiurata esl. Namque Agar demque iramutabili bono gaudens, atque ex multis
ancilla Sarrae, ejusque filius, imago quaedam hujus unum cor faciens, id est perfecte concors ', obe-
imaginis fuit. Et quoniam transilurae erant umbraj dientia charitatis.
luce veniente, ideo dixit libera Sarra, quae signifi-
cabat iiberam civitatem, cui rursus alio modo CAPUT IV. — De terrenx civilatis vel concertatione,
significandae etiam illa umbra serviebal: Ejire a«- vel pac0.
cillam, et filium ejus ; rwn enim hxres eril filius an-
Terrena porru civitas, quae sempiterna non erit
cillx cum filio ineo. Isaac, quod ait Apostolus, cuni
(neque cnim cura ia extrcmo supplicio darnnata
filto liberx. Invenimus crgo in terrena civilate duas
fuerit, jam civitas eril), hic habet bonura suum,
formas unam suam praesentiam demonstranteni,
;

alteram coelesti civitati significandae sua praesentia cujus societale lajlatur, qualis es?e de lalibus rebus
laetitia potest. Et quoniam non est tale bonum, ut
servientem. Parit autem cives lerrenoe civilalis pec-
cato viliata nalura ccelestis vero civitatis cives nullas angustias faciat amatoribus suis, ideo civilas
;

ista adversus se ipsam plcrumque dividitur liti-

parit a peccato naturam liberans gralia unde illa :

vocantur vasa irse; isla, vasa miscricordiae {liom. ix, gando, bellando, atque pugnando, et aul mortiferas,
22, 23). Significatum est hoc eliara in duobus filiis
aut cerle mortales victorias requirendo. Nam ex
Abrahae, quod unus de ancilla, quae dicebalur Agar, quacumque sui parte adversus allcram sui partem
secnndum carnem nalus cst Ismael, alter autera bellando surrexerit, qusrit esse viclrix gentium,
de Sarra libera secundum reproniissionem natus cum sit captiva viliorum. El si quidem cum vicerit,
Isaac. Uterque quidem de semine Abrahae sed :
superbius exlollitur, etiam morlifera ' si vero con- ;

illum genuit demonstrans consuetudo naluram, ditionem cogitans casusque communcs, magisque
istum vero dedil promissio significans graliam. Ibi accidere possunt adversis angitur, quam eis quae
humanus usus oslenditur, hic divinum beneficium provenerint^ secundis rebus inOatur, tantummodo
ccmmendatur. mortalis est ista victoria. Neque enim semper do-
minari potcrit permanendo eis quos potueril subju-
CAPUT III. — De sterilitate Sarrx, quam Dei gratia gare vincendo. Non aulcm recle dicuntur ea bona
fecundavil. non esse, quaj concupiscit hffic civitas, quando cst
et ipsa in suo genere humano raelior. Concupiscit
Sarra quippe slerilis eral, et desperatione prolis, cnira tsrrenam quamdam pro rebus infimis paccm :

saltem de ancilla sua concupiscens habere, quod ad earn namque desiderat pcrvenire bellando. Quo-
de se ipsa non se posso cernebat, dedit eam fetan- niam si vicerit, el qui resistat non fuerit, pax erit,
dam viro, de quo parere volueral, nec potuerat. quara non habebant partes invicera adversantes,
el pro his rebus quas siraui habere non poterant
infelici cgestate ccrtanles. Manc pacera requirunl
laboriosa bclla hanc adipiscitur quac putatur glo-
;

' Ita omne? editi. juxtn prneriiin, npo orous Sina :

riosa victoria. Quando autem vincunl qui causa
nec alilcr manuscripti ?i imiicos exceperis, qui jiixta
Vulgnlnra liahenl, in moxlx Sina.
2 Sic M3S. Editi vcro, fjuae ett Agar.
^ Lov., quae conjuurta est dissentienlibus edilis
;

aliis el plcnsque mnnuscri|)lis. ' Vind. Am. et Er., perffcte facta concors.
Sic Vind. et aliquot mnnnsrripli jnxla graccum, * Editi, etiam sic mortifera. Abest, sic, a rannu-
etis esli meter panton ewo» At V.v. v\ I.nv.. qnac rst =rripli«.
tnatfr nosira. ' .Ms. 20-51, proreiieruni. M.
 :

AH LinEn QUINTUS DKCIMUS. 412

grntulandarn «rbo
jiiatioro put,'nal)ftnt, qiila diihilnl orgo intcr ho mali ot mali ilem puf:^n(int intor bo :

vicloiiain, provoniHSO oplahilcjii puciuii ? II.to

ct boni ot malj. Roni vcro ct boni, Hi piTrocli Hunt
bonu sunl, ol hIiio dubio Dei doiiii suiit. Sod si, inter bo pugiiuro non possunt : proflcipnlcs uutoin
noRJcotis nielioril)U3, (lu.i' ad supprniim iiortiiuint non(liuri([iio [ifirrooti ita poHBiinl, iit bonii» quiHiuc
oivitulcm, uL)i crit viotoria in ailoriui i>t uuininti e.xpa paito pu;,'riolcontra ullcrum, f|iiaoliairi contra
pace secura, bonu iata sic concnpiBCuntur, ut vol seinctipHiim. I<]t in uno
hornino cnro concu-
(|ni|)po
8ola 0330 crcdantur, vcl hisqu.-n molioru croduntur, pixrit ndversus spirilum, el spirilus udversus carnem
amplius (liligantur; niM',o8so cst ini8(.'ri.i conso- {Ualiit. v, 17). Concu|)i3C('ntia cri,'0 spirituuliscontra
quutur, et quau inerut augcatur. alterius pniesl pugnarc carnulom, vcl conoupisccQ-
tia cnrnalis contr.i altorius spiritualom, sicut intcr
CAPUT V. — De primo terrense ciuitalis auctore fra- so pugnant boni et mali : vcl certo ips.-n concupis-
tricida, cnjus itnpictati Hotnaux urbis condiior ger- centia; carnalos inter sc duorum bonorum, nondum
mani cxde responderit. utiquo porlcctorum, sicut intor se pugnant mali ct
mali, donec eorum qui curantur ad uiliraam victo-
Primus itaquofuit terrenaj civitatis conditor fra-
riam sanitas pcrducatur.
tricida : nam suum fratrcm civem civitatis oslernoe
in httc terra porogrinantem invidentia victus occidit,
Unde mirandum non cst, quod tanlo post in ea civi-
CAPUT VI. — De languorihus, quos ex pxna peccali
eliani cives civitatis Dei in Imjus vilie peregrina-
tatocondenda, quai fuerat hujus terrenic civitatis,
tione paliunlur, et a quibus Deo medenle sana-
de qua loquimur, caput iutura, et tam multis gen-
tur,
tibus rpgnatura, huic primo exemplo et, ut Graeci
appellant, ap^sTJTrt}) queedam sui goneris imago re-
Languor est quippe iste, id est illa inobedientia,
spondit. Nam et illic, sicut ipsum facinus quidam
qua in libro quartodecimo disseruimus [Capp. 1,11
poeta commemoravit illorum,
et alibi), prim.Tc supplicium et ideo
inobedientic-e ;

Fraterno priini maduerunt sanguine muri. non natura, sed vitium propter quod dicitur pro-
:

{^Lucan. lib. 1 Pharsal., v. 95.) ficientibus bonis, et ex fide in hac peregrinatione

viventibus, Invicem onera veslraportale, nt sic adim-
Sic enim condita est Roma, quando occisum Re- plebitis legem Christi {Galat. vi, 2) («). Ilem alibi
mum a falre Romulo Romana testatur historia nisi :
dicitur: Corripite inquietos,consolaminipusiUanimes,
quod isti lerrenae civitatis ambo cives erant. Ambo suscipite infirmos, palientes eslote ad omnes. Videle
gloriam de Rumanae reipublicse instilutiooe quaere- ne quis malum pro malo alicui reddat (I Tess. v, 14
banl sed ambo eaiii tantam, quantam, si unus es-
: 15). Item alio loco Si prxoccnpatus fuerit homo in
:

sel, habere non poteranl. Qui enim voiebat domi- aliquo delicto, vos qui spiriluales eslis, instruile hu-
nando gloriari, minus utique dominaretur, si ejus jusmodiin spiritu mansuetudinis, intendensteipsum,
potestas vivo consorle minueretur. Ut ergo totam ne et tu tenteris {Galat. vi, 1). Et alibi Sol non oc- :

dominallonem haberet unus, ablatus est socius : cidat super iracunciiam vestram (Ephes, iv, 26).
et scelere crevit in pejus, quod innocentia minus Et in Fvangelio Si peecaverit in te frater tuus, cor-
:

esset et melius. Ili aulem fatres Cain et Abel non ripe eum solum ^ {Matth. xviii, 15).
inter te et ipsuni
habebant ambo inter se similem rerum terrenarum Item de peccatis, in quibus multorum cavetur of-
cupiditatem nec in hoc alter alleri invidil, quod
;
fensio, Apostolus dicil Peccantescoram omnibus ar-
:

ejus dominatus fieret angustior, qui alternm occi- gue, ut et cxleri timorem habeant (I Tim. v, 20). Pro-
dit, si ambo dominarentur (Abel quippe non quae- pter hoc et de venia invicem danda, multa praeci-
rebal dominationem in ea civitate, quae condebHlur piuntur, et magna cura, propter tenendam pacera,
a fatre) sed invidentia illa diabolica, qua invident
: sine qua nemo poterit videre Deum {Hebr. xii, 14)
bonis mali, nuila alia causa ^, nisi quia illi boni ubi ille terror est, quando jubetur servus decem
Bunl, iili mali. Nullo enira modo fit minor acce- millium talentorum redere debita, qucc illi fuerant
dente seu permanente consorte possessio bonita- relaxata, quoniam debitum denariorum centura
tis ; imo possessio bonitas, quam lanto laiius, conservo suo non relaxavit. Qua similitudine pro-
quanto concordius individuasociorum passidet cha- posita, Dominus Jesus adjecit, atque ait, Sic et vo-
ritas -. Non habebit denique istam possessionem, bis faciet Pnter vester cuelestis, si non dimiseritis
qui eam noluerit habere comraunem et tanto eam ;
unusquisque fratri suo de cordibus veslris {Matlk.xvm,
reperiet ampliorem, quanto amplius ibi potuerit 35). Hoc modo curantur cives civitatis Dei in hac
amare consorlem. Illud igitur quod inter Remum terra* peregrinantes, et paci supernee patriae sus-
et Romulum exortumest, quemadmodum adversus pirantes. Spiritus aulem sanctus operatur intrin-
se ipsam terrena civitas dividatur, ostendit quod : secus, ut valeat aliquid medicina, quae adhibetur
autem inter Cain et Abel, inter duas ipsas civitales, extrinsecus. Aiioquin etiamsi Deus ipseutens crea-
Dei et hominum, inimicitias demonstravit. Pugnant tura sibi subdita in aliqua specie humana sensus
alloquatur humanos, sive istos corporis, sive illos
'Vind. Ara. Er., nulla alia causa est. Verbum, est, quos istis simillimos habemus in somnis, nec in-
perperam addilum nam aufcrendi casu posita sunt
; teriore gratia mentem regat atque agat, nihil pro-
verba illa superiora, inuidentia illa diabolica; supple, dest homini omnis priedicatio veritatis. Facit au-
invidit.
2 Sic omne.s prope Mss, At Vind. Am. et Er., imo
possessio bonitaiis tanto fit latior, quanto concordior
eam individua sociorum i^ossidet charitas. Lov., imo ' Al)e9t, solum, a manuscriptis.
possessionem bonitatis tanto latius, quanto concordius '^
Sola oditio Lov., in hac terrena.
individua, etc. {a) Conf. llb. de Quaest. 83, qu. 71.
443 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 444
lem hoc Deus a vasis misericordiaB irae vasadiscer- Sed quoniam Joannes aposlolus, cum de hi? fra-
nens, dispensalione qua ipse novit mullum occulta, tribus loqueretur, Non sicut Cain, inquit, qui
ex
sed lamen justa. Ipso quippe adjuvante mirabilibus maligno eral, et occidil fralrem suum : et cujus rei
et latentibus modis, cum peccalum, quod habitat gralia occidit eum ? Quia opera illius maligna fue-
in membris noslris, quee potius jam pcena peccati rant fralris autem iUius justa (I Joun. iii, 12) datur :

est, sicutApostolus pracipit, non regnat in nostro intelligi propterea Deum non respexisse in munus
mortali corpore ad obediendum desideriis ejus, nec ejus, quia hoc ipso male dividebat, dans Deo ali-
ei membra
noslra velut iniquitatis arma exhibemus quid suum, sibi aulem se ipsum. Quod omnes fa-
{liom. VI, 13), convertitur ad mentem non sibi
12, ciunt qui non Dci, sed suam sectantes voluntatem,
ad mala, Deo regente, consentientem et eam re- ; id esl, non recto, sed perverso corde viventes, offe-
gentem tranquillius nunc habebit, postea sanilate ruut tamcn Deo munus, quo putant eum redimi,
perfesla atque immortalitate percepta homo sine
'
ut eorum non opituletur sanandis pravis cupidila-
ullo peccato in aeterna pace regnabil. tibus, sed explendis. Et hoc est proprium lerrenae
civitalis, Deura vel deos colere, quibus adjuvanti-

CAPUT VII. — De causa el pertinacia sceleris Cain, bus regnel in victoriis etpaceterrena, non charitate
quem a facinore conceplo nec Dei sermo revo- consulendi, sed dominandi cupiditale. Booi quippe
cavit. ad hoc utuntur mundo, ut fruanlur Dco mali au- :

tem contra, ut fruantur mundo, uti volunt Deo :

Sed hoc ipsum, quod sicut potuimus exposui"

1. qui lamen eum vel esse, vel res humanas curare
mus, cum Deus locutus esset ad Cain eo more ^» jam credunl. Sunt enim multo deteriores, qui nec
quo cum primis hominibus per creaturam subjec- hoc quidem credunt. Cognito itanue Cain quod su-
tam velul eorum socius torma congrua loqueba- per ejus germani sacriflcium, nec super ejus ger-
tur (n)^ quid ei profuit? nonne conceptum scelus mani sacrificium, nec super suum respexerat Dens,
in necando falre eiiara post verbum divinae admo- utique fratrem bonum m.utalus imitatari, non ela-
nitionis implevil ? Nam cum sacrificia decrevissel
tus debuit aemuiari. Sed contristatus est, el conci-
amborum, in illius respiciens, hujus despiciens, dil facies ejus. Hos peccatum maxiraearguit Deus,

quod non dubitandum est potuisse cojjnosci signo tristitiam de allerius bonitate, et hoc fratris. Hoc
aliquo attestante visibiii et hoc ideo facisset Deus,
;
quippe arjiuando interrogavit dicens Quare conlris-
quia maia eranl opera hujus, fratris vero ejus bona: tatus es, et quare concidit facies tua ? Quia enim fra-
contristatus est Cain valde, et concidit facics ejus, Iri invidebat, Deus videbat, et hoc arguebat. Nam

Sic enim scriptum est Et dixil Dominus ad Cain,

:
hominibus, quibus absconditum est cor alterius,
Quare Iristis factus es, et ^uare concidil facies tua? esse possel ambiguum, et prorsus incertum, utrum
Nonne si rede offeras, recte autem non dividas. pec- illa tristitia malij:nitalem suam, in quase Deo dis-

castil Quiesce: ad le enim conversio ejus, et tu do- plicuisse didicerat, an fratris doluerit bonitatem,
minaberis iltius [Cen. iv, 6, l,sec. LXX). In hacad- quae Deo placuit, cum in sacrificium ejus aspexit.
monitione quam Deus protnjil ad Cain, illud qui- Sed rationem Deus reddens, cur ejus oblationera
dem quod dictum est, Nonne accipere noluerii, utsibi ipse potius merito, (juara
si recte offeras, recte
aulem non dividas, peccasti ? qula. non elucet curvel eifrater immerito displiceret ', cum esset injustus

unde sit diclum, multos sensus peperit ejus obscu- non recte dividendo, hoc est non recte vivendo, et
ritas, cum divinarum Scriplurarum quisque tracta- indignus cujus approbaretur oblatio, quain essel
tor secundum fidei regulam id conatur exponere. injustior, quod fratrem justum gratis odiaset, os-

Recle quippe ofTertur sacrificium, cum oflertur Deo tendit.

vero, cui uni tanlummodo 2. Non tamen eum dimittens slne mandato sancto,
sacrificandura est. Non
autem recte dividitur, dum non justo et bono, Quiesce, inquit ad tc enim conversio
;
discernuntur recte
vel loca, vel tempora, vel res ejus,et tu tlominaheris iliius. Numi|uid fratris? Absit.
ipsae quae offeruniur,
velqui ofTert, et cui offerlur, vel hi quibus nd ves-
Cujus igiiur, nisi peccati? Dixeratenim, Peccasti:
cendum distribuitur quod oblatum est
tum deinde addidit, Quiesce ; ad (e enim conversio
: ut divisio-
nem discretionem intelligamus sive cutn of-
hic ejus, et lu daminaberis illius. Poiesl quidem ita in-
;

fertur, ubi non oportet, aut quod non ibi, sed alibi lelligi ad ipsum hominem conversionem e>se debere
peccali, ut nulli alii quam sibi ecial tribuere debere
oportel sive cum ofTertur, quando non oportet, aut
;

quod non tunc, sed alias oportet sive cura id of- ;

quod peccat. Haec cnim salubris pocnitentia; me-
est
fertur, quod nusquam et nunquam penitus debuit; dicina, et veniae petitio non incongrua, ut ubi ait,
sive cum electiora sibi ejusdem generis rerum lenet A(l ie enim conversio ejus, non subaudiatur, Eril;
homo, quam sunt ea quae offert Deo; sive cum sed, Sit praecipieutis videlicet, non prffidicenlis
;

ejus rei quas oblata est, fit parliceps profanus, aut modo. Tuncenim dominabittir quisque peccato, si
quilibet quem non id sibi non defendendo praeposuerit, aed poenitendo
fas est fiori. In quo aulem borum
Deo displicuerit Cain, subjccerit : alioquin et dominanti, si
illi serviet
facile non potesl inveniri.
patrocinium adhibuerit accidenti ^ Sed ut pecca-
tum intelligatur concupisccntia ipsa carcalis, de
qua dicit Apostolus, Caro concupiscit adversus spi-
Vind. et Am., et fom rfge>\s tranquillius nunc
'
ritum [Galat. v, 17); in cujus carnis fructibus et
hahebit poslea sanitntrm. perfeclam. Paulo post loco,
regnabit sola fere cditio Lov. habet, regnantem.
,

2 Vind. Am. Er. et aliquot Mss.,

co modo. Sic nostri codices. In B.,
' quam ei immerito frater
(a) Conf. lib. 8 dc Gen. ad Litt., n. 37, et lib. 9, nn. displiceret. M.
3 et 4. 2 Lov., accedenti. Alli libri, accidenli.
 445 LinKll OUINTUS DKCIMUS.
inviiiiam commomornf, qnn nli^iuo noin sliiniilaii/i- (liiiuii fralriim fratcr, occidit, fuiHHC vidonlur in
tur, et acccndoliatiir in lialris lixiliiim : licno su- tcrru; id cst, |)rimus homo putor omniiim, ct ifjHO
bnmlilur, Eril, id eat, Adteeiiim roinioraio ejui or\l, Cuin, ot ejua (lliiis linoch, cx cdjuh nomini! ipMu
et lu domiiiahcris iliius. Cuin cnim commola liKTit civilus niiiicupuLu ost. Scd hoc quoa movot, parurn
pars ipsa curnalia, (luum prccutuin uppi-llal ApoH- conaiiiorant, iion oiiinca iiominca, (jiii tunc chs«
tolus, ubi (ilcit, Non tujo operor illiid, sed (/Uix/ /ki- potiierunt, scriploroiii Bacra; hujiis historiic nn-
bilat m vic pccraiuin (Hoin. vii, 17) : quain parlc.in coaao liubuisso nomiiiuro; eed eos soloe, quoa ope-
animi etiuiu vitiosam, non
pliilo>oplii (iiciint ossn ris siiHccpli ruliu poslulubuL. ProfjoHitum quip(.o
qua3 mcnlom (iebcaL trulicrn, ncd cui inens debeat scriptoris illius (uil, pcr (luem SpiriLua Huiictua
imperare, eam(|ue ab iliicitis operibna ratione co- id agohat, per succoesiones certururn «cnerulio-
hibero cum crgo commola fucrit ad aliquid pcr-
: num ex uno homine propugutaruin iicrveniro ud
peram commitendum, si qui(>8catur' ct obternpe- Abraham, uc doindc cx cjus acmino ad populum
relur dicenti Apostolo, Nec exhibueritis membra Dei in quo diatincto a caeteris gentibus pr.oligu-
:

veilra arma iniquilatis peccato [Id vi, 13) ; ad men- rarenlur el praenuntiarentur omnia quie de civi-
tem doraita et victa convertitur, ut subdil;c ratio tate, cujus aeternuin erit rcgnum, el de Rego oju8
dominctur. IIoc praBcipit Deus huic, qui facibus eodemque conditore Christo in Spiritu prajvide-
invidia^ iuflammabatur in fratrem, el quem debue- bantur esse vcntura ; ita ut nec dc altera socielato
rat imitari, cupiebal auferri. Quiesce, inquit ma- :
hominum tacerclur, quam terrenam dicimus civi-
nus ab scelere contine non regnet peccatum in tuo
;
lalem, quantum ei commemorandae salis esset, ut
mortali corpore ad obediendum desideris ejus, nec civitas Dei oliam suae adversariae cnmparatione
e.xhibea3 membratua iniquitatis arma peccato, Ad clarescat. Cum igitur Scriptura divim, ubi et nu-
te enim conversio ejus : duin non adjuvatur rela- merum annorum, quos iili homines vixerunt, com-
xando, seh quiescendo frenatur. El tu dominuberis meinorat, ita concludal, ut dicat de il!o de quo lo-
illius : ut cum forinseciis non permittilur ope- quebatur, Et genuit (ilios et filias, et fuerunt omnes
rari, sub potestate mentis regentis et bonevolentis dies illius, vel illius, quos vixit, aniii tot, et rnor-
assuescat etiam intrinsecus non moveri. Dictum est tuus est (Gen. v, 4, 5, et alibi) numiiuid quia eos-
:

eodcm divino libro et de muliere,

laie aliquid in dern filioset filias non nominal, ideo inlelligere noa
quando post peccatum Deo inlerrogante alque ju- debemus pcr tam multos annos, quibus Lunc in
dicante damnationis sentenlias acceperunt, in ser- saeculihujus prima aetate vivebant, nasci potuisse
penle diabolus, et in se ipsis illa et maritus. Cum plurimos homines, quorura cojtibus condi possent
enim dixisaet ei, Multiplicans mulliplicabo tristitias eliam plurirnae civitates? sed pertinuit ad Deum,
ttias gemiium tuum, et in tristiliis paries fiiios :
el quo ista inspirante conscripta sunt, has duas so-
deinde addidit, Et ad virum tuum conversio tua, ipse cietates suis diversis generationibus primilus di-
dominabilur tui (Gen. iii, 16). Quod dictum esl ad gerere at.jue dislinguere ut seorsum hominum,
:

Cain de peccato, vel de viiiosa carnis concupiscen- hoc est secundum homiaem vivenlium, seorsum
tia, hocisto loco de peccatrice femina autem filiorum Dei, id est hominura secundum
ubi intelli- :

gendum est virum ad regendam uxorem, animo Deum viventium, generationes contexerentur usque
carnem regenti similem esse oportere. Propter ad diluvium, ubi ambarum societatum discretio
qaod dicit Apostolus Qui diligit uxorem suam, se
:
concretioque narratur discretio quidem, quod
:

ipsum diligit : nemo enim unquam carnem suam odio ambarura separatira generationescoinmemorantur,
habuil (Ephes. v, 28 et 29). Sananda sunt enim haec, unius fratricidae Cain, alterius autem qui vocaba-
sicut noslra non sicut aliena, damnanda. Sed tur Selh ; natus quippe fuerat
ipse de Adam, et
;

illud Dei praeceptum Cain sicut praevaricalor acce- pro illo quem frater occidit
concretio autera,
:

pit. Invalescente quippe invidectiae vitio, fratrem « quia, bonis in deterius declinantibus, Lales universi
insidiatus occidit. Talis erat terrenae conditor civi- facti fuerant, ut diluvio delerentur, excepto uno

tatis.Quomodo autem significaverit eliam Judaeos, justo, cui nomen erat Noe, et ejus conjuge, et
a quibus Ghristus occisus esl pastor ovium tribus fiiiis, toLidemque nuribus, qui hominea
homi-
num, quem paslor ovium pecorura praefigurabat octo ex illa omnium vastalione mortalium per
Abe), quia in allegoria prophetica res arcamevadere meruerunt.
est, parco
nunc dicere, et quaedam hinc adversus Faustum 2. Quod igitur scriptum est, El cognovil Cain

Manichaeum dixisse me recolo (a). uxorem suam, et concipiem peperit Enoch; et erat
aedi/icans civitalem in nomine filii sui Enoch : non
CAPUT VIII. _
Quse ratio fuerit, ut Cain inter est quidem consequens, ut istuin primum filium
principia generis humani conderet civitatem. genuisse credatur. Neque enim hoc ox eo putan-
dum est, quia dictus est cognovisse iixorem suam,
1. Nuncautemdefendenda mihi videtur quasi tunc se illi primitus concumbendo miscuis-
historia,
ne sit Scriptura incredibilis, quae Nam
dicit «dificalara set. de ipso patre omnium Adara non tunc
et
ab uno homine civitatem eo solura hoc dictura est, quando conceptus est Caio,
tempore, quo non
plus quam viri quatuor, vel quem primogenitum videtur habuisse
potius tres, postea- verum :

etiam poslerios eadera Scriptura, Cognovit, inquit,

Adam u.xorem suam Evam, et concepit, et peperil
1Sic Mss. Editi vero,
aoquiescatur. filium, el nominavit nomen illius Seth (Id. iv, 17, 25).
2 Ahquot Mss.,fratri. Unde inlelligituritasolere illam Scripturam loqui,
(a) Scilicet lib. i2,
cap. 9 et seqq. quamvis non semper cum in ea logitur factos ho-
 447 PE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 448
minum fuisse conceptus, non tamen 6oium cum ingenti lapide, quera in agrorum limite infixum
primura sibi sexus uterque miscetur. Nec illud ne- vir fortis ' illorum temporum pugnans et rapuit,
cessario argumento, ut primogenitum palri
e?t et cucurrit, et inlorsit, et misit,
exislimemus Enoch, quod ejus nomine civitas iila
Vix illum2 (inquit) lecti bis sex cervice subirent,
nuncupata est. Non enim ab re est, ut propter ali- Qualia nunc hominum producit corpora tellus
quam causam, cum et aiios habpret, diligeret eum {.Eneid. lib. 12, v. 899 900.)
:

pater ca^teris amplius. Neque enira el Judas pri-

mogenilus fuit, a quo Judaea cognominata est, et significans majora lunc corpora producere solere
teJlnrem. Quanto magis igilur temporibus recen-
Judaei. Sed etiamsi conditori civitatis illius isle
tioriljus mur.di, anle illud nobile diffamatumque
filius primus esl natus, non ideo putandum est
tunc a patre conditae civilati nomen ejus imposi- diluvium ? Scd de corporum
raagnitudine ple-
tum, quando natusest; quia nec constitui tunc ab rumque incredulos nudata per vetustatem sive per
uno polerat civitas, qua; nihil aliud est quam ho- vim Iluminum variosque casus sepulcra convin-
miiium multitudo aliquo societatis vinculo colli- cunt, ubi apparuerunt, vel unde ceci.lerunt incre-
gata sed cum illius hominis familia tanta nu-
:
dibilis niagnitudinis ossa mortuorum. Vidi ipse
merositate crescercL, ul haberet jam populi quan- non solus, sed aliquol mecum in Ulicensi littore
titatem, tunc potuit utique raolarera hominis dentem tatu ingentem, ut si in
fieri, ut et constitueret,
et nomen primogeniti sui constilutae imponeret noslrorum dentium modulos minutatim concide-
ci-
Tam retur, centum nobis videretur facere potuisse. Sed
vitati. longa quippe vita illorum hominum
memoratorum, quorum el anni taciti
fuit, ut iilic illum gigantis alicujus fuisse crediderim. Nara
non sunt, qui minimum vixit ante diluvium, ad pratcr quod erant omnium multo majora, quam
septingentos quinquaginta tres perveniret (a). Nam nostra, tunc corpora, gigantes longe caeteris ante-

plures nongentos annos etiam transierunt, quam- ibant. Sicut aliis deinde nostriaque lemporibus
vis nemo ad milie pervenerit. Quis itaquc dubita-
rara quidem,sed nunquam ferme defuerunt, quaj
verit per unius hominis aetatem tanlura muitipli- modum aliorum pluriinura cxcederent. Piinius Se-
cari potuisse genus huraanum, ut esset unde cons- cundus, doctissimus homo, quanto magis magis-
titueretur ^ non una, sed plurimae civitates (6) ? que praeterit saeculi excursus, minora corpora na-
Quod ex hoc conjici facillirae potest, quia ex uiio turam ferre testatur. Quod eliam Homerura com-
Abrahara non multo amplius quadringentis annis memorat saepe carmine fuisse conquestum, non
numerositas Hebraa»! gentis tanta procreala est, ut haec velut poetica figmenta deridens, sed in hislo-

in exitu ejusdem populi ex /ilgypto sexcenta

ricam fidem lanquam miraculornm naturalium
millia hominum ^ fuisse referantur bellicse juven- scriptor assumens (Hist. nalur. lib. 7, cap. 16).
lutis(£,rod. xii, 37), ul oraittamus gentem Iduma;o- Verum, ut dixi, antiquorum magnitudines corpo-
rum non pertinentem ad populum Israel, quam ruin inventa pleruraque ossa, quoniam diuturna
genuit fraler ejua Esau, nepos Abrahaa, et alias (c) sunt, etiara multo posterioribus saeculis produnt.
natas ex semine ipsius Abrahae, non per Sarram Annorum aulem nuinerositas cujnsque hominis
conjugem procreatas. qui ^ lemporibus illis fuit, nuUis nunc talibus do-
cumenlis venire in experimentum polest. Nec ta-
CAPUT IX. — De longa vita hominum, qux fuil
men ideo fides sacrae huic historiaj deroganda est,
cujus tanto impudentius narrala non credimus,
ante dituvium, cl de ampliore humauorum corpo-
rum forma. quanto impleri cerlius praenuntiata conspicimus.
Dicit tamen etiam idem Plinius (a), esse adhuc
Quamobrem rerum existimator
nnllus prudens gentem, ubi ducenlos annos vivilur. Si ergo hu-
duliitaverit, Cain, nonaliquara, verum
solum manarum vilarum diuturnitales, quas experti non
etiam magnam potuisse conderecivitatem, quando sumus, hodic habere credunlur incognila nobis
in tam longura terapus protendebatur vita raorta- loca, cur non habuisse credantur et tempera ? An
lium (d) nisi forte infidelium quispiam cx ipsa
: vero est credibile alicubi esse quod hio non esl,
numerositate annorum nobis ingerat quaestionem, et incredibile est aliquando fuisse quod nunc non
qua vixisse tunc homines scriptum esl in auctori- est?
bus noslris ' ; el hoc negel esse credendum. Ita
quippe non credunt eliam magnitudines corporum CAPUT X. — De difjerenlia qna inter hebraeos ct no-
longe ampliores tunc fuisse quam nunc sunt. slros codices videnlur annorum numeri dissonare.
Uade el nobiiissimus corum poeta Virgilius, de
Qnocirca etsi inter hebrajos et nostros codi-
ces [b) de ipso nuraero annorum nonnulla videtur
' Mss., ut esset constiluerentur.
3 Nostri, sexcenta homimun millia, excepto cod 2050
esse distantia, quod ignoro qua rationesit faclum :

qui legit, scxctnta LX

hnminum millia. M. non taraen tanta est, ut illos homines tam longae-
' Vind. Am. Er. et plures Mss., in auctoritatibus
nostris.
{aj Hic cst Lftmech, secundum scptuapinta interpre- ' Sola editio Lov. fortissimus.
tes, Gcn. v. 31. ' Er. et Lov. M.v illud. At oditi alii et Mss. Vix

(6) Fuit noslronim adro pntnim momorin vicus pene illum. Potest referri aut nd snxum, nut ad limitem de
ccntum domorum in llispanin, cujns omnes incolne quo proximo nnlo Virgilius.
erniit n sene quodam, (jui adliuc vivehnt, progoniti, J Er. ct Mas,, quae. —
Melius.M.
itn nt propiiiquitntis noincn jnni dccssel, quo a no- (o) Vind. Pliu. lib. 7 Ilist. iiat., rnp. 49.
minis nntu vocnretur : lingun enim nostra suprn aba- {b\ Nostros cdices nppellnt, quibna Ecclesia tunc
vum non nsccndit. Ldd. Vives. utehnlur lalinis, ex grncca interprclalione Scptuaginta :

(c) Supplc, f/ei>lcs. codiccs vero habraeos, qui ex hebraica Scriplura erant
(d) Vid. Plin. lib. 7 Uist. nat., capp. 49, 50. versi. Conl. lib. 2 de Doct. christ., nn. 16, 22.
440 lADKW OIIINTIIS DK(:iM[IS. 450

V03 (iiisso dissontianl. Niim ipse homo primua quo Mutiiusulom nutus est UBqiie ad annum dilu-
Atliim, luilequum ^I^mkmoI lllium qiii appollatua vii. OmrioH uulom unni MutliUHulcm noiigoiiti
vila;

C9t Sctli, iliicoiilo.s tri},'iiitJi uiiiios vixisHO rcpcritiir Hoxu^'iiitu iioveiu coinpiituntur quia cum vixinset
:

in cotlicibus nostris, in hcbrfcia uiitom contum tri- unnos centumaexaginta Bcplem, ct gonuisset fliium,
pinla pcrlnbclur {('•cti. v, W). Sod poHlcui|Uum cum (|iii cHt uppellatus Lainocli, postoum goMiluiii vixit

gciuiit, seplitigcntos vixisso hsgilur in iiostrlM, oc- uiinus Dclin-iiitoa duoH; (jui oiimcs, ut diximuH,
tingenlos vero in illis (////(/., 4). Atcpio itu iii utris- nongenli soxugintu novcm nunl (^Jcn. v, 25-27).
que universutis summu con'joriial. Ao dcindo por Undo (lolructiH iiongciiti8(|uiiiquugintuquinque ab
consequenlos g(>ncrationes unto(juum gignutur qiii orlu Muthuaulcrn usquo ud diluvium, reiiianent
gigni commcmoralur, minus vixiasc apud liebrieos quatuordecim, quibus vixisac creditur post diiu-
puler ojus invcnitur centuiu annos sod postoa- : vium. IVoptcr (|uod cum nonnulli, ctsi noninlerra,
quum est genitua idem ipse, centum minus (juam ubi oinnem curnem, quam vivere in uquis nulura
in hebricis inveniuntur in nostris. Atiiue ila hinc iion sinit, conalat fuisse deletum, cum patre auo
et inde numeri universitas consonal. In sextu uu- qui tranHlutus fucrat uli(|uuntum fuissc, atijne ibi
tcm generutione nusquam ulriquc codices discre- donec diluvium pra^terirct, vixisse arbilr.intur; no-
pant. In seplimu vcro, ubi ille qui natus esl Enoch, lentes derogarc fidem codicibus, quos in auctori-
non mortuus, sed quod bco placuerit Iranslutus tatera celebriorem suscepit Ecciesia, et crcdenles
esse narratur, eadeiii dissonantia est, qua3 in su- Jud;eorum potius quam istos non habere quod ve-
perioribus quinque de centura annis antequam gi- rum est. Non enim adraittunt, quod raa^;is hic esse
gnerel eum qui ibi commeraoratus est lilium at- : potuerit error interpretura, quura in ca linguaesse
que ita in summa sirailis consonantia. Vixil enim talsura, unde in nostrara per graicam Scriptura
annos, antequara lrausrerrelur,secundum utros lue ipsa translata est. Sed inquiunt, noii esse credibils
codices,trecento3 sexaginta elquinque(//>i(/., 21-23). Septuaginta interpret«s, qui uno simul lerapore
Oclava g(3neratio habet quidem nonullam diversi- unoquc sensu interpretati sunt, errare poluisse, aut
tatcm, sed minorem, ac dissimilem caeleris. Ma- ubi iiihil corum intererit, voluisse menliri Judaeos ;

thusalem ' quippe, quem genuit Enoch, antequam vero, dum nobis invident, quod Lex et Prophetae
gigneret eum qui in ipso ordine sequitur, secun- ad nos interpretando transierint, mutasse quidam
duin hebraeos non centura minus, sed viginti in coiiibus suis, ut nostris minueretur auctoritas.
amplius vixit annos qui rursus in nostris poslea-
:
Ilanc opinionem vel suspicionem accipijit quisque
quam eum genuit, reperiunlur additi, et in utris- utpulaverit: certum est taraen, non vixisse Ma-
que sibi summa universi nuraeri occurrit thusalem posl diluvium, sed eodem anno iuisse
{Ibid. 25-27). In nona generatione, id est in
sola defunctum, si verura est quod de numero annorum
annis l.amech Malhusalem, patris autera Noe,
filii in hebraeis codicibus invenitur. De illisaulera Ssp-
summa universitatis discrepal, sed non pluriraum. tuaginta interpretibus quid mihi videatur, suo lo-
Viginti enim et quatuor annos plus vixisse in he- co diligentiui inserendura est, cum ad ipaa tem-
braeis quam in noslris codicibus invenilur. Nam pora, quaotura necessilas hujus operis postulat,
antequam gigneret filiura qui vocatus est Noe, comraemoranda, adjuvante Domino, veneriraus (a).
sex habet in hebraeis quam in nostris
luinus :
Praesenti enira sufficit quaRstioni secundum utros-
poslea vero quara eum genuit, iriginta amplins quecodices tam longas habuisse vitas illius aevi
in eisdem quam in noslris {Ibid. 23-31). Unde sex homines, ut posset state unus, (jui de duobus,
»

illis detractis, restant viginli et quatuor, ut dic- quos solos terra tunchabuit parentibus priraus eat
tum est. natus, ad constituendara etiam civilalem multipli-
cari genus humanum.
GAPUT X[. —
De annis Mathusalem, cujus getas
quatuordecim annis diluvium videlur excedere. CAPUT XIL —
De opinione eorum, qui primorum
temporum homines tam longievos, quam scribitur,
Per hanc autem discrepantiam hebraeorum co-
fuisse non credunt.
dicum atque nostroram, exorilur illa famosissima
quaestio, ubi Malhusalem quatuordecira annos vi-
1. Nequeenim ullo modo audiendi sunt, qui pu-
xisse postdiluviura computatur (a), cum Scriptura
tant aliter annos illis temporibus computatos, id
ex omnibus qui in terra tunc fuerant, soios octo unus annus noster decem
est tanlaj brevitatis, ut
homines in arca exitium coramemoret evasisse di-
illoshabuisse credatur. Quapropler, iaquiunl, ctim
luvii (I Petr. iii, 20), in quibus Mathusalem non
audieril quisque vel legerit nongentos annos quem-
fuit. Secundura codices enim nostros Mathusalem,
quam vi.-cisse, debet intelligere nonaginta decena :

priusquara gignerel illum quera vocavit Lamech,

quippeilli anni unus eat noster; etdecem nostri,
vixil aanoscentum sexaginta septem deinde ipse
centumilli fuerunt. Acperhoc, ut pulant, .viginti
:

Lainecb, antequam ex illo natus esset Noe, vixit

Iriumannorum fuit Adam, quando genuit Seth et ;

annos centum octoginta octo, qui siraul fiunt tre- menses, quando
et sex
ipse Selh viginti (6) habebat
cenliquinquaginta quinque. His adduntur sexcenti Scriptura du-
exillo natus est Enos, quos appellal
Noe, quoto ejus anno diluviura faclum est {Gen. vii, isii sus-
ceiitos et quinque annos. Quoniam, sicut
6) qui liunt nongenti quinquaginta quinque, ex unum an-
picantur quorumexponimus opiaionem,
:

' In Mss., Mathusalam. Postea in sola editioneLov.,

rjuippe cum genuit Enoeh. Verius in caeteris libris,
rjuippe quem. 1 Sic nostri codices. In B., ut possit. M.
(a) Vide Hieronymum, de Quaestionibus hebraicis in (a) Infra., lib. 18, capp. 42, 43 et 44.
Genesim. {b) Supple, annos.
 431 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINl 452
num qualem nunchabemus, in decem partes illidivi- esse suspicio. Poteramuscerte banc asseverationem
debant, et easdem partesannos vocabant. Quarum cx hebr^is codicibns redarguere atque coDvincere,
parlium habet una quadratum senarium, eo quod ubi Adam non ducentorum triginta, sed centum
Deus sexdiebusperfecerit opera sua, ut in septimo triginta annorum fuisse reperilur, quando tertium
requiesceret. De qua re in iibro undecimo (Cap. 8), genuit filium (Gen. v, 3) : qui anni si tredecim
sicut potui, disputavi.Sexies autem seni, qui nu- nostri sunl, prociil dubio primum
quando genuit,
merus quadratum senarium facit, triginta sex dies undecim non multo araplius annorum tuit.
vel
fiunt qui multiplicati decies, ad trecentos sexa-
:
Quis potesthac aelale generareusilata ista nobisque
ginta perveniunt, id est duodecim menses iunares. notissima iege naturae? Sed hunc omittamus, qui
Propter quinquc dies enim reliquos, quibus solaris fortasseetiam quando creatusest, potuit. Non enim
annus implelur, el diei quadrantem, propter quem eum tam parvum, quam infantes noslri sunt, fac-
quaterductum eoanno, quo bissextum vocant,unus tum fuisse, credibiie esl. Sed (ilius ejus non ducen-
dies adjicilur, addebantur a veteribus postca dies, torum quinque, sicul nos legimus, sed centum
ut occurrcret numerus annorum,quos dies Romani quinquefuil, quandogenuit Enos (/6}rf.,6) ac per :

intercalares vocabant. Proinde etiam Enos, quem hoc, secundum istos, nondum habebatundecim an-
genuitSeth, decemetnovcm agebatannos, quando nos aetatis. Quid dicam de Gainan ejus filio, qui
ex illo natus est filius ejns Cainam, quos annos cum apud ncscentum septua^inta reperiatur, apud
dicit Scriptura centum nonaginta (Ge«. v, 9, sec. Hebraeos sepluaginla legitur fuisse, quando genuit
LXX). Etdeinceps per omnes generationes, in qui- Malalehel (Ibid., 12) ? Quis generat homo septennis,
bus hominumanni commemoranturantediluvium, si tuncanni septuaginta nuncupabanlur qui septem
nullus fere in nostriscodicibus invenitur, qui cum fuerunt ?
esset centum annorum vel infra, vel etiam centum
viginli, aut non multo amplius, genuerit filium ;
CAPUT XIII. —
Anin dinumeratione annorum, He-
sedqui minima cctale genuerunt, centum sexaf,'inta, brxorum magis quam Septuaginta inlerpretum sit
et quod excurrit, fuisse referuntur quia nemo, : sequenda aucloritas.
inquiunt, decem annorum homo potest gignere
filios, qui nutrerus centum appellabantur anni ab
1. Sed cum hoc dixero, continuo referetur illud

illis hominibus; sed in annis sexdecim est malura

Judaeorum esse mendacium de quo superius satis
;

pubertas, et proli jamidonea procreandae,quos cen-

actum est nam Septuaginta interpretes laudabi-
:

liter celebratos viros non potuisse tnentiri. Ubi si

lum et sexaginta annos illa tempora nuncupabant.
quaeram, quid sit credibilius, Judaiorum gentem,
Ut autem aliter annum tunc fuisse computatum
tam longe lateque diffusam, in hoc conscribendum
non sit incredibile, adjiciunl quod apud plerosque
scriptores historiae reperitur,/flgyptioshabuissean-
mendacium uno consilio conspirare potuisse, et
dura aliis invident auctoritatem, sibi abstulisse
num quatuor mensium (a),Acarnana? sexmensium,
veritatem ; an septuaginta homines, quietiam ipsi
Lavinios tredecim mensium. Plinius Secunduscum
Judaei eranl, in uno loco posilos, quoniam rex
commemorasset, relatum fuisse in litteras, quem-
/EgyptiPtolemaeus eos ad hoc opusasciverat, ipsam
dam vixisse centum quinquaginla duos annos,
veritatem gentibus alienigenis invidisse, el commu-
alium * decem amplius, alios ducentorum anno-
nicato istud fecisse consilio quis non videal quid
rum habuisse vilam, alios trecentorum, quosdam :

proclivius faciliusque credatur? Sed absit ut pru-

ad quingentos, alios iid sexcenlos, nonnullos ad
dens quispiam, vel Judaeos cujuslibet perversitatis
octingentos etiam pervenisse, haec omnia propter
atque malitiae tantum potuisse credal in codicibus
inscientiam temporum accidisse arbitratus est.
Aliiquippe\nqa\i,aestateununideterminaba»lanuum,
lam inultis et tam longe laleque dispersis vel ;

Septuaginta illos memorabiles vjros hoc dc invi-

cl iiUerum hieme ; alii quadriperlitis lemporibus,sicut
denda gentibus verilate unum communicasse consi-
Arcades inquit, quorum anni Irimeslres fuere. Adjecit
lium. Credibilius ergo quis dixerit, cum primum
etiam, aliquando ^gyptios, quorum parvos annos
de bibliotheca Ptolemaei describi ista cceperunt,
quiEternorurn mensium fuissesupra diximus, lunas
tuncaliquid lale fieri potuisse in codice uno, sci-
finc limitasse anum. Vaque apucl eos, inquil, et
licet primitus inde descriplo, unde jam latius
'

singula millia annorum vixisse produnlur{b).

emanaret, ubi potuit quidem accidere eliam scrip-
2. His velut probabilibus argumentis quidam non
toris error. Sed hoc in illa quaestione de vita Ma-
destruentes fidem sacra? hujus historiae, sed astru-
thusalem non absurdum est suspicari; et in illo
ere nitenles, ne sit incredibiie quod tam multos
alio, ubi superantibus vigintl et quatuor annis
annosvixissereferuntur antiqui, persua?erunt sibi,
nec se suadere imprudenter cxislimuDt, tam exi-
summa nou convenil. In his autetn in quibus con-
tinuatur ipsius mendositatis simililudo, ita ul ante
guum spaiium tomporis tunc annum vocatum, ut
genitum filiiim,qui ordini inseritur.alibi supersinl
illidccem sint unus noster, et decem nostri centum
Hoc autcm falsissitnum csse documento centuin anni.alibi desint; postgenilum autem ubi
illorum.
deerant, supersint; nbi supererant, desinl, ut sum-
evidnntissimo ostenditur. Quod antequam fariam,
non mihi taccndum videtur, quae credibilior possit ma conveniat; et hoc in prima, secunda, tertia,
quarta, quinta, septima generatione invenitur :

vidctur habcre quamdam, si dici potest, error

I
1'liiresMss., alwn.
(a) Vid. Lnclant. lib. 2 Instit. cap. 12.
{b) Plin. lib. 7, cap. 49. * Mss., sed.
 ;

m LIDKll gUINTOS DKCIMIJS. 454

ipso conslanliam; nec oasum rcdolcl, aed indus- Itobal : quia invenerat afttatcm idonoam goneralionl
triam. flliorum, |)r()plor quam in .iliiH ciiiilum illoH uiimoh,
'J. Itaqiio illa divorsitaa nuniororum uliter so hii- ubi cam non invoiiicbul, iiddtsbat. Hoc uulem do
benlium in codiciL)U8 ){rti!ci8 et iatinis, nliter in ho- viginti uiinis merilo pularomua caau rnendoHituliH
brmis, iihi noii est istii de oontiim aniiid priiia ud- accidoro potuijiso, nisi eoa siciit prius dctraxerul,
dilis et posleu (iclruclis por lol }.^enoralionoa oonli- roHiiliicrc posteu cururct, ut HUinm.B convenirct in-
nuttta parilitaa, noo niulitia) Jiulajoriim, nec dili- toj,'rilua. An lorto uBtutius factum exiHlimandum

gentirc vel priidonlia! St'i)lua{.;iiilu inlorprotuin, sed oat, ul illa, (|ua centuin uiini priiis solcnl «djici et
Bcriptoris Iribuulur orrori, qui do bibliothecu su- poaleu dclrahi, occultaroliir induatriu, cuin el illic
regiacodicemdescrihendumprimus accepil.
pradicli nbi noceBso non fuerut, non quidern de centum
Num etium nuno, ubi nuincri non laciunt inlon- annis, verumtamcn dt; (jiiantulocumqui; nuinero
lum ad nliquid quod lucile pogsit intelligi, vel (juod prius dctracto, post reddito, tule aliquid fieret ?
appareat utililernegligenler describun-
disci, et Sed quomodolibel istud accipiatur, sive credatur
tur, et negligenlius emendanlur. Quis enim exisli- ita essc factum, sivo non credatur sive postremo ;

met sibi esso discondum, quot millia hominum ita, sive non ita sit rccte fieri nullo mo Jo dubi-
:

tribus Israel sigillaliin habore potuorunt ? qiioniam t.iverim, ut cum diversum aliquid in utrisque co-
prodesse aliquid non pulatur et quolus quisque ;
dicibus invenitur, quandoquidem ad fidein rerum
hominum esl, cui prolunditas iitilitatis hujus ap- gestarum utrumque esse non potest vcriim, ei lin-
pareal ? Ilic vero ubi per lot contextas generalio- guoe polius credalur, unde est in aliam per inler-
nes centum anni alibi adsunl, alibi desunt et ;
pretes facta translatio. Nan in quibusdam ctiam
post nalura, qui commemorandus fuerat, (ilium, codicibus grfficis Iribus, et uno latino, et uno eliara
desunl ubi aJfuerunt, adsunt ubi defuerunt, ut syro inter se consentientibus, inventus est Ma-
summa concordet niiniruni cum vellet persuadere,
: Ihusalem sex annisanle diluvium fuisse defunctus
qui hoc lecit, ideo numerosissimos annos vixisse (a).

antiquos, quod eos brevissimos nuncupabant et ;

hoc de maturitate pubertatis, qua idonea filii gi- CAPUT XIV. — De parililale annorum, qui iisdem
gnerenlur, conaretur ostendere aique ideo in ; quibus nunc sputiis el in prioribus sseculis cucur-
iiliscentum annis decem nostros insinuandos pu- rerunl.
taret incredulis, ne homines tam diu vixisse reci-
pere in fidem nollent addidil centum, ubi gignen-
; i. Nunc jam videamus quonam modo evidenler
dis filiis habilem non invenit aetatem eosdemque, ; possit ostendi, non tam breves, ul illi decem unu3
post genitos filios, ut congrueret summa, delraxit. esset noster,sed tantae prolixitatis annos quantae
Sic quippe voluit credibiies facere idonearum ge- nunc habemus (quos utique circuilus conficit solis),
nerandee proli convenientias a^tatum, ut tamen nu- in illorum horainum vita prolixissiraa computatos.
mero non fraudaret universas aelates viventium Sexcentesimo nempe anno vita? Noe scriptum est
singulorum. Quod autem in sexta generatione id factum esse diluvium. Curergoibi legitur, El aqua
non iecil, hoc ipsum est quod magis movel, illum diluvii facta esl super terram sexcentcsimo anno in
ideo fecisse, cum res quam dicimus poslulavit, vita '
Noe, secundi memis, septima et vicesima men.
quia non fecit ubi non postulavii, Invenit namque sis {Gen. vii, 10, 11 sec. LXX) ;
si annus ille mini-
in eadem generatione apud hebraeos vixisse Jareth, mus, quales decera faciunt unum noslrum, triginta
antequam genuisset Enoch, centum sexaginta duos sex dies habebat ? si aa-
Tantillus quippe annus,
annos {Gen. v, 18), qui secundum illarn rationem tiquo more hoc nomen accepit, aut non habel
brevium annorum fiunt anni sexdecim, et aliquid menses, aut mensis ejus est triduum, ut habeat
minus quam menses duo quae jam aetas apta est ;
duodecim menses. Quomodo igitur hic diclum est,

ad gignendum et ideo addere centum annos bre-

: Sexcentesimo anno, secundi mensis, seplima et vice-
ves, ut nostri viginti sex fierint, necesse non fuit sima die mensis ; nisi quia tales quales nunc sunl,
nec post nalura Enoch eos detrahere, quos non etiam tunc erant raenses ? Nara quo paclo aliter
addicierat ante natum. Sic faclum est ut hic nulla vicesirao et septirao die secundi raensis diceretur
esset inter codices ulrosque varietas. cceptum esse diluvium ? Deinde postea in fine di.
3. Sed rursus movet, cur in octava generatione, iuvii ita legilur Et sedit arca in mense septimo,
:

antequam de Mathusalera nasceretur Lamech, cum septima et vicesima die mensis, super monies Ara-
apud hebraeos legantur cenlum octoginta duo '
rat. Aqua autem minuebatur usque ad undecimum
anni, viginti minus inveniuntur in codicibus nos- mensem : in undecimo aulem mense, prima die men-
tris, ubi potius addi centum solent
post geni- ; et sis, paruerunt capita montium {Id viii, 4, 5). Si igi-
tum Lamech complendam restituuntur ad sum- tur tales raenses erant, tales profeclo et anni erant,
mam, quae in codicibus utrisque non discrepal. quales nunc habemus. Menses quippe illi triduani,
Si enim centum septuaginta annos propter puber- viginti el septera dies habere non poteranl. Aut si

tatis maturiiatem, decem et seplem volebai intel- pars tricesima Iridui tunc appellabalur dies, ut
ligi, sicutnihil addere, ita nihil detrahere jam de- omniu proportione minuantur ergo nec toto qua- ;

triduo nostro faclum est illud tam grande dilu-

< Nonnulli manuscripti

omittunt, duo pro quo le- ;
gendum videtur,
septem: sic enim apud Hebraeos, < Editi, vi£a<f. At Mss.,m vita: juxtagraecum Septua-
ben V, 2a; quo loco apud Septuaginta interpretes ginla.
habetur, centum, sexaginta seplem anni. Codices — (a) Conf. Quaest. in Gen., q. 2.
nostri lerunt, duo. M.
455 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI «6
viura, quod raeraoratur factum quadraginla diebus G.A.PUT XV. —
\n credibile sil, primi sxculi viros
et nocllbus. Quis hanc absurditatem et vanitatem usque ad eam3etalcm,qua fiLios generasse referun-
ferat ? Proinde remoTeatur hic error, qui conjec- lur, a concuhilu continuisse.

lura falsa ita vull astruere Scripturarum noslra-

1. Dicet ergo aliquis Ilane credendum est.homi-
(idem, ut alibi destruat. Prorsus tantus etiam
:

rum
nem generaiurum,nec habentem, propositum
filios
tunc dies fuit, quantus el nunc est, quem viginti
continenti.p, cenium et amplius, vel secundum He-
et quatur horae diurno curriculo noclurnoque
brajos non multo rainus, id est octoginta, septua-
determinaul tantus mensis, qu mtus et nunc esl,
:

ginta, sexaginta annos a concumbendi opere vaca-

quera luna coepta el finita concludit tanlus an- :

visse aut si non vacarel, nihil prolis gignere po-

nus, quanlus et nunc est, quem duodecim menses
;

tuisse ? Haec quaestio duobus modia solvitur. Aut

luaares, additis propter cursum solarem quinque
eniratanto serior fuit proportionepubertas, quanto
diebus et quadrante, corasummant quanti anni * ,

vitae totius majorannoaitas aut, quod magis video

sexcenlesimi vitae Noesecundus erat mensis cjus-
:

esse crcdibiie, non hic primogeniti filii commeino-

que raensis vicesimus et septimus dies, quando
ia quo dies, quadraginta rati sunl, sed quos successionis ordo poscebat, ut
coepil esse diiuvium ;

memorantur [Gen. pervenirelur ad Noe,a quo rursus ad Abraham vi-

continualae ingentes pluviae vii,

paulo araplius horaa deraus esseperventum ac deinde usque ad certura

12), qui dies non binas ac
;

habebant, sed vicenas et quaternas die nocluque arliculum temporis,quan tumoporteb.it signarietiam
transactas. Ac per hoc tam raagnos annos vixe-
generalionibuscommemoratiscursumgloriosissim»
civilatis in hoc mundo peregrioanlis, et aupernam
runt illi antiqui usque amplius quara nongentos,
quantos postea vixit Abraham centura septuaginta patriam requirentis. Quod enim negari non polest,
prior oranibus Gain ex conjunctione raaris et ferai-
quinque * {Id. xxv, 7), et posl eum filius ejua
nae nalus est. Neque enira illo nato di.xisset Adara,
Isaac centum octoginta {II xxxv, 28), et fiiius
ejus Jacob prope cenlura quinquaginta {Id. xxvii,
quod dixisse legitur, Aquisivi hominem per Deum ;

nisiillisduobus ipse fuisset horao naacendo additus

28), et quantos inlerposita aliquanta aelate Moyses
primus. Hunc seculus Abel, quem major fraler
centura viginti {Deut. xxxiv, 7), et quantos etiara
occidil, praefigurationc ' quadam peregrinantis civi-
nunc vivunl homines septuaginta vel octoginta, vel
non mullo amplius, de quibus dictum est Et :
tatisDei, quod ab impiis, et quodamraodo lerrigenis,
amplius eis labor et dolor {Psal. lxxxix, 10). id esl terrenam originem diligentibus, et terrenae
civitalis lerrena felicilate gaudeniibus,persecutiones
2. Illa vero numerorum varietas, quae inter codi-
iniquas passura fuerat, primua ostendil. Sed quot
ccs hebraeos invenitur et nostros^ neque de hac au'
liqiiorura longaevilate dissentit, el si quid habet
annorum erat Adara, cum eos genuii, non apparet.
ita diversum, ut verura esse ulrumque non possit,
Exinde digeriintur generaticmes aliae de Cain, aliae
de ilio qiiera ejus successionem,
genuit Adara in
rerum gestarum fides ab ea lingua repetenda est,
ex qua interpretatum esl quod haberaus. Quae fa-
appellavitnomen illiusSelh,
queiii frater occidit, et

cultras cum volenlibus ubique genlium pracsto sit diccns ut scriptum est, Suscitavit enim mihi Deus
j

non lamen vacat (a), quod Septuaginta interpretes, semen aliud pro Abel, quem occidit Cain {Gen. iv, 1,
in plurimis quae diversa dicere videntur, ex hae- 25). Gum itaque islae duae series generationum, una

breis coJicibus emendare aussus est nerao. Non de Seth, alleradeCain, has duas de quibua agimus,
eniin est iila diversitas pulata mendositas nec ;
distinclis ordinibus insinuent civitates, unara coe-

ego ulio modo putandam existimo. Sed ubi non leslera in lerris peregrinantem, alteram terrenara

est scriploris error, aliquid eos divino Spirilu, ubi terreniatanquara solasint gaudiisinhiantera vcl in-
sensus esset consenlaneus veritati, el praedicans haerentem nullus de progenie Cain, cum dinu-
;

veritatem, non interpretantium more ^, sed pro- raerala sil connumerato Adara usque ad oclavam
plielantium libertate aliier dicerc voluisse credea- generaiionera, quotannorura fuisset expressus est,
dum est. Underaerito, non solum hebraeis, verum quando gcnuit eum qui commemoratur post eum.
etiam ipsis, cum adhibet testimonia de Scripturis, Noluiteuiin Spiritua Dei in terrenae civitatis gene-
uti aposlolica invenitur auctoritas. Sed hinc me ralionibus tcmpora notare ante diluvium, sed in
opportuniore loco, si Deus adjuverit, promisi di- coclestismaluit, tanquam essentmeraoria digniores.
ligcnlius locuturum : nunc quod instat expedi;im. Porro autem Seth quando natua est, non quidem
Non enim ambigendum ab bomine, qui ex pri-
est taciti sunt anni patrisejus, sed jam genuerat alios:

mo homine primusest natus, quando taradiu vive- et ulrum solos Gain et Abel, affirmare quis audeat ?

baiit, poluisse constitui civitalcm, sanc lerrenam, Non enim quia snli nominati sunt propter ordincs
non illam quae dicitur civitas Dei de qua ul scri- :
generationum, quas comraemorari oportebat, ideo
beremus, laborera lanti hujus operis in manus consequens videri debet solos fuisse lunc generatos
suinpsimua. ex Adam. Cuui enim silenlio coopertis omoiura
norainibus caetcrorum, legatur eum genuisse filios
et filias, quota fuerilista prolesejus, quisprffisumat
aasererojsi culpam temerilulisovitat? Potuitquippe
1 omnes Mss. At oditi, tantns aiuii ; inondoso.
Sic
2Plerique Mss., centum septnaginla omisso, quin- ;

quc.
3 Mas munerf..
,

(a) Hoc viilt non

: est iaane, ct sine mysterio et ' Lov., p>aefigurationem, dissentlentjbus editis aliis
causa. LcD. Vivbs. ct manuscriptis.
 :;

457 LinKll DKCIMUS (JUINIUS. 458

AiliimdiviniLiis admoailiia (iiccro, pnHloQiiiiuin Selh rcligiono prohibonti'}, llabita eat (iuim rutio rocli»-
nalua est, Siisrilaint enim niihi /)<•».? scmrn atiiul sima cliuritutia, uthoininoH quibua esset uLilin
proAbcl; qiioiiiain lalia oiaL 1'uluriiH, (lui ini|)l(!i-(!t ali|iic lioiicslu conrordia, divoraarum ncccoHHiLudi-

illius sancliLaLoin, ntui tjuod ips(! \mov ponl ouin nnin vinciilis necLoroiiLur noc uiius in uno inul-
;
'

toiiiporis ordiuo uascoroLur. Doiudo (juod acriptuni las liaborct, Bcd .siiigiihc spurgcrontur in «iiiKuloH ;

*
cst, Vixit autcvt Selh quinqiie ct duccntos uunos, vol uc aic ud sociulom vituin dili^Mjntius colligundum
socundnm llcbra'og, qaiiique et c.ciitum ainios, et pliiriuKn i)lurimo8obtinoroiit. I'ulcr rjuippe cl ho-
genuit Enos : (juis possiL nisi inconsitiorulus assovo- cor duaruin sunt nocoaaiLiidinuin noniina. UL orgo
rare, hunc ojus priino{;oiiiLnin iuiaso 1? Ut adiniran- uliurn quieque hubout patrom, uliiim socerum, nu-
tes niorilo ro^idirainiis, (iiiomodo pcr Lol annos im- niorosiiis ho churitas porrigit. Utrumquo autem
munia fuoril u counubio siiio ullo proposiLo conti- unus Adam csse coj^obaLur cL iiliia el liliubuH aiiis,
nenlia3, vel non genuerit conjuf-aLus quandoqui- ;
(juando fraLres sororeaquc connubio jungebantur.
dcm eLiain de ipso loi;iLnr, El gcnuit filios et lilins, Sic et Eva, uxor cjus, utri(|uo scxui filioruin fuit
ct fuerunt omiies dics Scth duodeciinct non(jcnli anni, et Bocrus et matcr qua) si dua) femina) fuissont,
:

et mortuus esl{Gen. v, 4-8). ALquo itadcinceps quo- mater aliera, et socrus altera, copiosis se socialis
ruin anni coinincmoranLur, nec niios filiasquo f^e- dilectio colligarct. Ipsa deniquc jam soror, quod'
nuissc relicenLur Ae per hoc non apparct oinnino, etiam uxor (iebat, duas tenebat una necessitudines:
uLrurnqui nominaLur geniLus, ipso iuerit primoge- quibus per singulas distributis, uL altcra esset soror,
nitus iino vero,quoniam credibilc non est, puLres
: altcra uxor, hominum numoro socialis propinqui-
illos a;tate tam longa auL impubcres fuisse, aut tas augeretur. Sed hoc unde (leroL tunc non erat,
conjugibus caruisse vel fetibus nec illos sorum ; quando nisi fratres el sorores ex illis duohus pri-
filios primos eis natos fuisse credibile esl. Sed cum mis nulli homines crant. Fieri ergo debuit quando
sacree scriptor liistoriis adortum viLamque Noe, potuit, ut existenle copia inde ducerentur uxores,
cujus teuipore dilnvium faclum esl, per succes- quoe non erant jam sorores et non solum istud ul;

siones generationum noLalis temporibus inten- fieret, nulla necessilas esset, verum etiam si fieret,
deret pervenire, eas utique commemoraviL, non nefas essel. Nam si el nepoies primorum homi-
quic primfB suis parentibus fucrinl, sed quae in num, qni jam consobrinas poterant accipere con-
propagationis ordinem venerint. juges, sororibus matrimonio jungerenLur non jam ;

2. Exempli gratia, quo id liat apertius, aliquid duae, sed Ires in homine uno necessitudines fie-
interponam, unde nuiius ainbigat lieri potuisse rent, quse propLer charitatem numerosiore pro-
quod dico. Evangelista Matthajus generationera pinquitate necLendam, disseminari per singnlos
Dominicce carnis per seriem parenlum volens singulffidebuerunt. Esset enim unus homo filiis
commendare memoriae, ordiens a patre Abraham, suis. sciliceL sororique conjugibus, et pater
fratri
atque ad David primitus ut perveniret inlendens, et socer et avunculus ita et uxor ejus iisdein
:

Abraham, inquiL, genidt Isuac : cuv non dixit, Is- communibus filiis et mater et aniita el socrus
mael, quem primitus genuit? Isaac autem, inquit, iidemque inLer se filii eorum, non solum essent
genuit Jacob: cur non dixiL, Esau, qui ejus primo- fratres atque conjuges, verum eliam consobrini
genitus fuit? Quia scilicet per illos ad David per- quia el fratrum filii. Omnes autem istae necessitu-
venire non posset. Deinde sequitur, Jacob aulem clines, qua; uni homini Ires homines connecLebant,
genuit Judam, et fralres ejus : numquid Judas pri- novem connecLerent, si essenl in singulis singulae,
mogenitus fuit? Judas, inquit, genuit Phares et Za- uL unus homo haberet alteram sororem, alieram
ram (Matlh. i, 2, 3): nec istorum geminorum ali- uxorem, alteram consobrinam, alterum paLrem,
quis fuit primogenitus Judae, sed ante illos jam alterum avunculum, alLerum socerum, alLerain
tres genuerat. Eos itaque lenuit in ordine genera- malrem, alLeram amitam, aUeram socrum atque :

tionum, per quos ad David, atque inde quo inlen- ita se non in paucitale coarcLalum, sed latius
derat, perveniret. Ex quo inLeiligi potest, veteres aLque nunierosius propinquilatibus crebris vincu-
quoque homines ante diluvium non primogenitos, lum sociale difTunderet.
sed eos fuisse commemoratos, per qnos succeden- 2. Quod humano genere crescente et multipli-
tium ordo generalionum ad Noe palriarcham du- cato, eliam inler impios deorum multorum falso-
cerelur, ne serae pubertatis illorum obscura et non ruraque cultores sic observaricerniraus, utetiamsi
necessaria quaestio nos fatigel. perversis legibus permitLanlur fraterna conjugia,
melior tamen consuetudo ipsara malil exhorrere
CAPUT XVI. —
De jure conjugiorum quod dissimile licentiam et cum sorores accipere in matrimo-
;

a subsequenlibus matrimoniis habuerint prima con- niura primis huraani generis temporibus oranino
nubia. licuerit, sie aversetur, quasi nunquam licere po-
tuerit. Ad humanura enira sensum vel alliciendum,
1, Cum igitur post primam
genus humanum vel offendendura raos valet plurimum. Qui cura in-
copulam viri facti ex pulvere, et conjugis ejus ex
hac causa imraoderalionem concupiscentiae coer-
viri latere, marium feminarumque conjunctione
opus haberet, ut gignendo mulliplicaretur nec ;

essent ulli homines, nisi qui ex illis duobus nati

1 Am. et et Lov., in una. Emendantur ad Vind. Er.
fuissenl sorores suas conjugcs acceperunl
; viri :

et ad manuscriptos.
quod profecto quanto est antiquius compellenle 2 Sola editio Lov., colligendam,
nccessitate, tanto postea factum est damnabiliua 3 Plures Mss., quae.

Patuol. XLI. {Quinze)

 459 DE CIVITATli: DEI, S. AUGUSTINI 460
ceat, eum
dissignari atque corrutnpi merito esse
'
(//. vin, 20). De qua re in praecedentibus libris
nefarium judicatur. Si enim ini^iuum est, avidildte jam diximus, non ob aliud daemones arrogantes
possidendi transgredi limitem agrorum, quanto sibi divinitalera deosque se credi cupientes sibi
est iniquius iibiiiine concumbendi subvertere limi- expetere sacrificiura, et gaudere hujusmodi hono-
tem morum ? Kxperti autetn sumus in connubiis ribus, nisi quiaverum sacrificium vero Deo deberi
consobrinarum eliam nostris temporibus propler sciunl.
gradum propinquitatis fralerno gradui proximum,
quam raro per mores fiebal, quod fieri per leges CAPUT XVI [. — De duobui ex uno geniiore procrea-
licebat quia id nec divina prohibuit, ct nondum
; tis palribus ulque principihus.
prohibueral lex humana ia). Verumtamcn factum
etiam licilum propter vicinitatem horrebatur iili- Cum
er^o esset Adam utriusque generis pater,
citi et quod (iebat cum consobrina, pene cum
;
cujus series ad lerrenain, et cujus series
id esi, et

sorore fieri videbatur quia el ipsi iiiler se propter

:
ad ccelesiem pertinet civitatem; occiso Abel, atque
tam propin^iuam consanguinitatem fratres vocan- in ejus inlerlectione commendato mirabili sacra-

tur, et penegermani sunt.Fuit autem antiquis patri- mento, facli sunt duo patres singulorum geijerum,
bus relij^iosae curae, ne ipsa propinquitas se paiilatim Cain et Seth in quorum filiis, quos commemorari
:

propaginum ordinibus dirimens longius abiret ei oportebat, duarum istarum civitatum in genere
propinquitas esse desistcret, eani nondum lonjie morldlium evidentius indicia clarere cceperunt.
positam rursus matrinionii vinculo colligare, et Cain quippe geuuit Enoch, in cujus nomine condi-
quodammodo revocare tugientem. Unde jani pleno dit civilalem, lerrenam
scilicet, non peregrinan-
hominibus orbe terrarum, non quidem sorores ex tem hoc mundo, sed in ejus temporali pace ac
in
patre vel matre, vel ex ambobus suis parentibus felicitate quiescentem. Cain autem interpretatur
natas, sed tamen amabant de suo genere ducere Possessio unde diclum est quando natus est, sive
:

uxorea. Verum quisdubitet honestius hoc tempore a patre, sive amatre q]\is, Acquinvi hominem per
etiam consobrinoruin ^ prohibila esse conjugia? Deum (Gen. iv, 1). Enoch vero, Dedicatio: hic enira
noa solum secundum ea quas disputavimus, prop- dedicatur terrena civitas, ubi conditur; quoniam
ter multiplicandas affinilales, ne habeat duas ne- hic habet eum, quem intendit et appetitfiuem.
cessitudines una persona, cum duae possint eas Porro ille Seth Resurrectio intorprctatur, et Knos
babere, et numerus propinqiiilalis augeri sed ; filius ejus interpretalur Homo non sicut Adam (et:

etiam quia nescio quomodo inest humanHe vere- ipsum enim nomen interpretalur Homo), sed com-
cundiae quiddam naturale atque laudabiie, ut cui mune perhiiietur esse in illa lingua, id est hebraea,
debet causa pro[)inquilatis reverendum^ honorem, rnasculo el feminae. Nam sic de illo scriptum est:
ab ea conlineat, quamvis generatricem, tamen li- Masculiim el feminam fecitillos, el benedixil illos, el
bidinem, de qua erubescere videmus et ipsam pu- cognominacil nomen eorum Adam{ld. v, 2). Unde
dicitiam conjugalem. non ambigilur, sic appellatam fuisse feminam
3. Copulalio iKitur maris et feinina;, quanlum Evam proprio nomine, ut tamcn Adam, quod in-
attinet ad genus morlalium, quoddam seminarium terpretatur Homo, nomen esset amborum. Enos
est civitatis: sed lerrena civitas generatione tan- autem sic interprelatur Homo, ut hoc non posse
lummodo, coelestis aulem etiam regeueratione feminam nuncupari periti linguae iliius asseverent,
opus habet, ut noxam gencrationis evadat. Ulrum tauquam filius resurreclionis, ubi non nubent,
autem aliquod fuerit, vel si fuil, quale fuerit cor- neque uxores ducent {Luc. xx, 35). Non enim erii
porale atque visibile regenerationis signum anle generalio, cum illuc perduxerit regeneratio. Quare
diluvium (b), sicut Abrahae circumcisio postea est et hoc non incassum notandum arbitror, quod in
imperata (Gen. xvii, 10, 11), sacra historia tacet. eis generationibus quae propsgantur ex illo qui est
Sacrificasse tainen Deo etiam illos antiquissimos appellalus Seih, cum geuuisse filios filiasque di-
homines nontacet: quod et in duobus primis fra- caiiturS nuUa ibi genita nominatim femina ex-
tribus claruit et Noe post diluvium, cum de arca
; pressaest in his aulem quae propagantur ex Cain,
:

fuissel egressus, hostias Deo legilur immoiasse in ipso finc quousque protenduntur *, novissima
femina geuita nominalur (a). Sic enira lcgitur: Ma-
Editi, desiff»ari. Melius plurcs nianuscripti, dis-
'

thusael genuit l.amcch : et sutnpsit sibi Lamecli duas

signari ; id est convelli et disrumpi. Sic in Tercntio,
Adelph. act. i scen. 2, pro, Modo quid desif/na- uxores, nomen uniAdu, ct nomen secundxSella ; el pe-
vit, Eugraphius legit, dis.iiffnarit, dicitque dissi- peritAda Jobel : liic erat pater habitanlium in taberna-
gnare propric essc aliquid legibus signalum rum- culis ecuanorum. Et nomen
) fratris ejus Jubal : hic
pere.
2 Sic Ms9. At editi, consobrinamm. fuit qui osltndit psalterium et cilharam. Sella autem
^ Editi, verecundum ; dissenticnlil)us Mss. prperit et ipxa Thobel, et erat xrarius ct malleator
(a) Lcgem aTheodosio latain ne inter ronsol)rinos CCramcnti et ferri. Sororaulem Thobel Noema' {Gen.
et parenles inirentur niatrimonin. laudal Aurelius
Victor in Tlieodosio. et Amlirosius, IV, 18-22). Huc usque porrectaj suiit generationes
lil). 8, epist. (56,
eamquc legem fortassis indlcat liic postea Augustinu.s ex Cain, qunc sunt oinnes ab Adim octo, annume-
verbis illis : « Vernin quis dultitet lionestius lioc tein- ratoipsd A-lam, seplem scilicet usquead Lainech,
« porc eliam consolninoruin pruliihita esse eonjngia » qui duaruiu inaritus uxorum fuit et octava esl
'

:
Lox porro isla Tlieodosii hartenus desideratur su- :

pcrest aiilem in camdem rem lox alia. qiine Con-

slnnlio tribuitur, snncila Ilomnc, Arbolione et Lollinno
coiisulibna, in Cod. Tlieod.. Jih. 2 dc incest. Nupt 'Sic Mss. At cditi, dicatur.
Dispensntiim olim a Cae.-nrilius, ul legilimn csset uxor 2 Pleriqne Mss.. pertendunt.
consobriiin, doccl Cassiodorus Senalor, lih 7 Yariar., Nonnulli .Mss. Xormina.
'-'

cnp. 4(3.
{a) Cuin Iiis et sequenlibus confer Theodoretum in
(b) Conf. lib. 5 cont, Julian.. n. 45. Gencsim, quacst. 47. Coquaecs.
4G1 fJRKIl DKCIMUS OnrNTlIS. 402

pcnoratio in filiis pjtis, in quiluiH connnPtiioratur dn (idditiir, llic speravit invocarr iionicn Domini Dei:
el fcminu. Ubi cltigiiiiUn- Hi^inirioalimi rst, liiiro- HutisoHlinililiir.qiiod non in sn ipso Hpniii ponoro ilc-

num civilutctn usquc in aiii lincni carnuloa hiihilu- Itout hoiiio. Miilcdiclui «nirn omni», n\cai ulibi logi-
rarn ponorationos, qiia) mariuni rominarimi(|iio liir, qiii spcm suum pouit in linmiiic {.Jerem. xvii, !>) ;

conjimoLione provcniunt. lliulc ot ipya', ([uoil pra?- nc (lor lioc, nco iii sc, ut sit civiH uitorius civilutin,
tor livam nusquuin reperitur anto diluvium nomi- (luiunon Hociindum (llium Cain dodicutiir hoc lcm'
nibiis propriia oxprimimlur uxoros illms hominis, porc, id cst inortuliH hiijiiH sjcculi lubonti! trunn-
qui noniiiiutiir hic novis8iinu3 pulor. SicuL uulom cursu, aed in illa iiMinortulitate beatudinia scmpi-
Cain, quod inlcrpretutur Possegsio, lorrenjB condi- terncB.
tor civitutis, ct liiius cjus, in cujus nomino con-
dila cst, Enoch, quod inlcrpretutur Dedicutio, in- CAPUT XIX. — Dc siqnificatione qux in Enoch
dical istain initium ct (inom huliero
civitulcra et translatione monstratur.
terrenum ubi nihil
;
spcratur amplius, (^uani' io
hoc s.-eculo ccrni potcsl ita Seth, quod intcrpre-
:
Nam et ista propago, cujus est pater 8clh, in ea
tatur llosurreclio, cum sit gcncrulionum scorsuin generatione habet dedicationis nomen, qua? septima
commemoratarum patcr, quid de filio ejus sacra osl ab Adain, annumerato Adam. Septimusenim ab

intucndum est. illo natus cst Enoch, quod inlerpretatur Dedicatio.

hajc historia dicat,
Sed ipse est ille translatus, quoniam placuit Deo, et
CAPUT XVIII. —
Qiiid signilicalum sit iii Abel, et insigni numero
ordinegeneralionum, quo sabba-
in
Setli, et Enos, quod apparecU ad Christum et cor- tum consecratum est, septimo scilicet ab Adam. Ab
pus ejus, id csc Ecclesiam, pcrtincre. ipso aulein patre istarum };enerationum, quae dis-
cernuntur a propagine Cain, id est a Soth, sextus
Et Selh, inquit, natus est filius, et nominavil no- esl quoto die factiis est homo, et consummavit
:

menejusEiios : hic speravit invocare nomen Do- Deus omnia opera sua. Sed hnjus Enoch transla-
mini Dei (Gen. iv, 26). Nempe clamat atteslatio ve- dedicalionis est preefigurata dilatio. Quae
tio noslraj
ritatis. Inspe igitur vivit homo (ilius rcsurrectio- quidem jam facta est in Ghristo capite nostro,
nis; in spe vivit, quatndiu peregrinulur hic civi- qui sic resurrexit, ut non morialur ulterius, sed
tas Dei, quae gignitur ex fide resurreclionis Christi. etiam ipse translatus est restat autem altera de-:

Ex duobus namque illis hominibus, Ahel, quod in- dicatio universae domus, cujus ipse Christus est
terpretatur Luctus, el ejus fratrc Seth, quod inter- fundamentum, qua; differtur in finem, quando erit
pretatur, Rcsurreclio, mors Christi et vita ejus omnium resurrectio, non morilurorum araplius.
ex mortuis (iguratur. Ex qua fide gignitur hic Sive autem domus Dei dicatur, sive teraplum Dei
civitas Dei, iii est homo, qui speravit invocare idipsum nec abhorret a latini
sive civitas Dei, esl,
nomen Domini Dei. Spe enim salvi facti sumus, ait eloquii consuetudine. Nam et Virgilius imperiosissi-
Apostolus. Spes aulem quse videtur, non est spcs : mam civitatem domum appellat Assaraci, Roma-
quod enim videt quis, quid speral? Si aulem quod nos volens intelligi, qui de Assaraco per Trojanos
non videmus, sepcramus, pcr patienliam exspecla- originem ducunt; et domum iEoeae eosdem ipsos
mus {Rom. viii, 2i, 25). Nam quis vacare hoc exis- [JEneid. lib. 1. vers. 284; lib. 3, vers. 97), quia eo
timet ab allitudine sacramenti? Numquid enirn duce Trojani cum Italiam venissent, ab eis condi-
Abel non speravit invocare nomcn Domini Dei, ta est Roma. Imitatus namque esl poeta ille sa-
cujus sacrificium Scriptura tam acceptum Deo eras Litteras, in quibus dicitur domus Jacobtam
fuisse conimemorat ? numquid ipse Seth non spe- ingens populus Hebraeorum.
ravit invocare nomen Domini Dei, de quo di-
clum est, Suscilavit enim mihi Deus semen aliudpro CAPUT XX. —
De eo quod Caia successio in octo ab
Abel (Gen. iv, 25)? Cur ergo huic proprie tribuilur Adam gcnerationes claudilur, et in posteris ab eo-
quod piorum omniura intelligitur esse comraune, dem palre Adam Noe decimus invenilur.
nisi quia oportebat in eo qui de patre generatio-
nura in meliorem partem, hoc est supernae civita- 1. Dicet aliquis : Si hoc intendebat scriptor hu-
tis separatarum, primus commemoratur exortus, jus historiae in commemorandis generationibus ex
praefigurari hominem, id esthominum societatem, Adam per Qlium ejus Seth, ut per illas pervenirel
quae non secundum hominem in re feliciiatis ter- ad Noe, sub quo factum est diluvium, a quo rur-
renae, sed secundum Deum vivit in spe felicitatis sus contexeretur ordo nascentium, quo perveniret
aeternse ? Nec dictum esl, Hic speravit in Domi- ad Abraham, a quo Matthaeus evangelista incipit
num Deurn aut, Hic invocavit nomen Doraini Dei:
; generationes, quibus ad Christum pervenit aeter-
sed, Ilic speravil, inquit, invocare nomen Domini num Regem civitatis Dei quid intendebat in ge- ;

Dei. Quid sibi hoc vuU, Spcravit invocare, nisi nerationibus ex Cain, et quo eas perducere vole-
quia prophelia est, exorturum populum, qui se- bat? Respondetur Usque ad diluvium, quo totum
:

cundum electionem graliae invocaret nomen Domi- illud genus terrenae civitatis absumptum est, sed
ni Dei?Hoc est, quod per alium prophetam dic- reparatum ex filiis Noe. Nequeenim deesse pote-
tum, Apostolus de hoc populo intelligil ad Dei rit haec terrena civitas societasque hominum se-
gratiam pertinente El erit, omnis quicumquc invo-
: cundurn hominem viventium usque ad hujus saeculi
caverit nomen Domini, salvus erit {liom. x, 13; Joel finem, dequo Dominus ait, Filii hujus sseculi gena-
II, 32). Hoc enira ipsum quod dicitur Et nominavit rant, et gencranlur {Luc. xx, 34). Civitatem vero Dei
nomen ejus Enos, quod inlerpretatur Homo ; ac dein- peregrinantem in hoc saeculo regencratio perducit
ad alterum sfficulum, cujus filii nec generant, nec
I
Editi, f/uam quod. Abcst, quod, a Mss. generantur. Hic ergo generari ct gencrare civitati
 :

463 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 464

utrique comraune esL (juamvis Dei civilag habeat

: ginta detraiiantur numquid credibile esl per mil-
:

etiam hic multa civium miiUa, quaj ab opere geno- le quadringentos, et quod excurrit, annos, qui
randi seabstinent; ped habet eliam illa ex imita- restant usque ad diluvium, progeniem Cain a ge-
tione quadam, licel errantium'. Ail eam namciue nerationibus vacare potuisse?
pertinent etiara, qui deviantes ab hujus fide diver- 3. Sed (jui ex hoc movelur, raeraineril. cum quae-

sas haereses condiderunt secundum : horainem rerem quoraodo credendum sit, antiquos illos ho-
quippe vivunt, non secundum Deura, Et Indorum raines per tam muitos annos a gignendis fiiiis
Gymnosophistaj, qui nuiii perhibenlur phiiosopha- cessarepotuisse, duobus raodis islara soiutam esse
ri in solitudinibus indiae, cives ejus sunt, el a ge- quaestionem; aut de sera pubertate, proportione
nerando se cohibent (n). Non enim est hoc bonum, lam longae vitae aut de filiis qui commemorantur
;

nisi cura fit secundum lidem surarai boni, qui est in generationibus, quod non fuerint primogeniti;
Deus. lloc taraen nerao fecisse ante diluviura re- sod hi per quos ac eum, quera intendebat auctor
peritur quandoquidera cliara ipse Enoch septiraus
: iibri, poterat pervenire, sicut ad Noe in generatio-

ab AdanD, qui translatus rcfertur esse, non mortuus, nibus Seth. Proinde in generationibus Cain, si
genuil lilios et fiiias antequam transferretur; in non occurrit qui deberet intendi,ad quem praeler-
quibus Mathusalera, per quem generationum
luit raissis primoj,'enitis, per eos qui coramemorati
memorandarura ordo transcurrit. sunt, perveniri oportebat, sera pubertas intelligen-
2. Cur erc;o tanta paucilas successionura com- da restabit ; ut aliquanlo post centum annos, pu-
raeraoratur in generationibus ex Cain, si eas us- beres habilesque ad gignendum facti fuerint, ut
que ad diiuviura perduci oporlebal, nec erat diu- ordo generalionum per priraogenitos curreret, et
turna aet;is prajveniens puberlalera, quae centura usque ad diluvium ad numerura annorura tantae
vei amplius annos vacarct a fetibus? Nam si non quanlitatis occurreret. Quaravis fieri possit, ut
intendebat auclor libri hujus aliquem, ad quem propter aliquara secretiorera causara, quae rae la-
necessario perduceret seriem generationum, sicut tet, usque ad Lamech et ejus filios generalionum

in iilis quffi veniunt de semine Selh intendebat pervenienle conlextu, comraendaretur haec civitas,
pervenire ad Noe, a quo rursus ordo necessarius quam dicimus csse terrenara ac deinde cessaret ;

sequeretur; quid opus erat praeterraittere primo- sci-iplor libri comraeraorare caeteras, quae usque
genitos lilios, ut perveniretur ad Lamech, in cu- ad diluvium esse poluerunt (a). Polest el illa esse
jus fiiiis finitur illa conlextio, octava generatione causa, cur non ordo generationum per primogeni-
scilicet ex Adara, septima ex Cain, quasi esset in- tos ducerelur, ut necesse non sit in illis homini-
de aiiquid deinceps connectendum, unde perveni- bus tam seram credere pubertatem, quod scilicet
retur vel ad Israeliticum populum, in quo cociosti cadem civitas, quam Cain in noraine Enoch
civitati etiam terrena Jerusaiem figuram prophe- filii sui condidit, longe lateque regnare potuerit, et

ticam praebuil, vei ad Ghristum secundum car- reges habere non simui plures, sed suis aelatibus
nem, qui esl super omnia Deus benediclus in sae- singulos, quos genuissent sibi successuros qui- '

cula {Hom. ix, 5), superns Jerusaiem fabricator at- curaque regnassent. Horura regura primus esse po-
que regnator cum tola progenies Cain diiuvio sit
: tuit ipse Cain, secundus filius ejus Enoch, in cu-
deleta? Unde videri potest, in eodem ordine gene- jus nomine ubi regnaretur, condita est civitas
rationum priraogenitos fuisse commemoratos. Cur tertius Gaidad,quem genuit Enoch quartus Ma- :

ergo tam pauci sunt ?Non enim usque ad diluvium nihei^, quem genuit Gaidad quinlus Mathusaei,
:

tot esse potuerunt, non vacanticus usque ad cen- quem genuit Manihel sextus Lamech, quem ge-
:

tenariam pubertalem patribus ab officio generan- nuit Maihusael, qui septimus est ab Adara per
di, si non erat tunc proportione iongajvitatis il- Cain. Non autem erat consequens, ut primogenili
lius etiam sera pubertas. Ut enim peraeque trigin- regum' regnantibus succeilerent patribus, sed
ta aiMiorum fuerint, cum filios generare cccperunt, quos regnandi raeritura propter virtutem terrenae
octies triceni (quoniam oclo sunt generaliones utilera civiiati, vel sors aliqua reperiret, vei ille
cura Adara et cura eis quos genuil Lamech), du- potissimura succederet patri haereditario quodara
centi et quadraginta sunt aiini num itaque toto
: jure regnandi, quera pra; caeteris filiis dilexisset.
deinde tempore usque ad diluvium non goneravc- Potuit autcm vivcntc adhuc Laracch atquc rcgnan-
runt? Qua tandem causa, qui hoec scripsil, genera- te fieri diluvium, utipsum cum aliis omnibus ho-
tiones comraemorarc noiuit quae sequntur? Nam minibus, exceptis qui in arca fuerunt, quem perde-
ex Adam usque ad diluviura computantur anni,
secundum codices nostros, duo millia ducendi se- 1 Sola edilio Lov., ibi : et paulo post, ubi regnaret ;

xaginla duo ^ secundum hobra;os autem, raille

:
pro, vhi rcfjnavctur.
2 Aliquot Mss. Mevia. Et nonnDlll, Maviael. Apud
eexcenli quinquaginta sex. Ut or^'0 istiira nunio-
Scptuagintn voro, Maieleel.
rum minorem credamus esse veriorem, de mille Sic codices uostri. In B., ut primogeniti in reg-
'>

sexcentis quia<|uaginta scx annis ducenli quadra- num. M.

(a) (Ircdo osso onumcriitas lanlum gcnerationes
qnne pnniri dohobnnt
("ain, j^ropler fralricidium. Sic
* Itn Mss. Edili autem, sed hahet eliam i/la cires onim .loscpbua scribit, Anti([. Ju(1. lib. i, cap. 2, § 1 ;

nnnnullos istis siniiles ex iinicadone quaclam licct « Cain sacriricinm oelebrnnli nc poscenli ne ob
trraiites. hoc irnm sn.^ciperel, sneviorcm puMiam liomicidii
Aliquot M39., duo millia dueenti quinrjtiaginta.
2 ( rolnxnvit :mnlediotumqno csse conslitnit, ot ojus
Eusebius, Hieronyinu!», Heda iilii([uo sccunilniu st>pl\ia- « sobolein i!S([Uo nd septimnm penerntionom inter-
ginla interpretum codiccs compuliint duo luillia (hicon- « ininntus osl osse puniendam. • Tum elinm us-
t09 quadrnginta ot duos nnnos. —
Godex 2050, (/1/1 que ad id lempus vixit Cain nijns finem vitne
:

millia duccnli lxxii.M. per genorntionom ejus nolebal narrnlor praolermittere,

(o) Conf. supra, lib. 14, cap 17, in fiu. LVD. YlVES.
4C5 UHVM DKCIMIJS OUTNTUS. m
»i variu toautem Enos/jui fuil fllius Setk,nd conditionis tiu-
rct, invonirct. Noquo oniin niirondinn chI,
uuiKirmu iMtc-r|iuHilii, per mann'. yrincipium lit reditum.
quiinliluto nuiucrositiiliH
usquo ud diluvium
taiu longiuu ailiiloin ab Adatn Primo autom intuonduin OBt^qucmadmodum cum
hubuit ulruiiuo
non (cciuulis uumori gcnorutiouoH ox Cain gcnoraiiones cniimoruionlur.commomoruto
Sctii autom
progonios, sod por Ciiin soptoui, per unlo c;i'loroH postoros oJiih iIIo in ciijus nomino
ub Adam
decom soptiiuus ost onim, ut j;im dixi,
:
condilu osl civilas, id e.st lOiioch, ctmloxti HUiit cie-
Lamech, decimus Noo ol idoo non unua
(lliuB
ud illum finem, de quo ioculussum, donoc
:

teri iisquo
plurca
Lamech, sicul in Ccctoris superiua, sod illud gonus utquo iiniverHu propago diluvio
dele-
oommomoruti sunt; quia incortum orat quis ci rotur:cum voro fiiius Solh unus commomoralus
fuisset mortuo succossurus, si
regnandi tempus addilis
fuisset Knos, nondum usquo ad diluviurn
inter ipsum et diluvium romansisscl.
Cffiloris.articulus quidiim intcrponitur et dicilur,//(c
sivo pcr primo-
4. Sed quoquo modo se habcat, libernativitatis liominum, qua die fecit Dcuf Adam,
genitos, sive perreges, ex Cain
generationcm ordo Mascutum et feminam
ad imaginem Dei fecit ilium.
decurreus, mihi nullo pacto pra^lcrcundnni
illud fec.ii ilios, et bcncdixit illos, el cognominavit nomen
seplimus ab
silenlio vidctur, quod cuin Lamech eorum Adam, qua die fecil illos{Gen. v, 1, 2). Quod
fuisset inventus, tol ejusannumerati
sunt fi-
Adam mihi videtur ad hoc interpositum, ut hinc rursus
donec undenarius numcrus implerelur, quo
sigui-
lii, incipcret ab ipso Adam dinumeratio temporum,
Adduntur enim tres fiiii,et una
ficatur peccatum. quam noluit facero qui haec scripsil ia civitate ter-
filia. Uxores autem aliud
possunt significare, non rena: tanquam cam Deus sic commemoraret, ut
Nunc enim
hoc quod nunc commendandum videlur. non computarel. Sed quare hinc rediiur ad istam
vero unde sint recapitnlationem, posteaquam commemoratus cst
de generationibus loquimur ill® :

genil.-v, lacitum est. Quoniam ergo

Lex dcnario nu-
filius Selh, homo qui speravit invocare
nomea
Deca- duas
mero praedicatur, unde est memorabilis pro-
ille quia oportebat istas
Domini Dei ; nisi sic
quoniam homicidam usque ad
logus; profecto numerus undenarius, ponere civitates, unam per
legis, ac suis
transgreditur denarium, transgressionem homicidam; nam et Lamech duabus uxoribus
per hoc peccalum significal. Hinc est quod in taber-
se perpetrasse homicidium confitetur {Gen. iv, 23):

naculo teslimonii, quod erat in itinere popuh Dei

alteram per eum qui speravit invocare nomen Do-
velul templum ambulatorium ', undecim vela cih- mini Dei ? Hoc est quippe in hoc mundo peregri-
nantis civitatis Dei lotum atque summum in
cina fieri praecepta sunt {E.xod. xxvi, 7). In cilicio hac
haedos unum hominem,
quippe recordatio cat peccalorum, propter mortalitate negotium, quod per
quem sane occisi resurrectio genuit, commendan-
quod confitentes in cilicio
ad ainistram futuros :

quod Psalmo
prosternimur, tanquam dicenles in
dum fuit. Homo quippe ille unus totius supernas
scriptum est, Et peccaium meum anle me est
semper completa,
civitatis esl unilas ; nondum quidem
Adara per Gain sce- cora-
(Psai. L, 5). Progenies ergo ex sed prajmissa ista prophetica praefiguratione
leratum undenario numero quo peccatum finitur,
plenda. Filius ergo Cain, hoc est filius posses-
et ipse numerus femina
claudilur, a habeat nomen in civi-
significalur :
sionis (cujus, nisi terrenae ?)
per quod De
quo sexu inilium factum est peccati, tate 'errena, quffi in ejusnomine condita est.

omnes morimur. Commisaum est autem, ut

et Invoea-
his est enim de quibus cantatur in Psalmo,
voluplas carnis, quoe spiritui resisteret,sequeretur. bunt nomina eorum in terris ipsorum {Psal. xlviii,

Nam et ipsa fiiia Lamech Noema Voluptas inter- 12).Propler quod sequitur eos quod in alio Psalmo
pretatur. Per Seth autem ab Adam
usque ad Noe
scriptum est, Domine ,in civitate tua imaginem ipso-
numerus. Cui Noe
denarius insinuatur legitimus rum ad nihilum rediges {Psal, lxxii, 20). Filius au-
duo benedi-
tres adjiciuntur filii unde uno lapso
:
tem Seth. hoc estfilius resurrectionis, speret in-
palre, ut remoto reprobo et probatis societatem
cuntur a vocare nomen Domini Dei. Eain quippe
fiUia ad numerum additis etiam
duodenarius nume-
hominum praefigurat quaedicit, Ego autem, sicutoli-
el in Aposto-
ru8 intimetur, qui et in Palriarcharum va Iructifera in domo Dei speravi, in
misericordia
Jorumnumeroinsignisest, propter septenarii Apos- Vanas autem glorias famosi in
Dei{Psal. u, 10).
septenarii
tolorum numero insignis est, propter terra nominis non requirat .• Bealus enira vir, cujus
partes, alteram per alteram multiplicatas.
Nam ter nomen Dominispes cjus, et non respexit in vam-
est
ita se
quaterni vel qualer terni ipsum faciunl. Ilis tates,etinsanias mendaces » (P5a/.xxxix,5). Proposi-
et commemo-
itaque duabus civitalibus, una in re hujus
habentibus, video considerandum, sa-
tis
randum, ista utraque progenies, quaj distinctia ge- culi, altera in spo Dei,ianquam
ex communi, quae
neralionibusduasinsinuat civitates, unam terrige- aperta est in Adam, janua mortalitalis
egressis, ut

narum, alteram regeneratorum, quomodo poslea procurrant et excurrant ad

^ discretos propnos ac
sic commixta fuerit alque confusa,
ut universum temporum ; in
debitos fines, incipit dinumeratio
genus humanum, excepiis octo hominibus, perire recapi-
qua et aliae generationes adjiciuntur, facto
mereretur diluvio. tulalione ex Adam,excujus origine
damnata, velu-
tradita, fecitDeus
massa una meriiasdamnationi
CAPUT XXI. —
ralione commemoralo Enoch,
Qua
ti

quifuit filius Cain, totius generationis ejus usgue

ad diluvium sit continuata narratio ; commemora-
1 Editi, falsas. At Mss., mendaces : slc passim Au-
gustinus.
2 Ita Mss. Editi autem, percurrant.
i In sola edilione Lov., templum deambulato-
rium.
 : ;

467 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 468

alia in contumeliam vasa irae, alia in honorem vasa bato, Deum filii Dei neglexerunt,et filiashominum
misericordiae (/?om. ix, 23) reddens quod debe- ; illis dilexerunt. Quibus duobus nominibus satis civitas
tur in poena, islis donans quod non debetur in gra- utraque discernitur. Neque enim et illi non erant
lia ut ex ipsa ctiam cornparalione vasorum irae,
: filii hominum per naturam; sed aliud
nomen coe-
superna civilas discat, qua? peregrinatur in terris, peranthabere pergraliam. Nam in eadem Scriptura,
non fidere liberlale arbitrii sui, sed speret invo- ubi dicti sunt dilexisse lilias hominum filii Dei,
care nomen Domini Dei. Quoniam voluntas, inna- iidem dicli sunt etiamangeli Dei. Unde illos mulli
tura quae facta est bona a Deo bono, sed mutabilis putant non homines fuisse, sed angelos.
ab immutabili, quiaex nihiio, ct a bono potest de-
clinare, ut faciat malum, quod fit libero arhitrio et
—
;
CAPUT Ancredendum sil angelos subslan-
XXIII.
a malo, ul faciat bonum, quod non fit sine divino
spiriiualis,amore speciosarum mulierumcaptos,
tise
adjutorio.
earumdem iniisse conjugia, ex quibus gigantes sint
creati.
CAPUT —
De lapsu (iliorum Dei alienigena-
XXII.
rum mulierum amore captorum, unde et omnes, ex' I. Quamquar?stionem no3 Iranseunter commemo-
ceplis octo hominibus, diluvio perire meruerunt.
ratam in lertio hujus operis libro (cap. 5) reliqui-
Hoc itaquelibero voluntalis arbitrio genere hu- mus insolutam, Utrum possint angeli,cum spiritus
mano progredienle atque crescente, sint, corporaliter coire cum feminis. Scriptum est -
facla est per-
enim, Qui facil angelos sups spirilus id est, eos
mixlio, et iniquitate participata quaedam utriuaque :
^
oonfusio civitalis. Quod malum a sexu femineo cau- qui natura spiritus sunt, facit esse angelos suos,
sam rursusinvenit non quidem illo modo quo ab
:
injunfiendo eis officium nuntiandi. Quienim graece
initio;non enim cujusquam etiam tunc fallacia se- dicitur a-ffzXo;, quod nomen latina declinatione an-
dustae illae feminae persuaserunt peccatum viris gelus perhibelur, lalina lingua nuntius interpreta-
:

sed ab initio quae pravis moribus fuerani in lerrena tur. Sed utrum eorum corpora consequenter ad-
junxerit, dicendo, Et ministros suos ignem ardcntem
civitate, id est in terrigenarum societate, amalae
sunl a {Psal. cui, 5) an quod charitate tanquam igne spi-
:
filiis Dei, civibus scilicel pere},'rinanti3 in
rituali fervere debeant ministri ejus, ambiguura
hoc saeculo alleriiis civitatis, propter pulchriludi-
nem corporis {Gen. vi, i sqq.). Quod bonura Dei est.Apparuisse lamen hominibus angeiosin lalibus
quidem donum est: sed propterea id largitur etiam corporibus, ul non solum videri, verum etiam tangi
malis, ne magnura bonum videaiur bonis. Deserto possent, eadem verissima Scriplura testatur. Bt
ilaque ma>,'no bono et bonorum proprio, lapsus est quoniam creberrima fama est, multique se exper-
faclus ad bonum minimum, non bonis proprium, tos, vel ab eis qui experti essent, de quorum fide

sed bonis uoalisque commune dubitandum non est ', audisse confirmant, Silva-
ac si filii Dei filia- :

rum hominuni amore sunt nos ^ et Faunos, quos vulgo incubos vocant.impro-
capti, atque ul eis con-
jugibus fruerentur, in mores socielatis terrigenae bos saepe exstitisse mulieribus, et earum appetisse
detluxerunl, deserla pietate quam in sancta socie- ac peregisse concubitum (u) etquosdam da^mones,
;

tate servabanl. Sic enim corporis pulchritudo, a quos Dusios Galli nuncupanl, hanc assidue immun-
Deo quidem factum, sed lemporale, carnale, infi- diliam et tenlare etefficere, plures talesque asseve-
mum bonum, male amalur postposito Deo, aeterno, rant, ut hoc negare impudentiae videntur non hinc :

intcrno, sempiterno bono aliquid audeo definire, utrum aliqui spiritus cle-
quemadmoiium jusliiia :

deserta et aurum amatur ab avaris, nullo peccalo menlo aerio corpornti (nam hoc eiementum etiam
auri,sed hominis. Ila sehabet omnis creatura. Cum cum agitalur flabello, sensu corporis lactuque sen-
enim bona sit, et bene potesl amari, et male bene, tilur), possint etiam hanc pati libidinem, ut quo-
:

acilicet ordine custodilo; male, ordine perturbato. modo pos3iint,sentientibus feminis misceantur. Dei
Quod in laude quadara Cerei breviter versibus tamen Angelos sanctosnullo modo illo lempore sic

dixi ' labi potuisse crediderim nec de his dixisse apos-

:

tolum Pelrum,Si' enim Deus angelis percantihus non

Haec tua sunt, bona sunt, quia tu bonus ista creastl. jiepercit,sed carcerihus caliginis inferi retrudens Ira-
Nil nostrum cst in eis, nisi quod peccamus amantes, didil in judicio puniendos reservari (II Pelr. ii, -4)
Ordine neglecto, pro te, quod conditur abs te.
sed potius de illis qui primum apostatantes a Deo
cum diabolo principe suo ceciderunt, qui primura
Creator aulem si veraciler ametur, hoc est, si ipse,
hominem per invidiam serpentina fraude dejecit '.
non aliud pro illo quod non est ipse, ametur, ftiisse etiam t)ei homines nuncu-
Angeios autem
male amari non potest. Nam etamor ipse ordinate palos, eadcm Scriptura sancta /ocupletissima testis
amandus est, quo bene amatur quod amandum est, est {b). Nam et de Joanne scriptum est, Ecce milto
ut sit in nobis virlus qua vivitur beno. Unde mihi
videtur, quod definitio brevis et vera virtiitis, Ordo
esl amoris propter qnod in sancto Cantico ranti-
:

1 Noslri codices, non es.^set. M.

corum cantal sponsa Christi,rivitas Dei, Ordinnle 2 Hic npud Lov., additur, Pancs quod ab editis aliis
:

in me chnritatem {Canlic. Hujus igitur chari-

ii, 4). et Mss. abcst.
tatis, hoc est, dileclionis etamoris ordine (n) pertur- 3 Sic Mss. Editi vero, decepli.

(a) Supra, lib. (3, cap. 9, n. 2.

(6) Idem obscrvarunt Tertullianus, contra .ludaeos,
Sic omncs ad unum libri Mss. At editi in laude qtii. lib. 2, rnp .loannos Chrysostomus, llomilia 21 in
;

dam Creatori.t hreviter versibu.t ili.vit. Geneslm. CoutAGU^.

{a) Gonf lib. i do Doct. Christ., n. 2i.
 400 LinEn DECIMTJS OTTINTIJS. 470

an(jetum viciim aiitc faciem luam, (jui pi;rp(iral>it rnines procui dubio fulBso, Hcriptura ipaa sinc uilu
vinm luiiin {^la/r. i, ~). Ml Miilaf.hiiia prnpliotn pro- dpciurat. Oijim eniin pnnniiHHum CKHel,
aiiiliigiiitiitit

priii iliuulam, i(l ohI silii pri)|irio iinporlilii, nruliii (jiiod viilcnles angeli Dci filtas hominum, (/uia lionte
dicLiis cal unpoluH (Malack. ii,7), siiiil,sumpscrunt sibi u.tori'S cx omnihus quas cle-
2. Vpruin lioc iiiovol (luosiiiuii, qiioil x illis (|iii i gcrant ; iiiox udjiinctum cst, Etdixit Dorninus Dcus:
dicti sunl angoli D(m, ct cx iiuiliLTibua (piuH uiiiuvc- ISon permanehil spiritus meus in hominihus his in
runt, non (luusi IioininoH fi;oiioris nostri, soil ^igaii- .'lUcriium, jiroptcr quod caro sunt. S()iritu quippo
tea legiiiius C33C nutos.Ooaai voro corporu liomiiiuin Dei fuerunl fucti angcli Dei et filii Dei : sed decli-
modum noatrum ionj,'o cxccdonliii, (pioil oliam su- nundo ad inferiorn, homines dicuntur nnmino
pra coinmomoravi {rap. 0), non otium noslris lom- natur.e, noii gratia) ; dicuntiir et oaro, dcscrtorca
poribus nata sunt. Nonno aiito paucos annos, cum apirilus et deaerendo descrli. Et Soptnaginta qui-
RomancTO urbis, quoil a (lothis lactiim csl, appro- dem intorprclcs ot angelos Dei dixcrunt istos, ot
pinquaret cxciiliuui, Ilomiu fuil fomina cum suo fiiioa Dei (juod quideiii non omnes codicos habcnt;
:

palre elsua matre, quaa corpore quodammodo gi- narn quidam

nisi filios Dei non habent. Aquila
ganteo longo caeteris priEemincrol? Ai (jiiam vi- autem, qnem interpretem Judiei cajteris anle-
sendam niirabilis llebat usqueiiuaque concursiis. ponunt, non angelos Dci, nec (ilios Dei, sed lilios
El hoc erat maxime admirationi, quod ambo pa- deorum interpretatus est (a). Utrumque autem
rentcs e.jiis nec salleni lam longi homines erant, verurn csl. Nam et filii Dei erant, sub qno patre
quam longissimos videre consuevimus. Poluerunt suorum patrum etiam fratres erant ; et lilii deorum,

ergo giganles nasci el prius quam filii Dei, qui et quoniaiii a diis geniti erant, ciim qnibus etipsi dii
angeli Dei dicti sunl, (iliabus hominum, hoc est erant, juxta iiliid Psalmi ; Ego dixi, Dii estis, et
secundum hotninom viventiuin, niiscerenlur ; filii filii Exrelsi omnes (PsalMeritoenim cre-
r^xxxi, 6).
scilicet Seth liliabus Gain. Nam et canonica Scrip- dunlur Sepluaginla interpreles accepisse prophe-
tura sic loquitur, in quo libro haic leginius, cujus ticum spiritum, ut si quid ejus auctoritate rr.uta-
verha isla sunt El factum est, poslt]uam coiperunl
:
rent, atqiie aliti r quam erat quod interpretabantur
hominei mutli fieri super terram, et filix natx sunl dicerent, nequc hoc divinitus esse dictum dubi-
illis : videntes autem angeli Dei filias hominum,
'
taretur. Quamvis hoc in liebriBO esse perhibeatur
quia bonse sunt, sumpseruyit sibi uxores ex omnibus ambiguum, ut et filii Dei, et filii deorum, posset
quas elegerant. El dixit Dominus Deus : Non perma- interpretari.
nebit spiritus meus in fiominibus his in seternum, 4. Omittamus igitur earum scripturarura fabu-
propter quod caro sunt. Erunl autem dies eorum las,quae apocrypbse nuncupantur, eo quod earum
centum viginli anni. Gigantes autem erant super occulta origo non claruit patrlbus, a quibus usque
ierram in diebus illis : et post illud cum inlrarenl ad no3 auctorilas veracium Scriplurarum certis-
filii Dei ad filias hominum, et generabant sibi, sima et nolissima successione pervenit. In his
ilti erant gigantes, a sseculo homines nominati{a)
autem apocryphis etsi invenitur aliqua veritas,
(Gen. VI, 1-4). llasc libri verba divini satis in- tamen propler multa falsa nulla est canonica auc-
dicant, jam illis diebus fuisse gigantes super toritas. Scripsisse quidem nonnulla divina Enocb,
lerram, quando filii Dei acceperunt uxores filias illum &eplimum ab Adam, negare non possumus,
hominum, cum eas amarent bonas, id est pul- cum hoc ia Epistola canonica Judas apostolus
chras. Consuetudo quippe Scripturae hujus est dicat {Judse 14). Sed non frustra non sunt in eo
etiam speciosos corpore, bonos vocare. Sed et canone Scripturarura, qui servabatur in templo
postquam hoc factum est, nati sunt giganteH. Sic Hebrsei populi succedentium diligentia sacer-
enim ait Giganles autcm erant super ierram in
:
dotum, nisi quia obantiquitatem suspecta fidei jn-
diebus illis : et post ittud, cum intrarent filii Dei ad dicala sunt, nec utrum haec essent quae ille scrip-
filias hominum. Ergo el ante in illis diebus, et posl non talibus proferenlibus,
sisset', poteral inveniri,
illud, Quod aulem ait, Et generabant sibi, satis successionis reperirentur rile
qui ea per seriem
ostendit quod prius, antequam sic caderenl filii sub nomine profe-
servasse. Unde illa quae ejus
Dei, Deo generabant, non sibi, id est, non domi-
runtur, et continent istas de gigantibus fabulas,
nante libidine coeundi, sed servienle officio propa-
quod non habuerint homines patres, recte a pru-
gandi non familiam fastus sui, sed cives civitatis
dentibus judicantur non ipsius esse credenda
;
;

Dei quibus annuntiarent lanquam angeli Dei, ut

sicut multa sub nominibus et aliorura Prophe-
:

ponerent in Deo spem suam [Psal. lxxvii, 7),

tarum, el recentiora sub nomiaibus Apostolorum
similes illius qui natus est de Seth, filius resurrec-
tionis, et speravit iQvocare nomea Domioi Dei in ;

quaspe essent cum suis posteris cohaeredes ater-

norum bonorum, pl sub Deo patre fratres filiorum. •Hic editi addunt, Cur autem hoc ; quod ab omni-
3. Non autem illos ita fuisse ant;elos Dei, ut ho- bus manuscriptis abest.
(a) Yixit (Aquila; sub Adriano imperatore et cum ;

mines non essent, sicut quidam putant, sed ho- prius Christo nomen dedisset, et abduceretur a mathe-
maticis astrologicisque studiis, quibus nimium erat de-
ditus, ab Apostolis et discipulis Domini, nihilominus
1 Particula, autem, quae omissa in editis fuerat, ha tamen in vanis illis studiis persisteret, Ecclesia pul-
betur in Mss. et apud L.XX. sus Uuo factuin ut relicto Christianismo transiret
est.
_
(a) Hic locns Geneseos male a Lectantio, Institu- ad Judaismum, et magna postea animi contentiona
tionum libro 2, cap. 15, Sulpicio Severo, Historiae sa- hebracani didicit linguara. eo animo, teste Epiphanio,
crae libro 1, cap. 2, et nonnullis aliis intellcctus, ut o|ipugnaret tran?lationem Septuaginta, et vaticinia
ansam dedit fabulis quibns dicunliir Angeli se cuin de Chrislo inlerverleret, et ita interpretarelur, ut
mulieribus miscuisse; quem errorem plures ex antiquis nihil minus in eis quara de Christo agi videretur.
secuti sunt. Larciier. COQCABUS.
471 DE CIVITATE DKI, S. AUGUSTINI 472
ab haereticis proferuntur, quse omnia nomine apo- CAPUT XXV. — De ira Dei, quae inrommutabilem
cryphoruin ab aucloritale cmonica diligcnti exa- tranquillilatem nulla inflammatione perlurbat.
rainatione remola sunt. Igilur secumlum Scrip-
Ira Dei non perturbalio animi ejus est, sed judi-
turas canonicns licbrseas atque chrislianas, mul-
cium quo irrogatur pcena peccato. Cogitalio vero
tos giganles ante diluvium fuisse, non dubium est,
ejus et rccogitalio, mutandarura rerum est immu-
et hos fuisse cives terrigena^ societatis hoininuni ;

labilis ralio. Ni-que enim sicut hominem, ita

Dei auiem filios, qui secundum carnein de Seth
propagati sunt, in hanc societatem deserta justi-
Deum cujusquam facti sui panilet, cujus est de
tia declinasse. Nec mirar.dum est, quod etiam de
omnibus oiniiino rebus tam fixa sententia, quam
certa prajscientia. Sed si non utatur Scriptura
ipsis giganles nasci potuerunt. Neque enim oranes
talibus verbis, non se quodammodo familiariua
gigantes, sed raagis multi utique tunc fuerunt,
quain post diluvium temporibus caeteris. Quos insiuuahit omni generi hominum, quibus vull esse
proplerea creure placuit Grealori, ut etiam hinc
consultum, ut et perterreat superbientes, et excilet
negligentes, et exerceat quaerentes, et alat intelli-
oslenderelur non solum puichritudines, verum
etiam et magniludines et forliLudines corporum
genies quod non faceret, si non se prius incli-
:
I
non magnipendendas esse sapienti, qui spirilua* naret, et quodammodo dcscenderet ad jacentes.
libus atque immortalibus longe inelioribus atquc
Quod autem etiam interitum omnium animaliura
firmioribus et bonoruna propriis, non bonorum terrenorum volatiliumqne denuntiat, magniUi-
malorumque communibus bealiticatur bonis. Quam dinem futurae cladis effatur; non animanlibus
rem alius propheta commendans ait : Ibi fuerunt rationis expertibus, tanquam et ipsa peccaveriat,

giganles illi nominali, qui ab initio (uerunt slaturosi, minalur exitiura.

scientes praelium. Non hos elegit Dominus, nec viam

scienlice dedit illis quia non habuerunt
: et interierunt,
CAPUT XXVI. —
Quod arca quam Noe jussus esl
sapienliam, perierunl propter inconsiderantiam [Ba- facere, in omnibus Christum Ecclesiamque signi-
ruch III, 26-28). ficet.

Jam vero quod Noe homini jusio, et sicut de

CAPUT XXIV. — Quomodo intelligendum sit, quod
1.

illoScriptura veridica loquitur, in sua generatione

de eis qui diluvio perdendi erant, Dominus dixit,
perfecto (Gen. vi, 9) non utique sicut perficiendi
Erunt dies eoruui cenlum viginti anni.
sunt civos civitatis Dei in illa immortaiitate, qua
Quod autem eorum centum
dixit Deus, Erunt dies
aequabuntur Angelis Uei, sed sicut esse possuut in
viginli anni {Gen. vi, 3), non
accipiendum est, sic
hac peregrinatione perfecti), imperat Deus, ut
arcatn faciat, in qua cum suis, id est, uxore, filiis,
quasi praenuntiatura sit, post haec homines centum
et nuribus, et cum aniinaliLus, quae ad illum ex
viginti annos vivendo non transgredi, cum et post
diluviura etiam quingentos excesbisse inveniamus. Dei prfficepto in arcara ingressa sunt, liberaretura
diluvii vastitate; procul dubio figura est peregri-
Sed intelligendum est hoc Deura dixisse, cura
nantis in hoc saeculo civilatis Dei, hoc est Ecclesiae,
circa fioem quingentorum annorum esset Noe, id
quadringenlos octoginla vitse annos ageret, quae fit salva per lignum, in quo pependit Mediator
est,
quos more suo Scriptura quingenlos vocat, nomine Dei et hominum honio Ghrislus Jesus (I Tim. ii, 5^.
totius maximara partera pleruraqne signilicans :
Nam et mensurae ipsae* longitndinis, allitudinis
aexcentesimo quippe anno vitae Noe, secundo lalitudinisque ejus, significant corpus humanum,
mense factum est diluvium (/d. vii, 11); ac gic in cujus veritate ad homines praenuntiatus est
cenlum viginli anni pra'dicli sunt fuluri vitae hoiiii- venturus, et venit. Iluraar.i quippe corporis longi-
nuin periturorura, quibus transaclis diluvio dele- tutlo a verlice usque ad vestigia sexies tantum

rentur. Nec fruslra credilur sic factum esse dilu- habet, quam latiludo, quae est ab uno latere ad
vium, jam non invenlis in terra qui non erant alterum lalus et decies tantuin, quam altitudo^
;

digoi tali raorte defuogi, qua in irapios vindicatum cujus altitudiuis mensura est in lalere a dorso ad
esl : non quo hic quidquam bonis quandoque ventrera :jacentem hcminera metiaris
velut si

morituris tale genus mortis faciat aliquid quod eis supinum, seu pronum, sexies tantum longus cst
possit obesse post mortera. Verumtamen nuilus a capite ad pedes, quam latus a dextra ad sini-

eorum diluvio mortuus est, quos de seraine Seth slram, vel a sinistra in dexteram et decies, quam ;

propagatos sancta Scriptura commeraorat. Sic altus a terra. Unde facta est arca trecenlorum in

autem divinitus diluvii causa narratur Videns, :

longitudine cubitorum, ct quinquaginta in lalitu-
inquil, Dominus Deus, quia mulliplicatx sunt mali' dine, ot Iriginta in altiludine. Et quod ostium iu

iix hominum super terram, et omnis quisque ' cogitat latere accepit, profecto illud esl vulnus, quando

in corde suo diligenler super maligna omnes dies : et lalus crucifixi lancea perforatura est {Joan. xix,

cogitavit Deus quia fecit homincm super terram, et 34) hac quippc ad illura venicntes ingrediunlur
:
;

recogitavit, et dixit Deus, Delebo hominem qucm

^ quia indc Sacramenta manarunt, quibus credenles
iniliantur. Et quod de lignis quadratis fieri Jubetur,
feci a facie terrse, ab hominc usque ad pecns, et a
reptitibus usque ad volatilia cccli, quia iratus sum, undique stabilcm vilain sanctoruin significat :

quHCumqiie eniin verleris quadratum, stabit. Et

quoniam feci eos (//. vi, 5-7).
caitera qua' in ejusdem arcac conslructione dicuntur,
ecclcsiasticarura signa sunt rerum.
' Editi, et guod unusqui.ique At . Mss., e( omntJgutf-
que . juxta LXX, kai pas tis.
* Mss., iJeleam. i
IMuros Ms9,, ipsius, Sic eUain 2051. M.
 ;

47 ;{ l.inKll DKdlMIIS nUINTUS. 474

2. Bed ea nuno porsoqui longum chI : oUioc Juiii 2. Qui voro non eHse gcslu, uod eolaH rorum si-
focioius in operoqiiod advoraus Kuualiim Maniclinj- gnillcandiirum liKuruH chbo conlcndunl, primum
um soripaimuH (/(7*. 12, eaii. 14), ncgmilcm in iil)ri8 opiniiniiir luni magniim (iori iion piituiHH>; diliiviiim
liobrutuiiim aliciuiil do (liiriatu ossi! proiiliolutuiii. I'JI ut altissiiuua muutos ({iiindociiii cubitis u(]iia cro!)-
liori quidom polont, ut ot t:obis (iuispiam, t'l uliua ccndo trunsccndercl; proptor Olympi vorticcm mon-
alio oxponat l)a'o apliuH : dum tumon ca (iu;i> dicun- tis, Hiipra (lucm pci hibcnujr nubea non ponao con-

tur, ttd haiio do (|iia lo(|uimiir Dci civiluliun, in hoc criiHCcro ',([Mud lam siiblimis qiiam cfjeluiii tit, ut
Sfficulo mali^iio taiHiuaiii in diluvio |iori!grinaiilem, non ibi sit ucr iHto cruasior, iibi vonti, ncbulaj im-
omniu rororantur ; ai ab ojus simisu qui istu consori- brc8i|uo gignuntur (a) ncc uttcndunt omnium clc-
:

psil, noii vult lon^!;o ubcrruro^jiii cxponil. Hxompli mcnturum crasaissimuin torrurn ibi csuc potuiHse.
grutiu, volut si quiypium (luod hio sciipliim cst, In- An lorlo nogant csso tcrrum vorticom moiiliH? Cur
fcriora bicameralael iricamerala facies eam '
{Gen. vi, igilur usquoad illu coiVi sputiu torria exulturi li-
16) ; noii quod ergoin
oporc dixi (///;. 4, cap. 10),
illo ouisso, ot aquis exallari non licuisse contondunt,
velit intoUigi; quia ex omnibus genlibus Ecclcsiu cum istimensorcs ct ponsurcs elemontorutn, a(|uu8
congrepatur, bicameratam dictam, propler diio lerris perhibcant superiores atque leviorcs ? Quid
generu homiiium, ciroumci.sionoin scilicet et pnc- itaque rationis allorunt, ([uuro terra gravior et in-
putiuin, quos Aposluluset alio modo dicit Judieos ferior locum cojli trunquillioris invascrit per volu-
el Gru3Cos (/?(?w. iii,9); trioamorutam vero, eo quod mina totannorum, et aqua levior ac superior per-
omnos genles de trihus (iliis Noe postdiluvium re- missanon sit hoc facere saltem ad tempus exi-
parata; sunt: sed uliud dicat aliquid, quod a lidei guum ?
regulanon sitalienum. Nam quoniam non solas in 3. Dicunt etiam non potuisse capere arcae illius
inlerioribus mansiones habercarcam voluit, vorum quantitatem animalium genera tum multain utro-
etiam in superioribus, et haec dixit bicainerata et ;
que sexu, bina de immundis, septena de mundis.
in superioribus superiorum, et haecappellavit irica- Qui mihi videntur non computare nisi Ireceuta cu-
merata ut ab imosursum versustertia consurgeret
: bita loni^itudinis, et latitudinis quinquaginta ^, ncc
babitatio. Possunt hic intelligi el illatriaqua^ com- cogitare aliud tantum essein superioribus, itemque
mendat Apostolus, tides, spes, charitas (1 Cor. xiii, aliud lantum in superioribus supcriorum, ac per
13) Possunt etiam niulto convenientius tres illae hoc ter ducta illa cubita fieri nonfienta centum
ubertates evangelicae, tricena, sexagena, centena quinquaginla. Si aulem cogitemus quod Ori^snes
[MaUh. xiii, 8) utin infimo habitel pudicitia conju-
; non ineleganler astruxit {Homilia 2 in Genesim),
galis, supravidualis, atque hacsuperior virginalis : Moysen scilicet hominem Dei ^ eruditum, sicut
et si quid melius secundum fidemcivitatis hujusin- scriptumest, omni sapientia ^Egyptiorum {Act. vii,
lelligi et dici potest. Hoc etiam de casteris quaj hic 22), quigoometricam dilexerunt, geometrica cubita
exponenda sunl, dixerim, quiaetsi non uno disse- significare potuisse, ubi unum quantum sex nostra
runtur modo, ad unam tamen catholicae fidei con- valere asseveranl quis nonvideat quantum rerum
;

cordiam revocanda sunt. capere potuit illa magniludo ? Nam illud quod dis-
putant tantae magnitudinis arcam non potuisse
CAPUT XXVIl. —
De arca atque diluvio, nec illis esse compingi, ineptissirae caluniniantur, cum sciant
consentiendum, qui solam Imloriam recipiwil sine immensas urbes fuisse constructas, nec atlendunt
allegorica sigrdficatione ; nec illis qui solas (iguras cenlum annosquibus arca illa esl fabricata : nisi
defendunt repudiata historica verilate. forte lapis lapidi adht-prere potest sola calce con-
junctus, et murus per lotmilia circumagatur, et
1. Non tamen quisquam putare debet, aut frustra lignum ligno per subscudines, epiros * clavos,
,
haec esseconscripta, aut tantummodo rerum gesta-
rum veritatem sine ullis allegoricis significationibus
bic esse qusrendam
aute contrario baec omnino
Sic Mss. At editi, conscendere. Postea Mss., sic ha-
;
»

gestanon esse, sed solas esse verborum figuras aut ; bent, giiod tam sublimis jam coelum sit. Nostri —
quidquid illud est, nequaquam ad prophetiam Eccle- codices, excepto 2050, ferunt, sublime, pro, sublimis
siaepertinere. Quis enim nisi mente perversus, ina- et 253, c/ua)i>, pro, jam M.
ccl.
In editis additur, triginta altitiidinis. Et paulo
^
niter scriptos esse contendat libros per annorum
post, ut superioribus quadrent inferiora, sic habetur,
millia tanla religione et tam ordinatae successionis cubita fieri nongenta per longum, centuni quinqua-
observanliacustoditos; aut solas res gestas illic in- ginta per latum nonaginta per allum. Corriguntur ad
,

luendas, ubi certe, ut alia omittam,si numerositas codices manuscriptos, in quibus ibi cubita altitudinis
merito nulla memorantur uam baec ad propositam
;

animalium cogebalarcaetantamfieri magnitudinem, dilficultatem solvendam non eo modo licet, quo longi-
immundabina etraundaseptenaintromittianimalia tudinis et latitudinis cubita, salva Scripturae fide mul-
[Gen. vii, 2) quid cogebal, cum aequalis numeri pos- tiplicare.
Vox, Dei, abest a pluribus manuscriptis, non ta-
3
senl utraque servari (a) ? Autvero Deus, qui prop-
men ab omnibus.
tor reparandum genus servanda praecepit, eo modo * Joanni Meursio aliquando visum erat scribendum,
illa quo instituerat, restituere non vulebat ? (a) Loquitur de Olympo in Thessalia, decem siadio-
rum altitudine, ut inquit Plutarchus in yEmilio Paul()
(cap. 15). Cacumen ejus locum in quo nubes et venti
1 At maniiscripti, juxta Septuaginta,
Editi, facies ea. fiunt. superare creditur argumenlo est, cinerem sa-
:

facies eamex his quidam habent, bitamcralam

; et crificiorum toto anno nec difflari nec dilui, ut Solinus
et tricameratam. (Polyhistor, cap 9) seribit. Quod fabulosum esse dicit
(a) Conf. lib. 12 cont. Faust. Manich., capp. 38 Franciscus Philelphus, qui se montem ascendisse affir-
et 15. mat, ut rem tantam exploraret. Lud. Vives.
 475 DE CIVITATK DEI. S. AUOUSTINI 476
gliiten bituminis
non potest adhaerere, ul fabri- potiusparentescorum ibi fuisse suffecerit, equinum
cetur ' non curvis, sed reclis lineis longe la-
arca, atqueasininumgenus
videlicet qua alia sunt,
: et si
leque porrecta, quam nulius in mare mittat cona- quae commixtione diversi generis genus aliquod
tus hominum.scd levct und;i,cum venerit, naturali gignunt. Sed si et hoc ad mysterium perlinebat, ibi
ordine ponderum, magisque divina providentia, erant. Habel enim et hoc genus masculum et femi-
quam humana prudentia natantem gubernet, ne nam.
incurrat ubicum^iue naufraginm. 5. Soletetiam movere nonnuiios, genera escarura
4. Quod autem scrupiilosissime quaeri solet de qua? illic habere poterant animalia, quae nonnisi
rninutissimis besliolis, non solumqualessuntmures carne vesoi putantur, utruiii pr£Eter numerum ibi
etstelliones, verum etiam quales locustae, scara- fuerint sine transgressione mandati, quae aliorum
baei, muscae denique et pulicos, utrum non am- alendorum necessilas illiccoegissetincludi an vero, :

plioris numeri in arca illa fuerint, quara qui est quod potius est credendum, praeter carnes, aliqua
definitus.cum hoc imperaret Deus prius admo- : alimenta esse potuerinl, qus omnibus convenirent
nendi sunt quos haec movent, sic accipiendumesse («)• Novimus enim quam multaanimalia, quibus ca-
quod dictuin e<>[,Quxrepunlsuperlerram;uinecessG ro cibusest, frugibus pomisque vescantur, et ma-
non fuerit conservari in arca, quas posaunt In aquis ximefico atque castaneis. Quid ergo rairum, si vir
vivere, non solum mersa, sicut pisces verum ;
iilesapiens el jusius, etiam divinitus admonitus,
eliam supernatantia, sicut multae alites. Deinde quid cuique congrueret,sine carnibusaptam cuique
cum dicitur, Masculus et femina erunt profecto :
generi alimoniam praeparavit et recondidit ? Quid
intelligilur ad reparandum penus dici ac per hoc : est autem, quo vesci non cogeret fames ? aul quid
nec illa necesse fuerat ibi esse, quae possunt sine non suave acsalubrefacere posset Deus, qui etiam,
concubitu de quibusque rebus vel rerura rorrup- ut sincciboviverent, divina facilitate * donarel, nisi
tionibus nasci vel si fuerunt, sicut in doraibus
; ut pascerentur eliam hoc implendae figurae tanti
esseconsucverunt, sine ulio numero definilo esse myslerii conveiiiret? Non autem ad praefigurandara
potuisse aut si mysterium sacratissimum quod
: Ecclesiara perlinere tara multiplicia rerura signa
agebatur, et tantae rei figura etiam in veritate * gestarum.nisifuerit contentiosus, nerao permitlitur
facli aliter non pusset impleri, nisi ut omnia ibi opinari. Jaraenim gentesilaEcclesiara repleverunt,
certo iilo numero essent, quai vivere in aquis natu- raundique immundi, donec certum veniatur ad
et
ra prohibenie non possent, non fuitista cura illius finem, ita ejus unitatis quadam compagine conti-
hominis, vel illorum hominum, sed divina. Non nentur, ul ex boc uno manifestissimo, etiam de
enim ea Noe capta intromitlebat, sed venientia et caeteris,quae obscurius aliquando dicta sunt, et
intrantia permittebat. Ad hoc enim valelquod dic- dilficilius agnoaci queunl, dubilari fas non sit.
tum esl, hilrabunt ad le [Cxfn.w, 19, 20).- non sci- Quae cum ila sint, si nec * inaniier ista conscripta
licel hominis actu, sed Dei nutu ; ila sane, ut non esse putare quisquam vel durus audebit, nec nihil
illic fuisse credenda sint, quae sexu carent. Praes- signiiicarc cum gesta sint, nec sola dicta epse si-
criptum est enim, alque definitum, Masculus et fc- gnilicaliva, non lacla, nec aliena esse ab Ecclesia'
mina erunt. Alia sunt quippe qune de quibusque si;,'nificanda probabilitor dici potest sed magis :

rebus sine concubitu ila nascuntur, ut poslea con- crcdendum est, et sapienter esse raeraoriae lille-
cumbant et genorent, sicut muscae:alia vero in risque raandata, et gesta esse, et signilicare aii-
quibus nihil sil maris, el feminae, sicut apes. Ea quid et ipsura aliquidad praefigurandara Ecclesiam
porro quae sichabent sexum, ut non haheanl fetum, pertinere. Jam usque ad hunc articulum perduclus
sicul muli et mul<E, mirum si ibi fuerunt, ac non liber iste claudendus est, ut ambarura civitatura
cursus, terrenae scilicet secundum hominem viven-
epigros, juxta Isidorum, in cujus libro 19 Orig. cap. 19
tis, et coelestis secundum beum, post diluvium et
legitur:« Epigri et clavi sunt qnibus lignum ligno
adhaeret. » 1'oslea vero in Glossario corrigendum ait, deinceps in rebus consequenlibus requiratur.
epiuros ;ex voce graeco, epiouros, quae est, com-
pages. — Coquaeus. « Forlasso legendura, epiuros ; a
:

« voce graeca, epiouros, quae clavum ligneum signi- 1 Sola editio Lov., facultate.
« ficat. » M. * In Corbeiensi Ms., sic nec.
' Sic nostri omnes. In B., ut fabricaretur. M. 3 Codex 258, Ecclesia Dei. M.
^ Ms., etiam veritate omisso, in. ; (o) Conf. Quaest. in Gen., qu. 6.

LIBER DECIMVS SEXTUS.

In cujus prioro pnrto (n) n capitc virlelicet primo
nd duodecimum. civitatis utriusque. ccolestis ac tcrronae, pro-
cursus exhibetur .secunflura sacrara liistoiiam n Noe usque ad Abraham posteriore autem parte do coeleslis tan-
:

tummodo civilatis procursu ab Abraham usque ad Israelitarum reges disputatur.

CAPUT PRIMUM. —
An jwxt diluvium, a Noe usque tatis, utrum conlinuata sint, an intercurrentibus
ad Abntham ,ali,iux lamiliae secundum Ueum viven- impietatis interrupta temporibus, ita ul nulius ho-
lium re/ieriuntur. minum vcri uniiis Dfti cnltiir c.Kisteret, ad liquidura
Pnstdihivium piociirrenlis sanctsB vestigia civi- Scripturis loquenlibus invenire diflicile est prop- :

(o) Vid. lib. 18, cap. 1. terea quod in canonicis Libris poat Noe, qui cum

J
 ;

DEGIMUS SliXTIJS. -»78

417 I.IRER
etinm omncB chriBtinno vocabulo gloriantur cl
(jui
conjiif?o ac tribiifl filiin lotidomfiiio nurihiia auis
noii pordilo vivuiil, iion ai)Hurilt! poBHUiit vidori medio
incriiil pcr iircum u vaalnliuiu; diliivii iilKiriiri,
invcnimua iisiiuo ud Abruham ciijuaciuam iiiolutom Noo lilio litiurati pa-^sionom (luippo ChriHti, qurt)
:

Noo illius hoiniiiis nudilato Hi^'ni(iculu esl, ot uunun-

evidiMili divino oloin'.io iira-ilic.atam, nini iiiiod
tiaiit prolitoiido^ol malo agiindo exhonorant.Uc ta-
lilios auoa Scm ot Ja|)hct prophcticii
bi-iicdic-
duos
commendut, intucn.-i ot prirvidens (luodlon^o libuu e.rgo dictum OHt, Et tructibus eorum cofjnosre-
tione
tis eos [Malth. vii, 20). Idoo Gham in lilio tuo ma-
fuerat post iuturum. Undo laclum CBt eliam illud,
inino- loilicliiH CBt, tuniiuaiii in Iruclu suo, id cst in opcrc
ut iilium fuummcdiuin, hoc cst primogi-nito
suo. Undc convenionter ol ipse tilius ejus Chanuan
rem ultimoiiuc inajorom, (]ui pcccuvoralin putrcrn,
'

inlerprotalur Motus eorum (juod aliiid ((uid est,

nonin ipso,3odin lilio cjua suo ncpolc malcdiccret
:

Maledictus Chanaan pner, ((innilus eril qiiain opus oorum ? Scm vcro ct Ja[)h(;t lanqiiam
his verbis :

circumcisio el procputium, vel sicut alio modo eos

fralribus 5Hj.v.Chanuun porro natus fucrulc.xdham,
apppllat Apostolus, Juib-ni ct Grmci, sod vocati
qui patris dormienlis neo lexorat, sed potius pro-
et .jiislificuti, cognita quoquo modo nuditate patris,
diderat nuditalem. Undccliain quodsccutus arijun-
git benediclionem duorum ma.vimi et minimi lilio-
qua significabatur passio Salvatoris.sumentes ves-
rum, dicena Benediclus Dominus Deus Sem, eterit
:
limentum, posuorunt supra dorsa sua ', et intra-
Chanaan puer illius : Ixlifirel Deus Japhel, et habilet verunt aversi, el operucrunt nuditatem patris sui,
in domibus Sem{Gen.ix, 25-21) aicut ipsa e.jusdein :
nec vidcrunl qiiod reverendo toxerunt {Gen. ix,23).
Noe el vineae plantatio, et e.x e.jus fructu inebriatio, Quodam enirn riiodo in passione Gliriali, el quod
et dormientis nuiiatio, etqu;e ibi caetera factaatque pro nobis faclum est honoramus, et Jinlacorum fa-
conscripta suut, propheticis sunt gravidata senai- cinus aversamur.Vestimentum significal sacramen-
bus et velata tegrainibus (a). tum dorsa, memoriam praeteritorum quia pas-
;
:

sionem Chrisli eo scilicet jam teinpore quo habilat

CAPUT II.— Quid in liiiis Noe prophelice fuerit prx- Japhet iu domibus Setn et malus frater in medio
figuralum. eorum, transactam celebrat Ecclesia, non adhuc
prospectat futuram.
1. elTectu jam in posteris consecu-
Sed nunc rerum 2. Sed malus frater in filio suo, hoc esl in opere
to, quae operta fuerant, salis aperta sunl. Quis cnim suo, puer, id est servus, est fratrum bonorum, cum
hajc diligenler et intelligenter adverten?, non agno- vel ad exercitalionem palientiae, vel ad prolectum
scat in Ghristo? Sem quippe, de cujus semine in sapientiffi soienlOr utuntur malis boni. Sunt enim,
carne natus est Christus, interpretatur Nominatus. teste Apostolo, qui Ghristum annuntiant non caste :

Quid aulem nominalius Ghrislo, cujus noni(^n ubi- Sed sive occasione, inquit, sive veritate Chrislus an-
que jam fragrat, ita ut in Cantico canlicorum, etiam nuntietur, in hoc gaudeo, sed et gaudebo [Philipp. i,
ipsa praecinente ^ prophetia, unguento comparetur 18). Ipse quippe plantavit vineam, de qua dicit
effusi)(Ca?ih'c. 1, 2): in cujus domibus, id esl ec- Propheta, Vinea Domini Sabaoth domus Israel est
clesiis,habitat gentium latitudo?Nam Japheth {Isai. V. 7) et bibit de vino ejus
:
sive ilie calix :

Latitudo inlerpretatur. Cham porro, quod interpre- hic inteiligatur, de quo d\c\t, Pot estis bibere calicem,
tatur Galidus^, medius Noe filius, tanquam se ab quem ego bibilurus sum [Matth. xx, 22)? et,Po^er,
utroque discernens et inter utrumque remanens, ii fi.eripotest, transeat a me calix isle {Id. xxvi, 39)
nec in primitiis Israelitarum, nec in plenitudine quo suam sine dubio &igniflcat passionem sive :

Gentium, quid signific;it nisi haerelicorum genus quia vinum fructus est vineae, hoc potius illo sit
calidum, non spiritu sapientiae, sed impatientiae, significatum, quod ex ipsa vinea, hoc est ex ge-
quo solent * haereticorum fervere praecordia ^, et nere Israelilarum, carnem pro nobis et sangui-
pacem perturbare sanctorum? Sed haec in usum nem, ut pati possel, assumpsit El inebriatus est, :

cedunt proficientium, juxla illud Aposloli : Oporlet id est, passus est : jbi
Et nudatus est (Gen. ix,21) ;

et haereses probali manifesti fiant in vobis

esse, ut nainque nudala apparuit ejus infinni-
esl, id esl
(I Cor. XI, 19). Unde etiam scriptum est, Filius eru- tas, de qua dicit Apostolus, Etsi cruxifixus esl ex
ditus sapiens eril, imprudente autem minislro utetur infinnitate (II Cor. xiii, 4). Unde idem dicit, Infir'
[Prov. X, 4, apud LXX). Mulla quippe ad fidem ca- mum Dei fordus est hominibus, et stultum Dei sa-
tholicam perlinenlia, dum haereticorum calida ^ in- pientius est hominibus(I Cor. i, 2b). Quod vero cum

quietudine exBgitantur, ut adversus eos defendi dictum esset, Et nudatus esl ; addidit Scriptura, in
possint, et considerantur diligeutius, et inteliigun- domo sua : eleganter ostendit, quod a suae carnis
tur clarius, et instantius praedicantur el ab adver- :
gente domesticis sanguinis sui, utique Judaeis,
et
sario mota quaeslio, tiiscendi existil occasio. Quam- iueral crucem mortemque passurus. Hanc passio-
vis non soium qui sunt apertissime separati, verum nem Christi foris in sono tantum vocis reprobi an-
nunlianl non enim quod annuntiant, inlelligunt.
:

Mss., juniorem.
i

2 Mss., praecedente. Probi ;iulem in inleriore homine habent tam gran-

3 Yind. Am. Er. et plerique Mss. Callidus
; pauloque de myslerium, alque honorant intus in corde infir-
post habent, genus callidum. raum stultum Dei, quod fortius et sapientius est
et
* Vind. Am. et Er., sed spiritu versipellis astutiae,

quae solent, etc. hominibus. Hujus rei figura est, quod Cham exiens
' Mss primoidia.,
hoc nuntiavit foris Sem vero et Japheth, ut hoc
;

Sic Er. Editi vero alii cum plerisque manuscriptis,

6

calsida. —
Ms. 253, ealida. M.
(a) Sensus illos vide lib. 12 cont. Faust. Manich.,
capp. 22 et seqq. i Plures Mss., duo dorsa sua.
 ;

479 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 480

velarent, id est honorarent, ingressi sunl, hoc est, gigas venaLor contra Dominum Deum. Propler hoc di-
interius id egcruiit. cunl : Sicut Nebrolh gigas venator coutra Dominum'
3. Hajc Scriplurae secreta divinas indagamus, ut EtfacLum esl initium regni ejus Babylon, Orech, Ar.
possumus, magis minusve congruenter,
alius alio chad, et Chalanne in lerra Sennaar. De terra illa
verumtamcn lideliler certum tenentes, non ea sine exiil Assur, et sedificavit Niniuen et Rnbooth civita-
aliqua preenguratione futurorum gesla atquc con- tem, et Chalach, Dnsem inter medium Ninivef^ et
et

scripta, ncque nisi ad Ghrislum et cjus Kcclesiam, Chalach magna. Iste porro Chus pater
: hsec civilas
qua; civilas Dei esl, esse referenda cujus ab inilio : giganlis Nebrolh primus nominatua est in filiis
generis huniani non defuil prredicatio, quam per Cham, cujus quinque tilii jam fuerant computati,
oninia videmus impieri. Bencdiclis if^itur duobus et nepotes duo. Sed islum giganlem aut posl nepo-
liliis iNoe, atque uno in medio eorum malediclo, tes 3U0S natos genuit aut,quod est credibilius,
;

dcinceps usque ad Abraham de justorum aliquo- seorsum de illo propter ejus eminentiam Scriptura
rum, qui pie Deum colerenl, commemoratione locuta est quandoquidem et regnum ejus comrae-
;

silitum per annos amplius quara milie. Nec

est •
moralum est, cujus milium erat illa nobilissima
eos defuisse crediderim sed si omnes commemo- : Babylon civilas, el quae juxta commemoratae sunt,
rarenlur, nimis iongum fieret et haec esset magis ; sive civitates, sive regiones. Quod vero dictum cst,
hislorica diiigenlia, quam prophelica providenlia. de terra illa,id est de terra Sennaar, quae perline-
Illa itaque exsequitur Lillerarum sarcrarum scri- bat ad regnum Nebroth, exisse Assur, et aedificasse
ptor islarum, vel potius per eum Dei Spiritus, qui- Nmiven, ct alias quas contexuit civitates, longe
bus non solura narrentur praelerita, verum etiam poslea tactum est, quod ex hac occasione perstrin-
praenuntientur fulura, quae tamen pertiuent ad ci- xit, propter nobilitatem regni Assyriorum, quod
vitatem Dci quia et de hominibus qui non sunt
: mirabiliter dilalavit Ninus, Beli filius, conditor Ni-
cives ejus, quidquid hic dicitur, ad hoc dicitur, ut nivoe civitalis raagnae cujus civitatis nomen ex il-
:

illa ex comparatione contraria vel proficiat, vel lius nomine derivatum est, ut a Nino Ninive voca-
emineal. Non sane omnia quae gesta narranlur, ali- retur. Assur autem, unde Assyrii, oon fuit in filiis
quid eliam significars putanda sunt sed propter : Cham medii filii Noe, sed in filiis Sem reperitur,
illii quae aliquid significoinl, etiam ea quae nihil si- Noe maximus filius. Unde apparet de pro-
qui fuit
gnificant atlexuntur. Solo enim vomere terra pro- genieSem exortos fuisse qui postea regnum gigan-
scinditur sed ul hoc fieri possit, eliam caetera
; tisillius obtinerenl, et inde pocederent, atque alias
aratri membra sunt necessaria et soli nervi in : conderent civitates, quarum prima
Nino ap- est a
citharis atque hujusmodi vasis musicis aptantur pellata Ninive. Hinc reditur ad alium filium Chara,
ad cantum sed ut aptari possint, insunt et ca;tera
; qui vocabatur Mesraim, et commemorantur quos
in compugibus^ organorum, quae non percutiuntur genuit non tanquam singuli homines, sed na-
;

a canentibus, sed ea quae percussa resonanl, his tiones seplem. El de sexta, velut de sexto filio,
connectuntur. Ita in prophetica historia dicuntur gens commpmoratur exiisse, quae appellatur Phi-
et aliqua quae nihil significant, sed quibus adhs- listiim unde fiunt octo, Inde iterum ad Chanaan
:

reant quae significant, et quodammodo religen- reditur, in quo Glio maledictus esl Cham et quos ;

tur. genuit undecim nominantur. Deinde usque ad

CAPUT III. — De generationibus triiim filiorum Noe. quos fines pervenerint,commeraoratis quibusdam
1.Generationes ergo filiorum Noe deinceps in- civitatibus, dicitur. Ac per hoc, filiis nepolibusque
tuendse, et quod de his dicendum videtur, altexen- computatis, de progenie Cham triginta unus geniti
dum esl huic operi, quo civitatis ulriusque, lerre- referuntur.
na: scilicet el ccelestis, per tempora procursus os- Restat comraemorare filios Sem, maximi filii
2.
tenditur. Cccplae sunt autera ' commemorari a roi- Noe ad eum quippe gradatim generationum ista-
:

nimo filio, qui vocalus csl Japheth ; cujus Olii octo rum pervenit a mininio exorta narratio. Sed unde
nominati suiit («) ; nepoles aulem seplem de duo- incipiunt commeraorari filii Sem, habet quiddam
bus filiis ejus, Ires ex uno, quatuor ex altero fiunt :
obscuritatis, quod expositione illustrandum est :
itaque omnes quindecim. HUlem Cham,hoc est Filii quia et raultum ad rem pertinet, quam requirimus.
medii filii Noe, quatuor, et nepoles quinque ex uno Sic enim legitur Et Sem natus est ctiam ipsi patri
:

ejus filio, pronepoies duo ex nepote uno lit eorum ; omnium fxliorum Heber, fratri Japheth majori. Ordo
sunima undecim, Quibus enumeratis, reditur tan- verborum esl Et Sem naiua est Heber. etiam ipsi,
:

quam ad caput, et dicitur Chus autem genuit Ne- : id est ipsi Sera, nalus esl Heber, qui Sem pater est
brolh * : hic ccepil esse gigas super lerram. Hic erat omnium filiorum suorum '. Sera ergo patriarchara
intelligi voluit omnium qui de stirpe ejus oxorti
» Sic Vind. Am. et Mss. At. Er. et Lov., silentium gunt, quos commemoraturus est, sive sint filii, sive
est.
nepotes,sive pronepotes,et deinceps indidem exorti.
2 Ita Mss. Editi A'cro, contpaginihus.
* Mss., Caeptae stiiit enini. Non sane islum Heber genuil Sem sed ab illo quin- :

* Sir in veteribus libris constanter scribilur, ut apud tu8 in progenitorum serie reperitur. Sera quippe
LXX yebrolh. At in cxcusis, Neniroth. inter alios lilios genuit Arphaxat, Arpbaxat genuit
ia) Angustinns secntns est codiccs praecos, qui ad-
dnnt oclavnm filinm Jnphelli, nomino Elisa quo fit :
Cainan, Cainan gcnuit Sala, Sala genuit Heber.
nt posteros .laphclii nnmoront quindccim vcrnm ;

illnm Klisft ncc Scriphira hcbraica, nec paraphrasis

chnldaica, nec nrneca trnnslntio Complntcnsis habet
nec dcniqnc ii codices grneci. qnibns nsns cst Hierony-
1 Abest. suorum, in cdd. 253 et 258. M.
mns, hnbenl, ut conslat ex ejus Quaestionibus hebraicis
in Geaesim. Coquabds.
481 r.IBKIl DKCIMUS SEXTnfi. 4»2

Non utiquo • frnslra ipso primiiH ost nominftltiH in CAPUT IV. — Dc linnrsitate tiuguarum, princi-
progcnio voniento do Scm, ol pnrluliiH cliain liliia, pioque Italjylonis.

Oun:i sit quintus nopos nisi quiii voruni val ; (|iio(l

traiiitur, c.v illo FlobraM)» osao co^MioMiinalos, lan-

Cumcrgo in suis linguia iHt») gontoa fuiHse rcfo-
rantur, rodit tamcn narrator ud illud tcmpus
quam llobra?oa cuni : ot aiia posail caao opinio, ut ;

qiiundo iina liiigua oinnium fuit, (.'t indo jitiri ex-

ex Abruham tanquam Abraluoi dicti O88O vidoantur
ponit qiiid uccidorit, ut lingarufn divorHitaH mukco-
(a).Sed nimirum hoc voruin csf.quod ox Ilcljcr
rctur. iUernt, inqml, omni:i lerra^ lnhium unurn, et
Hebera)! nppollali sunt ac dcindc, una dclracta ;

littera, llcbra)i : quam

iicbraicam * hoIuslinguain
MX unu oninibus, Et faclum esl, cum moverent ipsi ab
Ortenle, invenerunt canipum in terra Sennanr, tt
Israol populu9 potuit obtincrc, quo Dci civitus in
habilavcrunt ibi. Kt dixil honio proximo suo Venite, :
et in sanctis pcrcj;rinata cst, ct in omiiibus sacra-
faciamus latercs,et coquamus illosigni. Et factisunt
mento adumbrata. Igilur lilii Sem priua sex nomi-
illislaleres in lapidem'^, ct bilurncn crul illi.s lutum:
nantur, deinde ex uno eorum nati sunt qua-
etdixerunl, Venile, et ledificemus nobismctijisis civi-
tuor nepoteaejus itcmquc altcr llliorum Scm go- :

talem, et lurrem cujus caput erit' usque ad cmlum, et

nuit eju3 nepotcm, atquo ex illo ilidom proncpos
faciamus nobis nomen ^*, anlequam dispcrgamur in
natus atque indc abnepos, qui est Heber. Ge-
est,
nuit aulem Ueber duos filios, quorum unum appol-
faciem omnis tcrruo. Et descendit Dominus videre ci-
lavit Phalech, quod interpretalur Dividons. Dcinde
vitatem et turrem, quam xdificaverwil jilii homi-
Scripiura subjungens, rationemque hujus nominis
num. Et dixit Dominus Dcus"-': Ecce getius unum, tt
reddens, Quia in diebus, inquit, ejus diiisa esl terra.
Labium unum omnium ; et hoc inchoaverunt facere,

Hoc autem quid sit, postea apparebit. Alius vero ctnunc non deficient cx illis omnia qux conati jue-
qui natus est ex Heber, genuit duodecim filios : rint facere: venile, et descendentesconfundamus ihi
ac per hoc fiunt omnes progeniti de Sem viginti
linguam eorum, ut non audiant unusquisque vocem
septem. In suinma igitur omnes progeniti de tribus proximi sui. Et dispersit eos Dominus inde super fa-
filiis Noe, id est, quindecim deJaphelh,et triginta
ciem omnis terrie, et cessaverunt sedificanles civila-
unus de Cham, viginti septem de Sem, fiunt sep- lem et turrem. Propler hoc appellatum est nomen
itlius Confusio ; quia ibi confudit Dominus labia
tuaj,'inta tres. Deindo sequitur Scriptura dicens ;

Hi filii Sem in tribubus suis secundum linguas suas, omnis terrx : cl inde dispersit illos Dominus Deus
in rcgionihvs suis el in genlibus siiis. Ilemque de super faciem omnis lerrx (Gen. xi, 1-9). Ista civitas
omnibus Hse, inquit, iribus filiorum Noe secun-
:
quoe appellata Gonlusio, ipsa est Babylon,
est

dum generationes eorum, et secundum gentes eorum. cujus constructionem Genlium eliam
mirabilem
Ab liis dispersae sunt insulx genlium super terram coiiimendat historia. Babylon quippe inlerprelatur
jiost diluvium. Unde colligitur septuaginta tres, vel Confusio Unde coUigitur gigantem illum Ncbroth
potiua (quod postea demonstrabitur) septuaginla fuisse illius conditorem, quod superius brcviter
duaa gentes tunc fuisse, non homines. Nara et fuerat intimatum, ubi cum de illo Scriptura loque-
prius cum fuissent commeraorati fllii Japheth, ita retur, ait initium regni ejus fuisse Babylonem, id
conclusum est Ex his segregatx sunt insulx gen-
:
esl, quae civitatum ceelerarum gereret principa-

tium in terra sua, unusquisque secundum linguam tum, ubi essel tanquam iii metropoli haldtaculum
suam in tribubus suis et in genlibus suis. regni : quamvis perfecta non fueril usqueia tan-
3. Jam vero in filii.s Cham quodam loco apertius tuinmodum, quantum superba cogitabatimpietas.
genles commemoratae sunt, sicut superius ostendi, Nam nimia disponebatur altiludo, quse dicta est
Mesraim genuit eos qui dicuntur Ludiim : et eodera usque in coelum, sive unius turris ejus, quam
modo caeterae usque ad septem gentes. Et enume- priecipuam moliebantur inter alias sive omnium ;

ralis omnibiis, postea conciudens Hi filii Cham, :

turrium, quae per numerum singularem ita signi-
inquit, in tribubus suis, secundum linguas suas in uldicitur miles, et intelliguntur raillia
ficatcB sunt,

regionibm suis, et in gentibus suis (Gen. x). Prople- railitum: ut rana, ut locusta ; sic enim appellata
rea ergo multorum filii non sunt conimemorati, est multitudo ranarum ac locustarura in plagis,
quia gentibus aliis nascendo accesserunt, ipsi au- quibus iEgyptii percussi sunt per Moysen (Exod.
tem gentes facere nequiverunt. Nam qua alia Quid aulem factura
X, 4, et alibi; Psal. lxxvii, 45).
causa, cum filiiJapheth octo enumerentur, exduo- fuerat humana
vana praesumptio? Cujuslibet et
et

bu8 eorum tantum filii nati commemorantur et ;

quantumlibet in coelura adversus Deum altitudi-
cum filii Cham quatuor nominentur, ex tribus nem molis extollerel, quando montes transcende-
tantum qui nati sunt adjiciuntur et cum filii 8em : ret universos ? quando spatium nebulosi aeri hujus
nominentur sex, duorum tantum posteritas altexi- evaderet? Quid denique noceret Deo quantacum-
tur? numquid ceeteri sine filiis remanserunt? Ab- que vel spiritualis, vel corporalis eIatio?Tutam
sit hoc credere sed gentes propter quas comme-
;
veramque in ccehim viara molitur humililas, sur-
morari digni essent, non uliquo fecerunt; quia sum levans cor ad Dominum, non conlra Domi-
aicul nascebantur, aliis gentibus addebantur.
1 Lov., lerrae. Editi vero alii et manuscripti juxta
graecum, terra.
2 Lov., in lapides ; dissentientibus caeteris libris et
1 Nostri omnes. Non itaqne. M. LXX.
* Deest, hebraicam, in codd. nostris. M. 8 Editi, eat. At Mss., eril ; juxta LXX, estai.
(a) Conl. lib. 2 Retract., cap. 16. * Mss., et faciamus noslrum nonien.
3 Hic vox, Deus, in sola editionc Lov. omittitur.
483 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 484

num : sicut dictus est gigas iste venafor contra Do- CAPUT VI. — Qualis intelligenda sit ista locutio^
minum {Gm. x, 9). Quod non intelligentes noa- qua Deus Angelis loquitur.
nulli, annbiguo praeco decepti sunt, ut non inler-
1. Poterat et quando factus est homo, de
iiluil,
pretarenlur roinra Dominum, sed ante Dominum :

Angelisintelligi quod dictura esi, Faciamus homi-

Evav-'ov quippe et aute et contra significat. Hoc
ncm, quia non dixil, Faciam sed quia sequitur,
enim verbumest in Psalmo Et ploremus anle Do-
:
:

ad imaginem nostram nec fas est credere ad ima-

minum, qui lecit nos (Psal. xciv, 6). Et hoc verbum
;

ginem Augelorum hominem factum, aul eamdem

est eliam in libro Job, ubi scriptum est, In furo-
esse imaginem An^elorum et Dci ideo recte illic
rem erupisti conlra Dominum [Job. xv, 13, sec.
;

intelligitur pluraiitas Trinitatis. Quae tamen Trini-

LXX). Sic ergo intelligendus est gigus iste venator
tas, quia unus est Deus, etiam cum dixisset, Fa-
contral Dominum. Quid autem hic significatur hoc
ciamus : Et fecit, inquil, Deus hominem ad imaginem
noniine, quod est venalor, nisi animalium terrige-
Dei (Gen. i, 2G, 26) non dixit, Fecerunt dii, aut, ad
narum deceptor, opprcssor, exstinctor? Erigebat
:

imaginem deorum. Poterat et hic eadem intelligi

ergo cum suis populis lurrem conlra Dommum,
Trinitas, tanquam Pater dixerit ad Filliuni et Spi-
qua est impia significata superbia. Merito autem
ritum sanctum, Vcnile, et descendentes confunda-
malus punilur affcctus, eliam cui non succedit
mus ibilinguam eorum si aliquid esset, quod An-
efieclus. Genus vero ipsum pcenae quale fuit?Quo-
;

gelos prohiberet intelligi quibus potius convenil

niam dominalio imperantis in lingua est, ibi dam-
:

venire ad Deum motibus sanctis, hoc est cogilatio-

nata est superbia, ut non inlelli-ieretur jubens ho-
nibus piis, quibus ab eis consulitur incommutabi-
mini, qui noluit intelligere utobediret Deo jubenli.
lis Veritas, tanquam laex aBterna ia illa eorum cu-
Sic illa conspiraiio dissoiuta est, cum quisque ab
ria superna. Neque enim sibi ipsi sunt veritas
eo quem non intelligebat, abscederet, nec se nisi ;

sed creatricis parlicipes Verilalis, ad illam mo-

ei, cum quo loqui polerat, a^jjregaret et per lin- :

vcntur, tanquam ad fontem vitae, ut quod non ha-

guas divisae sunl gentes, dispersa^que per terras,
bent ex se ipsis, capianl ex ipsa. Et eorum slabilia
sicut Deo placuil, qui hoc modis occultis nobisque
est isiemolus', quo veniunt, qui non recedunt*.
incbmprehensibilibus fecit.
Nec sic loquitur Angelis Deus, quomodo nos invi-
— cem nobis, vel Deo, vel Angelis, vel ipsi Angeli no-
CAPUT V. De descemione Domini ad confunden.
bis, sive per illos Deus nobis sed inefiabili suo
dam linguam cedificanlium lurrem,
;

modo, nobis aulem hoc indicatur nostro modo.

I
Dei quippe soblimior ante suum faclura locutio,
Quod enim '
scriplum est, Et descendit Dominus
ipsius sui facti est immutabilis ratio, (luae non ha-
videre civitatem cl lurrem, quam oediftcaverunt filii
bet sonura strepenlem atiiue transeuntem, sed vim
hominum; hoc est, nou filii Dei, sed illa societas
sempiterne inanentem, et temporaliter operanlem.
secundiim hominem vivens, quam terrenam dici-
Hac loquitur sanclis, nobis autem aliter
Aniielis
mus civitatcm non loco movelur Deus, qui sem-
:

longe Quamlo autem etiam nos aliquid

positis.
per ubique esl totus; sed docendere dicitur, cura
talis iocutionis interioribus auribus capimus, An-
aliquid facil in terra, quod praeter usitalum na-
gelis propimiuamufi. Non itaque mihi assidue red-
lurae cursum mirabililer lactum, praesentiam quo-
donda esl ratio in hoc opere de loeulionibus Dei.
dammodo ejus ostendat nec videndo discit ad :

Aut enim Verilas incommutabilis pcr se ipsam

lempus, qui nunquam potest aliquid ignorare sed ;

inelTabiliter loquifur rationalis creatiirae mentibus,

ad tempus videre et cognoscere dicitur, quod vi-
ant per mutabilem creaturam loquitur, sive spiri-
deri et cognosci facil. Non sic ergo videbatur illa
tualibus imaginibus nostro spiritui, sive corporaii-
civitas, quomodo eam Deus videri fecit, quanJo
bus vocibus corporis sensui.
sibi quantum displiccrel ostendit. Quaiiivis possit
2. lllud sane quod dictum est, Elnunc non defi-
intelligi Deus ad illam civitatem descendisi^e, quia
quibiis habitat ul cient ex illis omnia, qux conati fuerinl faccre [Id.
descenderiint Angeli c.jus in ;

XI, 6), non dictum est coiifirmando, sed tanquam

quod adjunctum est, El dixi, Dominus Deus, Ec.ce
intcrrogando, sicut solet a comminantibus dici,
genus unum, ct labium unum omnium, et caplera; ac
deinde addilum, Ycnile, et deicenilenles coufunda-
quemadmodum ail quidam,
mus ibi linguam corum [Gcn. xi. 5 7); recapitula- Non arma expedient, totaque ex urbe sequentur ?
tio sit, demonslraus (|ucmadmoduin faclum sit, (Virffil. ^neid. lib. 4, v. 592).
quod dictum fucrat, Dcscendit Dominus. Si enim
jam desccndcrat, qiiid sibi vult, Venile, ct descen- Sic ergo accipiendum est, tamquam dixerit, Nonne
denlescnfundimus (quod intelligitur Angdisdic- omnia deficientex illis, quae conati fuerinl facere?
tum). niyi quiu per Augolos desccndebni, qui in Sed ita dicatur, non exprimit comminanlem.
si
Angelia dcscendtMitibus eial? Et bene non aif, Ve- Verum propter tardiusculos addimus partirulam,
nile, eldoscendantes confuiidite: sed, Corj/unrfa- id est, Ne, ut diceremus, Nonne quoniam vocem :

mus liuguxm corum; ostendcns ita sc operari

ihi pronunliantis scribere non possumus. Ex illis igi-
per ministros suos, utsiiit etiam ipsi coopcratores tur Iribus hominibus, Noe (iliis, septuaginta tres,
Dei ^icut Apostolus dicit, Dei enim sumus coope-
:
vel potius, ut ralio declaratura esl, septuas<inta
rarii Cor. iii, Oj.
(I duoe gentes lolidemque linguae (a) per terras esse

> Ita Mss. At editi : Kt ideo eorum stabilis esl iste

> Sola edilio Lov., autem. motus.
2 Mss,, guia )wn rccedunt.
485 LlDKIl DEniMUS SKXTIIS. 486

cmperunl, qum crcscondo ct insiiliis iinpliivoriuil. tiina plaloii (larthaginiH musivo piclu sunt, cx lihrifl

Auctiia cst uutcm numcruB f^cntiiuu n)ullo iimi^liuH doprompttt vclut curioaioriH historiaj. (Juid dic.un do
(|uuin linguaruni.Nain ol in Arrictt burbartts Rcnloa Cyriocephalis (n), qiiorum oanina capila alque ipKo
in unu lin(.,'Utt plurinittH noviinua ; ol hoininon qui- latraliismagiH bestias (inairi IiomiiHis confilclur ?
(lom, niultipiicttto goncio liuniano, ud insulus Sed omniu gcnera liominuiii qu.n (licuntiir lisse,
inliabitandas nuvigio trunsiro potuisso, quis umbi- credero non eal necesse. Verum quiKquis uspiam
Kat? nascitur hoino, id ost animal rulioiialc mortule,
(|uamlibct noatris iniisitulttin senaibus geiut cor-
CAPUT VII. — An omne besUarum genus elium re- pnris formam, aeu colorcm, sivc inotum, sive so-
motixsimx a terris insul;rex eonnmero ucixperini, luini, sivc quttlibot vi, qualibot partc, r|ualibet
qui in area a diluvii inundatione servulus esl. (lualilate natur.c, ox illo origincm
uiio proLoplaslo
(iuccre, nullus (Idolium dubitttvcrit. App.uct tamen
Sed quKstio de omni goncrc bestiarum cst, qufe (|uid in pluribus natura obtinucrit, et quid sit ipsa
8Ub cura hominuin non sunl, ncc sicuti ranac na- rarilate mirabilo.
scuntur ex terra, sed solu commixtiono muris el fe- 2. Qualis autcm ratio redditur do rnonatrosia
minaj propaganlur, sicutlupi atquc hujustnodi c;e- apud nos hominum partubus, talis de monstrosis
tera, quomodo post diluvium, (juo oa quic in arca quibusdam gentibus reddi potest. Dous enim
noa eranl, cuncta delcta sunt, etiam in insulis osse creator cst ornnium, qui iibi et quando creari quid
poluerint, reparala non suiit nisi ex his, quo-
si
oporlcalvel oportuerit, ipse novil, sciens universi-
rum genera in utroque sexu arca servavit. Possunt tatis pulchritudinem quarum partium vel similitu-
quidera credi ad insulas natando transisse, sed dine vel diversitate contexat. Sed qui totum inspi-
proximus. Sunt autem qucedam tam longe posit.Tea cere non potest, tanquam delormitate partis olFen-
continenlihus terris, ut ad cas nulia videatur na- ditur quouiam cui congruat, et quo releralur,
;

tare potuisse bestiarum. Quod si homines oas ignoral. Pluribus quain quiiiis digitis in manibus
captas secum advcxerunt, el eo modo ubi hahita- et pedibus nasci homines, novimus el haec levior ;

bunt earum genera instituerunl, venandi studio esl quani illa distantia ' : sed tainen absit ut quia
fieri potuisse incredibile non est quamvis jussu :
ita desipiat, ut existimet in nurnero huraanorura
Dei sive permissu etiam opere Angelocum negan-
difiitorum errasse Cr(?atorem, quamvis nesoiena
dum non sit potuisse transferri. Si vero e terra
cur hoc fecerit. Ita etsi major diversilus orialur,
exortae sunt secundum originem prinaara, quando scit ille quid egerit, cujus opera juste nemo repre-
dixit Deus, Producat terra animam vivarn [Gen. i
hendit. Apud Hipponem-Diarrhytum {b) est homo
24) multo clarius apparet, non tam reparando-
:
quasi lunatas habens plantas, et in eis binos tan-
rum animalium causa, quam figurandarum varia- tuinmodo digilos, similes et manus. Si aliqua
rum gentium propler Ecclesiae sacramentum in gens talis esset, illi curiosae atque rairabili atlde-
arca fuisse omnia genera, si in insulis, quo tran- retur Nuin igitur istum propter hoc
hisloriae.
sire non possont, mulla animalia terra produxit.
negabimus ex uno illo, qui primus creatus est, esse
propagatum ? Androgyni, quos etiain Hermaphro-
CAPUT VIII. —
An ex propagine Adam vel filiorum ditos nuncupant, quamvis admodum rari sint,
Noe quxdamgenera hominummonstrosa prodierint. dilficile est tamen ut temporibus desint, in quibus
sic uterque sexus apparet, ut ex quo potius debeant
1. utrum ex filiis Noe, vel potiua
Quaerilur eliara,
accipere nom.en, incertum sit a raeliore taraen,
ex iilo uno homine, unde etiam ipsi exsliterunt, :

propagala esse credendura sit queedam monslrosa hoc est a masculino, ut appellarentur, loquendi
consuetudo praevaluit. Nam nerao unquara Andro-
hominum geaera, quae gentium narrat hisloria :

gyna3cas ^ aut Herraaphroditas nuncupavit. Anle

sicut perhibentur quidam unum habere oculum in
fronte media quibusdam planlas versas esse post
:
annos aliquot, nostra cerle raemoria, in Oriente
crura quibusdam ulriusque sexus esse naturam,
:
duplex homo natus est superioribus membris, in-
eldextram mammam virilem, sinistram muliebrem, ferioribus simple^ nam duo erant capita, duo
:

vicibusque alternis coeundo ^ et gignere et parere : pectora, quatuor raanus venter autem unus, et
;

aliis ora non esse, eosque per nares tantummodo

pedes duo, sicul uni horaini ct tam diu vixit, ul ;

halitu ^ vivere alios siaiura esse cubitales, quos

:
multos ad eum videndum fama contraheret. Quis
Pygmaeos {b) a cubito Graeci vocant alibi quin- :
aulem omnes corameraorare possit humanos fetus
quennes concipere feminas, et octavum vita an- longe dissimiles his ex quibus eos natos csse cer-
nnm non excedere. Item ferunt esse gentem, ubi tissimum est ? Sicut ergo hajc ex illo uno negari
singula crura in pedibus habent, nec poplitem non possunt originem ducere ila quaecumque ;

flectunt, el sunt mirabilis celeritalis; quosSciopodas

gentes in diversitatibus corporum ab usitato naturae
(c) vocant, quod per aestum in terra jacentes resu-
cursu, quem plures et prope omnes teneiit, velut
pini umbra ae pedum protegaot quosdarn sine :
exorbitasse Iraduntur, si definitione ilJu includun-
cervice oculos habentes in humeris et caelera ho- :

minum, vel quasi hominum geuera, qua; in mari-

' Plerique Mss., quam ulla distantia.
2 Vind. Am. Androgenas. Er. et aliquot Mss. An-
1 Mss., vicibusque inter se coeundo. drogynas.
' Editi, suscepto et emisso halitu. Verba, suscepto et (a) Cynocephali dicti, quasi canicipites.
emisxo, absunl a Mss. ib) Duo fuerunt Hippones in Africa, Hippo-Regius
(a) Hic etiam Ambrosius in Psalmum civ, et Eucho- cognomine Eona, et Hippo Diarrhytos, quaeanonnullis
rius libro secundo in (jencsim, cap. 7. Coquaecs. Biserta nunc dici creditur. Non tiujus, ut Ludovicus
(b) Pygmaei dicti, quasi cubitales. Vives putavit, sed alterius Hipponis, Regii scilicet, epi-
(c) Sciopodae, quasi umbripedes. copus fuit Augustinus.
 ;

487 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 488

tur, ut rationalia animalia sunt atque mortalia, ab pnpulos, qui per septuaginta duas gentes et toti-
eodem ipso uno primo patre omnium slirpem dem linguas colligunlur fuisse divisi, quaeramus,
trahere conlilenflum est ; si tamen vera sunl si possumus invenire illam in lerris percgrinantem

qujB de illarum nationum varielate et tanta inter se civilatem Dei, qutC usque ad diluvium arcamque
atque nobiscum diversitate traduntur. Num et perducia est, atque in filiis Noe per eorum bene-
siinias, et cercopilhecos, et sphingas, si nescire- dictiones perseverasse monslratur, maxime in
mus non horaines esse, sed bestias, posspnt illi maximo, qui est appellatus Sem quandoquidem :

historici de sua curiositate gloriantes, velut gentes Japheih ita benediclus esl, ut in pjusdein fratris
aliquas hominum nobis impunita vanitate mentiri. sui domibus habitaret.
Sedsi homines&unt, de quibus illa mira conscripta
sunt; quid, si prcpterea Deus voluit etiam nonul-
CAPUT X. — De generalione Sem, in cujus progenie
(endens ad Abraham civilalis Dei ordo dirigilur.
las geiites ila creare, ne in his monstris, quae apud
noa patel ex hominibus nasci, ejus sapientiam,
' 1. Teoenda est igitur series generationum ab
qua naturam fingit humanam, velut arlem cujus- ipso Sem, ut ipsa ostendat posl diluvium civitatem
piam minus perfecti opificis, putaremus errasse ? Dei sicut cam series generationum ab illo qui
;

Non itaque nobis videri absurdum debel, ut quc- esl appellatus Seth, ostendebat anlc diluvium.
madmodum in singulis quibusque genlibus quae- Propier hoc ergo Scriptura divina cum lerrenam
dam monslra sunt hominum, ila in universo civitatem in Babylonc, hoc est in confusione,
genere humano quaedam monslra sint genlium. monstrasset, ad palriarcham Sem recapitulando
Quapropter, ut istam quaeslioncm pedetentirn cau- revertitur, et orditur inde generationes usque ad M
*
teque concludam aut illa, quae talia de quibus-
: Abraham, commemorato etiam numero annorum
dam gentibus scripta sunt, omnino nulla sunt quanto quisque ad hanc seriem pertinentem filium
aul si sunt, homines non sunt aut ex Adam ; genuisset, quantoque vixisset. Ubi certe agnos-
sunt, si homines sunt. cendum est quod ante promiscram, ut appareat
quare sit dictum de liliisHeber,/Vome« unius Phnlech,
CAPUT IX. — An injeriorem parlem terrai, qux guia in diebus ejus divisa est terra. (Gen. x, 25).
nostrx kahilalioni conlraria esl, Aniipodas habere Quid enim aliud intelligendum est, terram esse
credendum sil.
divisam, nisi linguarum ? Omissis
diversitate '

Quod vero Antipodas esse fabulantur, id est,

el hanc rem non pertinen-
igitur caeteris filiisSem ad
homines a contrana parte terrae, ubi sol oritur, tibus, illi connectuntur in ordine generationum
quando occiilit nobis, adversa pedibus nostris per quos possil ad Abraham perveniri sicut illi :

calcare vestigia, nulla ratione credendjum est (a). conneclebantur ante diluvium, per quos perve-
Neque hoc ulla historica cognitione didicisse se niretur ad generationibus * quae propagatae
Noe,
alfirmant, sed quasi raliocinando conjectant, eo sunt cx illo filio, qui appellutus est Seth.
.'\dam
quod intra convexa coeli terra suspensa sit, eum- Sic ergo incipit goncrationum ista conlextio: El
demque locum mundus habeat, et infimum, et hx gencratioues Sem. Sem /ilius cenlum annorum^,
medium el ex hoc
: opinantur altoram terrae cum genuit Arphaxat, secundo anno posi ciiluvium.
partem, qusB infra est,habitatione hominum carere Et vixit Sem,postguam genuit Arphaxal, quingentos
non posse. Nec atlendunt, etiamsi flgura conglo- annos, et genuil filios et filias, et morluus e^t [Id.
bata et rotunda mundus esse credalur, sive aliqua XI, 10, 11). Sio exsequitur ca;teros, dicens quoto
ratione monslretur non tamen e<se consequens,
; quisque anno vitaj sua; filiiim gcnuerit, ad islum
ut etiam ex illa parte ab aquarum congerie nuda generalionum ordinem pertinentem, qui perlendit
sit terra deinde etiamsi nuda sit, neque hoc
: ad Abraham et quot annos postmodum vixerit,
;

statim necesse esse, ut homines habeal. Quoniam inlimans eum filios filiasque ;;enuisse ul intelli- :

nullo raodo Scriplura isla mentitur, quiB narratis gamus unde potuerint populi accrescere, nc in
quod ejus prrcdicla com-
praeteritis facit fidem, eo paucis qui commemorantur hominibus occupati
plenturnimisque absurdum est,.ul ilicatur aliquos
: pueriliter hajsitomus, unde tanta spatia terrarum
homines cx hac in illam partem, Oceani immen- atque regnorum repleri potuerint de genere Sem ;

silale Irajecla, navigare ac pervenire poluisse, ut maxime Assyriorum

propter Ni- rcgnuin, unde
ctiam illic ex uno illo homine genus institueretur nus illc Orienlalium domitor usquequaque popu-
*

humanum. Quapropter inter illos tunc hominum lorum ingenli prosperitato regnavit, et latissiraum
ac fundatissimum regnum, quod diuturno tempore
1 Mss., oportet.

(a) 1)6 Antipoflura cxistenlia pugnam intcr litleralos

duceretur, suis posteris propagavit.
ct vulgns ingcnlcm fuisso scribit Plinius, Hist. nat. 2. Sed nos, ne diutius quam opus est immore»
lib. 2, cap. G.5 Nec nlia haud dubie vulgo crat causa, mur, non quotannos quisque in ista generationnm
cur Anlipodns ncgarct. quam (|uae Lnclanlio fuit, anno genuerit lilium,
serie vixorit, sed quolo vilae
Instil. lil). 3, cap 2i, ulii « ineptura » dicit « crcdero
« esse horaincs r|uorura vesligia i<int snporiorn quam hoc ordine memorandum tantummodo ponimns, ut
« capiln, nut ibi quae npud nos jacent invcrsa prndcro : ct numerura annorum atransaclo diluvio usque ad
« fruges et nrhoresdeorsura versus crcscerc, elc.,nilquo
« hujus orroris originem pliilosophis fuisse, quod e.xisl.i- I
Vind. Am. Er., diversitaiem. Aliquot Mss., diver-
« marcnt rotundiim csso miindum. » Anlipodas otinm silatex.
Auguslinus nogandos putalint non Inmon ])ropter i Ms. 258, prv gencrationes M.
nllnlas a F^actanlio raliuncs; sed ne ndraittero cogorelur •'
Edili : Srm filius A'oc centum r>-at annorum. At
horaines non orlos ex Adamo. qiiod ScripUirae ro|m- voloros lihri, juxta grnccum L.XX, omitlunt, i\oe, ot,
gnat. Ilinc Zacharias papa iu E^)isl. 10 ad Bonifacium, rrat. Confor lihrum Locutionura in Genesim ad hunc
dala anno 748, pervemam ct inicfiiam api)ollal doc- vorsiira.
trinam Virgilii cujnsdam asseroutis quod alius viun- * Vind. Am. et quidam o manuscriptis, domi-
cdis et alii /loiiiines suh trrra sint. nator.
 ;

480 lAim\ UKCIMUS SliXTUS. 400

Abniham colligftmns,
ot proplor illu ', jn (luihiis CAPUT XI. — Qund ea priiniluii linf/wiin mu liomi-
iios cof^it iinmorari, hrovilcr uliii ciir-
nccossiliis num fuerit, qu.i; fiostea llcbr.vn <ib llciier noniine
BiiiKiiio tangurmiH. Sociindo i(,'ilur unno posl dilu- nunrupala cujus fnmiliu remaniil,cum
esl, ct in
viiim Som, cum ossol contiiin annoruin, Ronnit divcrsilas csset furta linguarurn.
Arpliaxut ; Arphaxat milom, cum cssot ccntiim
trif^iiitu annorum, Ronuit Cainan
(luiiuino ([ui ;
\. Omimobrom Hiciit linjina cum OBHCt omninm,
oum esset contum lrit,'inta, goniiit Sula. Porro non iiloo lilii [iCHtiliHitiu (iulu(;runt ; num el antc dilu-
elium ipso Salu totidom unnonim erat, (luundo viiiiii una oratlingua, lamcn ninnes i>raH(T uiium
«;t

penuit Ilelier. Gonlum vero ot trijiinta et (luutuor Noc justi doiniim (iolori diluvio meruorunt ita :

agebat annos Hobor, cum gonuit Phaloch, in cujus quando inerito olaliorirf irnpiotatis geiiles lingua-
ditjbua divisa est lerra. Ipao aulcin l'hal(;cli vixil rum diversitalc punil.i! ut([U(; diviH<n sunt, et civitas
centuin triginta, otgenuit Raguu ct llagau centiiin :
impiorum confusionis nomcii accepit, hoc osl, appel-
tri},'inta duos, ct gonuit Soruch et Scruch centum :
lalu Cbt Uabylon, nondomus Mcbor, ubi eaderiiit

Iriginla, et genuit Nachor et Nachor soptuaginla

:
qua) untoa liiit omnium
lingua remunerct. Unde,
novem,et genuit Thara: Thara autem septuaginta, sicut snpra memoruvi, cuin cajpisscnl enuraerari
el genuit Abram (Gen. 10-26) lilii Sem, qui singuli genles singulas procrearunt,
quem posteu Deus :

raututo vocabulo nominavit Abraham (Id. xvii, 5). primus est commemoratus Ilober, cum sit abnepos
Fiunt itaque anni a diluvio usque ad Abraham ipsius, hoc est, ab illo quinlus invenialur exortue.
millo septuaginta et duo, secundum Vulagtam Quia orgo in ojus familia remansil h;«;c lingua(a),
edilionem, hoc est interpretum Septuaginta. In divisis per alias linguas cajteris gentibus, quao lin-
hebraeis autera codicibus longe pauciores annos gua prius huraano generi non iramerilo creditur
perhibentinveniri :de quibus ralionem aut nallam, fuisse communis, ideodeinceps IIebra;a estnuncu-
aut difficilliniam reddunt. pala. Tunc eniin opus eral eain distingui ab aliis
3. Cum ergo quaerimus in illis septuaginta dua- linguis nomine proprio, sicut aliae quoque vocalae
bus gentibus civitatem Dei, non possumus affirmare sunt nominibus propriis. Quando auiem erat una,
illoterapore, quo erat illis labium unum (]<<. xi, 1). nihil aliud quam humana lingua, vel humana io-

id esl loquela una, tunc jam genus humanum alie- cutio vocabaiur, qua soia universura genus huma-
natum fuisse a cultu veri Dei, ita ut in solis istis num loquebatur.
generationibus pielas vera remaneret, quae descen- 2. Dixerit aliquis Si in diebus Phalech filii He-
:

dunt de semina Sem per Arphaxat, et tondunt ad ber divisa est terra per liuguas, id esl, homines qui
Abrahara sed ab illa superbiu aedificandae turris
:
tunc eranl in terra ex ejus nomine potius debuit
;

usque in coelum, qua impia significatur elatio, ap- appellari lingua illa, quae fuit omnibus ante cora-
paruit civitas '^, hoc est socielas, impiorum. Utrum munis. Sed intelligendum est ipsum Heber propte-
itaque ante non fuerit, an latuerit, an potius utra- rea laie nomen imposuisse filio suo, ut vocaretur
que perraanserit, pia scilicet in duobus filiis Noe, Phalech,quod inlerpretatur Divisio, quia tunc ei na-
qui benedicti sunt, eorumque posteris; impia vero tus est, quando per linguas terra divisa est, id est
in eo qui maledictus est, atque ejus progenie, ubi ipso tempore, ut hoc sit quod dictum est In diebus :

etiam exortus est gigas venator contra Duminum, ejus divisaest terra (Ge?2.x,25).Nam nisi adhuc Heber
non est dijudicatio facilis. Fortassisenim,quod pro- viveret,quando linguarum facta est multitudo, non
fecto esl credibilius, el in flliis dnorum illorum jam ex ejus nomine nomen acciperet lingua, quae
lunc antequam BabyloniaccEpisset institui.fuerunl apud illum permanere (/*). Et ideo credenda
potuit
contemptores Dei, et in filiis Cham caltores Dei :
estipsa fuisse prima illa communis quoniam de :

utrumque tamen hominum genus terrisnunquara poena venit illa raultiplicatio mulatioque linguarum
defuisse credendura est. Siquidem et quando dictum et utique praeter hanc poenam esse debuit popu-

est, Omnesdeclinavn-unt, simul intdiles fadi sunt; lusDei. Nec frustra lingua hasc est, quam tenuit
non qui faciat bonum, non eat usque ad unum; in
est Abraham nec in omnes Uliossuos Iransmittere
*,

utroqiie Psalmo, ubi baec verba sunt, et hoc legi- potuit, sed in eos tantum qui propagati per Jacob,et
lur, Nonne cognoscent omnes, qui operaniur ini-
quitatem, qui devorant populummeum in cibopanis ?
Erat ergo eliam tunc populus Dei. Unde illuil quod ' Sic Mss. Editi vero, Nec frustra linyuam istam,
dictum est, Non est qui faciat bonum, non est usque hoc est quam tenuit Abraham.
(a) Vide infra, lib. 18, cap. 39.
ad unum; de filiis hominum dictum est, non de (b) De tiac re non una omnium est sententia. He-
filiis Dei. Nara pra^missum est, Deus de coelo pros- braei enim in suo Chronico, quod appellant Seder-
pexit super filios hominum,ut videret siesl intelligens, Holam, id est Ordo saeculi, tradunt divisionem lingua-
aul requirens Deum rum factam esse extremo tempore vitae Phaleg, scilicet
{Psal. xiii, 3, 4, 2 ; Psal. lii, 4,
anno trecentesimo quadragesimo post diluvium, de-
5, 3) ; subjuncta, quse omncs filios ho-
ac deinde illa cem annis ante mortem Noe. Phaleg enim natus est
minum, id est, ad civitatem pertinentes quae vivil anno centesimo primo post diluvium, et vixit ducentis
secundura hominera,non secundum Ueum, reprobos novem annis. Volunt itaque Hebraei proplietam fuisse
Heber. ut qui spiritu proplietico longe ante praeyiderit
esse dcmonstrant. futuram divisionem linguarum, ideoque nascenti filio
hoc nomen imposuerit. Videtur S. Hieronymus in Tra-
ditionibus hebraicis accedere ad hanc sententiam, affir-
mans Heber vaticinio quodam, eventu
scilicet ex future
' Vind. Am. Er. et plures Mss , et praeter illa. divisionis linguarum, nomeu imposuisse Videtur filio.
* Edili, i.errena apparuit civitas, Abest, terrena, a et eadem opinio S. Chrysostomo esse, Homilia 30 in
manuscriptis. Genesim. Coqu.eus.

Patrol. XLI. [Seize).

491 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 492

eminenliuain Dei populum coalcs-

in!>i^nius atqiie suum Jectan r.atus est.sicut post eum commemora-
cenies, DpI TeslMmema et slirpem Chrisli habere tusesl quandoquidem lempore quo nalus est Pha-
:

poluerunt. Ni'C H.-ber ipse e.imdom linguam in lech, divisa est terra. Proiule inleliiu-endum est,
^
uoiversam progeniein suaiii reludii sed in eam tan- ; priorem quidem noininalum.sed longe posl fralrem
tum,cujus generaliones perducunlur ail Abraham. suum Jectanfuisse natum, eujus Jeelan duoJecim
Qunpropter, eliamsi non evideiiter pxpressum esl tam grandesjam tamilias haberent,ut in linguas
filii

fuisse aiiquod pium genus huminum, quando ab proprias dividi possent. Sic enim potuit prior
iinpiis Biibylonia condebaiur; non ad hoc valuit comrnemorari, qui erat aetate poslerior; quemad-

haec obscuriias, ut quiPrenlis (raudaretur; sed po- modum commemorati sunt ex tribus filiisNoe
prius
tius ut excerccretur intenlio. Cum enim legitur procreati filii Japheth, qui eral mtnimus eorum ;

unam fuisse linguain primitiis omnium, et ante deinde filii Cham, qui eral niedius; postremo filii
onones filios Sem coramendatur Heber, quamvia Jem, qui eral primus et maximus. Hlarum au-
ab ilio quintus oriatur; et Hebraea vocatur iingua, tem gentium vocabula partim manserunt, ita ut
quaiu Palriarcharum el Prophetarum, non solum in hodieque appareat unde fuerinl derivata; sicut ex
sermonibus suis, verura etiam in Lilleris sacris Assur Assyrii, et ex Heber Hebraei partiin tempo- :

custodivit auctoritas : profecto cum quaeritur in ris vetustate mutata sunl, ita ut vix homines doc-
divisione linguarum, ubi iingua illa reiuanere tissimi anliquissimas historias perscrutantes, nec
potuerit, quae ante communis,
fuil quae, sine uila omnium, sed aliquarum ex istis origines gentiuai i
dubitatione, ubi remansil, non ibi (uit iila pcena, potuerint reperire. Nam quod ex filio Cham, qui
quae facta est mutatione linf,'u^rum quid aliud oc- ;
vocabalur Mesraim, ytlgyplii perhibentur exorli,
curit,nisi quod in hujus gentes remanserit, a cujus nulla hic resonat origo vocabuli sicut nec yEihio- :

nomine nomeo accepit; et hoc justiliae gentishujus pum, qui dicuntur ad eum filium Cham pertinere,
non parvum apparuisse vesligium, quo cura aliae qui Chus appellatus est.Et si omnia considerentur,
genles plecterentur rautationelinguarum, ad isiam plura mutata, quam manentia nomina apparent.
non pervenit tale supplicium ?
3. Sed adhuc iilud movet quomodo potucrunt : CAPUT XII. — Dc articulo temporis in Abraham, a
singulasgentes facere Heber et filius ejus Phalech, quo sanctse siiccessionis novus ordo conlexilur.
si una lingua permansit ambobus ? Kt certe una

est Hebreea gens ex Hebor propagata usque ad Abra-

Nunc jamvideamusprocursum civitatis Dei,etiam
ab iilo articulo temporis,
qui faclus eat in Patre
ham, et per eum deinceps, donec magous fieret
populua Israel. Quomodo igitur omnes filii qui Abraham, unde incipit osse notitiaejus evidentior,
commemorati sunt trium filiorum Noe, fecerunt et ubi clariora leguntur promissa divina, quae nunc

singulas gentes, si Heber et Phalech singulas non in Christo videmus impleri. Sicut ergo .Sciiptura
fecerunt ? Nimirum illud est probabilius,quod gigas sancla indicante didicimus, in regione ChaldjEorum
ille Nebroth fecerit etiam ipse gentem suam, sed
nalus esl Abraham [Gen. xi,28): quae terraad regnum
propter excellentiam dominationis et corporis se- pertinebat Assyriorum^ Apud Chaldajos autem jam
orsum eminentius nominatus est, ut maneat nu- etiam tuncsuperstitiones impiae prsvalebant, quem-
merus sepluaginta duarum gentium atiiue lingua- admodum per caeterasgentes. Una igitur Tharoe do-
rum. Phalech autem propterea commemoratus est, mus erai, de qua* natua est Abraham, in qua unius
non quod gentem fecerit (nam eadem ipsa est ejus veri Dei cultus, et quantura credibile eat, in qua

gens Hebreea,eademque lingua); sed propter tem- jam sola etiam Ilebraea lingua remanserat quam- :

pus insigne, quod in diebus ejus terra divisa est. vis el ipsa ', sicut jam manilestior Dei populus in

Nec movere nos debet, quornodo potuerit^gigasNe- JE^yp[o, ita in Mcsopotamia servisse diis alienis,

brolh a<t illud aetalis occurrere, quo Babylon condi- Jesu Nave narraute reteratu'- [Josuewiv, 2) cacte- :

ta cst, et confusio facta linguarum, atque ex hac' ris ex progenie illius Hoberin linguas paulatim alias

divisio gentium. Non enimquia Heber sextus est a et in nationes aiias defluentibus. Proinde sicut per
Noe, ilie autem quartus, ideo non poluorunt ad id aqiiaruin diluvium una domus Noe remanserat ad
tempus convenire vivendo. Hoc enim conligit, cum reparandum genus humanuin, sic ia diluvio niui-
plu9 viverent, ubi pauciore:» sunt generationes, rai- tarum superaiitionum per universum mundum una
nus ubi plures aut serius nati essPiit ubi pau-
;
remansorat domus Tharae.inqua custodita est plan-
ciores, matnriiis ubi plures. Sane inlelligendum est, tatio civitulis Dci. Denique sicut illic enumcratia

quando lerra divisa est, non solum y.im natos supra generationibus usquead Noe simul cura an-
caeteros filios filioruni Noe, qui commeiiiorantur norum numeris,el exposiladiluvii causa,priusquam
paires gentium sed etiam e)us aBlalis fuisse, ut
;
Deus inciperet de aroa labricanda loqui ad Noe,
numerosas familias habcrent, qu.-c digna; fuissent dicitur, ll.e autem gcneralionei ^oe {Gen. vi,9): ita
Dominibus gentium. Uiide ncquaqnain putandura et hic, eniimeralis generaiionibus ab illo, qui est
quod eo luennl ordine geniti, quo commemorati usque ad Abraham, deinde
appellatiis Seiii,filioNoe,
leguniiir. Aliiqnin dnodecim (ilii Jeotan, qui erat insignis arlirnlus simililer poniiur, ut dicalur, Hx
filiusttlios Hi be.r, frater Phrtlech, quomodo potue- sunt generaliones Thune. Tkarx genuii Abram el Na-
runl jain genles f.icere, si posl Phalech fratrom
« Nostri codices, ad reffnum. Assyrium perti-
nebat. M.
* Soln cilitio Lov., dc qno.

> Mss., ex hoo. 3 Sic iMss. At editi, et ipse.

 :

493 [.IhKll DECIMUS SKXTUS. 49i

chor et Aran : el Aran gcnuit Lot. El morlum eu runt in Mesopotamfam, et kahitaverwit ihi (lias mul-
Arnn coram Tliura patrr .sno in ijua nalua (;,s/, in tos. Dixilijue illis Dcns eonim, ul exircnl de hahila-
regione t.hnUieoruin. El sumpserunt '\hram el Na- tione sua, et irenl in terram Chanaiin ; et illic hahi-
chor sihi u.vorcs ; nomen mulieris Ahrani Snra, et lavcrunt {Juili/k v, .') U) : el CH.-Lcra (junj nnrrut
nonifn mulieris Nackor Mclcha, filia Arati (Gen. xi, Acliior Aiiiiiiofiitos. Uii<l(5 munifpHtnm eat, domuin
27-29). Iste Aran pnlor Molchaa luit et piiler Jescae, ThariD peruncutionem passuiii fuisse a Gh«lda)iB
Jesca credilur ipsu osao oliarn Sura
qiiffi • uxor pro voru pieluto, qua unus et verus ab ela coleba-
AbrahaB (a). tur Dcus.

CAPUT Xlil. — Qux ratio feciise videatur, iit in CAPUT XIV. — De annis Tkarie, qui in Ckarra vit»
iransmiijratione Tharx, qiia Chaldxos deserens in suse Irmpus implevit.
Mesopolumiam transiit, nuUa filii ejus Nuckor facla
Defuncto autem Thara Mcsopotamia, ubi
in
sit menlio.
vixisse perhibetur decentos et quinque annos, jam
Deinde narralur quemadmodum Thara cum suis incipiunt indicari faclae ad Abraham promissiones
regionem reliquerit ChaldiRorum, et veiiQril in Me- Dei, quud ita scriptum est Et fuerunt dies^ Tkarae :

sopolaniara, et habitaverit in Charra tacetur au- : in Ckarra quinque el ducenli anni, et morluus est in
tein de uno ejus filio, qui vocabatur Nachor, tan- Charra (Gen. xi, 32). Noa sic aulem accipiendum
quain eum non duxerit secum. Nam ila narralur : est quasi nmnes hos dies ibi egeril scd quia om- ;

Etsumpsil Tkara Abram filium suum, et Lot filium nes dies vitas suae, qui fuerunl anni ducenti quin-
Aran, lilium filii sui, el Saram nuruni suam, uxorem que, ibi compleverit alloquin nesciretur quol an-
:

Abram, filii sui, it eduxit illos de rcgione Ckatdaeo- nos vixerit Thara, quoniam non lej^ilur quolo .uino
rum ire in ierram Ckanaan : et venit in Charram, vitae suaj in Charrara venerit el absurdum est ;

et habitavit ibi [Ibid., 31). Nusquam hic nominalus existimare in ista^serie generationum, ubi dilif,'en-
est Nachor, et nxor ejus Melcha. Sed invenimus pos- ter commemoratur quot annos quisque vixerit,
tea, cum servum snuin mitleret Abraham ad acci- hujus solius numerum annorum vitae non com-
piendam uxorem filio suo Isaac, ita scriptum Et : mendatum esse memoriae. ^Quod enim quorum-
accepit puer decem camelos decamelis domini sui, et dara, quos eadein[Scriptura comraemorat, tacentur
de omnibus bonis domini sui secum, et exsurgens anni, non sunt in,hoc ordine, in quo temporum
profectus est in Mesopotamiam in civitatem Nackor dinumeratio decessione gignentium et genitorum
hujus hiatoriae tes-
{Id. XXIV, 10). lato et aliis sacrae successione contexilur. Iste autem ordo, qui diri-
timoniis ostenditur etiam Nachor frater Abrahae gilur ab Adam usque ad Noe, et inde usque ad
exisse de regione Chaldaeorum, sedesquo consti- Abraham, sine numero annorum vitae suae nemi-
tuisse in Mesopotamia, ubi cum patre suo habita- nem continet.
verat Abraham. Cur ergo Scriptura cum non com-
meraoravit, quando ex gente Chaldaea cum suis CAPUT^^XV. —
De tempore profectionis Abrakse, qua
profectus est Thara, et habitavit in Mesopotamia, secundum prxceptum Dei exiit de Charra.
ubi non solum Abraham filius ejus, verum etiam
Sarra nurus et Lot nepos ejus commemorantur, Quodvero, commemorata raorte Tharae patri*
1.

quod eos duxerit secum ? Cur, putamus, nisi forte Abraham, deinde legitur, Et dixit Dominus ad
quod a paterna et fraterna pietate desciverat, et Abram. Exi de terra tua, et de cognatione lua, et de
superstilioni adhapserat Chaldaeorum, et poslea domo patris tui, et caetera; nou quia boc sequitur
inde, sive pcenitendo, sive persecutionem 'passus, in ser.iione libri, hoc eliam in reruni gestarum

quod suspectus haberetur, et ipse emigravit ? la tempore sequi existimandum esl. Erit quippe, si
ila est, insolubilis quaestio. Post haec enim verba
libro enim qui inscribitur Judith, cum quaereret
Holofernes hostis Israelitarum, quaenara gens illa Dei, quae ad Abraham facta sunt, Scriptura sic lo-

esset, utrum adversus eam bellandum fuisset, sic quiinr : Abram, quemadmodiim locutus esl
Et e,viit

ei respondit Achior dux Amraonitarum ^ : Audiat illi Dominus, et abiit cum eo Lot. Abram autem erat

dominus nosler verbum de ore pueri sui, et referam quinque et septuaginta annorum, cum exiit ex Charra
{Id. XII, 1, 4). Quomodo potest hoc verum esse, ai
tibi verilatem de populo qui habital juxta te monta-
nam kanc'^, et non cxibit mendacium de ore'servi post mortem patris sui exiit de Gharra ? Cura enim
tui. Hxc enim progenies populi est Ckaldaeorum, et esset Thara septuaginta annorum, sicut supra in-

antea habitaverunt Mesopotamiam, quia noluerunt timatum est, genuit Abraham cui numero additis :

sequi deos palrum suorum, qui fuerunl in terra Ckal-

septuaginta quinque annis, quos agebat Abraham,
daeorum gloriosi, sed declinaverunl de via parenlum quando egressus est de Charra, fiunt anni centum
suorum et adoraverunt Deum coeli, quem cognoverunt, quadraginta quinque. Tot igitur annorum erat
et projecerunt eos a facie deorum suorum, Thara, quando cxiit Abraham de illa Mesopota-
et fuge-
miae civitate agebal enim annura aetatis suae sep-
:

tuagesimum quintum ac per hoc pater ejus, qui ;

» Abest, Sara, a Ms. 258. M. cuin septuagesimo anuo suo genuerat, agebat, ut
* Mss. Ammanitarum: et infra, Ammanites ; loco, dictum est, centesimum quadragesinium el quin-
Ammonites. tum. Non ergo inde post morlem patris, id est
3 Lov., montana haec. At Mss., montanam hanc
juxta graecum, lin oreinin tautSn. post ducentos quinque annos, quibus pater ejus
(a) Hoc tradit Josephus, Antiquitatum Judaicarum
libro 1, cap. 7, et Hebraei in libro Seder-Holam,
cap 2 denique Hieronymus in Traditionibus hebrai-
;
* Lov., Et fuerunt omnes dies. Abest, omnes,& ca6-
CiS. COQCABUS. teris libris et a graeco LXX.
495 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 496
vixil, egressus est: sed annus de illo loco profec- cura collocavit, postquam mortuus est pater ejus.
tionis ejus, quuniam ipsius septUHgesimus quintus Intelligendum est igitur locutum Deum fuisse ad
dubio palris e.jus, qui eum septuage-
erat, procul Abraham, cum essel in Mesopotaraia, priusquara
simo suo anno renuerat, cenlesimus quadragesi- habitHret in Charra sed eum ; Charram pcrve- m
mu3 quintus fuisse coiligitur. Ac per hoc intelli- nisse cuin patre, retento apud se praecepto Dei, et
gendutn est more suo Scripturam redisse ad tem- inde exisse sepluagesirao et quinto suo, patris au-
pus, quod jam narratio illa transiiTat sicut supe- : tem sui cenlesimo quadragesimo quinto anno. Col-
rius, cuin lilios liliornm Noc commeuiorasset, dixit locationem vero ejus in lerra Chanaan, non pro- I
illos fuisse in gentibus et iinguis suis (Gen. x, 31), feclionem de Charra, post mortem patris ejus fao
et taiiien postea quasi hoc etiam in ordine tempo- tain esse dicit quia jam mortuus erat pater ejus,
;

rum sequeretur, Et erat, inquit, omnix terra Inbium quando emit terram, cii.jus ibi Jain snae rei ccepit
unum, el vox una omnibus [Id. xi, \). Quomodo esse possessor. Quod autera jam in Mesopotamia
ergo secunduin suas gentes et secundum sua? iin- constituto, hoc est jain egresso de terra Chaldaeo-
guas eranl, si una erat omiiibus nisi quia ad illud
; runi, dicit Deus, Exi de terra tua, el dc cognatione
quod jara Iransierat recapitulando est reversa nar- domo palris tui ; non ut corpus inde ejice-
lua, et de
ratio ? Sic ergo et hic cum diclum esset, Et fuerunt ret, quod'jam feceral, sed utaniraum avelleret, di-
die.t Tharcr. in Charra quinque et ducenli anni, el citur. Non enim exierat indo animo, si spe re-
mortuus esi Thara in Charra {Ibid., 31}: dcinde deundi et desiderio teaehatur, quae spes et deside-
Scriptura redeundo ad id quod ideo pratermiserat, rium, Deo jubente ac juvante, et illo obediente,
ut prius de Thara id quod iDchoatuin fuerr.l com- fuerat amputandum. Non sane incredibiliter cxis-
pleretur, El (ii.xil, inquit, Domiuus ad Abram, Exi timatur, cum postea secutus esset Nachor patrera
de terra lua, et coetera. Post qu;e Doi verba sub- suum, tunc Abraham prajceptum Domini implesse,
jungitur, El exiil Abram, quemadmodum loculus est ul cum Sarra conjuge sua et Lot filio fratrissui
illiDominus, et abiil cum eo Lot : Abram autem erat exircl de Charra.
quinque el septuaginta annorum, cum exiil ex
Charra. Tunc itaque factum est, quando paler ejus CAPUT XVI. — De ordine et qualilate promissionum
centesimum quadragesimum et quintum annum Dei, quae ad Abraham factae sunt.
agebat aetatis tunc enim fuit hujiis septuagesi-
:

mus quintus (a). Soluta est auleni (juaestio ista et Jatn considerande sunt promissiones Dei factae
aiiter, ut septuaginlaquinque anni Abrahae, quando ad Abraham. In his enim apertiora Dei nostri',
ejjTessus est de Charra, ex iilo compalurentur, ex hoc est Dei veri, oracula apparere cccperunt de po-
quo de igne Chaldaeorum liberatus, noa ex quo pulo piorum^, quem prophelica praenuntiavit aac-
n;itus est, tanquam tunc potius nutus habendus torita>.. Harum prima ita legitur: El dixit Dominus
sit [b). ad Abram: Exi de terra tua, et de cognalione tua, et
2. Sed bealus Stephanus Actibus Apostolorum
in de domo patris tui, et vade in lerram, quam libi de-
cum ista narrarel, glorix apparuit
Deus, inquil, monstravert ; H faciam le in gentem maijnam, et
Abrahas palri noslro,cum esset in Mesopotamia, prius- benedicam te. et magnifxcabo nomcn tuum, et eris
quam habilaret in Charra, et ait ad illum, Exi de benedictus, el benedicam bencdicentes te, et maledi-
terra lua, el de cogniiione tua, el de domo palris tui, cam matedicentes te, et benedicentur in te omnes tri-
et veniin terram, quam libi demonslrabo, Secundum bus terras. Advertendum est igitur, duas res pro-
haec verba Stephani non post mortem patris ejus missas Abrahae unam s«ilicet, quod lerram Cha-
:

locutus esl Deus Abrahae, qui uti lue in Charra naan possessurum fuerat semen ejus, quod signi-
mortuus est, ubi cum illo el ipse filius habitavil ;
firalur, ubi diclum est, Vade in lerram, quam libi
sed priusquaui habitaret in eadem civitate, jam demonstravero, et jaciam tc in gentem magnam :
taiiien cum esoet in Mesopotamia. Jam ergo exie- aliam vero longe praestantiorem, non de carnali,
rat a ChuMajis. Quod itaque adjungit Stephanus, scd dc spirituali semine, per quod pater est, non
TuHC Almiham egressus est de terra Chaldseorum, et unius gentis Israelilicae, sed omniuin gentium quae
habitavit in Charra, non demonstrat' quid sit fac- fidoi ejus vestigia consequuntur, quod promilti
tuin, posleaqbiam locutusest illi DeuB (neque enim cocpil his verbis, El benedicenlur in te omnes Iribus
post illa Dei verba egressus est de terra Ch.ildflco- terrse. Hanc promissionem factam arbitratur Euse-

ruin, cuin dical ei loculum Deum cum esset in Me- bius sepluagesimo quinto anno ajlatis Abrahae, tan-
sopotumia), sedad totum illud tciiipns perlinet quam inox ut facla est, de Charra exierit Abraham :

quod ail, Tunc, id est, ex quo egressua est a Chal- quoniara Scripturaj contradici non potest, ubi legi-
d-jeis, el habitavit in Charra. Item quod sequilur, lur, Abram erat quinque et septunginta annorum,
Et ini^ po^tqunm moriuus eil paier ejus, colloccivit cum exiil ex Chirra (Gen. xii, 1-4). Sed si eo anno
iilum in lerra iiar, in qua vos nunc habitatis, et pa- facla est isla promissio, jam utique in Charra cum
tres vesln (Ail. vii, 2-4): non ait, Poatquam raor- patre suo demorabatur Abrahara. Neque enim
tuus eat pater ejus, exiit de Charra ; sed inde hic inde cxire posset, nisi prius ibi habitasset. Nura-
quidnam ergo contradicilur Stephano ilicenti: Deus
• Vcrhnm, demon.itrat. nbesl a Mss. glortae apparuit Abrahw patri nostro cum esset in

(a) Conf. Quacsl. in Gfn., q. 26. Mcsopolamia, priusquam habitaret in Charra (Act.
(/>) Solnlio liaec nli llicronynu) profcrfur, ductn ex
Irnrlifione llebrncorum. f|iii .Vhrnlinm in igncra, qncm
adorare nollel. conjectum nClinldaeis, inileqiie divinilus 1 Sic Mss. At Lov. Domini nostri Jesu Christi,
liberatum narrunl. ' Nonnulli codices, impiorum.
 :

497 LiriKn DKCIMIIS SKXTHS. 408

VII, 2)? Sod intolli^-ondiim osl,, qmnl codiMii iriiio >;osimo ct (|uiiil() patriHHiii, cinii i.dl flliu IratriH ol
fartu siiit oiiiniii, ot Doi pioiiiiHHio Hiili)(|inim iu Saira (ujojiigi' iicrrcxit iii liTraiii Cliaiiaaii,(;L |)civo-
Gharra liuliitiirBt Abrulium, ot in ('.hnrra hal)itiitio nil iis(|u« ud Bichofn, ubi rursuH accepit divinum
cjua, ot iiido proloctio : iion .sidnin i|iiia l']iisi'l»iiis oiaoiiliim, d(!(|mt ilu scriiilum ont Kl niiimruil llo- :

inChronicisab aimo hiijus promisHionia compiilat iinniis Almtliu', el ilixil illi, Sciniui liiu dahii lcrram
et ostendit post quudringentoa et Irij^inta annos hanc {Citni. xii,7). Nihil hic doillo sciiiino proiniseum
oxilum es80 do .t^iJi.vplc, (inundo lcx dala osl vo- ;
eal, in (iuopalc-r ructiia OHlomniiim gc.iiliiirn hoiI dn :

rum cliam quiu id couniioinorut upostolus Puuliia illo quo patcr obI
solo, dc iiiiiuH Israclilicu) ^onlia;
(GaluL m, 17). al) hoc enim somino terru illu pouscsHa est.

CAPUTXVII. — Dc Irihus cxccltenlioribu!! gentinm CA1'LIT XIX.. — l)e Sarrx puiUcilia in A-lijyplo per
regnis, quornrn umim, id eslAssynorum, jam Ahra- Deum custodita, qnam Ahrahum noii uxorem suam
ham '
genilo sublimius eminebat. esse dixerut, sed sororem.

Per idem tempuseminentia regna eranlgentium» Deinde

aedificato ibi altari, etinvocuto Deo, Abra-
frin qnibns torrigenarum, civitas, hocest societas ho- ham profcctus csl in(ie,et habitavit ineremo, atque
minum secundum hominem viventium, sub doini- indc ire in /Egyplum faiiiis necessitate compulsus
natu angelorum desertorum insignius excellebat ;
est. Ubi uxorem suam dixit sororem(G«n. xii, 7-19),
regnavidRlicettria, Sicyoniornin,/Egyptioruni, Assy- nihil menlitus.Erat eniin et hoc, quia propinqua
riorum. Sed Assyriorum inulto erat potontius atque erat sanguine sicutetiam Loteadem propinquitale,
:

sublimius.Namre.x ille Ninus Beli filius, c.xcepta In- cuin fratris ejus essetfilius, fraler ejus est dictus.
dia.universae Asiae populossubjugaverai.Asiam nunc Itaque uxorein tacuil, non negavit, conjugis tuen-
dico,non illam partem quee hujus majoris Asiaj una dam pudicitiam committens Deo, et humanas insi-
provincia est,sed eam quae universa Asia nuncupa- dias cavens ut homo quoniam si periculuin quan-
:

tur,quam quidam in altera duarum, plerique autem tumcaveriJpoteral,non caveret,magistentaretDeum,

in tertia lolius orhis parto posuerunt,ut sinl oinnes, quam speraret in D-^um.Doqua reconlra calumni-
Asia, Europa, et Atrica quod non aequaii i^ivi- : antein Faustuin Manichaeuna satis diximus {Lih. 22,
sione fecerunt. Namqueista quae Asia nuncupatur cap 36). Denique faclum est quod de Domino
.

a meridieper orientern usque ad septentrionem per- prffisumpsit Abraham. Nam Pharao rex .^lgypli,
venit Europa vero a septentrione usque ad occi-
: qui eam sibii uxorem acceperal, graviter aftliclus
dentem atque inde Africa ab oocidente usque
; marito reddidit [Gen. xii, 20). Ubi absit ut creda-
ad meridiem. Unde videntur orbern dimidium duae mus, alienoconcubitu fiiis&e pollulam: quia mullo
tenere, Europa et Africa, aliuro vero dimidium sola est credibilius, hoc Pharaonera facere alfliclionibus
Asia. Sed ideo iilae duae partes factae sunt, quia magnis non fuisse permissum.
inter utramque ab OceaDO ingreditur quidquid
aquarum terras interluit, et hoc mare magnum GAPUT XX. — De secessione lol ct Abrahx, quae illis

nobis facit. Quapropter si in duas partes orbem salva charitate complacuit.

dividas, Orientis et Occidentis, Asia erit in una, in
altera vero Europa et Africa. Quamobrem trium Reverso igitur Abraham ex^gyptoinlocura unde
regnorum ^, quae tunc praecellebant, scilicet Sicyo- illo in terram So-
veaerat, lunc Lotfralris filius ab
niorum non erat sub Assyriis, quia in Europa sunt domorum, salva charitate, discessit. Divites quippe
^gypliorum autem quomodo eis non subjacebat, a facti erant, pasloresquemultospccorum habere coe-

quibus tota Asia lenebaiur, solis Indis, ut perhi- perant, quibus inter se rixantibus, eo modo familia-
betur, exceplis ? In Assyria igitur praevaluerat do- rumsuarum pu^nacemdiscordiam vitaverunt. Pote-
rainatus impiae civitatis hujus caput erat illa Ba- :
rat quippe hinc.ut sunl humana, etiam iiiter ipsos
bylon, cujus terrigenae civitalis nomon aptissimum aliqua rixa coiisurgore. Proiiide huc malum praeca-
est, id esl Confusio. Ibi jam Ninus regnabal post ventis Abrahae verba ista sual ad Lot ^oa sit rixa :

mortem patris sui Beli, qui priiiius illic resjnaveral inler me el le,et inter puslores meos el pastures tuos,
sex-iginta quinque annog. Filius veroejus Ninus, qui quia homines fratres Hos sumus : nonne ecce tota terra
defuncto patri successit in regnum, quinquagmta unte te est ? Discede a me : si iu in sinistram, ego in
duos regnavit annns, el habebat in regiio quadra- dextram; velsituin d'-xi.ram,egoinsinistram[ld. xiii,

ginta ires, quando natus est Abraham, qui erat 8e<9).HinctortassisefTectue3t inter hoiui;iespacifica
annus circiter millesimus ducentesimus ante con- con8Uoludo,ut quando terrenorum ahiuid partien-
ditam Romam, veluti alterara in Occidente Baby- dum esi, major dividat, ininor eligat (a).

loniam.
GAPUT XXI. — Deterlia promissione Dei, qua lerram
CAPUT XVIII. — De iteralo allequio Dei ad Abra- Chanaan Abrahx etseminiejusin perpetuum polli-

ham,quo ei et semini ejus Chanaan lerra promitli- cetur.

lur.
Cum ergo digressi essent, separatimque habita-
Egressus ergo Abraham de Charra septuagesimo rent Abruham el Lot nocessiiatesustentandae familiae,
quinto anno «tatis suae, cenlesimo autem quadra- non foeditatediscorc1i8e,Pt Abraham in terraCbanaan,
Lot autem osset in Sodomis, oraculo teriio Dominus
1 Lov,. jam tempore Ahraham.
2 quamiibyem ynum regnorum
Edili, pauloquc :

posl, reynum
scilicel Sicyouiorum. Vorba, unum, et [aj Vide Senec, Excerpt Controv. lib. 6, cap. 3.
regnum, non habent Mss.
499 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 500
dixit ad Abraham : Respiciens oculi* tuis vide a loco ham, et mansit in alio ejusdem terrae loco, id est
in quonuncluea, ad Aquilonem,et A[ricum,et Orien- juxla quercum Mambre, quaeeratChebron (Gen. xiii,
tem, et Mare ; quia omnem terram quam tu vvies, 18). Deinde ab hostibus qui Sodomis irruerant, cum
tibi dabo, et semini tuo usque in sseculum, et faciam quinque regesadversus quatuor bellum gererent et,
umen tuum lanquam urenam terrx. Si poiest aliquis victis Sodomitis eliam Lol caplus esset, liberavit
dinumerare arenam terrx. et semen tuum dinumera- eura Abraham, adductissecum in praelium Irecentis
bitur. Surgens perambula tsrramin lonijitudinemejus, decem et octo vernaculis suis et victoriain fecit
:

6t in latiludinem, quiatihidabo eam{Gen. xiii, 14-17^ regibus Sodoraorum, nihilque spoliorum auferre
'

In hac promissione utrum sit etiam illa. qua paler voluil, cum rex cui vicerat obiulisset. Sed plane
factus est omniumgentium, non evidenter apparet. tuncbenedictuseslaMelchisedech,qui erat sacerdos
Potest enim videriad hoc perlinere. Et faciam semen Dei exceisi {Id. xiv, i-20) de quo in Kpislola quaa
:

tuum tanquam arenamlcrrae : quod ea locutione dic- iascribitur ad Hebraeos, quam pluresapostoli Pauli 1
tum est.quam Graeci vocanl hyperboien ; quae utique esse dicunt, quidam vero negant, raulta et magna
Iropica est, non propria. Quo tamen modo, ul caete- conscripta sunt(//e/)/-.vii). Ibi quippeprimum appa-
ris iropis uti solere Scripturam, nuilus qui eam ruit sacrificium. quod nunc a Christianis olTerlur
didicit, ambigit. Isteautem iropus, id est modus Deo toto orbe terrarum, impleturque illud quod
locutionis, lit quando id quod dicitur, longe esl longe post hoc factum per prophetara dicitur ad
ampliu3,quam quod eodlclosignificatur. Quisenim Christum, qui fueral adhuc venturus in carne Tu :

non videat,quamsitincon)parabiliter amplior arenae es .sacerdos in xlernum secundum ordinem Melchise-

numerus, quam potest esse omnium hominum ab dech (Psal. cix, 4). Non scilicet secundum ordinera

ipso Adamusque ad terrainum saeculi? quanto ergo Aaron qui ordo fuerat auferendus illucescentibus
:

roagis quam semen Abrahae non solum quod ; per- rebus, quae illis umbris paenolabanlur
tinet ad Israelilicam genlem, verum etiam quod
est, et futurum est, secundum imitationem fidei, CAPUT XXIIf. —
Deverbo Domini ad Abraham,quo
toloorbeterraruminomnibusgenlibu8?Quodsemen, et promUlilur secundum muUitudinem stellarum
in oomparalione muititudinis impiorum, profecto mulliplicanda posteritns ; quod credens justi/icatus
in paucis esl quamvis et ipsi pauci faciant innu-
: est adhucin prsppufio constitulus.
merabilem muliitudinem suam, quae signilicataest
secundum hyperboien per arenam terrae. Sane ista Etiam tunc factum est verbuiu Domioi ad Abra-

multiludo quae promittitur Abrahap, non Deo esl ham Qui cum ei proteclionem mercedem-
in visu.

innumerabilis,sed hominibus: Deo autem necarena que promitterel valde multam ; ille de posteritate
lerrae. Proindequianonlantum gens Israelitica, sed
sollicitus, queindamEliezervernaculum suum futu-
universum semen Abrahae, ubi est el promissio S rum haeredemdixil^continuoque illi promissus
sibi
est haeres, non ille vernaculus,sedquide ipso Abra-
non secundum carnem, sed secundum spiritum
plurium filiorura, congruentius arenae mullitudini hara fuerat exiturus rursusque semen innumera-
:

bile, non sicut arena terrae, sed sicut slellsB ccBli

comparatur; potest hicintelligi utriusque rei facta
(G^n. XV, 1-5) ubi mibi matiia videlur promiss.i
promissio (a). Sed ideo diximus, quod non eviden- :

ter appareat, qnia et illius gentis unius multitudo,

poslerilas coelesti felicitate sublimia. Nam quanlum
quae secundum carnem nata est ex Abraham per ad raultitudineni perlinet, quid sunlstellae coeli ud
ejus nepotera Jacob, in tantumcrevit, ut peneomnes
arenam terrae, nisi quis et istam comparalioncm
in tantum esse similem dicat, in quantum etiam
partes orbis impleverit. Eiideo potuit etipsa secun-
atellae dinumerari non valent ? quia nec oranes eas
dum hyperbolenarenae raultiludini comparari ;qiiia
et haec sola innumeraest homini. Terraracerte illam videri poase credendum^^est. Nam quanto quisque

solttra Bignificaiam, quae Chanaan,

appellata est
acutius intuetur, tanto pliires Tidet: unde et acer-
nemo ambigit. Sed quod dictum est, Tibi dabo eam, rime cernentibus aliquas occultas esse merito exis-
et seminiluouaque iH5a?cu/um;potestmovere nonnul-
timatur, exceplis eis sideribus quas in alia parte
los, si usque in sxculum intelliganl in aelernum. Si
orbis a nobis remotissima oriri el occidere perhi-
autem in sxculum hoc loco sic accipiant, quemad- benlur. Postremo quiciimque universum stellarum
modum fideliter tenemus, initium futuri saeculi a numorum comprehendisse el conscripsissc jacian-
tur, sicut ArHtusvel Eudoxus, vel si qui alii sunt,
fine praesentis ordiri, nihil eos raovebit quia etsi :

expulai sunllsraelilaede JcrosK)lymis, manent lamen cos libri hujus contemnit aucloritas. IIic sane illa

in aliis civitatihus terraeChau;ian, el usquein finein

sentenlia ponitur, cujus Aposlolus meminit propter
Dei graliamcoramendaniam, Credidif Ahraham Deo,
maneuunl et universa terra iila cuin a christianis
;

inhabitatur, etiam ipsum oe.men est Ahrahae. et deputalnm adjuslUiiim

est ilU {Gen. xv, 6; Rom.
IV, 3 et Galat iii, 6) ne circumcisio
: gloriaretur,
CAPUT XXII. — De superatis ab Abraham hoslibus gentesque incircumcisas ad fidem Christi noltet
Sodomorum, quandoel Lot de captivitate eripuit, et admitli. Hoc enim quando factum est, ut credenti
a Melchisedech sucerdote benedicius esl.
AbrahaR ilepuiarelur fides ad justitiam, nondum
fuerat circumcisus.
Hoc responso promissionis accepto migravitAbra-

« Editi, de regibus. Abest, de, a manuscriptis et

' 9ic Mss. At editi, ubi est expressa promis- abcsse debet nam victoria in gratiara regum Sodo-
.

sio. morum de hostibus eoruia facta est.

(a) Conf. lib. 22 cont. Faust. Manich., cap. 89.
 ;

501 LIUKIl DECIMUR SEXTUS. 501

GAPUT XXIV. — De siguificiUione iiicrificii, quod scirot, quod futurum CBan \nm non nmhigflret,
Abruhtiiu offcne priKccfiLus e^l, cuni iioiio,scisbet ut Sivo (Mgo juvoncnMi Higindc/ila Hit |)I«I)H poHila
|j(!r

de his quas crediderid ' , doceretur. 8ub jugo por raprarn cadom plcbn pocoalrix
lonis,
fuliira, por arictoiri oadcrn |ili!l)s oliiirn rognntura
1. fn oodom visu cum
loquorotur ci Dnus, otiarn (quio aniiiMllu proptcroa triiiia diciirilur, quiucurn
hoc ait ad illuin lujo Deus qni le eduxi de reqione
:
siiit iiiaignoB iirliculi lompurum ab Adain usque
Chaldieoruni, ul dcin tihi lerriun hiinc, ul hxrcs sis ud Noo, ct indo umiuo ud Abrjiham, et indo usquo
ejus, Ubi cuui iutnrrogiisHot Abriiliam secundum ad Duvid, (|iii ropr«)bato SuUle priinuu in regno
quid sciret, quod hojrf.a ojua erit, (iixit iili Uous :
gonlis Israolilipaj est Domini voluntate fundatu»;
Accipc inthi juvencam trintain, et caprain trimtim, et in hoc ordine tcrlio, qui tondilur ox Abruham
arietem trinium, cl turlurem, ct coluinham. Accepit usqiie ad Uuvid, tunquam tertiain (Etatem freren»
autcm hxc omnia, et divint illii media, et posuit
illi^ illepopulua adolevit) sive aliquid aliud conve-
;

ea contra faciem alterum altcri : aves aufem non nientiua ista signincent nullo tumcn inodo dubi-
;

divisit. El descentierunt, sicut scriptum est, aves taverim, spirituales in ea pra!fij,'urulos aildilamento
supra corpora qux diviia erant, el consedit illis turturis et columba3. Et idcu dictum est, /lyes aM/m
Ahratn. Circa solis autem occasum pavor irruil super non divisii : quoniam carnales inter se dividuiitur,
Abram, et ecce limor tcnebrosus magnus inciditei et :
spiriluales autem nullo modo sive a negotiosia
;

dictum est ad Abram Sciendo scies, quia peregrinum

,
conversationibus hominum se removeant, sicut
erit semen tuum in terra non propria, et in servi- turtur; sive inter illas degant, sicut columba :
tutem redigent eos, et a/fligent eos quadringenlis utraque lumen avis esl simplex et innoxia signi- ;

annii ; gentein autem cui servierint, judicabo ego. ficans el in ipso populo, cui terra iila
Israelitico
Post hscr vero exibunt huc cum suppellectili multa.
danda erat, futuros individuoa filios promissionis
Tu autem ad patres luos cum pace nutritus (a)
ibis et haeredes regni ia ffiterna felicitate mansuri '.
in senecla bona. Quarta vero generatione convertent Aves autem descendentes super corpora quaa
se huc. Nondum enim impleta sunt peccala Amor- divisa eranl, non boni aliquid, sed spiritus indi-
rhaeorum usque adhuc. Cum autem jam sol erat ad canl aeris hnjus, pastum quemdam auum de
occasum, facta est flamma, et ecce fornax fumabunda, carnalium divisione quaerentes. Quod autem illis
et lampades ignis, quae pelransierunt per media divisa eonsedil Abraham, significat etiam inter illaa
illa. In die illa tiisposuit Dominus Deus testamentum ^ veros usque
carnalium divisiones in finem per-
ad Abram, dicens : Seminl tuo dabo terram hanc, a severaturos fideles. El circa solis occasum quod
flumine ^gypti usque ad flumen magnum Euphratem, pavor irruit in Abraham, et timor tenebrosus
Cenxos, et Cenezaeos, et Cedmonxos, et Chelxos, et inagnus, significat circa hujus saeculi finem
Pheresxos, et Raphaim, et Amorrhxos, et Chananxos, magnam perturbationem ac tribulationem futuram
et Evxos, et Gergesxos, et Jebusxos.
fidelium 'de qua Dominus dixit in Evangelio,
:

2. Hffic orania in visu facta divinitus atque dicta

Erit enim tunc tribulatio magna, qualis non fuit ab
suut, dequibus singulis enucleale disserere iongum initio {Matth. xxiv, 21).
est, et intentionem operis hujus excedit. Quod 3. Quod vero diclum esl ad Abraham, Sciendo
ergo satis esl, nosse debemus posieaquam dictum :
sciesquia peregrinum erit semen tuum in terra non
est, credidisse Abraham Deo, et deputatum esse propria, et in servitutem redigent eos, et affligent
illi ad justitiam, non eum in fide defecisse, ut eos quadringentis atinis ; de populo Israel, qui
diceret, Dominator Domine, secundum quid sciam
fuerat in iEgypto serviturus, apertissime prophe-
quiahseres ejus ero {Gen. xv, 7-21) ? terrae quippe Non quod
tatura est. in eadem
sub servitute
illiuspromissa erat haereditas. Non enim ait, Unde iEgyptiis quadringentos annos ille
affligenlibus
sciam, quasi adhuc non crederet sed ait, Secun- :
pcjpulus fueral peracturus ; sed in ipsis quadrin-'
dum quid sciam, ul ei rei quam crediderat, aliqua gentis annis praenuntiatum est hoc futurum.
simililudo adhiberelur, quii ejus modus aiinosce-
Quemadmodum enim scriptum est de Thara patre
retur. Siciit non est virginis Mariae diffldentia,
Abrahae, Et fuernnt dies Tlia^x xn Charra quinque
quod ait, Quomodo fiel quoniam virum non
istud,
et ducenti anni {Gen. xi, 3J); non quia ibi omnes
cognosco? Quod enim fuiurum esse certa erat,
acti sunt, sed quia ibi coinideti sunt ita et hio :

modum quo fieret inquirebat (6). Et hoc cum qua>-

propterea interposilum est, Et in serviiutem
flisset, auilivit, Spiritus sanctus superveniet in. te,
redigent eos, et affligenl eos quadringenlis annis
el virtus Altissimi obumbrabit tibi^ {Luc. i, 34, 35).
quoniam isle numerus in eadem afflictiono coiu-
Denique data est de animalibus,
et hic similitudo
pletus est, non quia
universua peractus est.
ibi
juvenca, capra et ariete, et duabus volucribus,
Quadringenti sane dicuntur anni propter numeri
turture et columba: ut secunduin haec futurum
plenitudinem, quamvis aliquanto ainplius sint;
sive ex hoc tempore computentur, quo ista promit-
tebantur Abrahae, sive ex quo naius est Isaac,
1 Sic Mss. At editi. crederet.
» Editi, ille. At Mss., illi : juxta graecum LXX, propter semen Abraha?, de quo isia praedicuntur.
aui6. Computaniur enim, sicut superius jam diximus,
^ Nostri omnes codices omittunt verba, Spirltus
ab anno septuagesimo el quinto Abrahae, quaado
sanntu.s .luperveniet in te, et virtu.i Altissimi obum-
brahit tihi. M.
(a Septuaginta interpretes in antiquis codicibus ha-
bent, traphei-f, nvtritu.i : attamen in Gomplutensi ta- 1Sic Mss. Editi vero. mansuros.
pheis. xermltus. 2Vind. Am. et Er. post, carnaHum divi^iones, ad-
fh Hoc S. Virginis exemplo in eadem re utitur Ara- dunt. spiriiuales esse nonnuilos. Id non habent Msa.,
rosius, libro 2 de Abrahara patriarchn. cap. 8, Ubi sed plcrique pro, vcios, ferunt, viros.
lura cum hoc capitc conferri possunt. Coqtiaeos.
 . .

503 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 504

ad eum facta esl prima promissio, iifqne ad exilura suspicione muliebri viro polius imputaret, etiam
Israel ex /Egyplo, fiuadriiigenti et tngiiita anni : ibi deinonslravit Abraham non se amaiorem ser-
quorum Apostolua ineminit Hoc auiem dico,
ita : vum, sed liberura fuisse genitorem,et in Agar Sar-
inquil, testamentam conjirmalnm a Deo, qux post r.i> conjugi pudicitiam cuslodisse nec voluptatom ;

quadrimjenlos et triginta annos facia est lex, non suara, sed voluntatern illius implevisse accepisse, :

infirmat ad evacuandam promiisionem {Galat. iii, 17). nec petiisse accessisse, nec haesigse
; seminasse, ;

Jam ergo ieli quadringcnti et triginla;inni,quadrin- nec amasse. Ait eniin Ecce ancilla tua in manibus
:

genti poteranl nuncupari, quia non sunt multo tuis, utere eaquomndo tibi placuerit (Gen. xvi, 6). O
arapiius quanto magis cum aliquot jam ex islo
: virum viriliter utentem feminis, conjuge tempe-
numero pr<Bteriissent, quando illa in visu rlcmons- ranter, anciila obtemperanter, nulla intemperan-
trata et dicta sunl Abrahaj vcl quando Fsaac ;
ter !

natus est centenario patri suo, a prima promissiono

— De testificatione Dei ad "
posl viginli et quinque annos, cum jam ex istis
CAPUT XXVI. Abraham,
quadringenlis triginta quadringenli et quinque
qua eidem seni de sterili Sarra filium spondet,

remanerenl, quos Deus quadringentos voiuit iio- patremque eum gentium staluit, ei promissi fidem

minare, et caetera qus sequuntur in verbis prae- sacramcnto circumcisionis obsignat.

nuntiantis DpI, nullus dubilaveril ad Israeliticum 1. Post haec est natus Ismael ex Agar, in quo
populum pertinere (a). putare possel impletura,quod ei promissum fnerat,
4. Quod vero adjungitur, Cum autem jam sol eral cum sibi vernaculum suum adoptare voluissei,
ad occasum, flumma facta esl, et ecce fornax fuma- dicente Deo, Non erit hxres tuus hic ; sed qui exiet
bunda, et lampades ignis, quse perlransierunt per de te, ilLe erit hneres tuus (Gen. xv, 4). Hoc ergo
media divisa illa; si;inificat jam iu fine saeculi per promissura ne in anciliaj filio putaret impletum,
ignem judicandos esse carnales. Sicut eniiii afflic- jam cum esset annorum nonaginta el novem, appa-
tio civitalis Dei, qualis antea nunquam luit, quae ruit ei Dominus, et dixit illi: Ego sum Deus, plare
sub Anlichrislo futura speratur, significatur tene- in conspeclu meo, et esto sine querela, et ponam |
broso liinore Abrahae circa solis occasum, id est, testamentum meum inter mc ct inter te, et implebo
propinquanle jam fine saeculi sic ad solis occa- : te valde. Et proridit Abram in faciem suam. Et lo-
sum, id est, ad ipsum jam finem S significatur cutus est illi Deus, dicens : Et ego, ecce testamentum '
1
isto igne dies judicii dirimens carnales per ignem meum terum; et eri<i paler muUi'udinis gentium : et
salvandos, et in igne damnandos. Deinde testa- non appeliatntur adhuc nomen tuum Abram, sed erit
mentum faclum ad Abraham, terram Chanaan nomen tuum Abraham ; quiapatrem multarum gen-
proprie manifestat, et uominat in ea undecim tium posui te et augebo ^ te valdc, et ponam te in
;

genles a flumine /Egypti usque ad flumen inagnum gerites, et reges ex te e.xibunt : statuam testamen-
Euphratem. Non ergo a fluinine magno /Egypti, tum meum inter me et inter te, et inter semen tuum
boc est Nilo sed a parvo, quod dividit inter
; post te in qenerationes eorum in testamentum geter-
iEsjyptum el Palaestinam, ubi est civitas IJhino- num, ut sim tibi Deus, et semini tuo post te. Et dabo
corura (6). tibi et semini tuo post te terram, in qua incola es,
omnem terram Ckannan in possessionem xternam, el
CXPUT XXV. —
De Agar ancilla Sarrae, quam ero illis l^eus. Et di.vit Deus ad Abrnham : Tu autem
eadem Sarra Abrahie voluit esne concubinam. testamentum meum con^ervabis, tu el Kem'n tuum
Jam hinc tempora consequuntur filioruin Abra- post te in progenies suas^. Et hor. est testamentum*
li.Tp,unius de Agar ancilla, aiterius deSarra libera, quoil conservabis inter me et vos, et inter semen tuum

de quibus in libro superiore jam diximus [cap. 3). post tc in generationes suas. Circumcidetur vestrum
Quod autem attinet ad rera gestam, nullo modo otnne masculinum,et circumcidemini carnem^ prxvutii
est inurendum de hac concuhina crimen Abrahae vestri : et erit m signum te^tamenli inter me et vos.
(c). Usus est ea iiuippe ad generandam prolem, non Et puer octo dierum circumcidetur, vestrumomne
ad explendam libidinem nec insultans, sed polius
;
masculinum in progenies vestras. Vernaculus et empti-
obediens conjugi, quae suae slerilitatis credidit tius ab omni filio nlienigina^, qui non est rle semine

esse solatium, si fecunduin aucilla; ulerum, quo- tuo, circumrAvone currumcidetur : vernaculus domus
niam nalura non pot erat, voluntate faceret suum, tux et cmplitius. Et erit testnmentum meum in carne
eteojure quo dicit Apostolus, Similiter el vir non vestra in lestamentum .vternum. Et qui non fuerit
habet potestalem cnrporis sui, sed mulier (I Cor. vii, cirrumcisus, masculus qni non circumcidetur carnem
4), uteretur mulier ad paricndum ex altera, quod procputii ^ sui octnvo die, inleribil anima illa de
non poterat ex se ipsH. Nulla est hic cupido lasci-
' Sic manuscripti juxla Scptuaginta At Vind. Am.
viae, nulia nequitiae turpitudo. Ab uxore causi
Er., I-^cce ego, et ecce testamentum. Lov., Et ecce ego,
prolis ancilla innriit) traditur, a marito causa teslamentum
prolis accipitur ab utroqne non culpae luxus, sed
: Mss. constnnler linlienl, ang^nnt.
2

nalur.T fructus exquiritur. Donique cum ancilla Sic nostri omnes mnnuscripti. In H. dcest, tu, et
^

pro, in pvogeuiex, legitur, »»i ffenerationes. M.

graviiia, domina'' slerili, superbiret, el lioc Sarra * Etliti, teslanientum nicinn Abest, »icm»i, a Mss. et

a L.X.V
' Vind Am.
et Kr., /i»rni .<:a<'cuH. R Itn nianuscripti juxtn graecum Septuaginta. At
2 Sin ^troliae nolae rodox ('orh. Alii manuscripli cum editi, t)i cariie.
edilis, rlfiminae * In raanuacriplis, alieno. Apuil Septuaginta, allo-
Conf. Quaost, in Exod., q. iT.
{a< trinii.
(b) Conf. Qiiacst. in Josuo, q. 2i Edilio Lov., El niaxnulns qui iinn fuerii circum-
^

(r) Qiiod (iniiitiii fncitlj.Tt Fiuistu.-* Maiiicfiocu.*. Vid. jirurpHiii. ctr. Cnsligalur auclorilnte mn-
r!<ii.i cririie
lib. 22 coiitrH iimuin, cap. 30. nuscriplorum qui uihil hic dissonliuut a Scptuaginla.
 : :

50« LIBEIl DECIIVIUS SKXTUS. 806

tiruere ejus; quui leslumeulutn meum dissijiavit. Ki adluic PXH|)ectelnr implt ndum, ciim poflseHsio qii.i'-

di.tilUeus ad .ibraluun : Surd u.ror tud, tioii apiwlla- cuinque tcrrcna aitcnui cuiiibi;l gcnli osao aon
bitur noincn ejus Sira, sed Sarra erit numcn ejus '. poHsil : Hciiit (litcniuin a noalris interprotari, quud
Benedicain auteni illam, et dabo tibi ex ea jilium (Jr.nci apprllunl auovii-jv (|iiod a Hficulo dcrivatuiii

el bcnedicam illum ; et erit in naliones, el reijes cst : a'(.')v (i\iipp(> (^r.oce saiculuin niincupalur. Scd
genlium ex eo eruiit. Kt prociilil Abrahani sufier non uuHi Latini hoc dicere aajciilare, no longo
Hiinl

faciem suavi ; el risit, et dixit in animo suo, dicens: in aliud mittnrciit annBum. Smcularia (|uippc diciin-
Si miki ccnliim nnnos hnbcnli nascetur fUius, el si tiir multa, (jiiir in hoc Ha'ciiio sic aguntur, ui bre-

Sarra nnnorum nomtijinta fuiriet ? Dixit autem Abra- vi etiam tcmpore transeont a'(i')v'.ov autein quod :

ham ad Deum Ismacl hic vivat in conspectu luo.

: dioitur, aut non liabct finem, uul uaque in hujua
Dixit aulem Dcus ad Abrnluun : lla, eccc Sarra u.vor sajculi tenditur fincm.
iua pariet tibi (ilium, el vocabis nomen ejus Isaac : et
statuam testamentum meum ad illum in teslamen- GAPUT XXVII. — De masculo, qui si octavo die non
tum xternum, esse illi Deus^, et semini ejus post juerit circunuisus, perit unimaejus, quia testamen.
illum. De Ismael autem ecce exaudivi te ^ ecce bene- :
tum Dei dissipuvit.
dixi eum, et ampliabo* illum,et muUiplicabo illum
valde'-'. Duodecim gentcs generabit : et dabo illum in llem potest movere, quomodo intolligi oporleat
gentem magnam. Testamentum autem meum statuam quod hicdiclum est, Masculus qui non circumcidetur
ad Isaac, quem pariet tibi Sarra in tempore hoc ad carnem prxpulii sui octavo die, interibit anima illa
annum sequentem [Gen. xvii, 1-21). de genere ejus, quia testamentum meum dissipavit
2. Hic apertiora promissa sunt de vocatione Gen-
ciira hsec nuila cuipa sit parvuli, cujus dixil ani-
tium in Isaac, id esl, in filio promissionis, quo si- mam perituram nec ipse dissipaverit teslamenlum
;

gnificatnr gratia, non natura quia de sene et anu :

Dei, sed majores qui eum circumcidere non cura-
sterili promillitur filius. Quamvis enim et natura- qnia etiam parvuli, non secudum suae
ruiit : nei
lein procreationis excursurn Deus operetur
vitae proprietatem, sed secundum communem ge-
ubi :

tamen evidens opus Dei est, vitiata et cessante neris humani originem,omnes in illo uno testamen-
natura, ibi evidentius intelligitur gratia. Et quia tum Dei dissipaverunt, in quo omnes peccaverunt,
hoc non per generationem, sed per regenerationera {Hom.w, 12). Multaquippe appellanlur testamenta
futurum erat, ideo nunc imperata esl circumcisio, Dei, exceptis illis duobus magnis, velere et novo,
quando de Sarra promissus est filius. Et quod om- quod licet cuique legendocogiioscere.Tcslamentum
nes, non solum filio3,verum etiam servos vernacu- aulem primum, quod faclum est ad hominem pri-
los et emptitios circumcidi jubet, ad omnes istam Quadie ederitis, morie mo-
raura, profecloiliudest :

gratiam pertinere tesiatur. Quid enim aliud circum- riemini [Gen. n, 17). Unde scriptura est in iibro, qui
cisio sigiiifical, quam vetustate exuta naturam reno-
Ecclesiasticus appellalur, OmHtscaro sicut vestis ve-
vatam («) ? el quid aiiud quam Christum octavus terascit. Testamenlum enim a syeculo, Morte morieris
*

dies, qui hebdomada compiela, hoc est post sabba-

{Eccl. XIV. 18, sec. LXX). Gum enim lex evidentior
tum, resurrexit (/;)? Parentum mutantur et nomina posleadata dicatet Apostolus, Ubiautem nonest
sit,
omnia resonant novitatem, et in Testamento vetere lex,nec prxuaricatio {Rom. iv, 15) quo pacto quod :

obumbratur novum. Quid est enim quod dicitur

legltur in Psalmoverum est, Prxvaricatores sestimavi
Testamentum vetus, nisi occultatio novi ? el quid terrse {Psal. cxviii, 119) nisi quia
omnes peccatores ;

est aliud quod dicitur novum, nisi veteris revelatio?

omues legis alicujus praevaricatae sunt rei, qui ali-
Risus Abrahae, exultatio est gratuiantis non irrisio
quo peccato tenenlur obstricti ? Quamobrem si
diffidcntis. Verba quoque ejus illa in animosuo,S^ quod vera fides hcibet, nascuntur
etiam parvuii,
mihi centum annos habHnti nascelur filius, et si Sarra originaliter peccatores, unde illis
non proprie, sed
annorum nonaginta pariet ? non sunt dubitantis,
gratiam remissionis peccalorum necessariam con-
sed admirantis. Si quem vero movet quod dictum
fitemur profecto eo modo quo sunt peccatores,
;
est, Et dabo tibi et semini tuo post te lerram, in qua
etiam prajvaricatores legis illius, quae in paradiso
tu incola es, omnem lerram Chanaan in possessio-
data est, agnoscuntur; ut verum sit utrumque,
nem aeternam quomodo accipiatur impletum, sive
;
quod scriptum est, et, Pnsvaricatores asstimavi om-
nes peccalores terrx ; et, Ubi lex nonest; nec praeva-
ricatio. Ac per signum rege-
hoc, quia circumcisio
At Vind. et Am.
non consentiunt, quod loco,
in eo
qui non circumcidetur habent, qui non circum-, nerationis fuit, et ^ non immerito parvulum prop-
cidet. Er., si non circumcidetur carne prae- ter originale peccatum, quo priiiium IJei dissipa-
putii. nisi re-
tum est testamentum, generatio disperdet,
1 Ita secundum Septuaginta. Editi
manuscripti
autem, Sarai uxor tua, non appellabitur nomen generatio liberel sunl haec divina
: sic intelligenda
ejus Sarai (vel, ullra Sarai), sed Sarra erit no- verba, tanquain dictum sit, Qui non fuerit regene-
men ejus.
ratus, interibit aiiima illa de populo ejus, quia tes-
Lov., et eroilli Deus. Er., et sim illi Deus.
'•^

Melius Vind. et Am., ut sim illi Deus. Attamen manu-

scripti hahient, esse illi Deus. Graecum Septuaginta,
einai aulo Theos. 1 Testamentum est a saeculo, morte mori
Editi,
^ Editi, audivi te. At Mss., exaudivi te : quod res- eos, qui transgiediuntur praecepta Dei. Locus yete-
pondet graeco, e^iecousa sou. rum librorura ope liberatur a glossemate, et redinte-
^ Sic
Mss At editi, amplificabo. gratur. Sumptus est ex Ecclesiastico, xiv, 18, apud
" Nostri Mss., et multiplicabo eum valde. Et paulo Septuaginta. In Vulgala vero jungitur versiculo duc>-
post, et dabo illum in mar/nam geniem. M. decimo, et cxhibetur sic Testamentum hujus mundi, :

(«) Corif. lil>, coiit. Kaust. Manich., cap. 29. moi te niorieiur.
\b) Conf. lih. de 1'eccat. Orig., n. 30. 2 Particula, ei, desideratur in excusis.
507 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 508
tanientutn dei dissipavit *, quando in Adam cum tremum, generare ipse in illa aetate adhuc posset.
omnibus etiatn ipse peccavit. Si enim dixisset, Ad aiiquid enim emurtuum corpus intelligere debe-
Quia hoc testamentum meum dissipavit ; nonnisi mus, non ad omnia. Nam si ad omnia, non jam
de ista circumcisione inlelligi cogeret nunc vero, : senectus vivi, sed cadaver est mortui. Quamvis
quoniam non expressit cujusraodi testamentum etiam sic solvi soleat ista quaestio, quod de Cethu-
pavulus dissipaverit, liberum esl intelligere de illo ru postea genuit Abraham, quia gignendi donum,
testamenlo dictum, cujus dissipatio pertinere possit quod a Domino accepit, eliam post obitum mansil
ad parvulum. Si autem quisquam hoc nonnisi de uxoris. Sed propterea mihi videtur illa, quam se-
ista circumcisione dictum esse contendit, quod in cuti aumus, hujus quaeslionis solulio praeferenda,
ea testamenlum Dei, quoniam non est circuiiicisus, quia centenarius quidem senex, sed leiriporis nos-
dissipaverit parvulus qurerat locutioiiia aliquem ;
Iri, de nulla potest femina «iignere non tunc, ;

modum, quo non absurde possil intelligi, ideo dis- quando adhuc tam diu vivebant, ut centum anni
sipasse testamenlum, quia licet non ab illo, tamen nondum facerent bominem decrepitae senectutis.
in illo est dissipalum. Verum sic quoque animad-
vertcndum est, nulla in se negligentia sua injnste ^ CAPUT XXIX. — De Iribus viris vel angelis, in qui-
interire incircuracisi animam parvuli, nisi origina- bus ad quercum Mambre apparuisse Abrahse Domi-
lis obligatione peccati. nus indicatur.

CAPUT XXVIII. — De commulalione nominum Abra- Item Deus apparuit Ahrahae ad quercum Mamhre
in tribus viris,quos dubit;indum non est Angelos
hx et Sarrse, qui cwn ob unius slerilitatem, ob utrius
que autem senectutem generare non possent, munus fuisse quamvirt quidam existimenl unum in eis
;

fuisse Dominum Cbristum, asserentes eura eliam

fecunditatis indepti sunt.
ante indumentum carnis fuisse visibilem («). Est
quidera divinee potestatis, et invisibilis, incorpora-
Facta igitur promissione tam magna tamque di-
lucida ad Abrrtham, cui evidentissime diclum est,
lis incommulabilisque naturae, sioe ulla sui muta-
tione etiam mortalibus aspeclibus apparere, non
Palrem muliarum gentium poiui te ; et augebo le val-
ponam
te in gentes, et reges exibunt ex te : et
perid quod est, sed per aliquid quod sibi subditura
de, et
est. Quid autem illi subdiium non est? Verumta-
dabo ex Sarra (ilium ; et benedicam illum, et erit
tibi
in nationes, el reges genlium ex eo erunt : quam pro-
men si propterea confirmant horum trium aliquem
fuisse Christum, quia cum Ires vidissel, ad Domi-
missionem nunc in Christo cernimus reddi ex illo :

deinceps illi conjuges non vocantur in Scripturis,

num singulariter cst locutus sic enim scriptum:

est, Et ecce tres viri stabant super eum, ct videnspro-

sicut anlea vocabanlur, Abram el Sara sed sicul ;

cucurril obviani ab ostio tabcrnaculi sui, et adora-

illis
nos eos ab inilio vocavimus, quoniam sicjam vo-
vit super terram, : Domine, ti inveni graiiam
et dixit
cantur ab omnibus, Abraham et Sarra. Cur autem
anle le {Gen. xviii, 1-3), et caelera cur non eliam
mutatum sit nomen Abrahae, reddila est ralio : :

illud advertunt, duos ox eis venisse, ut Sodomitae

Quia patrem, inquit, multarum genliumposid te. Hoc
delerentur, cura adhuc Abrahara ad unum loquere-
ergo sif^nificare inlellifiendum est Abraham Abram :

lur, Doraiuum appellans, et intercedens ne simul

vero, quod ante vocabatur, inlerpretatur Pater ex-
celsus. De nomine autem mutuio Sarrae non est
justum cum impio iu Sodomis perderet ? Illos au-
reddita ratio : sed, sicul aiunt, qui scripserunt in-
tem duos sic suscepit Lot, ut etiam ipse in collo-
quio cum illis suo singulariter Dominum appella-
terpretationesnominum hebraeorum, qiiae his sacris
Litteris conlinentur, Sira interpretaiur Princeps
ret '. Nam cum eis pluraliler dixisset, Ecce,
domi-
naea Sarra autem Virius. Unde scriptum esl in
;
ni, declinale in domum
pueri veslri, el caetera quae
Epistola ad Hebracos : File et ipsn Sarra virtutem
ibidicuntur: postea tameii \isi lcgiiur, Et lenuerunt
Angeli manum ejus, et manum u.xoris ejus, et manus
acctpit ad emissionem seminis {llebr. xi, 11). Ambo
'

aulem seniores • erant, sicul Scriptura lestatur :

duarum fiUarumejus, in ^ eo quod parcerel Dommus
ipsi. Et faclum esl, mox ut edu.v-runt illum foras, el
ged eliam sterilis, et cruore mon>truo jam des-
illa

lituta propter quod jam parero non posset, etiamsi dixeruiU : Salvam fac animam luam, ne resp' xeris
;

relro, uec steleris in tola regione : in monte saloumte

aterilis non iuisset. Porro si femina ila sit provec-
tioris aetatis, ut ei solila mulierum adhuc fluant, fac, ne quando comprehendaris. Dixit autem Lot ad
de juvene parere potest, de seniore non potest illos : Oro, Domine, quiajnvenil puer tuus misericor-
:

quamvisadhuc possit ille senior, sed de adolescen-

lula pignere : sicut Ahraham posl mortem Sarrae
de Cethura potuit, quia vividam ejus invenit aeta- ' Sola editio Lov., in colloquio suo cum illis duos
lem. Hoc er<jo est quod mirum commendat Apo- singitlaritei- Dnminum
appel aret.
2 Parlicula. in, deest in edilis sed habetur in om-
Btolus, et ad hoc dicit Ahrahaj jam luisse corpus
:

nibus mannscripli» jnxta Septunginla.

emortuum (Rom, iv, 19); quoniam non ex omni fe- (a, Ita dociirrunt Tertullianus, libri de Carne Christi
mina, cui esspt adhuc aliquod pariendi tempusex- capite C\ Contra .hidaoos, cap. T, Contra Manionem,
lib. 2. cap. 27, et lib. 3, cap. 9, alil>iqne; Irenaeus,
llbro 3, cap. i'>, el libro 4. cap. 26; Clemens Romanus,
Constilutionnm Apostolicarum capite 21 .histinus ;

' Am. Er. el Lov , qnin f.ifameiifiini vicum Martyr, in Dinlogo contra Thryphonem ; Ensehins,
dissipavit. At Vind. et Mss., quia lestanieritum Dei Historiae Ecrlcsinslicae lihro i, cap. 2 Prohnhilior
disstpavii. tamen csl spntcntin Anf?nstini, qiinm etiam profert in
' Vind Am. Er et nonnulli Mss . jusle. lihro 2 dc Trinilnte, n. iM, et in lihro 2 conira Maxi -
' >'avarraeiis Ms., iu conrejttionrm ; diB^entientibus mmum. cap 26, un 5 et 6 cul denique con- ;

caeteris llljrip. Oraece cst, eis catabolen. srnlit Ambrosius, libro 1 d« Abraham, cap. 5.
* Sic Mss. Editi autem, senes. ('OQDAICS.
809 LinEll DliCIMUS SRXTIJS. 510
(/i(i»« anle te, el qiim 8<viiiunliir. Dcindo jidhI Ikoo patro 8110 Boror oral Ahrahm, do quo propinqua
verba singulurilor illi rcapuadil cl iJouiiniib, cuii» ojus orut. Tantflo uutom pulchritudinis fuit, ut
io duobus An^elis oasot, dicons, Krce miralus suum '
etiuin in illu aotalo possol udumuri.
faeiem tuum {(•nn. xix, 2-21), ol cnolora. Undo inul-
lo est credil)iiius, (niod cl Abruhuin iii Iribiia cl CAPUT .X.X.XI. — De Isaar secundum promisuonem
Lot in iluobus viris l)ominum u^,'no8cobunt, cui por uato, rui nomen ex risu ulriusijue parenlis ett
tingulurom numpruin iuqiiobunlur, olinm cum ooa inditum.
homines csso urbilruronlur no(|uo onim uliuiii ob :

OAUsam aic eos susceporunt, ul tunquam moriuli- Post ha3c natiia est Abraha;, sccundum promis-
^ua et huiiiana reroctiono indignnlibus niinistru- sionom Doi, do Surru niius, oumque nominavit
rent : sod erut profocto aliquid, quo ita excollob:int, Isaac, quod intcrprotatur Risus. Ribcrat onim et
lioet tanquum hominos, ut in cis esso Doininum, paler, quando cdt, ei promissus
adinirans in
sicut esse assolet in Prophotis, hi qui hospitaliiutem gaiidio : riseraf ot
mater, quando per illos tres
illis exbibebant. dubitaro non pos.-eiit ; utque ideo viros iterum promissus csl, dubitans in gaudio
;

et ipsos aliquandu plurulitor, et in eis Dominum quumvis exprobrante angelo quod risus ille, eliamsi
aliquando singuluriler appellabant Angelos autem *. gaudii fuit, tamcn plenae fidoi non fuit {Gen. xviii,
fuisse Scriptura testutur, non solum in hoc Genesis 12-15), Po3t ab eodem angelo
eliam con- in fide
libro, ubi hac gesta narrantur verum etiam in ;
firmata est. Ex hoc ergo puer nomen accepil. Nam
Epistola ad Hebrieos, ubi, cum hospitalilas lauda- quod risus ille non ad irridendura opprobrium,
retur, Per hanc,\nqu\l,elia7n(juidam nescientes hos- sed ad celebrandum gaudium pertinobat, nato
pilio receperunt Angelos (Hebr. xiii, 2). Per illoa igi- Isaac, eteo nomine vocito, Sarra raonstravit ait
;

tur tres viros, cum rurgus tilius Isaac de Sarra pro- quippe, Risum mihil fec.it Dominus ; quicumque
mitteretur Abrahae, divinum datum est etiara tale enim audierit, congawiebit mihi {Id. xxi, 6). Sed
responsum, ut diceretur, Abraham erit ingenlem^ post aliquantulum tempus anciila de domo ejicilur
magnam el mullam, el benedicentur in eo omnex gen- cum filio suo, et duo illa secundum Apostolum Te-
(Gen. xviii, 18). Et hic duo illa brevissime
tes terrse stamenta significantur, vetus et novum ubi Sarra :

plenissimeque promissa sunt, gens Israel secundum iila * supernae Jerusalem, hoc est civilatis Dei,
carnem, el omnes gentes secundum fidem. figuram gerit (Galat. vi, 26).

CAPUT XXX. — De Lot a Sodomis liberalo, atque CAPUT XXXII. —

De obedientia et fide Abrahse, qua
eisdem consumptis ; et de Abimelech ;
coelesii igne per oblationem immolandi filii probalus est, et de
cujus concupiscenlia castilati Sarrae nocere non morte Sarrse.
potuit.
i. Inter haec, quae omnia commemorare nimis
Post promlssionem liberato de Sodorais
banc longum tentatur jjAbraham de iramolando
est,

Lot, et veniente igaeo imbre de ccelo, tola illa dilectissimo filio ipso Isaac, ut pia ejus obedieniia
regio impiae civilatis in cinerem versa est, ubi probaretur, saeculls in nolitiam proferenda, non
stupra in masculos in tanlam consuetudinem con- Deo. Neque enira oranis est culpanda tentatio :
valuerant, quantam leges solent aliorurn faclorum quia et graluianda est, qua fit probatio («). Et
praebere licentiara (a). Verum et hoc eorum sup-
plurumque aliter aniraus humanus sibi ipsi in-
plicium specimen futuri judicii divini fuit. Nam notescere non potest, nisi vires suas sibi, non
quo pertinet quod prohibiti sunt qui liberabantur verbo, sed experimento, tentatione quodaramolo
ab Angeiis relro respioere, nisi quia non est aoimo interrogante, respondeat ubi si Dei munus
:

redeundum ad veterem vilam, qua per graliara agnoverit, tunc pius est, tunc solidalur firmitate
regeneratus exuitur, si ultimum evadere judicium gratiae,non inflatur inanilate jactanliae. Nunquara
cogitamus ? Denique uxor Lot, ubi respexit, sane crederet Abraham, quod victimis Deus delec-
remansit et in salera conversa {Gen. xix) homini-
;
taretur humanis : quaravis, divino intonante prae-
ceplo, obediendura sit, non disputandum. Verum-
bu3 fidelibus quoddam praeslitit condimenlum,
quo sapiant aliquid, unde illud caveatur exemplum. tamen Abrahara confestim filium, cum fuisset
Inde ruraus Abraham fecit in Geraris apud regem imraolatus, resurrecturum credidisse laudandus
illius Abimelech, quod est. Dixerat naraque illi Deus, cum de ancilla e»;
oivitatis in iEgypto de
conjuge fecftrat, eique intacta similiier reddita esi. filio ejus foras ejiciendis voliintatera conjugi^
Ubi sane Abraham objurganti regi cur tacuisset nollet implere In
Isaac vocabitur libi semen. Et
:

uxorem, sororemque dixissel, aperiens quid timue- certe ibi sequitur ac dicitur, Filium autem ancitlLe
ril, eliam hoc addidit Etenim vere soror mea est hu]us in rnagnam gentem faciani illum * ; quia
:

semen tuum esL {Gen. xxi, 12, 13). Quomodo ergo

de patre, sed non de matre {Gen. xx, 2) quia de :

dictum est, In haac vocabitur libi semen, cum et

Ismaelera Deus semen ejus vocaverit ? Exponens
* miseratus sum. Verius Mss., mirntus sum :
Editi,
autem Aposiolus, quid sit, In Isaac vocabitur libi
nam graece est apud LXX, etUaumasa, quod hic forte
SODat, rexpexi. reueritus sum. 1 Sic Mss. Editi autem, illius.
* Sic Mss. Editi vero, et ip^os aliquando pluraliter '^
Iq editis omittitur, illum. Habetur tamen in ma-
ut dominos, aliquando singulariter ut in eis domi- nuacriptis et apud Septuaginta.
num appellabant. («1 Quod explicat in Quaestionibus in Gpnesim,
3 Lov ut diceretur ad Abraham, Erit in gentem
, quaest 57, et in Exodum, quaest. 58. Ambrosius,
mar/nam et niuliam. Rditi alii et manuscripti consen- de Abrah:im patriarclia. lib. 1, cap. 8 « Aliter :

tiunt cum Septnaginta. Deus tentat. aliter diabolus diabolus tentat, ut, :

\a) Conf. Bupra, lib. 11, cap. 18, initio. subruat Deus tentat, ut coronet. » Coqcabds.
;
 :

511 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 512

emen : Id est, inquit non qui filii carnis, hi filii juratione Dei firmata promissio Saepe enim promi-
Dei ; sed fiUi promi^sionis ilepuUiulur in
semine '. seral, sed nunquam juraverat. Quid autem est Dei
{Rom. IX, 8). Ac per hoc fiiii promissionis, ut sint veri veracisque juralio, nisi promissi confirmatio,
seraen Abrahae, in Isaac vocantur, hoc est, in Chri- el infidelium quaedam increpatio ?
stum ' vocante gratia congregantur. Hanc ergo 3. Post haec Sarra mortua est, centesimo et vice-
promissionem pater pius lideliler tenens, qui per simo septimo anno viiae suae {Gen. xxiii, 1), cenle-
hunc oportebat impteri, quem Deus jubebat occidi, simo autem et tricesimo septimo viri sui. Decem
Don haesitavit quod sibi resdi polerat immolatus, quippe annis eara praecedebat Betale sicut ipse, ;

qui dari potuit non speratus. Sic intelleclum est el quando sibi ex illa promissus est iilius, ait, Si
in Epistola ad Hebrseos, et sic ex^iosilura. Fide, mihi annorum centum nascetur filius, et si Sarra
inquit, prxcessit Abraham, in Isaac
tentatus ; et ^ annorum nonaginta pariet [Id. xvii, 17) ? Tunc emit
unicum qui promissiones suscepit, ad quem
obtulit, agrum Abraham, in quo sepelivit uxorem. Tunc
dictum etl, In Isaac vocabilur tibi semen : cogitans ergo, secundum narrationem Stephani, in terra
quia el ex mortui<i excitare potest Deus. Proinde ad- illa est coliocatus, quoniam ccepil ibi esse pos-
didil, Pro hoc etiam eum et in simililudinem adduzit sessor [Act. vii, 4) ;
post raortem scilicet palris
{H^-br. XI, Cujus similitudinem, nisi iilius
17-19). sui, qui coUigitur ante biennium fuisse defunclus.
de quo dicit idem Aposlolus, Qui proprio Filio non
pepercil, sed pro nobis omnibus tradidil illum {Rnm.
Propterea et Isaac, sicut Dominus, cru-
VIII, 32) ?
CAPUT XXXIII. — De Rebecca nepte Nachor, quam
Isaac accepit u.vorem.
cem suam, itasibi ligna ad victimae locura, quibus
fuerat im.ponendns, ipse portavit. Po&tremo quia
Deinde Rebeccam, neptem Nachor patrui sui,
Isaac occidi non oportebat, posleaquam esl pater
cum annorum quadraginta esset Isaac, duxit
ferire prohibitus, quiseral ille aries, quo immolato
uxorem, centesimo scilicet et quadragesimo anno
impletum est signilicalivo sanguine sacrificum ?
vitse patris sui, triennio post raortein malri?! suae.
Nempe quando eum vidit Abraham, cornibus in
Ut aulem illara duceret, quando ab ejus patre in
fruliee tenebatur.Quis ergo illo figurabatur, nisi
Mesopotamiara servus missus est, quid aliud de-
Jesus, antequam immolaretur, spinis Judaicis coro-
monstratum est, cura eidem servo dixit Abraham,
nalus ?
Pone manum tuam sub femore meo, et adjurabo te
2. Sed diviua per Angelorum verba potius au-
per Dominum Deum cceli et Dominum terrae, ut non
diamus. Ait quippe Scriptura Et extendil Abraham
sumas filio meo Isaac uxorem de filiabus Chana-
:

munum suam surnere machgeram, ut occideret filtum

Dominum Deum
mcorum [Gen. xxiv, 2, 3), nisi
suum. Et vocavit illum Angelus Domini de ccelo, et
Cffili et Dominum quae ex illo fe-
lerrae in carne,
dixit : Abraham autem dixil : Ecce ego. Et dixit
Ille
irahebatur, fuisse venturum ? Nuraquid haec
!
more
Non injicins manum tuam super puerum, neque jacias quam
parva sunt praenuntiatae indicia veritatis,
illi quidquam nunc enim scivi quiu times
:
Deum tu S et compleri videmus in Christo' ?
non pe/}erciili /itio luo dilecto propter me. Nunc scivi,
dictum est, niinc sciri feci neque enim hoc non-
dum sciebat Deus. Deinde ariele illo immolalo pro
:

CAPUT XXXIV. —
Qaid inlelligendum sU in eo quod
Abrahamposl mortem Sarrseaccepiluxorem Celhu-
Isaac filio suo, vocavit, ut legilur, Abraham nomen ram.
loci iltius, Dominus vidit :monie
ut dicant hodie, In
Dominus apparuit. Sicul dictum est, Nunc scivi.
Quid antera sibi vult. quod Abraham post mor-
pro eo quod est, Nunc sciri leci ita hic, Dominus
tem Sarree Cethuram duxit uxorem («) ? Ubi absit
:

vidit ; pro eo qnod est, Dominus apparuit

hoc est, ;
utincoatinentiam suspiceiiiur,praB8ertim in illa jam
Videri se El vocavil A^igelus Domini Abraham
fecit.
aetate, et in illa fidei sanclitate. An adhuc pro-
secundo de ctelo, dicens : Per memetipsum juravi,
dicil Dominus, propter quod fecisti verbum hoc,
creandi lilii qiiaercbantur, cum jam Dco promittente
et
tanta multiplicatio filiorum ex Isaac per stellas
non pepercisti filio tuo dilecto fjro/der me, "(si bene-
coeli et arenam terrae fide probatissima teneretur ?
dicens benedicam ie, el mullipliccins mulliplicabo
Sed profecto si Ajiar el Ismael, doctore Apostolo,
semen tuum, sicut stcllas casli, el tanquam arenam
signilicaverunt carnales voteris Testamenti {Galat.
qux fst juxta Idbinm maris. Et haeredilate possidebd
IV, 24) cur non etiam Ceihura el filii ejus siftni-
•

semen tuum cicilales adversnriorum * et benedicenlur

firent carnales, qni se ad Testamentura novum
;

in semine luo omnes gentes terrw ; quia obaudisti

existiinunt pertinere ? Ambae quippe el uxores
vocem meam {Gen. xxii, 10 18). Hoc modo est illa
Abrahae, et concubinae sunl appellate : Sarra vero
de vocalione gentiuin in semine Abrahffi, post
nunqiiam dicta esl concubina -. Nam el quando
holocaustum, quo significatus est Christus, ctiam
data est Agar AbrahfE, ita scriptum esl Et appre- :

hendit Sarra uxor Abram Agar ^gypliam ancil-

lam suam, post decem annos quam hubitaverat

• repromissionis deputantur in se-
Er. Lov., filii
men dissenlientihus cditis nliis et inanuscriptis.
;
3 Sola edilio I,ov.. in Vhrixto.

^ Xonnulli .Mss., Firte inquit. ohtulit Ahraham i

Sic Mss. At edili, indicia veritatis, quae compleri
haac. —
Mss<. 2()h{). 2051 ot 2053 lef^unt, Fide autem videamus i» Christo.
noH pepercit Ahvaham Isaar. M. 2 In editis additur, sed uxor tantum.
* Kditi, Deion tuum. Molins Mss. juxla Spptiin-
ginta, Drum tu. u/i nioronynius in Traditionihus hebraicis rofert
'•
nddnnt, sii<
Liliti rum . quod a manuscriptis et a opinioncin lleliracoruin.existimantinm Cethuram ipsam
Seplungiuta abest. (iiisso Agar. Coqcabus.
51 ;{ LiniCll DECIMUS SKXTUS. S14
Abratn in terra Cliiinaan, el dedil enrn Ahram viro quainvia in gonto Mummorum, qum nata ost do ma-
sno, ipsi '
iixorem {lien. xvi, 3). Do r.ethuru aiilom joro, ciii duo luimliia erant (naiii et Enau vocabiitur,
qiiiiiu |)08l oliiliini Sarrm oociipit, «!(! Icf^iliir : Ad~ ot lOiioin, iindi) Miiin/ni), lioc vidcn ponnit ifiiple-
jicicns aulein Alnakain suDijiail iixonrin, ciii niiinaii. tuiii ; puHtoa f>uporanda fucrut a populu, qui
qiiia

Cetliura. Ecce ainbiB porro

uiiibio dioiintur iixureB : ortua eat ox iniiiore, id eat Iar.ielilico, eique luorut
conciibinio rtiisHC postca diccnle Scri
ri'|ici'iiiiitiir, fiittira Htibjocta laiiion in aliquid majus inlontarn
:

ptura, Deilil antein Abrahain ouiiiem censum siium ItiiHMo iHiain propliotiam. qua ilictuiii e.il, 1'opulus

Isaai: filio suo, et liliis concuhinarum stiarum deilil populum supcrubit, et mujor serviel minuri, corivc-
Ahraluim dafiones^, et diini.nl eos ah Isaaf filio suo iiicntiiis crcditiir. Klqiiidcst hoc, iiisi quod in Ju-
adhuc se vim, ad Orienlein, in terram Orienlis (Id. dicia et Christianis ovidoulor iinplolur?
XXV, 1, 5, G). ergo nonnulla inuncra IUii con-
Ilaboiit
ctibinariiin, sod non perveniunt ail ro^'niiin proinia- CAPUT XXXVI. — Dc orarulo el hencdictione, quam
stun, nco hiwrotici, noc Jiidii'i curnalca tjuia : Isanc non aliter quam pater ii>sius, merito ejusdem
priBtcr Isaac nullus est hnjres et non qui filii ; dilcctus *, uccepit.
carnis, hi filii Dei ; sed filii promissionis deimtantur
in semine [llrm. ix, 8), de quo dictum est, In Accopit ctiam Isaac oraculurn tale, quale iiliquo-
Isaac vocabitur tihi semen {Gen. xxi, 12). Nei^ue De (|Uo oraculo sic scrip-
ties pater e.jus acceporat.

enim video cur etiain Gethura post uxoris inortera turn est Facta esl nutem (amea super terram, prxter
:

ducta, nisi propter hoc mysterium, dicta sit con- famem quse prius facta est in teinpore Ahrahx. Abiil
cubina. Sed quisquis haic non vult in istis signifi- aufem Isnac nd Abimetech regem Philislinorum in Ge-
cationibus accipcre, non calumnietur AbrahiB. rara. Apparuit autem ilii Dominui, et dixit : Noii des-
Quid si enim et hoc provisum est contra hflereticos cendere in /Egyptum : habifn autem in terra quam
futuros secundarum adversarios nuptiarum (a), ut tihijli.vero, et.Jncule in terrahac; et ero tecum,etbe'
in ipso palre multarum gentium post obitum nedicam te. Tibi enim et semini tuo dabo omnem ter-
conjujjis itertim conjugari demonstraretur non esse ram hanc : et statuum juramentum meum quod juravi
peccatum ? Et mortuus est Abraham, cum esset Abrahx pntri tuo ; et mullipiirabo semen tuum lan-
annorum centum sepluaginta quinque ^ {Id.xxv,!). quam slellas cceli, dabo semini tuo omnem terram
el
Aunorum ergo septuaginta quinque Isaac (iiium haiic, et benedicentur in semine tuo omnes gentes
dereliquit, quem centenarius genuit. terrae,pro eo quod obaudivit Abraham pater tuut
vocein meam, et custodiuit prxcepta men et man-
CAPUT XXXV. —
De geminis adhuc in utero Re- daln men, et juslificaiiones meas, et legitima mea
beccae matris inclusis quid indicaverit divina re- {Gen. XXVI, 1-5). Iste patriarcha nec uxorem
sponsio. habuit aliam, noc aliquam concubinam, sed poste-
ritate duorum geminorum ex uno concubitu procre-
Jam ex hoc, quemadmodum per posteros' Abiahae alorum contentus fuit. Timuit sane etiam ipse pe-
civitalis Dei procurrantlempora, videamus. A primo riculum de pulchritudine conjugis, cum habitaret
igitur anno usque ad sexagesimum quo
vitae Isaac, inler alienos, fecitque quod pater, ut eam sororera
ei nati sunt memorabile est, quod cura
filii, illud diceret, tacerel uxorera : erat enira propinqua
ei
illi Deura reganti ut pareret uxor ejus, quae sleri-
paterno et materno sanguine : sed etiam ipsa ab
lis erat, concessisset Dorainus quod petebat, atque
alienigenis 2, cognito quod uxor ejus esset, raansit
haberet illa conceptum, gestiebiint gemini adhuc intacta. Nec ideo tainen islum patri ejus praeferre
in utero ejus inclusi. Qua moleslia cum angeretur, debeinus, quia isle nullatn feminam praeter unam
Dominum interrogavit, accepitque responsum Duse :
conjugem noverat. Eranl enim procul dubio pa-
gentes in utero luo sunt, et duo populi de venlrejuo ternse fidei et obedientiae merita potiora, in tantum
separabuntur, et populus populum superabil, et major ut propter illum dicat Deus, huic se facere bona
serviel minori {Ibid., 23). Quod Paulus apostolus quae facit Benedicentur, inquit, in semine tuo omnes
:

magnum vult intelligi gratiis documentum quia :

gentes terrae, pro eo quod obaudivit Abrahnm paler
nondum illis natis, nec aliquid agentibus booi seu tuus vocem meam, et custodivitpraeceptn mea, et man-
mali, sine ullis bonis meritis eligitur rainor, ma-
data mea, et justificaiiones meas, et legilima mea. Et
jore reprobato {Hom. ix, 11-1.3) quando procul :
alio rursus oraculo Ego sum, inquit, Deus Abraham
:

dubio, quantum attinet ad originale peccatum,

putris lui : tecum enim sum, et benedixi
noli liinere
;
arabo pares erant quantum autem ad proprium,
;
te, et muiliplicabo semen iuum propter Abraham pa-
ullius eorum
nullurn erat. Sed nunc de hac re di-
trem tuum {Ibid. 24). Ut intelligamus quam caste
cere aliquid liitius, instituti operis ratio non sinit,
Abraham fecerit, quod hominibus impudicis et ne-
unde et in aliis jam mulia dixiraus. Quod autem
quitiie suae de Scripturis sanctis patrocinia requi-
dictum est, Major serviet minori, nemo fere noslrum
rentibus videtur fecisse libidine deinde ut etiam :

aliter intellexit, quam majorem populum JudiEo- hoc noverimus, non ex bonis singulis inter se ho-
rumrainoripopuIoChristianoserviturum.Etrevera mines comparare, sed in unoquoque considereraus
universa. Fieri enim potest, ut habeat aliquid ia
vita el moribus quispiam quo superat aliura, id-
1 Vox, ipsi, deest in editis sed habetur in ; manu-
scnplis et apud Septuaginta.
MIoc et proximo loco abest, quinque, a manu-
^
scnptis. 1 Sic Mss. At editi, merito ejusdem ae dile-
Secundas nuptias Cataphryges nihil a fornicatlono
la) ctione.
differre censebant, ut scribit 2 Mss., ab alienis.
Augustinus in libro de
Haereabus ad Quodvultdeum, haer. 26
515 DE CIVITATE DET, S. AUGUSTINI 516
que longe praestabilius, quam est illud unde ab
sit raultitudo frumenli et vini, hoc est, multitudo
alio superatur. A.C pechoc sano veroqu^ judicio, quam colligit frumentum et vinum in Sacramenlo
cum continentia conjugio praeferalur, meiior est corporis et sanguinis ejus. Ei serviunt gentss,
tdmen bomo fidelis conjugalus, quam continens ipsum adoranl principes. Ipse est dominus fratris
infiiielis, Scd infidelis bomo non solum minus lau- 9ui, quia populus ejus dominatiir Judaeis. Ipsum
daodus, verum etiam maxime delestandus est. Gon- adorant fiiii patris ejus, hoc est, Clii Abrahae secun-
stiluamus ambos boiios ' etiam sic profeclo ;
duiR fidem :quia et ipse filius esl Abrahae secun-
melior est conjugatus fidelissimus et obedientis- dum carnem. Ipsum qui maledixerit, maledictus et ;

simus Deo, quam continens minoris fidei minoris- qui benedixeril, benedictus est. Ghristus, inquam,
que obedienliee si vero paria sint:caetera, conti- noster etiam exore Judaeorum, quamvis errantium,
nentem conjugato praeferre quis ambigat ?
^ sed tamen Legem Prophetasque cantantiura bene-
dicitur, id est veraciter dicitur et alius benedici
;

CAPUT XXXVII. —
De fiis qux in Esau et Jacob putatur, qui ab eis errantibus eispectatur. Ecce
myslice prxfigurabanlur. benedictionem promissam repelente majore, expa-
vescit Isaac, et alium pro alio se benedixisse cogno-
Duo igilur Isaac filii, Esau et Jacob, pariler cre- scens miratur, et quisnam ille sit. percunctalur :
scunt. Primatus raajoris transfundilur in minorem nec tamen se deceptura esse conqueritur; imo
ex pacto et placilo inter iilo?, eo quod lenticulam, confestim revelatosibi intus inoorde raagno sacra-
quem cibum ininor paraverat ^, inajor iramodera- mento devitat indignationem, confirmat benedic-
tiu8 concupivil, eoque pretio priinogenita sua fratri lioiiem. Quis ergo, inquit, venatm est mihi venalio-
juralione inlerposita vendidit. Ubi discimus in ve- nem, et inlulit mihi, el manducavi ab omnibus, ante*
scendo non immoderata
cibi genere, sed aviditale quam tu venires, et benedixi eum, et sit benediclut
quemque culpandum. Sonescit Isaac, ejusqueocu- [Gen. xxvii, 27-29, .33) ? Quis non hic maledictionem
lis per senectam visus aufertur. Vult benedicere potius exspectarel irati, si haec non soperna inspi-
filium majorem, et pro illo nesciens .benedicit mi- ratione, sed terreno more gererentur? res, gestae
norem, pro fralre majore, qui erat pilosus, se pa- sed prophetice gestas ; in terra, sed coelitus ;
per
ternis manibus supponenlem, haedinis sibi pelli- homines, sed divinitus Si excutiantur
! singula
culis coaptatis velul aliena peccala portantem. Isle tantis fecunda mysleriis, rauUa sunt implenda vo-
dolus Jacob, ne putaretur fraudulentus dolus, et lumina sed huic operi modus moderate impo-
:

non in eo magnae rei myslerium quaererelur, supe- nendus nos in alia festinare compellit.
rius praedixit Scriplura Erat Esau homo sciens ve-
:

nari, agreslis : Jacob auiem homo simplex, habitans CAPUT XXXVIII. —

De misso Jacob Mesopola- m
domum (Gen. xxv, 29-34, 27). Hoc nostri quidara miam ad accipiendam uxorem, el de visione quam
interprelali sunt, sine dolo. Sive autem sine dolo in itinere somniavit, et de quatuor ipsius feminis,
sive simplex, sive potius sine ficlione dicatur, quod cum unam peliisset uxorem.
esl graece an/ajTo;, quis est in ista percipienda
benediclione dolus hominis sine dolo ? quis est 1. Mittitur Jacob a parentibus in Mesopotamiam,

dolus simplicis, quae fictio non mentientis, nisi ut ibi ducat uxorem. Patris mittentis haec verba
profundum myslerium verilatis? Ipsa autem bene- sunt: Nonaccipies uxorem ex filiabus Chananxorum :
diclio qualis est ? Ecce, inquit, odor filii mci tanquam surgens fuge in Mesopotamiam in domum Bathuel,
odor agri pleni, quem beneiixil Dominuf!. El det libi patrismalris tuae, elsume tibi inde uxorem de liliabus

Deus de rore cocli, el de uberalc lerrx, et muUiludi- Laban,fratri$ matris lux. Deus aulem meus benedicat
nem frumenti ei vini : et serviant tibi gentes, el ado- te, el augeal te, el mtdtiplicel te ; et eris in congre-

rent te principes, et fias * dnminus fratris tui, et gationes genlium : et det tibi benedictionem Abrahx
adorabunt te filii palris tui. Qui maledixeril le, tna- palris tui (a), tibi et semini tuo posl te, ut hxres (ias

Udiclus ; et qui benedixerit te, benedictus. Bcnedic- terroe incolatus lui, quam deiit Deus Abrahx {Gen.
tio igitnr Jacob, praeiiicitio Ghrisli est in omnibus xxviii, 1-4). Ilic * jam intelligimus segregatura se-
genlibus. Hoc fit, hoc agitur Lex ei Prophelia esl : raen Jacob ab alio semine Isaac, quod factum est
Isaac * etiam per os Judaeorum Christus ab illa
: per Esau. Quando enim dictum es'., In Isaac voca-
benedicitur velut a nesciente, quia ipsa nescitur. bitur iibi semen {Id. xxii, 12), pertinens uiique
Odore nominis Ghristi, sicut ager, mundus imple- semen ad civitatem Dei separatum est inde aliud
;

lur ejus est benediclio de rore cceli, hoc est, de

: semen Abrahae, quod filio, et quod
erat in ancillae
verboruin pluvia divinorum et de uberlale lerrae, ; futurum erat in filiis Cethurac. Sed adhuc e.-at am-
hoc est, de congregalione populorum ejus est : biguum duobus geminis filiis Isaac, an ad utrum-
que, an ad unum eorum illa benedictio perti-
neret ; et si ad uiium, quisnam esset illorum.
Sic
* magno consensu manuscripti. At editi,
Sed contiueiis infidelis homo nnn solum miiius Quod nunc declaratiim est, cum prophelicc a patre
laudandus est, quia se cnntinet, dum non credat ; beneiiicilur Jacob, et dicitur ei Et eris in congre-
;

vei-um etiam multo magis vitupe.randus ,

guia non gationes genlium, et det tibi benedidionem Abrahx
credit, oum se contineat. Constiiuamus ergo am-
patris tui.
bos bnnos.
Mss. 2050 et 2058, praeferri. M.
2
3 Sola editlo Lov., eo quod lenticulam, quam minor
paraverat. M.
* Mss., et fiere. ' Sic Vind. Am. et Ms9. At Er. et Lov., Ilinc.
* Er. et Lov., est in Isaac. Abest, in, a Vind. Am. {a)la graecis Bibliis, patros niou, patris mei.
et Msa.
517 Llltlill DKCIMUS SEXTUS. 518

2. l'orgoii8 ilai|iio Moaopolumiaui Jacol», in

iii (Jiuiiuil ergo tluodociin lllioa el unam iilium cx
oraculum, dc i|Ui) aic Hci'i|itiim oal: qiiuluor iiiulierii)us. UoiikIc inKrcsBiifl esl iii /liKyp-
Boiiinis accoiiil
El c.viit Jaroli u Puleo juintionis, et profeeins esl m luiii |ior llliiim huuiiiJoncph, (pii vcndilUH ali invi-
Ckitrnun, et lievcnil iii locuin, ct dormivit ibi : occi- doiitil)us Irulriliua uo perduclua fuit, ulquc ibidcm

dcral eintn sol : ct suiiipnt ex laiiiddias loci, el posuil sublimulua.

ad capul snum, dormivit in loco illo, el somniavil.
el

lil ecce scala stnhitita supcr terrain, cujus captU CAPUT XXXI.X. — QiLXralio fueril ut Jacob etiam
pertingebat ad ctvLum : el Aiigeli Dei aseendelianl ct Israel coynominaretur,
desc.endcbant per illam ; et Dominus incumbebat super
illam ; et ergo sum Dcns Abraham patris tui,
uijcit : aulom oliam Isracl, sicut paulo anlo dixi,
Jiicoh
et Deus Isaac, nolittmere : terram in (juatu dormis su- vocahalur quod nornen magis pojjulus ex illu pro-
:

per eain ', tibi dabo illam, el seminituo: et erit semen crealus oblinuil. Hoc uulem nomen illi ub AngelO
luumsicutarena terr;c : et dilatabitur super Mare, et impositum esl, qui cum illo fueral in itinorc dft
in Africum, el in Aquilonem, et ad Onenteni : et bc- MewopoLamia rcdouute luclalus, typum Chriall
nedicenLur in te omnes iribus lerrx, et in semine tuo. evidentissimc gerens. Namquod ciprajvaluit Jacob,
Et ecce ego sum tecuvi, cuslodiens te in omni via qua- ulique volenti, ul mysleriuiu figuraret, signilicat
cumque ibis te in terram lianc: quia non
; el reducam passionem Chrisli, uhi visi sunlei pr.evalere Judaei.
le derelinquam, donec faciam omnia, quaetecuin loculus El tainen bonedictionem ah eodem angeio, quem
sum. El surrexit Jacob de somno suo,etdi.vit : Quia Do- superaverat, impetravil ac sic hujus nominis im-
:

minus est in loco hoc, ego autem nesciebam. Et limuit, positio benediclio luit. autem Israel,
Inlerpretatur
etdtxil : Quam terribilis locus liic ! non est hoc^nisi Videns Deuiii quod crit in fine pra?mium omnium
:

domus Det, et hxc porta est cceli. Et surrexit Jacob, sanctorum. Tetigit porro illi idem angelus velut
et sumpsit lapidem quem supposuit ibi * ud caput, praevaleiiti lalitudinem femoris, eumque isto modo
et illum in tilulum, et superfwlil olcum in
staiuit claudum reddidit xxxn, 24-29). Erat itaque
(Gt;n.
cacumen ejus : et vocavit Jacob nomen loci illius, unus atque idnm J.tcob et benedictus et claudus;
Domus Dei [Gen. xxvm, 10-19). Hoc ad proplie- beneiiiclus in eis qui inChristum ex eodem populo
tiam pertinel nec more idoloiiitriae lapidem per-
: crediderunt, atque in infidelibus claudus (u). Nam
fudil oleo Jacob, velut taciens iliura deum ;
neque femoris latitudo, generis est maltitudo. Plures
enim adoravit eumdem lapidem, vel ei sacrificavit; quippe sunt in ea slirpe, de quibus prophetice prae-
sed quoniam Chrisii nomen a chrismate est, id est diclum est: Et claudicaverunt a semilis suis {Psal.
ab unctione profecto figuratum est hic aliquid,
; XVI 1,1 46}.
quod ad magnum pertineat sacramentum. Scalaai
vero istam intellisitur ipse Salvator nobis in rnemo-
CAPUTXL. —
Quomodo Jacob cum septuaginta quin-
riaiQ revocare in Evangelio, ubi cuiii dixisset de Na-
que animabus /Egyptum narretur ingressus ; cum
thanaele, Ecce vere Israelita, in quo dolus non est;
plerique ex his qui commemorantur, tempore pos-
quia Israei viderat istam visionem, ipse est enim
teriore sint geniti.
Jacob : eodem loco ait, Amen, amen dico vobis, vi-
debitis coelum apertum, et Angelos Dei ascendentes
Ingressiitaquereferunturin^gyptum simulcum
et descendenles super Filium hominis {Joan. 1, 47,
ipso Jacohseptuagintaquinque hooiiDes (Ge». xlvi,
27, sec. LXX, et Act. vii, i4), annumerato ipso cum
51). *

3. Perrexit ergo Jacob in Mesopotamiam, ul inde

suis. In quo numero duaj tanlum feminae com-
filiis
acciperet uxorein.Unde autem ilii accideril quatuor
memorantur, una filia, neplis altera. Sed res dili-
habere feminas.de quibus duodecini fiiios elunam
genter considerala non indicat, quod lantus aume-
filiam procreavit, cum earum nuliam concupis-
rus fuerit ia progenie Jacob die vel anno quo ia-
ceret illicite, divina Scriplura indicat. Ad unam
gressus est iEgyptum. Commemorati sunt quippe
quippe accipiendam venerat {Gen. xxix); sed cura
in eis etiam pronepotes Joseph, qui nullomodo jam
iili altera pro altera supposita fuisset, nec ipsara
tuncessepotuerunt: quoniam lunc centum triginta
dimisit, qua nesciens usus fuerat in nocte, ne
annorum erat Jacob, fllius vero ejus Joseph triginla
ludibrio eam videretur habuisse; et eo tempore,
novem quera cum accepisse tricesimo anno suo,
;
quando multiplicandae posteritatis causa plures
vel amplius, constet uxorem, quomodo potuit per
uxores lex nulla prohibebat, accepit etiam illam,
novem annos habere pronepotes de flliis, quos ex
cui uni jam futuri conjugii fidem fecerat. Quae cum eadom uxore ? Cum igitur nec filios habe-
suscepit
csset aterilis, ancillam suam, de qua
ipsa sus- fiiios
Manasses filii Joseph, sed eos pue-
rentEphrcemet
ciperct, marito dedit: quodeliara rnajor soror ejus, yEgyptum ingressua
rosinfra quam novennes Jacob
qaamvis peperisset, imilata, quoniara multiplicare
invenerit, quo pacto eorum non solum filii, sed
prolem cupiebat, Nullam Jacob legilur pe-
etiam nepotes, in illis septuaginla quinque nume-
effecit.
tiisse preeter unam, nec ususplurimis
nisi ^ignendae
rantur, qui tunc ^gyptum ingressi suntcumJacob?
prolis conjugali jure servato, ut neque hoc
officio,
Nam commeinoratur ibi Machir filius Manasse, ne-
fiiceret, nisi uxores ejns id fieri flagilassent, quae
pos Joseph et ejusdem Machir filius, id est Galaad,
;

corporis viri aui habebant legitimam potestatera.

nepoa Manasse, pronepos Joseph ibi est et quem :

geuuit Ephraem, aller filius Joseph, id esl Ulalaam ',

» Er. et Lov., per eam. Castigantur ex editis aliis 6t Mss.
* Editi, non est hio. At Mss., non est hoo ;
juxta
graecum, touto. * Particula, cum, abest a Mss.
' Apud Lov., supposuit sibi. In Mss., autem est, (a) Conf. Enarr. in Psal. xliv, n. 20.
supposuit ibi. Apud LXX ehei. 2 Nonnulii probae notae Mss., Tutalaam, vel
 : :

519 DE CIVITATE DEl, S. AUGUSTINI 520

nepos Joseph et filius ipsius Utalaae Eflem, nepos
: cumben<s dormisli ut leo, et ut calulus leonis, quis sus-
EphraBm, pronepns Joseph {Gen. l, 22 Num. xxvi, ; cilabil eum? Non deficiel princcps ex Juda, et dux
29 5(/g.) qvii nullo morlo esse potuerunt, qunndo
: de femoribus ejus, donec venianlqux reposila sunt ei
Jacob in .^gypium venii, et filios Joaeph nepoles et ipsp ex^peclatio g> nlium ; alhgans advilem pullum
'

8U08. avos istorum, minores quam novem annn- suurn, et cilicio (a) pullum asinx sux. Lavabit in
rum pueros invenit. Sed nimirum introitus Jacob in vino stolum suam, et in sanguine uvss amictum suum.
iEf;yptum,qnando eum in sepluaginta quinque ani- Fulvi oculi ejus a vino, et denles candidiores lacle
mabus Scriptura coramcmorat, non unus dies, vel {Gen xLix, 8-12). Exposui hajcadversus Manichaeura
unus annus, sed totum iliud est tempus, quamdiu Faustura disputans (Con<ra FauslumManichfeum, lib.
vixitJoseph, per quera factumest ut inlrarent. Nara 12, cap. 42) et satis esse arbitror, quantura veritas
:

de ipso Joseph eadem Scriptura sic loquitur: Et prophetiae hujus elucet ubi et mors Chrisli prae-
;

habitavit Joseph in ^gypto, ipse el fratres ejus, el dicta est verbo dormitionis, et non necessitas, sed
omnis cohabilatio pairisejus: el vixil nnnos centum poteslas in raorte, nomineleonis. Quara potestalera
et decem, et vidit Joseph filios Ephraem usque in ter- in Evangelio ipse praedicat, dicens Poteslalem :

iiam generalionem. Ipse est ille pronepos ejus ab habeo ponendi animam meam, el poleslatem habeo
Ephr?em lertius. Generationem quippe tertiam dicit, iterum sumendi eam. Nemo eam lollil a me : sed ego
filium, nepotem. pronepotem. Deinde sequitur eam pono a me, ct iierum sumo eam {Joan. x, 18,
Et filii Machir, fiiii Manasse, nati sunl supra femora 17). Sic leo fremuil, sic quod dixi implevit. Ad
Joseph {Gen. l, 22). Et hic ille ipse est nepos Ma- eara namque pertinet poteslalem, quod de resur-
nasse, pronepos Joseph. Sed piuraliter appellali sunt rectione ejus adjunctuin est, Quis suscitabit eum ?
sicul Scriplura consuevit ;
qua; unam quoque filiam hoc est, quia nullus horainum, nisi se ipse, qui
Jacob filias nuncupavit sicut in latinae linguae
:
etiam de corpore suo dixit, Solvite lemplum hoc, et
consuetudine liberi dicuniur pluraliter filii, etiamsi in truluo resuscitabo illud [Id. autem ii, 19). Ipsura
non sint uno amplius(rt). Cum ergo ipsius Joseph genus mortis, hoc est sublimitas crucis, in uno
praedicoretur felicitas, quia videre potuit pronepo- verbo intelligitur, quod ait, Ascendisti. Quod vero
tes, nullo modo putandi sunl jam fuisse tricesimo addidit, Recumbens dormisti, evangelista exponit,
nono anno proavi sui.Joseph, quando ad eum in ubi dicit, el inclinato capite tradidit spirilum {Id.
iEgyptum Jacob pater ejus advenit. Illud autera est, XIX, 30).Aut certe sepullura ejus agnoscitur, in
quod fallit minus ista diligenter intuentes, quoniana qua recubuit dormiens et unde illum nullus homi-
;

scriptura est, Hxc autem nomina filiorum Israel, num, sicut Prophetae aliquos, vel sicut ipse j-.lios
qui inlraverunl in JEgyptum simul cum Jacob patre suscitavit, sed sicut a aomno ipse surrexit. Stola
SHO Hoc enim diclum cst, quia simul
{Id. XLVi, 8). porro ejus quam lavat in vino, id est, mundrtt a
cum computantur septuaginta quinque, non
illo peccatis in sanguine suo, cujus sanguinis sacra-
quia simul jam erant oranes, quando ^Egyptura rnentum baptizali sciunt, unde et adjungit, El in
ingressus cst ipse: sed, ut dixi, tolura lempus ha- sanguine uvae amiclum suum,qa\d est nisi Ecclesia?
befur ejus ingressus, quo vixit Joseph, per quem Et fuivi oculi ejus a vi)W : spirituales ejus inebriati
videtur ingressus. pupulo ejus, de quo canit Psalmus, Et calix tuus
— inebrians quam proeclarus at [Psal. xxii, 5) 1 El dentes
CaPUT XLI. De benedictione, quam Jacob in Ju-
ej us candidiores lacte : qaod potant apud Apostolum
damfilium suum promisit.
parvuli, verba scilicel nulrientia, nondum idonei
Igitur propter populum christianum, in quoDei solido cibo (1 Cor. iii, 2).Ipse igitur est in quo re-
si carnera Christi in
civilas peregrinalur in lerris, posita eraiit promissa Judae, quae donec venirent,
Abrahaj semine requiramus, remolis concubinarum nunquam principes, hoc est rejjes, Israel ab iila

filiis,occurrit Isaac si in semine Isaac, remoto

:
slirpe defuerunt. Elipse exspeclatio genlium : quod
Esau, qui est etiam Edom, occurril Jacob, qui est clarius est videnJo, quara sit exponendo.
el Israel si in seraine Israel ipsius, remolis caele-
:

ris, occurrit Judas, quia de tribu Juda exortus est CAPUT XLII. — De flliis Joseph, quos Jacoh prophe-
Chrislus. Ac per hoc cum
moriturus
in iEgypto tica manuum suarum transmutatione benedixit.

Israelfiliossuosbenediceret, queraadraodum Judara

Sicut autera duo Isaac filii, Ksau et Jarob, figu-
prophetice benedixerii, audiamus Jurfa, inquit, le :

ram praebuerunt duorum populorum in Judnpis et

laudabunl fralrts tui. Manus tuae super dorsum inimi-
Christianis (quainvis quod ad carnis propaginem
corum (uornm : adorubunt te filii patris lui. Calulus
perlinet, nec Judaei venerint ex semine Esau, sed
leonis Juda : ex genninalione,fili mi, ascendisti : re-
Idumaei nec Christianrc genles de Jacob, sed po-
;

lius Judaii (b), ad hoc enim tantum ligiira valuit,

quod dictum est, Major serviet minori [Gen. xxv,
Uiialaam. Apud Septuaginta vero, Suialaam Mox
post, nepos Joseph ; in cditis sic legebnlur, ibi 23]); ita facliim esteiiam in duobuf» filiis Jose[ih :

est et JJarelh filius ipsiiis Utalaae, id est ncpos nam majorf;essil lypum Judaeorum, Chrisiianoruin
Ephraem. Emendanlnr auctorilate votenim libro- autem minor. Quos cura benediceret Jacob, manura
rum, quibus suffrngatur cditio Septuuginta. nisi
quod liaec pro, Edem, babet, Edom, et, Hutalaae ;

pro, Utalaae.
(a) Ita latino unus filius liheri dicitur, sicnt Editi, et ipse erit e.rspectatio genlium. Abest, erit,
'

Gellius scribit, >'oct. Attic. lib. 2, cap. 13. nffcrt- a mannsrri|)tis et a graeco Replnaginta
que dictum Sempronii Assellionis hislorici. qui de (a) (iraere est, le eliki : quod Cyprianns, lib. i
unico Tiberii Graochi filio « liberos » dixit. Herennius, ndversus Judaeos, vertit, ad helicem, id est ad pal-
1"uri8Con8uUus, libro Digeslorum 50, idcm conlirmat. milom.
iDD. VlVES. (6) Conf. Epist. 196, ad Asellicum.
 ;

5:2! LinEU I)I<XIM[JS SKXTUS. 522

doxloram ponona aupor minoronn, quom Imhobat tul quinquaROflimo dlopoflt colobratum PnHcha porovis
Binistrnm-.sitiislrftm Hupoi- iiiaj()r(Mii,(iiioiii liahobiit immolatioiiom (jiii Mis^iuo adoo typus Christi cflt,
:

ad (lcxtram:grttvo visum osL pfttri oorum,ot udm.o- p.Tnunlian8 ouin por victimam pansionis do hoc
nuil ])atreni volut corrigons ojuh orrorom, ot quis- tnundo tranHitiinim ad Patroin (Pascha rjuippo
nain eoruin OBSct niajor oBtoiulonH. At ilio niiilaro hobrnia TranHJtiiH iiitcrprolatiir lE.nod. xii,
lin^,'iia

inanus noluit, Bcd dixit : Scio, fili, scio. Et liic eril 11,1), ut jain
curn rovolarcturTcfllamonlurn novum,
in i)opulum, el hic cxallttbilnr : sed fralcr rjus junior postomiiiaiiiPaHcha noHlriirn iifiinolmufl cflt Chrislua,
major illo eril, semen cjus erit in muUitudmcm gcn- quinquagosirno dio vonirotdc cojlo Spiritussanctufl
lium{Gen. xi,viii,19). lCtiain hic duo illa promisaa de- qui dictus oat in Evangolio digitus Dci {fMC. xi,
nionstrat'. Nam lUo in popu(um,\sie in mullitudinem 20). iit rocordalionem nostrain in primi pr(B(if,'urati
genlium :qu\(i evidentius quam his duabus pro- facti momoriam rovocaret; quiaet logis illa; tabulae
miesionibus continori populum Israelitarum or- digito Dci scriptaj rcroruntur {E.i;od. xxxi,
18).
bemque lerrarum in semin»} Abrahac, illum secun- 2. Deluncto Moyse, populum rexit Jcsus Nave, el
dum carnem, istum secundum (idem ? in terram proinissionis introduxit, eam(jue populo
divisit.Ah his duobus mirabilibus ducibus bclla
GAPUT XI. III. —
De tcmporibus Moijsi, etJesu Nave, etiain prosperrime ac mirabiliter gesta sunt, Deo
ac Judicum, atqnc e.vindc RcQum, quorum quidcm contestanto non tam propter merila llfibraei popiiii,
Saiil j^rimus cst, scd Davidprxcipuus etsacramcnto quarn propter peccata earura qu;e debellabantur
habetur et mcrito. gentium, illas eis provenisse victoriaa. Post istoa
ducos, Judices fuerunt, jam in terra promissionis
DefunctoJacob,defunctoetiam Joseph, per re-
1. populocoIlocato:ut inciperet interirareddi Abrahae
liquos centum qua(iraginta quatuor annos, donec prima proraissio de gente una, id esl IIebra;a, el
exiretur de terra /Ej:ypli, in modum incredibilem terra Chanaan nondum de omnibus gentibus et
;

illagenscrevit, etiaratantis attrita persecutionibus, toto orbe terrarura quod Ghristi adventus in carne,
:

ut quodam tempore nati masculi necarentur, cum el non veteris Legis observationes, sed Evangelii
mirantes ylilgyptios nimia populi illlius incremenla fides fuerat implelura. Cujus rei praefiguratio facta
terrerent. Tunc Moyses subtractus fiirto trucidato- est, quod noa Moyses, qui legem populo acceperat
ribus parvulorum, ad domum regiara, ingentia per in inonte Sina, sed Jesus, cui etiam oomen Deo
eum Deo praeparanle, pervenit, nutritusque et ad- praecipiente rautatum fueral ut Jesus vocaretur,
optatus a Pharaonis (quod nomen in iEgypto
lilia populum in terram promissionis induxil. Tempo-
omnium regnum fuit), in tantum pervenit virum, ribus autem Judicum, sicut se habebant et peccata
ut ipse iilam gentem mirabiliter multiplicatain, ex populi et misericordia Dei, alternaverunt prospera
durissimo el gravissimo, quod ibi ferebat, jugo etadversa bellorum.
servitulis extraheret, imo per eum Deus, qui hoc 3. Inde ventum est aJ Regum tempora quorum :

promiscrat Abrahae. Prius quippe exinde fugieos, primus regnavit Saul quo reprobato et bellica cla-
:

quod, cum Israelitam defenderet, ^gyplium occi- de prostrato, ejusque stirpe rejecta, ne inde reges
derat, et territus fuerat ^ ; postea divinitus missus orirentu^-.David successitin rcgnum, cujus raaxime
in potestale Spiritus Dei superavit resistentes Pha- Christus dictus est filius. In quo articulus quidam
raonis magos. Tunc per eum ^Egypliis illatae sunt factus est et exordium quodamraodo juventutis
decem memorabiles plagae, cum dimitlere populum populi Dei : cujus generis quaedara velul adoles-
Dei nollent aqua in sanguinera versa, rans et
;
cenlia ducebatur ab ipso Abraham usque ad hunc
8ciniphes,cynomyia,mors pecorum,ulcera, grando, David. Neque enira frustra Matthaeus evangelista
locusta, tenebrse, mors primogenitorutn. Ad extre- sic generationes coraraeraoravit, ut hoc primum
mum Israelitas, quos plagis lot tantisque perfracti intervallum qualuordecim generalionibus commen-
tandem aliquando diraiserant,yEgypli in raariRubro daret, ab Abraham scilicet usque ad David {Matlh. i,
dura persequuntur, exstincti sunt. Illis quippe abe- 17). Ab adolescentia quippe incipil homo posse
untibus divisuraraare viam fecit hos autem inse- : generare propterea generationum ^ ex Abrahara
:

quentes in se rediens unda submersit. Deinde per surapsit exordium qui etiam pater gentiura cons-
;

annos quadraginta, duce Moyse, Dei populus per titutus est, qiiando mutatum nomea accepit. Ante
desertum ' actus est, quando Tabernaculura testi- hunc ergo velut pueritia fuit hujus generis populi
monii nuncupalum est, ubi Deus sacriGciis futura Dei, aNoe usqueadipsum Abraham et ideo priraa :

praenuntiantibus colebatur cum scilicel jam data

: lingua inventaest, id esthebraea. A puerilia nam-
'

lexfuisset in monte multum terribiliter ; attesta- que homo iacipit loqui post mfantiam, quae hinc
balur enira evidentissima mirabilibus signis voci- appellata est, quia fari non potest. Quam profecto
busque divinilas. Quod factura esl raox ut exitum setatera primam demergil oblivio, sicut aetas prima
esl de .^gypto, et in deaerto populus esse coepit.

' Sic Mss. Editi autem, quae.

' Editi, demonstrant. Emcndantur ex manu- 2 Editi, generalionum series ; et paulo post, qui
scriptis. etiam pater mullarum gentium. Abest, series, a
2 Sic Mss. At editi, Prius quippe exinde ad terram manuscriptis necnon quae infra addita fuerat vox,
Madiam fugisse refertur, guod, cum Israelitam multarum.
defenderet, Aegyplium occiderat, et territus fugerat, 3 Plures Mss., et ideo lingua ; omisso, prima.
vel, fugeret. Alii veteres libri, et ideo in lingua; vel, et ideo
' M88., in deserto. hinc lingua.

Patrol. XLL {Dix-sept.)

523 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 524

generis humani est delecta diluvio. Quotus enim arietera trimum {Gen. xv, 9), impositum est Legis

quisque est, qui suain recordetur intanliam ? Qua- juftum, et apparuit abundanlia peccatorum, etregni
terreni surrexit exordium, ubi non defuerunt spi-
mobrem in isto procursu civitalis Dei, siculsupe-
rior unam eamdemque primam, ita duas aetates rituales, quorum in turture et columba (/tid.) figu-

secundam et lertiam liber iste contineat, iii qua ralum est saoramentum.
tertia propter vaccam trimam, capram irimam, et

LIBER DECIMUS SEPTIMUS.

In quo agitur dc civLtatis Dei procursu temporibus Regum et Prophetarum a Samuele et David usque ad Chri-
l
stum, et quae sacris Litteris mandatae sunt valicinationes eorumdem temporum in Regum, Psalmorum et
Salomonis libris de Christo et Ecclesia exponuntur.

— Phropheta- indagare ac disserendo monstrare, quara sit ope-

i
CAPUT PRIMUM. De temporibus
rum. rosum atque prolixum, et quam multis indignum •
voluminibus, quis ignorat, qui haec mediocriter
Promissioncs Dei, quae faclae sunt ad Abraham, cogitat ? Deinde quia ea ipsa quae ad prophetiam
cujus semini et gentem Israelilicam secundum non ambigitur pertinere, ita sunt multa de Christo
carnem el omnes gentes deberi secunduin finem, Deo regnoque ccelorum, quae civitas Dei est, ut ad hoc
pollicenle,didicimus,quemadmodum compleantur, aperiendum major sit disputatio necessaria, quam
per ordinem temporum procurrensDei civitas indi- hujus operis modusfiagitat Proinde ita, si potuero,
cabit '. Quoniam ergo superioris libri usque ad stilo moderabor meo, ut huncoperi in Dei voluntate
regnum David fadusest finis,nuncab eodem regno, peragendo, nec eaquae supersinl dicam, nec ea quae
quantum suscepto operi sufficere videlur, caetera satis sinl praetermittam.
quse sequuntur attingimus. Hoc itaque tempus, ex
quo sanctus Sarauel prophetare coepit, et deinceps CAPUT II. — Quo tempore sit implela promissio Dei
donec populus Israel captivus in Babyloniam duce- de terra Chanaan, quam in possessionem ctiam Is-
retur, atque inde secundum sancti Jeremiae pro- rael carnalis accepit.
phetiam post septuaginta annos reversis Israelitis
{Jerem. xxv, lij Dei domus instauraretur tolum In praecedente libro diximus, ab inilio ad Abra-
tempusest Phrophetarum. Quamvis enim et ipsum ham promissionum Deiduas res fuisse proraissas :
Noepalriarcham, in cujus diebus universa terra unam quod terram ChanaHn possessurum
scilicet,
diluvio deleta est, et alios supra el infra usquead fuerat semen ejus; quod signilicatur, ubi dictum
hoc tempus,T.io regesin Dei populo esse cceperunt, est, Vade in terram, quam tibi demonstravero, et
propter quaedam pereos futura sive quoquo modo faciam te ingentcm niagnam, aliam vero longe prffis-
^

significala, sivc praedicta, qua? pertinerent ad

civi-
tantiorcm, nonde carnali, sed de spirituali semine,
tatem Dei regnuinque coclorum, non immerito possi- per quod pater esl, non unius gentis Israelitic?e,
mus appellare propbetas praesertim quia nonnul-
; sed omniuin gentium, qua; fidei ejiis vestigia con-
los eorum id expressius legimus
nuncupalos, sicut sequuntur quod promitti coepit his verbis '.£1 be-
;

Abraham Moysen (DeiU. xxxiv,

{Gen. xx, 7), sicul ncdicentur in tc omnes tribus terrx {Gen. xii, 1-3).
10) tamendies
:
Prophetarum prwcipue raaximeque Et deinceps aliis multis admodum testimoniis haec
hi dicti sunt, ex quo cccpit prophetare Samuel,qui duo promissa esse monslravimus. Erat igitur jam
et Saulem prius, et eo reprobalo ipsum David, Deo in terra promissionis semen Abraha;, id est populus
stirpe atque ibi non solum te-
praecipiente, unxit in regem, de cujus caeteri Israel, secundum carnem :

oporteret.
succederent, quousqueillossucceJere sic
nendo ac possidondo civilates advcrsariorum, verura
Quae igilur a Propbetis sunt praedicta de Christo, etiam reges habcndo, regnare jam cccperat.impletis
cum moriendo decedentibus et nascendo succeden- de ipso populo promissionibus Dei jam magna ex
tibus suis raembris civitas Dei per ista currerel parle non solum qua; illis tribus patribus, Abra-
;

lempora, si omnia velim commemorare, in immen- ham, Isaac, el Jacob, el qua^cumque aliae tempori-
Bum pcrgitur. Primum quia ipsa Scriptura, quac per bus eorum, verum etiam qua; per ipsum Moyscn,
ordinem Reges corumque facta et eventa digerens, p(2rquem populus idem de servitute iE;.'yptia libe-
videtur tan<|uam historica diligentia rebus geslis ratus cst, et per quem cuncla prsterila revelata
occupata csse narrandis, si adjuvanle Dei Spirilu sunt temporibus ejus, cum populum per eremum
considerata tractotur, vcl magis, vel certe non mi- duccrct, factae fuerant. Neque aulcm per insignem
nu8 praenuntiandis fuluris, quam prasteritis enun- ducem Jcsnm Nave, pcr quem populus ille in pro-
invenietur intenta El hoc perscrutando
tiandis, missionis inductusest tcrram, cxpugnalisque gen-
tibus, eam duodecim tribubus, quibus Dcus jusse-
rat, divisil, ct mortuus est; ncquc post
illum toto
dissenlientibns manuscriptis plcrisque, ()i-
Editi,
tempore Judicuin impleta luerat promissio Dei de
i

ct intra loco, atlDigimus, habent,

altin-
dicavit :

gamus. » Vind. Am. Er.. indigeat. Lov., dignum. At melio-

» la sola cditione Lov., facla malc.
notae Mss., indiguum.
.

ris
 .

825 LIBER DECIMUS SEPTIMUS. 826

tcrruChanaun, a quoilam flumino .1'^^'ypli iiHquo ad rvnl in tcstanicnto rneo, et tgo uci/lexi eos, dicit
nnmeii miignum l']upliraltiiii {licn. \v, IK n«o' ) :
Dontinus, Quia liuc est lcslanicntuni, quo'i consli-
tamen adhuc propliolub.itur fuUirum, siid oxspocta- tuam domui Israel : post dies illos, dicit Dominus,
balur ini|)lt!n(hnu. Impldluui o.^t aulom ptu- Divviil, ddho '
/ff/cs mcas in menlcm eorum, ct supcr corda
ct fjus (iliuiu Salumoiiein cujus rcf^num tiuiU),
;
coriim scriham eas, et videho eos (u), ct cro iltis in

quanto promissum fuerat, spatio dilatatum eat : Dciim, et ipsi crunl mihi in jtlehern (Jerern. xxxi, 31-
universos quippo iilos subdidoruut, trii)ulari()9iiuo ;j!{
; Ilehr. viii, H-IO) Jerusaiom Hincdubio hu-
;

fccerunt. Sic igitur in tcrra promissiunis secun- porua prDphotalur cujus 1)i.'uh ipso pr.omium cst,
:

dum carnoui, hoo esl in terra Chanaun, sub his oum(|ue baboro uti|uo ipsius esse summum ibi
regibua seiuon Abrahiolucrat conslituluin, ut nihil cst ^ utquo totum boiium. Ad ulramquo vero por-
deinde supcrossel, quo terroua illu Doi promissio linot hoc ipsum, quod Jerusalem dicitur Dei
complcrotur, nisi ut in eadcm terru, quunlum ad civitas, et in ea prophetatur futura domua Dei,

prosperitatom attinet tcmporalem, per postoritatis oaquo prophetia videtur iinpleri, cum Salomon
successiononi inconcusso stutu usque ad mortulis rex ajdificat illud nobilissiinum templum. I!«ic

Bceculi hujus tcrminum gens pcrmanerol Hebr.-na, enim et in terrena Jerusalem secundum historiam

si Domini Dei sui legibua obediret. Sed quoniain contigerunl, el coclestis Jerusalom fimiraj fuerunt.
Deus noverat, hoccam non csse r.icturam, ususcst Quod gonus prophetiae ex utroque veluti compa-
ejus elium tempoivilibus pocnis ad e.\ercendos in ea ctum atque commixtuin in Libris voteribus cano-
paucos fideles suos, et admonendos qui postea fu- nicis, quibus rorum geslarum narrationes con-
turi erant in omnibus gentibus, quod eos * admo- tinentur, valet plurimum, inultumque exercuit et
neri oportebat, in quibus alteram promissionem, exercet ingenia scrutanlium Litteras sacras, ut
revelato novo Testamenlo, per incarnationem Ghristi quod historice praedictum complelumque legitur
fuerat impleturus. in semine Abrahae sccundum carnera, etiam in
semine Abrahae secundum fidem quid implendum
CAPUT IH. — De tripartitis significalionibus Pro-
allegorice significet inquiratur : in tantura ut qui-
plietarwn, qux nunc ad terrenam, minc ad cceles-
busdamvisum sit, nihil esse in eisdem libris vel
tem Jerusalem,nunc autem ad utramque refcruntur.
praenuntiatum et effectum, vel efTectura, quamvis
1. Quocirca, sicut oracula illa tiivina ad Abraham, non praenuntiatum, quod non insinuet aliquid ad
Isaac, et Jacob, el quaecumque alia signa, vel dicta supornam civitatem Dei ejusque filios in hac vita
prophctica, in sacris Lilteris praecedentibus facla peregrinos figurata significatione referendum. Sed
sunt ita etiam caeterte ab isto Regum tempore
: si hor; ila esl, jam bipartita, non tripartita erunt
prophetiae partim perlinent ad gentem carnis eloquia Prophetarum, vel polius illarum Scrip-
Abrahae, partim vero ad illud semen ejus, in quo lurarum omnium, quae veteris Instrumenti appel-
benedicuntur omnes gentes cohaeredes Christi per latione censentur. Nihil enim erit illic, quod ad
Testamentum novum, ad possidendam vitam aeter- Jerusalem terrenam lantum pertineat, si quidquid
nam regnumque coelorum. Parlim ergo ad ancillara, ibi de illa, vel propler illam, dicitur atque comple-
quae in servitutem generat, id est terrenam Jerusa- tur, significat aliquid, quod etiam Jerusalem cceles-
lera, quae servit cum filiis suis partim vero ad ; tem allegorica praetiguratione referatur sed erunt :

liberam civitatem Dei, id esl veram Jerusalem sola duo genera, unum quod ad Jerusalem liberam,
aRternam in caelis, cujus filii horaines secundura allerura quod ad utramque pertineal. Mihi autem
Deurn viventes peregrinanlur in terris sed sunt : sicul raultum videntur errare, qui nullas res geslas
in eis quaedam, quoe ad utramque pertinere intelli- in eo genere lilterarum aliquid aliud praeter id
guntur, ad ancillam proprie, ad liberam flgurate. quod eo modo gestae sunt significare arbitranlur ;

2. Tripartita itaque reperiuntur eloquia Pro- ita multum audere, qui prorsus ibi omnia signifi-
phetarum siquidem aliqui sunt ad lerrenam
: cationibus allegoricis involuta esse contendunt
Jerusalem spectantia, aliqiia ad ccelestem, non- (b). Ideo tripartita, non bipartita esse dixi. Hoc
nuUa ad utraraque. Exeraplis video probandum enim existimo, non tamen culpans eos, qui potue-
esse quod dico. Missus est Nalhan propheta, qui rint illic de re gesta sensum intelli-
quacumque
regem David argueret de peccato gravi, et ei, gentiae exsculpere, servata primilus
spiritualis
quae consecuta sunt raala, futura praediceret (II duntaxat historiae veritate. Caeterum quae ita di-
Reg. xii). Haec atque hujusmodi sive publice, id cuntur, ut rebus humanitus seu divinitus gestis
est pro salute vel utililate populi, sive privatira, sive gerendis convenire non^ possinl, quis fidelis
cum pro suis quisque rebus divina proraereretur dubitet non esse inaniter dicta ? quis ea non ad
eloquia, quibus pro usu temporalis vitae futuri intelligentiam spiritualem revocet, si possit, aut
aliquid noscerelur, ad terrenam civitatem perti- ab 00 qui potest revocanda esse fateatur ?
nuisse, quis ambigat ? Ubi autem legitur, Ecce
CAPUT IV. —
De praefigurata commutatione Israeli-
dies veniunt, Dominus, et consummabo domui
dicit
ticiregni et sacerdotii, et de his qux Anna mater
Israel et domui Juda teslamentum novum non ,
Samuelis, personam gerens Ecclesix, prophetavit.
secundum testamentum quod disposui patribus eorum,
1. Procursus igitur civilaiis Dei, ubi pervenit ad
in die qua apprehendi manum eorum, ut educerem
eos de terra Mqypti : quoniam ipsi non permanse- * In manuscriptis habetur, dando. Apud LXX est
didous dosd, dans dabo. ^ _

* Mss. Editi vero, quod a flumine jEgypti

Sic 2 Sic nostri omnes codices. In B., summum illt

usque ad flurnen magnum Euphratem populus ille est. M.

dominaretur (a) Verba, et videbo eos, in Bibliis desunt latinis et
2 Editi, in omnihus gentibus, quas per eos. Casti- graecis.
gantur ex manuscriptis. (6) Gonf. passim libros cont. Faust. Manicli.
 :

527 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 528

Regura terapora, quando David Saule reprobato iU CQcpcrunt eli.im in hac terrena peregrinatione
regnum prinnus obtiauit, ul ejus deinde posteri in compleri, convenienter movelur, nonne intendit,
lerrena Jerusaleru diuturna successione regnarent, et aspicit, et agnoscit per hanc muiierera, cujus

dedil liguraiii.regesta significans atque pra^nun- « etiara nomen, id est Anna. Gralla ejusinterpretalur,

tians, quod non prcelereundum silenlio, de re-

esl ipsara reiigionem christianam, ipsam civitatera
rum mulatiooe luturarum, quod altinet ad duo Dei, cujus rex est el conditor Chrislus, ipsam pos-
Teslamenta, velus el novum ubi sacerdolium :
Irerao Dei graliam prophetico spiritu sic locutam,

regnumqiie mutatum est per sacerdotem eumdem- a qua superbi alienantur, ut cadant, qua humiles
que regem novum ac sempiternum,qui est Ghristus implentur, ut surgant, quod maxime hymnus iste
Jesus. Nara et Heli sacerdote reprobato subslitutus'' personuit ? Nisi quisquam forte dicturus est,
nihil istam prophelasse
in Dei minislerium Samuei, simul oificio functus mulicrem, sed Deum
aacerdotis et judicis, et Saule abjeclo rex David tantummodo propler filium, quem precata impe-
travit, exsultanli praedicatione laudasse. Quid ergo
fundatus in regno, hoc quod dico figuraverunt.
Mater quoque ipsa Samuelis Anna, qua prius fuil sibi vultquod ait Arcum potentium fecit infirmum,
:

sterilis, et posteriore fecunditate laetata est, pro- et infirmi prsecincti sunt virtute : pleni panibus mino-

pbetare aliud non videlur, cura graiulationem rati sunt, ct esurientes transierunt terram : quia

suam Domino fundit exsullans quando eumdem :

sterilis peperit seplem, et multa in filiis infirmala

puerura natum et ablactalura Deo reddit eadem est ? Numquid seplem ipsa pepererat, quainvis
pietate, qua voveral. Dicit enim : Confirmatum cst slerilis fuerit ? Unicura habebat, quando isLa
cor meum in Domino, exaltatum est cornu, meum et dicebat sed nec postea septem peperil, sive sex,
:

in Deo meo. Dilatatum cst super inimicos meos os quibus septimus esset ipse Sarauel sed tres ;

meum ; Isetata sum in salutari tuo. Quoniam non est mares, et duas feminas (I Reg. ii, 20). Deinde in
sanctus, sicut Dominus ; et non est justus, sicut illo populo cum adhuc nerao regnarel, quod in
Deus noster ; non est ^oUte ylo-
sanctus praeter (e. extremo possuit, Dat virtutem regihus nostris, et
riari superbe », et nolite loqui excelsa, neque proce- cxaltabit cornu Christi sui ; unde dicebat, si non

dat magniloquium cle ore vestro. Quoniam Deus propheiabat?

icientiarum Dominus, ct Deus prscparans adinven- 3. Dicatergo Ecclesia Chisti, civitas Regis ma-
tiones suas. Arcvm potentium fecit infirmum, et gni, gratia plena, prole fecunda; dicat quod tanto
infirmiprsecincti sunt lirtute. Plcni panibus minorati ante de se prophetatum per os hujus piae matris
sunt, et esurientes transierunt terram. Quia sterilis agnoscit Confirmatum est cor meum in Domino, et
peperit septem, ct multa in filiis infirmata est. exaltatum est cornu meum in Deo meo. Vere confir-
Dominus mortificat et vivificat ; deducit ad infcros, matum cor, et cornu vere exaltatum quia non in se, ;

et reducit. Dominus pauperes facit *, et dilat ; hu- sed in Domino Deo suo. Dilatatun est super inimi-
miliat, et exaltat. Suscitat a terra panpercm, et de cos mcos os mcum : quia el in ungustiia pressura-
stcrcore erigit inopem : ut collocct eum cum poten- rum sermo Dei non est alligalus, nec in praeconibus
tibus populi 5, et sedcm glorix hxreditatcm dans eis alligatis. Lxtata sum, inquit, in srt/ufani«o. Christus
dans votum voventi, et benedixit annos justi quo- : est isle Jesus,quem Simeon, sicut in Evangelio
niam non in virtute potens est vir. Dominus infirmum legilur, senex amplectens parvum ', agnoscens
faciet adversarium suum, Dominus sanctus. Non magnum, Nunc dimittis, inquit, Domine, servum
glorietitr prudens in prudcntia sua, et non glorietur tuum in pacc, quoniam vidcrunt oadi mei salutare
potens in potentia sua, et non glorietur dives in luum (Luc II, 29 et 30). Dicat iiaque Ecelesia,
divitiis suis : sed in hoc glorietur qui ghrialur, Lfctala sum insalutari tuo. Quoniam non estsanctus,
intelligerc et scire Dominum, et facere jwlicium et sicut Dominus ; ct non est juslus, sicut Dcus noster ;
justitiam in medio terrse. Dominus ascendit in ccelos, lanquam sanclus et sanclificans, justus et justifi-
et tonuit ipse judicabit extrema tcrrx quia justus
:
cans. Nonest sanctus prxter te : quia nemo fit nisi
est [a) dat virtutem regibus nostris, ct exaltabit
; et abs te. Denique sequitur, Nolite gloriuri superbe *,
cornu Christi sui. ( I Reg. ii, 1-10, scc. lxx). et nolite loqui excelsa, neque exeat magniloquium de
2. Ilane vero verba haec unius putabuntur esse ore vestro. QuoniamDcus scientiarum Domimis. Ipse
mulierculae, de nato sibi filio gratulantis ? tan- Yos scit,et ubi iiemo scit ' quoniam qui putut se
:

tumno mens hominura a luce veritatis aversa est, aliquid csse,cum nihil sit, se ipsum seducit [Galat. vi,
ut non sentiat supergredi modum feminac hujus 3). Haec dicuntur adversariis civitatis Dei ad Babylo-
dicta qUiE fudit ? Porro qui rebus ipsis, quae jam niam pertinentibus, de sua virlule praesumentibus,
in se, non in Domino gloriantibus ex quibus ;

1 Sic Mss. At editi, t-ei gestae. Et infra cx his duo. sunt etiain camales Israelitae, terrenae Jerusalem
Er. ct Lov. pro, de rerum mulalione, habent, rerum
,
cives terrigenae, qui, ut dicit Apostolus, iynorantes
mutationem.
•i
Er. et Lov., substitutus est. Expungi debuit, est, Dei jusdtiam, id est quam dat homini Deus, qui
jtixta Vind. Ani. et Mss. solus estjuslus et ,justificans ; et suani volcnies
^ Editi, noHte gloriari, onaisso, superbe, quod ma- cotitiluer e, id est, velut a se sibi parlam, non ab
nuscripti omncs adjungunt. Abesl vox illa a Mss. — illo imperlilam j»s(iVia; Dcinon s«Hf subjecti (Rom.
2051, 25>< et 253. M. ;

* Sic Mss. At cditi, Dominus pauperetn facit. In

graoro esl, ptochi:ei.
' Ila Vind Am. et manuscripti juxta Septuaginta. i Sic Mss. Editi, parvulum.
At Er. et Lov., populi sui : et paulo post, dans s Noslri omnes codices omitlunt verbum, su-
ei. perbe. M.
(a) Diblia sacra omiltunt, f/Mia Juslnm est. lla- ^ Sic vclcres libri, cxccptis nonnuUis, qui habent,
bent graeca quaedam cxcmplaria ot Theodorelus, [pse vos scit, cl ubi nettio sit. At editi, Ipse, et netno
dieaios On. scit quod ips« scit.
 :

529 LlIJEIl DKCIMUS RKI'TIM(IS. r>30

X, 3), uliqiio quia suporbi, do suo putiintes, nou quomodo oosdem ipsofl vivificat Doub. Sed numquld
do Doi, poase placoro ho Doo, qiii osl Doua «cion- coHdeiii dcduxil ud inferoa et reduxit V Hoc utrum-
liiiruin, uLquo idoo ot arl)il(>r consoi(;nliaruni, ii)i (jiK! sine controverHia (ideliiim in illo [)otiiiH vide-
viiions cogilalionoH huuiiiiuiii, ipioiiiiuii vanin CapiLe scilicct noHlro, cuin (|uo vi-
iiiUH iuiplcLuin
sunt (/*sa/. .xciii, 11), si lioininuin huhI, rt ab illo tum noslrum in Dco Apostulus dixil ubHConilituiii.
non suiit. E( prxixirdna, 'immH, (KliuvciUiuiies suas, Nuiii ciiiii jinijirio i-ilio non /irpcrcit, scd pro nolns
Quas adiuvonlioiioa puLaiiiua, uiai uL superbi oinnihiis IruiUdit cuin (lloin. viii, 32), islo mo<]o uti-
cadant, et huiniles surgant ? Ilua quip|)o adinvon- ((uc morlificuvit eum. Et ([uia rosuscituvit a mor-
tioncs exscciuitur, dictns, Aixiis potcnliiiin infir- tuis, eurndoin rursus vivificavit. Rt quia in prophe-
7n(itiis cst, ct inlirini prxcincti siinl rirlutc. Inllr- tiu vux cjuii agnoscitur, Non dcrelitKjiies animam
'

raalus est arcus, id cst, iutcnlio corum qui tum meam in infcrno (Psdtm. xv, 10), eumdein deduxit
potcntes sibi videnlur, ut siiie Dci dono aL({ue ad- ad inlcros ct reduxit. Hac cjus pauperLate ditati
jutorio humana sunicicntia divina possinl implpre sumus. Doininus cnirn paupcrcs facil, et ditat. Nam
mandata et pra3cinguntur viitule, (juuruiu in-
;
quid hoc sit ul sciainus, quod 3(.'quitur uudiainus:
terna vox esl, Miserere mei, Domine, quoniam in- Humiliat, et exaltat ; uliqao superbos humiliat, et
firmus sitm {Psal. vi, 3). humilos exaUat. Quod enim alibi lcj^itur, Deus su-
4. Pleni paniius, inquit, minorati siint, et esurien- perbis rcsistit laimilibus autem dut ijratiam {Jacobi
tes transierunt terram. Qui suiil inlellijJiendi pleni IV, 6) ; hoc totus hubet sermo hujus, cujus nomen

panibus, nisi iidem ipsi quasi potentes, id csL Is- inlerpretatur Gratia ejus.
raelitae, quibus crcdila'suul eloquia Dei {Rom. iii, G. Jam vero quod adjungilur, Suscitat a terrapau-

2)? Sed in eo populo ancilla3 filii minorati sunt : perem : de nullo melius quam de illo intelligo, qui
quo verbo minus quidem latino.benetamen expres- proptcr nos factus est pauper, cum dives esset, ut
8um est, quod ex majoribus minores facti sunt : ejus paupenate, sicul paulo anle diclutn est, ditare-
quia et in ipsis panibus, id est divinis eloquiis, quae mur. (II Cor. vni, 9). Ipsum enim de terra suscila-
Israelitae soli lunc ex omnibus gentibus acceperunt, vit tam cito, ut caro ejus non videret corruptionem.
terrena sapiunt. Gentes autem quibus lex illa non Nec illud ab illo alienabo, quod additura est, Et de
erat data, posleaquam per novura TestamenLura ad stercore erigit inopem. Inops quippe idem qui pau-
eloquia illa venerunt, mullum esurieudo lerram per ^. Stercus vero uiide ereclus est, rectissime in-
transierunt quia in eia non terrena, sed ccelestia
;
telliguntur perseculores Judaei, in quorum nume-
sapuerunl. Et hoc, velul qucereretur oausa cur fac- ro cum se dixisset Apostolus Ecclesiam persecutura,
tum sit, Quia sterilis, inquit, pepcrit septein, et mid- Quae mihi, inquil, fuerunt lucra, hsec propler Chris-
ta in filiis infirmata est. Hic totura quod propheta- tum damna esse duxi : nec solum detrimenta, verum
batur eluxit agnosceniibus numerum septenarium, etiam stercora existimavi esse, ut Christum lucrifare-
quo est universffi Eccleside siguificata perfeolio. Pro- rem {Phiiipp. iii, 7 et 8). De terra ergo suscitatus
pter quod Joannes apostolus ad septem scribit
et esl ille supra oranes divites pauper, et de illo ster-
Ecclesias (Apoc. i, 4), eo modo se oalendens ad core erecius est supra omnes opulentus ille inops :
unius plenitudinem scribere et in Proverbiis Sa-: ut sedeat cum potentibus populi, quibus ait, Sedebi-
lomonis hoc antea praefif,'urans Sapientia, sedifica' tis super duodecim scdes. Et sedem glorise hseredita-
vit sibi domum, et suffulsit columnas scptem [Prov. tem dans eis. Dixerant enim putenles ilii, Ecce nos
IX, 1). Sterilis enim erat in omnibus gentibus Dei dimisimus omnia, et secuti sumus te (Matth. xix, 28,
civitas, anlequara iste fetus, quem cernimus ', ori- 27), hoc votum potentissime ^ voveranl.
retur. Cernimus eliam, quae multa in filiis erat, 7. Sed unde hoc eis, nisi ab illo, de quo hic con-
nunc infirmatam Jerusalem terrenain. Quoniam tinuo dictum est, Dans votum voventi ? Alioquin ex
quicumque filii libera^ in ea erant, virtus ejus erant illis essent potentibus, quorura infirmalus est ar-
nunc vero ibi quoniara liltera est, et spiritus non cus. Dans, inquit, votum vovcnti. Non eniin Domi-
i8st, amissa virtute infirmata est. no quisquam quidquara rectura voveret, nisi qui
5. Dominus mortificat, et vivificat : mortificavit ab illo acciperet quod voveret. Sequitur, Et benedi-
illam, quaj raulta erat in filiis ; et vivificavit hanc xit annos justi : ut cum illo scilicet sine fine vivat,
slerilem, quae peperit septera. Quamvis coramodius cui dictura est, Et anni tui non deficient (Psal. ci,
possit inlelligi eosdem vivificare, quos mortificave- 28). Ibi enim stant anni, hic autein transeunt, imo
rit. Id enira
velut repetivit addendo, Deducit ad pereunt antequam enim veniant, non sunt cum
: ;

inferos, et reducit. Quibus enira dicit Apostolus, Si autem venerint, non erunt, quia cum suo fine ve-
mortuiestis (a) cum Christo, quse sursum sunt quserite, niunt. Horum aiitem duorum, id est, Dans votum
ubi Christus est in dextera Dci sedens : salubriter uti- voventi, et benedixit annos jiisti ; unum est quod
que mortificantur a Domino quibus adjun^it : facimus, alteruin quod suminus. Sed hoc allenim
Qux sursum sunt sapite, non qux super terram ; ut Deo largitore non sumitur, nisi cum ipso adjuto-
ipsi sint illi, qui esurientes transierunt terram. Mor- re priraum illud efficitur quia non in virtute po-
:

tuienim estis, inquit ecce quoraodo salubriter mor-

:
tens est vir. Dominus infirmum faciet adversarium
lificat Deus. Deinde sequitur, Et vita vestra
abscon-
dita est cum Christo in Deo (Coloss. iii, 1-3) : ecce

1 Sola editio Lov., inpropheta.

2 Sic Mss. At editi, idem est qtiod pauper.
1 Editi, dissentientibus libris, per quem eam factam * Editi, potentissimi ; dissentientibus iuauuscri-
fecundam cnrnimus.
ptis.
(a) In sacris Bibliis, Si consurrexistis.
531 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 532

ejus :illum scilicel qui homioi voventi invidet, el medio terrae, cum Yerbum caro factura est, et ter-
resistit, ne vaieat implere quod vovit. Potest ex reno habitavil in corpore {Joan. i, 14).

ambiguo arsp.co inlelligi et adversariim sutim (a). 9. Deinde posteaquam prophetatum es in his ver-
Cum eni:n Dominus possidere nos coeperit, protcc- bis Annae, (|uomodo gloriari debeat qui gloriatur,

to adversarius qui nosler fuerat ipsius

sed non viribus nostris quia non in
fil, el vinci- non in se ulique, sed in
tionem quae in
Domino ;
propter relribu-
die judicii futura est, Dominus, in-
I
tur a nobis * ;
:

virtute potetis est vir. Dominus ergo inflrmum facict quit, asccndit in ca:los, et tonuit : ipse judicabit ex-
advcrsarium suum, Dominus sanctus : ut vincalur a trema tcme, quia justus est. Prorsus ordinem lenuit
sanclis, quos Dorainua sanctus sanctorum elTecil confessionis fidelium. Ascendit enim in coclum Do-
sanclos. rainus Cbristus, et inde venlurus est ad vivos et
8. Ac per hoc, Non glorietur prudens in prudentia morluos judicandos. Nam quis asccndit, sicul dicit
sua, et non glorietur potens in potentia sua, et non Apostolup, nisi qui et desccndit in inferiores partcs
glorietur divcs in diviliis suis sed in hoc glorictur
: terrse ? Qui descendit, ipsc est et qui ascendit super
qui gloriatur, intclligere ct scire Dominum, et faeere omnes cvlos, ut adimpleret omnia{Ephes. iv,9et 10).
judicium et jufttitiam in mcdio terrx (6). Non parva Per nubes ergo suas tonuit, quas Spiritn sancto,
ex parle intellif^it et scit Dominum, qui intelligit et cum ascendissct, implevit. De quibus ancillae Jeru-
8cit etiain hoc a Domino sibi dari, ut inlelligat el salem, hoc cst ingrutae vineae, comminatus est apud
sciat Dominum. Quid enim habes, ail Aposlolns, Isaiam prophetam, ne pluant super eam imbrem
quod non acccpisti ? Si autem et accepisti, quid glo- {Isai. v,6). Sic autem dictum es\,Ipse judicabit ex-

riaris, quasi non acccperis (I Cor. iv.7) ? Id est, quasi trema terrse : ac si diceretur, Etiam extrema terrae.
a te ipso libi sit.unde gloriaris.Facit autem judicium Non enira alias partes non judicabit, qui omnes ho-
etjustitiam, qui recLe vivit. Recle autem vivit, qui raines proculdubio judicabit.Sed meliusintclligun-
obtemperat prapcipienli Deo et finis pra;cepti,\d :
lur extrema terrae, extrema horaiois quoniam non :

est, ad quod referlur prapceptum, charitas est de cor- judicabunlur, quae in raelius vel in deterius inedio
de puro, et conscientia bona,et ftde non fxcta (I Tim. lempore commutantur, sed in quibus extreinis in-
1,5,15). Porro ista charitas, sicul Joannesapostolus venlus fuerit qui judicabitur. Proplor quod dictura
testatur, ex Deo est (I Joan. iv, 7). Faoere igitur ju- est, Qui perseveraverit usque in finem,hic salviis erit
dicium et justitiam, ex Deo est. Sed quid est, in (Matth. x,22i.Qui ergo perseveranler fucit judiciura
medio terrx ?Neque enim non debent facere judi- etjustitiam in medio lerrae,non damnabitur cuin.ju-
cium et justitiam qui habilant in extremis terrae? dicabuntur extrcma terrae. Et dat, inquit, virtutcm
quis hoc dixerit?Cur ergo addilitium est, in me- regibusnostris: ut non eos judicando condemnet.Dat
dio fcrrs ? Quod si non adderetur, et tantummo- eis virtutem,qua carnera sicut reges regant,et in illo
do diceretur, facere judicium et justitiam, magis hoc mundum,qui propter eos fudit sanguinem, vincant.
praeceptum ad ulrosque homines pertineret, et me- Et cxaltabit cornu Christi sui. Quomodo Christus
diterraneos et maritimos. Sed ne quisquam putaret exallabit cornu Chrisli sui ? De quo enim supra
posl finem vilae, quae in hoc agitur corpore, supe- dictum est, Dominus ascendit in coelos, el intellectus
resse tempus judicium jusiitiamque laciendi, quaiu esl Dominus Christusiipse.sicut hic d\ciior, exalta-
dum esset in carne non fecit, et sic divinum evadi 6j(corn»C/in'sf!suKQuisergoestChrislu8Chrislisui?
posse judicium ; in medio terrx, mihi videlur dic- An cornu exaltabit uniuscujusque fidelis sui, sicut
lum, cum quisque vivit in corpore. In hac quippe ista ipsa in principio hujus hymni ait Exaltatum :

vita suam terram quisque circumfert, quam mo- cst cornu mcum in Deo meo ? Omnes quippe unclos
riente homine recipit terra communis, resurgeuti ejus chrismate, recte christos possumus dicere :

utique redditura. Proinde in medio terrse, id est, quod tamen lotum cum suocapite corpus unus est
cum anima noslra isto lerreno clauditur corpore, Christus. Haec Anna propbetavit, Samuelis mater,
faciendum esl judicium et justilia, quod nobis pro- sancti viri, multumque laudali. In quo quidem tiinc
sil in posterum, quando rccipiet quisque secundum figurata est raulatio veleris sacerdotii, el nunc im-
ea quae per corpus gessit, sive bonum, sivc malum (II pleta, quando infirmata est quae m.ulta eral in liliis,

Cor. V, 10). Percorpus quippe ibi dixit Aposlolus. ut novum haberet in Christo sacerdotium sterilis,
per lempus quo vixit in corpore. Neque enim si quoc peperit seplem.
quis maligna mente altjue impia cogitatione blas-
phemet, neque id ullis membris corporis operetur, CAPUT V. — /)e his qux ad Heli sacerdotem homo
ideo non ent reus, quia id non motu corporis ges-
Dei prophetico locutus cst spiritu, significans sacer-
sit, cum hoc
per illud ternpus {lesserit, quo gessil
dotium, quod secundum Aaron institulum fuerat,
el corpus. Ipso modo congruenter intelligi potest
auferendum.
etiam illud quod in Psalmo legitur, D(.'us auteyn rex
nostcr ante sxcula oprratus est salutcm in mcdin tcr- Sed hoc evidenlius ad ipsura Ileli sacerdotem
1.
rse [Psal. lxxiii, 12) ut Dominus Jesus accipintur
:
missus loquitur homo Dei, cujus quidem nomen ta-
Deus noster qui est ante saecula, quia per ipsum celur, sed inleiligitur oficio uiinisterioque suo
sine
facla sunt saccula, operatus salulem nostrara in dubilatione propheta.(a). Sic enim scriptura est
* :

J Nonnulli cortice."', ip.titis fief, et vincetur a nobis.

Dei Judnei Phinees esse di-
— Sic Ms8. 2051 et 253. M. (a)
quein et
« Hunc
Helinra
virum
autuninnt, » inquit Hiero-
2 Editi operatus est. Expunximus est, juxta manu- cunt
Bcriptos. nymus in Traditionibus hcbraicis. in hbrum 1 Re-
(a) In gracco nempe loginnis, anlidicnn aulou. gum. LuD. VivBs.

(6) Haec in Vulgata habonlur, Jerem. ix, 23, 24.

 ;;

S33 LIRRfl DECIMUS SEPTIMUS. »34

Et vcnit hoino Dci ad llcli, el. dixil : llnc dicit Domi- glurificaho ; ct qui mc spernit, sperncliir. Qiiod
niis : licvcluHS ' rcvcldtus siiin ad doiniiin palrcs tiii, oniiu notniiiut doniuiii pulriH OJUH, noii curn dc
cuin esscnt in tcrra .lifn/pti servi in domo Pharaonis proximn pulro dicoro, flod do illo Aaroii, qui pri-

ct clciji doiniUH pdlris tiii c.r oinnilnis sccptris Isracl 111118 HacordoH cst iiisliUiliis, dc progonio
ciijiis

milii saccrdatio [luuji, iit asccndcrcnt ad altarc ihcuih, cujlori 80(jii(!rontur, siipcriora (i(!inoiiHtraiit, ubi
et incendcrcnt incensum, ct portarcnt Kphml ct dc- ; uit, Rcvclatus sinn ad domum patris tui, cum essenl
di domui patris tiii oiHiiia qii:c siint iijnis liliin-inn in lcrra .Egi/jiti scrvi in doino Pharaonis, et elcgi
Isracl in escain. Et utiiiiid, rcspcxisti in iHcciisuiH inc- doininu patris (ui cx oinnihus sceptris Israel, mihi
uin, ct in saerificium incum impudenli oculo, et glo- sacerdolio fum/i. Quia putruiii fuit ' hujus in illa

rificasti filios tuos supcr mc, l)cncdiccrc priinitias .1''gyplia sorvitulc, niido, (uiiii libijr.ili (issonl, olec-

^j
omnis sacriflcii * in Isracl in conspecln meo ? Propter lus csl ad aacordotium. niai AuronVltc hujus ergo
hoc hxc dicit Doininus Deiis Israel : Dixi, Domits tua stirpo isto loco dixil futurum fuisse, utnonessent
et doiniis patris tui transi/uint coram mc iisque in ultorius sacerdotcs : qiiod jain videiniis impletum.
selcrninn. Et nunc dicit Doininiis Ncquaquam, scd
: Vigiiol (ides, pricsto sunt ros, cernunlur, tenentur,
glorificantes ine glorificabo ; qui spernit me, sper-
et ct videre nolentium oculis intierunlur. Ecce, in-
nelur. Eccc dies ceniunt, et exterininabo scinen tuinn quit, dies veniunt, et exterminabo scmen tuum, et
et seincn domus patris tui, ct non crit lihi scnior iu semen domus patris tui, ct non erit tibi senior in

doino mca omnibwi diebus, et viruin exterininabo tibi domo mea omnibus diebus, et viriim exterminabo tibi

ab altari meo, ut deficiant oculi ejus, et defluat ani- ah altari meo, ut dcficiant oculi ejus et defluat anima
ma ejus ; et omnis qui supcravit ^ domus tux, deci- ejus.Ecce dies qui praenuntiuti sunt, jam vcnerunt.
det in gladio vironnn. Et hoc tibi signuin, quod ve- Nullussacerdos est secundum ordinem Aaron et :

niet stiper duos filios tim hos, Ophni ct Phinees ; una quicunique ex ejus genere est homo, cuin videt
die morientur ainbo. Et suscitabo mihi sacerdotcm fi- sacrificium Clirlstianorum toto orbe pollere, sibi
delcin, qui omnia quw in corde mco ct qux in anima autem honorem illum magnum esse subtractum,
mea, faciat ; et xdificabo ei domum fidelein, et tran- deficiunt oculi ejus, et defluil anima ojus tabo
sibit coram Christo mea omnibus diebus. Et erit, qui mccroris.
superaverit in doino tua, venict adorare ei obolo ar- 3.Proprie auLem ad hujus domuin Heli, cui haec
genti, dicens : Jacta me in unam partem sacerdotii dicebantur, quod sequitur pertinet El omnis qui :

tui manducare panem (I Reg. ii, 27-36). supcravcrit domus tux, decidetin gladio virorum Et
2. Non prophetia, ubi sacer-
est ut dicalur ista hoc tibi signum, quod veniet super duos filios tuos
dotii veteris tauta manifestalione praeniintiata hos, Ophni et Phinees ; die uno morientur ambo.
inutatio est, in Sanauele fuisse completa. Quan- Hoc ergo signum factum est mutandi sacerdotii
quara enim non esset de alia tribu Samuel, quam de domo hujus, quo signo significatum est rau-
quas oonstituta fuerat a Domino, ut servirel altari ; tandum sacerdotiura domus Aaron. Mors quippe
tamen non erat de filiis Aaron (n), cujus progenies fiiiorura hujus signiflcavit mortem, non hominum,
fuerat deputata, unde fierent sacerdotes ac per :
sed ipsius sacerdolii de filiis Aaron. Quod autem
hoc ia ea quoque re gesla, eadem rautatio, quae sequitur, ad illum jam pertinet sacerdolem, cujus
per Ghristum Jesum futura fuerat, adumbrata esl figuram gessit huic (a) succedendo Samuel.
et ad velus Teslamentura proprie, figurate vero Proinde quae sequuntur, de Christo Jesu, novi
perlinebat ad novum, prophetia facli etiam ipsa, Teslamenti vero sacerdote, dicuntur Et suscitabo :

non verbi id scilicel facto significans, qiiod verbo

;
mihi sacerdolem fidelem, qui omnia qu% in corde meo
ad Heli sacerdotem dictum est per Prophetam. et quse in anima mea, faciat; et xdificabo ei
domum
Nam fuerunt postea sacerdotes ex genere Aaron, ^de/m.Ipsaesteeternaetsuperna Jerusalem.E^fran-
sicul Sadoch et Abiathar regnante David (II Reg, si6/^inquit,coram Christo meo omnibus diebus.Tran-
xv), et aliideinceps, antequam tempus veniret, sibit, dixit, conversabitur sicut superius dixerat
:

quo ista quae de sacerdolio mutando tanto anl6 de domo Aaron, Dixi, Domus iua et domuspatris tui
praedicta sunt, effici per Chrislum oportebat. Quis transihunt coram me in seternum. Quod autem ait,
autem nunc fideli ooulo haec intuens non videat coram Christo meo transibit ; iie ipsa doino utique
esse complela? quaudoquidem nullura laberna- intelligendum est, non de illo sacerdote, qui est
culuin, nullum lemplum, nullum altare, nullum Christus ipse Mediator atque Salvalor. Domus
sacrificium, et ideo nec ullus sacerdos remansit ergo ejus coram iilo transibit. Potest et tran-
Judceis, quibus, ut de semine Aaron ordinaretur, sibit intelligi de raorte ad vitam, oronibus
diebua,
in Dei fuerat lege mandatnm. Quod et hic comme- quibus peragitur usque in finem saeculi hujus ista
moratum dicente propheta, Hxc dicit Do-
est, illo mortalitas. Quod autem ait Deus, Qui omnia qux
minus Deus Israel Dixi, Domus tua et domus palris
:
in corde meo, et qux in anima mea, faciat ; non
tui transibunt coram mc usque in aeternum. Et nunc arbitremur habere animam Deum, cum sit concii-
dicit Dominus : Nequaquam, sed glorificantes me tor animae sed ita hoc de Deo tropice, non proprie,
:

dicitur, sicut manus et pedes et alia corporis

membra. Et, nesecundum hoo credatur homo in
i
Apud Lov. omissum est Revelans ; quod quidem carnis hujus effigie factus ad iraaginera Dei, ad-
reperitur in caeteris editis ac plerisque manuscriptis et duntur et ahe, quas utique non habet horao et ;

in graeco septuaginta.
2 Mss. Benedicere primilias nom,inis sacri-
:

flcii.
3 Sic Ms3. In editis, supererit. « Sic omnes Mss. At editi, quis pater fuit.
(o) Yid. Retract. lib. 2, cap. 43, n. 2. (a) Huio, scilicet Heli.
 ; ;

535 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 536

dicitur Deo, Sub iimbra alarum tuarum protege me quo dicit sacerdos ipse, Panis quem ego dedero, caro
{Psal. XVI, 8) : ut inlelligant honaines de illa inefTa- mea cst pro sxcidi vita {Joan. vi, 52). Ipsum est
bili nalura, non propriis, sed translatis rerum sacrificium, non secundum ordinem Aaron, sed
vocAbulis ista dici. secundum ordineni Melchisedech qui legit, intel- :

4. Quod vero adjungitur, Et erit, qui siiperaverit ligat. Brevis itaque ista confessio et salubriter

in domo tua, veniet adorare ei : non proprie de humilis, qua dicitur, Jacta mein partem sacerdotii
domo dicitur hujus Hcli, sed illius Aaron, de qua tui, manducare pancm, ipse esl obolus argenli ;

usque iid advenlum Jesu Christi horaines reman- quia et breve est ', et eloquium Domini est habi-
seruni, de genere etiam nunc usque non
quo taniis in corde credentis. Quia enim dixerat supe-
desunt. Namde illa domo hujus Heli ,jam supra rius (ledisse se domui Aaron cibos de victirais ve-
dictum erat, Et omnis qui superaveril domus luie, teris Testamenli, ubi ait, Dedi domui patris tui _
decidet in gladio virorum. Quomodo ergo hic vere omnia qux sunt ignis filiorum Israel in escam ; haeo m
dici potuit, Et erit, qtd siiperaverit in domo tua, quippe fuerant sacrificia JudiTorum ideo hic dixil, :

veniet adorare ci; si illud est verum, quod ullore manducare panem ; quod est in novo Testamenlo
gladio nemo inde supererit nisi quia illos intel- : sacriticium Christianorum.
ligi voluit, qui pertinent ad stirpem, sed illius to-

lius saoerdotii secundum ordinem Aaron? Ergo si CAPUT VI. — De Judaico saeerdotio et regno,
deillis est prapdestinatis reliquiis, dequibus alius qux cum in seternum dicantur slatuta ^, non pef"
propheta dixit, Reliquix salvx ficnt (Isai. x, 22); manent ; ut alia intelligantur, quorum spondetur
unde et Apostolus, Sic ergo, inquit, et in hoc tem- seternitas^.
pore reliquiae per electionem gratix salvae factx sunt
{Rom. XI, 5) quia de talibus reliquiis bene intelli- i. Cum igitur haec tanta tunc altiludine praenun-
;

gitur esse de quo dictum esl, Qui superaverit in

fiata sint, tanta nunc manifestatione clarescant*
domo tua non frustra tamen moveri quispiam polest, ac di-
: profecto credit in Christum sicut *
;

cere Quomodo confidimus venire omnia*, quse in

temporibus Apostolorum ex ipsa gente plurimi :

libris illis ventura praedicta sunt, si hoc ipsum

crediderunt neque nunc desunt, qui.licet rarissi-
;

me, tamen credant, et im[)letur in eis' quod hic quod ibi divinitus dictum est, Domus tua et domus
patris tui transibunl coram wie in ajfecnum, effectum
isle homo Dei conlinuo
seculus adjunxit, Veniet
adorare habere non poluit? Quuniam videoius iliud sacer-
ei obolo argenti:
cui adorarc, nisi illi
summo sacerdoli, qui el Deus est? Neque enim in dotium fuisse mutatura et quod illi domui pro- ;

illlo sacerdotio secundum ordinem Aaron,

missum nec sperari aliquando complendum
est, :
ad hoc
quia illud quod ei reprobato mulatoque succedit,
veniebant horaines ad templurn vel altare Dei, ul
hoc potius praedicalur aeternura. Hoc qui dicil,
sacerdotem adorarenl. Quid est autem quod ait,
nondura intelligit, aut non recolit, etiam ipsum
oholo argenti, nisi brevitate verbi fidei, de quo
commemorat Apostolus diclum, Verbum consum- secundum ordinem Aaron sacerdotium, lanquara
mans et brevians faciet Dominus super terram (Bom- umbrara futuri aeterni sacerdotii conslitulura ac :

per hoc quando ei ffitcrnitas promissa est, non ipsi

IX, 28; Isai. x, 23) Argentum autem pro eloquio
;

urabrae ac figurae, sed ei quod per ipsam adura-

poni, Psalmus testis est, ubi canitur: Eloquia
Domini eloquia casta, argentum igne examinatum brabatur figurabaturquc, promissura est. Sed n^
(Psal. XI, 7).
putaretur ipsa urabra esse mansura, ideo etiam
5. Quid ergo dicit iste, qui venit adoraresacerdoli
mutatio ejus debuit prophetari.
Dei et sacerdoti Deo? Jacia me in unampartem sacer- 2. Regnum quoque islo modoeliam Sauli3ip.sius,

dotii tui, manducar e panem. t^o\o in patrum nieorum qui certe reprobalus atque rejectus est, futuri regni
erat umbra in ajternitale mansuri. Oleum quippe
collocari honore,qui * nullus esl : jacta me in parlem
illud quo unctus est, el ab eo chrismate christus
sacerdotii tui. Elegi enim abjectus cssc in domo Dei
(Psal. Lxxxiii,!!) qualecumqiie et quantulumcum-
:
est dictus, inystice accipiendum, et magnum sa-

que membrum esse cupio sacerdotii lui. Sacer- cramenlum intelligendum est : quod in eo tantum
dotium quippc hic ipsam plebem dicit, cujus ple- veneratus Duvid, ut percusso corde pavi-
esl ipse

bis ille sacerdos est Mediator Dei et hominum

taveril, quando in tcnebroso occultatus anlro, quo
etiara Saul urgente intraverat necessitale naturae,
homo Chrislus Jesus. Cui plebi dicit apostolus Pe-
trus, Plebs sanctn, regale sacerdotium* (I Petr. u, exiguam particulam vestis ejus relrorsum lalenter
Quamvis nonnulli,sac?v'^c(i tui sinl inter()retati abscidit, ut haberet unde monstraret, quomodo ei
9).
non, sacerdotii nihilominus eumdem
tui : quod pepercerit, cuin posset occidere atque ila suspi- ;

significat populum chrietianum. Unde dicit apos- cionem de anirao ejus, qua sanctura David putans
tolus Paulus, Unuspanis, unum corpus nndti sumus inimicum suum vehementer persequebatur, au-
(I Cor. X, 17). Quod ergo addidit, mandMcarepaMcm, ferrel. Ne itaque reus esset tanti sacramenti in

etiam ipsum sacrificii genus eleganterexpressit, de Saiile violati, quia vel indumentura ejus sio
attrecliivit, extimuit. Ita enim scriplum est : Et

Sola cditio Lov., credet.

* * Sola editio Lov., quia et bvevis est.
Vind. Am. Kr. et plerique Mss., in eo.
2 * Apud
Lov., salura.
^ Apud Lov., quia. 3 Sic Mas At cdi[i,ut alia infeUiffantur. quae spon-
* Apud Lov. ndditur, in Chrislo. Et iterum, dentur aeterna.
Exhibeatis, inquit, corpora vestra hostiam vivam. * Sic Mss. At editi, quanta nunc manifestatione
Caeteri libri omittunt. in Christo. Nonnulli tnmon ma- clarescuHl.
nuscripti cnm Vinri. Am. ct Fr. nliiim snl)jiriunt lo- '^
Vind ct .\m. Quomodo corifidimus conrenire
;

cum cx Epist. ad Roman. xii, 1 : El iterutn, exhibea- omnia. lir. cl Loy., Quomodo confidimus evenire om-
tis, inquit, corpora, etc. nia. Mss. venire.
 ;

837 LIUKll UKCIMUS SKPTIMIIS. fias

pcrcuasit cor Daxnd supar eiiin, (iiiia nhxlitlit. pinnu- nus reijiinm ab Israel de mann tiia hodic, et dahit
lam chlainijiUii cjns. Viris uiiUiiii, (|ui cuiii illo «iunt, pro.rimo tuo bono supcr te, ct dividetur hracl tn duo ;

ot ut SaUleiu ia munuH suus truilitutn iriluriiiierot ct non converlelttr, neiiiie pirnitebit eum ; quoniajn

Buaiiobiiiit, Non niihi, imiiiit, cuntiiujal a Doinino, non rst sicut hoino, iil pwnilcat cuin : ipse minatur, et
si feccro hoc vcrbnin (loinino inco chriato noinini, non pcriiianct (I licij. xv, li.'J-2'J). lato cui dicitiir,
inferre vianuni mcain supcr cum; quia chrislua Spernet Dominus, ne sii rcju auper Israel ; et, Dis-
Doinini csl hic (I rrgo iniihrin
/{<•(/. xxiv.C), 7). Iluio riipit Diiininus retjniim ab Isracl de manu tiia hodin ;

futiiri uon proptor ipsaui, scd proptor illud (luud (liiudiagiiiln uniiob riii^uuvit HUper Isracl (a;, taiilo
praBligurubat, tanta venoratio cxhihobulur. Unde scilicot spatio tomporis, quunl» ot ipso David, et
et iilud qnod uit Saiiii Suinuci Qiuuiiam non scr- uudivit hoc primo lcinporo re^'ni sui ut inlolliga-
:

vasti mandaluin mcum, quod inandavit tibi Dominus mus idiio dicluin, quiu nullus d(5 atirpc cjua fuerat
quemadmodum nunc paravcrat Dominus reijnum ttaim regnaturus ;ot rcspiciamus ad stirpemDavid, unde
usque in aeternutn siiper Jsracl, ct nunc rcijnum exortus ost acciindum carncrn Mediator Dei ot ho-
luum non stabil libi ; et quxret Doininus sihi minum hoiiio Christus Josus.
hominem sccundum cor suum, et mandabit ei Do- 2. Non autem habet Scriptur.i, quod in plerisque
minus esse in principem supcr populum suuin ; quia latinis codicibus higilur, Disrupil Dominus regnum
non cuslodistl qux mandavit tibi Uominus {Id. xiii, Israel de manu /wa;8cd sicutu nobis positiim est in-
13, 14) non sic accipiendum est, ac si ipsum
: ventum in grascis, Disrujiil Dominus reijnum ab Israel
Saillem Deus in a;ternum pnKparaverit regnaturum, de manutua ut hoc intelligatur, de manu tua quod
; ;

et hoc postea noluerit servare peccanti; neque est, ab Israel. Populi ergo Israel porsonam figurate
enim eum peccaturum esse nesciebat sed praepa- : gerebat homo isle, qui populus regnum fueral amis-
raverat regnura ejus, in quo figura esset repni suru8,Christo Jesu Doraino nostro per novumTosta.
ifiterni. Ideo addidit, Et nunc rcgnum tiium non mentura,non carnuliter, sed spirilualiter regnaturo
itabit tibi. Stetil ergo, et stabil, quod in illo signi- De quocum dicitur, El dabil illud proximo tuo, ad
ficatum est sed non huic stabil, quia non in
: carnis cognationem id refertur ex Israel enim Chri-
.

selernum ipse fuerat regnaturus, nec progeuies slus secundum carnera, umJe et Saul. Quod vero
ejus, ut saltem per posteros alteruin alteri succe- additura est, bono super te, potest quidem intelligi,
dentes videretur impleri quod dictum est, inxter- meliori te ; narn et quidam sic sunt interpretati :

num. Et quxret, inquit, Doininus sibi honiinem: sed melius sic accipitur, bono super le, ut quia ille
sive David, sive ipsum Medialorem significans bonus est, ideo sil super te \ juxta illud aliud pro-
Teslaraenti novi, qui figurabatur in chrismate pheticum, Donec ponam omnes inimicos tuos sub pe-
etiam quo unctus est ipse David el progenies ejus. dibus tuis {Psal. cix, 1). In quibus est et Israel, cui
Non autem quasi nesciat ubi sit, ita Deus sibi suo perseoutori regnum abstulit Ghristus. Quamvis
hominem quaerit : sed per hominem more homi- fuerit illic et Israel, inquo dolus non erat (Joan. i,
num loquilur; quia el sic loquendo nos quaerit. 47), quoddam quasi frumenlum illarura palearura.
Non solum enim Deo Patri, verum etiam ipsi Nara utique inde erant Apostoli, inde tot marty-
quoque Unigenito ejus, qui venit quaerere quod res, quorum prior Stephanus inde tot Ecciesiae,
;

pereriat iLuc. xix, 10), usque adeo jara eramus quas apostolus Pauhis commemorat, in conversione
noti, ut in ipso essemus electi ante constilutionem ejus magnificanles Deura [Galat. i, 24).
mundi {Ephes. i, 4). Qugeret sibi ergo dixit, suum 3. Uequa re non dubito intelligendum essequod
habebit '. Uade in latina lingua hoc verbum ac- sequitur, Et dividelur Israel in duo in Israel sci-
:

cipit praepositionem, et, Acquirit, dicitur quod : licet iairnicumChri3to,el Israeladhaerentem Christo;
satis apenum est quid significet. Quanquarn et in Israelad ancillam, et Israel ad liberam pertinen-
sine addilamento praeposiiionis Quaerere intelli- tem.Nam ista duo generaprimuin simul erant,velut
gatur Acquirere : ex quo iucra vocantur et quees- Abraham adhuc adhaereret ancillae, donec sterilis
tus. per Christi gratiam fecundata clamaret^E/jce ancil-
lam et filium ejus (Ge«.xxi,iO).Propterpeccatumqui-
CAPUT VII. —
De disruptione regni Israelitici, qua
dem Salomonis regnante filio ejus Roboam,scimus
prsefiguratur perpetua divisio Israelis spiritualis ab
Israele carnali.

1, Rursus peccavit Saul per inobedientiam, et

1 Apud Lov. omissum est, super te.
rursus Samuel ait illi in verbo Uomini Quia spre- : (a) Ita docet etiam infra, lib. 18, cap. 20, et sic
visti verbum Domini, sprevit te Dominus, ut non sis legimus Actuum xiii, 21. Nara Regum non
in libris
rex superlsrael. El rursus pro eodem peccato, cum recensentur anni regni Savilis, sicut postea alioi'um re-
gum. Josephus in libri 6 Antiquitatum verbis extre-
id confileretur Saul, et veniam precaretur, rogaret- mis .-
Ebasileuse de (Saoul) Samouelou zdntos eti
que Samuelera, ul reverteretur cum iilo ad placan- octo pros tois deca, teleutesantos de duo cai eicosi j
dum Deum: Non revertar, inquit, iecum; quia spre- Regnavit Savl vivente Samuele annis duodeviginti,
mortuo eo viginti duo, unde efficiuntur quadraginta.
visti verbum Domini, et spernet teDominus, ne sis rex
Communis tamen opinio est, quam sequuntur Eusebius
super Israel. Et convertii Samuel faciem suam, ut et Sulpicius Severus, Samuelis annos comprehendi
abiret et tenuit Saulpinnulam diploidis ejiis,et dis-
:
sub illis quadraginta annis, quibus Saul regnasse
rupit eam. Et dixit ad eum Samuel, Disrupit Domi- dicitur, quia ex sacra chronologia coUiguntur tantuni
quadraginta anni a morte Heli summi sacerdotis, qui
judicavit Israel usque ad initium regni David, quan-
1 Ila magno consensu veteres libri. At editi : quam |)raecise quot annos Saul post mortem Samue-
Qiiaeret sibi ertjo dixit, pro eo ac xi diceret, qucm lis, vel etiam ab initio regni vixerit non intcr omnes
auum essejam novit, sibi esse familio/rem aliis os- conveniat. Coquaevs.
tendet. Unde, etc.
 :

539 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 540

Israel in duo fuisse divisum,alque ita perseverasse, verissima spiritualis qua quoniam nihii est me-
:

habenlibus singulis partibus regeg suos, donec illa lius, huc usque adjuvat Deus.

gens tola a Chaldaels essel ingenti vastatioue sub-

versa atque tran:*lata. Sed hoc quid ad Saulem, CAPUT VIII. —
De promissionibus ad David in filio
cum si tale alifiuiil comminandum esset, ipsi David ejus, qu3b nuUatcnus in Salomone, sed plenissime
fuerit potius comminandum, cujus erat filius Sa- inveniuntur in Christo.
lomon ? Poslremo nuQC interse gens Hebraea divisa
non est, sed indifferenter in ejusdem erroris socie-
1. Jam nuiic video esse monstrandum quid ipsi
late dispersa per terras.Divisiovero illa, quam Deus
David, qui Saiili successit in regnum, cujus muta-
sub persona Saiilis, illius regni el populi figuram
tione finalis illa mulatio figurata est, propler quam
gerentis, eidemregno populuquerainatusest, aeterna
divinitus cuncia dicta,cuncta conscriptasunt, Deus
atque immulabilis significata est, per boc quod
promiserit, quod ad rem qua de agimus pertinet.
adjunctum est, Et non convertetur, neqiie pfrnitehit Guin David multa prospera provenissent, cogi-
rciii
eum ; quoniam noncstsicut homo,ut pceniteat eum: tavil facere Deo domum, lemplum illud scilicet
ipse minatur, et non permanet : id est, honio mina-
excellentissime diffamatum, quod a rege Snlomone
lur, et non perinanet non aiitem Deus, quem non
;
fllio ejus postea fabricatum est. Hoc eo cogitante,
pcBnilet, sicut hoininem. Ubi enira legitur quod
factum est verbum Donr)ini ad Nathan prophelam,
pcenileat eum, mutatio rerum significatur, immu-
quod perferret ad regem.Ubi cum dixisset Deus quod
tabili prsescientia manente divina. Ubi ergo nonpoe-
non ab ipso David sibi aedificaretur domus, neque
nitere dicitur, nnn mutare inlelligitur '.
per tantum tempus se inandassecuiquam in populo
4. Prorsus insolubilem videmus per haec verba
suo, ut sibi fieret domus cedrina Et nunc, inquit, :

prolatam divinitus fuisse sententiam de ista divi-

hsec dices servo meo David Haec dicit Dominus omni-
:

sionepnpulilsrael.et omninoperpetuam.Quicumque
potens : Accepi te de ovili ovium, ut esses in ducem
enim ad Ghristum transierunt, vel transeunt, vel super populum meum in Israel, et eram tecum in
'

transibunt inde, non erant inde secundum Dei

omnibus quibus inijrcdiebaris, ct exterminavi omnes
praescientiam, nonsecundumgeneris humaiii unara
inimicos tuos a facie tua, et feci te nominatum secun-
eamdemque naturam. Prorsus quicumque ex Israe- dum nomen magnorum qui sunt super terram ; et
litisadhaerentesChristo perseverant in illo,nunquam
ponam locum populo meo Israel,et plantabo illum, et
erunt cum eis Israelitis, qui ejus inimici usque in
inhabitabit seorsum, et non
sollicitus erit ultra; et
finem vit?e hujus esse persislunl sed in divisione,
:

non apponct filiusiniquitatis hnmiliare eum, sicut ab

quae hic praenunliata est, perpetuo permanebunt.
initio a diebus quibus constitui judicessuper populum
Nihil enim prodeat Testarnentum vetus de monte
meum Israel. Et requiem tibi dabo ab omnibus inimicis
Sina in servitutem ge.nerans {Galat. iv, 24), nisi
tuis: et nuntiabit- tibi Dominus, quoniam domum xdifi-
quia testimonium perhibet Testamento novo. Alio-
cabis ipsi. Et erit cum rcpleti fuerint dies tui, et ^ dor-
quin quamdiu legitur Moyses, velamen supercorda
mies cum patribus tuis, et suscitabo semen tuum post
eorum positum est: cum autem i^uisqueinde tran-
te, quieritde ventre tuo, et prxparabo regnum ejus.
sierit ad Chrislum, auferetur velamen (II Cor. iii,
Hic sedificabit mihi domum nomini meo, et dirigam
15 et 16). Transeunlium quippe intentioipsa muta-
thronum illius usque in seternum. Ego ero illi in pa-
tur de vetere ad novum ut nonjam quisque inten-
;
trem, et ille erit mihi in filium. Et si venerit * ini-
dat accipere carnalem, sed spiriiualem felicitatem.
quitas ejus, redarguam illum in virga virorum, et in
Propter quad ipse magnus propheta Samuel, an-
tactibus hominum misericordiam autem
filiorum :

tequam uaxisset regem Saiil, quando exclamavit

meam non amoveam ab eo sicut amovi aqitibusamovi
,

ad Dominum pro Israel, et exaudivit eum el cum ;

a facie mea *: et fidelis erit domusejus^etregnumejus

offerret holocaustosira *, accedentibus alienigenia
usque in seternum coram me, ct thronus ejuseril ere-
ad pugnam contra populum Dei, tonuit Dominus
ctus,usque in seternum (II Reg. vii. 8-16).
super eos, etconfusi sunt, el offenderunt coram
2. Hanc tam grandem promissionem qui putat in
Israel, atque superali sunt assumpsit lapidem
:

Salomone fuisse completam, multuin errat. Attendit

unum, et statuit illum inter Massephat ^ novam et
veterem, el vocavit nomen ejns Abcnnezer, quod
enim quod dictum est, Hic asdificabit mihi domum;
quoniain Saiumon lemplutn illud nobile exstruxit
est latine Lapis adjutoris • et dixil, Usque hucad-
:

et non attendit, hidelis erit domus ejus, et rcgnum

juvit nos Dominus (I lieg. vii, 5-12). Massephat
cjus usque in xternum coram me. Attendat ergo et
intcrprftatur Intentio. Lapis ille adjutoris mediclds
aspiciatSalomonis domum plenam mulieribus alie-
est Salvatoris, per quem transeundum esl aMasse-
pha vetere ad novam, id esl, ab intentione qua
exspectabalur in carnali regno beatitudo falsa
carnalis, ad intentionem qua per novum Tesla- » Hic restituitur ex Mss. particula, in, ante, Israel
mentum exspeclatur in regno coclorum beatitudo respondens graeco, epi, apud LXX.
2 Sic Mss. Editi vero tiic et cap. 12, et nun-
tiavit.
3 Editi omittunt, et. Habont Mss. jnxta LXX pro- ;

' Sola edilio Lov., non mntari intelligitur. que, dormics, nonnulli ferunt, dormieris.
2 Sic Mss. juxtn Scptuaginta. At editi, holocaustum
;
* Soln cditio Lov. Et cum vcnerit. Sic etiam om- —
cui verbo Er. addit, ximul. nes codiccs nostri. excepto 2050. M.
3 Editi, Masphat. Veteres autem libri, ut apud Se- s Editi, a quibus amovi facic.m meam. At probae
ptnaginta, Massephat. notae mnmiscripti Gcrvasianus, Colborlinus, etc.
* Filiti, ndjutorii. At Mss., adjutoris juxta Septua-
:
concordanl eum graeco Septuaginta, aph'dn apest^sa
ginta, bodthou. ek prosdpou mou.
 ;

LinEll DECIMUS SKPTIMUS. M2

841
f.ii809,«t ipflnm al) 019 rogem
promiHHUS, oum voniro oportobut, qui rodiMcarol
niLn-nis colcnlihns (1«oh
(loiiium Dco, non do lignis ct lupidibuH, aod do
ho-
idololalruun aoiiiic-
aiiciiiun.lo supioiiloiii iu cum.loiii (c.lilic/irn gaudoinus. liiiic
tninibtis, (|iialom illiiiii
tuiiiuUiiicdojoclum :otnonuudoutoxisUinurol)oiirn Chri-
onim (loinui dicit AposloluH, lioccal, lid^dibua
incn.luoilor. vcl luloin Huloino-
vei hoo proinJHsiso quod vos
prajHcirc. Bti T(!mi>hiiu cnim Dei sanctum esl, eslis
nem donuim.iuoojusfulurain nonpoluisHC
:

non in Cor. 111, 17).

Non liincuulcindci)cromu3aml)i(j;crc, neo
si (l

cat ox aoinmo
Chrialo Doinino noslro, (pii UcUis
David secundumcarnoni(/{om. i, :5), jum videroniua
GAPUT IX.. — (Juam similis in l'sal.mo octofjesimo

JBla complori novano iiUiuo inanitor hic aluim

:
octavo sil piophctia dc Christo, his qux in Ileyno-
aiiquem requiramus^sicut carnalcs Judan.
Num ol riim lihris Nathan prophetante promiltuntur.
ipsi UH(Hie adco lilium, qucm
loco islo ro^i David
promissum le-unl, inlolligunt non fuisso Salomo- Proplcr quod et in Psulmo octo^esimo et octavo,
manifos-
ncm, uteo qui promissus oat lanta jam cujus est lilulus, Intcllcctus ipsi Mthan Israelilx,
alium
tationc doolaralo adhnc mirahili c.TPcilulo
coinmoinoranlurpromissionesDci faclaj regi David,
quidcm noniuilla luiago Ucgnorum sunt quin-
spcrare se dicant. FacLa osl et istis, qua> in libro
pofiilii,

in eo quod templum
rei futur* etiam in Salomone, dam ibi similia dicuntur sicut est Juravi David ;
:

jEdificavH, et pacem habuit secundum

nomen suum semcn tuum.
scrvo meo Usqne in xtcrnumprxparaho
:

latine), et in exordio
(Sulomon quippe Pacilicusest Et iterum Tunc locutus es in aspectu filiis
:
tuis, et

regni sui mirabiliter laudabilis fuil: sed

eadem sua adjutorium super polentem, et exal-
dixisti : Posui
ipse
persona perumbram fuluri paenuntiabat eliam tavi clcctum de populo mco. Inveni
David servum
Chrisium Dominum nostrum, non exhibebat.
Unde eum. Manus enim mca
meum, in olco sancto meo unxi
quaedam do illo ita scripta sunt, quasi de ipso isla auxiliabitur ei, et brachium meum confortabit eum.
praedicta sint, duin Scriptura sancta etiam rebus Non proficiet inimicns in eo, et fdius
iniquitatis non

geslis prophetans, quodammodo in eo [igurarn de- inimicos ejus a facie

apponet noccrc ei. Et concidam
lineal futurorum. Nam
praeter libros divinae liislo-
ejus, et eos qui oderunt cum, fugabo. Et veritas mea
riae, ubi regnasse narratur, Psalmus etiani septua- mea cum ipso, et in nomine meo exal-
misericordia
et
gesimusprimuslilulo nominisejus inscrlplus est marimanum ejus, et
tabitnr cornu ejus. Etponam in
:

in quo tam multa dicuntur, qua) nmnino ei conve- in fluminibus dexteram ejus. Ipse
invocabit me Pater :
'
nire non possunt, Domino autem Chrislo aptissima meiis es tu, Deus meus et susceptor
salutis mex. Et
perspicuitale conveninnt, ut evidenter appareat, ego primogenitum ponam illum,
excelsum apud reges
quod in illo figura qualiscumque adumbrala sit, in terrx. In xternum servabo illi mesericordiam meam,
isto autem ipsa veritas praesentata. Nolum est
enim Et ponam in sxcu-
et tcstamcntum meum fidele
ipsi.
quibus terminis regnum conclusum fuerit Salomo- lum sxculi semen ejus S et thronum ejus sicut dies

nis et taraea in eo psalmo legilur, ut alia taceam,

:
cceU(Psal. lxxxvui, 4,5, 20-30). Quae omniade Do-
Dominabitw a mari itsque ad mare, et a flumine mino Jesu intelliguntur, quando recte mtelliguntur,
usque ad terminos orbis terrae {Psal. lxxi, 8 ) quod ;
sub nomine David, prnpter formam servi. quam de
in Christo videmusimpleri. Afluminequippe domi- semine David idem Mediator assumpsilex
virgine.
nandi sumpsit exordium, ubi baptizalus a Joanne, Continuo etiam dicitur de peccatis
filiorum ejus
eodem monslrante coepit agnosci a discipulis, qui quale in Regnorum libro
tale aliquid,
positum est,

eum non solum magislrum, verum eliam Domioum de Salomone proclivius accipitur.
Ibi nam-
et quasi
venent, inquit,
appellaverunt (a).
que hoc est in Regnorum libro, Et si
Nec ob aliud, vivente adhuc patre suo David, virga virorum, et
3. iniquitas ejus, redarguam illum in
regnare Salomon cojpit, quod nulli illorum regura : misericordtam
autem
in tactibus filiorum hominum
conligit, nisi ut hinc quoque satis eluceat non esse meamnon amoveam ab eo [11 Reg. vh, 14 ef 15):
ipsura, prophelia ista praesignal (b), quae ad
quem signiflcans plag.s correption.s. Unde iUud
taclibus
ejuK patrem loquilur, dicens Et erit, cum rcpleti fue- meos (Psal. civ, 15). Quod
JVe tetigeritis christos
:
est
rint dies tui, et dormies cum patribus tuis, et susci- laeseritis? In Psalmo vero
quid est aliud, quam, Ne
tabo semen tuum post te, qui erit de ventre tuo, et quiddam ejus-
cum ageret tanquara de David, ut
prxparabo reqnum illius. Quomodo ergo propler id modi etiara idi diceret, Si dereliquennt, inquit, filii

quod sequitur, Bic xdificabit mihi domum, isle Sa- injudiciismeis non ambulaverint
ejus legem meam, et
lomon putabilur prophetatus et non potius prop- :
si justificationes meas profanavcrint, et mandata mea
ter id quod praecedit, Cum
repleti fuerint dies tui, ; visitabo in virga
iniquitates eorum,
non custodierint
el dormies cum patribus tuis, suscitabo semen tuum delicta eorum : miserieordiam autem
et in flagcUis
post te, alius pacificus intelligitur esse promissus, meam non dispergam ab eo {Psal. lxxxviii,
31-d4).
qui non ante, sicut iste, sed post mortem David filiis ejus, non
Non dixit, Ab eis, cura loqueretur de
praenuntiatus est suscitandus ? Quamlibet enim sed dixit, ab eo quod bene intellectum
de ipso : ;

longo interposito tempore Jesus Christus veniret, Non enim Christi ipsius, quod
tantumdem valel.
procul dubio post mortem regis David, cui sic est invenin ulla peccata,
est caput Ecclesiae, possenl
correptionibus servata
guae opu3 esset humanis
sed ia ejus corpore
misericordia divinitus coerceri ;

1 Vind. Am. Er. et aliquot manuscripti, aper-

tissima.
(a) Corxi. Epist. cont. Donatist., de Unit. Eccles.,
n. 22.
{h) Conf. Lactant. Inslit. lib. 4, cap. 13, § 24 et 1 Mss. 2050 et 2051, sedem ejus. M.
seqq.
 : 1

543 DE CIVITATE DKI, S. AUGUSTINI 544

ac membris, quod populus ejus est. Ideo in libro eum omnes transeuntes viam, factus
est opprobrium
Regnorum, iniquitas ejiisd\c'i\,ur\ia Psalmo autem, vicinis suis. Exallasti
dextcram inimicorum ejus, ju-
filiorum ejus: ut inlelligamus de ipso dici quoclam- cundasti omnes inimicos ejus. Avertisti adjutorium
modo, qiiod de ejiis corpore dicilur. Propler quod gladii ejus, et non es opitulatus ei in bello.
Dissol-
etiam ipse de ccelo, cum corpua ejus, quod sunt visti cum ab emundatione, sedem ejus in
terram colli-
*

fideles ejus, Saulus persequeretur, Saulc, imjuit, Minuisti dies sedis ejus, perfudisti eum confusione
sisti.

Saulc, quid mc pcrsequcris (Act. ix, ^i) ? Deiiide in {rsal. Lxxxviii, 40-46). Haec omnia venerunt super
consequentibus Psalmi, Neque nocebo, inquil, inve- ancillam Jerusalem, in qua regnaverunt nonnulli
ritate mca, neque profanabo tcstamentum mcum, et etiam filii regnum illud tenentes in dispen-
liberae,
qux proccdunt de labiis meis non reprobabo. Scmcl salione tcmporaria regnum autero coeleslis Jerusa-
:

jiiravi in sancto meo, si David mentiar : id est, ne- lem, cujus erant in vera fide
habentes, et in
filii,
quaquam David mcntiar. Solelenim sic loqui Scri- vero Chrislo speranles. Quomodo
autera ista vene-
ptura. Quid autem non mentiatur, adjunglt, et di- rint buper illud regnum, index est rerum gestarura,
cil, Scmen ejus in xternum manebit ; ct scdes ejus si legatur, historia.
sicut sol in conspcctu meo, et sicut luna perfecta in
scternum, et teslis in coelo fidelis (Psal. lxxxviii, 34- GAPUT XI. —
Dc substantia populi Dei, qux per
38). susccptionem carnis in Christo est : qui soliis
«

CAPUT X. — Quam
diversa acta sint in regno ter-
eruendi ab inferis animam suam habuit potesta-
tem.
ren^ Jcrusalcm, ab promiserat Deus, ut in-
hts quse
tclligcrctur promissionis vcritas ad alterius Regis ct Post haec aulem prophetata ad precandum Deum
regni gloriampertinere. Propheta converlitur sed et ipsa precatio prophe-
:

Post haec tantae promissionis validissima firma- tatio esl. Usquequo, Domine, avertis in finem (Psal.

menla, ue putarentur in Salomone completa, tan- Lxxxviii, 47)? subaudilur, faciem tuam : sicut alibi
quam id speraretur, nec invenirelur Tu vero, in- :
dicitur, Usquequo avertis faciem tuam a me {Psal. xii,
quit, repulisti, et ad nihilum deduxisti, Domine. Hoc 1) Nam ideo quidam codices hic non habent, vertis ;

quippe factum esl de regno Salomonis in posteris sed, averteris : quanquam possil intelligi, Avertis
ejus, usque ad eversionem ipsius terrena; Jerusa- misericordiam tuam, quam promisisti David. Quod
lem, quae regni ejusdem sedes fuit ; et maxime autem dixit, in finem ; quid est, nisi, Usqiie in

ipsius lempli labem, quod fuerat a Salomone finem Qui finis inlelligendus est ultimum lempus,
?

constructiim (a). Sed ne ob hoc putaretur Deus quando in Christum Jesum etiam illa gensesl cre-
contra sua promissa fecisse, continuo subjecil, Dis- ditura, ante quem finem illa fieri oportebat, quae

tidisti Christum tuum {Psal. lxxxviit, 39). Non est superius aerumnosa deUevit. Propter quae et hic
ergo ille Salomon, sed nec ipse David, si dilatus sequilur. Exardcscet sicut ignis ira tua. Mcmcnto
esl Ghristus Domini. Cum enim christi ejus dice- quae estmea substantia. Nihil hic meiius, quam ipse
renlur omnes reges mystico illo chrismate conse- Jesus intelligitur, subslantia populi ejus, e\ quo
crati, non solum a rege David et deinceps, sed ab naturaest carnis ejus.iYon enimvane, inquit, consti-
illo etiam Saiile, qui populo eidem rex priraus est tuisti omnes filios hominum {Psal. lxxxviii, 48). Nisi

unctua (I Reg. xxiv, 7); ipse quippe David eum enim esset unus Filius hominis substanlia Israel,

christum Domini appellat erat tamen unus verus

:
perquem Filium hominis liberurentur multi filii
Christus, cujus iili figuram prophelica unctione hominum, vaneutique constituti essent omnes filii
gcstabanl qui secundum opinionein hominum, qui
;
hominum. Nunc vero omnis quidem humana natura
eum putabant in David vel in Salomone intelligen- per peccatum primi hominis in vanitatem de veri-
dum,difrerebalur in longum secundum autem dis- ;
tatc coUapsa est, propter quod dicit alius psalmua,
positionem Dei venturus suo tempore parabalur. Homo vanitati similis factus est, dies ejus velut um-
Interea dum ille difTertur, quid factuin sit de regno bra prxtercunt {Psal. cxliii, 4) : sed non vane Deus
terrenae Jerusalcm, ubi sperabatur utique regna- conslituil omnes filios hominum ;
quia et multoa
turus, secutus isle psalmus adjunxit, alque ait a vanitate liberat per mediatorem Jesum, etquog
Evertisti * testamcntum servi tui, profanasti in terra liberandos non esse praescivit, ad ulilitatem libe-

sanctitatem ejus. Dcslruxisti omnes macerias ejus, randorum et comparationem duarum iuter se a

posuisti munitiones ejus in formidinem. Diripuerunt contrario civitatum, non utique vane in tolius ra-
tionalis creaturae pulcherrima atque justissima or-
* Aliquot manuscripti, Avertitsi. Gracce est, Kates-
trepsas.
dinatione consliluit. Deinde sequitur, OHtsest homo
(a) Do eversione repni
haec Josephus, Antiquita- qui vivct, et non videbit mortem ; emet animam suam
tum .ludaicarum cap 11
lil)ro « Atquo liic fuit
10, : de rnanu infcri {Psal. lxxxviii, 49) ? Quis est iste,
« Daviflici Reneris rcRuin exitus, qui unns et Vi-
nisi substantiailia Israel cx semine David, Christus
« Rinti rognavcrunt dcinceps, idqne temporis spalium
« q»iingentoa et qnindocim annos continet, ct mcn- Jesus ? Do quo dicil Apostolus, quod surgens a
« ses insnper sex cum rticbus seplem, annumeralis mortuis,jam non moritur, et mors ei ultra non domi-
« vigiiiti annis» primi rcgis Sniilis, qui fiiit fribus nabitur {Rom. vi, 9). Sic enim vivet et non videbit
« nllerius qui si snl)trahantur, a Davido nd ul-
;

« tiranm anniim Sedechiao fluxerunt anni quadringenti

mortem, ut lamen mortuus fuerit ; sed animam
« qnntnor nonnginta et menses sex. » Idem Joseplms suam eruerit do manu inferi, quo propter quorum-
srribit tcraplum csse incrngura annis ex qno ex- dam solvenda inlerni vincla deacenderat* : eruerit
stnictum fuerat, quadringenlis scptunginta, mensi-
bna scx et diebus derein ndditis qiipin seqnitnr : ' Edifi, .luccessionem. Emendantur cx mannscri-
Znnarns Kusebius et Cedrenus numernnt annos ptis
quadringentos qundraginta duos Hobraei, annos
;
- Sic omnes Mss. At editi, quia propter quo-
qnndringcnlos octoginta tres et alii rursus aliter.
; rumdam solvenda peecalorum vincula ad infema
COQCAEUS. descenderat.
845 LIRKR DEniMUS SEPTIMUS. 546

uulem polcsitate illa, dcqua in EvanKelio dicit,Po- dicoro potuorunl, qui oxpugnata lorrena Jcrunalem,
tcstalem haheo ponendi aniniam nieam, et polestatem untoquam Johus (Ihristun hunianitu» nascitrotur,
habco itcnun sumcndi cam {Joidi. x, 18). in cuptivitatuiii (iucti Huiit, ihtclli;^'enlo!< cominnta-
liunoiu ChriBti, quia i-oilicot non
torrcna [)or «;uin
CAPUT XII. — Atl qnornm pcraonam pcrlincrc in-
curnalisqno folicitaH, qiiuIlB paiicis unnia regia Sulo-
tclUycnda sit /laijitatio promissorum, dc (luihus Mionis uppuruit, sed ccjoloritis ac Hpirituulia esset
in Psalmo diciliw, Ubi sunt misericordioj tuaj, Jidclitor oxspBolindu quuin lunc i^MioruuH infi-
;

Dominc, anliqua), clc. dolituH gentium, cuin Dci populnin exsuliabat at-
8ed CcPtera psulmi Inijus, <|nm ila so luibont, (|iij insultabul oHse cuptiviim, (]ui>l aliud (]uutn
Ubi sunt miscrationcs tmv antiqme, Dominc, <inas Clirisli coininutationom, scd sciiMitibua nosciens,
jurasti David iti veritate tua ? Memento, Doinine, exprobrabut ? Kt ideo quod aoquitur, ubi psalmus
opprobrii scrvorum tuorum, quod continui in sinu iste concludilur, licncdiclio Dnmini in ivlernnm :

vico multarum ijentium : quod c.vprohravcrunt ini- /iat, fiat (/',sa/. lxxxviii, bO-b'.i} ; univorao populo
mici lui, Domine : quod e.vprobravcrunt, commuta- Dei ad ccElestem Jerusalem pcrtinenti, sive in illis
tioncm Christi tui ; utrum ox persona dicta siut qui latebanl in Teitamento vctere, antequam reve-
illoruni Israelitaruin, qui desiderabant reddi sibi laretur novum, sivo in his qui jam Testamento
promissionem, quae lacla esl ad David an potius ; novo revelato manifeste perlinere cernuntur ad
Christianorum, qui non secundum carnem, sed Christum, salis congruit. Benediclio quippe Do-
aecundum spiritum sunt israelitae, raerito, quaeri mini in semine David, non ad aliquod lempug,
potest. Dicta sunt quippe ista vel scripta tempore qualis diebus Salomonis apparuit, sod in aelernum
quo fuil iEthan, de cujus nomine litulum iste speranda est, in qua certissima spe dicilur, Fiat,
psalmus accepit et idem tempus regni David
; fiat. Illius enim spei csl confirmatio verbi hujus

fuit ac pcr hoc non diceretur, Ubi sunt misera-

: iteratio. Hoc ergo inlelligens David ait in secundo
tiones tux antiqiise, Domine, quas jurasti David in Regnorum libro, undead islum psalmum digressi
veritate tiia? nisi eorum personam in se Prophela' sumus Et locutus es pro domo servi tui in lon^
:

transfiguraret, qui longe poslea futuri erant, qui- ginquum. Ideo autem post paululum ait Nunc in- :

bus boc tempus esset antiquum, quando regi cipe, et benedic domum
usque in aeternum
servi tui
David ista promissa sunl. potest autem intelligi (11 Rcg. VII, 19, 29), et caetera quia tunc genilurua ;

multas gentes, quando persequebantur Christia- eral filium, ex quo progenies ejus ducerelur ad
nos, exprobasse illis passionem Cbristi, q'iam Ghristum, per quem futura erat domus ejus aelerna,
Scriptura commutationem vocat quoniam mo- ; eademque domus Dei. Domus enim David, propter
riendo iramorlalis est factu?. Potest et commututio genus David domus autem Dei eadem ipsa, pro-
;

Chrisli secundum hoc accipi exprobrata Israelitis, pler templum Dei, de hominibus factum, non de
quia cum eorum speraretur futurus, faclus est lapidibus, ubi habitet in aeternum, populus cum
gentium et hoc eis nunc exprobrant multse gen-
: Deo el in Deo suo, et Deus cum populo alque in
tes, quae crediderunt in eum per novumTestamen- populo suo ita ut Deus sit implens populum
:

tum, illis in vetustate remanentibus ut ideo di- : suum, et populus plenus Deo suo, cum Deus eril
catur, Memento, Domine, opprobrii servorum tuo- omnia in omnibus (I Cor. xv, 28), ipse in pace prae-
rum ; quia non eos obliviscente, sed potius mise- mium, qui virtus in bello. Ideo cum in verbis Na-
rante Domino, el ipsi posl hoc opprobrium credi- than diclum sit, Et nuntiabit tibi Dominus quoniam
turi sunt. Sed ille quem prius posui, convenientior domiim sedificabis ipsi : postea dictum est in verbis
sensus mihi videtur. Inimicis enim Ghrisli, qui- David, Quoniam tu Dominus omnipotens Deus Israel,
bu3 exprobratur, quod eos ad gentes transiens revclasti aurem servi tui, dicens, Domum sedificabo
reliquerit Christus, incon^rrue vox ista coaptalur, tibi Reg. vii, 11, 27). Hanc enim domum et ncs
(II
Memento, Dominc, opprobrii servorum tiiorum ; non aedificamus bene vivendo, et Deus ut bene vivamu3
enim servi Dei nuncupandi sunt lales Juda;i sed :
opilulando :quia nisi Dominus sedificaverit domum,
eis verba ista competunt, qui cum graves humi- in vanum laborabunt sedificantes eam {Psal. cxxvi,
litates persecutionum pro Christi nomine pate- 1).Cujus domus cum venerit ultima dedicatio,
rentur, recordari potuerunl excelsum regnum lunc Uet illud, quod hic per Nathan locutus est
semini David fuisse promissum el ejus desiderio ;
Deus, dicens Et ponam locum populo meo Israel,
:

dicere, non desperando, sed petendo, qusrendo, et plantabo illum, et inhabitabit seorsum, et non
pulsando, f76i sunt miserationes tuse antiquas, Do- solUcitus erit ultra : et non apponet filius iniquitatis
mine, quas Jurasti David in veritate tua ? Memento, humiliare eum, sicut ab initio a diehus quibus consti-
Domine, opprobrii servorum tuorum, quod continui tui judices super populum meum Israel {11 Reg. vu,
in sinu meo multarum gentium ; hoc est, In inte- 10 e« 11).
rioribus meis patienler pertuli. Quod exprobrave-
runt inimici tui, Domine ; quod expvohraverunt ,
CAPUT XIII. — An promissse pacis veritas illis
commutationem Christi tui : non eam putantes com- temporibus possit adscribi, quse sub Salomone flu-
mutationem,sed consumptionem *. Quid estautem, xerunt.
Memento, Domine, nisi, ut miserearis, et pro tole-
rata patienler humilitate mea, reddas celsitudi- Hoc tam magnum bonum quisquis in hoc sae-
nem, quam jurasti David in veritate tua ? Si autem culo et in hac terra sperat, insipienter sapil. An
Judaeis assignemus haec verba, illi servi Dei talia quispiam putabit in pace regni Salomonis id esse
completum ? Pacem quippe illam Scriplura ia
1 Ms8., prophetia.
umbra futuri excellenli praedicatione commendat.
' Ita manuscripti. Editi autem, sed consumma-
tionem. Sed buic suspicioni vigiianter occursum est, cum,
 S47 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 548
po9leaquam dictiim non apponet filiua ini-
est, Et Dorainus inspiravit. Nec raovere debet ad hoc non
qititatis hiimiliare continuo subjunclum eat,
eum ; credendum, quod nonnullorura nomina Prophe-
Sicut ab initio a diebus quibus constitui judices su- tarum, qui longe post David regis tempora fnerunt
per populum meum Israel. Judices namque, priua- quibusdam psalmis in eo libro leguntur inscripta
;

quam Reges ibi esse cccpissent, super illum popu- el quaj ibi dicuntur, velut ab eis
videntur. dici
lum fuerant conslituli, ex quo terram promissionis Neqne enim non poluit propheticus Spirilus pro-
accepit. Et utique humiliabat eum filius iniquitatis, phetanti regi David haec etiam fulurorum Propheta-
hoc est host s alienigena, per intervalla temporura, rum noraina revelare, ut aliquid, quod eorum
quibus leguntur paces alternasse cum bellis el : personje conveniret, prophelice cantaretur sicul :

inveniuntur illic pacis tempora prolixiora quam rex Josia exorlurus et regnaturus post annos am-
Salomon habuit, qui quadraginta rcgnavit annos. pliusquam treccntos, cuidara prophetae, qui etiam
Nara sub eo Judice qui appellatus esl Aod, octo- facia ejus futura prredixil, cum suo nomine reve-
ginta anni pacis fuerunt {Judicum iii, 30). Absit latus est (III Reg. xui).
ergo, ut Salornonis tempora in hac promissione
praedicta esse creiiantur multo minus ulique cu-
: CAPUT XV. —An omnia quse in Psalmis de Christo
juslibet regis alterius. Non enim qui?quam eorum et Ecclesia prophetantur, ad contextum hujus ope-
in tanta, quanta ille, pace regnavit : nec unquara ris coaptanda sint.
omnino gens illa ita regnum lenuit, ut soilicita
non fuerit ne hoslibus subderetur
quia in lanta Nuncjara exspectaria me video, ut hoc loco
;

mutabilitate rerum humanarum nulli «liquando po- libri hujus aperiam quid in Psalmis David de Do-
pulo concessa est tanta securitas, ut huic vitae raino Jesu Christo vel ejus Ecclesia prophelaverit.
hostiles non formidaret incursus. Locus ergo iste Ego autem ul hoc non ita faciam, sicut videtur
qui promittitur tam pacatae ac securae habitationis, ipsa expectatio postulare (quamvis jara in uno
aeternus est, aeternisque debetur in matre Jerusa- fecerim), copia quam inopia magis impedior. Om-
nia enim ponere vitandae prolixitatis causa prohi-
lem libera, ubi erit veraciter populus Israel hoc :

enim nomen (a) interpretatur Videns Deum beor vereor autem ne, cum aliqua elegero, mul-
:
cu- :

tis qui ea
noverunt, videar magis necessaria prae-
jus praemii desiderio pia per fidem vita in hac
aerumnosa peregriuatione ducenda est. terisse deinde, quia testimonium quod profertur,
;

de contextione totius Psalmi debet habere suffra-

CAPUT XIV. — De studio David in dispositione gium ulcerle nihil sit quod ei refragetur, si non
•

my&terioque Psalmorum.
omnia suffragantur), ne more centonum ad rem
quam volumus, tanquam versiculos decerpere vi-
Procurrente igilur per tempora civitate Dei, deamur, velut de grandi carmine -, quod non de
primo in urnbra fuluri, in lerrena scilicet Jerusa- re illa, sed de alia longeque diversa reperialur
lem regnavit David. Eral autem David vir in can- csse conscriptum. Hoc autem ut in quocumque
ticis eruditus, qui harraoniam rausicam non vul- psalmo possit ostendi, exponendus est tolus : quod
gari voluptate, scd fideli voluntate dilexerit eaque ;
quanti operis sit, et alioruni, nostra volumina,
el
Deo suo, qui verus est Deus, myslica rei magnae in quibus hoc fecimus, satis indicant. Legat ergo
Hguratione servierit. Diversorum enim sonorum qui voluerit, et potuerit
illa, inveniet quot et :

rationabilis moderatusque concentus concordi va- quanta rex David idemque propheta de Chrislo el
rielate coinpactam bene oidinatae civitalis insinual ejus Ecclesia prophetaverit, de Rege scilicel et
unitatein. Deuique omnis fere prophetia ejus in civitate quam condidit.
Psalmis est, quos centum quinquaginta liber con-
linet, quem l^salmorum vocaraus. In quibus non- CAPUT XVI. —
De his qusc in quadragesimo quarto
nulli volunt, eos solos factos csse a David, qui Psalmo ad Christum et Ecclesiam pertinentia, aut
ejus nomine inscripti sunt. Sunt ilem qui putant aperte dicuntur, aut tropice.
non ab eo factos, nisi qui
pra^notantur, fpsius Da-
qui vero habent in litulis, Ipsi David, ab aliis
vid :
Quamlibet enira de quacumque re propriae sint
factos, persoaae ipsius fuisse coaplalos. Quae opinio
atque raanifesta; prophoticae locutiones, necesse est
ut eis etiam tropicae misceantur quae maxirae pro- :
voce evangelica Salvatoris ipsius refutatur, ubi ait,
pter tardiores ingerunt doctoribus laboriosum dis-
quod ipse David in Spiritu Ghrislum dixorit esse
Dominurn suum [Matth. xxii, 43) pntandi exponendique negotium. Quaidara tamen
qiioniam Psal- :

mus centesimus nonus C.hristum et Ecclesiam ipsa prima facie, mox ut

sic incipit : Di.vit Dominus
Domino meo, Sede a dicuntur, oslendunt etsi ex otio restanl expo-
dexlris meis, donec ponam itii-
;

micos tuos scabellum pedum tuorum {Psal. cix, 1). Ei

nenda, quae in eis minus intelliguntur quale illud :

est in eodera Psalmorura libro Eructavit cormeum :

certe idem psalmus non habet in tiluio. Ipsius Da-
vid ; sed, Ipsi David, sicut plurirai. Mihi autem verhum honum, dico ego opera mca regi. Lingua mea
credibilius vjdcnlur txistimarequiomnes illos cen- calamus scriba; velociter scribentis. Speciosus forma
tum ct quinquaginta Psalmos ejus operi Iribunt, prx filiis hominum: diffusa est gratiain labiis tuis pro- ,

eumque aliquos praenotasse etiatu nominibus alio- ptarea Dcus in s^ternum. Accingere
hcncdixit te

rum, aliquid quod ad rem pertineat figuranlibus, gladium tuumcirca femur^, potentissime. Specie tua
caeteros autem nullius hominis nomen in titulis
babere voluisse sicut oi varielatis hujus disposi-
: ' Mss., aut cerle »ihil sit.

tionem, quamvis latebrosara, non tamen inanem 2 Sic Mss. At editi, velut de retrogrado car-
7nine.
^ Editi addunt, tuum : qnod a manuscriptis et a Se-
,
(a) Scilic«t, Israel. pluaginta abest.
 ;:

549 IJRMIl DECIMnS SKPTIMUS. f5?50

elpulchritudine tua, intcndc, prospcrc procede, ct rc- ruHaiciu codern inodo spiriliialitor, undo mulLu jam
yna.l'roplt'r verilulcni el iiKinsuetudinnn cljuslitiuin dixiimiM. l-ijiiH inimica f'Hl civilas fliaboli Hiihyion,
eldcduccllc iniraltililcr dc.rlcra lua. Saijittiv tu:v aculx <|iia) (;oiilusii)iiil(;r|)r(!tatiir. Kx (pjalamon IJabylono
potentissiinx '. 1'opuli sub tecadent, in cordc ini- reginu ista in omiiiltus gontibuB rcgoncrutione libc-
micoruin rcgis. Scdcs tua, lh'us, in s:rr.ula sxculoruin, ralur, ot possimo regc ad ()[)liinuiii llo(;{!m,i(i esl,
ii

virga dircctionis rcgni tui. Dilc.visti justitiain,

ci/j/ii a (linbolo tranHJt ud ChriHlum. Proplcr quod ei di-
et odio Itabuisti initjuitatcni : proptcrca unxit tc, citur. Obliviscere populwn tuum et domum patristui.
Deus, Dcus tutts olco cxultationis prx participHms Cujus civilaliH impiio porlio aunl ct Israelila! Hola
tuis. Mijrrha ct gutta ct casia a vcstiincntis tuis, a carne, non lidc inimici eliain ipai magiii liujus
:

domibus cburneis : cx tjuihus dclcctavcrunt te filix Regis, ejusque regina;. Ad ipsoa enim veniens, et
regum in honore luo {Psal. xliv, 2-^0). Quis non ab eis Chrislus occiaus, magis uliorum lactua est,
hio Christum, quem prajdicamus, ct in qucm cre- quos non viditin carno. Undc \)V.v cujusquum psal-
dimus, quiimlibel sit lardus, aguoscat cuni au- : iiii prophotiam dicit llex ipsc noater, Erucs me de
diat, Deura, cujua sedes est in sajculu saecuiorum ; contradiclionibus populi, caput *
constitues mc in

el unctum a Deo, ulique sicut ungit Dcus, non gentimu. Populus qtiem non cognovi, sennvit mihi;
visibili, aed spirituali atque inlelligibili chrismtUe? in obautlilu auris obaudivit mihi (Vsal. xvii,''!^ et 'iS).
Quis enim lain rudis est in hac religione, vcl tara Populua ergo isle gentium, quem non cognovit
surdus adversus pjus famam longe lateque diffu- Christus praesentia corporali, in quem tamen
sain, ut Christum a clirismate, hoc est ab unctione, Christum annuatiatuin credidit, ut merito de
sibi
appellatum ess» non venerit ? Agnito autem rege ilio diceretur, In obauditu auris obaudivil mihi; quia

Christo, jam caetera quae hic tropice dicta sunt, fidesex auditu est (fiom. x, \1); iste, inquam, po-
quomodo sit speciosus forma prae filiis hominum, pulus additus veris et carne et fide Israelitis civi-
quadam tanto magis amanda alque miranda, tas est Dei, quae ipaum quoque secundum carnem
quanlo minus corporea pulchritudine quis gl.idius ;
peperit Christum, quando in solis illis Israelitis
ejus, quae sagittap, et caetera isto modo non pro- iuit. Inde quippe eral virgo Maria, in qua carnem

prie, sed iropice posita, jam subditus ei quia re. Christus, ul homo esset, assumpail. De qua civitate
gnat propter veritatem et mansuetudinem etjusti- ^^sd^xnvfi-AVwii di\\,, Matcr Sion, tlicet homo,et homofac'
liam, iaquirat ex otio. tus est in ca, et ipsa fundavit eam Altissimus (Psal.
2. Deinde aspicialejus Ecclesiam, lanto viro suo Lxxxvi, 5.) Quis est isle Altissimus, nisi Deus ? Et
spirituali connubio el divino amore conjunctam : perhoc Chnstus Deus, antequamin illa civitate per
de qua dicitur in his quae sequuntur ; Astitil. regina Mariam fieret homo, ipseinPatriarchisetProphetis
a dextris tuis in vestitu deaurato, circumamicta va~ fundavit eam. Cum igitur huic reginae civitati Dei
rietale. Audi, filia, et vide, et inclina aurcm tuam, tanto ante dictum sil per prophetiam, quod jam
et obliviscere populum tuum, et domum patris tin, videmus im^pleinm, Pro patribus tuis nati sunt tibi
Quoniam concupivit rcx speciem tuam, quia ipse est filii,constitueseosprincipes super omnein terram ; ex
Dominus Deus tuus. Et adorabunt eum filiai Tyri in filiis quippe ejus per omnem terram sunl praepo-

muneribus: vultum tuum deprecabuntur divitesplebis. siti et patres ejus,cuin confileantur^ ei populi con-

Omnis gloria ejus filise regis intrinsecus, in fiinbris currentes ad eam cum
confessione laudis seternse
aureis, circum amicta varietate. Afferentur regi vir- in saeculura saeculi (a) procul dubio quidquid hic
:

ginesposteam,proximse ejusafferentur tibi.Afferentur tropicis locutionibus subobscure dictuin est, quo-

in Isetitia el exsultatione : adducentur in templum quo iiiodo intelligatur, debet his rebus raanifea-
regis. Pro patribus tuis nati sunt tibi filii : constitues tissimis convenire.
eos principes super omnem
terram. Memores erunt
nominis tui, in omni generatione et generatione. CAPUT XVII. —
De his quse ad sacerdoiium Christi
Propterea populi confitcbuntur tibi in seternum, et in Psalmo centesimo nono, et de his qux in Psalmo
in sseculum sseculi (Psal. xliv, 10-18). Non opinor vigesimo primo ad passionem ipsius speciant.
quemquam ut hic aliquam mulier-
ita desipere,
culam praedicari credat atque describi conjugem :
Sicut etiara in illo psalmo, ubi sacerdos Christus,
quemadmodum hic rex, apertissirae praedicatur :
videlicet illius, cui dictum est, Sedes tua, Deus, in
ssecula sseculorum ; virga directionis virga regni tui. nixit Dominus Domino meo, Sede a dextris meis,
Dilexisti justitiam, et odio habuistit iniquilatem donec ponam inimicos tuos scabellum pedum luorum.
propterea unxit te, Deus, Deus tuus oleo exsultationis SedereChristusiid dextcramDei Palriscredilur, non
prse participibus tuis: Chrislurn utique prae Chria- videtur ejus etiaminimicosponi sub pedibus ejus
:

lianis. Hi suntenim participes ejus, ex quorum in nondum apparet id igitur ', apparebit in Gne ;
;

omnibus gentibus unitate atque concordia fit ista etiam hoc nunc creditur, post videbilur. Verum
regina : sicul in alio psalmo de illa dicitur, Civitas quod sequitur, Virgam virtutis tuse emittet Dominus
Regis magni (Psal. XLVii,3).Ip3a est Sion spirituali-
ter:quod nomen latine interpretatum Speculatio est, 1Mss., in capite gentium.
Speculatur enim futuri saeculi magnum bonum : 2Sic Mss. At editi Vind. Am. Er., sunt praepositt^
quoniam illuc dirigitur ejus intentio. Ipsa estelJe- principes cum confiteantur. Lov., sunt praepositi
et patres ejus principes, cum confiieantur. Paulo
post loco, cum confessione, nonnulli manuscripti ha-
* Editi, potentissime pauloque post, in corda. At
;
bent, confessionem alii cum Vind. Am.Er., confessione,
:

manuscripti tiic et aliis inferius locis conveniunt cum omisso, cum.

ea versione, quam Auguslinus sequitur Enarr. in Psal. 3 E(]iti, id iffitur. Verius manuscripti, id agitur.
XLIV. (a) Gonf. Enarr., psal. xuv, n. 32.
 ::

351 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 552

ex Sion, dominare in medio inimicorum luorum.

et ' uisi somnus isle mors esset, el evigilatio resurrec-
ita clarum cst, ut non solum infideliter
et infclici- tio, quam de Christo sic oportuit prophetari ?Nara
ter, sed etiam impudenler negelur. Et ipsi quippe quadragesimo multo manifestius id ostenditur,
et in

fatentur inimici, ex Sion niissam {"uisae legem ubi ex persona ejusdem Mediatoris, more solito'
Christi, quod Evangelium nos vocamus, et eam tanquam praeterila narrantur, quae futurapropheta-
virgam virtulis ejns agnoscimus. Dominari vero bantur quoniara quae venturaeranljara in pra^des-
;

tinalione et praescienlia Dei velut factaerant, quia

eum in mcdio inimicorura suorum,iidem ipsi inter
quos dominatur, dentibus frendcndo et tabescendo, certa erant '. Inimici inquit, mci dixerunt mala
Deinde mihi : Quando
et nihil adversus eum valendo, testantur. morietur,et peribit nomcn ejus? Et
quod paulo post dicit, Juravit Dominus, el nonpceni- siingrediebatur ut viderel, vana locutum est corejus,
tebit eum quibu3 verbis immutabile fulurum Case
;
congregavit iniquitatem sibi Egrediebatur foraset.
aignificat, quod adjungit, Tuessacerdos in seternum loquebatur simul inunum. Adversusme susurrabant
*

secunduin ordinem Melchisedech [Psal. cix, 1, 2, 4 ), omnes inimici mei, adversus me cogitabant mala inihi-
ex eo quod jam nusquam est saceidolium et sacri- Verbum iniquum disposuerunt adversus me : Num-
ficium secundumordinem Aaron,et ubique offerlur quid qui dormit, non adjiciet ut resurgat ? Hic certe
ita posita sunt verba h«c, ut nihil aliud dixisse
sub sacerdote Christo, quod protulit Melchisedech,
quando benedixit Abraham (Ge/i. xiv, 18 sqq.), quis intelligalur, quam si diceret, Numquid qui mori-
umbigere permitlitur, de quo ista dic^ntur^Ad tur,non adjiciet ut reviyiscat ? Superiora quippe
haecilaque manifestareferuntur, qu« paulo obscu- demonstrant mortem ipsius cogilasse et disposuisse
rius in eodcra psalrao positasunl. quando recte inimicosejus, et hoc actum esse per eura qui in-
in-

teiligunlur quod in nostris jam

:
popularibus Ser- grediebatur utvideret, et egrediebatur ut proderet.
monibus fecimus K Sic et in illo ubi humililatem Cui autera hicnon occurrat ex discipulo ejus factus
passionis suae per propheliam Chrislus eloquilur, traditor Judas? Quia ergo facturi erant quod mo-
dicena Foderiint manus measet pedes^, dinumera-
:
licbantur, id estoccisuri erant cura, ostendens illoa
verunt omnia ossa mea. Ipsi vero consideraverunt et vana malitia frustra occisuros resurrecturum, sic
conspcxenint me. Quibiis utique verbis in cruce adjecil hunc versura, velut si diceret, Quid agitis

corpus significavit exlentum, manibus pedibusque vani ? quod vegtrura scelus erit, meus somnus
erit. Numquid qui dormit, non adjiciet ut resurgat ?
confixis et clavorum transverbcralione confossis,
eoque modo se spectaculum considerantibus el Et tamen eos tam magnum nefas non impune fac-
conspicientibus praebuisse. Addens eti:im, DjL'iserwn< turos, conscquenlibus indicat versibus, dicens

sibi veslimenta mea, et super vestem mcam miserunt Etenim homo pacis mex m quem speravi, qui edcbal
sortem{Psal. xxi, 17-19). Quae prophetia quemad- panes meos, ampliavit super me calcaneum; hoc est,
modumimplela sil, evangelica narratur bistoria conculcavit me. Tu aH<em, inquit, Domine,miserere
{Matth. xxvii, 35). Tunc profecto el alia recte in- mei,et resuscita me, et reddam illis {Psal. xl, 6-li).

telligunlur, quaj ibi minus aperle dicta sunl, cum Quis hoc jam neget, qui Juda;os post passionem
con-jruunt hisquae tanlamanifestationeclaruerunt: resurrectionemque Christi de sedibus suis bellica
prajsertim quia et illa quae non transacta credimus, strage et excidio fundilus eradicatos videt (a) ? Occi-
sed prsesentia contuemur, sicutineodem psalmo sus enim ab eis resnrrexit, et reddidit eis inlerim
leguntur lanto ante praedicia, ita nunc exhibita temporariam disciplinam, cxcepto quod non cor-
jara loto orbe cernuntur. ibi enim paulo post di- rectis servat, quando vivos et raortuos judicabit.
cilur : Commemorabuntur, et convertentur ad Domi- Nam Dominus ipse Jesus istum ipsum traditorem
num universi fincs lcrrx, et adorahunt in conspectu suum per panem porrcctum oslendens Apostolis
ejus universx palrix gentium ; quoniam Domini est (./oa?i. xiii, 26), hunc etiara versura psalmi hujus
regnum, et ipse dominahitur gentium {Psal. xxi, 28, commemoravil, et in se dixit implelura Qiii ede~ :

29). but panes meos,ampliavit supcr me calcaneum. Quod

autem In quem speravi, non congruit capiti, sed
ait,

CAPUT XVIII. —
De Psalmotertio, et de quadrage- corpori. Neque enira nesciebat eura ipse Salvator,
simo, et de quintodecimo, ctde sexagesimo septimo, de quoante jam dixerat, Unus ex vobis diabolus cst •
in quibus morset resurreclio Domini prophetantur. [Id. VI, 71). Sed solet in se membrorum suorum
transferre personam, et sibi tribuerc quod esset
i. De resurrectione quoquc ejusnequaquam Psal- illorum, quia caput et corpus unus est Christus :

morura oracula tacuerunt. Nam quid esl aliud quod umle illud est in Evangelio, Esurivi, et dcdi.<<tismihi
in Psalrao tertio ex persona ejus canitur, Ego dor- manducare. Quod exponensait : Quando uni cx mi-
mivi,etsumnum cepi ; exsurrcxi quoniam Dominus sus-
cipict me ^ {Psal. iii,G)?An forte quisquam ita desi-
pit, ul credat velut aliquid magnura nobis indicare < Monet Ludovicus Vives vetus exemplar non ha-
voluisse Prophetam,quod dormierit,etexsurrexeril, bere quia certa erant viderique additum ab aliquo
;

ceu scholium. Id vero habent libri omnes quos in-

speximus.
» Velus libor Corbeiensis, et loquebantur.
< Editi omiltunt, et. Habent manuscripti hic et Enarr.
3 In quibusdam manuscriptis loci duo citantur sic
in Psal. cix.
2 Sic Ms3. Editi aulcm, quae quomodo recte^ intrlh- Unus e.v vobis me tradet et, Unus ex vobis diabolus
;

est. Prior est ex Jonn. xiii, 21.

ganlur, in nnslris Ja») popularibus Sernwnibus no-
(fl) P(pnnm hoc esso scelcris in Christiim commissi,
tum fecimus.
* pedes nieos. Abcsl, meox, n Mss.
Editi, pmelcr Patros. ostendit Rabbi Snniucl Marochianus,
* juxta Septunginta. At
Sic manuscripli cdili, et libro de Adventu Messiae. CoQnABOB.
exsurrexi, quoniam, Dominus suscepit me.
553 IIKII DKCIMUS SKPTIMIJS. 554
nimia incis fccistis, milii fccistis {Mallli. xxv, 'X\ \0). curcntur oculi eorum nc vidcant, et dorsum eorum
yo iUu|ue dixiL sporusao, (luod lunc eporuverant de sempcr incurva {Psul. l.wiii, 23, 24), ct cojtcru,
Juilfi discipuli ojus, (luuudo ohI connuiiioruluH (|me non uptuiido Hiint diota, sod optAmli Hpccie
Apoylolis. propli(aandu pra>diclu. Qiiid ergo miriim, ui hiac
Jiidici uulom Chrisluiii, (luoiu nporuiil, inori-
'2. manilcslu iion videiil, ((uorum octilit uunt ubHcu-
turum esse non sporanl. IdHo (lueiii Lex et l'ro- ruti, no videant? ({uid miriim, si cGclcstiu iion sus-
phctna annunllavornnt, noslruiii osso non puliinl ; piciunt', qui ut iii lorrcnu finl proni, dorsijm eo-
sod noscio (luoiii auuin, quom sibi alionum u mor- rum aompor incurvum ohI? Ilis eriim vorbiH Iranfl-
tis pussioiio conlln^unt. Ideo mirabili vanitule al- latis a oorporo, vitia signilicanlur animorum. Isla
quo vorbu qucc posuimus, non mortem et
cajciluto de Psulmis, hoc esl do prophctia rcgis Duvid, sa-
resurreclionom, sed soinnuin et cvi^iluiioncm si- tis (lictu sint, ut uliquis inodus sit. Ignoscant au-
goificasse contendunt. Sed clamat eia etiam Psal- lein qui hojc legunt, et cuncla illa noverunt el de ;

mus (juinlus dccimus Proplcr lioc jucuudiUum est

: his (jua) fortasso flrmiora me prielermisisse vel
cor 'ineum, ct exsuUavil lingua mea, inmper et caro intelligunt, vcl exiatimant, non querantur.
mea requiescet in spe : quoniam non derelinques ani-
mam vieani in inferno, nec dabis Sanclum tmwi vi- GAPUT XX. —
De regno ac merilo David, et de
dere corruptionem [Psal. xv, el 10). Quis in eu spe filio Salomone, eaque prophetia quse ad
ipsius
diceret requievisse carnem suam, ut non derelicta Christum pertinens incenitur, vel in eis libris qui
anima sua in inferno, sed cito ad eam redeunte scriptii ipsius copulanlur, vel in eis quos ipsius
revivisceret, ne corrumperetur, sicut cadavora cor- esse non dubium est.
rumpi solent, nisi qui die tertio rcsurrexit? Quod
utique dicere non possunt de propheta et rege Da- 1. Regnavit ergo David in terrena Jerusalcm,
vid. Glamal et sexagesimus scptimus Psiilmus: filius coelestis Jerusalem, divino multum testimo-
Deus noster, Deus salvos faciendi, et Domini^ exi- nio praedicalus: quia et delicta ejus tanta pietate
ius [a) mortis (Psal. lxvii, 21). Quid upertius dice- snperata sunt, per suluberrimara poenitendi humi-
retur? Deus enim salvos faciendi Dominus est Je- litafem, ul prorsus inter eos sit, do quibus ipse ait,
sus, quod inlerpretutur Sulvator, sive Salutaris. Deali quorum remissx sunt iniquitates, et quorum
Nam ratio nominis hujus haec reddita est, quando tecla sunt peccata {Psal. xxxi, \). Post hunc regna-
priusquam ex virgine nasceretur diciura est: Pa- vit eidem populo universo Salomon ejus filius,
riet filium, et vocabis nomen eju.f Jesum. Ipse enim qui, ut supra dictum esl, palre suo vivente coepit
salvum faciet poputum suum a peccalis eorum [Mallh. regnare. Hic bonis iuiliis, malos exitus habuil.
\,21). In quorum peccatorum remissionem quo- Quippe secundae res, quae sapientum animos fati-
niam sanguis ejus effusus est, non utique oportuit gant (a), magis huic obfuerunt, quara profuit ipsa
cum de hac vita exitus alios habere quam mortis. sapienta, etiara nunc et deinceps memorabilis, et
Ideo cum diclum esset, Deus nosier, Deus salvos lunc longe lateque laudata. Prophetasse etiara ipse
faciendi continuo subjunctum est, Et Domini exi-
; reperitur in suis libris, qui tres rccepti sunt aucto-
tus mortis ; ul ostenderetur moriendo salvos esse ritatem canonicam, Proverbia, Ecclesiastes, et Can-
facturus. Sed mirando dictum est, Et Domini; licum canticorum. Alii vero duo, quorum unus Sa-
tanqui^m diceretur, Talis esi. ista vita mortaliura, pientia, alter Ecclesiasticus dicitur, propter eloquii
ut nec ipse Dominus aliter ab illa exirel, nisi per nonnullara sirailitudinera, ul Saloraonis dicantur,
mortem. obtinuit consuetudo non autem esse ipsius, non
:

dubitant doctiores eos tamen in auctorilatera,

;

CAPUT XIX. —
De Psalmo sexagesimo octavo, in raaxime occidentalis, antiquitus recepit Ecclesia {b):
quo Judxorum pertinaz infidelitas declaratur. quorura in uno, qui appellatur Sapientia Salomo-
nis, passio Christi apertissime prophetatur. Impii
Sed ut Juddei tara manifeslis hujus prophetiae quippe interfeclores ejus commemoranlur dicentes:
testimoniis, etiam rebus ad effeclum tam clarum Circumveniamus justum, quoniam insuavis est nobis,
certumque perductis, omnino non cedanl^, pro- et contrarius est operibus nostris, et improperat no-
feclo in eis illud impletur, quod in eo psalmo qui bis peccata legis, et infamat in nos peccata disciplinx
hunc sequitur, scripium est. Gum enim
et ellic ex nostrae. Promittit scientiam Dei se habere, el filium
persona Christi, quae ad ejus passionem pertinent, Dei S" nominat Facius est nobis in tracductionem
prophetice diceretur, comiuemoratum est quod in cogitationum nostrarum. Gravis est nobis eliam ad
Evangelio paluit Dederunt in escam meatn fel, et
: videndum, quoniam dissimilis est aliis vita illius, et
in siti mea potum mihi dederunt acetum [Psal. immulatx vise ejus. Tamquam nugaces gestimati su-
Lxviii, 22 Malth. xxvii, 34, 48). Et velut posl tale
; mus ab ilio, el abstinel se a viis nos^tris quasi ah im-
convivium epulasque sibi hujuscemodi exhibitas munditiis prxfert novissima justorum,
: ^ et gloriatur
mox inlulit, Fiat mensa eorum coram ipsis in mus- putrem Deum se habere. Videamus ergo si sermones
cipulam, et in retributionem, et in scundalum: obs-

1 Vind. Am. et aliquot manuscripti, suscipiunt.

* In editis, Domini, Dom,ini exitus mortis. Non
et 2 Vulgata, et praefert. Sic etiam Ms. 258. M.
repetitur, Domini, in manuscriptis nec apud Se- (a) Imitatur Sallustium in bello Catilinario, cap. H
ptuaginta. cujus etiam haec ibidem verba sunt Quippe seeundae
2 Sic Mss. Editi vero, non credant res sapientium animos fatigant.
(a Ne quis fallatur, exiius est nominativus pluralis, [b.Vide librum 2 de Doctrina Christiana, n. 13, et
ai diexodoi lou thanatou, non genitivus siugularis. Speculum.
LtD. VlVEB.

PATf,OL. XLI {Dix-huit.)

355 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 556

illius veri iunl, el tentemus quge ventura sunt illi, bro, qui vocalur Ecclesiastes, ubi ait, Non est bonum
et sciemus quae erunl vovissima ejus. Si enim justus homini, ni.si quod mnnducabil et bibet (Eccle. viii,

est fiUus Dei, suscipiel illum, el liberalnt eum de 15) ;

quid credibilius dicere intelligitur, quam quod
manu contranorum. Contumelia el tonnento interro- ad participalionem mensae hujus pertinet, quam
gemus illwn, ut sciamus reverentiam illius, et probe- sacerdos ipse Mecliator Teslamenti noviexhibet se-
mus putientiam ipsius. Morte turpisdma condemne- cundum ordinem Melchisedech de corpore et san-
mus illum: erit enim ei respectus ex sermonibus il- Ruine suo? Id enim sacrificium successit omiiibus
lius. Hxc cogifaverunt, el erraverunt : excaecavit iliis sacrificiis veteris Tesiamenti, quae immola-
enim illos malitia ipsorum [Sap. ii, 12-21). In Eccle- bantur in umbra futuri propter quod etiara vo- :

siastico autem fidesRentium futura praedicilur isto cem illam in Psalmo tricesimo et nono ejusdera
modo Miserere nostri, dominator Deus omnium, el
:
Mediatoris per prophetiain loquenlis agnosciinus ;
immitle limorem tuum super ornnes gentes : exlolle Sacnficium et oblationem uoluisli, corpus autem per-
manum tuam super genles alienas, et videant poten- fecisti mihi {Psal. xxxix, 7). Quia pro illisomnibus

tiam tuam. Sicut coram illis sanctificalus est in no- sacrificiis et oblalionibus corpus ejus offertur, el

bis magnifxceris in illis. ut agnoscant te secundum parlicipantibus ministratur. Nam istum Ecclesias-
quod ei nos agnovimus te, quia non esl Deus praeter tem in hac sententia manducandi et bibendi,
te, Domine {liccli. xxxvi, 1-5). Hanc optandi et pre- quam saepe repetil, plurimumque commendat, noa
candi specie propiietiam per Jesum Christum vi- sapere carnalis epulas
voluptatis, satis illud os-
demus impletam. Sed adversus contradictores non tendit, Melius est ire in domum luctus
ubi ait,

tanta firmilate proferunlur, qufe scripta non sunl quam ire in domum potus : et paulo post, Cor, in-
in canone JudfEorum. quil, sapientium in domo luctus, et cor insipienlium
2. In iribus vero iilis, quos Salomonis esse cons- in domo epularum {Eccle. vii, 3, 5). Sed illud magis
tat, et Juflaei canonicos habent, ut ostendatur ad commemorandum
existimo de hoc libro, quod per-
Christum et Ecclesiam pertinere quod in eis ejus- duas, unam diaboli, alteram
tinet ad civitales
modi reperitur, operosa disputalio neces-saria est, Chrisii, et carum reges diabolum et Christum Vse :

queti nos ultra quam oportet, si nunc adhibetur, tibi, terra, inquit, cujus rex adolescens, et principes

exiendit. Tamen qund in Proverbiis icgitur, viros iui maue comeriunl. Beata tu, terra, cujus rex tuus
impios dicere, Abscontlamus in lerra virum juslum ftius inyenuorum, et principcs lui in lempore come-
injusie, absorbeuoius vero eum tan<juam iufernus vt- (lunt, in forliiudine, et in confusione (Id. x, 16 et

veiitem, el au/cramus ejus memonam dtt lerra, pos- 17). Adolescentem dixit diabolum, propter slulli-
sessionem ejus pretwsam apprthenilamus (Prov. i, 11- tiam, et superbiam, et temerititem, et peiulan-

13) non iia obscurum

;
est, utde Chrislo et posses- tiam, caeleraque vitia, quae huic aestati assolcnl
sione ejus Ecclesia sine laboriosa expo^itione non abumlare Chrisluin aulera lilium ingenuorum,
:

possit intelligi. Tale quippe aliquid eliam Dominus sanctorum scilicet Patriarcharum, pertinentiura ad
ipse Jcsus per evangelicam parabolam osleudit liberam civilaiem, ex quibus est in carne progeni-
dixisse malos colonos Hicest haeres, venite, occida-
: tus. Principes illius civitatis mane manducantes,
mus eum, et noUni erii haerediias {Matth. xxi, 38). id est ante boram congruam ; quia non exspectant
Itemque illud in eoiieai libro, quod jam ante pers- opportunam, qu.ne vera est, in luturo sa?culo felici-
trinximus, cum ageremus de sterili quee poperil tatetn, tesiinanter beari hujus saeculi celebrilate
septem (Supra, cap. 4, n. 4). nounisi de Chri^to et cupientes^. Principes autem civitatis Christi tem-
Ecclesia mox ut tueril pronuntiatnm consuevit in- pus non fallacis t)eatitudinis patienter exspeclanl.
telligi ab eis, qni Christum Sapientam Dei esse no- Hoc ait, in forlitudine, ei non in confusionc: quia
verunt. Sapientia sedificavit sibi domum, et suffulnt non eos fallit spes de qua dicil Apostoius, Spes ;

columnas seplcm : immolavit suas victimus, miscuil auiem non confundil (Rom. v, 5). Dicit et Psalmus,
in craiere vinum suum, et puravit metisam suam. Elenim qui ^ te exspcctant, non confundentur (Psal.
Mistt servos suns convocans cum excdlenli praeilica xxiv, 3). Jam vero Canticum canticorum spiritualis"

tione ad cralerem dicens : Quis est insipiens ? diverlatV qw^d-Avn sanctarum est voluptas mentiura, in con
ad me. Et inopibus sensu di.vit : Venile, manducate jugio illius Rpgis et re^inae civitatis, quod est
de meis panibus, el bibite vinum quod mi.^icni vobis Christus et Eeciesia. Sed hn-c voluplas allogoricis
(Prov. IX, 1 5) Hic certe agnosciinus Dei Sapiea- tegminibus involuta est, ut desidereiur ardontius,
tiam, hoc esl, Verbum Palri cofeternum, in utero nudeturquc Jucundius, Pl appareat sponsus, cui
virginali domum sibi aedificasse corpus humanum, dicilur iii codem Cantico. /Eijuilas dilexil te (Can-
et huic, lanquam capiti membra, Ecclesiam sub- lic. I, 3); el sponsa quae ibi audit, Charitas in deli-
junxisse, niarlyrum viclimas >mmoIasse, mensam ciis tuts{Id. vii, 6). Tacita^ inulta transimus, cura
in vKio et panibus prajparasse, ubi apparet etiara bujusoperis terminandi.
sacerdotium secunrium ordinern Melchist^dech, iii-
sipientes el iiHipes sensu vocasse (|uia, sicut dicit ;

A|ioslolus, intirma hnjus niiinilit elegil, ut contun-

deret fortia (I Cur i, 27). Quibus tamen infirmis
qudd PP(|uitur Dcrelmquite inslpienlidm. ut
di';it : ' Pliircs Ms9 , celeritatf cvpientrs.
vivilalif : el qu.vriie prudeniiam, ul lialicalis vilam • Lov , Elcnim ttniversi qui. Abest universi a cae-
teris lil)ris.
(Prov. IV, 6). Participem auiem fieri mensas illius, ' Ita Mss. At edili, Tacite.
ipsura est incipere habero viiam. Nam et in alio li-
657 LIBEU DECIMUS SKPTIMUS. 5fS«

CAFUT XXI. — De rcgibut jml Salomonem, sive in ipsum, «rguoro pcr Prophelas. Nam ibi oxHtiterunl
Jtulu, sive in Israel. «l niugni illi inHigncsriue Fropheta', qiij eliurn
niirubiliu multa lccorunt, Elias et EliseeuH diBcipu-
Cratori posl Siiloinoiiom rcgoH Ilohroeorum vix in- luaojiiH. litiaiii ihi diconti Kii.n, Domiuc,
Proplielai
vciiiuiilur |)or aliqiiu (LMiigiiiula ilioloruin Hiioruin luos orcUrrunl, ulfuria lua suljoderunl, ct
eyo reiic
rerumve (^osturuin, quod ad Chrisluiii el Kcclosiain tus sum solus, et guierunt animam meam {Ullie(/.
xix,
porliiieal, proptietasae, sivo in Juda, sivi; iii Isr.iol. 1<>) ;
responsum est, illic esse sepleni millia viro-
Sio eiiiin aiipollut;u aunt populi partcs, ox (luo
illiiis rum, (jui non curvuvorunt genuaante Baal.

propter Salonionis oirensum lempore lilii ejus Ilo-

boam, qui patri succossit in rognum, Doo vindi- CAPUT XXIII. —
vario ulriusque regni Uchrxo-
[)e

cantc divisus cst. Proindc Irihus dcceiii, quas acce- ruin slatu, doncc ambo
finpuli in raptivitatem di-
pit Jerobotim scrvus Salomonis, rex eis in Samaria ver.io tempore ducercnlur, revoc.ato postea Juda
in
ccnstilutup, propric vocabantur Isruel, quumvis hoc regnum suum,quod novissime inHomanorum tran-
universi populi illius nomcn esset. Diiabus voro siit poleslatern.

Iribubus, JudiB scilicet et Benjamin, quae propler

Iteraque in regno Juda pcrtinente ad Jerusalem,
David, ne penitus regnuin slirpis ejus fuisseteradi-
etiam succedentiura regura temporibus non defue-
catum, remanserant subjacenles civilali Jerusalcm,
runl Prophetae sicut Deo placebat eos miitere, vel
Jud(B nomen fuit:quia ipsaeral tril)usunde David. :

Benjarain vero|tribua altcra ad idem regnnm, sicut

adpru;nuntiandum quod opus eraLvel ad corripien-
da poccataprajcipiendamque.jusliliam. Nara etillic,
dixi, pertinens, eral undo luit Saiil rex ante David.
etsi longe minus quiam in Israel,
Sed siinul islcB du(c Iribus, ul dictum est, Juda vo- tamen exslitorunt
reges qui suis impietatibus Deum graviier offende-
cabantur et hoc nomine discernebantur ab Israel,
;

rent, et moderatis flagellis cum populo simili' ple-

quod appellabantur proprie decem tribus habeu-
'

les suura regera. Nam tribus Levi, quoniam sacer-

cterentur. Piorum sane regum meritaibi nonparva
laudantur. In Israel autem reges alios magis, alios
dotalis fuit, Dei, non regum servitio mancipala,
minus, oranes tamen reprobos legiraus. Utraque
terlia decima numerabatur. Joseph quippo unusex
igilur pars, sicut jubebat divina providentia, vel
duodecim filiia Israel, noD unam, sicut CcCleri sin-
sinebat, variis et erigebatur prosperitatibus, et ad-
gulas, sed duas tribus fecit, Ephraem et Manassen.
versitatibus premebatur et sic alfligebatur, non
Verumtamen etiara trihus Levi ad regnum Jeroso- :

lymitanura pertinebat niagis,ubi erat Dei templum, solum externis, verumetiaminter secivilibus bellis,
cui serviebat. Diviso igitur populo, priraus regnavit ut certis existentibus causis, misericordia Dei vel
in Jerusalem Roboara, rex Juda, filius Saiomonis; ira palesceret donec ejus indignatiune crescenle
;

et in Samaria Jeroboam, rex Israel, servus Salorao-

universa gens illa a Chaldisis debellanlibus, non
nis. Et cumvoluisset Roboam tanquara tyrannidem solum subverteretur in sedibus suis, sed etiam ex
divissB illius partis belio persequi, prohibitus est maxiraa sui parle transferretur in terras Assy-
populus pugnare cum fratribus suis, dicente Deo riorum, prius illa pars, quae vocabatur Israel in
per propheiam, se hoc fecisse (III Reg. xii, 24). tribubus decem; postea vero etiam Judas, eversa
Undo apparuil nuUum in ea re, vel regis Israel, vel Jerusalam el templo illo nobilissimo in quibus :

populi fuisse peccaium, sed voluntalera Dei vindi- terris per annos septuaginta caplivum egit otiura.

cantis impletara. Qua cognila, pars utraque inter Post quos inde dimissa, lemplum quod eversum
fuerat, instauravit et quamvis plurimi ejus in
se pacata conquievit non enim religionis, sed
:
:

regni fuerat facta divisio. alienigenarum degerent terris, non habuit tamen
deinceps duas regni partes, et duos diversos in
CAPUT XXII. — De Jeroboam,
qui impietate idolola- singulis partibus reges sed in Jerusalem princeps
:

Iriae subdifumsibi popuhim profanavit,in quo tamen eorum unuserat alque ad Dei templum, quod ibi
;

non destitit Deus eC Prophetas inspirare^, etmultos eral, oraaes undique, ubicumque essent, et unde-

ab idololatriae crimine custodire. curaque possent, per certa tempora veniebant. Sed
nec tunc eishostes ex aliis gentibus expugnatores-
Verura rex Israel Jeroboam raenle perversa non que defuerunt: nara etiam Romanorum jam tribu-
credens Deo, quem veracem promisso sibi regno da- tarios eos Christus invenit.
toque probaverat, tirnuit ne veniendo ad templura
Dei,quod erat in Jerusalera, quo secundura divi- CAPUT XXIV. — De Prophetis qui vel apud Judxos
nam regem sacrilicandi oausa universae illi genti postremi uferunt, vel quos circa tempus nativilatis
veniendum fuit, seduceretur ab eo populus, et stir- Christi evangelica prodit historia.
piDavid tanquam regio semini redderetur et ins- ,
Toto autera illo tempore, ex quo redieruntde Ba-
titnitidololatriam in regno suo, et populum Dei
bylonia, post Malachiara, Aggaeum et Zachariara,
secum siraulacrorura cultu obstrictum nefanda
qui tunc prophetaverunt, et Esdram, nonhabuerunt
impietate decepit. Nec tamen omnimodo cessavit
Prophetas usque ad Salvatorisadventum, nisialium
Deus non solum illum regera, verura etiara succes-
Zachariam palrem Joannis, et Elisabeth ejus uxo-
sores ejuo et impietatis imiiatores, populumque
rem, Christi nativitate jam proxima et eo jam ;

nato, Simeonem senem, et Annam viduam jamque

' Er. et Lov., quae Melius alii codices, quod. nomen

Bcilicet IsraeL 2 Er. et Lov., simul, Meliusautem Vind. Am. etMss.,
^ In Ante excusis, prophetias inspirare. simili.
 ;

559 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 560

grandsevam, ipsum Joannem noviasimum qui

et : praenuntiata. Malachiamvero, Aggaeum, Zachariam,
juvenis, jam juvenem Christum, non quidem futu- et Esdram, etiam Judaei reprobi ia auctoritatera
rum praedixil, sed lainen incognilum propiielica canonicam receplos novissimos hnbent. Sunt enim
c(5|initione monstravil; propler quod ipse Dominus et scripta eorum, sicut aiiorum, qui in magiia mul-

ail, Lex et Propheix usque ad Joannem

{Malih. xi, tiludine Prophetarum perpauci ea scripserunt,
•

13). Sed istorum quinciue proptielaiio ex Evange- quaj auctoritatem canonis otjtinerent. De quorum
iio nobis nota est ubi el ipsa
:
Virgo mater Domini praedicti?, quae ad Christum Eccleaiamque ejus
anleJoannem propbetasse invenitur (Luc. i, 46-55). pertinent, nonnulla mihi in hoc opere video esse
Sed hanc istorura prophetiam Judaei reprobi non ponenda quod commodius fiet, adjuvanle Domino,
: M
accipiunt acceperunt autem, qui ex eis innume-
:
sequenti libro ne hunc tani prolixura ulteriua
;
^
rabiles Evangelio crediderunt. Tunc enim vere oneremus.
Israel divisus est in duo, divisione illa, quae per
Samuelem prophetam Saiili regi est irarautabilis * Sic Mss. Editi vero, prophetarunt.

LIBER DECIMCJS OCTJFUS (a)

tempore Abraham ad mundi finem procursu cum ipsa civitate coelesti et attingit
Dicit de terrcnae civitatis a :

oracula de Cliristo, cum Sibyliarum, lum maxime sacrorum Vatum, qui ab regui Romanorum exordio scripse-
runt, Osee, Amos, Isaiae, Michaeae, et subsequentium.

CAPUT PRIMUM. — De his qux usque ad tempora ut ambae inter se possint consideratione legentium
Salvaloris decem et septem voluminibus dispulata comparari.
SUllt.
De civitalum duarum, quarum Dei una, saeculi CAPUT II. —
De lerrenpe civilaiis regibus atque iem-
hujus est allera, i:i qua nunc est, quanlum ad ho- poribus quibus ab e.voriu Abrahae sanclarum lem-
rainuin genus pertinrti, etiam ista peregrina, exortu pora suppulala conveniunt.
el procursu ^ et di^bitis fidibus mt; scnptutum esse
1. Societas igitur u.-squequaque mortaliura diffusa
promisi cum priiis inimicos civilalis Dei, qui
: If
per terras etin locorumquaniislibet diversitatibus,
qui condilon ejus Christo deos suos praeleruni, et
uniu? tamen ejusdemque natur* quadani commu-
livore sibi peniiciosissimo atrocitcir invidenl Cbris-
nione devinctn, utilitaies el cupiditates suas qui-
lianis.quanlum meadjuvarel ejusgratiarefellissem
quod voluminibus decem prioribus fecl. De bac busque sectantibus, dum id quod appetitur, aut
nemini, aiit non omnitms gulficit, quia non esl
vero mea, quam modo commemoravi, Iripartita
promissione, decimum ^sequeniibiis q latuor libria idipsum, adversum se ipsam plerumque dividitur,
ainbarum est digesius exortus deinde procursus et pars pariem, quae praevalet, opprimil. Victrici
;

enira victa succumbit, dominationi scilicet, vel

ab homine primo usque ad diluvium libro uno,
qui est hujus operis quintus decimus atque inde ;
etiam libertati qualemcumque pacem praeterens ac
usque ad Abraham rursus ambae, tempo- sic ut in salutem ita ut magnae fuerint admirationi qui pe-
:

rire nuam servire maluerunt. Nam in omnibus fere

ribus, ita el in uoslris iitieris concurrerunt. Sed a
genlibus quodammolo vox naturae ista personuil,
patre Abrahain usque ad Regum lempus Israeli-
ut subjugari victoribus mallent, quibus contigit
tarum, ubi sexlum decimum volumen absulviiiius,
etiude usque ad ipsius in carne Salvatoris adven-
vinci, quam omnifaiiam * vastatione deleri.
bellica
Hinc fHCtum est ul non sive Dei providenlia, in
tuiii, quousque decimns septimus liber tendiiur,
cujus poteslate esl ut quisque bello aut siibju^'etur
sola videtur in meo
cucurrisse Dei civitas
^slllo :

aut siibjugel, quidam essent regnis praediti, qui-

cum in hoc s«culo uon sola cucurrerit, sed auibae
utique in geiiere humano, aicut ab inilio simul,
dam regnantibus subditi sed inter piurima regna
:

lerrarum, in quaj terrenae utililatis vel cupidilatis

8U0 procursu tempora vanaver^nt. Verum boc ideo
est dlvisa socieias Ci|uam civitaiem mundi hajus
feci, ut prlus, ex quo apertiores Dei proinissiones
univer.sali vocabulo nuncupainus), duoregna cerni-
esse cccperunt, u^^que ad ejus ex Virgine n»tivita-
mus longe caeteris provenisse clariora, Assyriorum
lem, in quo fuerant qu» primo promiltebrtnlur
^*

impleiid.j, sine inlerpeilatione a conlrano altenus

primum, deinde Romanorum, ut temporibus, ila
locis inter se ordinata alque distincta. Nam quo
civitatis, ista quae Dci est procurreiis, distinctius
appareret quamvis usque ad revelationeiu Testa- modo illud prius, hoc posterius eo rnodo illud;
;
in Oriente, hoc id Occidente surrexil denique iu
menti novi, non in lumine, sed in umbra cucurre-
:

jllius fine htijiis inilium confestim fuit (a). Regna

rit. Nunc ergo, quod intermiseram, video esse fa-
ca^tera, caeterosque reges velut appendices istorum
ciendum, ul ex Abrahajlemporibus quomodo etiam
quanlum satis vidctur, atlingam, dixerim.
illa cucurrerit,
2. Ninus ergo jain secundus rexerat Assyriorum,
qui pairi suo Belo successerat, regni illius primo
• Codices 2050, 2031 ct 253, progressu. M.
2 Apud Lov.. in (ler.imuin : minus bene. regi, quandoin terra Chalda^orum natus est Abra-
3 Am et Lov., in medio. Editi alii et manuscripti,
in meo.
Sola cditio Lov., in qna. Sic plures manuscripli. Alii vero
' cum editis, om-
(a; Scriptus circiter uuuum 426. Vide infra, cap. nifaria.
&4. (a) Vide infra, cap. 27.
H61 MnKit DKriMus ncTAvrs. »62
ham (a). Enitoliam loir.poro illo ronnniii Sicyonio- trt fuoiit, ii) so.xLo diioiiiio lihro diximUH (C«>». \).
rum admodtiin ptirvinn, n (|ii() ilio UM(l(t('iiiii(|uo Kiliiiiii piirro INiiii malri Hucce*-
ct HemirHiriiiliH, qui
do(^liH»iiiiiis MiiroiiH Viirro Hcrlxnia (l(i (iciilc. popu- sil III rcgniiiii, (|iiiduiii otiain i()HUiii Niduin, (|uidam

11 lloiiiuni, vtdiil (iiiLi(iii() loiiiporo, cxorsiiH ohL. Ab voro (lorivaLi) a patre vociiliiilo Nmyum vocunt. '

his eniin Sicvonioriim rogibua nd Alhenienaea por- Bicyonioruin aiiieiii rcgnum tunclcnel>ai Tolxion *.
vonit, ft ml Liitinos, indo iid IloiiiHnos acd
qiiiliiia ; Qiio rognanlo um|iio adco ihi iiiitiu ct l.olu tcmpora
anLo conililam Hoinuin in compurationo rti^ni Assy- fucruiii, ut (•uiii (lofiiDciuin volul douiii colerorit
riorum perexigua ista memonmtiir. Ouurnvia Atlio- sacrilicnndo, Pt ludos celcbrundo, quoB ei primitus
nionaos in(Jr;iioin plurimiiinclaniissoruloutiir otiam instilulos fcrunt.
Siillustius llomfiniis hisioricus, plus trtmon (ama,
quum re ipsa. Nam loipions de illis Alhciiiensium, CAPUT III. —
Quibus regnanttbus apud Assyrios at-
inquit. res ge^tie, sicuti ego cxistimo, salis amplas que Sicyonios Abrahae ccnfenario Isaac de promis-
magnificXifue fuere: vcrumaliquaiUo viinores lamen : sione sit natus, vel ipsi Isaac sexayenario Esau et
quain fama ferunlur. Sed quia provenere ilii scriplo- Jacob gcmini de Rebecca sinl edili.
rum magna ingenia, per terrarum orbem Alhenien-
sium facta pro mnximis celehranlur. Ita eorum qui Hujus teinporihiia etiam Isaac ex promissione Dei
fecere, virius tanta habetur, quanlum eam ve.rbis po- natus est centpnario patri lilius Abrahae dc Surra
luere exlotlere prwclara ingenia {Belli Caiil., cap. conjupe, qiiae steniis et anus jam spem prolis arni-
8). Accedit huic oivilali non parva eiiam ox litteria serat. Tunc ot Assyriis quintus orat rex Arrius (6V
et philosophis gloria, quod ibi potissimum talia Ipsi voro Isaac sexagenario nati sunt goinini, Lsau
studia viguerunt. Niim quantum altinel ad inipe- et Jacob, quod ei Rebecca uxor poperil, avo eorum
rium, uullum raajus primis temporibus, qnam Abraham adhuc vivcnte, ot contum sexaginta aeta-
Assyriorum fuit, neclain longe Uteqoe (iitfusum. tis annos ajjente qui expletis cenluin septuaginta
:

Quippe ubiNinus rex, universam Asiam,

Beli filius, qiiinque defunctus est regnantibiis apud Assyrios;

quae totius orbis ad numerum partium tertia dici- Xerxe illo antiquiore, qui etiain Baleus (c) vocaba-
tur, admagniludinem verodimidia reperitur, usque tur, el apuil Sicyonios Thuriacn, quern i]uidain Thu-
ad Libyae fines subcgisse tradilur {b). Solis (juippe rimachuin ^ scribunt, septimis regibus. Re^'num
Indis in partibus Orientis non dominHbalur: quos auiem Argivorum simul cum Abrahae uepotibus or-
lamen eodefuncto Semirarois uxor ejusest agressa tum est, ubi primus regnavit Inachus. Sane quod
bellando. Ita faclum est, ut quicumque in illis praetereundum non fuit, etiam apud sepulcrum
terris populi, sive reges erant. Ass^riorum regno septimi sui reptis Thuriaci sacrificare Sicyonios soie-
dilionique parerent, et quidquid imperaretur effi- re, Varro refert. Regnantibus porro octavis regibus,
cerent. Abraham igiturin eo regno apud (Jhaldaeos Armamitre Assyriorum, Sicyoniorum Leucippo, et
Nini temporibus natus esl. Sed quoniam res Graecae primo Argivorum Inacho, Deus locutus est ad Isaac,
inulto sunt nobis quam Assyriae notiores, et per atque ipsi quoque eadem quae palri ejus duo illa
Graecos ad Latinos, ac deinde ad Romanos, qui promisil, semini scilicet ejus terrain Ghanaan,
etiam ipsi Lalini sunt, temporum seriem deduxe- et in ejus sennine benedictionem cunctarum gea-
runt qui gentem populi Romani in originis ejus tium. Hiec ipsa promissa sunt etiam filio ejus ne- ;

antiquitate rimali sunt; ob hoc dehemus, ubi opus poii Abrahae, qui est appeliatus primo Jacob, post
est, Assyrios memorare reges ut appareat que- : Israel, cum jam Belocus rex nonus Assyriis, et
madmodum Babylonia, quasi prima Ronia, cum Phoroneus Inachi filius secundus regnarel Argivis,
peregrina inhoc rnundo Dei civitate procurrat. Res Leucippo adhuc apud Sicyonios permanente. His
autem quas proptercomparalionem civilatis utrius- temporibus Grmcia sub Phoroneo Argolico rege le-
que, terrenae scilicetel ccDelestis, huic operi oporlet gum et quibusdam clarior facta est in-*
judiciorura
inserere, magis ex Graecis et Latinis, ubi et ipsa slitutis Phegous tamen frater hujus Phoronei ju-
:

Roma quasi secunda Babyloaia est, debemusassu- nior, cum esset morluus, ad ejus sepulcrum tem-
mere. plum est constitutumj in quo coleretur ut deus, et
3. Quando ergo natus est Abraham, secundi reges ei boves immolarentur. Credo honore tanto ideo
erant, apud Assyrios Ninus, apud Sicyonios Europs dignum pularunt, quia in regni sui parte (pater
(c) primi autem, illic Belus, hic /Egialeus fuerunt.
.•
quippe loca ambolus distribuerat, in quibus eo vi-
Cum vero egrosso Abraham de Babylonia, promisit vente regnarenl) iste sacellaconstituerat ad colen-
ei Deus ex illo magnam gentem fulurara, el in ejus dos deos, et docuerat observari tempora per men-
semine omnium gentium bonedictionem, Assyrii ses atque annos, quid eorum quatenus metirentur
quarliim regem hahebant, Sicyonii quintum apud :

illos enim regnabal filius Nini post matrem Semi- Ninyum. At Mss. cum Eusebio, Ninyam.
1 Editi,
ramidem, quae ab illo interfecla perhibetur, ausa 2 Editi, Telexion. Manuscripti vero, Telxion vel ;

filium mater incestare concubitu. Hanc putanl iion- Telsion.

3 Aliquot Mss., Thirimacum. Eusebius vero, Thira-
nulli condidisse Babyloncm, quam quidem poluit
machum.
instaurare (o). Quando autem, vel quomodo condi- Babylonem a Semiramide exstructam asse-
(a)
runt Diodorus, Justinus et alii. Josephus vero, Eu-
(a) Jam dixit supra lib. 16, cap. 17, natum Abra- sebius, Marcellinus aliique, instauratam solummodo
hamum anno regnantis Nini quadragesimo tertio, ab ea dicunt. et amplissimo mojnium ambitu cinc-
8ecutu.s Chronicoa Eusebii quo alii improbato or-
; tam, qui inter miracula mundi numeratur, stadiaque
tum Abraharai ad Semiramidis annum vigesimum ter- quadringenta et octoginta fertur collegisse.
tium referunt. (b) Eusebii Chron Analius. Ex nostris et ex plu-
,
—
(b) Vide infra, cap. 22 ; et supra, lib. 16, cap. 17, et ribus PP Benedictinorum Mss. reponimus, Arrius.
lib. 4, cap. 6. (Aralius). M.
(c) Eusebius in Chron. (c) Apud Eusebium, Balaneus.
563 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 564
atque numerarent. Haec in eo nova mirantes rudes deinde una littera, ut fieri
assolel, commutata, Se-
adhuc hominos, morto ol>ita deum esse lactum si-
ve opinali sunl, sive voluerunl. Nam et lo lilia Ina-
rapis
illo,
diclus est
Et constitutum est etiam de
(a).
eum horaiuem dixisset fuisse, ca-
ut quisquis
H
H
cbi fuisse perhibetur,qus postea Isis appeliata, ut
magna dea culta esi in ^gypto quamvisalii scri- :
pitalem penderet pffinam. Et quoniam fere in om-
nibus templis, ubi colebantur Isis et Serapis, erat
|
bant eam ex ^Ethiopia in jT.gyptum venisse reginam; etiara siinulacrum, 'juod digito labiis impresso ad-
el quod late jusleque imperaverit, eisque raulta monere videretur, ut silentium fieret hoc signifi- ;

commoda hunc honorem illi

et lilteras instituerit, care idem Varro existimat, ut homines eos fuisse
habituin esse divinum posleaquam ibi morlua est, tacerelur. Ille autem bos, quera mirabili yanitate
et tantum honorem,ut capitali crimine reus fieret^si decepia /Egyptus in ejus honorem deliciis aniuen.
quis eam fuisse hominem dicere. tibus alebat, quoniam eum sine sarcophago vivum
venerabantur,Apis, non Serapis vocabatur.Quo bo-
CAPUT IV. — De iemporibus Jacoh et filii ejus ve mortuo, quoniara quaerebalur et reperiebatur
Joseph. vitulus coloris ejusdem, hoc est, albis quibusdam
maculis similiter insignitus mirura quidam et di.
Regnantibus Assyriorum decimo regeBaleo, et Si- ;

initus sibi procuratum esse credehant. Non enim

cycniorum nono Messapo, qui etiam Cnphisos * a
quibusdam traditur (si tamen duorum nominum
magnum erat daemonibus ad eos decipiendos phan-
tasiam talis tauri, quam sola cernerel, ostentare
homo unus fuit, ac non potius alterum pro altero
vaccae concipienti atque praegnanti, unde libido
pulaverunt fuisse hominem, qui in suis posuerunt
matris attraheret quod in ejus fetu jam corporali-
8criplis alterura nomen), cum rex Argivorura ler-
ter appareret sicut Jacob de virgis variatis, ut
tius Apis esset, morluus esl Isaac annorum centum
:

oves et caprae variae nascerentur, effecit [Gen. xxx,

octoginta, et reliquil geminos suos annorura cen-
tum et viginti quorum minor Jacob pertinens ad
:
37-42).Quod enim homines coloribus et corporibus
civitatem Dei,de qua scribimus, majore utique re-
veris,hoc daemones figuris fictis facillime possunt
animalibus concipientibus exhibere.
probato, habebat duodecim filios quorum illum, ;

qui vocabatur Joseph, mercatoribus in iEgyptum

transeuntibus fratres, adbuc Isaac avo eorum vi- CAPUT VI,— Quo regnante apud Argivos, quove apud
vente (a), vendiderant. Stelit autem ante Pharao- Assyrios, Jacob in j€gypto sil mortuus.

nem Joseph, quando ex humilitate, quam pertulil,

Apis ergo rex, non ^Egyptiorum, sed Argivorura,
sublimatus est, cum triginta essel annorura quo- :

morluus est in .€gypto. Huic filius Argus succesit

niam somnia regis divine interpretatus, praenun-
in regnum, ex cujus nomine el Argi, et ex hoc Ar-
tiavit seplem ubertatis annos futuros, quorum
givi, appellati sunt superioribus autem regibus
abundanliam praepollentem consequentes alii sep- :

nondum vel locus vel gens habebat hoc nomen.

lem steriles fuerant consumpturi el ob hoc eum ;

rex praefecerat ^gypto, de carcere liberatum, quo

Hoc ergo regnante apud Argivos, et apud Sicyo-
nios Erato, apud Assyrios vero adhuc manente
oura conjecerat integritas caslitatis quam fortiier ;
Baleo, mortuus est Jacob in iEgypto annorum cen-
servans male amanti domina^, el male credulo do-
mino mentiturae, veste etiam derelicta de manibus tum quadrHginta septem, cum moriturus filios
suos ei nepotes ex Joseph benedixisset, Christum-
attrahentis aufugiens, non consensit ad sluprum.
que apertissime prophelasset, dicens in benodic-
Secundo autem anno septem annorum sterilium,
tione Judae, Non deficiet princeps ex Juda, et du.x de
Jacob in yEgyplum cum suis omnibus venitad fi-
(emoribus ejus, donec veniant qux reposita sunt ei :
lium, agens annos centum et triginta, sieut inler-
el ipse e.xspectalio gentiur.i (Gen.
Re- xlix, 10).
roganti regi ipse respondit (Gen. xlvii, 9) ; cum
gnante Argo suis ccepit uti frugibus Graecia, et ha-
Joseph ageret triginta et novem, ad triginta scili-
bere segetes in agricultura.delatis aliunde semini-
cel quos agebat, quando a rege honoratus est, ad-
bus. Argus quoque post obitum deus haberi coepit,
ditis septem uberlatis, et duobus famis.
templo et sacrificiis honoratus. Qui honor eo re-
CAPUT V. —De Api rege Argivorum,quem JEgyptii
gnanle ante illum delalus est homini privato et
fulminato cuidam Homogyro, eo quod primus ad
Serapim nominatum divino honore coluerunl.
aratrum boves junxerit.
His temporibus rex Argivorum Apis navibus
transvectus in .Egyplum, cum ibi mortuus fuisset, CAPUT VII. — Quorum regum tempore Joseph in
factus est Serapis omnium maximua yEgyptiorum jEgypto defunctus sit.
deus. Nominis autem hujus, cur non Apis eliam
post morlem, sed Serapis appellatua sit, facillimam Regnanlibus Assyriorum duodecimo Mamito ', el
rationera Varro rcddidit. Quia cnira arca in qua undecimo Sicyoniorum Plcmnaao ', et Argis adhuc
mortuus ponitur, quod omnesjnm sarcophagum (/»)

vocant, (jop6^ dicitur graece et ibi eum venerari se-

; 1 Viud. Ani. et Er., Ilcrmasco. Nonnulli Mss.,
pulium conperant, priusquam templum ejus esset Amythn. Alii cuni Lov., Mamilo juxta Eusebium, ;

exslruclum velut Soros et Apis, Borapis priroo qui lamen liunc non duodecimum, sed undecimum
*,
;
Assyrinrum rcgom ponit doinde duodecimum Man- ;

cliaolum, lcrtium decimum Ipbereum, quarlum de-

' Nonnulli. Mss., Cephisus. cimum Mnmylam, cujus loco Saplirum capite sequenti
' Sic omDes Mss. At editi, relut Sorosapis vel Sora- rpfert Au«ustinus.
pis primo. 2 Plures Mss., Pfem meo. Euf^ehins, Plenneum .xocai.
la) Conf. Quaest. in fien.. q. 122. (n) He liis ofymologiis quid scufiendum sit,
{h) Snrcnpliarjnn, id esl, carnivoruni, qui graece vide apud .labloiisliium ad 1'aullicum /^^gypfiorum,
*o>-o.v, de est, locutus et urna dicilur. lib. 2, cap. 5, § 8, qui te meliora dooebil. Labchbr.
 ;

m Mnrri nKcrMfis octavus. R66

miinoiito Ar^i;(), inorluiifl nst Joafiph ia /K^yplo nn- hioc anti(|ua liltoriB mandavnrunt, ambon hoinineB
noriiin cniiliim nt (incniii {('.nti. l. 21)). l*o-»t ciijim fuiHsn, ot (|iio(l iriortalilniH itd inliuri vilain coiiiiiio-
inoilnin |)0|)iiliirt Dfi iniiiiltililnr orcsnoMS iiiniiHiL (liiiH ilmrniidaiii iiciKilir.ia iriiillii coiituliTiot, liono-
in .Egypto cimtuin t|iiii(lru;<inla quin(|iin «mioH, rcs al)moruisae divinos. Miiiorva vcr» loiige
nin
trant|iiilln prius, doiion inornrnnliir (iiiilnis Josnpli hin untiqiiior. Nain leniporiliiis Ggygii' ad lanurn,
notUH ruil : (Iniiuic c^uia invidnlxitiir incrninenlis qiii riiLoniH ilicitnr, vir^;inali apparuiaae Inrlur
ejus,erantquo suspoctu quouaquo indo iibnrarctur, OJtatn undo et Tritonia nuncupala nsl multorurn
; :

porsecutionibua (intcr quiis tainnn (iivinituB fe-

'
sano oporiiin invontrix ct trtnto procliviUH doa;

cnndata mnltiplicalionn crcsonliat) et iuboril^uy prn- cnulila, (juanLo miritiB origo cjus innotuit. Qnid
mebalur intolerabilis servitutis. In Assyria vero et eniin dn capilo Jovia nata canilur, poetin ct ftibu-
GriBcia por i(iem tempus regna eadem pormane- lis, non hialoria; robuH(|un gcatis est applicandum.

bant. Quanquam Ogygius ipae qoando fueril, cujus tem-

poribus etiam diluviuin magnum lacturn est, non
GAPUT VIH. —
Quorum regum .rtale Moyxes valus illud maximum quo
nuili homines evaserunt, nisi
sil, et quorum deorum iisdem temporibus sil orla qui arca essn potuerunt, quod goniiurn neo
in
religio. Gneca nec Latiua novit historia (a), sed lamcn
raajus quam postea tempore Deucalionis fuit, inler
Cum ergo regnaret Assyriis quartus decimus
scriptores hiatoria; non convenil. Nam Varro inde
Saphrus, et Sicyoniis duodecimus Orthopoiis, et
Griasus quintus Argivis, natus est in /E.i;;yplo exorsus est librum, cujus mentionem superius
feci, el niliil sibi, ex quo perveniai ad res Uoma-
Moyses, per quem populus Dei de servitute ^^?^gyp-
tia liberatus est, in qua eum ad desideranduin sui
nas, proponit antiqniua qoam Ogygii dilivium, hoc
est, Ogygii factuin temporibus. Nostri autem qui
Creatoris auxilium sic exerceri oporteliat. Regnan-
libus memoralis regibus fuisae a quibusdam cre-
Clironica scripserunt, prius Eusebius, post Hiero-
ditur Prometheus (a); quem propterea ferunt de nymus, qui utique prfficedentes aliquos historicos
luto formasse homines, quia sapientiiB optimus in hac opinione secuti sunt, post annos amplius
doctor fuisse perhibetur: nec tamen ostenditur quam trecentos jam secundo Argivorum Phoro-
qui ejus temporibus fuerinl sapientes. Frater ejus neo rege regnante Ogygii diluvium fuisse comme-
Atlas magnus fuisse astrologus dicitur unde oc-
* :
morant. Sed quolibet tempore fuerit, jam tamen
casionem fabula invenit, ut eum ccElum portare Minerva lanquam dea colebatur, regnante Athe-
confingeret quamvis raons ejus noinine nuncupe-
:
niensibus Cecrope, sub quo rege etiam ipsam vel
tur, cujus altiludine potius coeli portatioia opinio- instauralam ferunl, vel conditam civitalem.
nem Multa quoque alia ex
vulgi venisse videatur.
CAPUT IX. — Quando Atheniensium eivilas sit con-
illis temporibus confingi fabulosa ciBpe-
in Graecia
dita,et quam causam nominis ejus Varro perhibeat.
runt sed usque ad Gecropem regem Aihenien-
:

sium, quo regnante eadem civitas etiam tale no- Nam ut Athenae vocarentur, quod certe noraen a
men accepit, et quo regnante Deus per Moyeen Minerva est, quae graece 'A6y)va dicitur, hanc cau-
eduxit ex .^E^ypto populum suum, relati sunt in sam V,.rro indicat. Cum apparuisset illic repente
deorum numerum aliquot mortui caeca et vana olivaearbor, et alio loco aqua erupisset, regem
consuetudine ac superstitione Graecorum. In qui- prodigia ista moverunt, et misit ad Apoliinem Del-
bus Criasi regis conjux Melantomice^, et Phorbas phicum sciscitatum quid inlelligendum esset, quid
tilius eorum, qui posl patrem rex Argivorum sex- faciendum. llle respondit quod olea Minervara si-

tus fuit, et seplimi regis Triopae fiiius lasus, et gniflcaret, uada Neptunum, et quod esset in ci-

rex nonus Sthenelas, sive Stheneleus, sive Sthene- vium potestate, ex cujus nomine potius duorum
lu8, varie quippe in diversis auctoribus invenitur. deorum, quorum signa illa essent, civitas vocare-
His temporibus eliam Mercurius fiiisse perhibetur, tur. Isto Cecrops oraculo accepto, cives omnes

nepos Atlaatis, ex Maia filia: quod vulgatiores utriusque sexus (mos enira tinc in eisdem locis
eliam litlnrae personant. Multarum autem artium eral, ut etiam feminae publicis consuUalionibus in-
peritus claruit, quas et hominibus tradidit quo :
teressent) ad ferendum suffragium convocavil.
merito eum posl mortem deum esse voluerunt, Consulta igitur multitudine mares pro Neptuno,
sive etiam crediderunt. Posterior fuisse Hercules feminse pro Minerva tulere sententias et quia una :

dicitur, ad ea tamen tempora pertinens Ari;ivo- plus est inventa feminarum, Minerva vicit. Tunc
rum quamvis nonnulli eum Mercurio praeferant
:
Neptunus iratus marinis fluctibus exasstuanlibus
tempore ; quoa faUi existimo. Sed quolibet tem- terras Alheniensium populalus est quoniam spar- :

pore nati sint, constat inter historicos graves, qui gere latius quaslibet aquas difflcile dasmonibus
non esl. Cujus ut iracundia placaretur, triplici sup-
1 Editi post, persecutionibui addunt, affligehatur 1 Mss. Ogygiet infra pro, Ogygius,
;
habent, Ogy-
innumeris : quod a Mss. abest. gus : quidam tamen
isto secundo loco, Ogygis. Vide
2 In veteribus libris constanter scriptum est, iufra, Jib. 21, cap. 8, n. 2.
Atlans. Non defuisse tamen inter gentiles historicos,
(a)
* Mss. At
Ita Vind. Am. Er., Melancomice. Lov., qui maximi istius et universalis diluvii atque ar-
Melant,onice. cae Noe meminerint, Berosum liabylonium scilicet,
(a) Sic Eusebius In Chronico, ex aliorum et ipse Mnaseam, Nicolaum Damascenum, et Hieronymum
opinione loquens Sccunduni quorumdam, ait, « opi-
: yEgyptium, scribit Josephus, libro 1 Antiquitatum
« nioucm his temporibus fuit Fromethcus, a quo Judaicaruin, ca|). 4, et ex ipso Eusebius, 1'raepa-
« homine.s factos essc commemoraut et re vera : rationis evangelicae libro 9. capp. 11 et 12 ; sed genti-
IIcum enim sapicns e?set, feritalem eorum et ni- lium illorum scripta ad barbaricas historias pertinent,
« miam imperitiam ad humanitalem et scientiara trans- non ad Graccas aut Latinas, de quibus Augustinus lo-
«; figurabat. » quitur. Lud. Vives,
 ;

367 DE CIVITATK DEI, S. AUGUSTINI 568

plicio dicit idpm auclor ab Alheniensibus affectas quae in adversariis suis viris obtinere Atbenas po-
esse tiiulieres : ut nulia ulterius ferrent suHragia, tuitetamicas suas feminas Alhenacs habere non po-
ul uullus nascontium maiernum DomeD accipcrel, tuit. His temporibus, ut Varro scribit, regnante

quis eas Alhen.-eas vocaret. Ita illa civilas Atheniensibus Cranao, successore Cecropis, ut au-
ut ne
maler ac nutrix' liberalium doctrinarum, el tot tem nostri Eusebius et Hieronymus, adhuc eodem I
tantorumqiie philosophoruin, qua nihil habuil Cecrope permanente, diluvium fuil, quod appella-
Graecia clariua atque riobilius, ludificantibus dae- tum est Deucalionis (a), eo quod ipse regnabat ia
monilius de lite deorum suorum, maris et feminae, earutn terrarum partibus, ubi maxime faclum esl.
et de vicloria per feminas feminae'' Athenas nomen Hoc autem diiuvium nequaquam ad .^gypluro al-
accepit : ipsam victricis victoriam
et a victo laesa que ad ejus vicina pervenit (/)).
punire compulsa e>t, plus aquas Neptuni qnain CAPUT XI. —
Quo tempore Moyses populum de
Mioervae arma foriniilans. Nam in mulieribus quaj JEyypto eduxerii ; el de Jesu Nave, qui eidem suc-
sic punitae sunt, et Minerva quae vicerat, vicla est
cessit, quorum regum gelale sil mottuus.
nec adfuil sufTragatricibus suis, ut sulTragiorum
deinceps perdita poleslate, et alienatis filiis a no- Eduxit ergo Moyses ex yEjjypto populum Dei,
minibus mairum, Atbenaeas saltem vocari liceret, novissimo tempore Cecropis Alheniensium regis,
et ejus deae tnereri vocabuluin, qunm viri dci vic-
cum apud Assyrios regnaret Ascntades, apud Si-
triceiu feceranl lerendu sufTragium. Quaj et quan-
cyonios Maralhus* aiiud Argivos Triopas. Educlo
ta binc dici posseat ^, Disi sermo ad alia propera-
autem populo in monte Sina divinitus acceptara
ret?
tradidit lej^em : Teslamemum,
quod vetus dicitur
qnia proinissiones lerrenas habetet per Jesum ;

CAPUT X. — Quid Varro fradal de nuncupatione Christum futurum fuerat Testamentum novum,
Areopagi, el de diluvio Deucalionis. quo regnum ccelorum promitlerelur. Hunc enira
Attamen'' Marcus Varro non vult fabulosis ad- ordinem servari oportebal, sicut in unoquoque ho-
versus deos fidem adhibere (igmentis, ne de ma- mine, qui in Deura proficit, id agitur, quod ait
jestatis eorum digniiate indignuni aliquid sentiat. Apostolus, ut non sit prius quod spirituale est;
Et ideo ncc Areopagoo^, ubi cum Atheiiiensibus sed quod animale, postea spirituale: quoniam si-
Paulus apostolus dipuslavit {Act. xvii, 19 seqq.), ex cut dicit, et verum est, Primus homo de terra, ier-
quo loco Areopagitae appellati suot curiales urbis renus secundus homo de ccp.Io, ccelesiis^ (I Cor. xv,
;

ejusdem, vult inde accepisse nomen, quod Mars, 46 Rexit autem populum Moyses per annos
et 47).

qui graece "Aprji; dicilur, cum homicidii crimine quadraginla in deserto el mortuus est annorura
:

reus fieret, judicantibus duodecim diis in eo pago, centum et viginti (c), cum Christum etiara ipse
sex sententiis absolutus est quia ubi paris nume- prophetasset per figuras observationum carnaliura
;

ri sententiae praeponi absolutio damna-

fuissent, in tabernaculo, et sacerdolio, et sacrificiis, aliis-
tioni solebat. Sed contra istam, quae multo est am- que myslicis plurimisque maiidalis. Moysi succes-
plius celebrata, opinionera, aliam quamdam de sit Jesus Nave et in terram promissionis intro-
:

obscurarum nolitia litlerarum causam nominis hu- ductum populum collocavit, ex aucloritale divina
jus cooatur astruere, ne Areopagon Athenienses debellatis geutibus, a quibus eadem loca teneban-
de nomine Martis et pagi, ijuasi Martis pagum no- tur. Qui cum populum rexisset post mortem Moysi
minasse credantur in injuriam videlicel numi- viginti et septem annos (d), eliain ipse defunctus
;

num, a quibus litigia vei judicia existimat aliena est: re^nante apud Assyrios octavo decimo Amyii-
:

non minus hoc, quod de Marte dicitur, falsura '

In multis Mss., Maratheus. Apud Eusebium, Ma-
esse asseverans, quam illud quod de tribus deabus, rachius.
- Deest, coele.ttis, in Ms. 25S. M.
Junone scilicet, et Minerva, et Venere, quae pro
la) Orosius, lib. 1, cap. 9, scribit, Deucalionis
malo aureo adipiscendo, apud judicem Paridem de diluvium contigisse anno 800 ante Urbem condi-
pulchitudinis excellentia certHSse narrantur; et ad tam, regnante, Athenis Amphictyone, qui tertius a
piacandos ludis deos, qui delectaulur seu veris, Cecrope imperavit.
(bi Plnto in Timaeo.
seu falsis istis criminibus suis, inter theatricos Conf. alibi saepe, ac potissimum lib. 19 cont.
((,•)

plausuB cantantur atque saltantur. Haec Varro non Faust Manich.

credit, ne deorum naturae seu moribus credat in- (d) De numcro annorum, quibus Josue praefuit
congrua et lamen, non fabulosam, sed historicam populo Dei, ex Scriptura non satis constat ; ideo va-
:
riao de hoc sunt senlentiae. Josephus, Anliquita-
rationem de Aihenarum vocabulo reddens, tantnm lum Judaicanim lil)ro 5, cap. 1, putat euin prae-
Neptuni et Minervae litem suis litleris inseril, de fuisse annis viginti quinque Eusebius viginti se-
;

CUJU9 nomine potius illa civitas vocaretur, ut, cuin ptem vel octo, et ita plerique Hebraeorum Sul-
picius, Ilistoriae sncrae libro 1, cap. 23, ct Au-
prodigiorum ostenlatione contendereMt, intcr eos nimirum ob
guslinus camrloin senlentiam sequiintur :

judicarc nef Apollo ronsultus auderct, sed deo- Septuaginfa inleri)retum codices, in quibus deerat
rum jurgium finiendnm, sirnt memoratarum Ahinlon, qui, Judicum xii, 11, 12, porhibetur ju-
trium dearum ad Paridem Jupiter, ila et iste ad dicasse Isrnelem annis derom. quos tribueranl Josue,
ut confioerent suiinunm niinornin qundringontorum
homines mitleret, ubi vinceret Minerva sutfraiciis, oologinla nh cgressione filioruin Isrnel ex toirn
et in pa;na su;irnm sufTragatricium vincerelur, iflgypli usqiie nd templi ncdifionlioncm, quae po-
nitur III Rog. vi, 1. Vidolur Inuion ex Scriplura
' Ms8., mater aut nutrix. coiligi Josue seplein annos consumpsisse in lerra
' Sola editio Lov., feminca. Chnnanacorum oxpngnnnda, el lolidem alios in ea
' Sic M93., At editi. suffragium. De quo satis appa- dividendn. Unde quidnm Hehrnoorum Iribuunt ei
rcf, quae. el quanla dici possent. quatuordooim nunos nc ; prohabile est eum tres
* In Ms3., /?r tamrn. vel quatuor nnnos supervixisse, sicque rempubli-
'•
Ms3. constanlor pro, Areopaffon,h&benl, Areon pa- cam guhernnsse annis septemdecim vel octodecim.
gon vel, Arion pagon. COQCABDS.
 . ;

569 l.IHKIl DKCIMHS OCTAVnS. 570

ta, apud Sicyonios soxto docimo Coraco, apud Ar- monlo u 80 ipso, inconsnm proilunl kuIh littoriH,
givos (iecimo Duiiao, upud AthenionHes quuilo ciiiiioa virtuto, qiui moiialni gubejjerut, morhuin
Kriclilhonio. tamcn, quo iuii^^iiohat, HUHlinoro noii iinsaot lllo
tcmpi)ro vol rox, vol poiius tyrurinuH Bu-^ins suia
CAPUT XII. — l>e sacris falwrum tleorum, (jux re-
diis9U08 hospitea imiiioiultat quiim filium porhi- '

(jes ab
Gr;vi:ix illis teuiporibus iiislilucruul, qu.i'
hont liiisHO Ncptiini, ox mulro Lihyu, filia Kpaiihi.
exilu Israel ex A-^gyplo usque ad obilum Jesu Nave
Voriim non crodaturhoc 8lU|)rum porpolrasHo Ncp-
dinumcranlur
tunus. ne dii uccusftiilur sod pootis ot thoatria :

Per h;co lempora, id CBt, ab exitu Israel ex istu trii)iiantur, ut sit undo
plucentiir. Krichlhonii
i^Epyplo uaque aij niortoni Jeaii Navo, |)or quem po- regis Alhonionsiiim, onjus novissimis annis Josus
pulu8 idcm terrain ro|iromipsionis uccepit, sacra Nuve mortuus reporitiir, VulcanMs el Mincrva pa-

suiit instituta rnpibua GriBciiB, quce

diis faisis a rentos fiiisso dicnntur. Sed quoniam Minervam vir-
memoriatn nh oo liltorationis hominum,
diiuvii, el ginem voluni, in amborum conlontioiie Vulcanum
vitfcqiic tunc ajrumnosx' modo ad alta, modo lul commotum edudisse aiunt semen in terram, atque
plana migrantium, solemni colebritate revocarunt. indehomininatooboamcausam taleinditum norijen.
Nain et Lupercurum per sacram viam ascensum Graeca enim lingua eptc contentio, et yOoV; tcrra
atque descensum («) sic interprelantur, ut ab eia est ex quihiis duobus compositum vocabulum est
;

signilicari dicaat homines, qui propteraquae inun- Erichihonius. Vorum, quod fatendum esl, refel-
dationcm sumrna montium petiverunt, et rursus lunl et a suis diis repellunt istu dontiores, qui hanc
eadem residenle ad ima rediorunt. His temporihus opinionem fabulosam hiiic exortam ferunt, quia
Dionysium, qui etiam Liber pater dictus est, et in lernplo Vulcani et Minervae, quod amho unum
post morlem deus habitus, vilern ferunl ostendisse habebant Athonis, expositus inventus est puer
in Attica torra hospiti suo. Tunc Apollini Delphico dracone involutus, qui eum significavit magnum
insiituti sunt ludi musici, ut placaretur ira ejus, futurum, et propter communetempium,cumes8ent
qua putabant afflictas esse steriiiiate Graeciae re- parontes ejus ignoti, Vulcani et Minervae dictura
giones, quia non defenderint templum ejus, quod esse filium nominis tamen ejus originem fabula
:

rex Danaus, curaeasdem terras bello invasisscl, iu- ilia polius quam ista designat historiii. Sed quid ad

cendit. Ilos autem ludos ut instituerenl oraculo nos ? Hoc in veracibus libris homines instruat reli-
sunl ejus admonili '. In Attica vero rex Erichtho- giosos 2, illud in fallacibus ludis daemone? delectet
nius ei ludos primus insiituit: nec ei tantum, sed impuros quos tamen illi religiosi tanquam deos
:

eliam Minervas, ubi praemium victoribus oleura colunt cum de illis haec negant, ab omni eos
; el

ponebatur, quod ejus fructus inventricem Miner- crimine .purgare non possunt, quoniam ludos eis
vam, sicut vini Liberum tradunt. Per eos annos a poscentibus exhibent, ubi turpiter aguntur quae
rege Xantho Cretensium, cujus apud alios aliud velut sapienter negantur, et his falsis ac turpibus
nomen invenimus (i), rapta perhibetur Europa, et dii placantur, ubi etsi fabula cantat crimen numi-

inde geniti Rhadamanthus, Sarpedon, et Minos, nura falsum, delectari tamen falso crimine, crimen
quos magis ex eadem muliere filios Jovis esse vul- est verum.
gatum est. Sed talium deorum cuUores illud quod
de rege Cretensium diximus, historicae veritati ^ CAPUT XIII. — Qualium fabularum (igmenta exorla
hoc autem quod de Jove poetae cantant, theatra sint eo tempore, quo Hebrseis Judices prxesse coe-
concrepant, populi celebrant, vanitali deputanl fa- perunt.
bularum, ut esset unde ludi lierent placandis nu-
Posl mortera Jesu Nave, populus Dei Judices ha-
minibus etiam falsis eorura criminibus. His tem- buit, quihus temporibus alternaverunt apud eos et
poribus Hercules in Tyria (c) clarus habebatur ;
humilitates laborum pro eorum peccatis, et pros-
sed nimirum alius, non ille de quo supra locuti
peritates consolalionurn propler miserationem Dei.
sumus. Secretiore quippe historia plures fuisse di- His temporibus fabulae fictae sunt de Triptolemo,
cuntur et Liberi patres et Hercules. Hunc sane Her- quod jubenle Cerere, anguibus portatus alitibus, in-
culem, cujus ingentia duodecim facta numerant,
digenlibus terris fruinenla volando contulerit de :

inter quae Antaei Afri necem non commemorant, Minotauro, quod bestia fuerit inclusa Labyrintho ;
quod ea res ad alterum Herculem perlinet, in OEta
quo cum intrassent homines, inextricabili errore,
inde exire non poterant de Ceotauris, quod equo-:

* Lov., oraculo sunt admoniti : omisso, ejus, quod rum hominumque fuerit natura conjuncta : de
habent manuscripti.
editi alii et
2 Lov., dant verilali, Abest, dant, ab editis aliis
Cerbero, quod sit triceps inferorum canis : de
et
a manuscriptis. Phryxo et Helleejus sorore, quod vecti ariete vola-
(a) Sacra via, quae a Varrone, de Lingua latina. ut- verint de Gorgone, quod fuerit crinita serpentibus,
:

cumque describitur, sic dicta est.quod ibi fnedus inter et aspicientos converlebat iu lapides de Bellero- :

Romulum et Tatium regem Sabinorum ictum fuerit.

Acclivls erat haec via, ideo Lnpercorumsocerdotum,sive phonte, (juod equo pennis volanto sit vectus, qui
eorum qui deo Pani sacra faciebant, ascensus per eam equus Pegasus dictus est de Amphione, quod ci- :

et descensus dicitur. thurae suavitate lapides mulserit et attraxeril de :

(bi Asterius nominatur in Eusebii Chronico, qui ex

Europa lihadamantum, Sarpedonem et Minoem genuisse
dicitur
'c) PJerlque Mss., in Syria. Sed si hic est Hercules 1 Plures Mss-, Busirius stiis diis suos potius hospi-
qui in f^ta combustus est, Hercules Argivus erit, et tes immolabat.
legendum erit, in Tyrinthia, quae esl urbe in Peio- 2 Si(; manuscripti. At editi Sed quid ad nns hoc,
:

ponneso profie Argos, in qua educatus est Hercules. cum isti in veracibus libris homines instruant re-
LCD. VlVBS. ligiosos ?
571 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 572

fabro Daedalo, et ejus Icaro filio, quod sibi coapta- chanalia sacra, vel potius sacrilegia sunt institula :

tis pennis volaverint rle OEdipo, quod nionstrura

: de quorum rabiosa turpiludine post tara multos
quoddam, jquae Sphinga diceb.itur, humana racie annos sic senatus erubuit, ut in urbe Roma esse
quadrupedem ', soiuta quae ab illa proponi solebat prohiberet (a). Per ea tempora Perseus et uxorejus
velut insolubili quaeslione, suo praecipitio perire Androraeda posteaquam sunt mortui, sic eos in
compulcrit de Antaeo, quem necavit Hercules,
: coulum receptos esso crediderunt, ut imagines eo-
quod filius Terrae fuent, propter quod cadens in rura stellisdesignarc, eorumque appellare nomini-
terram tortior soleret assurgere qua forte : et si bus non erubescerent, non timerent ^
alia prsetermisi. Hae usque Tro-
fabulae Itelium ad
janum, ubi secundum iibrum Marcus Varro de po- CAPUT XIV. — De tkeologicis poetis.
puli Romani gente finivit, e.K occasione historia-
Per idem temporis intervallum exstiterunl poelse,
rum, quae res veraciter gestas conlinent, ita sunl qui etiam theologi dicerentur, quoniam de diis car-
ingeniis horainum ficlae, ut non sint opprobriis
mina faciebanl : sed talibus diis, qui licet magni ho-
numinum alfixae. Porro autcm quicumque finxe- mines, tamen homines fuerunt aul mundi hujus, ;

runt a Jove ad sluprum raptum pulclierrimum quera vcus Deus elementa sunt
fecit, aut in prin- ;

puerum Ganymedera, quod nefas rex Tantalus fecit, cipatibus et poleslatibus pro voluntate Creatoris et
et Jovi fabula tribuit vel Danues per imbrem au-
;
suifl meritis^ ordinali et si quid de uno vero Deo
:

reuin appetisse concubitum, ubi intelligitur pudi-

inter raulta vana et falsa cecinerunt, colendo cum
cilia mulieris auro fuiFse corrupta quae illistetn-
iilo alios qui dii non sunt, eisque exhibendo famula-
;

poribus vel facta vel ficta sunt, aut facla ab aliis ot

tum qui uni tantum debetur Deo, non ei utique rile
(icta de Jove, dici non polest quantutn mali de bo-
servierunt, nec a labuloso deorum suorum dedecore
minum praesumpserint cordibus, quod possent ista etiamipsi seabstinere potu<>runt ^ Orpheus, Musaeus,
palienter ferre mendacia, quae tamen etiam liben-
Linus. Verura isti Iheologi deos coluerunt, non pro
ter amplexi sunt qui utique quanto devolius
:

diis culti sunt : quamvis Orpheum nescio quomodo

Jovem colunt, tanto eos qui haec de illo dicereausi
infernis sacris, vel potius sacrilegiis, prseficere so-
sunt, severius punire debuerunt. Nunc vero, non
leat civitas impiorum. Uxor autem regis Athaman-
solum eis qui ista finxerunt, irali non sunt ; sed
tis* quae vocabatur Ino, et ejus filius Melicertes
ul^talia figmenta etiam in theatris agerent, ipsos
praecipilio sponlaneo in mari perierunt, et opinione
deos potius iratos habere timuerunt. His tempori-
hominura in deos relati sunt ?icut alii homines :

bus Latona Apollinem peperil, non illum cujus

eorum lemporum ', Castor et Poilux. Illam sane
oracula solere consuli superius loquebamur, sed
Melicertis matrera Leucoiheara Graeci, Matulam
illum qui cum Hercule servivit Admelo (o) qui :
Latini vocaverunt : utrique tauien putantes deain.
tamen sic est deus creditus, ut plurimi ac pene
omnes unum eumdemque Appollmem fuisse opi- CAPUT XV, — Deoccasu regni Argivoruniy quo tem-
nentur (b). Tunc et Liber pater bellavit in India, Salurni regnum
pore apud Laurentes Picus (ilius
qui multas habuit in exercitu feminas, quae Baccliae
palris primus accepit.
appellalac sunt, non tam virtute nobiles, quam fu-
rore. Aliqui sane et victum scribunt istum Libe- Per ea tempora regnum Hnitura est Argivorura,
rum et vinctum nonnulli et occisum in pugna a
; translatum ad Mycenas, unde fuit Agamemnon et ;

Perseo, nec ubi fueril sepultus tacenl (c) et tamen : exortum esl rcgnum Laurentum, ubi Saturni filius
ejus velut dei noraine per immundos daemones Bac- Picusregnnm priraus accepit, judicante apud He-
braeos femina Debbora sed per illara Dei Spiritus
:

' Editi, quairuptix. At Mss., quadrupedem id agehat nam etiam prophetissa erat, cujus pro-
:

2 Sic Mss Editi vero. sed nisi. phetia {Judirum v) minus aperta est, quam ut pos-
{a\ reponimus ex qiiinque nostris Mss., et ex
Sic simus eam sine diuturna expositione de Chrislo
omnibus quos consulueranl PF. Benediclini, qui tamen
demonslrare prolatam. Jam ergo regnahant Lau-
in textu vetcrum editionum lectionem servaverant,
nempe, sed iVum quem cum Ilercule ferunt. Admeti rentes utique in Italia, ex quibus evidenlior duci-
reqis armenta pavixse ; erronee certe, siquidera Iler- tur origo Romana post Griecos : et tamen adhuc
cuiem Apoliini in pastoris officio comilem nuaquam regnum Assyriorum permanebat, ubi erat rex vice-
adjungunt mytliologi. Itaque verba, cum Ilercule, in
Aug\istini menle, non servitutis consortium, scd tempus simus tertius Lampares, cura primus Laurentura
quo vixit Apollo, designant. M. Picus esse coepisset. De hujus Pici patre Salurno
(b' Plures enini Apollines, secundum Cireronem, viderint quid sentiant taliura deorura cultores, qui
de Nat. deor., lib. 3, cap 23. a quibusdnm babebaotur.
negant hominem fuisse de quo el alii scripserunt,
:

(c) Hac do re sic ecribit Eusebius in Ctiron. :

« Bacchus cum Persoo pugna congressus occiditur,

« ut scribit Dinarchus poeta, non rhelor. Qui au- I
Codex258, dmerent, omissa vocula. non, M.
a tem voluerit, licet ei adliuc spectaro Bacchi se- J In oditis, et non suis meritis. Abest, non. a ma-
« pulcrum Dclpliis, juxla auroum Apollinem. » I)i- nuscriptis.
pciunis ex Cyrillo. lib, 10 conl. Julian., Dinnrcluim 1 Post vcrbura, potuemnt. editi adnunt, Ex
lllnin pootnin, de qno liic Eusebins, res n Bnrclio quorum numero fuisse pcrhibentur. Hoc non habent
gcslns cnrminibus descripsisse. Clemens .Vlexnndri- veteres libri.
nus, lib. 1 Slromat cnp. 21, . trndit, Bncchum in * Aliquot Mss.. Adnmantis.
pugnn a Persco orrisum regnnnte in Macedonin Persoo ' Hic in editis ndditur, inter quos fuerunt, quod
rcge diis nnnumeraliim csse. Barclii obiliiin diver- abest a Mss.
simode nnrrnl idem (ilomens, cnp. 'i Pneilnn illum . ya) Hns turpilndines non in Roma tantum, sed
nempe n Titanibns riilncoratiiin, lolielibns clixum, vc- totnm per Itnlinm prohibilns Irariit Livins lib 3'.),
rubusrine igiii admotis cn-pisse assnri Pnllas vero, cap 18 uiido Tertuilianus iu Apologetico, cnp. G
;
:

jubPiilo .love, cor ct mcmbrn Bncchi extorsit o mn- « I.iboium i^nlrom cum mysleriis suis consules sena-
nibii-* carnificum, jiosteaqne Apoilini m.Tiulnlum « tns niictorilnle non modo Urbe, sed universa Italia
esl ul ilia in Parnasso Dclphis proximo 8« peliret. « eliuiiuaverunl. » Vide supra, lib. 6, cap. 9. n. 1.
873 I.IHKR DKCIMUS OCTAVUS. B74
quud anle Picutn fliium auuni in Iliiliu ipBO rogtiu- et cum simiiibiiH feriH per illius regioniB deHerta
veril ; ot Vir^ilina notioriliue litloris dioil : vivcbant. Si uiitoiii curiic, iion vc^cPriMilur humfinu,
ruraua poat iiovoiii aiiiiOB codoiii rcnuto Hlagno
Iii f;tMuis iiKJociln nc ilis|i(>rsnn) inonliiins iillis
Coinposnil, lof^csqno (l(>(li(,, l,iilinin(|ni> vociirl
reformubuiitur in humineK. Deniquo olium nomi-
Miilnil : liis (|noniiiin liiliiissi^l Inlns in (n'is ;
nutim cxpreasit ([ucinduin Deini/motuin, ciim gu.s-
Anr(M\([n(), nl porliiljonl, illo snl) roti" fuero tassot do Hrtcrillcio, quod Arcades imiiiolato pucro,
Saocnla.
deo suo LyciEO faccro soleront, in liipum fuisse
{.Encid. llh. 8, vcrs. .S21-325.)
mutalum, et aiino deciino in figurHin propriam res-
Sed hicc poeticH opiiiontiir esso nmnontn, ol Pici pu- titutum, pugilatu scso exercuiaee ', et Olympiaco
Irein Siercen potius iuisso uasevcrcut, a ([uo peritis- vioiaso cortawiiiio. Noc idein proptcr uliud arbitra-

simo agricolu inventum forunl, ul fino unimalium tur historicus in Arcadia tale nornen allicturn Pani
agri fecundarentur, (juod ah ojus nominc storcua Lyca50 ot Jovi LyoiHO, nisi propter lianc in lupos
estdictuin: iiunc quidain Storcutium vocalum fo- hominum inutalionem, quod eain nisi vi divinu
runt. Qualibet autem ex cauaa eum Saturnum ap- fieri non putaronl. Lupus enim},'ra0ce Auxo; dicitur,

pellare voluerint, cerlo tamen hunc Slercen sive unde Lycaei nomon a[)parol inflcxum. Romanos
Stercutium merito agriculturiB fecerunt deum. Pi- etiam Lupercos ex illorum mysteriorum velut se-
cum quoiiue sirailiter ejus filium in talium deorum minet dicit exorlos.
numerum receperunt, quem prfBclaruin augurem CAPUT XVIII. —
QuiU crcdendum sit de transfor-
et belligeralorem fuisse asseruni. Picus Faunum mationibus, qux arte dgemonum kominibus viden-
genuit, Laureotum regem secundum otiam iste : tur accidere.
deu3 illis vel est, vel fuit. Hos ante Trojanum bel-
1. Sed de ista tanta ludificatione d.Temonum, ni)3
lum divinos honores morluis hominibus detule-
quid dicamus, qui hmc legent, fortassis exspec-
runt.
tent 2. Et quid dicemus, nisi de medio Bahylonia
esse fugiendum? Quod prapceptum prophelicum
CAPUT XVI. —
De Diomede posl Trojss excidium in
(Isai. XLViii, 20^ ita spiritualiter intelligitur, ul de
deos relato, cujus socii iradiii sunt in volucres esse
conversi.
hujus saeculi civitate, qua? profecto et angelorum
et hominum societas impiorum
passibus, est, fidei
Troja vero eversa, excidio illo usqueiiuaque can- quae per dilectionem operatur, in Deum vivum
tato puerisque notissimo, quod et magnitudine sui proficiendo fiigiamus. Quanto quippe in haec iraa
et scriplorum excellenlibus linguis insigniter dif- potestatem daeinonum majorem videmus, tanto le-
famatura atque vulgatum est, gesturaque regnante nacius Mediatori est inhaerendum, per quera de
jam Latino Fauni filio, ex quo Latinorum regnura imis ad surama conscendimus. Si enim dixerimus
dicit coepil, Laurentumque cessavit : Graeci victores, ea non esse credenda, non desunt etiam nunc, qui
deletam Trojam derelinquentes, et ad propria re- ejusmodi quaedam, vel cerlissima audisse, vel
meanles, diversis et horrendis cladibus dilacerali eliam expertos se esse assevereut. Nam et nos
atque contriti sunt el tainen etiam ex eis deo-
: cum espemus in Italia, audiebamus talia de que-
rum suorum numerum auxerunt. Nam el Diorae- dam regione illarum partium, ubi stabularias mu-
den fecerunt deum, quem poena divinitus irrogata lieres imbutas his malis artibus, in caseo dare so-
perhibent ad suos non revertisse ejusque socios ;
lere dicebant, quibus vellent seu possent viatori-
in volucres fuisse cooversos, non fabuloso poeti- bus, unde in jumenta illico verterentur, et neces-
coque mendacio, sed historica attestatione confir- aaria quaeque porlarent, postque perfuncta opera
mant quibus nec deus, ut pulant, faclus, huma-
: iterum ad se rediront nec tamen in eis menlem
:

nam revocare naturam, vel ipse potuil, vel certe a fieri bestialem, sed rationalem humanamque ser-
Jove suo rege tanquam coelicola novitius impe- vari, sicut Apuleiusin Iibris quos Asini aurei titulo
travit. Quin etiam templum ejus esse aiunt in in- inscripsit, sibi ipsi accidisse, ut aooeplo veneno,
sula Diomedea, non longe a monle Gargano, qui humano animo permanenle asinus fieret, aut indi-
est in Apulia, el hoctemplum circumvolare, atque cavii, aut finxit.
incolere has alites tam mirabili obsequio, ut ros- 2. Haec vel falsa sunt, vel tam inusitata, ut me-
trum aqua impleant et aspergant et eo si Graeci
'
:
rita non credantur. Firmissime tamen credendura
venerint, vel Graecorum stirpe progeniti, non so- est, omnipotentem Deum omnia posse facere qUcB
lum quielas esse, verum et insuper adulare; si voluerit, sive vindicando, sive praestando, nec dae-
autem alienigenas viderint, subvolare ab capita, mones aliquid operari secundum naturae suae po-
tamque gravibus iclibus, ut eliam perimanl, vul- tentiam (quia angelica creatura est, licet pro-
et ipsa
nerare. Nam duris el grandibus rostris satis ad prio silmaligna), nisi quod ille perraij-erit,
vitio
haec praelia perhibenlur armatae. cujus judicia occolta sunt multa, injusta nulla,
Nec sane daemones naluras creant, si aliquid tale
CAPUT XVII. — De incredibilibus commuiationibus faciunt, de qualibus factis ista vertitur quaestio ;
hominum quid Vurro Lradiderit. sed specie tenus, quae a vero Deo sunt creata,
Hoc Varro ut astruat, commemorat alia non mi- commutant, ut videanlur esse quod non sunt. Non
DU8 incredibilid de maga illa famosissima Girce, itaque solumanimum, sed nec corpus quidem uUa
quae socios quoque Ulyssis mutavit in beslias, et 1 Editi, ad pugilatum sese exercuisse.
de Arcadibus, qui sorle ducti transnatabant quod- 2 fortassis exspectent, editi addunt. guid
Post,
dam stagnum, atqne ibi convertebantnr in lupoa, Chrisiiani agere debeant, quando inter idola gentium
miracula fieri asseruniur. Adnotntio est e margine
translata in textum nam oa textus caret in veteribus
;

» Vox, rostrum, non est in Mss. lihris.

 ;

575 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 576 a

ratione crediderim daemonum arte vel potestate in subilo comparuerunt, et postea nullo loco
appa-
membra lineamenta bestialia veraciter po^se
et ruerunt, perdenlibus eos ultoribus angelis malis,
converti sed phantasticum hominis, quod etiam
: in eas aves quae pro illis sunt occulte
ex aliis
cogiiando sive somniando per rerum innumera- locis, ubi esl hoo genus avium, ad ea loca
per-
bilia genera variatur, el cuni corpus non sit, cor- ductae ac repente suppositfe, credunlur esse con-
porum tamen similes mira celeritale formas capit, versi. Quod autem Diomedis in templum »
aquam
sopitis aut oppressis corporeis hominis sensibus,
ad aliorum eensum nescio quo inefTabili modo
roslris afferunt
aspergunt, quod blandiuntur
et
Grfficigenis, alienigenas persequunlur, mirandum I
figura corporea posse perduci ita ut corpora ipsa : non est fieri d^monum instinctu ; quorum inierest,
hominum alicubi jaoeant, viventia quidem, sed persuaderedeum factum esse Diomedem, ad deci-
multo gravius atque vi-hemenlius quam somno piendos homines, ul falsos deos cum veri Dei inju-
suis sensibus obseratis ;
pbantasticuin autem illud ria mullos colant, et hominibus morluis,
qui nec
veluli coporatum in alicujus aniinalis eiligie appa- cum viverent, vere vixerunt, templis, altaribus, sa-
reatsensibus alienis, lalisque etiam sibi homo esse criQciis, sacerdolibus (quae omnia cum recta sunt,
vidcalur, sicut talis sibi videri posset in somnis, nonnisi uni Deo vivo et vero debentur) inserviant.
et portare onera : quae onera. si vera sunt oorpora,
porlanlur a (laeriionibu?, ut illudalur hominibus, CAPUT XIX. — Quod eo fempore jEneas in Ualiam
partim vera onerum corpora, pariim jumentorum veneril, quo Labtlon Judex prassidebal Hebrxis.
falsa cernenlibus. Nam quidam nomine Praeslao-
tius patri suo coniigisse indicabat, ut venenum Eo tempore post captam Trojam alque deletam,
illud per caseuni in domo sua sumeret, et jaceret Eneao cum viginti navibus, quibus portabanlur
in leclo suo quasi dormiens, qui tamen nullo reliquiae Trojanorum, in Ilaliam venit, regnante
modo polerat excitari. Post aliquot autera dies ibi Lalino, et apud Alhcnienses Menestheo ', apud
eum velut evigilasse dicebat, el quasi somnia nar- Sicvonios Poljphide, apud Assyrios Tautane ^
rasse quae passus est, caballum se soilicet factum, apud Hebraeos autem Judex Labdon fuit. Morluo
annonam inter alia jumenta bajulasse militibus, auiem Latino regnavil ^neas tribus annis, eisdera
quai dicitur Retica, quoniam ad Relias deporta- ' in suprailictis locis manenlibus regibus, nisi quod I
tur. Quod ita, ut narravit, factum fuisse comper- Sic.yoniorum jam Pelasgus* erat, et Hebraeorum
tum est quae tamen ei sua somnia videbantur.
: Judex Sarason qui cura mirabililer forlis esset,
:

Indicavit et alius se domi suee per noctem, ante- putatus est Hercules. Sed yEueam, quouiam quando
quam requiescerel, vidisse venientem ad se quem- mortuus est, non comparuit, deum sibi fecerunt
dam philosophum sibi notissimum, sibique expo- Lalini. Sabini etiam rej;em suum primura Sancum,
suisse nonnulla Platonica, quae antea rogatus expo- sive ut aliquiappellant Sanctura^, retulerunt in
nere noluissei. Et cun ab eodem philusopho quae- deos. Per idem tempus Godrus, rex Alheniensium,
situm fuisset, cur in domo ejus fecerit quod in Peloponnensibus ejusdem hostibus civitatis se iu-
domo sua pelenti negaverat Non feri, inquit, sed : et factum est. Hoc
terficiendura ijinolus objecit :

me fecisse somniavi. Ac per hoc alteri per imawinem modoeum praedicant patriara liberasse. Responsum
phantasticam exhibitum est vigilanti, quod aiter enim acceperant Peloponnenses tumdemum se su-
vidit in somnis. peraturos, si eorum regem non occidissent. Felellit
3. Haec ad nos non quibuscumque, qualibus cre- ergo eos habitu pauperis appareodo, et in suam
dere putaremus indignum, sed eis referentibus necern per jurgium provocando. Unde ait Virgi-
pervenerunt, quos nobis non existimarcmus fuisse lius El ' jurgia Codri {Ecl. v, v. 11). Et hunc
:

mentitos. Proinde quod homines dicunlur, mand;-- Athenienses tanquam deum sacrificiorum honore
lumqiie est lilteris, ab diis vel polius daemonibus coluenint. Quarto Latinorum rege Silvio .Eneae fi-
Arcadibus ^, in lupos solere converti, et quod lid, non de Creusa, de qua fuit Ascanius, qui ter-

tius ibi regnavit, sed de Lavini<i Latini filia, quera

Carminibus Circe socios mutavit Ulyssei, posthumum .lEneas dicitur habuisse ; Assyriorura
{Virgil. Eclog. 8. v. 70.)

seciindum istura modum mihi videiur fieri po- cap. 4 « Dum

apud Caesaream a Gentibus solemnia
'.

tuisjn, quem tamen faclum est. Diomodcas

dixi ; si « hostia immolaretur, factum est ut opera daemonis

aulem volucres, quando .'uidem genus earum per tanla esset sublata celeritate, ut videre>ur in cnilum
•< elnta fuisse sed cum quidam nomine Astyrius Deum
;
Buccessionein propafiinis durare perhibetur, non « rogaret, ne ita sineret hominibus illudi, aperti sunt
rantatis hominibus subtractis credo
factas, sed « eorum oculi. ut viderent hosliam illam ad vi-
fuisse suppositas; sicut cerv.i pro Iphitrenia, regis « cinns paludes fuisse delatam atque ibi haerere. »
COOUABCS.
A}:ameiiinoni9 filia. Neque enim da;monibu3 judicio
« Nostri codices, Quod autem Diomedis tempfo.
Dci periiiissis hujusimodi praestigiae diffioiles esse M.
potncrunl sed quia illa virgo posfea viva reperta
:
2 Sic Vind. Am. et manuscripti cum Eusebio. At Er.
Csl, suppositam pro ilia cervam, e?8c facile cogni- et Lov., Mnestheo.
lum est (a). Socii vero Dio.T.edis quia nusquam
^ Am et aliqnot Mss Antane. vel, Autane.
Vind ,

* AmPrlagus. Regius Ms., Pelafus.

,

"Vind. Am. Er., Xanthum, sive ut aliqui appellant

Xanihium Lov. priore loco, Saugum, ubi plei-ique
' Lov., ad retia. Melins editi alii et .Mss., nd Reiin.t. Mss Sancum
, et nonnulli, Sancaum
; Sanctum
id est ad Retorum, seu ut alii srribunt, Rhaetorum pro- vocat Ovidius. Fast. lib. 6. vcrs. 217. 218. In La-
vincias clnnlii lib 1 Instit.. cnp. 15. § 8. legiUir San-
^ Sir omnes Mss. Editi, Arcnd^s. cum. In qundnm ejusdem Lnctantii editione Vives
(a) In confirmationem iiiijus (loclrinae pimilis hislorin Saiigum legebnt.
exstat npud Eusebium, IKstoriae ecclesiasticae libro 7, Sic nostri codices. In B., Aul. M.
*•
877 LIBKIl DKCIMUS OGTAVUS. 578
HuLcrn viceainio el nono Unoo et Moluntho Alheni- rox fuit, t«m|)()ru compulontur. 1'rocuH uiitoin ro-
enaiuui soxto docimo, Judico uuloni Hebrujoruin gniivit ante Ainnliuin. Purro Amuliua rriilriH Hui
Uoli saccrdoto, rc^inniu Sicyoiiioruni (•,oiiHiiin|)liiin Niiiiiiloria (llium lllieain
nuininc, (ju;j! cliuin lliu
esl, qnod por iiiinua iioiij;<Mit(ia (luiiHiiiutiiiiLu oL iio- vuculxilur, lluinuli matrcin, Vuslulum virKJnom lo-
\cui LrudiLur luisac porrcctuin. cerut, quain volunl do Miirto «ominuH concopiaac,
iato inudo atrii[)rum o.jua honmuntort, vel excusan-
CAPUT XX. — De successione ordinis reyii apud loa, ot udiiilicnlos ar^um('ii(uiii, (iiiod inriintcs ex-
Israelilas post Judicium tempora. poaitoa lupu nutnvcril. lloc enim gcnua bcati/c ud
Miirtom cxistimunt pcrtinore, ut videlicet ideo lupa
Mox eisdem per loca memoratu rognantihus, Is-
crcdulur udmoviayo ubcra [jarvulia, qwa. (ilioa do-
raelitarnm rognnin, linilo tcmporo Jiidicum, a
niini sui MarLis ugiiovit (jn«mvis nun deainl qui
Savile rege sumpait oxordium (jiio tomporo luit :
:

Samuol propheta. Ab illo igilur temporo hi rogcs

dicunt, cum exposili vugientea jaocrent, u nescio
Latinornm easo ca^pcrunt, quos cogominubant Sil- l.^''» Prnnum mcrolricc (uis.se coll(;clo9, cL primaa
auxisao mumillas (mproLrices uuLem lupas vo-
vios qni filius .^nea3 priinus dicLus
ab eo quippe qi
:
<^.l"^

nomina oabant, unde ctiam nunc turpia loca earum lupa-

esl Silvius, cioteris subsecutis et propria
cognomentum nariu nuocnpantur), oL eos postea ad Fausiulum
imponebantur, et hoc non dofuit ;

pervenisse pastorem, atque ah ejus Acca uxore

sicut longo postea Cocsares cognoininati sunt, qui
successernnt Caisari Augu&to. lleprobato autcm
nutrilos. Quamqnam si ad arguemlum hominem
Saiile, ne quisquam ex ejus stirpe regnarot, eoque
regeni, qui eos in aquam projici
crudeliler jusse-
defnncto, Uavid successit in rcjjnum post annos a
rat, eisinlantibus per quos tanta civitas condenda
fuerat, de aqua divinitus liberatis, per lacLantem
Suiilis imperio quadraginta (ii). Tunc ALhenienses
feram Deus voluit subvenire, quid mirum esl?
habere deinde reges post Codri inleritum destite-
runt, et magislralus habere coeperunt adminis-
Amulio successit in regnum Latiale frater ejus Nu-
milor, avus Romuli, cujus Numitoris primo anno
tranda) reipublicae {b). Posl Uavid, qui etiain ipse
quadraginta regnavit annos, filius ejus Salomon condiia est Roma; ac per hoc cum suo dcincepg,
rex Israelitarum luit, qui templum illud nobiiissi-
id est Romulo, nepote regnavil.
mum Dei Jerosolymitanum condidit. Gujus teinpore GAPUT XXII. —
Quod eo lempore Roma sit condila,
apud Latinos condila est Alba, ex qua deinceps
quo regnum Assyriorum intercidit, et quo Ezechias
non Latinorum, sed Albanorum reges appellari, in
regaabut in Judu *.
eodem tamen Latio, coeperunt. Salomoni successit
filius ejus Roboam, sub quo in duo regna populus Ne multis morer, cnndita est civitas Roma, velut v
ille divi&us est, et singulae partes suos singulos altera Babylon, et vclut prioris lilia Babylonis, per
reges habere ci^perunt. quara Deo placuit orbem debellare terrarum, et in

— unam societatera reipublicae legumque perductum

CAPUT XXI. De regibus Lafii, quorum primus
longe lateque pacare. Erant enim jam populi va-
JEneas, et duodecimus Avenlinus dii facli sunt.
lidi et fortes, et armis gentes exercltatae, quae noa

Latium post /Eneam, quem deum fecerant, unde- facile cederent, el quas opus esset ingentibus pe-
cirareges habuit, quorum nullus deus factus est. riculis el vastatione utrimque non parva atque hor-
Aventinus autem qui duodecimo loco iEaeam se- rendo labore superari. Nam quando regnum Assy-
quitur, cum esset prostratus in bello, et sepultus riorum totam pene Asiam subjugavit, licel bellando
in monle, qui etiam nunc ejus nomine nun-
eo sit factum, non tamen mulium asperis et difficili-
cupatur, deoruin Lalium, quales sibi faciebant, bus bellis fieri potuil, quia rudes adhuc ad resis-
numero est addiLus. Alii sane noluerunt eum in tendum gentes erant, nec tam multae, vel tana
praelio scribere occisum, sed non comparuisse magnae siquidein post illud maximum atque uni-
:

dixerunt sed nec ex ejus vocabuio appellatum

: versale diluvium, cum in arca Noe octo soli homi-
montem, sed ex adventu avium dictum Aventi- nes evaserunt, anni non multo * amplius quam
num (c). Post hunc non est deus factus in Latio, mille transierant, quando Ninus Asiam totam, ex-
nisi Romulus conditor Romae. Inter isium autem cepta India, subjugavit. Roma vero tot gentes et
et illum reges reperiuntur duo quorum primus : Orientis et Occidentis, quas imperio Roinano sub-
est, ut Virgiliano eum versu eloquar ', ditas cernimus,
non ea celeritate ac facilitate per-
Proximus ille Procas, Trojaaae gloria gentis. domuit; quoniam paulatim crescendo robustas eas
{JHneid. lib. 6, vers. 1&7). et bellicosas, quaquaversum dilatabatur, invenit.
Cujus tempore quia jim quodammodo Roma par- Tempore igitur quo Roma
condiLa est, populus Is-
turiebalur, iilud omnium regnorum maximum As- rael habebal in terra promissionis annos septingen-
syriorum finem tantae diuturnitatis accepit. Ad tos decem et octo. Ex quibus viginti septem perti-
Medos quippe translatum est post annos ferme nent ad Jesum Nave, deinde ad tempus Judicum
mille trecentos quinque, ut etiam Beli, qui Ninum Irecenli viginti novem. Ex quo autem ibi regesesse
genuit, et illic parvo contentus imperio primus ciDeperant, anni erant trecenti sexaginta duo. Et rex
tunc erat in Juda, cujus nomen erat Achaz, vel,
1 Sio nostri omnes Mss. In B., loguar, minus recte. sicut alii computant, qui ei successit Ezechias,
M. quem quidem constat optimum et piissimum re-
(a) Tot enim annis regnavit Saul ex sacris Litteris,
Reg II, lo,
gem Romuli regnasse lemporibus. In ea vero He-
II, et ex Josepho. Eupolemus vero, qui He-
braeorum conscripsit historiam, tantum vigintiet unum
ponit. LuD. VivEs. ' Editi hic, in Judaea. At Mss. in Juda : et sic
ib) Nempe Archontes M. ipsi editi in subjecto capite 22.
(c) Vid. Varronem, de Lingua latina, lib. 5, $ 43, 2 Soia editio Lov. omittit, multo.
 :

579 DE GIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 580

braici populi parte quaeappellabaturlsrael, regnare tis, ibi non potuit sensus occurrere, qui fit cum
ille
coeperal Osee (a). litterae, quae sunt in eorum
oapilibus, connectun-
CAPUT XXIII. — De Sihylla Erythrxa, quoe inler tur, ubi r litlera in graeco posita est quia non po- ;

multa tuerunt verbalatina inveniri, quae ab eadem littera

alias Sibyllas cognoscitur de Cliristo evidentia
inciperunt, et senlentiaeconvenirent. Hi autem sunt
cecinisse.
versus tres, quintus et octavus decimus et nonus
1. Eo(iem tempore nonnulli Sibyllam Erythrae^m
decimus. Denique si litteras quae sunl in capilibus
vaticinatam ferunt. Sibyllas aulem Varro prodidil
plures fuisse, non unam (b). Haec aane Erythr.Ta
omnium versuum connectenles, horum trium (|uae '

scriptae sunt noa legamus, sed pro eis r litteram,

Sibylla qused.im de Christo manifesla conscripsit :

tanquam in eisdem locis ipsa sit posila, recorde-

quod etiam nos prius in latina lingua versibus male
mur, exprimitur in quinque verbis, Jesus Christus
latinis el non stanlibus legimus, per nescio cujus
Dci Filius Salvalor ; sed cum graece hoc dicitur,
interpretis imperitiam, sicul post cognovimua. Nam
vir clarissimus Flaccianus, qui etiam proconsul fuit,
non latine. Et sunt versus viginti et septem, qui
nuinerus quadratum ternarium solidum reddit.
homo facillimae facundia;, multaeque doctrinae, cum
Tria enim ter ducta fiunt novem et ipsa novem si
de Chrislo colloqueremur, graecuni nobis codicem :

tcr ducantur, ut ex lato in altum figura consurgat,

prolulit, carmina esse dicens Sibyllae Erythraeae, ubi
ad viginti seplem perveniunt. Horum aulem frraeco-
oslendit quodam loco in capitibus versuum ordi-
nem litterarura ila se habentein, ut haec in eo ver- rum quinque verborum, quae sunt, 'iTjjoiJ^; Xpitaxoi;
esou X\hc 2d)T£p, quod est latine, Jesus Christus Dei
ba legerentur 'Ir,jo5; Xpstd-ro? Beou V-.o; Swtt.p :

Filius Salvator,s'\ primas litteras jungas, erit

quod esl latine, Jesus Christus Dei Filius Salvator. 'Ix^j;,
id est Piscis, in quo nomine mystice inlelligilur
Hi autem versus quorum primae lilterae istum sen-
Chrislus, eo quod in bujus mortalitatis abysso velut
sum, quem diximus, reddunt, sicut eos quidam
in aquarum profunditate vivus, hoc est sine pecca-
latinis et stantibus * versibus est interpretatus, hoc
lo, esse potuerit.
continent
2. Ilaec autem Sybilla sive Erythraea, sive, ut
— Judicii signum ^ tellus sudore madescet. quidam magis credunt, Cumaea, ita nihil habet in
a E coelo Rex adveniet per saecla futurus :

M Sciliret in carne praesens ut judicet orbem. lotocarmine suo, cujus exigua ista particula est,
o Unde Deum cernent iocredulus atque fidelis quod ad deorum falsorum sive factorum cultum
5 H Celsum cum sauclis, aevi jam termino in ipso. perlineat quin imo ita etiam contra eos el contra
;

K Sicanimaecum carneaderunt, quas judicat ^ ipse:

cullores eorum
loquitur, ul in eorum numero de-
X Cum jacet incultus densis in veprlbus orbis.
5 Rejicieut simulacra viri, cunctam quoque gazam :
putanda videatur, qui pertinent ad civitatem Dei,
pi Exuret terras ignis, pontumque polumque Inserit etiam Lactantius operi suo quaedam de Chri-
10 — Inquirens, tetri portas effringet Averni
slo valicinia Sibyllae, quamvis non exprimat cujus,
t-5 Sanctorum sed enim cunctae lux libera carni
H Tradetur, sonles aelerna flamma crcmabit. Sed quaj ipse singillatim posuit, ergo arbitraius
o Occultos actus retegens, tunc quis([ue loquetur sum conjuncta esse ponenda, laaquam unum sit
H Secreta atque Deus reserabit pectora luci. prolixum, quae ille plura commemoravit el brevia.
15 a> Tunc erit et luctus, stridebunt dcntibus omnes.
In manus iniquas, \nq\i\t, infidelium postea veniet
w Eripitur solis jubar, et chorus interit astris. ;

c Volvetur cnelum. lunaris splendor obibit.

> dabunt autem Deo alapas manihus inrestis, et impu-
w, Dejiciet colles, valles extollet ab imo. raio ore exspuenl venenatos spulus : dabit vero ad
-5 Non erit in rebus hominum subiime vol altum. verbera simpliciter sancium dorsum (a). Et colaphos
20 — Jara aequanlur campis montes, et cacrula ponti
O Omnia cessabunt. telius confracta peribit. accipiens taccbit, ne quis agnoscat, quod verbum, vel
M Sic pariter fontcs torrentur, fluminaque igni . unde venit ut inferis lcquatur, et corona spinea coro-
M Sed tuba tum sonitum tristem demittet ab alto netur [b). Ad cibum autem fel, et ad silim acetum de-
© Orbe. gemens facinus miscrum variosquc labores :
derunt : inhospilalitalis hanc monstrabunt niensam
25 H Tartareumque chaos monstrabit terra dehiscens.
a Et coram hic Domino rcges sistentur ad unum (c). Jpsa enim incipiens tuum Deum non inttllexisli,
"B Recidet ^ e coelis ignisque et sulphuris amnis. ludentcm morlalium meniibus sed spinis coronasti, ;

In bis latinis versibus de graeco utcumque Iransla- et horridum fel miscttisti (d). Templi vero velum scin-

' Editi, latinis exstantibus. Castigantur ex manu- ' Apud Er. et Lov., harum trium. In editis aliis et
scriptis. manuscriplis verius, horum trium, versuum vide-
2 Sola cditio Lov., siyno.
licet paulo ante dictorum, quinti et octavi decimi et
3 Sic juxta manuscriptorum fidera reponiraus liic, noni dccirai.
judical, quod quidera vcrbura usurpat auctor Ora- (a) Lactanlius, lib. 4 Instit., cap. 18, haec ita graece
tionis contra Judoos, Append. tora. 8, In li., judicet. coramcmorat :

M.
E'; (ivoii.ou; X^'?°'^ ^*'' airtfftajv ucrcepov Ti^ei.
* Sequimur hic nostros omnes Mss In B.. aetemum.
A(o3ou3tv 81 bit}> paTT.'a[ji3iTa yepatv i^/a^f^oiz,
Apud auctorem Orationis supra memoratae, Appond.
tom. 8, edilura cst, aeiemaque. M. Kat (ixo[jia(Ttv utapoTjt TiTuuii.ata (sapijizxoevxa:.
'•
Editi, Solvelur. At Mss., Volvetur quo priraa :
Atoaet 8' et; fxajTtYac aTrXtl); 4^^°^ T(5xe vwtov.
llttcra V respondeat graecae vocali 0, sicut superius in (b) Haec ibidem Lactantius paucis intorjectis :

quarto versn. Kai yaAa(fit!;oiJ.ivo; 7'.'{-/,vi'., ii-/, -t; entyvw

• Er. et Lov., Decidet. Melius Vind. el Mss., Am Tt; XoYo;, tJ iroOiv /,AOev, 'tva (&6t[Aevot(7t XaXr^uTi
llecHet : nam hujus versus primaiii litteram oporlot
Kat jT£'iavov cpopiaet xov (ixivOtvov.
earadera esso alqiic ultiraam nominis «raeci Sdlc>\
(a) Cum rationibus chronologicis haoc piignnnt. .lo- (c) Ibidem paulo post Laclantius :

sue praefuit annos ti.Seniores vol Judices prnofiicrunt E"s 8k xo (ip(I)iJta ^/^oXyjV, x.' ei; Stijiav 6;o^ c8aj/.av,
annos 410. Sanl fnit olcctiis rex anno 1068 anlo Chri- Tfji; a'.fiXo$£vtr,; xauxrjV Sei^ouiri xpairei^av.
stum. Urbs Roma fuit condila anno?.')^ nnte Cliristiim. (d) Ho8 versus ibidem Lactantius alterius Stbyllae
Achaz non erat rex iu Juda, nedum lCzocliias. qui tiinc esse dicit :

lemporis nondum natus erat. Regnabat Joatlian, filius

Auxf, ^kp (Tu itppojv xov aov Oeov oyx evtJrjaa;,
Oziae. Lahcher.
(*i Sibyllas a Varrone decem numerulas tradit La- Ilat^ovxa h
OvrjXOtat voT^jjiaatv, aXXx x' axavOat;
clantius, lib. 1 Instil . cap. G. Ejxpe-^a; aT£'yav(u, '.ioSep/^v xe X^^V' ixepaua;.
 ;

8R1 LlBEll DKniMUS OCTAVUS. 882

detur : et medio die nox eril teuebrosa nimia in Iri- lostt eliam orimina doorum, qiid! Jhki urbanioro
hus lioris («j. El morlc morivtur tribus dichus somno Sfnculo nou (iii^chuiiliir, por ludos tiimen in eoruin-
susccpto : et tunc ab iiiferis regresstis ad lucem oe- ' dom falsorum numinurn obsoquium turpiler aKe-
niet pritnus,ressurrcctionis principio rcvocnlis oslcu- rontur. lUi^navil dcindo NujnapoHl iloiiiiiium, qni

so (b). Ista Lnctiinlius ciir|tlim |>cr iiilorvull.i dia- oiim illuin civitatoin putavcrit dcoium proCccto
piitalionis biia', sioul oa poaccrc vidobantur, qnaj laiflorum numerosilalo muniondam, in camdom
probare intcniierul, luihitiuit loBlitnoniii Sil».vllina, lurbum rcrorri niorliius ipHo tion ineruit, liMiqiirtm

quao nos nihil inlcrponiuilos, sed in unain scrieni ita pututus sil cculnm inulliludine niiminum coiis-
oonnexii poncntos, soiis capitii)ns, ai luninn acriplo- tipasso, ut locum
ibi reperiro non pOHsot. Hoc re-

resdeincepsctt sorvare non nefzlit^iuit, dislingncmla gniinlo Iloma), et apud Ilcbrajos initio rcgni Ma-
curavimus. Nonnulli suno biryllirfBum Sibyllam, nussc, a quo impio n^ge prophela Isaias perhibctur
non llomuli, sed belli Trojani tonipore luiase scri- occisus (rt), Saiiiium luiHse Sibyllaiii ['eriint.

pserunt. CAPUT XXV. —

Qui pliilosophi enitucrint regnantc
apud Uomanos Tarquinio Prisco, apud Uebneos
CAPUT XXIV. — Quodrcgnanle Romulo seplem Sa-
Sedechia, cum Jerusalcm capla est, templumque
pientes claruerirU, quo lempore decem tribus
subversum.
qux Israel diccbantur, in captivitalem a Clialdicis
idemque Rumulus morluus divtno Regnante vcro apud Uebrajos Sedechia, el apud
ductce sunt,
honore donatus est.
Romanos Titrquinio Prisco, qui successorat Anco
Martio, ductus est caplivus in Babyloniam populus
Eodem Romulo regnante Thales Milesius fuisse Judajorum, eversa Jerusalem el templo illo a Salo-
perhibetur (r), unus e septem Sapientibus, qui mone conslructo. Increpantes enim eos Prophetaa
post theoiogos poelas, in quibus Orpheus raaxime de iniquitatibus et impielalibus suis, haec eis ven-
omnium nobilitiitus &3t, Socpo( appellati sunt, quod tura prajdixerant, maxime Jeremias, qui etiam
est latine Sapienles. Per idem tempus decem tri- numerum definivit annorum {Jerem. xxv, 11). Eo
bus, quae in divisione populi vocatee sunt Israel, lempore Pitlacus Miiylenaeus, alius e seplem Sa-
debellatae a Ghaldaeis, et in eas terrus captiva; duc- pientibus, fuisse perhibetur (/*) Et quinquc caEte-
tae sunt {d), remanentibus in Judaea terra duabus ros, qui ut septem numerentur, Thaleti, quem
illis tribubus, quae noraine Judae vocabantur, se- supra commemoravimus, et huic Pittaco addunlur,
demque Morluum Ro-
regni habehant Jerusalem. eo tempore fuisse scribit Eusebius, quo captivus
'
mulum, cura et ipse non comparuisset, in deos, Dei populus in Babylonia lenebatur, Hi sunt au-
quod et vulgo noiissimum est, retulere Romani tem, Solon Atheniensis, Chilo ^ Lacedaeraonius,
quod usque adeo, fieri jam desierat, nec postea Periander Gorinthius, Gleobulus Lindius, Bias
nisi adulando, non errando, factum est tempori- Prienaeus. Oinnes hi seplem appellati Sapientes
bus Caesarum, ut Gicero magnis Romuli laudibus post poetas theologos claruerunt, quia gencre vitae
tribuat [e), quod non rudibus et indoctis tempori- quodara laudabili praestabant hominibus caeleris,
bus, quando facile homines fallebantur, sed jam et luorum nonnulla praecepta seatentiarum bre-
expolitis eterudilis meruerit hos honores quam- ; vitate complexi sunt. Nihil autem monumento-
visnondum efTerbuerat ^ ac pnllulaverat philoso- rum, quod ad litteras attinet, posteris reliquerunt,
phorum subtilis et acula loquacitas. Sed etiamsi nisi quod Solon quasdam leges Alheniensibus de-
posteriora tempora deos homines mortuos non ins- disse perhibetur; Thales vero physicus fuil, et
tituerunt, tamen ab antiquis institutos colere ut suorum dogmatum libros reliquit (r). Eo captivita-

deos et habere non destiterunt quin etiam simu- :

tis Judaicae (rf) lempore, et Anaximander, et
lacris, quae veteres non habebanl (/), auxerunt Anaximenes, et Xenophanes physici claruerunt.
vanae atque impiae superstitionis iliecebram, id Tunc et Pythagoras, ex quo coeperunt appellari
efficientibus immundis in eorum corde daemonibus, philosophi (e).

per fallacia quoiue oracula decipientibus, ut fabu-

CAPUT XXVI. — Quod eo tempore, quo implelis
septuaginta annis Judacorum est resolula caplivi-
1 Vind. Am. et Er, post, ad lucem. addunt, laetam.
tas, Romuni quoque a dominaiu sunt regio liberati.
Lov. laevam. Xeutrum est in veteribus libris.
2 Mss., effervuerat, Sic infra, cap. 52, n. 2, loco, fer-
Per idein tempus Cyrus rex Persarum, qui etiam
buit persecutio ; plures habent, fervuu persecutio.
(a) Laclanlius, ejusdem libri, 4, cap. 19 :
Chilon infra, Periandrus, loco, Pe-
» Mss., ; el
NaoO 0£ «j^iaOyJacxai its-caiTjjia, xal fjfji.axt [izimio riander.
N'J$ £(Txat o/.o-roeaTa TTcXwpto? £v •cptaiv topai;. (a) Manasses, rex Judae, coepit regnare anno 698
Ibidem, aliquanto post ante Christum nalum, anno 17 regni Numae Pom-
(6) :

Kat OavaxoL» (jiotpav xeA^aet xptxov Tj|xap urvtoaai;' pUii. LARCHEa. —

Isaiain secatum fuisse a Manasse
serra lignea ex certissima traditione Hebraeorum scri-
Kat x6x' aTTO tpOtfjiivwv (ivax-jil^a; et<; (fio^ ^'?£'. bit S. Hieronymus in caput lvh Isaiae, additque :
Hpojxoc avajxajcoj; y.XrjXOi i-p/Ji^ uiroOctJa;. « Unde
et nostrorum plurimi illud quod de passioae
(c) Rationes chronologicae, mirum ia modum tur- « sanctorum in Epislola ad Hebraeos ponitur. Ser-
batae. Thales natus esl iJamasio archonle, ut videro « rali sitnt, ad Isaiae referunt passionem. » Coqcaecs.
est apud Diogenem Laertium, lib 1, § 21, anno primo (b) PitLacus natus anno 652 ante Christum, quod efti-
Olympiadis ;J5, ut S. Cyrillus Alexandrinus, adver- cias ex Suida denatus anno 550 vide Lucianum, de
: :

siis Juiianum, lib. 1, pag. 12 id est, conditae Urbis

;
Macrobiis, § l^*. Larcher.
anno 115. Tunc regnabat Ancus Marlius. Larciikk. (c) Imo nihil scriplis mandavit Thales vide Themi- :

td) Israelitae in servitutem abducti sunt anno stium. Oriitione 26, p. 3l7, B. C. LARcnER.
quarto olympiadis 14 anno 721 ante Ghristum na-
: (d) Anno 607 ante ChrisLum naLum Nabuchodono-
lum, Urbis condilae anno 33, regnanLe adliuc Itoraulo. sor Hierosolymis cjipLis Joachimo regi indicit Lribu-
Largher. tum hinc soptuaginta annorum caplivitatis initium.
.•

(«I Vifje
infra, lib. 22, cap. 6. Lakcuer.
if) Vide supra, lib. 4, cap. 31, n. 2, necnon notam (tf) Oonf. supra, lib. 8, cap. 2, et infra, cap. 37, et

(6), col. 138. alibi.

583 DK CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 584
Chaldseis et Assyriia imperabat, relaxala aliquanta scilicet, quemadmodum
regni Assyrioram primo
caplivitate Jud<eorum, quinqiia}j;inta millia homi- tempore exstitit Abraham,
cui promissiones aper-
num ex in>ta»randum tempium regredi
eis aJ tissimae (ierenl in ejus semine benedictionis om-
fecit (a). A quibus tanlum prinij cccpla fundaminu, nium gentium ila occidentalis Babylonis exordio,
;

et altare constructum esl. Incurbantihus autem qua fuerat Ghrislus imperante venturus, in quo
hostibus, nequaquam progredi ae.iificando vaiue- implerentur illa promissa oracula Prophetarum,
runt, dilatumque opus est usque ad Darium. Per non solurn loquentium, verum etiara scribentium
idem tempus etiam illa sunt gesta, qu£E conscripta in tantae rei futurae teslimoniura solverentur.
aunl in Judith (h)
libro quera sane in canone : Cura enira prophetae nunquam fere defuissent po-
Scriplurarum Judaei non reccpisse dicuntur. Sub pulo Israel, ex quo ibi re},'es esse cceperunt, in
Dario ergo rege Persarum impletis septuaginta usum tanturaraodo eorura fuere, non gentium :

annis, quos Jeremias propheta pracdixcrat, reddita quando autera ea scriplura inanifestius prophetica
est Jud«is soluta captivitaie liberlas, regnunte condebatur, quae genlibus quandoque prodesset,
Romanorum septimo rege Tarquinio. Quo expulso tunc oportebat inciperet *, quando condebatur hasc
etia.m ipsi a regum suorum dominatione litieri civitas, quae gentibus iraperaret.
esse cceperunt. Usque ad hoc tempus Prophetas
habuit populus multi luerint,
Israel ; qui cum CAPUT XXVUI. — De his qux ad Evangeiium
paucorum et apud Judaeos et apud nos canonica Christi pertinent, quid Osee el Amos prophelave-
scripta retinentur. De quibus me aliqua positu-
*
rint.
rum esse promisi in hoc libro, cum clauderem au-
Osee igitur propheta, quanto profundius quidem
periorem, quod jam video esse faciendum.
loquitur, tanto operosius penetratur. Sed aliquid

CAPUT XXVII. —
Prophelanim,
De temporihus
inde suraendumest. et hic ex nostra promissioue

quorum oracula hubenlur

ponendum. Et erit, inquit, i?? loco quo dictum est
; quique tunc in libris
eis, Non populus meus vos, vocabuntur et ipsi filii
de vocatiorie Gentinm mutta cccinerunt, quando
Dei vivi \Osee i, 10). Hoc testimonium prophelicum
Romanum regnum ccepit, Assyriumque defecit.
de vocatione populi Gentium, qui prius non per-
linebat ad Deum, etiam Apostoli intellexPrunt(/{om.
Tempnra igitur eorum ut possimus advertere,
IX, 26). Et quia ipse quoque populus Gentium spi-
in anteriora pauluiutn recurramus. In capile iibri
rilualiter est in filiis Abrahae, ac per hoc recte
Osee prophetae, qui primus in duodecim ponitur,
dicilur Israel, propterea sequitur, et dicit El con-
ita scriplum est Verbum Domini qw d facLum est
:
:

gregabuntur filii Juda et filii hraet in idi/isum, et

ad O^ee in diebus Ox^ix, et Joalhr.n, et Achax,. el
ponent sibimet principalum unum, et ascendent a
Ezechiae regum Juda [Osee i, 1). Amos quoque die-
terra [Osee i, 11). Hoc si adliuc velimus exponere,
bus regis Oziae prophetasse se scribit addil etiara :

eloquii prophelici oblundetur sapor. Recolatur

Jeroboam regem Israel, qui per eosdera dies fuit
tamen lapis ille angularis, et duo illi parietes, unus
(Amos\, 1). Necnon Isciias filius Amos, sive supra-
ex Judaeis, alter ex Gentibus (Ephes. u, 14, lo, 20-
dicli prophelae, sive, quod magis perhib'?tur, alle-
22) ille nomine filiorura Juda, iste nomine filio-
rius qui non propheta eodem nomine vocabatur,
;

rum Israel, eisdera uni principatui

suo in idipsum
cosdem ref^p.a quatuor quos posuit Osee, in capite
innilentes, et ascendeotes agnoscantur a lerra. Is-
libri sui quornra dipbns se prophptHsse
pnnit,
los aulem carnales ^ Israelilas, qui nunc nolunt
praeloquitiir. Michaeas etiam eadom sua? prophelias
credere in Christum, poslea creditaros, Id est, filios
commemorat tempora posl (iies Oziae. N;im tres
eorum (nam ulique isti in suum locura moriendo
qui sequuntur reges nominat, qnos et Osee nomi-
transibunt), idem propheta testatur, dicens Quo-
navif, Joathan,et Achaz, et Ezechiam [Michaefe \,l}.
;

rii suntqiios eodem tempore simul prophetasse ex

niam diebus muliis .sedebunt filii Israel sine rege, sine
principe, sine sacrifiio, sine ultari, sine sacerdolio,
eorum lilteris invenitur. His adjungitur Jonas
sine inanifestationibus. Quis non videat, nunc sic
eodem Ozia rege regnanle, ct Jocl cum jim regna-
csse Judifos ? Sed quid adjungal, audiamus: Et
rel Joathan, qui successil Ozise. Sed islorum pro-
postcd, inquit, reverientur filii Israel, et inquirent
phetarum duorum tempora in Chronicis, non in
Dominum Deum suum, et David /cgem sunm : ct stu-
eorum libris poluimus invenire, quoniam de suis
pescent in Domino, et in bonis ipstus, in novissimis
diebus tacenl. Tenduntur autein hi dics a rege
dicbus {Osee iii, 4, 5, sec. L.XX) Nihil est ista pro-
Latinorum Proca, sive superiore Aventino, usque
phelia manilestius^cum David regis nomine signi-
ad regom Romulum jam Romanorum ^, vpI eliara
iicatus intelligatur Christus ^, qui facius est, sirul
usque ad rcgni primordia successoris ejus Numa5
Pompilii Ezechias quippe rex Juda eo usque
:
dicit Apostolus, ex semine David secundum camcm
regnavil ac per hoc per ea tempora isti velut
;
[fiom. 3).Praenuntiavit iste propheta eliam tertio
I,

fontes propheliae pariter eruporunt, quando re- die Christi resurrectioncm fiituram,sicut eam pro-
gDum defecit Assyrium, ccepitque Romanum : ut pheiica altitudine preenuntiari oporlebat, ubi ait '.

Sanabit nos post biduum, in die terlio resurgemus

{Osee VI, 3).St-cuadum hoc enim nobis dicit Apos-

' Aliquol M.^o., Scripl.ura.

* Editi, Uomanum. Al in Mss Romanocum.
(a) Anno 538 anle (^tiri^tuni
,

nnlum Cynis
ediclo .lii- 1 Editi, inripere. Melius Mss.. incipcret.
I
daeis in pntriara refiitum concessit. LAiiciiBn. 2 Vind Am. et plures Mss carnaliter. ,
— Sic no-
{h) fiostft .Iiidith nd nnniim (33* ante Ctirislum rOfe- slri omnes. M.
renda sunt, ut probavit Monlfanronus in libro cui titu- '
?ic manuscripti. Editi vero, gua David... intelli-
lus, Hisloire de Judilh. Laucubr. gilur Christus.
 :

m \Amii nnciMds octavus. 586

tolus, Si resurrexuth cum Christo, quut siirsnm sunl propter quod afflictus est, non aperuit os tuum* VI .

(jUtVrite {Coloss. iii, 1). Amon (|iin(|iio dn rolniH luli- ovis ad immolandum duclus est, et ut iujnus anle
bus sio i)ro[)lict.iil : Pnvi>ara, ii)t|iiit, lc, ut inuoces cum qui sc tondet, sinc voce, sic non apcruil os
Deum tuum Imicl; quia eccc eyo firmann louilruum, et suum. In humililate judicium cjus sublatum est. Ge-
creaus spiritum, vt atiuunlians in hominilius Chris- ncratiimrm ejus quis cnarralntf Quuiiiam tottelur
lum suum {Anios iv, \'l et ['.i,sec. 1jX\).KL iilio loco : dc lcrra vita cjus, Ab iniquitaiibus opuli mei duclus j

In illa cUc, inquit, resuscilabo tnberuaculum David esl ad morlem. Et dubo nuUignos pro sepultura ejus,
quod cccidit, cl rc;vdificabo qun; cccvlcrunt cjus, e.t lUvilcs pro morte cjif<. Quoninm iniquilatcm non
et destrucla cjus resuscitaho, ct reivdxjicabo ca, sic.ut fccit, nec dolum in ore suo : et Dominus vult purgare
dies saeculi ; ita ul exquirant me residui hominum, ct eum de ]>laga. Si dederilis pro pfccnto animam ves-
omncs gentes in quibus invocatum cst nomvn meuni tram, videbilis semcn tongicviim (a) : rt Uotnimis
super eos, dicit Dominus faciens hti'c{ld. ix, 11 ct 12, vult nufcrre a dolore unimam ejus, ostendere illi lu-
sec. LXX). ccm, et formare intellccturn, jus tificare justum bene
servienlem pluribus : et pcccala eorum ipse portabit^.
CAPUT XXIX. — Qu,v ab Isaia de Christo ct Ecck- Vroplerea ipsc iixreditabit plurcs, cl fortium dividet
sia sint pru'.diria. spotia : propter quod tradita est ad mortem anima
ejus ; et inter iniquos xstimatus est, cl ipse peccata
i. Isaias prophota non esl in libro iluodcciin Pro-
multorum portavit, et proplerpeccala corum traditus
phelarum, qui proptorea dicuntur minores, quia est {Isai, ui, 13-15 liii, 1-12, sec. LXX) Hffic de
;

sermones eoruin sunt brcves, in eoruin compara- Christo.

lione qui majores ideo vocanlur, quia prolixa vo-
2. Jam quod sequitur, audia-
vero de Ecclesia,
iumina condidcrunt ex quibus est hic Isaias,
:
mus Lxtare, inquil, sterilis, quie non paris; erum-
:

quem propter eadem prophetiaj tempora sul)jungo pe et clama, quae non parluris ; quoniam muUi filii
supradictis duobus. Isaia.s ergo inter illa quae ar- desertx magis, quam ejus qux habci virum. Dilata
guit iniqua, cl justa praecepit, et peccalori populo
locuin tabernaculi tui, et autxarum tuarum : fige',
mala futura pra.'dixil, etiam de Christo et Ecclesia, noti parcere, prolonga funiculos tuos, et palos tuos
hoc est de Rege et ea quam condidit civitate, conforta adhuc in dexterum et sinislram partem
;
multo pluro quam ca)teri prophetavil ila ut av :
extende. Et semen tuum hxredilabit gentes ; et civi-
quibusdam evangelista quam prophela potius dice-
tales desertas inhabiiabis. Ne timeas, quoniam con-
retur Sed propter rationem operis terminandi,
(a).
neque reverearis, quia exprobrata es : qao-
fusa es ;
unum de multis hoc loco ponam. Ex persona niam confusionem xlernam oblivisceris, et opprobrii
quippe Dei Patris loquens Ecce, inquit, inteliiget :
viduilalis iuxnon eris memor. Quoniam Dominus fa-
puer meus, et exallabilur, et glorificabitur valde. Dominus Sabaoth nomen ejus et qui eruii
ciens (e, :
Quemadmodum stupescent super le multi, ita gloria
te, ipse Deus hrael universx terrx vocabilur {Id. liv,
privabilur ab hominibns species tua et gloria tua ab Verum ista sint satis et in eis
1-5), et caetera. :

hominibus mirabuntur gentes mutlx super eum,

: ita
sant exponenda nonnulla; sed sufficere arbitror
et conliiiebunt reges os suum : quoniam qnibus non
quae itr sunt aperta, ut etiam inimici intelligere
est annuntialum de illo, videhunt ; et qui non audie-
cogautur ivili.
runt, intcUigent. Domine, quis crcdidit auditui
nostro et brachium Domini cui revelatum. est? An-
,
CAPUT XXX. —
Qux Michceas, et Jonas el Joelnovo
nunliavimus^ coram illo, ut infans, ut radix in terra Testamento congruentia prophetaverint.
silienti non est species illi, neque gloria. Et vidi-
: Micheeas propheta Chrislum in figura ponens
1.

mus eum, et non habebat speciem, neque decorem ma2ni cujusdam monlis, haec loquitur Eritin no- :

sed species ejus sine honore, deficiens prse omnibns vissimus diehus manifestus mons Domini paratus
hominibus (6). Homo in plagapositus, el sciens ferre super vertices montium ; et exaltabiiur super colles
infirmitatcm : quoniam aversa est facies ejus inho- : Et fcstinabunt ad eum plehes, et ibunt genles multae,
noratus esl, nec magni seslimalus est. Hic peccata et dicent : Venite, ascendamus in monlem Domini, et

nostra ^ porlat, et pro nobis dolel : et nosexislimavimus ^

in domum Dei Jacob, et ostendet nobis viam suam, et

illum esse in dolore, et in plaga, et in afflictione. ibimus quia ex Sion procedet lex, ei
in semilis ejus :

Ipse autem vulneralus est propler iniquitates nostras, verbum Domini ex JerusaUm. Et judicabit inler ple-
et infirmatus est propter prccata nostra. Eruditio bes multas, et redarguet genles potentes usque in
pacis nostrx in eo: livore ejus nos sanali svmus. longinquum {Mirh^ex iv. 1-3). Pr.-pdicens iste pro-
Omnes ut ovfs erravimus, homo a via sua erravit : et phela locum in quo natus est Chnistum Et tu,
et :

Dominus tradidit illum pro peccatis noslris : et ipse inquil, Belhlehem domus Ephrata, minima es, ut sis
in millibus Juda : ex te mihi prodiet, ut si in princi-

Hic Yind. Am. Er. et manuscripti omittunt, sxium-

t

Editi,
1 Annuniiabimus. At Mss,, Annuntiavimus. Et infra loco, tondet; habent, tonderet.
Graece in LXX est, Anengeilamen. 2 Editi, portavit. At manuscripti, portabil. Graece
2 In editione Lov. omissum cst, noslra. est, anoisei.
3 Codcx 258, aestimavimus. M. ^ Editi, et palos caularum ttiarum fge. Emendan-
(a) Ut al) Hieronymo. Epistolis
103, ad Paulinum, ct turex manuscriptisquihabenl, cf aM^aeai-ton tuarum:
117. ad i'aulam et Kuslochium. in Prooemio Commen- omisso, palos, juxta LXX, uhi graoce legilur, hai ton
tarii in hunc prophetam, et a Cyrillo, in Oratione 1 in aulaionson Quodquidem latine vertitur, et aulaeoriirn
Isaiam. Coocakub. luoriim. Sed auhieam feminino etiam genere dici,
ib) Apud LXX, prae filiis hominum Item apud eos- nolum est ex Quinto Curtio, lib. 8, si locus tamen
dem paulo supra, pro. privabitur ah hominihus, ha- mendo vacct.
belur, privabitur a filiis hominum. (a) Apud LXX sic esl : Si detis pro peceato. amma
vestra videbit semen longaevum.
PAlhOL. XLI (Dix-neuf.)
 587 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 588

pem Israel : el eijressus ejus ab itiilio, et cx diebus paulo post in finc ipsius prophetia? : El a.scendent,
Xlernilatis. Propterea dubit eos usqueud lempus par- inquit, resalvati e.x mon-
monte Sion, ut defendant
turienlis pariel^ el residui fratrcs ejus convertenlur tcm Domino regnum [Abdiie 17, 21, sec.
E.iau, it erit

ad fflios Israel. Et stabit, cl videbit, ct pasret yre- LXX). Apparet quippe id esse completum, cum
gem suum in virtute Domiui, et in honore nominis re=a!v.iti ex monte Sion, id esl cx Judaea, creden-

Domini Dei sui erunt : quoniam nutic maynificabi- tes in Chrislum, qui praecipue agnoscuntur .\pos-
tur usque ad summum terrse {Micli. v, 2-4, sec. toli, asccndcrunt, ut defenderenl moatem Esau.
LXX). Quomodo defenderent, nisi per Evangelii praedica-
Jonas aulem propheta non lam sernione
2. lionem salvos faciendo eos qui crediderunt, ut
Christum, quam sua quadam passione propheta- cruerentur de potestate tenebrarum, et transfer-
vil, profecto aperlius, quam si ejus mortem et re- renlur in regnurn Dci? Qiiod consequentur expres-
Burrectionem voce claniaret. Utquid enim exceptus sit addendo, Et enl Domino regnum. Mons enim

esl ventre belluino, et die tertio reddilus, nisi ut Sion Judffiam, significat, ubi futura praedicta est
significaret Christuin de profundo inferni die ter- saius, el sanctum, quod esl Chrislus Jesus mons :

tio rediturum ? vero Esau, Idumaea cst, per quam significata esl
omnia quae prophelat, raullis verbis com-
3. Joel Ecclesia gentiura, quam dcfenderunt, sicut expo-
peliilexponi, ut quae pertinent ad Christum et Ec- sui, re-alvali ex monte Sion, ut essel Domino re-

clesiam dilucescanl. Unum tamen, quod eiiaai gnum. lloc obscurum erat, antequam fieret sed ;

Apostoli commernoraverunt, quando in congrega- faclura quis non fidelis agnoscat ?

tos credentes Spiritus sanctus, sicul aChristo pro- 2. Naum vcro propheta, imo per iilum Deus :

missus fuerat, desuper venit {Act. ii, 17, 18), non E.rlerminubo, inquit, sculptiliact couflatilia : ponam
prffitermiltain. Et erit, inquit, posl hxc, elefjundatn sepulturatn tuatn : quia veloces esse super monles
de Spiritu meo super omnetn carneta : et propheta- pcdcs tvanyclizaniis, annunliantis pacem. Celebra,
et

bunt filii vestriel filiae vestvx ; el seniores veslri soiti- Judii, dies fe-stos tuos, redde vota tua : quia jam non
nia somniabunt, et juvenes veslri visa videbunt: el adjicient ullra, ut transeant in vetustatem. Consum-
quidem ia servos meos et ancillas meas in iiiis diebus matum est, consumptum est, ahlatum est^. Ascendit,
effundam de Spiritu meo {Joel ii, 28 et 29). qui faciem tuam, eripiens te ex tributa-
itisufjlat in
tione {Naum i, 14 el 15 ii, 1, sec. LXX). Quis as-
;

CAPUTXXXI. — Qux in Abdia, in Naiitn, et Am- ceaderil ab inferis, et insulflavcrit in faciem Ju-
bacu de salute tnundi ia ChriHo prienuntiata re- da?, hoc esl Judaeorum discipulorum, Spiritum

periatitur. sanctum, rccolat - qui mcminit Evangelium. Ad no-

vum enim Tostamentuin perlinent, quorum dies
Tres propheic3 de minoribus, Abdias, Naum,
1. fcsti ita spirilualiler innovantur, ut in vetustalem
Ambacum^, nec sua leinpora dicunt ipsi, nec in Iransirc non possint. Porro pcr Evangeliuin cxter-
Chronicis Eusobii et Hieronymi, quando propheta- minala sculptilia et conflatilia, id csl idola deo-
verint, invcnitur (a). AbJias enim positus est qui- rum falsorum, tanquani senultura) tra-
ct obliviuni
dcm ab oii cum Michaea, sed non eo loco, ubi no- dita jam viJemus ; el hanc etiam in hac re prophe-
tantur tempora, quando Michaeam prophelasse cx tiam completam esse cognoscimus.
eius litteris constat : quod crrore negligenler des- 3. Arabucum de quo alio, quam de Christi ad-
cribenlium labores alienos exislimo conligisse.
ventu, qui futurus luerat, intelligilur dicere, El
Duos vero alios Chio-
commemoratos in codicil)US
respondit Dominus ad me, ct dixit, Scribe visutn
nicorura quos habuimus, non poluimus invenire :
aperte in buxo ; uf asstrquatur qui legit ea : quia
tamen quia canonc contincnlur, nec ipsi oporlel adhuc visio ad tempus, el orietur in fine, ct non m
praetereantur a nobis. Abdi;is, quantum ad scrip- vacuutn: si tardaverit, susiine enin ; quia veniens
turam ejus attinel, omnium brevissimus Propheta- veniel, et non morahitur {Habactic, ii, 2 et 3)?
rum, adversus Iduma^am loquilur, gcntem scilicet
Esau, ex duolius' geminis liiiis Isaac, nepotibua C.APUT XXXII. — De prophclia quxin Oraiione Am-
Abrahae, majoris illius re[)robati. Porro si Idumas- bacu et Canlico conlinciur.
am modolocutionis, quo intelligitur a parte totum,
accipiamus positam esse pro f;ontibus de Chrislo : In Orationc autem sua cum Cantico,
cui nisi Do-
agnosccre possumus quod ait inlcr caetera, In mino Christo Domine, audivi auditionem
dicit,
motile*, autem Sion erit sidiis, ct erit sanctum. Et tuam, ct timui ; Domine, consideravi opcra tua, et
cxpavi? quid cnim hoc ost, nisi praecopnitae, novae,
1 Sic mnnuscripti sccnndum LXX. At edili, usque ad homioum ineffabilis admira-
ac repenlinne salutia
tetnptcs quo fartuyieiis pariil.
tio? hi nudio duorum aniitialium cognosceris, quid
2 In piiitis, Abacuc. At Mss., Atnhacum.
3 Edili, advev.^ius Iduniaroi» ffentem loquituv, .ici- csl, nisi aut in medio duorum Testamenlorum,
licet E.fau, unius ex duobus, elc. Castigantur ad ve- aut in niedio duorum lalronum, aul in medio Moy-
teres cortices.
si et Eli.T cum co in monle scrmocinantium ? Dutn
* Sic mnnuscripli jiixtn LXX. .\l ectili. In montrni.
(a) Hieronynins. ('omnicnlnrio in Abdinni, « Ilnnc. » approjinr]un'd anni, cognosceris ; in ndventu tcm]<o-
inqnit, esse niunt IlelirntM, qiii snb rcge Snninrino
«
i Aclmb et imjiiissimn .Icznbol pnvit ccnliun pro .Vpnd Lov., omillitur, ablaium rst ; quod in cditis
I

« phetns in spccnl)ns, f(ni nnn curvavcrunl gcnn nntc nliiiJ ctinann^Triplis hahelnr.
• nnnl, » etc. l'"nil crpo n»>l.ntc.Ios»ai)lint rcpis .Iiidn, rcjjc Kditi. Xpifituin recolat (vel, recolit) sanctum:
-'

Lntinonim Tibcrio. Namn nnlcni j)ro|>hct;iin Jose innvn vocnin inlcrpunctio, el cx Mss. emendata.
lilms, lil). !• Anliq. .Iinl., cnp. II, >; .">. scrihil fni:»3C
lcinporilni3 .loalli.ui icjzis .iinla. l)cni(|nc dc pro- el eum lcmporc cnptivitatis Bnbylonicac valicinatum
phctn Hnhacnc dicitnr l>nnicli.- xiv. 32 3^. (|iiod prnn- cs,-c iioiat Ilicronymus, atque iu Uabylouem dirigi cjus
dlum piiiim ex Judn liahvlonem lulerit ad nnniclcm ;
vaticinia.
 ;;

I.IBKJl DECIMUS OCTAVIJS. nyo

ris oitenderis\ noc oxponcndiim ost. In co (tum cou- ot iOvangeliiiiii liium saliiH chI eia, (|ui crediint in
turhata fucrit auiiiia vuui, in ira iniscrirurtli:i: ine- to. Intrndcns inlendcs arcwm tuum supcr sceptra, di-
moreris, (Hiid oal, nisi (|U0(1 JiulajoB in so Irunsli- cil Dominus: hoc osl, comininaberis judioiuin
guravit, (|iioriini geiitis liiil, (|ni cuni iniigna ira tiiiim otiain rogiltus torne. Ftuminihus scinUctur
lurbuti oriicilig(!ronl Christiiin, iilo iiiiaoricordi.ii tcrra: hoc oat, inlluontibua sermonibuH (jr.edioan-
memor dixit, Patcr, igiioscc quia nesciunt
iltis, liuiii to, upcriontur ad conniondum homiiiuin cor-
quid faciunt {Luc. xxiii, !?'()? Dcus de Tlicman rc- (la, (iuibiis dictum ost, Scinditc corda restra, etnon
niet, et sanclus dc montc uinbroso ct condcnso. vcstiincnta (Joet ii, Quid esl, Videbunt te, el do-
i;i).

Quod hic dicluin est, de Tlieman veniel ; alii lehunt jiopuli, nisi ut lugondo «inl boati? Quid cst,
interprotati sunt at) Aiistro, vol ab Ajrico [a) : por Dispcrgens aquas inccssu^ niai ambulando in cia
quod signilioatiir mcridios, id oat fcrvor oharitutis qui to usiiuo([u;iquo annunlianl, hac alque hac
et splendor voritalis. Monloin vero umbrosum at- disporgis fluonta doclrinaj ? Quid esl, Abyssus dcdit
que oondensum,(|uamvis nuiltis modis possit intol- vocem suam? an prolunditas oordis humani quid
ligi, libentius acooperim Scripturarum allitudinem ci vidorotur oxpressit? Altituilo phantasix sux,
divinarum, quibus propbotatus est Cbristus. Mul- taiiKiu.un vorsus suporioris est cxpositio; allitudo
ta quippe ilii umbrosa alque condensa sunl, qua; enim est abyssus. Quod autem ait, phantasix sux,
raenlem quajrenlis exerceant. Inde autem vonit, sabaudiondum esl, voccm dedit: hoc est, quod
cum ibi eum, qui inleliigit, invenit. Operuit cndos diximus, quid ei videretur expressit. Phantasia
virlus ejtis, et laudis ejus plena est terra, quid est, quippo visio est, quatu non tenuit, non operuit,
nisi quod eliam in Psalmo dicilur, Exatlare super sed confitendo eruclavit. Elevatus est sol, et luna
ccetos'^, Deus, et super omnem terram gtoria tua stelit in ordine suo : hoc est, ascendit Christus in
(Psal. Lvi, 6)? Splendor ejus ul quid est, lumen erit, ccDlum, et ordinata est Ecclesia sub rege suo. In
nisi, Fama illuminabit? Cornua in
ejus credentes lucem jacuta tua ibunt ; hoc est, non in occultum,
manibus ejus sunt, quid est, nisi tropaeum crucis? sed in manifestum vcrba tua miltentur. In splen-
Et posuit charHatem fxrmam fortitudinis sux, nec dorcm coruscationis armorum tuorum : subauiiien-
exponenduin est. Anfe facicm ejus ibit vcrbum, ct dum cst, jacula tua ibunt. Dixerat enim suis, Quie
prodiet in campuni post pedes ejus, quid est, nisi dico vobis in tenebris, dicile in tumine (Matih. x,
quod et antequam huc veniret, praenuntiatus est 27). In comminatione minorabis terram: id est,
et posteaquam hinc reversus est, annuntiatus esl? comminando huiniliabis homines. Et in furore de-
Stelit, et terra commota est, quid est, nisi stetit ad jicies gentes : quia eos qui se exaltant, vindicando
subveniendum; et tcrra commota est ad credendum ? collides. Existi in salulem populi tui, ut salvos face-
Respexit et tabuerunt gentes : hoc esl, misertus est, rcs- christos tuos (a) misisti in capita iniquorum
;

et fecit populos poenitentes. Contriti sunt montcs rnorlcm nihil horuin est exponendum. Excitasti
:

violentia : h.oc Q^i, vim facientibus miraculis, ela- vincula usquc ad collum. Et bona hic possunt intel-
lorum contrita snperbia. Defluxerunt coltes
esl ligi vincula sapientias, ut injiciantur'* pedes in
selernales: hoc humiliali sunt ad tempus, ut
est, compedes ejus, et collum in torquem ejus. Praeci-
erigerentur in aeternum. Ingressus geternos ejus pro disti in slupore mentis : subaudiamus, vincula : ex-
laboribus vidi: hoc est, non sine mercede aeternita- citavit enim bona, prajcidil mala, de quibus ei di-
tis laborom charitatis aspexi. Tahernacula Mlhio- citur, Disrupsti vincula mea (Psal. cxv, 16) et hoc :

pum expavescent, et tabernacula terrx Madian: hoc in stuporc mentis, id est, mir.ibiiiter. Capita poten-
est, gentes repenie^ perterrilae nuntio mirabilium tium movebuntur in ea : in ea* scilicet admiratione.
tuorum, etiam quae non sunt in jure Romano, Adaperienl morsus suos, sicut edens pauper absconse.
erunt in populo cbristiano. Numquid in fluminibus Potentes enim quidam Judaeorum voniebant ad
iratus es,Domine, aut in fluminihus furor tuus, vel Dominurr. factaejus et verba mirati, et esurientes
in mari impetus tuusf Hoc ideo dictum est, quia paneni doctrinae manducabant absconse propler
non venit nunc ut judicet mundum, sed ut salve- metum Judasorum, sicut eos prodidit Evangelium
tur mundus per ipsum {Joan. iii, 17). Quia ascendes
[Joan. XIX. 38). Et immisisti in mare equos tuos tur-
super equos tuos et equilatio tua sulus : hoc est,
bantes aquas muttas : quae nihil sunt aliud, quam
;

Evangelistae tui portabunt te, qui* reguntur a te

populi inuUi. Non enim alii timore converterentur,
alii furore persequerentur, nisi omnes turbaren-

1 Ita in Mss. At in excusis post, ostenderis, haec tur. Observavi, et expavilventer meus a voce oralio-
leguntur Hoc quia per se patet, non exponendum
: nis lahiorum meorum : et introivit tremor in ossa
quod vero sequitur, exponendum, In eo duni contur- mea, ct sublus me turbata est habitiido mea. Intendit
bata, etc nisi quod apud Lov. post verbum, sequitur,
in ea quae dicebal, et ipsa sua est oralione perter'
,

deest, exponendum.
2 Lov., super omnes coelos. Abest, omnes, a caeteris ritus, quam prophetice fundebat, et in qua fulura
libris.
Sola edilio Lov,, repentino.
*
Sic Mss. At edili, quia.
< 1 Editio Lov., Disperges aquas in incessu. Emenda-
(a) Praeter septuaginta, « etAquila.inquitllieronymus, tur ex editis aliis et manuscriptis, quibus suffragantur
« etSymmachusetquiritaeditio ipsum hebraicum posue- Septuaginta.
i runt. Solus Theodotio (luid significaret Theman inter- 2 Mss., facias.

« pretatus est diccns, Ah Austra veniet, et sanctus de 3 Editi, ut vinciantur. Aptius autem Mss ut inji- ,

« monte J'haran. » Idem Ilieronymus in Locis hebrai- cianlur.

cis " Tticman r(,'gio principum Edon
: in terra Gcbali- * Repetimus hic, in ea, juxta manuscriptos, quod ab

« tica, a Theman filio Elyphaz, fUii Esau, sortita voca- Am. Er. et Lov. omissum est
« bulum ; scd ct uaquo liodie est villanomine Thcman, (a\ Sic secundum LXX legit etiam Tertullianus in
« distans ah urbe I'etra quinque millibus... Scicndum libro 4 contra Marcionem, cap. 39. De reliquis in-
« autera quod omnis australis regio Hebraeis Thenian tcrprclalionibus videndus Ilieronymus ad huuc locum.
« dicitur, » Luo. Vives, COUUAEUS.
 ; :

DE G1VITAT13 DEI, S. AU IJTNI 592

cernebat. Tuibatis enim populig miiltis, vidit im- omnem viamprudentise, et dedit eam Jacob puero iuo,
minenles Ecclesiac trijjulitiones, continuoque se et Lmiet dilecto suo : post hxc in terra^ visus est, et
membrum ejus agnovit, at()ue ait, Reqitiescam in cum hominibus conversatus est (Baruch iii, 3G-38).
die trihulaliOTiis : ad cos
pertincns, qui
l3Lriquam IIoc testimonium quidam non Jeremiae, scd scriba;
sunt spe gaudentes, in tribulalione patientes (/{om. ejus attnbuunt, qui vocabalur Buruch scd Jere- :

XII, 12) Ul uscenilam, inquit, in populum peregrina- mife celcbra ius hibctur. Rursus idem propheta do
iionxs mex : recedens utique a populo maligno c.ir- ipso Ecce, inquit, dies veniunt, ail Dominus, et sus-
:

nalis cognalionis su.ai, non

peregrinante in hac citabo David (jermcn juslum, et regnahit rex, el sa-
terra, neque supernam patriarn requirenle. Quo- picns judicium et justitiam in ierra. In
eril, et faciet
niam ficus, inquit, non ufjeret fructus, et non erunt cUebus illis salvnbitur Juda, et Israel habitabit confi-
nativitates in vineis: menlielur opus olivae, et campi dcntcr : et hoc est nomen quod vocabunt eum, Domi-
non facient escam. Defecerunt ab esca oves, et non nusjustus nosier (Jerem. xxiii, 5, 6). De vocatione
supersunt in prtVsepilms boves. Vidit eam gentem, etiam {^'entium, quae fuerat futura (el eam nunc
quiB Christum fuerat occisiira, ubertatein copia- impletam cernimus) sic loculus cst Domine, Deus :

rum spiritualium pcrdiluram, quas pcr tcrrenam meus ct refugium meum in die mulorum, ud te gcn-
fecunditatem more prophetico figuravii. Et quia tcs veuiinl ub e.vtrcmo terrx, et dicent: Vere menda-
iram Dei talem prontere:i p:issa est iila gens, quia cia colucrunt pcdres nostri siinulacra, et non esl in
Dei ignoraiis jnstitiam, suam voluit conttilupre ?//« ulilitas (Id. xvi, 19). Quia vero non erant eum
(l(/. X, 3), isle continuo, Eyo aufem, inquit, in l)o- agnituri Juilaei, a qiiibus eum ct occidi oportebat,
mino e.tsult(ilw, (/awielo in Dco saluijiri meo. Or.mi- sic ideiu propheta significat : Grave cor per onmia,
nus Dcus mc.us virtus inca, statuet pedcs meos in con- cthomo e f, et quis cognoscel cum (Id. xvii, 9, scc.
summalionem ; super e.vcelsa imponct me, ut vincam LXX)? Hujus c.-t cliam iliud quod in libro decimo
in cantico ejus [Unbacuc iii), scilicet illo canlico, dc seplimo posiii de Testamcnlo novo (Cap. 3), cujus
quo similia qnasdain dicunlur in Psairno Slatuit :
c.-tmedialor Christus. Ipse quippe Jeremias ait,
supra pelram pedcs meos, et direxit gressus mcos ; el Ecce dics vcniunt, dicit Dominus, el consummabo
immisit in os meum canticum novum, hijmnum Deo super domum Jacob Testamentum novum (Jerem.
uostro (Psal. xxxix, 3 et 4). Ipse ergo vincit in can- XXXI, .31), ct cffitera qua) ibi Icguntur.
tico l>omini, qui piacet in ejus laude, non sua, ut Sophonia; autem prophetii?, qui cum Jeremia
2.
qui glorialur, in Domino glorielur (\ Cor. i, 31). Me- propbetabai, haec praidicta de Christo interim po-
lius autcm mihi vidpntur quidain coiiiccs habere, nam E.xsvccta me, dicit Dominus, in die resurrec-
:

Giiudcbo iu Deo Jcsu mco, quam hi qui volcntes id tioni.s mex, in fulurum : quia judicium mcum, ut
laline ponere, nomcn ipsum non pnsuerunf, quod contjregem ginles, et colligam re(jna (Sophon. iii, 8).
est nobis atnicius ot dulcius norainare. Et ilerum llorribilis, inqnit, Dominus super eos, cl
:

exterminabit omnes dcos terrx; el adorabit eum vir

CAPUT XXXIII. — De Christo el vocalione Gentium de loco suo, omncs insulfl? gcniium (H. ii, H). El
quxJeremias et Sophotiias irophetico Spiritu sinl paulo posi Tunc, inquit, tramvcnam in populos
:

proifali. linguam, et inprogcnic cjus^, ut omnes invocent no.

men Domini, el servianl ei tub uno jugo ; a finibu^
\.Jcremias propheta de majoribus e?l, sicut
flnminum ^Elhiopix aflerent mihi hoslius. In illo die
Isaias non de rainoribus, sicut ca;teri, de quo-
;
non confunderis'^ ex omnibus adinvcntionibus luis,
rum scriptis nonnulla jam po.-:ui. Prophelavit au- quas impie egi-^iti in me : quia iunc aufcram ubs te
lem regnante Josia iii JeruFalcm, et apud Itoma- pruvilates injurix tiuv ; etjam non adjicies ut fnagui-
nos Anco Martio, jam propinquanie captivitate Ju.
ficcri^ super montem sanctum mcum et subrelinquam :

daeorum (o). Telendit au;em |!rophctiam, usque

in tc populum mansuetutn et humilciti; et vcrebuntur
ad quintum monscni cafitivitatis sicul in pjiis lit-
:
u nomine Domini, qui reliqui luerint hrael^ (hi. iu,
tens invcnimus. Sophonias aulem unus de mino-
9-13, sec. LXX). Ha; sunt rcliquia?, de quibus alibi
ribus adjiingiiur ei. Nam et ip?e in diebus Josiae
I^rophctatnr, quod Apostolus ctiam commcmorat
prophetnsse se dicit (S'>pbon. i, 1): sed quousque,
Si fucrit numerus filwrwn Isracl sicut arena maris,
non dicit. Prophctivit ergo Jcremins, non solum
rehquix salvx ficnt (Uai. x, 22; liom. ix, 27). llaj
Anci Marlii, verum eliam Tarquinii Prisci lcmpo-
quippe in Christum illius gentis rcliqua» credide
ribus, quem Romani liabuerunt quinlum rcfiem.
ruiit.
Ipsc enim, quando est illa captivit.is (acta, rcgnare
jam CGDperat. Prophotans er^'0 de Cliristo Jercmias,
Spiritus, inijuit, oris no^lri Dominus Christus cuptus
CAPUT XXXIV. — De prophctia Daniclis cl E-ic- i
chicli^, qux in Christum Ecclcsiamque concordat.
estin peccalis nosiris(Thren. 20); sic breviter 03-
iv,

lendens, et Dominum noslrum Christiim, et paa-

\. In ipsa porro Babyloniai caplivitale prius pro-
sum esae pro nobis. Itcm alio loco Hic Deus mcus, :

inquit, et non xslimabitur aller ad eum: qui invcnit

'Ila nianuscripli jnxla grnecum LXX. At edili, in

(a) .lereniinsprininni innotiiil Ivpisloln ffunm scri- ((rrii.
psit eis ([ui Rat)ylonc in rnplivilalc (lcpchnnt Ilacc • Yind Am
1>. el ploriquo Mss., et progenies ejus
F.pistola scripln fiiit aniio W.) anlo Clirislum nntum, omisso, /'1.

scd jam riuinilecimuri nnnus crnl c\ (jiio .tt-sins occii- •^

Mss. [n iltn die confunderis
: ; nbsquo negnnlo
liucrnl iii puf;nn conlr.i Nccliao rcjicin ^l";,'y|>ii, ncmpc parliculn.
nnno fiU cl lunc Tarqiiinius l'nscu3 cial iionianonim
:
* Nonniilli mnnuscripti, in Israel. Graeco cst, (oti.

rex. Larciif.r I.irael.

»93 LlHKIl DKCIMIIS Of:TAVTIS. S94

photavorunt Daniel ot Ezcchiol ', alii scilicet duo 2. /achariuB do Chrislo ot Rcclesia : Exsulla, in-
ox Pi'i)|ihiUiH rimjiu ihiis. Oiiiirimi nmii-l clian» qiiil, valle, fUiu Swn ; jubila, /ilia Jemsalem: ecr.e

loiiipiis (1110 vtMiliiriis (uci-al ('•Iwisliis aiiiiii', pasru- li'X tuii.t vcinc.t tibi, jnstuf^ct snlvutnr; ipsr /auper,

rua, numcro definivit unnorniii : quoil h>n^uin odt cl ascendens suprr usinam^,el su; er putlum fiiium
conipiilaiido nionslraro, et ah aliia ractitaliim cst asin.r : rt polrsla% rjus a mari ustiue ad mare, cl a
ante noa. Do potcalalo vnro c.jua et gloria' sic lo- fluminihus usque ud fines terr:K- {/ach. ix, ei 10). '.)

cutua est Viilebnm, iiHjuit, in visu uotis, el ecce

: Iloc ([uando ractum sit, ut Doininus Christus iii
cum nuhibus ctvli ut filius^ homiuis veuiens eral, et itincrc juMicnto hiijus gcnoris uterctur, iii Evan^c-
usqu'} ad vclustum dicrum pervenit : el in consfieclu lio lcgitiir: uhi ct hiec propliclia coiiimoinoralur

cjus 'prxliitus esl; et ipsi dutus est principalU'!, et cx parlo, qiianlum illi loco sutficerc visum est
honor, etregnum: et omnes populi, iribus etlimjux {Matth. xxi). Alio loco adipsum Cliristum in Spiritu
ipsi serviens. Potestas ejus, poteslus perpelua, quiv prophctiic loqucns dc remissiouc pcccatorum per
nou transihil; ct rcijnu)n ejus non corrumpetur {Dan. cjua saiiguincm : V'w quoque, inquit, ia sanguine
VII, 13« 14) testamenti tui emisisti vincios tuos de lacu, in quo
2. Ezcchicl quoiiuo more prophctico pcr David non est Quid per hunc lacum
aqua {Zach.
iK, 11).
Chrislum aignilicans, quia carncm de David scmi- possunl diversa senliri, eliam sccuii-
vciit inleiligi,
ne assumpsil propterqua forinam scrvi qua' (ac-
;
dum rectam fidcm ('/). Milii lainen videlur non eo
tus est homo, eliam servus I)ei dicitur idem Dei signifirari mclius, nisi huinannj misorh-B siocam
Filius, sic eum prophetando pra^nunliat ex perso- prolunditalein (luodammodo et sierilcin, ubi non
na Dci Pa Iris Et suscilaho, inquil, super pecora
: sunt fluentajustitiae, sed iniquilaiis lutum. De hoc
mea pastorem unum qui pascat ea, servum meum quippe etiam in PaahTO diritur: Et eduxit me de
David: et ipse pascet ea, et ipse eriC cis in pat^lorem. lucu miserij?, et de lufo timi {l>sal. xxxix, 3).
Ego aulem Dominus ero eis in Deum, et serous meus Malachias prophelans Ecclesiam, qu;ira per
3,
David princpps in mcdio eorum : ego Dumiuus locu- Chrislum cerniraus propagatam, Judaeis apertissi-
lus sum {Ezeck. xxxiv, 23 ct 24). Et alio ioco Et : mo dicii cx persona Dsi Non est mihi voluntas in:

rex, inquit, unus erit omuihiis imperans : et non vobis, et munus non suscipiam de manu vestra. Ab
erunt uU.ra dux gentes, nec dividenlur aniplius in oriu enim solis usque ad occasum, magnum esf no-
duo regna; neque polluentur ul/ra in idolis suis, et men meum in genlibus, et in omni loco sacrificabitur
abominationihus suis, et in cunclis iniquitnlibus suis. et ojjeretur nomini mro oblatio munda: quia ma-
Et salvos eus faciam de universis sedibus suis, in gnum nomen meum in gentibus, dicit Dominus {Ma-
quibus peccaverunt, et mundabo eos: et erunl mihi lach. I, Hoc sacrificium per sacerdotium Ghris-
10).
populus, et ego ero illis Drns el servus meus David
: ti secumium ordinem Mcichisedech, cum in omni
rex super eos, et pastor unus eril omnium eorum {Id. loco a solis in ortu usque ad occasum Deo jam vi-
xxxvii, 22-24). deamus offerri, sacrificium autein Judaeorum, qui-
bus dictum esl, ISon est mihi voluntas in vobis, nec
CAPUT XXXV. — De trium prophelarum valicinio, accipiam de manibus vestris munus, cessasse negare
id est, Aggsei, Zacharix et Matachix. non possunt quid adhuc exspectaot alium Chris-
;

tum, cum hoc quod prophelalum leguut et imple-

l. Reslanttres minores Propheta;, qui prophela-
tum vident, impleri non poiueiit, nisi per ipsum?
verunt in fine captivitatis, Agiiaeus, Zicharias, Ma- Tes-
Dicit enun paulo post de ipso ex persona Dei :

lachias. Quorum Aggaeus Christum et Ecclesiam

famentum meum erat cum eo viix et pucis : et dedi
hac apertius brevitate prophetat: Hxc dicit Domi-
ei ut limore timerel me, et a facie nominis mei reve-
nus exercituum; Adhuc unum modicum est, el ego
rerelur. Lexveritalis eral in ore ipsius, in pace di-
commovebo ccelurn, et terram, et mare, et aridam, el
rigens ambulavitmecum, el multos convertit^ ab ini-
movebo omnes gentes ; et veniet Desideralus cunctis
quitate: quoniam lahia sacerdotis cuslodient scien-
gentibus {Aggxi n, 7 et 8). Haec prophetia partiin
tiam, el legem inquirent ex ore ejus; quomam ange-
jam completa cernitur, parlim speratur in fine
lus D :mini omnifioteniis tst {Id. ii, 5-7). Nec miran-
complenda. IMovil enim ccelum Angelorum et side-
dum quia omnipotentis Dei angelus diclus est
est,
rum testimonio, quando incarnatus est Christus.
Movil terram ingenli miraculo, de ip?o virginis Ghristus Jesus. bicul enim servus propter formam
servi, in qua venit ad homincs sic et angnlus ;
pariu. Movit mare et aridam, cum et in insulis et
in orhe toto Ghristus annuntialur. Ita moveri oin- propter Evangelium, quod nuntiavit hominibus.
Nam si graeca ista inlerprelemur, et Evangelium bo-
nes gentes videmus ad fidem. Jam vero quod se-
quitur, Et venict Desideratus cunctis gentibus, de na nuntiatio est, etangclus nuntius. Deipso quippe
novissimo ejus exspectatur adventu (a). Ut enirn
desideratus esset exspectanlibus, prius oportuit
eura dilectum esse credentibus.
* Vind. Am. et Mss., asinum.
2 Lov., usque ad fines orbis terrae. Abest, orlis, a
• In veteribus libris constanter scriptum, Hieze- caeteris lihris.
chiel. 3 Sic plures manuscripti juxta LXX, At editi, amhU'

^ M.ss. aliquot, et Ecclesia. Caeteri fere omnes, et labit niecum, et multoa convertet.
Ecctesiae. 1«) De liinbo patrum, rjuorum aniniae ibi deti-
3 Lov., et filiu.i. Verius Mss., ul
filius. nebantur us^qiic ad passionera Christi, ipsas lan-
* Plures Mss., quia. dem indc liberaulis, exponunt Hieronymus, Cyril-
(a) Dc secunclo advcnlu Chrisli hunc locum interpre- lus, S. Thoinas, quos omnes recentiores sequunturi
tatus est etiam Justinus Martyr, in Dialogo cum Try- COQUAEUS.
phone. Confer infra, cap. 48. Coquaeus.
595 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI m
ilerum dicil: Ecce milto- angelum mcum, el pros- de quo suo ioco, si Deus voluerit, loquemur ube-
piciet viam ante faciem meam; el ^ubito veuielin rius.

templum suum Dominus quem imguxritis, el angelus

teslamenti quem vos vullis. Ecce venil, dicit Dominus CAPUT XXXVI. — De Esdra et libris Macha-
omnipolens^ : et quis suslinebil diem introilus ejus?
|

bxorum.
autquis resislet in aspeclu ejusf (}lalach. iii, 1, 2).
Hoc loco et primum et secundum Christi praenun- Post hoc tres prophetas, .\ggoeum, Zachariam,
tiavit adventum primum scilicct, de quo ait, El
: Malachiam, per idem tempus liberalionis populi m
subito veniet in lemplum suum; id est, in carnem ex Babylonica servitule scripsit etiam Esdras, qui m
suam, de qua dixil in Evangelio, Solvile templum magis rerum gestarum scriptor esl habitus, quam
hoe, et in triduo resuscitabo iilud [Joan. ii, 19): se- propheta: sicuti esl et libcr, qui appellatur Eslher:
cundum vero, ubi ait, Ecce venit, dicit Dominus cujus res gesta in laudem Dei non longe ab his
omnipolens, el quis diem xntroitus
susLinebit ejus, temporibus invenitur: nisi forte Esdras in eo
aut quis resistel in aspeclu ejus'! Qaod autem dicit, Chrislum prophetasse inteiligendus est, quod inler
Dominus quem vos quxritis, et angelus testamenti juvenes quosdam orla quaestione, quid ampliua „
qucm vos vultis, significavit utique eliara Judsecs valeret in rebus cum reges unus dixisset, alter
;
^
aecundum Scripturas quas legunt, Cliristum quse- vinum, tertius mulieres, quae plerumque regibus
rere, et veile. Sed mulli eorum, quom queesierunt imperarent: idem tamen terlius veritatem super
et voluerunt, venisse non agnoverunt, cxcaecali in omnia demonstravil esse victricem (III Esdrse, iii,
cordibus suis praecedenlibus meritis suis. Quod 9 5^77.) (a). Consulto autem Evangeiio, Christum
sane hic nominat teslamontum, vel supra, ubi ait, cognoscimus csse verilatem. Ab hoc tempore apud
Testamentum meum erat cum eo : vel liic, ubi eum Judaeos restituto templo, non reges, sed principes
dixit angelnm testamenli; novum procul dubio fuerint usque ad Aristobulum (b) quorum suppu- :

Teslamentura debemus accipere, ubi sempiterna ; tatio temporum non in Scripturis sanctis, quae ca-

non vetus, ubi temporalia sunt promissa quae pro : nonicae appellantur, sed in aliis invenitur, in qui-
magno habentes plurimi infirmi, et Deo vero ta- bus sunt et Machabaeorum libri (c), quos non Ju-
lium rerura mercede servientes, quando vident eis daei, sed Ecclesia pro canonicis habel, propler quo-

impios abundare, lurbantur. Propler quod idem rumdam Martyrum passiones vehementes atque
propheta, ut novi Testamcnti beatitudinem aeter- mirabiles, qui antequam Christus venisset in car-
nam, quae non dabitur nisi bonis, distingucret a nem*, usquc ad mortem pro Dei lege certaverunt,
veteria terrena felicilate, quae plerumque datur et et mala gravissima atque horribilia pertuluerunl.
malis Ingravastis, inquit, super me verba veslra,
:

dicil Dominus, el dixittis, In quo detraximus de te? CAPUT XXXVII. - Quod prophetica aucloritas
Dixistis, Yanus est omnis qui servit Deo ; et quid omni origine gentillis philosophise invcniatur anti-
plus, quia custodivimus ubservaliones ejus, et quia
quior.
ambulavimus supplicantes anles faciem Domini om-
nipotentis? Etnunc nos beatificamus alienos, et rex- Tcmpore igitur Prophotarum nostrorum, quo-
dificantur omnes qui faciunl iniqua : et aUvcrsati rura jam scripta ad nolitiam ferc omnium gentium
sunt Deo, el sahi facti sunt. Hxc obloculi sunt,qui pervenerunt, philosophi gentium nondum erant,
iimebunt Dominum, unusquisque ad proximum suum: qui* hoc etiam nomine vocarenlur, quod coepil a
et animadverlit Dominus, et audivit : et scripsit li- Samio Phythagora, qui eo lempore, quo Juddeo- <

brum memorix in conspcctu suo, eis qui timent Do- rum est soluta captivitas, coepit excellere atque
minum, et reverenlur nomen ejus. Isto libro signifi- cognosci (rf). Mullo ergo magis cseleri philosophi
catum esl Teslamcntum Novum. Denique quod se-
quitur, audiamui Et erunt mihi, dicit Dominus
:

omnipotens, in diem^, qua ego fticio, in acquisilio-

1 Mss., in carne.
nem;eleligam eos, sicut homo eligii^ filium snum 2 Omnes Mss. post, pervenerunt, sic prosequuntur,
servientem sibi: et convertemini, et vulebitis inler et mullo magispost eos fuevunt philosophi gentium,

justum et injustum, el inter scrvientcm Dco, ei non qui.

(ai Terlius liber Esdrae, in quo haec historia habe-
servienlem. Quoniam ecce dies venil ardtns sicutcli- lur, continct gesta ante Esdrae et Nehemiae libros prae-
banus, elconcremubil eos : el erunl omnes alicnige- cedenles ideoque apud Graecos et canonicus est et
;

nae, et omnes facientes iniquilalem stipula, ct iucen- Esdrae priuius. Ab Origene citnlur ut canonicus, Ho-
omnipotem: milia 9 in Josue ah Alhnnasio, libro 3 contrn Aria-
det illos dies qui adveniet, dicit Dominus
;

nos n Cypriano, Epislola 74, ad Pompeium, et libro

;

et non dcrelinqucfur corum radix, nequc sarmcntum. de singulnrilate clericorum, cnp. 21 et Angustinus ;

Et oriclur vobis timenlibus nomen meum, ,<iol jusli- videlur hic non obscure eum hnbere pro canouico, ut
tix : et saiiilas in pcnnis cjus: et cvibilis, ct e.xulla- qui sentenliam ejus prophetiam de Christo dici posse
judicet. CoQCABcs.
bitis sicul vituli ex vinculis rcHduli : et conculcabi-
{b) Hyrcano Pontifice raortuo successil Aristobulus,
tis iniquos, et erunt cinis sab pedihus vestris in die, ejus filius, qui primus diadema sumpsit, nnno 104 ante
in quoego facio, dicH Dnminu^ omniyotens [Malach. Christum nalum. Auctor Josephus, Antiquitatum Ju-
daicarum libro 13. cap. 19. Larcber.
III, 13-18; IV, 1-3). Uic osl qui dicilur dies ju.Jicii :

(c) Vide lib. 2 de Doctrina Christiana, n. 13, etlib. 1,

contra Epistolam Gaudentii, n. 3S.
mittam. M. (rfj Pythngoras floruit olym|>iade, jnxta Dlogenem
« Codex 2.58,
» Edili, dicit Dominus Deus omnijotens. Vox, Deus. Laerlinm, scxngesimn. Ipsum Eusebius in Chronico nd
olympindem sexagesimam tertinm referl, et lib. 10 de
abest a manuscriptis. scribit claruisse
Praepnratione evangelica, cap. 4,
s Editi, in die. Codices Ms;»., i« diem : juxta groe-
olympiade sexagesima secunda, pontifice apud He-
cum Septunginta.
Nostri codiccs, elegit homo, M.
 .

597 lAUm DICCIMUS OCTAVUS. 598

po8l FropIioLiis roporiimlur riiiHRO. Niun ipHo So- CAIMir .XXXVIII. -- Qiuhl iiuuulamnnncforumiirrip.
crutos AUionionsiH, iiui^:;iBU!i' omMiiiui (|ui luuc lu ccrlesiaslicus canon jjroiilcr niuiiitm non receiir-
maximo clurucrunt, lenons in eu purlo, (|ua! inora- rit vetustalem, ne per occanonem eorutn faha veris
lis vol iiclivu fiicilur,principiilum, pont Hsdriim in inserercnliir.
Chronicis invoiiilur (n). Non mullo [)OHt oliiuii IMu-
Jinii voro
lonK" anti(|uiora ropetam, ol anlo
si
lo na(u8 ost.qui longo ccteros Socrulis (iisoipuloa
untiiiret (/'). Qiiibus hI ttddaiiius oliam siipnrioroa,
illud grundo diluvium noator orat utiquo Noo pa-
nondum triurcha, qucm prophctam qiiof|uc non immcrilo
(jui vocahunlur, sop'cm acili-
philoHoplii
(lixorim si qiiidom ipsa arca ([uum fccit, el in qua
ccl Supicnlos, uo deindo physicos qui Thaloli suo- :

cosseruiit, in porscrutandu nuliira roriini slndiuni

cuni 8uis ovasit, prophetiu nostroriim tcmporuna
fuit. Quiii Mnoch sc[)timu3 ab Adum, nonne etiam
ejuB imituti, Anaximundrum scilicot ct Anuxiino-
in cunonica c|)istoIa apostoli Jnda; prophetassc prae-
nem el Anuxugorum, aliosquo nonnullos, unte-
quam Pylha(,'oras philosoplium primus prolitore- dicatur (J wla; l\)'^ Quorum scripta ut apiid Judneos
tur, noc illi Prophetus nostros universos lemporis
et apud nos in auctorilate non casent, niinia focit
nntiquitule prfflcedunt : quundoquidcm Thali^s, post
antiquitas, propter quara videbanlur habenda esse

quem cfflteri fucrunt, rcf^nante Ilomulo cminuisso' suspecla, no proferrcntur faisa pro veris (a). Nana
et proferuntur quajdam qua^ ipsorum cssodicanlur
fertur, quando de fontihus Israel in eis litteris,
qua? tolo orbe manarenl, prophctiaj flumen erupit. ab eis qui pro suo sensu passim, quo volunt, cre-
Soli igitur illi Iheoiogi poelae, Orpheus, I.inus, Mu- dunt. Sed oa castitas canonis non recepit, non quod
saeus, et si quis alius apud Graicos fuit, his Pro- eorum hominum, qui Deo placuerunt, reprobetur
phetis liebrfflis, quorum scripta in auctoritate ha- auctoritas, sed quod ista esse non credanlur ipso-
bemus, annis reperiuntur priores. Sed nec ipsi ve- rum. Nec mirum debet videri, quod suspecta ha-
rum theologum nostrum Moysen, qui unum ve- bentur, qua; sub tantaj antiquitalis nomine profe-
rum Deum veraciler prasdicavil, cujus nuncscripta runtur quandoquidem in ipsa hisloria regura
;

in auctoritate canone prima sunl, tempore prseve- Juda el regum Israel, quaj res gestas continet, de
'

nerunl ac per hoc quantum ad Gra'cos attinet, in

:
quibus eidem Scripturse canonicae credimus, cora-
qua lingua litterae hujus sgeculi niaxime ferhuerunt, memorantur plurima, quse ibi non explicantur, ct
nihil habent unde sapientiam suam jactent, quo in libris aliis inveniri dicuntur, quos Prophetaa

religione noslra, ubi vcra sapieatia est, si non su- scripserunt, ot alicubi eorura quoiue Prophetarum
perior, saltem videatur antiquior. Verum, quod fa- nomina non lacentur (I Par. xxix, 29 II Par. ix, ;

tendum est, non quidem in Graecia, sed in barbaris 29) nec tamen inveniuntur in canone, quem rece-
;

gentibus, sicut in /Egypto, jam fuera ante Moysen pit populus Dei. Cujus rei, fateor, causa me latet;

nonnulla doctrina, quae illorum sapientia dicere- nisi quod existimo, etiam ipsos, quibus ea quae in

tur alioqnin non scriptum esset in Libris sanctis,

:
auctoritate religionis esse deberent, sanctus utique
Moysen eruditum fuisse omni sapientia ^gyptio- Spirilus revelabat, alia sicut homines historica di-
rum {Act. vii, 22), lunc ulique quando ibi natus iigentia, alia sicut Prophetas inspiralione divina
est, et aPharaonis adoptatus atque nutritus,
filia scribere potuisse ; atque haec ita fuisse distincla,
etiam liberaliter educalus est. Sed nec sapientia nt illa tanquam vero tanquam Deo per
ipsis, ista

iEgyptiorum sapientiam Prophetarum nostrorum ipsos loquenli, jufiicarentur esse tribuenda ; ac sic
tempore antecedere potuit, quandoquidem et Abra- illa pertinerent ad ubertatem cognitionis, haec ad

ham propheta fuit (Gen. xx, 7). Quid autem sapien- religionis auctoritateininqua auctoritate custodi-
:

tiae esse potuit in ^gypto, antequam eis Isis, tur canon, praeler quem
si qua jam etiara sub no-

quam mortuam tanquam deam magnam colendam mine veterum Prophetarum * scripta proferunlur,
putaverunt, litteras traderet? Isis porro Inachi nec ad ipsam copiam scientiae valent, quoniara
filia fuisse qui primus regnare coepit
proditur, utrum eorum sint, quorum esse dicuntur, incertura
Argivis, quando Arahae jam nepotes reperiuntur est et ob hoc eis non habetur (ides, maxime his in
;

exorli. quibus etiam contra fidem librorum canonicorum

quaedam leguntur, propter quod ea prorsus non esse
braeos Jesu Filio Josedech, et principe Zorobabel,
quo tempore prophetabant Aggaeus, Zacharias et apparet illorum.
Malachius, regnabat autem apud Romanos Servius
Tullius. Jamblichus circa olympiadem sexagesimam
secundam
GAPUT XXXIX. — De hebraicis liiteris, quas ntin'
venisse in Italiam scribit id Cicero,
;
quam in sux lingux jroprietate non fuerint,
Quaest. Tuscul. lib. 1, imperante Tarquinio Superbo
contigisse, ibidemque, lib. 4, prodit fuisse eum in Italia
Non
iisdem temporibus quibus Junius Brutus patriam credendum cst, quod nonnulli arbi-
itaque
liberavit. Pythagoras mortem obiit anno olympia- tranlur, hebraeam tantum linjruam perillum qui vo-
dis septuagesimae quarto vel quinto, juxta Eusebii cabatur Heber, undo Ilebraeorura vocabulum est,
Chronicon, id est, ante Christum circiter 498, cum
fuisse servatam, atque inde pervenisse ad Abraham,
vixisset annos 80 vel 90, ut auctor est Diogenes
Laertius, hebraeas autem litteras a lege ccepisse, quae dala est
• Sola editio Lov., emicuisse per Moysen sed potius per illara successionem
;

(a) Socratem Diogenes Laertius natum scribit anno patrum, niemoratam linguam cum suis litteris cus-
quarto olympiadis septuagesimae septimae, qui in
annum 468 ante Christum incurrit mortuum vero toditam (h). Denique Moyses in populo Dei consti-
;

esse anno primo olympiadis nonagesimae quintae, aeta-

tis anno 7(5.
(h) Plato,ut Diog. Laertius ex Apollodoro scribit, 1 Sic Mss. Editi vero, Judae.
natus est olympiade octogesima octava, ejusque anno 2 Nostri codices, verorum prophetariim. M.
primo mortuus est anno primo olympiadis centesimae (a) Conf. supra, lib. 15, cap. 23, n. 4.
octavae, qui est annus ante Christum 348, suaie ipse (b) Multi enim, velut Cyrillus, contra Julianum, ]i-
aetsiti^ aDauu agens 81.. bro 7, pag. 231, D, et Clemens Alexandrinug,
 ;

599 DE CIVITATIi; Dl<:i, S. AUGUSTINI GOO

tuit, qui docendia litteria praecssent, prius quain prodidit, quod a lillerarum etiam divinaruin veri-
divinac legis ullas lilleras nossent. llosappellat Scri- late non dissonat. Cum enim ab ipso primo ho-
ptura YP^|-'-l-«-^"'^-''2'Y'"Y'''''» '1'^' l^tine dici possunt Adam, nondum se.x millia
inine, qui est appellatus
lillerarum induclores vel introiluclores, eo quod eas annorum compleantur, quomodo non isti ridendi
inducant, id est inlroduc inl quodammodo in cor- polius, quain refellendi sunt, qui de spatio tempo-
da discentiuiD, vel in eas potius ipsos quosdoccnt. rum tam diversa, et huic exploratse veritati lam
Nulla igitur gcns de antiquitate sapientia; sua; su- conlraria persuadere conantur?Cui enim melius
per Palriarchas et Prophetas nostros, quibus ine- narranti prtelerila credimus, quam qui etiam futura
ral divina sapientia, ulia se vanitale jaclaveril ;
priedixil, quc-B praesentia jam videmus ? Nam etipsa
quando iEgyplus invnnitur, quac solet falso ct
iiec bistoricorum inter se dissonantiae copiam nobis
inaniter de suarum doclrinarum antiquitatc glo- priPuet, ut ei potius crodere debcaraus, qui divinae,
riari, quaiicumque sapientia sua Palriarcharum qiiam lenemus, non repugnat historiae. Porro autem
noslrorum lempore prsevenisie sapienliam. Neqiii! civea impicG civilatis, dilfusi usquequaque per ter-
enim quisquain dicere audcbit mir.ibilium discipli- ras, cum doctissimos homines, quorumnul-
ie.i,'ui)t

narum eos perilissiinos fuiase, antequam litteras lius contemnend i videatur auctoritas, inter se de
nossenl, id est, antequ im Isis eo venisset, oasque rcbus gestis ab selatis nostra3 memoria remolissi-
ibi docuissal. Ipsa porro eorum mcmorabilis doc- mis discrepantcs, cui potius credere debeant, non
qus appellata
trina, est sapientia, quid erat nisi inveniunt. Nos vero in nostrae religionis historia,
maxime aslronomia, quid aliud tilium disci-
el si fulti auctoritate divina, quidquid ei resistit, non
plinarum magis ad exercenda ingenia, quam ad dubitanius esse falsissimu.m, quomodolibet sese
illuminandas vera sapientia mentes valere solet? habeant Cietera in sajcularibus litteris quae seu ;

Nam quoi ultinet ad philosophiam, (pjae sc docere vora seu falsa sint, nihil moraenti alTerunt, quo re-
profitetur aliquid, unde fiant homines beati, circa cte bealeque vivamus.
lempora Mercurii, quem Trismegistum vocavcrunt,
in illis terris ejusmodi studia claruerunt longe :
C.\PUT XLI. — De pkilosopkicarum opinionum dis-
quidem ante sapientes vel philosophos Gra3cia3, scd sensionibus, el canonicarum apud Ecclesiam concor-
lameQ post Abniham, et Isaac, et Jacob, et Joseph ;
dia Scriplurarum.
nimirum etiam post ipsum Moysen. Eo quippe tem-
pore, quo Moyses natus est, fuisse reperitur Atlas
i.Ut autem jam cognitionem omitlamus histo-
ille magnus astrologus, Promethei frater, m.iternus
philosophi, a quibus ad ista progressi su-
riae, ipsi
avus Mercurii majoris, cujus nepos fuit Trismegis- mus, qui non videntur laborasse in studiis suis,
tu3 iste Mercurius (a). nisi ulinvenircnt quoraodo vivendura esset accom-
modale ad beatitudinem capessendam, cur dissen-
CAPUTXL. — De Mijyptiorum mendncissima vanilale, serunt et a raagistris discipuli, et inter se condis-
qux anliquitati scienlix sux centum millia adscribil uipuii, nisi quia ut bomines bumanis sensibus ct
annorum. humanis ratiocinalionibus ista quaesierunt ? Ubi
quamvis esse polucrit et studium gloriandi, quo
Frustra itaque vanissima praesumptione garriunt
quisque nec
alio sapientior et acutior videri cupit,
quidam, dicentes, ex quo raiionem siderum "jom-
prehondit /Egyptus^amplius quam cenlum annorum
sententiffi quodammodoaddictus alienae, scd sui
dogmalis et opinionis inventor: tamen ut nonnul-
millia numerari. In quibus enim libris istum nume-
los vel etiam plurimos eorum fuisse concedam,
rum collegcrunt, qui non multum ante annorum
duo millia litteras magistra IsiiJe didicerunt ? Non quos a suis docloribus vel discendi sociis amor ve-
ritatis abruperit, ut pro ea cerlarent, quam verita-
enim parvus auctor est in historia Varro, qui hoc
tem putarent, siveillacssel, sive non essel; quidagit,
Stromalum libro 1, cap. 23, § 153, scribunt Mo- autquo vel qua, utad beatitudinem pervenialur, bu-
sen primum fuisse sai)ientem, ac lilteras et gram- n.ana se porrigit iiilelicitas, si divina non ducit
maticam primum Iradidisse .ludaeis, IMircnices auctoritas ? Denique auctores nostri, in quibus non
accepisse a Judaeis, n PhcEnicibus Graecos. Vcrum
frustra sacrarum litlerarum tigitur et tenuinatur
Auguslinus, lioc non probans, vnll, quemadmodnm
nntc diluvium fuit lingua hcbraica. ita etiam in- cmon, absit ut inlor scaliqua rationedissenliant (a).
ventos fuisse characteres hebraicos. Hanc scntontiam Unde non iiiiinerito, cum illa scriberent, eis Deum
confirmarc vidctur quod scribil Josephus. Anlicpii-
vel per eos loculum, non pauci in echolis alque
latum Judaicaniin libro 1, cap. 3, dc filiis Selh
lo(iuens « Sidcralcm scienliam, »
: iiKpiit, « ct cfc- gymnasiis liti},'iosis dispulalionibus garruli, scd in
« leslium rerum cognilionom excogilaverunt. iNo agrisatque in urbibus cum doclis alque indoctis
« autcm Invenla sua cx hominiim notitia delabo- tot tantique popuii crediderunf. Ipsi sane pauci
« renlur, et priiis perirenl quam pornosccicntur,
« scientes pracdixisse
Adfiinuin diipliccm forc uni*
csso debucrunt, ne mulliludine vilesccret quod rc-
« versnlcm rcrum inlerilinn, ununi Incpndio, allo- ligionc earum cssc oporterel ncc tamcnita pauci,
:

« rum diliivio, excilatis duahus colnmnis, ulriiiiio ut eorum non sit miranda consonsio. Noquo cnim
« sua invcnla in.^rripperuiit nt, !<i latcriliam dilii-
:

in multitudine philosophorum, qui laborc ctiara

« vio dcleri contiii;.'ercl. lapidca supiM-slcs homiiii-
<i bus discendi ro|)iam fiiccrrl, cl qunc inscripla couli-
« neret, speclanda exhihercl lapidcn porro columna ab
:

« ipsis dicata, noshis cliam lemporibus oxslal in tcrra

« Syria. » (^oocAfirs. (tj) Sicratiocinnlur Omnos phiIo?ophi certnnt
:

(a) Atlas vixit nniio anlo r.lipisluiu 16.3.'', sccun<hini invicem, sncpo sihi contrarii snnt sacri scriplDres ;

Eusehium Moscs vero nascilur nnno lii(V,» ,inlo (ihri-

; non dissentinnt inlcr so philosophi dissentiunt
:

stum, nuctoro Eiisehio, de Prncparationi" cvangelirn, inler se, (piia homines proclivcs sunt nd crrorem
lib. 10, cap. y. pagg. 483, 484. Ilinc nb Atlanto ad Mo- sacri Auclores nunquam dissentiunl inter se, quia
acn 8unt aaai vigiuti novem Lxhcmer, sanctus Spiritus oro eorum loquitur. LARcuBa. )
 001 LinKH nKciMus ooTAvris. 002

lillcruiio nionmucnlu suoriim dof,'muLuni roli(inc- riini vcracos uh oiaagnoscobanliir et lcnc-banlurauc'

nint, fucilo (iiiis invcncril, intor (juos cuncla (|nii)
tiiros. Ipsi cin cr.uit piiilosoplii, li;)C cst, amatonjs
sonsoro convoiiiunL : (luod oslcndcro lioc oiuiro s;ipiontiaj, ipsi BapionlCH, ijisi pro-
ihoologi, Ipai
iongiini csL. |)licla), ipsi ductoroa probilalis atque pictaliH. Qui-
2. Qnis aulorn scolin ciijnHlilnH anclor sic ost in cii[!ii|iio Hcciinduiii ilJDS .^apuit ot vixil, iion socun-

liac d;cnionicolii civitalo iipprohatus, ut cicteri ini- duiii lioiiiiuo.H, 80(1 Bccuudum Dcum, (|ui por cos
prol)arcnlur, qui divorsa ct advcraii sonsorunl V locutuH csl, aapuil cl vixit. Ibi si prohibitum cst
Nonno apud Atlienas ct Hpicuroi clarcbant, asso- sacrilo^ium, Dcus prohibuit. Si dictum osl, lloiiora
rcnlos res iiumanas ud doorum ouram non pcirti- pahem tnitin ct mrt'/'cm/i/fim, Dcus JiisKit. Hi diclum

ncrc, el Stoici, qui (jontrariti scntionloa, cas rcgi cst, Non vuvrkabcris, Nnn homiridium farics, Non fu-
alquo innniri diis adjutorilius atiiue tutoribiia dis- rabcrii {l':.xoil.ix, 12-15), ct cajtera hujusiiiodi, non
piitabanl ? Undc miror cur Anaxagoras rcus factus h;r!c cra bnrnana, sod oracula divina fudcrunt. Quid-
sit, ijuia solcm osso dixit lapidom ardcntom, nc^uns qiiid pl)iIoBO[)liiquidam interlnIsa,qu;oopin iti sunt,'
ntiquo Doum, cum in eadem civitate gloria floruo- verum viderepoluerunt.ctlahoriosisdisputationibua
rit lCpicurus, vixeritquo socurus, non solum solom persuadero molili suiit, quod mundum istum fccerit
vclullum sidenim Doum csse iion credcns, sed ncc Deus,eumqueipse providcntissimus administret, de
Jovem.nec ullum deorum omnino in mundo habi- honestatevirtutuiii,deamorepatriae,delidcamicitia;,
tare contenden«, ad qucm precos hominum suppli- de bonis operilius atque omnihus ad morcs probos
cationesqucpervoniant. Nonneibi Aristippus in volu- pertinentibua rebus, quamvis noscicnlcs ad qucm
ptatocorporissummuin bonumponens, ibi Anlisthe- finom et quouain modo essent ista omnia roferenda,
nes virluteaaiini potius homincm lieribe;ituin asseve- prophcticis, hoc est divinis vocibus, quamvis per
rans, duo philosophi nobiles et ainho Socratici, in homines, in illu civilato populo commondata sunl,
tam divcrsis atque inter sc contrariis finibus vit« non argumentalionum concertationibus inculcata ;
summam locantes, quorum eliam ille fugiendam, ut non hominis ingcniurn, sed Dei eloquium con-
iste adininislrandam sapienti dicebat esso rempu- lemnere formidarel, (\m illa cognosceret.
blicam, ad suam quisque sectam seclandam disci-
pulos congregabat? Nempe palam in conspicua et CAPUT XLII. —
Qua dispensalione providenlix Dei
notissima porlicu, in gymnasiis, in hortulis, in lo- Scripturx sacrx Veteris Testamcnti cx hebrxo in
cis publicis ac privatis, catervatim pro sua quisque grxcum eloquium Iranslatx sint, xit Genlibus inno-
opinione certabaal alii asserentes unum, alii in-
:
tescerent.
numerabiles mundos ipsum autem unum alii or- ;

lum esse, alii vero initiura non habere ; alii interi- Has sacras Litteras eliam unus Ptolemaeorum *
turum, alii semper futurum alii mente divina, alii ;
sluduit et hHbere. Nam posl
regum ^Egypti nosse
fortuitu et casibus agi alii immortales esse animas,
Alexandri Macedonis, qui etiam Magnus cognomi-
:

alii mortalea et qui immortales, alii revolvi in

;
nalus est, mirificentissimam minimeque diuturnam
bestias, alii nequaquam qui vero mortales, alii ;
potentiam, qua universam Asiara, Imo pene totum
mox interire posl corpus, alii vivere etiam postea orbem, partim vi et armis, partim terrore subegerat,
vcl paululum, vel diutius non tamen semper: alii
quando inter caeteraOrientis^ etiam Judaeam ingres-
in corpore conslituentes finem boni, alii in animo,
sus oblinuit eo mortuo comiles ejus, cum regnum
;

alii in utroque, alii extrinsecus posita etiam bona

illud amplissimum non pacifice inler sc possessuri
ad animum et corpus addentes alii sensibua :
divisissent, sed potius dissipassent, bellis omniava-
corporis semper, alii non semper, alii nunquam,
staturi, Ptolemseos reges habere coepil ^gyptus ;
putantes esse credendum. Has et alias pene innu-
quorum primus Lagi filiu?, multos ex Judsea cap-
merabiles dissensiones philosophorum, quis un- Huic autem succedens
tivos in i^gyptum transtulit.
quam populus, quis senatus, quae potestate vel di- alius Ptolemaeus, qui est appellatus Philadelphus,
gnitas publica impiae civitatis dijudicandas, et
omnes quos ille ad(luxeratsut»jugatos, liboros redire
alias probandas ac recipiendas, alias improban-
permisit insuper et dona regia in templum Dei
:

dasrepudiandasque curavit, ac non passim sine misil, petivitque ab Eloazaro lunc pontifice, dari
uliojudicioconfuseqnehabuit in gremio suo tot con-
sibi Scripturas, quas profecto audierat fama praedi-
troversias hominum dissidentium, non de agris et
cante divinas et ideo concupiverat habere in bi-
;

domibus, vel quacumque pecuniaria ratione, sed de bliotheca, quam nobiiissimam fecerat. Has ei cum
his rebus, quibus aut misere vivitur aut beale ? Ubi
idem poatifex misisset hebraeas, post eliam ille
etsi aliqua vera dicebantur, eadem licentia dice-
interpreles poslulavit et dati sunt septuaginta duo,
;

bantur prorsus ul non frustra talis civitas

et faisa ;
de singulis duodecim tribubus seni homines, lin-
mysticum vocabulum Babylonis acceperit. Babyloa gua2 ulriusque doctissimi, hebrffiae scilicet atque
quipps interpretatur Gonfusio, quod nosjam dixisse
graecoe. Quorum interpretatio ut Septuaginta voce-
memininius [Libro 16, cap. 4, etalibi). Nec interest tur, jam obtinuit consueludo. Traditur sane tara
diaboli regis ejus, quam corilrariis inter se rixenlur
erroribus, quos mcrito multae variaeque impielatis
. pariter possidet.

3. At vero gens populus, illa civitas, illa

illa, ille 1 In manuscriptis, parilitate licentiae.
respublica, illi quibus credita sunt eloquia
Israelitaj, 2 Ooines prope Mss., Ptolomaeorum ; et constanter,
Dei, nullo modo pseudoprophetas cum veris Prophe-
Ptolomeus, loco, Ptolemaeus.
^ Editi, Qrientis regna, Abest, regna, a manu-
lis pari licentia confuderunl gedconcordes inter
'
:
scriptis.
8C atquc io aullo dissentientes, sacrarum Littera-
603 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 604
mirabilem ac stupendum pleneque divinum in eo- men Ecclesise Christi tot honiinum auctoritati, ab
rura verbis fuissc conseiisura, ut ciim ad hoc opus Eleazaro tuac pontifice ad hoc tantum opus eleclo-
separatim singuli sederint (ita enim corum fidem torum, neminem judicant pra;ferendum quia etsi :

Pioleinsuo placuit explorare), in nullo verbo, quod non in eis unus apparuisset Spiritus, sine dubita-
idem significaret et tantumdem valeret, vcl in ver- tione divinus, sed infer se verba intcrpretationis
borum ordine, alter ab altero discreparet : sed suaE Septuaginta docfi more hominum contulissent,
tanquam unus esset interpres, ita quod omnes in- ut quod placuisset omnibus hoc maneret, nullus
terprclati sunt, UDum erat : quoniatn rc vera Spi- eisunu3 inferpres dehuit anfeponi cum vero tan- ;

ritus erat unus in omnibus (a). Et ideo lam mira- tum in cis signiim divinitatis apparuit, profecto
bile Dei munus acceperant, ulillarumScripturarum, quisquis alius illarum Scriplurarum ex bebraea in
non tanquam humanarum, scd sicut erant, tan- quamlibet aliam linguam interpres est verax,
quam divinarum, etiam isto modo commendaretur aut congruit illis Septuaginta interprelibus, aul si
auctoritas,crediturisquandoquegentibusprofutura, congruero non videtur, altitudo ibi prophetica esse
quod jam videmus eflectum. credenda est. Spiritus enim qui in Prophetis erat,
quando illa dixerunt, idem ipse erat etiam in Sep-
CAPUT XLIII. —
De auctohlate Seplunginta interpre- tuaginta viris, quando illa inlerpretati sunl qui :

tum, qux, salvo honore hebrxi stili, omnibus sit in- profecto auctoritate divina et aliud dicere poluit,
terpretibiis prxferenda. lanquam propheta ille utruinque dixisset, quia
utrumque idem Spiritus diceret et bocipsum ali- ;

Nam cum fuerint et alii interpretes, qui ex he- si non eudem verba, idem tamen sensus
ter, ut
braea lingua in graecam sacra illa eloquia translu- bene intelligenlibus dilucesceret et aliquid prae- ;

lerunl, sicut Aquila, Symmachus, Theodotion ;

termiltere, et aliquid addere, ut etiam hinc osten-
sicut etiam ilia esl interpretalio, cujus auctornon deretur non humanam fuisse in illo opere servitu-
apparel, et ob hoc sine nomine interpretis, Quinta tem, quam verbis debebat interpres, sed divinam
editio nuncupatur (6): hanc tamen qua? Septua- potius potestatem, qus mentem replebatet regebat
gintaesl, tanquam sola esset, sic recepit Ecclesia,
interpretis. Nonnulli autem codices griTcos inter-
eaque utuntur Graeci populi Christiani, quorum pretationis Septuaginta ex hebraeis codicibus emen-
plerique utrum aliqua ignoranl. Ex hac
alia sil
dandos pufarunt nec tamen ausi sunt detrahcre,
:

Septuaginta interprelationc etiam id latinam lin- quod hebraei non habebant, et Septuaginta posue-
guam interpretatum est quod Ecclesise Lalinae te- runt ; sed tanfummodo addiderunt quae in hebraeis
nent (c). Quamvis non defuerit temporibus nostris inventa, apud Septuaginta non crant ; eaque signis
presbyter Hieronymus, homo doctissimus, et om-
quibusdam stellarum modum factis, ad capita
in
niura Irium linguarum peritus, qui non ex graeco,
eorumdem versuum notaverunf, quae signa asteris-
sed ex hebraeo in latinum eloquium easdem Scrip-
cos vocant. Illa vero quae non habent hebrasi, habent
turas converterit. Sed ejus tam litteratum laborem
autem Septuaginta, similiter ad capita versuum ja-
quamvis Judaei fateanlur esse veracem, Sepluaginla centibus virgulis, sicut scribuntur unciae, signave-
vero inlerpretes in multis errasse contendant; ta- runt. Et multi codices has notas habentes usque-
quaque diffusi sunt et latini ^ Quae autem non
praetermissa vel addita, sed alitcr dicta sunt, sivo
(a) Alionim Patrum et Philonis Judaei locos de hac
alium sensum facianl etiam ipsum non abhorren-
re coUegit Coquaeus aliquos habes in nola b ad libri
;

de Doctrina Christiana secundi caput 15, vel n. 22, tem, sive alio raodo euradem sensum explicare mon-
ubi Augustinus eadem reffrt. Hieronymus ibi com- strentur, nisi utrisque codicibus inspectis nequcunt
paratus haec pro, « mendacio » Imbct, quae tantum reperiri. Si igitur, ut oportel,nihil aliud intueamur
in modum exornantur in libro de Ilistoria trau-
slationis Septuaginta, qui sub Aristeac nomine cir- in Scripturis illis, nisi quid per homines dixerit
cumfertur et Joseplio tribuebatur olira. De quo jam Dei Spiritus, quidquid est in hebraeis codicibus, et
Ludovicns Vives « Conficlus, ut puto, ab
: aliquo non esl apud interprefes Septuaginta noluilea per
« recentiore. » —
Fabula haec dc LXXII interprc-
istos, sed per illos Prophetas Dei Spiritus dicere. "
tibus jamdudum est ab eruditis explosa. « Graecao
« versionis, » inquiunt Sangcnovefani in suis The- Q'jidquid vero est apud Septuaginta, in hebraeis
sibus, die 23 julii, i704, « non eos auclores dicimtis autem codicibus non est, per isfos ea maluit, quam
« quos vendifat ementitus Arisleas. » Ilarduinus — per illos, idem Spiritus dicere, sic oslendcns
Aniles fahulae, nullo idonco aucforc firmatae, a Judaeis
et Christianis excogitatae. Laiiciikr.
utrosque fuisse prophetas. Isto enim modo alia per
{b) Aquila, homo scmi-Judaeus ct scmi-Cfiristinnus, Isaiam, ulia per Jeremiam, alia per alium atque
interpretationem suam cdidit sub Adriano, circa alium prophctam, vel alitereadein pcr hunc ac per
annum Christi posf
130, septuaginla' editionein
illura dixit, ut voluit. Quidquid porro apud ufres-
elapsis annis plus quadringenlis, Syramachus pro-
aelytus suam sub Aurelio vel suf) Severo scripsit, que invenitur, per utrosquo dicere voluit unus at-
circa annum Gfiristi 200. Theodotion, prirao Mar- que idem Spiritus sel ita, uf illi praecederenl pro-
;

cionita et postea Judaeus, suam ante Symmachura

phetando, isti sequerentur prophetice illos inler-
confecit, non longo n tempore Commodi, circiter
annum Chriali 180. Ilunc Augustimis, Epiphanium pretando quia sicut in illis vera, et concordantia
:

aliosque secutus, post Symraachura meinorat, ob dicenfibus unus pacis Spiritus fuit sic et in istis ;

id forsitan quod in Iloxaplis ab Origene posita non sccum conferenfibus, ef tamen tanquam uno
esset juxfa Aquilae editionom prior Syminaclii, et
posterior Tlieodotionis oditio. Porro praeter Quin-
ore cuncta interpretautibus, idem Spiritus unus ap-
tam editionem inventara Ilicrichunte, cujus fiic paruit.
Dierainit Augustinu», cclebratur of Sexta editio in-
venta .Nicopoli, utraquo Ilexaplis iisdem Origenia-
nis, ut fcrunt, quinto ct ?exlo loco insorla. Sed
Sexta illa Augusfino ignotn fiiisse videtur. Lov., graeciet latini. Editi
• alii et manuscripti noa
i
(c) Cool, lib, 2 de Docl. Christ., Q. 21 el seqq. habcnt, gracci.
 ;

605 Lumn nK(^.iMiJS octavus. 000

GAPUT XLIV. — Quid inlcliKjendum sil dc Ninivi- CAPUT XLV. — Quod posl inslauralionem teinpli
laruin c.rridio, rnjn:i ilrnuiilidlio in ltrl>r,'i'o nua- propliclas Jad.ri liuhcre dc.slilcrinl, el eximlc u«-
dra(jinla dirrnvi \i)atio lcndilur, in ScjUninjint'.!, que iid, iiativilatcm Cliri.sli conlinuis udvcrsilati-
aulcni Iridni hrcvilalc concludilur. hus sinl af/licli, ulproharclur allerim templi
ivdificationcm prophelicis vocibus fuisse promis'
Sed uil uliiiuis, Quoinodo soium quid Jonas pro- siiin.
phota dixerit Ninivilis, ulruin Triduum, el Ninivc
everlclur ; \xn, Quadraijinla dicx {.lonx iii, 'i)? Qiiis 1.Poslcaquiun gcns Judfca coipit non hubcre
eniin non vidcat lum poluiasc utrumiiuc lunc dici procul dubio doterior lucla csl, co scili-
I'rui)lictiis,

a Prophetu, qui missus lucrat lcrrere comminu- cet lcmporc, quo ao sperabat instauruto tcmplo
tionc immincnlis cxilii civitutom ? Ciii si tcrlio dio post cuplivilatom, (|iiic liiil in Habylonia, futuram
fuorut fulurus intcritus, non uli(|ue (luadni^csiiiio essc lucliorcm. Sic quippo inl(;lligcbal populus illo
die si autein quudragesinio, non utique tertio. Si
: carnalis, quod praenuntialum est pcr Agga^um pro-
ergo u mo qui«riti)r, quid lioriim Jonas dixcrit, plielam diconlcin, Magna criL gloria domus isiius
hoc puto polius quod legitur in hchraso. Quadra- novissimx, plus (juam primvc. Quod de novo Tosla-
ginia dies, et Ninive everlclur. Septuaginta quippc menlo diclum esae, paulo superius demonstravit,
longc poslerius inlcrprelati aliud dicere potuerunt, ubi ait apcrle Christum promittens, El movebo
quod lamen ad rein pertinorct, et in uuum cum- omnes gcntcs, ct venict Desidcratui cunciis rjentibus
demquc sensum, quamvissub altora significatione, (Aggxi ii, 10, 8). Quo loco Septuaginta inlerpreles
concurreret; admoneretque lcctorem, utraque auc- alium sensura magis corpori quam capiti, hoc est,
loritate non sprela, ab hisloriascse attollcro ad ea magis KocIesiiB quain Ghrislo convenientem pro-
requirenda, prnpter qua3 significanda historia ipsa phetica auctorilate dixerunt: Venient qux electa
conscripta est. Gesla sunt quippe illa in Ninive ci- sunt Domini de cunctis genlibus, id est homines, de
vitate, sed aliquid etiam sijinilicaverunt, quod mo- quibus ipse Josus in Evangelio, Mulli, inquit,
dum illius civitalis excedat: sicut gestum est, vocati, pauci vero elccli (Matth.Talibusxxii, 14).
quod ipse Propheta in venlre ceti triduo fuit, et la- cnim elcctis gentium, domus Dei a;di(icalur per
men alium significavit in profundo inferni Iriduo Testamentum novum lapidibus vivis, longe glorio-
futurum, qui Dominus est omnium Prophetarum. sior, quam lemplum iilud fuit, quod a rege Salo-
Quapropter si per illam civitatem recte accipitur mone constructum esl, et post captivitatem instau-
Ecclesia genlium prophetice figurata, eversa scili- ratum. Propter hoc ergo nec Prophetas ex illo tem-
cet per piDenitentiam, ut qualis fuerat jam non essel pore habuit illa gens, et multis cladibus afilicla
hoc quoniara per Christum faclum est in Ecclesia est ab alienigenis regibus, ipsisque Romanig, ne
gentium, cujus illa Ninive figuram gerebat, sive hanc Aggaji prophetiam in illa instauratione templi
per quadraginta dies, sive per triduum, idem ipse opinaretur impletam.
significatus est Christus per quadraginta scilicel,
;
2. Non multo enim post adveniente Alexandro
quia lot dies peregit cum discipulis suis post resur- subjugata est (a); quando etsi nulla facta est vastatio,
rectionem, et ascendit in ccElum per triduum
;
quoniam non sunt ausi ei resistere, el ideo placa-
vero, quia die tertio resurrexit tanquam lectorem
: tum facillime subditi receperunt, non erat lamen
nihil aliud quam historiae rerum gestarum inhse- gloria tanta domus illius, quanta fuit in suorum
rere cupientem.de somno excitaverint Septuagin- regum libera potestate.sane Alexander
Hostias
ta inlerpretes,iidemque Prophetae, ad perscrutan- immolavit in Dei templo, non ad e.jus cultum vera
dam altiludinem prophetiae, et quodammodo dixe- pietate conversus, sed impia vanilate cum diis
rint In quadraginta diebus ipsum qusere, in quo
: eum falsis colendum pulans. Deinde Ptolemaeus
et triduum potueris' invenire illud in ascensione,
;
Lagi filius, quod supra memoravi, post Alexandri
hoc in ejus resurreclione reperies. Propler quod mortem captivos inde in iEgyptum transtulit, quos
utroque numero significari convenientissime po- ejus successor Ptolemaeus Philadelphus benevo-
tuit, quorum unum per Jonam prophetam, alterura lentissime inde dimisil: perquem factum est, quod
per Septuaginta interpretum prophetiam, tamen paulo ante narravi, ut Septuaginta interpretum
unus atque idem Spiritus dixil. Longitudinem fu- Scripturas haberemus. Deinde conlriti sunt bellis,
gio, ut non haec pcr mulla demonstrem, in quibus quae in Machabffiorum libris explicanlur. Post hcBC
ab hebraica veritate putanlur Septuaginla interpre- capti a rege Alexandriae Ptolemaeo, qui est appella-
les discrepare, et bene inteilecti inveniuntur esse tus Epiphanes(&); inde ab Antiocho rege Syriae
concordes. Unde etiam ego pro raeo modulo vesti- multis et gravissimis malis ad idola colenda com-
gia sequens Aposlolorum, quia et ipsi ex utrisque, pulsi, templumque ipsura replelum sacrilegis su-
id est, ex hebraeis et ex Sepluaginta, testiraonia perstilionibus gentium, quod lamen dux eoruin
prophelica posuerunt, ulraque auctoritate utendum strenuissimus Judas, quis etiam Machabaeus dic-
putavi, quoniam utraquc una atque divina est. tus esl, Antiochi ducibus pulsis, ab orani illa ido-
Sed jam quae restant, ut possumus, exsequamur. lolatriae contaminatione mundavit(c).
3. Non autem multo post Alcimus quidara per
ambitionera, cum a genere sacerdolali esset alie-
* Sic Mss. Editi vero, poteris. nus, quod nefas eral, pontifex factus est(d). Hinc

(a) Josephus, lib. 11 Antiq. Jud., cap. 8.

(b) Conf. eumd., lib. 12, cap. 3.
(c) Ibid., lib. cit. capp. 7, § et I Machab. vi.
(d) I Machab. vn, et Josephus, lib. 12 Antiq. Jud.,
cap. 15,
607 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 608

jam posf annos fernne quioquaginta, in quibus eis gnificata prophetico Spiritu per os patriarchae Ja-
tauien pax non fuit, quumvis aliqua el prospere cob, ubi ait: Non dcficiel princeps ex Judu, neque
geaserint, primus apud eos Aristobulus assumpto dux de femoribua ejus, donec. veniat cui reposilum
diedeinate, et rex ct pontifex fnctus est ((i). Anlea esl, et ipse exspectatio gentium (Gen. xlix, 10). Non
quippe, cx quo de Bibylonia; captivitate reversi ergo defuit Judajorum princeps ex Judaeis, usque
Bunt, templumque instauratum est, non regcs, sed ad istum Herodem, quemprimum acceperunt alie-
duces vel principes habuerunt quamvis el qui rex : nigenam regem. Tempus ergojam crat, ut veniret
est, possit dici princeps a principatu impcrandi, iilecui repositum eral, quod novo promissum est
et dux eo quod sit ductor exercitus : sed non con- Testamento, ut ipse esset exspectatio genlium.
tinuo quicumque principes vel duces sunl, etiam Fieri autem non posset, ut exspectarent gentes
re^es dici possunt, quod iste Arislobulus fuil. Gui eum venlurum, sicut eum cernimus exspectari, ut
successit Alexander, eliam ipso rex et pontifex, veniatad faciendum judicium in claritate poten-
qui crudeliter in suos regnasse tradilur (/;). Post liae, nisi prius in eum crederent, cum venit ad pa-

hunc uxor ejus Alexandra regina Jud<Torum tiendum judicium in humilit&le patientiae.
fuil (c), ex cujus tempore et deinceps mala sunt
eos secuta graviora. Filii quippe hujus Alexandrae CAPUT XLVI. —
De ortu Salvatoris nostri, secun-
Aristobulus et Hyrcanus inter se de imperio dimi- dum. qitodVerlum cnro faclum cst ; et de disper-
canles, vires adversus Israeliticam gentein provoca- sions Judxorum per omnes gentes, sicul fuerat
vere Romanas. Hyrcanus namque ab eis contra propheiatum.
fratrem poposcit auxilium (rf). Tunc jam Roma
subjugaverat Africam, subjugaveral Gr;eci;im, late- Regnante ergo Herode in Judsea, apud Romanos
que eliam aliia orbis partibus imperans tanquam aulem jam mutalo reipublicrc statu, iinperante Cie-
sare Augusto, orbe pacato, natus cst
et per eura
se 'psam ferre non valens, sua se qudoammodo
magniludine fregerat. Pervenerat quippe ad sedi- Christus secundum praecedentem prophetiam (Mi-
tioncs domeslicas graves, atque inde ad bella so- chwx V, 2) in Bethlehem Judae, homo manifestus
cialia, moxque civilia, tanturaquc se comminuerat
ex horaine virgine, Deus occultus ex Deo Patre.
atque altriverat, ut ei mutandus reipublicoe slatus, Sic enim propheta praedixerat Ecce viryo in ulcro
:

accipiet, et pariet filium, et vocabunt nomen ejus Em-

quo regerelur regibus, imminerel. Pompeius ergo
populi Romani prajclarissimus princeps, Juda?ara manuel, quod est interprelatum, Nobiscum Deus
cum exercitu iogressus civitatem capit, templum (Isai. vii, 14 Matth. i, 23; Luc. i, 31). Qui ut in se
;

reserat, non devotione supplicis, sed jure victoris, commendaret Deum, miracula multafecit; ex qui-
et ad sancta sanctorum, quo nisi summum sacer- bus quaedam, quantum ad eum praedicanduin satis
dotem no:i licebat intrare, non ut venerator, sed e3sevisumest,scripturaevangelicacontinet.Quorum
ut profanalor accedit confirmaloque Hyrcani pon-
:
primum est, quod tam mirabiliter natus est: ulti-
tificatu, et subjugatae genli imposito custode Anti- mum autem, quod cum suo resuscitato a mortuis
patro, quos lunc procuratores vocabant, vinclum corpore ascendit in ccelum. Judaei aulem, qui eum
secum Arislobulum ducit(e), Ex illo Judaei etiam ocoiderunt, et in eum credere noluerunt, quia
tributarii Romanorum esse ccEperunt. Postea Gas- oportebat eum mori et resurgere, vastati infelicius
sius (/) eliam templum exspoliavit. Deinde posl a Romanis, funditusque a suo resno, ubi jam eis
pancos annos eliam Herodem alienigenam regem dlienigenae dominabantur, eradicali dispersique
habere meruerunt, quo regnante natus esl Chris- per terras (quandoquidem ubique non desunt),
tus (^). Jam enim venerat plenitudo temporis si- per Scripturas suas * testimonio nobis sunt prophe-
tias nos non finxisse de Ghristo quas plurimi eo-
;

(a) Conf. supra cap. 36. rum consideranfes, et ante passionem, et maxime
(b) Conf. Joscphum,
lib. 13 Anliq., cap 12.
Josephus, ibid., cnp. 16. post cjus resurrectionem crediderunt in oum, de
(c)
(d) Josephus, lib. 14, capp. 3 et seqq. quibus praedictum est, Si fuerit numerus fdiorum
(c) Faclum hac anno sccundo Olynipiadis 179, con- Israel sicut arena maris, reliquix salvx fient {Isni.x,
sulibus Marco Tullio Cicerone el Caio Antonio Ne-
22). Cseteri vero excaecali sunt, de quibus praedic-
pote, ut tradit Joscphus, Antiquitaiura libro 14,
cap. 4, § 3 ante Chrislura natum anno
; 63. tum est, Fiat mensa eorum coram ipsis- in laqueum,
Larcuer. et in retributionem, et in scandalum. Obscurenlur
(/) Forto legondum, Crassus : nara is cura in oculi eorum, ne vidcant ; et dorsnm illorum semper -M
Parthos tenderot, spoliavit tcmplum 8000 talenlis, *
id est, 43, 200,000 libris nostrac monetae. Ilnfcrt
incurva (Psal. lxviii, 23 et 2'j). Proinde cum Scrip-
Josephus, Antiquilatum lihro 14, cap. 7. Hacc turis nostris non credunt, complentur in eis sua;,
ncta sunt anno .^)3 anto Ciiristum natuni. Cassius quas caeci legunt nisi forte quis dixerit illas pro-
:

vero, Caesaro occiso, vcnil in Syriani ot Judacae

phetias Chrislianos finxisse de Christo, quae Sil)yl-
tributum imperavit 700 lalenlorum", id cst 3,780,000
lihrarum nostrae raonelac anuo antc Chrislum 43.
;
laj noinine, vel aliorum proferuntur, si quae sunl,

Narrat Josephus, ihidem cap. 11, § 2. Larcher. quae non perlinent ad populum Judaeorum (a). No-
(g) Herodes obtinct regnum Judaeno cx senatuscon-
Bulto, anno antc Cliristum 40. Chrislus nnfus esse cro- stivum crpo sex mcnscs islins sccundi anni nondura
:

ditur anno qunrto olympiadis lUi, Urbis condifne 753. einpsi crnnt. Ilonianutora condila fuif raensc ocfohri,
Hiuc aera Chrisfiana inclpit anno sequenli 754. Sed anno lcrlio olympiadis se.xtac, secundum Tarrufiuni,
revora nalus osl nnno sccundo olyrapiadis 193, jjnulo qucm scquitur Yarro vide Petavium, de Doclrina
:

antcquam consulnlum inircnt Dccimus Lnclius Bnlbus temporum, libro 9, cap. 54. LAnciiRR.
et Caius Antistius Vcfus, nuno Vrbis conditae 74S, id « Edifi, rrwlicati suiit, dispcrsique per lerras.
est quinquo nnnis, novora racnsihns et sopfem dicbus Quandoquidcm nnn dcsunt, ct pcr
xihiqiifi i^cri-
anle acrara vulgnrera. Hinc rcformnndus nuctor lil)ri ptnras suas, ctc. Emendantur cx manuscriptis.
^ Oraiftunt, Mss. coram ipsis.
cui (itulus cst,VArt de verifirr Ifs dotes, cui non
cnnlum fuit de ratione olympiadum. Annus sccimdus (a) Mnlo foriati homines infor primos Christianos
olympiadis 193 incepit meiisc junio, circa solsliliuni ao- finxerunt oracula Sibvllarum de Christo. Larcueb.
 ;

.'/ (; \
1
LinKll DRCIMUS Or,TA.VUS. 6/0

bis quidom ill.i) sufriciuiil, qii.-c de nostrorum ini- ritn I-iruclita! in auctoritalem cononlcum rcccpe-
micoruiu codicihua proCoriinlur, (luos o},'noHciiuu3 riint, tcrtia goncratifjMO postoriorcm iuiiiso (iuum

proplcr lioo tcslimoniuui, (|uoil nol)is invili pcrlii- Isra(d («;. iJivinitiis autciii pruviHum fuisso non du-
bonteo3(iom codiccs hubcndo alque servando, por bilo, ul cx hoc uno scircmus clium pcr ulius ^dn-
omncsgcntosctinin ipsos csho rlispcrtJOH, (|uii'|uuvcr- lcs 0830 potuisso qui Bccundum Dciim vixorunt
sum Christi Ecclcsiii dilaluLur. Nuni prophclia iu ciiiiic placucrunt, pcrtinciites ud Hpiritualcm Jc-
Psalmis, quoa cliiiin lcgunt, do huc ro pra-missu rusulom '. Quod nomini conccssum fuisse credcn-
est, ulji scriptum cst: /)('«>s- \ncus, miscricoidin cjus duin cst, nisi cui divinilus rovcl.itns csl unus
prxccniet mc. Dcns mcus dcmomslravit mihi in ini- inodialor Dei ct hominum homo
Christus Jesus :
micis mcis'^; ne occidcris cos, nequaudo ohliviscantur qui vonlurus in carno sic antiquis sanclis prajnun-
legem tunm : di^^pcnjc cos in virtulc tna {l'sal. lviii, tiabatur, quemadinodum nubis venisse nunliatus
11, 12). Dcnionstravit crgo Dous Ecclcsia3 in cjus cst, ut una eulomiiuc pcr ipsum fidcs oninos in
inimicis Juii;eis graliam niiscricordia» succ, quo- Doi civilatem, Doi domuin, Doi tcmplum prsedesti-
niam, sicul dicit Aposlolus, dcliclum illorum, s.i- natos perducat ad Doum. Sed quaccunquc aliorum
lus gentibus^ {Rom. xi, 11). VA idco non cos occidit prophetiae do Dei pcr Chrislum Jesum gralia pro-
id cst, non in cis pcrdidil quod sunL Jud.Ti, quuin- feruiitur, possunt putari a Christianis essc con-
vis a Roinanis fucrint devicti et oppressi ne obliti ; (ictae. Ideo nihil esL firmius ad convinccndos quos-

legem Dci, ad hoc, dc quo agimus, lcstimoniuiu libet alienos, si de hac re contondorint, noslrosque
nihil valcrcnt. Idoo i)aruai fuit, ut diceret, i^c occi- faciendos -, si recls sapuorint, quam nt divina
deris cos, ne quando obliviscantur legem tnum : nisi praedicta de Chrislo ea proferantur, quaj in Judmo-
etiani addorct, Di^ipcrge Ci95 ; quoniam si cuin idlo rum scripta sunt codicibus quibus avulsis dc so-
:

tcslimonio Bcriiilurarum in sua tantunr.nodo lerra, dibus propriis, ct propter hoc testimonium toto
non ubique essent, profecto Ecelesia quce ubique orbe dispersis, Christi usquequaque crevit Eccle-
est, eos propbeliarum, qus dc Christo pra;mis;a3 sia.
sunt, testcs in omnibus genlibus haberc non pos-
set. CAPUT XLVIII. —
Prophetiam Aggoii, qua dixit
majorem futuram gloriam domus Dei, quam pri~
GAPUT XLVII. — An ante iompora chrisiiana ali- mum fuissct, non in reisdificationc templi, sed in
qui fuerint extra Israelilicum yenus, qni ad cosles- Ecclesia Christi esse complelam.
tis civitads consortium perlinerent.
Hicc Dei majoris est gloriae, quam fuerat
domus
Quapropter quisquis alienigena, id est, non ex illa prima lignis et lapidibus, cseterisque pretiosis

Israel progenitus, nec ah illo populo in canoncm robiis mctallisque constructa. Non iiaque Aggoci

sacrarum litterarum receptus, lcf^itur aliquid pro- prophelia in templi iliius instauralione completa
phclasse de Christo, si in nostram noiitiam venit, est.Exquo enim inslauratura est, nunquam osten-
aut venerit, ad cumulum a nobi.s commemorari ditur ha!'uisse tantam gloriam, quantam habuit
potest non quo necessarius sit, etiamsi desit,
:
teraporcSalomonis imo potius oslendilur primum
:

sed quia non incongrue creditur fuisse et in aliis cessalione prophetiro fuisse doraus illius gloriam
gentibus homines, quibus hoc mysterium revcla- diminutam, dsinde ipsius gentis cladibus tantis
tum est, et qui hoc etiam praedicere impulsi sunt, usque ad ullimum excidium, quod facLum est a
sive pariicipes cjusdem graliaj fuerint, sive exper- Romanis, sicut ea quae supra sunt commernorata
tes, sed per malos angelos docti sunt, quos etiam
testanlur (b). Haec autem domus ad novum perti-
praesentem Christum, quem Judaei non agnosce- nen? Testamentum, lanto utique majoris est glo-
bant, scimus fuisse confessos. Nec ipsos Judaeos ricB, quanto raeliores sunt lapides vivi, quibus
existimo audere contendere, neminem pertinuisse credentibus ronovatisque construilur. Sed ideo
ad Deum, piBcler Israelitas, ex quo propago Israel per instaurationem templi illius signitieata est,
esse coepit, reprobato ejus fratre majore. Populus quia ipsa re;;ovatio illius Kdificii signiflcat eloquio
enim revera, qui proprie Dei populus diocretur, prophetico alterum Testamentum, quod appella-
nullus alius fuit hoinines aulem quosdam non
:
tur novum. Quod crgo Dous dixit per memoratum
terrena, sed coelesti societate ad veros Israelitas prophelam, Et dabo pacem iii loco isto {Aggxi ii, 10)
supernai cives patriae perlinentes etiam in aliis per significanlera locura, ille qui co significatur,
intelligendus est ut quia illo loco inslaurato si-
:
gentibus fuisse, negare non possunt quia si ne- :

gant, facillime convincuntur de sancto et rairabili gnificata est Eoclesia, qua; rueral a^dificanda per
viro Job, qui nec indigena, nec proselytas, id est Christura, nihil aliud accipiutur, quod dictum est,
advena populi Israel fuit;sed ex gente Idumaea ge- Dabo pacem inloco islo; nisi, Dabo pacem in loco,
nus ducens, ibi ortus, ibidem raortuus est qui di- :
quem significat locus isle. Qaoniam omnia signifi-
vino sic laudalur eloquio, ut quod ad justiliam
pietatemque attinet, nuUusei horaosuorum tempo-
1 NonnuUi Mr-s., Israel. . .

rum coffiquetur (Jo6 Ezcch.

Quoe tem-
i; xiv, 20). 2 nostrosque fulciendox. Aptius, nisi falh-
Editi,
pora pjus quamvis non inveniamus in Ghronicis, mur, quod omnes habenl manuscripti, noslrosque fa-
colligimus tamen ex libro ejus, quem pro sui me- ciendos. _
{a) Vide Euseb. lib. 1 Demonstr. evang., capp. 5
et 6. i 1 • . II- •

(b) Nihilominus haec prophetia potest intelUgi

Editi, de inimicis meis, At Mss., in inimicis meis
1
;
secunduin pensnm proprium. Nam diciL Aggaeus,
juxta graecura Septuaginta. Implebo doinuiti istam qhjvia, ob Cliristi lledempLo-
2 \in(j. Am. Er., salus cst in gentibus. Manu- ris praesenliam, qui in illo lemplo frequenter versatus
wripti non habent, est in. est. Lakcher.
 :

611 DK CIVITATE DEI, S, AUGUSTINI 612

cantia videnlur quodanrimodo earum rerum, quas sanguis ejus in remissionem peccatorum fusus est.
significanf. sustinere personas sicut diclum est : Conversatus estin terra quadraginla dies cum dis-
ab Apostolo, Pelra eral Chrislus (I Cor. x, 4); quo- cipulis suis, atque ipsis videnlibus ascendit in
niam iila, de qua hoc dictum est, significa-
pelra coelum, el post dies decem misit promissum Spiri-
bat utique Chrislum. Major est itaque gloria do- tum sanctum cujus venicntis in eos qui credi-
'
:

mus hujus novi Testamenti, quam domus prioris dcrant, lunc signum eral maximum et maxime ne-
veteris Testamenti et lunc apparebit
: major, cum cessarium, ut unusquisque eorum linguis omnium
dedicabitur. Tunc enim venist Oesideratus cunclis gentium loquerelur ita significans unilatem ca-
:

genlibus {Aggxi n, 8), sicut legitur in Ilebraeo. Nam tholicae Ecclesiae per omnes gentes futuram, ac sic
prius ejusadvonlus nondum erat desideralus omni- linguis omnibus locuturam.
bus gentibus. Non enim quem deberent deside-
rare, sciebant, in quem non crediderant. Tunc CAPUT L. — De prxdicalione F.vangelii, qux per
etiara secundum Sepluaginta inlerpretcs (qnia et passiones prxdicantium clarior et poleniior jacla
ipse propheticus sensus est), venient quce. elecla est.

sunt Domini de cunrlis geniihus. Tunc enim vere non

Deindesecundum illara prophetiam, Ex Sion lex
venicnt nisi clecta, de quibus dicil Apostolu5,
prodict verbum Domini ex Jerusalem (Isai, ii, 3)
et
Sicut elegit nos in ipso ante mundi constitutionem
et secundum ipsius Domini Christi praedicla, ubi
{Ephes, I, i). Ipse quippe architectus, qui dixit,
Multi vocali, pauci autcm electi {MaUh. xxn, li),
post resurrectionem stupentibus eum discipulis
suis aperuit sensum, ul inlelligerenl Scripturas, et
non dc his qui vocati sic venerunt, ut de convi-
'

sed de eiectis demonstralurus

dixit eis, Quoniam sic scripium rsi, et sic oportebal
vio projicerentur,
Chrisium pati, et resurgere a mortuis terlio die, el
est ffdificatam donium, quae nullam deinceps for-
prxdicari in nomine ejus pccnileniiam et remnsionem
midabit ruinam, Nunc autem, quando ct hi re-
peccatorum per omnes gentes, incipientibus ab Je-
plent ecciesias, quos taaquam in area venliialio
rusalem {Luc, xxiv, 46, 4~); et ubi rursus eis de
separabit, non apparet tanta gloria domus hiijus,
adventu ejus novissimo requirenlibus respondit,
quanta tunc upparebit, quando quisquis ibi crit,
alque ait, Non esl vestrum scire tcmpora vel mo-
eemper erit.
menla ^, quri' Pater posuit in sua potestate : sed acci-

CAPUT XLIX. — Bc indiscrela ^ multiplicatione

pietis virlutem Spiritus sancli supervenientem in
vos, et eriiis mihi testes in Jerusalem, et in tota
Ecclesiie, qua in hoc s.vculo mulli reprobi misccn-
Judxa et Samaria, el usque in fines terne {Aci. i, 7, 8) :
lur elsclis.
priraum se ab Jerusalem dilludil Ecclesia, et cum
In hoc ergo maligno saeculo, in his dielius ma- in Judaea atque Samaria plurimi credidisscnt, el in
lis, ubi per humiliiatcm prajsentem fuluram com- alias fjenles itum est, cis annuntiantibus Evange-
parat Ecclcsia celsitudinem, et timorum stimulis, lium, quos ipsc, sicut luniinaria, et aplaverat
dolorum tormentis, laborum molesliis, tentatio- vcrbo, ct accenderat Spiritu sanclo. Dixerat enim
num periciilis eruditur, .sola spe gaudons, quando eis, Nolite timerc eos qui corpus occidunt, animam
sanura gaudet, multi reprobi miscentur bonis; ct autem non possunt occidere{Matth. x, 28). Qui ul fri-
utrique tanquam in sagonam evangciicatn colli- gidi timore non essent, igne charilatis ardcbant,
gufltur [Id. XIII, 47) ; et in hoc mundo, tanquam Denique per ipsos, noii solum qui eum ct ante
in mari, utrique inclusi relibus indiscrete natanl, passioncm et post resurrectionem viderant et au-
donec perveniatur ad iiltur, ulsi mali segregentur dicrant, verum etiam posl obitura eorum per pos-
a bonis, et in bonis lanquam in tcmplo suo, sit leros eorum, intor horre: das persecutiones et va-
Deus omnia in omnibus (I Cor. xv, 28). Proinde vo- rios cruciatus ac funera martyrum pra?dicalum est
cem nunc agnosoimus ejus impleri, qui loiiuebatur toto orbe Evangelium, contestante Deo signis, et
in Psalmo, atquc dicebat, Anuw^tiavi, et locutus ostentis, etvariis virtutibus, et Spiritus sancti mu-
sum, muUiplicati .mnt super numcrum {Psal. noribus ut populi gcntium credentes in eum, qui
:

xxxix, 6). Hoc fit nunc, ex quo primum per os pro eorum redernplionc crucifixus est, christiano
praecursoris ?ui .Toannis, deinde per os pri)prium amore venerarcntur sanguinem inarlyrum, quem
annuntiavit, ci locutus est, dicons, Agite pccnitcn- diabolico furoro fuderunt; ipsique reges, quorum
tiam, appropinquavit cnim rcgnum ccelorum {Mailh. legibus vastubatur Ecclesia, ei nomini salubriter
III, 2; IV, 17). Elegit discipulos, quos et Apostolos subderenlur, quod dc tcrra crudeliter auferrc co-
nominavit {Luc. vi, 13). iiuiniiitnr natos, inhonora- nali siint, ct falsos deos inciperent persequi, quo-
tos illitteratos ut quidqui>i magnum e-senl et
; rum causa cultores Dei veri (iierant antea porse-
facerenl, ipse in eis e.sset el faccret. Habuit inter cuti,
eos unum, quo malo utens bene, et sua; passionis
dispositum implerct, ct Ecclcsia» suae tolcrando- CAPUT Ll. — Quod etiam per haereiicorum dissen-
rum malorura praeberct exemplum. .Seminalo, siones fides caiholica roboretur.
quantum per ejus oportebat praesentiam corpora-
lem, sanclo Evangclio, passua ost, morUuis cst, re- 1, Vidcns autom diaboUis leinpla diemonura
surrcxit pa^siono ostendens qnid suslinere pro
:
deseri, ct in nomen liberanlis Modialoris cur-
verilate, resurrectione quid npcrarc in nDlcrnilatc rcrc genus humanum, haircticos movit, qui sub

debeamus excopta allitudine siicramenti, qua

:

' F.diti, non de his dnvit. Abosl, di.vit, a nianu- ' Ivdili addnnt, Patri.i sui : non aulem veteres
Bcriplis. lil)ri.
* Sic Ms8. Editi autem, incerta. In Mss. non est, vel momenta.
613 [JBKR DKCIMIJS OCTAVIIS. fiii

vocahulocliristiano (loclriiun roBisloroiil cliriKlian.i', tiani appollanlur. Ilis utqiin hujUBmodi |)ravis ino-

qiittHi possoiit iiuiiiroroMler siiio ull;i corrcpliouo ribiiH ciroribuH hominiuii pcrHccutionciii pa-
(it

huberi in civitaloDoi, sicut civitaa coiifusioniH iii- liuntur (jui volunt inChriato i)io vivcrc, cliam nul-
dilTerontcr lialiuit philosophos inter so divorsa ol lo iiifcstante ncr|uc vc.xunlc corpiis illoriKn.
advcrsa sentioulos. Qui oryo in Kcclcsia Cliristi 1'atiiintur (|iii[)po hunc pcrHciiulionciii noii in corpo-
inorbidum aliquiii pravutn(|uo sapiunt, si corrcpli rihus, ftod in cordibus, Undc illa vox eat Se- :

ut sanuin rcctunHiuo sapiant, resi.stunt conluina- nnidum mnllitwiincm dolorum mcornm in cordc
citer, suaqiio peslilcract inorlircra ilogmata emon- meo. Non cnim uit, Iii corporc rnco. Sed rursus
darc nohiiil, dofonsaro porsisluut; ha>relici
soii (luonium cogilanlur irainutabilia divina promissa,
fiunl, et foras e.xeuntcs hal)ontnr in cxorccntibus cl quod ait Apostolus, Novil Dominus qui sunt ejus

iniinicis. quippo vcris

Etiam sic illis calholicis (11 lim. II, 19) Quos enim pnescivit, el prxdestinavit
:

membris Christi malo suo prosunt, dum Dcus uti- conformes^ imaginis Filii sui (liom. viii, 29) ex eis ;

tur et malis hcne, ot diligontibus cum omnia periro nullus potest ideo sequilur in iilo psalmo,
;

cooperantur '
in bonum (Roin. viii, 28). Inimici Consolationes tu;e jucundaverunt aniinam meam.
enim omnes Ecclosiai, quolibct orrore coccentur vel Dolor autcm ipso, qui (it in cordibus piorum, quos
malitia depravenlur, accipiunl polcstalem cor- si persequunlur inores Christianorum malorum sive
ejus pulientiam si
poraliler afflii^endi, cxercont ;
falsorum, prodestdolentihus; quoniam dc charitate
tantumraodo male senlicndo udversantur, excrccnl descendit, qua eos porirc nolunt, nec irapedire
ejus sapientiam ut autern etiain inimici diligan-
;
alioruin salutem. Denique magnae consolationea
tur, exercenl ejus benevolonliam, aut eliam bcnc(i- (iunt eliam de correclionibus corum, qu.B piorum
ccnliain, sivc suadihili ^ doctrina cum eis agatur, animas tanta jucunditate perfundunt, quantis dolo-
sive terribili disciplina. Ac pcr hoc diabolus prin- ribus de sua pcrditione cruciaverunt. Sic in hoc
ceps impiffi civitatis, adversus peregrinantein in ssculo, in his diebus malis, non solum a lempore
hoc mundo civitatein Dei vasa propria commo- corporali.s praesentiae Chrisli et Apostolorum ejus,
vendo, nihil ei nocere pcrmitlitur. Cui procul du- sed ab ipso Abcl, quem primura juHtum impius fra-
bio etrebus prosperis consolatio, ut non frangatur ter occidit, et deinceps usque in hujus saeculi finem,
adversis ct rebus adversus exercitatio, ut non
;
inter persecutiones raundi et consolationes Dei pe-
corrumpatur prosperis, per divinam providenliam regrinando procurrit Ecclesia.
procuratur alque ita temperatur utrumqueab al-
:

terutro, ut in Psalmo illam vocera noa aliunde

agnoscamus exorlam, Secundummultitudinem dolo-
CAPUT LII. — An credendum
sit, quod quidam pu-

tant, impletis decem persecutionibus qu;n fuerunt,

rum meorum in corde meo, consolationes tux jucun-
nullam jam superesse prxter undecimam, quie in
daverunt animam meam (Psal. xciii, 19). Hinc est
ipso Antechrisli iempore sit futura.
etillud Apostoli, Spe gaudentes, in tribulatione p::-
tientes (Rom. xii, 12).

2. Nam et id, quod ait idcm doclor, Quicumque Proinde ne illud quidem teraere puto esse di-
1.

voluntin Christopie vivere, persecutionem palientur^ cendum, sive credendura, quod nonnullis visura est,
(II Tim. iii, 12), nullis putandum est deesse posse vel viiielur, non amplius Ecclesiam passuram
temporibus. Quia et cum ab eis qui foris suntnon persccutiones usque ad tempus Antichristi, quam
saevienlibus, videtur esse iranquillitas, et revera quot jara passa est, id est decem, ut undeciraa ea-
est^, plurimumque consolationis affert, maxime in- demque novissima sit ab Antichristo. Primam
lirmis non taraen desunt, imo multi sunl intus,
; quippe computant a Nerone quae facta est ^, secun-
qui corda pie viventium suis perditis moribus cru- dam a Dorailiano, a Trajano tertiara, quarlam ab
ciant quoniam per eos blasphemalur christianum
: Aiitonino, a Severo quintam, sextam a Maximino,
et catholicum nomen quodquanto est charius eis,: a Decio septimam, octavam a Valeriano, ab Aure-
qui volunt pievivere in Gtiristo, tanto magis dolent, liano nonam, decimam a Diocleliano et Maximi-
quod per malos intus positos fil, ut rainus quain ano Plagas enim ^gyptiorura, quoniam decem
(a).
piorum mentes desiderant, diligatur. Ipsi quoque fui^runt, antequam inde exireinciperet populus Dei;
haerelici, cura cogitanlur habere noraen ^ el sacra- putant ad hunc intellectum esse referendas, ut no-
menta christiana, et Scripturas, et professionera, vissima Antichristi persecutio, similis videatur un-
magnum cordibus piorum quia
dolorem faciunt in :
deciraae plagoe, qua /Egyptii, dum hosliliter seque-
et multi volentes esse Ghristiani, propler eorura renlur Hebraeos, in mari Rubro, populo Dei per
disssnsiones haesitare coguntur, et multi nialedici
etiam in hisinveniuntmateriamblasphemandiChri-
slianurn nomen quia et ipsi quoquo modo Chria-
;

Editi,
' conformes fieri. Verbum, fieri, non est in
manuscriptis nec in graeco textu Apostoli.
' Plures et probae notae Mss., cooperatur. Alludit ad 2 Vind. Am. et aliquot manuscripti omittunt, quae
locum Apostoli, Kom. viii, 28, ubi graece est, sunerr/ei : facta est.
quod utrolibet modo verti potest, referendo ad Theon, (a) Prima pprsecutio sub Nerone, anno Christi 64 ;

vel ad panta secunda snb nnmitiano. anno 93 tertia sub Trajano, ;

* Sic Mss. Editi autera, suasifjili. anno 107 quiirla sul) Adriano, anno 118, vel potius
;

' Patiuntur, juxta codd. nostros, excepto 2050. sub Antonino, anno 162 quinta sub Severo, anno 202
;
:

M. sexta sub Maximino, anno 235 septima sub Decio,;

* Er et aliquol Mss., et veverautile est. anno 250 octava sub Valeriano, anno 257 nona sub
; ;

5 Editi., cum
r.If iytianum eogitantur habere no- Aurcliano anno 272 decima sub Diocletiano et Maxi-
;

mem. Abesl christianum a Mss, miauo, anno 302. Laiicuek.

 ;

615 DE CIVITATl': DEI, S. AUGUSTINl 616

siccum Iranscunte, perierunt (a). Sed ego illa re Valenliniani frater Arianus, nonne magna persecu-
gesta in ^Egypto, istas pcrsoculioncs prophelice si- tione per Oricntis partes calholicam vastavit
gnificatas esse non arbitror: quaravis ab eig, qui Ecclcsiam (a) ? Quale cst autem, non cousiderarc,
hoc putant, cxquisile et ingcniose illa singula his Ecclesiam per totum niundum fructificantcm atque
singulis comparata videantur, non prophetico Spi- crescenlem posse in aliquibus gcntibus perse-
ritu,sedconjectura racntis human.-e, quee aliquando cutionein pati a rcgibus, et quanio in aliia non
ad vcrum pcrvcnit, aliquando fallitur. patilur ? Nisi forte non est persccutio computanda,
2. Quid cnim, qui hoc scnliunt, dicturi sunt de quando rcx Gothorum in ipsa Gotliia pcrsecutus
persecutione, qua ipse Dominus crucifixus est ? in est Christianos crudelilale mirabili, cum ibi non
quo eam nuincro ? Si autcm hac exccpla
posifuri essenl nisi catholici, quorum plurimi martyrio
existimant computanduin, lanquam iil.E numeran- coronati sunt sicul a quibusdam fratribus, qui
:

dae sint, quae ad corpus perlinent, non qua ipsum tunc illic pueri fuerant, et se ista vidisse incunc-

caput esl appclitum et occisum quid agent de ill.i, ;

tanter rccordabantur, audivinius (//) ? Quid modo
qu«, posteaquam Chrislus ascendil ad ccclum, Jc- in Perside (r) ? nonne ita in Chrislianos fcrbuit
rosolymis facta est, ubi beatus Stcphanus lapidatus pcrsecutio (si tameniam quievit), ut fugicntis inde
esl, ubi Jacobus fralerJoannisgladio trucidatus cst, nonnulli usque ad Romana oppida pervenerint ?
ubiaposlolusPotrusul occidereturinclususet porAn- Hffic alque hujusrnodi mihi cogitanti, non videtur
gelum liberatus, ubi fugatiatquedispersideJcrosoIy- esse dclinicndus numerus persecutionum, quibus
inis fratres, ubi Saulu?, qui postea Paulus apostolus exerccri oportet Ecclesiam. Scd* rursus aflirmare
factus est, vaslabat Ecclcsiam ; ubi ipse quoque jam aliquas futuras a regibus, proeler illam novissi-
fidcm, quam
persequebatur, cvangelizans, qualia mam, de qua nullus ambigit Christianus, non mi-
faciobat, cst passus, sive pcr Judaeam, sive per alias noris est temeritatis. Itaque hoc in medio relin-
gcntes, qnacumque Christuin fervcntissimus prx-di- quimus, neutram parlcm quacstionis hujus as-
cabat? Gur ergo eis a Ncrone videtur ordiendum, truentos, sive destruontes, sed lantumniodo ab
cum ad Neronis temporainter atrocissimas persecu- alfirmandi quodlibet horum audaci praesuraptione
tiones, de quibus nimis longum est cuncla dicere, rcvocantes.
Ecclesiacrescendo pervencrit? Quodsia regibus fa-
ctas persccutionesin numeroexistimantessedebcre C.\PUT LIII. — De (empore novissimae persecutionis
rex fuit Horodes, qui etiam post ascensum Domini occuHo.
gravissiraam (ecil. Deinde quid re?pondcnt etiam de
1. Illam sane novissimam persecutionem, qua; ab
Juliano, qucinnon numfir.uit in decem ?Anip3e non
estEcclesiam perseculus,qui3 Ghrislianos liber.ilcs Antichristo futuracst, pra^scntia sua ipse exstin.iruet
litteras docere acdisccre vetuit?Sub quo Valentinia-
Jcsus.Sicenim scriptum est, qi\oi\ eum iiiterlicif ( spi-
rilu oris svi, e( cvncuabiliUuminaUone prscsenliae sux
nusmajor, qui post eum tcrtius imperator fuit, (idei
(11 Thess. II, 8). Ilic quffiri so!et,Quando istud erit?
chrislianae cunfcssor exslitii, militiaque privatus
est(/)). Utomittam quajapud Aiitiochiam facere cocpe-
Importunc omnioo. Si enim hoc nobis nosse prodes-
set, aquo meliusquam aliipsoDeomagistro interro-
rat,nisiuniusfidelissimielconstanlissimijuveiiis.qui
mullis, ut torqucrcntur, approhonsis, per lolum
gantibus discipulis diceretur? Non enim siluorunt
dicm primus esl lortus, inter ungulascriiciatus luc
indc apudeum ;sed a praesentequ.'Bsierunt,dicentes:
ps illentis libertatem alquc hilarilatem miratus hor-
Domine, si hoc lcmpore prxsenlaberi^,et quando rcgnum
Isr^icl ? At ille
• A'ou cU, inquit, vestrum scire icm-
:
ruisscl et in cseteris dcformins orubescere timuis-
porii, qux Pnlcr in sua posuit poleslate {Act. i, 6, 7).
set (^). Poslrcmo nostra mcmoria Valcns supradicli
Non utiqueilli dehora, vel die, vel annos, sod de tem-
poreinterrogavcrunl, quando istud accepercrcspon-
{aj Sic putant Orosius,' lib. 7 Illst., cap. 27, necnon siim. Fruslraigiturannos,quihuicsaeculo remanent,
Sulpicius Sevcrus Ilist. sacr. lib. 2, cap. 3.3. compulare acdefinire conamur, cum hoc scire non
(bi Jiilianus Apostata arcol)at ritus clirislianos docere
magistros rhcloricos et grainmnlicos, leste .Vnimiano,
libro 22, cap. 10, suj) fincm I)c Valentiniano privalo dctcrgebat ifa uf gravo potius fueril cum illinc de-
;

militia vide Socralem, Ilisloriao Kcclesiaslicae lihro 3, (rahcrer. » Macto eslo. Inm ndmiranda virtutc juvcnis,
cap. 13, Laiiciikii. — Conf. Ammianuin, lih. 2(3, cap! mcraorin sneculoiiim omnium dij^iiissime, nohisque
10, siih fin. Kulropium el alios.
;
l)ropilins cl henignus cfrice, ut aemulari le ct juvcnes
(c) Ciim jnssi a .hiliano Chrisliani sepulcrum nahylao ct senes exoptcmus. Lld. Vives.
marlyris alio Iransfcrrc, psalmum undienle rrincipe I
Edili, si hoo in tempore rrprac.ientabis rcffnuni
canercnt, cnjiis esl iniruim,//; Israel de /V.gijiiio
f^.vliu Israel ? scd Auguslinus, ut alihi jnm est observntum
(Psal. cxiii, ac-ensns Julianus duci cos frequcnles po logero solet si hoc lempore pracseiilabcris, et qiiando
slridie ct torqneri jussit. Sailnslins cral praefectus, cui rcgnum Isracl ? Et sic hnbot hoc loco liher optimae
negolium raandaverat, primumque Tlicodorum quem- nolao Colhcrlinus.
dam juvenem arripuit cui vaiiis lormentorum gene-
:
(«) Conf. Socrntcm, Hisl. eccl. lib. 4, ca^. 2, et Oros.
rihns admotis, juvcnis froutc alacri atque hilari ah lih. 7, cnp. 33. Vido elinm Augustinum lih. 2 contra
initio lucifl nd lioram undecimnm perstilit, hymniim Lill. Potil. u. 200.
psalmumciuc suavissimo rantillans (|iiom pridio ceci- {b) Athnnnrici regis nolhorum nolal persccutionem
nprat Kcclcsia. (Jiiod uhi Snlliislius vidil, rcddi ciislo- nuuo Domini 370 in (Ihristianos molam, dc qua
diao imporavit, et ipse ad rrincipem ndmirahiiiidus Ilieronymus iu Chronico, et Orosius lib. 7. cap.
pervcnil. dehorlans ne torquere Christianos |>eriierel, 32. De eadem loquilur Epiphanius, Hneresi 70.
illi.'' gloriae, ipsi principi iguominino nc dcilecoris plc- CoQiMi-rs.
num fnliirum et ordinc ro nudita, Julinnus nh incc-
;
(c\ Hnec perseculio commotn cst circn nnnum (^hristi
pto dcslilil. Eum Thendornm Kusehins (cstificalur so i20, suh Isdiger(lo rego Persarum, ut scriliit rheodoie-
Anliochino convonisse, (|nncsisscquo nn iu cquulco do- lus, lib. 5, llist. ccclcs. cap. 38, vel potius suh Vararnrie
liiisset • « Minime
vcro, » inf|uil ille « nnm pone uie :
ejus filio, ul Sncratcs, lib. 7, cap. 1.'', et Nicephorus,
assislehnt juvenis in nlhn voslo, qiii su])inde fri;^i(lnm lih. 14, cap. l'.V Dc eadom pcrsecutionc Cassiodorus,
mihi Ruffundehnt, et sudorcm sudnrio candidissimo lih, 10 Hisl. Iripart., cnp. 30.
617 lAwrn DKciMus (KrrAvns. GIS
esse nostruiu ox or« VoriluLia uudiuiiius. {Juuo lu- aibi ttdvoraarium tuiii prolixo temporo convalosoere,
inon ulii quailrinf^^ontoH, ulii quinKonlos, ulii otiuin tot tunturumqun iiorKecutioniim horrcndaa crudo-
iiiillnah uHCOiisidiio Doiiiini iih(|iiouiI (^jiib iillitiuiin liLaloH, rion riiHiHlnndo, nel puti(;ndo
Buperuro, ct
advontiiiii coiTiplori posao (lixcriiiil. Qiic.inudnioduiii ud siioruiu Himiilucrorum, Hacroruni,
teiii[)loriim,
autein (iuiH(iiio coruiii aslruat opinionoin huuiii, oruculorum everaioneiii [)ervoniro perinittorcnlV
lon^Hiin osldomonslruro, ot non nooossariuni. Con- (JuiH [lo.strcmo cst deuH, non noster uti^iuo, sed
jccluriii quippo utuiiLiir huiiiunia, iioii uh oin cor- ipsoriim, ([iii vol illectus lanlo Bcclero vcl impulsua

tum uliijuid do Scriptura> canonica! uuctorituto est istu [iraisturoV non eniiii alicui d.x-moni, sed
prolertur. Omnium vero do liuc ro calciilantiuin doo ilii versu3 h.r-o Pelrum urlo magica dc-
diciiiit
digitoa resolvit (a) el quioscoro jubot illc ([uidicit :
fiiiiHHC. Talom dcum habenl, qui Christum non
Non eil vestrum scire tempora, qux Puler in sua habont.
posuit poteslale. CAPUT LIV. —
De stultissimo mendacio Pagano-
2. Sed haec quia ovanpelicu sententia est, mirum rum, quo christianam religionem non ultra tre-
non eal non eu ropressos fuisse deoruin multorura cenlos sexaginta quinque annos mansuram esse
falsorumque cullores, quominus (ingerent dajino- finxerunt.
num responsis, quos tunquum deos colunl, defi-
1. Haec atque hujusmodi multa colligerem, ai
nitum esse quanlo tempore munsura esset roligio
chrisLiana, Gutn enim videronl, nec tot lantisque
nondum annus ipse transissel, quem divinatio
ficta promisit, et decepta vanitas credidit. Cum
perseculionibus eam potuisse consumi, sed his
potius miru incrementa sumpsisse, cxcogilaverunt
veroexquo nominis Christi cultus per ejua in
carne praesentiam et per Apostoloa institutus esl,
nescio quos versus grfiecos, tanquain consulenli
ante aliquot annos anni trecenti sexaginla quinque
cuidam, divino oraculo elTusos, ubi Ghristum
completi sint, quid aliud quasrimus, unde ista
quidem ab hujus tanquam sacrilof^ii crimine fa-
ciunt innocentem Petrum autem maleficiis fecisse*
falsitas refellatur? Ut enim in Ghristi nalivitate
;

hujus rei non ponamus initium, quia infans et

subjungunt, ut colerelur Christi nomen per tre-
puer discipulos non habebat, tame» quando
cenlos sexaginta quinque annos, deinde completo
haberc coepit, prooul dubio tunc innotuit per ejus
memorato niimero anuorum, sine mora sumeret
corporalem praesentiam doctrina el religio chria-
finem {b). hominum corda doctorum o ingenia I

tiana, id est, posteaquamin fluvio Jordane minia-

litterata* digna credere ista de Chrislo, quae
terio Joannis est baptizatus. Propter hoc enim de
credere non vullis in Christum, quod ejus disci-
illo prophetia illa praecesserat, Dominahilur a
puius Petrus ab eo magicas artea non didiceril,
mnri usgue ad niare, el ad flumine usque ad lerminos
sed ipso innocente lamen ejus maleficus fuerit*
orbis terrx [Psal. lxxi, 8). Sed quoniam priusquam
nomenque illius, quam suum, coli malueril ma-
passus esset et resurrexisset a mortuis, nondum
gicis arlibus suis, magnis laboribus et periculis
suis, postremo etiam effusione sanguinis sui? Si
fides omnibus fuerat definita; in resurrectione
quippe Christi definita est (nam sic apostolus
Pelrus maleficus fecit, ul Christum sic diligeret
Paulus Atheniensibus loquitur dicens, Jam nunc
mundus quid fecit innocens Ghrislus, ut eum sic
;
annuntial hominibus, omnes ubique ngere patni-
diligerel Petrus ? Respondeant igitur ipsi sibi, et
si possunt, intelligant illa superna gratia factum
teniiam, eo quod staluit diem, judicare orbem m
sequitate, in viro, in quo definivil fidem omnibus,
6336, ut propter aeternam vitam Christum diligeret
resuscitans illum a morluis [Act. xvii, 30 et 31])
mundus, quae gratia factum est, ut et propler :

aeternam vilam ab illo ac'ci()iendam et usque ad melius in hac quaeslione solvenda inde initium
temporariam morlem pro iilo paliendara'' Chris- sumimus; praesertim quia tunc datus est etiam
tum diligeret Petrus. Deinde isti dii qui sunl, qui Spiritus sanctus, sicul eum dari post resurrec-
possunt lionem Christi oporlebat in ea civitale, ex qua
nec possunt avertere, ita
ista praedicere,
debuit incipere lex secunda, hoc est Testamen-
succumbenles uni malefico, et uni sceleri magico,
quo puer, ut dicunt, anniculus occisus, et dila- tum novum. Prima enira fuit ex monte Sina per
niatus, et ritu nefario sepultus est
Moysen, quod Testamentum vocatur vetus. De
(c), ut seclam
hac autem quae per Chrislum danda erat, prsedic-
tum est, E.x Sion prodiet lex, et verbum Domini ex
'
Sic aliquot manuscripti. At editi, maleficia fecisse-
2 In sola editione Lov., litteratorum, pro, lilterata- Jerusalem [Isai. ii, 3). Unde et ipse per omnes
3 Editi, ejus discivulus tnaleficus fuerit. Abest» gentes dixit praedicari oportere in nomine suo
discipulus, a manuscriptis. poenitentiam,sed tamen incipientibus ab Jerusalem
* Codex 258, capiendam. M.
(a) De ratione digitis computandi vide Hdrerodo- [Luc. xxiv, 47). Ibi ergo exorsus est hujus nominis
tum, lib. 6, cap. 63 ]'linium Historiae naturalis libro
: cullus, ut in Christum Jesum, qui crucifixus
34, cap. 7; .Juvenalem, Satira 10, vers. 248; Alexandrum fuerat el resurrexeral, crederetur ibi haec fides :

ab Alexandro, lib. 1, cap. 14, pag. 114. Larcher.

Baronius hoc refert ad annum Domiai 31:i. Si-
(b)
tam insignibus initiis incanduit*, ut aliquot
mile habes oraculum a quodam pagano confictum hominum millia in nomen mirabili ala-
Christi
apud 1'rosperum, parte 3 de Praediclionibus, cap. 38. critate conversa, venditis suis rebus ut egenis
COQUAEUS. distribuerentur, proposito sancto et ardentissima
ic) Infanticidia solila objici Christianis ostendit Ter-
tullianus in Apologetico, paulo post initium, ubi id charitate ad paupertalem voluntariam perveni-
crimen falsissiraura atque impudentissimum purgat. rent, atque inter frementes et sanguinem sitientes
Quanquam Cataphryges et Pepuziani, duo hominum Judaeos, se usque ad mortem pro veritate certare,
genera haeresis cumprimis perditae ac desperalae, in-
non armata potentia, sed potenliore patientia
fantis tcnellum corpus soliti erant per omnia membra
compungere, ut sic expresso sanguinc farina raacera- praepararent. Hoc si nullis magicis arlibus factum
retur, qua conficerenl ))ancm in Eucharistiae usum,
ut Augustinus narrat in libro de Haeresibus, hacr. 26 et 1 Lov., incaluit ; disscntienlibus editis aliis et ma-
27. LuD. Vjveh. nuscriptis.

Pathol XLI. {Vin(jt.)

 :

619 DE CIVITATE DEI. S. AUGUSTINl 620

esl, ciir credere dubitanl, eadem virtute divina post etiam signo rairabiii faclo, quandoad verbum
per totum muiulum id fieri poluisse qua hoc ipsius Petri quidain mendicus ab utero matris ita
factura est? Si autem ut Jerosolymis sic ad claudus, ut ab aliis portarelur, el ad portam
cultura nominis Christi accenderetur tanta homi- templi, ubi stipem peteret, poneretur, in nomine
num mullitudo, quae illum in cruce, vel fixerat jesu Christi salvus exsilivit, quinque millia homi-
pren!?um,vel riseral fixum,jam rnaleficium iilud f'e- num crediderunt ac deinde aiiis atque aliis ac-
:

cerat Pelrus, ex ipso anno quserendum cst,quando cessibus credenliura crevil Ecclesia. Ac per hoc
trecenti sexaginla quinque completi sint. Mortuua colligitur eliam dies, ex quo annus ipse sumpsit
esl ergo Christus duobus Gemiuis consulibus, initium, scilicet quando missus est Spiritus
octavo kalendas aprilis («). Resurrexit terlia (Jie, sanctus, id est, per idus maias. Numeratis proinde
eicul Apostoii suis etiam sensibus probaverunt.
' consulibus, Irecenti sexaginta quinque anni repe-
l)einde post quadraginta dies ascendit in coelum :
riuntur impleti per easdem idus, consulatu Hono-
podt decem dies, id est quinquagesimo post suam rii et Euiychiani. Porro sequenti anno, consule
resurreclionem die, misit Sjjiritum sanctum. Tunc Mallio Theocioro, quando jam secundum iilud
tria millia hominum Aposlolis eum pr.-fidicanlibus oracuium dajmonum aut figmentum hominum
crediih-runl. Tunc ila'|ue nominis illius cullus nulla esse debuit religio chrisliana, quid per alias
exortus est, sicut nos crediriius, et veritas habet, terrarum partes rorsitam factum sit, non fuil ne-
elficacia Spirilus sancti sicut autem finxit vanitas
;
cesse perquirere. Iiiterim quod scimus in civilate
impia vel putavit, magicis arlibus Pelri. Paulo notissima et eminentissima Carthagine Africae
Gaudenlius et Jovius comiies imperaloris Honorii,
1 Vind. Am. et plures Mss., ApostoH sui.
quarlo decimo kalcndas aprilis talsorum dcorura
(a) Tertullianus, libro contra Judaeos. cap. 8 a Ti- :

beriu?, » inquit, t Caesar imperium habuit annis vi- teiiipla everterunt, ei simulacra fregerunt. Ex quo
« ginti duobus, raensibus septem, diebus viginti :
usque ad hoc tcmpiis per triginla fernie annos (n)
« hujus quinto decimo anno iiuperii passus est Chri- quis noii videat quantum creverit cultus noniinis
« stus, annos habens quasi tiiginla cum pateretur. »
Et p;iulo pjst: « 1'assio liujus exlerminii inlra lem- Christi ,pr.Tsertim posteaquam multi eorum Chris-
« pora scptuaginta liebdoniadarum perfecta est sub tiani lacti sunt, qui tanqu-im vera illa divinalione
« Tibeiio Caesare, consulibus ilubellio Geraino. est Ku- revocabantur a fide, eamque completo eodem an-
« sio Gemino, raeuse marlio, temporibus I^aschae, die
« oclavo kalendarum aprilium. » llunc secutu> La-
norum nu.mero inanem ridendamque viderunl?No3
ctantius, lib. 4 Instit cap. 10 eumdem Tiberii impe-
,
ergo qui sumus vocamurque Christiani, non in Pe-
rantis annum. eosdemque consules assignat, nec in die trum credimus,sed in quem credidit Petrus;Petri de
variat nisi librariorum forsitan vitio, quo lactum est
Christo aBdificiti sermonibus, non carminibus vene-
ut codices alii « ante diem decimum, » alii « ante diem
septimum » habeant, alii vcro raelius, « ante diem vni naii,nec decepti malenciis, sed beneficiis ejus
kal. april. » quod idem est atque « octavo ante diem adjuti. Ille Petri magister Christus in doctrina,
kal. april. » qucmadmodura Tullianis exemplis plurirais quae ad vilam ducit aeternara, ipse est et raagis-
ostendi potest. Chrislum passum vm kal. april. vel die
martii vigesirao quinlo, asserit rursum Augustinus, ler noster.
lib. 83 Quaest., q. 56, et lib. 4 de Trinitale, n. 2. Sed aliquando jam concludamus hunc librum,
9 curaque eo Joannes Chrysostoraus, in sermone
; huc usque disserentes, el quantum salis visum est
de Nativilale S. Joannis Baplistae Grcgorius Turo-
;
demonstrantes, quisnam sit duarum civitatum,
nensis, lib. 10, capile ullimo Beda, lib. de Uatione
;

Temporura, cap. 47, et alii. Eusebius aulem in Chro- coelestis atque terrenae, ab initio usque in finem
nico, et Kpiphanius, haeresi 51, passionem Domini ad pennixtarum mortalis excursus. Quarum illa quae
annum Tiberii oclavum decimum referunt. lluic opi- terrena est, fecit sibi quos voluit, vel undecumque,
nioni favet Evangelium nam Lucae ui, 1, baptisma
:

vel etiam ex hoininibus falsos deos, quibus sacri-

datura Ctiristo n Joanne et exordiura praedicalionis
ejus in decimura quintum Tiberii annum rcfertur, et ficando serviret illa autem quae coelestis peregri-
:

liquet tres abinde annos solidos Christum, antequam natur in terra, faJsos deos non facil, seii a vero
pateretur, praedicasse regnum Dei. Sed Tiberii annos
haudquaquara raorc Roraano computatos ab Eusebio et
Deo ipsa fit, cujus verura sacrificium ipsa sit.
Epiphnnio fuisse, contendit Dionysius Petavius, de Ambae tarnen temporaiibus vel bonis pariter
Doctrina temporura, lib. 12, cap 12 « Etenim a po- : utuntur, vel malis pariler affliguntur, diversafidc,
pulari, » inquit, « civitalum suarum exordio Patrcs diversa spe, diverso amore, donec uitiino judicio
« illi annos iuclioabant, nimirum ab auttimno anlcce-
<<dente aestatcm illnm, qua .Vugustus excessil, » adeo- separeatur, et percipiat unaqujeque suura finera,
que « annum Tiberii deciraum octavum putare inci- cujus nullus esl finis de quibus ambarum fini-
:

piunt ab autiirano anni .lubani 75. » Ipse itnque bus deinceps disserendum est.
Pelavius in Rationario tempoium, parle 1, libro 5,
scribit mortuum Clirisluin Tibcrio quinluin et Sejano
con*ulibiis, marlii die vigesimo lcrlio. At Baronius, (a)LeonardusCoquacus in hunc locnm, « nnnura, s
.\d
Lndovicus Vives, Lconardus (^orjiiaeus ct alii, consuli- ait, usquo Chrisli 420, Theodosii Juuioris quo haec
22.
hus Cneio Domilio, yKnobarbo el Camillo Scriboninno. « scribobal Augustinus. » Eodem ex loco Uaronius, ad
Alia dcnique e*l nou minus probnla viris erudilis annura 426, n. 17, pnlnt scriptum hunc librum anno
opinio, passionein Chrisli ad annuin referens Tiberii 420, quoniani a Mallii Tlieodori coiisiilatu, qui in nuuum
deciinum nonum ciirrenlem cum Juliano 78, cnmque 390 ineidil, computaiilur hic anni ferme triginta. Sed
eo ciii 1'lilcgon, Olyinpiadum scriplor, apud Eusebium praelixn parlicula fcvme non obscure significat Augu-
defeclionem solis assignat, olympindis 202 anno 4 con- slinus uli sc rolundo nuinero, laraetsi plenus non sit,
sulibns Severo Sulpitio Galba et Lucio Cornelio Sulla, et desinl niini trcs vel quatuor, quemadmoduiu intelli-
et ad diem aprilis terlium. gitur infra, lib. 22, cap. 8.

rv*i^O>:jiJTi5«i
 621 MUKIl DECIMIIS NONUS. G22

UnEU DECIMUS NOIWS.

In f(uo (lo finihun ulriiisiino civiliUis, lorioniio iic ciniisHlia, •lispulatur. Ucconsentur do l)oiiorurn cl mrtloruin /iril-
l)us opinioncs |)liiloso|)liorum, (|ui l)ui\liLii(linoiu iii liac vilii fiicorc ipsi nilii fruslrii coniili siint (|ui (lijm oite- ;

rosina rofollniilur, ipsins civiliitis coolcatis, sou populL cliiistiani Ijouliludo ol pux (luuonuui fil, quulisvo hic
habori, vcl in fuluruni speruri possil, ilonionstrutur.

CAPUT PIUMUM. — Qund in quxstione, quam de et alia, vol in corporc, ut membrorum integritas,
finibus bonoruni et malorum philo&opliica disputalio el salus afque incolumilus ejus animo, ut ; vel in
veniilavil, ducenlas octoginia et ocio seclas esse posse sunt ea quo) vel parva, vcl magna in liorninum re-
Varro persprxerit. periuntur inj,'enii3. Iloec igitur qnatuor, id esl, vo-
luplas, quies, utrurnque, prima naturae, ila aunt
1. Quoniam de civilatls utriu?qup, terrennp ecili- in nobis, ut vel virtus, quam postea doctrina inse-
cel et coclestis, debitis finibus deiuceps mihi video rit, propter haec appctenda sit, aut ista propier
diaputandum ; prius exponenda sunt, quantum viriulem, aut utraque propter se ipsa ac per hoc :

operis hujus terminandi ratio palitur, arfiiimenta fiunt hinc duodecim sectae per hanc enim ratio-
:

mortaiium, quibus sibi ipsi beatitudinem facere in nem singulaj Iriplicantur : quod cum in una de-
hujus vitiB inteiicilate molili suut, ut ab eorumre- moostravero, difficile iion erit id in caeteris inve-
bus vanis spesnostra quid differat, quam Deus no- nire. Cum ergo voluplas corporis animi virtuti aut
bis dedit, et res ipsa, hoc est vera beatitudo quam subditur, aut praeferlur, aut jungitur, tripartita
dabit, non tantum auctoritate divina, sed adhibila variiitur diversitate sectarum. Sub(Jitur autem vir-
etiam ratione, qualem propter infideles possumus tuti, quando in usum virtutis assumitur. Perlinet
adhibere, clarescat. De fmibus eniai bonorum et quippe ad virtulis officium, et vivere patriae, et
maiorum multa et multipiiciter inter se philosophi propter patriam filios procreare quorum neulruni :

disputarunt quam quaestionem maxima intentione

: fieri potest sine corporis voluptate. Nara sine illa

versantes, invenire couati sunt quid efficiat homi- nec cibus potusque sumilur, ut vivatur nec con- ;

nem beatum.Iilud enimest finisboni nostri, prop- cumbitur, ut generatio propagetur. Cum vero prae-
ter quod appetenda sunt caetera, ipsum autem fertur virtuti, ipsa appetitur propter se ipsam, vir-
proptcr seipsum et illud finis mali, propter quod
: tus autem assumenda creditur propter illam, id
vitanda sunt caetera, ipsum autem propter se ip- est, ul nihil virtus agat, nisi ad consequendam vel
sura. Finem ergo boni nunc dicimus, non quo con- conservandam corporis voluptatem : quae vita de-
sumatur, ut non sit, aed quo perficiatur, ut ple- formis esl quidem, quippe ubi virtus servit domi-
num sit et finem mali, non quo esse desinat, sed
; nae volrplati quamvis nullo modo haec dicenda sit
;

quo usque nocendo perducat. Fines itaque isli virtus sed tamen etiam ista horribilis lurpitudo
:

sunt, summum bonura, el summum malum. De quosdam philosophos patronos el defensores suos
quibus inveniendis, atque in hac vita summo bono habuit. Virtuti porro voluptas jungitur, quando
adipiscendo, vitando aulem summo malo, multum, neutra earum propter alteram, sed propter se ip-
sicut dixi, laboraverunt, qui studium sapientiae in aas amba; appetuntur. Quapropter sicut voluptas
hujus saecuii vanitate professi sunt : nec tamen vel subdita, vel prselata, vel juncta virtuti, tres
eos, quamvis diversis errantes modis naturae limes sectas facil; ita quies, ita utrumque, ita prima
in tantum ab itinere veritatis deviare permisit, ut nalurae alias ternas inveniuntur efficere. Pro varie-
non alii in animo, alii in corpore, alii in ulroque tate quippehumanarum opinionum virtuti aliquan-
fines bonorum ponerenl et malorum. Ex qua tri- do subduntur, aliquando praeferunlur, aliquando
partita velut generalium distributiorie sectarura, junguntur, ac sic ad duodenarium sectarum nu-
Marcus Varro in libro de Philosophia tam mullam merum pervenitur. Sed iste quoque nuraerus du-
dogmatum varietatem diligenter et subliliter scru- plicatur adhibita una differentia, socialis videlicet
tatus advertit, ut ad ducentas octoginla octo sec- vitae quoniam quisquis sectatur aliquam istarum
;

tas, non quae jam essent, sed quoe esse possent, duodecira sectarum profecto aut propterse tantura
adhibens quasdam differentias, facillime perveni- id agit, aut etiara propter socium, cui debet hoc
rel. velle quod sibi. Quocirca duodecim sunt eorum,
Quod ul breviter ostendam, inde
2. oportet inci- qui propter se tantum unamquamque tenendam
piam, quod ipse advertit, et posuit in libro memo- putant et aliaa duodecim eorum, qui non solum
;

rato : quatuor esse quaedam, quae homines sine propter se sic vel sic philosophandum esse decer-
magislro, sine ullo doclrinae adminiculo, sine in- nunt, sed etiara propter alios, quorura bonura ap-
dustria vel arle vivendi, qua; virtus dicilur, et pro- petuntsicut sum. Hae autem sectae viginti quatuor
cul dubio discitur, velut naturaliter appelunt aut ; iterum geminanlur, addita differenliaex Academi-
voluptatem, qua delectabililer movetur corporis cis novis (o), et fiunt quadraj;inta octo. lllarum
sensus aul quietem, qua fit ut nullam raolesliam
; quippe viginti (|uatuor unamquamque sectarum
quisque corporis patiatur aut utraraque, quam ta- ; potest quisque sic tenere ac defendere ut certam,
men uno nomine voluptatis Epicurus appellat aut ;

universaliter prima nalurse, in quibus et haec sunt, (a) Vid, paulo infra, n. 3.
623 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 624

quemadraodum defenderunt Stoici, quod hominis aliisphilosophis placuit certas eas habere debea-
bonum, quod l^eatus esset, in animi tantuminodo mus; non quaerilur quid in boni fine seclandum
virtule consisleretpotesl alius ut incertam, sicut
:
sit, sed de ipsius boni veritate, quod sectan -
deCenderunl Academici novi,quodcis ctsi non cer- dum videtur, utrum sit, necne, dubitandum hoc :

tum, tamen verisimiie videbatur. Viginti quatuor est, ut id planius eloquar, utrum ita sectandum

ergo liuQt per eos, qui eas velut certas propter ve- sit, ut qui sectatur, dical esse verum ; an ita,

ritatem, et alia; viginti quatuor per eos, qui eas- ut qui sectatur, dicat verum sibi videri, eliamsi
dem quamvis incertas propter verisimilitudinem forte sit falsum lamen ulerque sectetur unum
;

sequendas putant. llursus, quia unamquamque is- atque idem bonum. In illa etiain differentia quae
tarum quadraginta octo seclarum potest quisque adhibelur ex habilu et consuetudine Cynicorum,
sequi babilu caeterorum philosopliorum, itemque non quaeritur quisnam sil finis boni, sed utrum
potesl alius habitu Gynicorum, ex hac eliam diire- consueludine sit vivendum ei, qui
in illo habilu et

rentia duplicantur, et nonaginta sex liunt. Deinde verum scctatur bonuin, quodlibet ei verum videa-
quia earum singulas quasque ita tueri homines tur esso atque sectandum. Denique fuerunt, qui
possunt atque seclari, ul aut otiosam diliKanl vi- cum diversa sequerenlur bona fmalia.ulii virtutem,
tam, sicut hi qui tanlummodo studiis doctrina; alii volupatem, eumdem tamen babitum et eonsue-

vacare voluerunt atque valuerunt aul negotiosam, ; tudinem lenebant, ex qua Cynici appellabantur.
'

sicut hi qui cum philosopharentur, lameo admi- Ita illud quidquid est, unde philosophi Cynici dis-

nistratione reipublicae regendisque rebus humanis cernuntur a caeteris, ad eligendum ac tenendum

occupatissimi fuerunt aut ex ulroque genere tem-
; bonum, quo beati fierent, utique nil valebat. Nam
peratam, sicut hi qui partim erudito olio, partim si aliquid ad hoc interesset, profecto idem habitui
necessario negolio, alteriiantia vitaj suae tempora eumdem finem sequi cogerel, el diversus habitus
tribuerunt propter has differentias potest cliam
: eumdem sequi finem non sineret.
triplicari numerus iste sectarum, et ad ducentas
ocloginla octo perduci. C.\PUTII. — Quomodo, remolis omnibus differentiis,
3. Hffic de Varronis libro, quantuiii potui, brevi- qux non seclae, sed quaesliones sunt,ad Iriparlilam
ter ac dilucide poijui, sententias ejus meis explicans summi boni definilionem Varro pervcniat, quarum
verbis. Quomodo autem retutatis caeteris unam lamen una sit eligenda
eligat, quam vultesse Academicorum veterum,quos
a Platone instilutos usque ad Poleinonem, (jui ab In tribus quoque illis vitae generibus, uno scili-
illo quartusejus scholarn tenuit, quae Academia ' cet non segnitor, sed in contemplatione vcl inqui-
dicta est, habuissc cerla dogmala vult videri et ob ;
silione veritalis otioso, altero in gerendis rebus hu-

hoc dislinguit ab Academicis novis, quibus incerta manis negotioso, tertio ex utroque genere tempe-
sunt orania, quod philosophiae gfinns ab Arcesila rato, cum quaerilur quid horum
potius eligen-
sit
coepit sucessore Polemonis («); earnque sectam, id dum, non finis boni habet controversiam sed quid ;

est veterum Arademicoruin, sicul dul)itatione ita horum trium difficultatem vel facilitatem afferat
omni errorc carere arbitretur, longum est per om- ad consequendum vel retinemium finem boni, id in
nia demonstrare nec lamen omni ex parie res oiiiit-
: ista quaestione versatur. Finis eniin boni, cum ad
tendaest. Removet ergo prius illas oinnes diffcren- eum quisque pervenerit, protinus beatum facit.
tias, quae numerum multiplicavere sectarum quas : In otio autem litterato, vel in negolio publico, vel
ideo removendas pulal, qiiia non in eis est finis quando utrumque vicibus agitur, non continuo
boni. Neiiue enim existiiiiat nullam philoso;'hia3 quisque beatus est. Multi quippe in quolibet ho-
sectam esse dicendam, quae non eo distet a caeteris, rum trium possunt vivere, et in appetendo boni
quod diversos habeal iines bonorum et malorum. fine quo fit homo beatus, nrrare. Alia est i<;itur
Quandoquidem r.ulla est homini causa philoso- quaestio definibusbonorum et malorum, quae unara-
phandi,nisiut beatussit quod autem beatuin facit,
: quamque philosophorum sectam facit et aliae sunt :

ipse est finis boni niilla e^t igitur causa philo-

: quaesliones de sociali vita, de cunctatione Academi-
sophandi, nisi finis boni quamobrem quae nul- :
corum, de vestituet victu Cynicorum, de tribns vitae
lum boni finem sectatur, nulla philosophiae sec- gencribus,otioso,actuoso,et e.v utroque modificato ;

ta dicenda esl. Cum ergo quaeritur de sociali quarum nulla est, in qua de bonorum et malorum
vita,utrum sit teneiida sapienti, ut summum finibus disputatur. Proinde quoniam Marcus Varro
bonum, quo fit homo beatus, ila velit et cn-
has quatuor adhibens differentias, id est, ex vila
rel amici sui, quemailmodum suum, an sua; tan-
sociali, cx Academicis novis, ex Cynicis, ex isto
tummodo beatiludinis causa faciat quidquid facit,
vita3 penere tripartito ad sectas ducentas octoginta
non de ipso summo liono quaestio esl, sed de assu-
oclo pervenit, et si quae aliae popsunt similiter ad-
mcndo non assumendo socio ad hujus partiri-
vel
jici;remoliseis omnibus, quoniamdesectandosum-
pationem bnni, non proptersc ipsum, sed propter mo bono nullam inferunl qua^stionem, et ideo sectae
eumdem socium, ut ejus bono ita gaudeat, sicut nec sunt, nec vocandaj sunt, ad illas duodecim, in
gaudet suo. Item cum quanritur dc Arademicis no- quibus quacritur quid sit bonum hominis, quo
vis, quibus inccrta sunt omnia, utrum ita sint res
assecuto fii beatus, ut ex eis unam veram, caeleras
habendae, in quibus philosophandum est, an, sicut

(i)Phire» IVIsa. Acadcmica.

\a) Coiif. r.iccr. lib. 3 dc Oral. rnp. 13. Sic Mss. Edili auleni, ex quo.
 625 UnKIl DKfilMUS NONUS. 620
falsas ostcnHnl osso, rovortitur. Nam rcmolo illo equus, Bcd solus hoiiio esl : ideo tumen equendici-
tripartilo ^cnoro vitfo, (iii;»! |)Uitoa IiiiJuh niuiiori tur, (|U()d ali(|uo modo ho Ijubcat ud cquum. An
rcmanont. llc-
delraliiiiUiir, ot sccloo noiuiginlu ycx C(ir[)iiH soliiiii sit iiomo, ali(jiio modo ac liubciia ad
h^
motu vero diirerentiu cx Gyniois addila, nd diini- uniinam, sicul poculum ud potionem non onim :

diiim rpdigunliir, ot qiuidriigiiila octo liiiiit. Aufo- culix (!t polio, (|uam continol calix, simul dicilur
ramus oliain (jiiod cx Acadcmicia novi.s udhibitum poculuiii, Hcd calix soliis ;idco lamcn (|uod potioni
e8t,rursus dimidiu pars romunoljid est viginli qua- continendiE sit accommodatua. An vero nec anima
tuor. De soci;ili quoquo vita qiiod ucccdsorut, simi- sola, nec soium corpus, scd aimul utrumque
sil
liter uuleralur, duodocim suiit rcliiiiia), qiias ista homo, cujiis purs sit una sive aniiiiu sive corpus,
diirerentia, ut viginti (]iialuor lieront, diiplicaverat. illoautem totus ex utroque conslet, ut horno sit :

De his ergo duodocim niliil dici potosf, cur scclis sicut duos cijuos Junctos bigus vocamus,
quorurn
non sint hubendic. Nihil quippc uliud in eis quajri- sivo dexter, sive sinister, pars est bigurum,
unum
quam fines bonorum et malorum. Inventisau-
tur, vero eorum quoquo modo se habeal ad alterura,
tem bonoruin (inibus, prolecto e contrario siint bigas non dicimus, .sedumlios simul. Ilorum aulem
malorum. 11» aulem ut fiunt duodecim soctaj, illa trium hoc eligit lerlium, liominemque nec unimam
quatuor triplicantur, voluplas, quies.utrumque, cl solam, nec solum corpus, sed animum aimul et
primu naturse, qua) primigenia Varro vocat (a), corpus esse arbitratur. Proinde summuui bonum
Haec quippe quatuor dum singillutim virtuti ali- hominis, quo fit beatus, ex ulriusque rei bonis
quando subdunlur, ut non propter se ipsa, sed constare dicit, et .•inimae scilicel el corporis, Ac per
w._: ;_....: .-_ j. ..:j-__..._ ..:
propter olficium virtutis appetendu
.
videanlur, ali hocprima illa nalura3 propter se ipsa exislimat
quando prfflferuntur, ut non propter se ipsa, sed expetenda, ipsamque virtutem quam doctrinain-
propter haec adipiscenda vel conservanda neces- serit velut artem vivendi, quae in animae
bonia
saria virtus putetur, aliquando jungitur, ut pro- esl excellentissimum bonum. Quapropter
eadem
pter se ipsa et virlus, et ista appetenda credantur; virtus, id est ars agendae vitae, cum acceperit pri-
quaternariura numerura triplum reddunt, et ad ma naturae, quae sine illa erant, sed tamen erant
duodecim sectas perveniunl. Ex illis autem quatuor etiam quaado eis doctrina adhuc deerat, omnia
rebus Varro tres lollit, voluptatera scilicet.et quie- propter se ipsam appetil, simulqueetiam se ipsara
;

tera, et utruraque non quod eas iraprobet, sed

: omnibusque simul et se ipsa utitur, eo fine ut om-
quod primigenia illa naturae et voluptatem in se nibus delecletur atque perfrualur^magis minusque,
habeant, et quietem. Quid ergoopus esl ex hisdua- ut quaeque inter se majora atque minora sunt,
bus tria quaedam facere, duo scilicel, dum singil- lamen omuibus gaudens, et quaedam minora, si
latira appetuntur voluptas aut quies, et terliura, necessitas poslulat, propter majora vel adipiscenda
cum ambae simul; quandoquidem prima naturse vel tenenda, contemnens. Omnium aulem bono-
et ipsas, et praeter ipsas alia raulta contineant ? De rura vel animi vel corporis, nihil sibi virtus ora-
tribus ergo seotis ei placet diligenter esse tractan- nino praeponit. Haec enim bene utitur et se ipsa,
dum, quaenara sit potius eligenda. Non cnim veram qu^ hominem faciunt bealum, bonis.
et caeleris,
plusquara unam vera ratio esse permittit, sive in Ubi verc ipsa non esl, quamlibet multa sint bona,
his tribus sit, quod postvidebi-
sive alicubi alibi, non bono ejus sunt *, cujus sunt ac per boc jam ;

mus. Inlerim de histribus quoraodo unara Varro nec ejus bona dicenda sunt, cui male utenti utilia
eligat,quantura breviter aperteque possuraus, disse- esse nonpossunt. Haec ergo vita hominis, quae vir-
ramus. Istae nempe tres seclae ita liunt, cum vel lute et aliis animi et corporis bonis, sine quibus
prima naturae propler virtutem, vel virtus propter virtus esse non potest, fruitur, beata esse dicitur :

prima naturae, vel utraque, id est, et virtus et si vero quibus esse virtus potest, vel
et aliis, sine
prima naturae, propler seipsasunt expetenda. ullis, vel pluribus, beatior si aulem prorsus om- :

GAPUT III. — De trihus seclis summum homxnis bo-

nibus, ul nullum omnino boaum desit, vel animi
num quaerentibus, quam eligendam Varro defi.niat,
vei corporis, beatissima. Non enim boc est vita,
sequens veleris Academise, Anliocho aurtore, senten-
quod virtus ;
quoniam non omnis vita, sed sapiens
vita virtus est taraen qualiscumque vita sine
: et
tiam.
ulla virtute esse
virtus vero sine ulla vita
pot(-,st
1. Quid ergo islorura trium sit verum atque se- ;

ctandum, modo persuadere conatur. Primum,

isto
nonpotest esse. Uoc el de raemoria dixerira atque
ratione, et si quid aliud tale est in horaine. Sunt
quia suramum bonum in philosophia non arboris,
enim haec et ante doctrinam, sine his autem non
non pecoris, noa dei, sed hominis qutieritur, quid
polest esse uUa doctrina ac per hoc nec virlus,
sit ipse homo, quaerendum putat. Sentit quippe in :

quae ulique discilur. Beneautem currere, pulchrum

ejus nalura duo esse quaedam, corpus el animam :
esse corpore,viribus ingentibus praevalere, et caete-
el horum quidem duorum raelius esse animara
longeque
ra hujusmodi talia sunt, ut et virtus sine his esse
praestabilius oranino non dubitat ; sed
possit, etipsa sine virlute bona sunt tamen et
utrum aniraa sola sit horao, ut ita corpus
sit ei
:
;

secundum istos ^ etiara ipsa propter se ipsam di-

tanquam equus equiti *. Eques enira non horao et
ligitvirlus, utiturque illis el fruitur, sicul virlutem
decel.

' Hic in editis additur, quaerendum putat : pro quo 1 Editi, no7i bona ejus sunt. Melius Mss., non bono
in Mss., relinquitur subaudienduin, dubitat. ejus sunl.
(a) Vid. Cicer. lib. 2 de Fiaibus, cap. 11, et lib. 5, 2 Editi, et ipsa sine virtute bona sint : tamen et
cap. 7. seoundum istos, etc. Emendantur ex Mss.
627 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 628

2. Hanc vitatn beatam etiara socialem perhibent tolus Paulus, Dominus novit cogitationes sapienlium,
eise, quae amicorum bona propt-ir se ipsa diiigat quoniam vanx sunt (Psal.xcm, 11 I Cor. iii, 20).
;

eicut sua, eisque propter ipsoa hoc velit quoil sibi ;

2. Quisenim quantovis eloquentiae flumi-
sulficit,
sive in domo sint, siout conjux et liberi el quicura- ne, vilae hujus miserias explicare ? Quam lamenta-
que domestici sive in loco, uhi doinus ejus est,
; tus est Cicero in Gonsolationede morte filiae, sicut
urbs, ut sunl hi qui cives vocanlur sive
aricuti est ; pofuit sed quantum esl quod potuit ? Ea quippe
:

intolo orbe, ut sunt genles, quas ei societas hu- quap dicuntur primanatur«p, quando, ubi, quomodo
mana conjungit ; sive in ipso mundo, qui censctur tam bene se habere in hac viia possunt, ut non sub
nomine cccli et terraB,sicut quos esse dicunl deos, incertis casibus fluctuent ? Quis enim dolor coa-
voiuntamicos csse homini sapienti, quos nos fami- trarius voluptati, quaj inquietudo contraria quieti,
liarios Aogeios dicimus. De bonorum autem et e in corpus cadere sapientis non polest ? Membrorum
conlrario malorum finibus neganl ullo modo esse certe amputatio vel debilitas hominis expugnatin-
dubitandum, et hanc inter se
novos Academicos et columitatem, deformitas pulchritudinem, imbecil-
affirmant esse dislantiam, nec eorum interest liias sanitatem, vires lassitudo, mobilitalem torpor,
quidquam, sive cynico, sive alio quolibet habitu et aut tarditas ecquid horum est, quod nequeat in
:

victu in his finibus, quos veros putant, quisque carnem sapientis irruere ? Status quoque corporis
philosophetur.Ex Iribus porro iliis vitae generibus, atque motus, cum
deccntes atque conpruenles sunt,
otioso, actuoso, el quod ex ulroque composilum inter naturae prima numerantur sed quid si ali-
;

est, hoc tertium sibi placere asseverant. Haec sen- qua raala valetudo raembra tremore concutiat?
sisse atque docuisse Academicos veteres, Varro quid si usque ad ponendas in terrara manus dorsi
asserit, auctore Antiocho, magistro Giceronis et spina curvetur, ethominem quodammodo quadru-
suo, quem sane Gicero in pluribus fuisse Stoicura, pedem faciat ? nonne omnem statuendi corporiset
quara veterem Academicum vult videri (a). Sed movendi speciem decusque pervertet? Quid ipsius
quid ad nos, qui potius de rebus ipsis judicare de- animi primigenia quae appcllantur bona, ubi duo
bemus, quam pru magno de hominibus quid quis- prima ponunt propter comprehensionem pcrcep-
que senserit scire ? tionemque veritatis, sensum et intellectum ? Sed
qualis quanlusque remanet sensus, si, ut alia ta-
CAPUT IV. — De summo bono el summo malo quid ceam, fial homo surdus et caecus ? Ratio vero el in-
Ch.ristiani sentiant conlra philosophos ,qui summum telligentia quo reccdet,ubi sopielur,si aliquo raorbo
bonum in se sibi esse dixerunt. efficiaturinsanus ? Phrenetici multa ahsurda cum
dicunt,vel faciunt,plerumqutf a bono suo proposito
I
1. Siergo quaeratur a nobis, quid civitas Dei de et moribus aliena, imo suo bono proposito mori-
his singulis interrogata respondeat, ac primum de busque contraria, sive illa cogitemus, sive videa-
finibus bonorum malorumquequid sentiat,respon- mus, si digne consideremus, lacrymas lenere vix
debit a^ternam vitam esse summum bonum, aeter- possumus, aut forte nec possuinus '. Quid dicam
nam vero mortem summum malura propter illara :
de his, qui daemonum patiuntur incursus? ubi
proinde adipiscendam, istamque vilandam, recte habenl absconditara vel obrutam intelligentiam
nobis esse vivendnra. Propter quod scriptum est, suam, quando secundumsuam voluntateni el anima
Justus ec (ide vivit (Habaruc ii, 4 Guld. iii, 11): ; eorum et corpore malignus utitur apiritus Et quis ?
quoniam nequebonum nostrum jam videraus, unde confidit hoc malura in hac vita evenire non popse
oportet ut credendo quaeraraus neque ipsura recte ; sapienti? Ueinde perceptio veriiatis in hac carne
vivere nobis ex nobis esl, nisi credentes adjuvet et qualis aut quanta est, quando, sicut iegiraus in
orantes, qui et ipsam fidem dedit, qua nos ab illo veraci libro Sapieotia?, Corpvs corruptibile aggravat
adjuvandos esse credaraus. lUi autem qui in isla animam , e( deprimit lerrena inhabitatio sensum
vita fines bonorum putaverunt,
et maiorum esse mulla cogilanlem (Snp. ix, 1.5) ? Impetus porro vcl
sivc in corpore, sive in aninio, sive in utroque po- actionis appetitus, hoc modo recte latine appel-
si
nenles summura bonum atque, ut id explicatius ;
latur ea quam Graeci vocant 6paT,v, quia et ipsam
eloquar, sive in voliiptate, sive in virtute, sivc in prirais nalurae deputant boiiis (a) nonne ipse ,

utraque ; sive in quiete,sive in virtute,3ive ia ulra- est, quo geruntur eliam insanorum illi miserabilis
quejsive in volnptaie simul el quiele.sivein vilrtule, raolus, et facla quae horremus, quando pervertilur
sive in utrisque;sive in prirais naturae,sivcin virtule, sensus ratioque sopitur?
sive in utrisque : hic heati esse, el a se ipsis beati 3. Porro ipsa virtus, quae non est inter prima na-
mira vanitate voluerunt. Irrisit hos Veritas per
fieri turae, quoniam eis posleadoctrina introducente su-
prophetam diccntem, Novil Dominus rogilationes pervenit, cura sibi bonorum culmen vindicet hu-
hominum ;vel, sicut hoc testimonium posuit apos- manorum, quid hic agit nisi perpetua bella cum
viliis, nec exterioribus, sed interioribus nec alie- ;

nis, sed plane noslris et proyriis raaxime illa,

;

(a) Hic Antiochus Ascnlonifn fuif, docuifquc Ciccro-

quac graece (JtoippoTjvT), laline leraperantia nomina-
nem. Varroncm, Lucullus cl nlios i^lerostqiio nobi-
les Romanos sequebalurquc vclercm Academiam,
;
lur, qua carnales frenantur libidines, ne inquaeque
sed ila ul nd Zenonicnm scclam inclinnrcl cnm- ;

que non fnm stoicnm disciplinam novnm vocandnm

anfumabnf, qunm nntifiuno Acndemiao correctio-
nem idcirco rjus Antiochi el de aliis rebus per-
:
• Soln editio Lovnniensium omillif, aut forte nec
el in prirais dc siiramo bono senfontia Marco
inulti!< possnmvs
Bnilo qni cjn? fralrom nndiohnt, rnclerisque Sloicis la) Couf. Cicer. lib. 5 de Finibus, cap. 6, et lib, 2 dc
vehementer probabatur. Lid. Vivbs. Nal. deor., cnp. 22.
^
629 LIBEU DRCIMIIS KONIIS. m)
fliiKilia montora conBonlionloin Iruhant («j? Noquo hano malis vitam constitulam, eo8 non pu-
in hia
•nim iiulliim ost viliiim, ciiin, Biciit flicit Aposlo- doat' boatam vocuro. vilum boatam, qiim ul
lua, (Uiro roncui>i.<icil adnersus spiritum : cu'\ vitio fiiiiutur, mortiH ({iiairit auxilium Si bcatu eut, mu- 1

contrariu virtuaost, cum, sicut idoiii dioit, Siiiriliis ncatur in ou si vero proplor ista mula fugitur ab
:

concufiisclt adversus cainctn. ILi'c euim, ini|uil, invi- eu, qiioMiodo est bc.ila ? Aiit* (|U()modo ista non
cem adversnntur ; ut noneaqux vullis facialis {Halnt. sunl malii, (iu;i! vincnnt lortitudinis bonum, eam-
V, 17). Quid aulein fiiooro voluinua, cuin perlioi demquo fortitudinem non soliim Hibi cederc, ve-
volnmus linein summi boni, nisi iit c;iro udvorsus riim clium dolirurc! compollunt, ut numdem vitum
spiriluin non concupiaoat, noo sit in nobis hoc vi- et beatam, et pcrsiiudcal csso lugiendam ?
dicat
lium, contra quod spiritus concupiscat ? Quod in Quis usquo udeo caecua est, utnon vidcut quod, ai
hac vila quamvis velimus, (luoniam facore non va- beuliie3set,fugioiidanone8set?Sod8i proplerinlirmi-
lemus, id saitem in adjulorio Dei fuciamua, no latis pondus, qua premitur, hanc fu(iicndam faten-
carni concupiscenti adversus spiritum, spiritu suc- tur quid igitur causae est^, cur non ctiara miseram
;

cuinbente codamus, ct ad pcrpetrandiim peccatum fracta superbiaj cervice fateanlur? Utrum, obse-
noslra consensiono perlrahainur. Absit ergo ul, cro, Cato ille (a) patientiii, an potius impatientia
quamdiu in hoc bello inlestino sumus, jain nos 80 peremit? Non enim hoc lecisset, nisi victoriam
beatitudinem, ad (|uam vincendo volumus pcrve- Caesaris impaiienter tulissel. Ubi est fortitudo?
nire, adeptos esse credamus.Et quis est usque adeo Nempe cessit, nempe succubuit, nempe usque
sapienri, utconlra libidines nullum habeal oinnino adeo superala est, ul vitam beatam derelinquerel,
conflictum ? desereret, fugeret. An non erat jam beata? Misera
A. Quid illa virtus, quoe prudentia dicitur ? nonne ergo erat. Quomodo
igilur mala non erant quae
tota vigilantia sua bona discernit a malis, ut in vitam raiseram fugiendamque faciebant?
illis appetendis istisque vitandis nullus error obre- 5. Quapropter etiam ipsi, qui mala isla esse con-
pat? Ac per hoc et ipsa nos in malis, vel mala in fessi sunl, sicut Peripatetici, sicul veteres Acade-
nobis esse testatur. Ipsa enim docel nos, malum mici, quorum sectam Varro defendit, tolerabilius
esse ad peccaniJum conseutire, bonumque esse ad quidem lo^iuuntnr sed eorum quoque mirus est
:

peccanduin non consentire libidini. illud lamen error, quod in his malis, etsi tam gravia sint, ut
raalum, cui nos non consentire docet prudcntia, raorte fugienda sinl, ab ipso sibimet ilUta, qui
facit temperantia, nec prudentia, nec temperantia h<pc patitur, vitam beatam tamen esse contendunt.
tollit huic vitae. Quid juslitia, cujus munus est sua Mala sunt, inquit, tormenta atque criicialus corpo-
cuique tribuere (b) (unde fit in ipso homine qui- ris ; et tanto sunt pejora, quanto poluerint esse ma-
dam justus ordo naturae, ut anima subdatur Deo jora ; cjuibus ut careas, ex hac vila fugiendum esU
et animae caro, ac per hoc Deo et anima et caro), Qiia vita, obsecro ? Hac, inquit, quae lantis aggra-
nonne demonstrat in eo se adhuc opere laborare vatur malis. Certe ergo beata est in eisdem ipsis
potius, quam in hujus operisjam fine requiescere? mali3, propter quae (iicis esse fugiendam ? An ideo
Tanto quippe minus anima subditur Deo, quanto beatam dicis, quia licet tibi ab his malis morte
minui Deum in ipsis suis cogitationibus concipit; disceders ? Quid si ergo in eis aiiquo judicio divi-
et tanto minus animee subditur caro, quanto ma- no lenereris, nec permittcreris mori, nec un^iuara
gis MdvtTSus spiritum concupi^cit. Quamdiu ergo sine illis esse sinereris'^? Nempe tuncsaltera mise-
nobis inest haec infirmitas, haec pestis, hic lan- ram talem diceres vitHm. Nonigitur propterea mi-
guor, quomoiio nos jam salvos et si nouiium sal-
; sera non est, quia cito relinquitur : quandoqu'dem
vos, quomodo jam beatos illa finali beaiiludine di- si sempiterna sit, etiam abs te ipso misera judica-
cere audebimus ? Jam vero illa virtus, cujus no- tur. Non itaque propterea, quoniaiii brevis pst,
men est tortiludo, in quantacumque sapientia nulla miseriadebet videri aul, quod estabsurdius, ;

evidentissima teslis est humanorum inalorum, quia brevis miseria est, idno etiam bealitudo appel-
quae compeilitur patientia lolerare. Quae mala lari.Magna vis est in eis mali^, quae cogunl homi-
Stoici philosophi miror qua fronte mala non esse nem, secuudum ipsos etiam sapicnlem, sibimet au-
contendant, quibus fatentur, si lanta fuerint, ul ea ferre quod homo est cum dicant, et verum dicant,:

sapiens vel non possit, vel non debeat sustinere, hancessenaluraeprimamquodamniodoet maximam
cogi eura mortem sibimel inferre, aique ex hac vocem, ut homo concilietursibi, et propterea mor-
vila eraigrare {c). Taiitus autem superbiae stupor tem naturaliter fugiat ita sibi amicus, ut esse se ;

est in his hominibus, hic se habere finem boni el animal, et in hac conjuuctione corporis atque ani-
a se ipsis fieri bealos putantibus, ut sapiens eo- mae vivere velit, vehementerque appelat ^ {b). Ma-
rum, hoc est, qualem mirabili vanilate describunt, gnavis est in eis malis, quibus iste naturae vinci-
etiamsi excaecetur, obsurdescat, obmulescat, mem-
bris debilitetur, doloribus crucielur, et si quid eum non pudeat.
1 Mss.,
aliud talium malorum dici aut cogilari potesl, in- 2 Omnes Mss.si vero propter ista
haec omittunt,
cidat in eum, quo sibi mortem cogatur inferre. niala fugitur ah ea. quomodo est heata ? Aut post-
que maneatur in ea, proxime jungunt, Quomodo isla
non sunt mala, etc.
Plures et probae notae Mss.
3 Sed aperta infir- :

mitatis voce, fugiendam fateatur : quid igitur

(a) Vid. Cicer., Quaest: Tuscul. lib. 3, cap. 8. causae est.
(h) Justilia ita dcfinitur in institutionibus, tit. de * Sola editio Lov., morte sinereris.
Justitia et jure « Perpetua et constans voluntas B In Mss., velit vehementer atque appetat.
: sua
cuique tribueadl. i Cdquaeus. (a) Cato Uticensis.
(c) Apud Ciceronem, lib.3deFinibu8, et lib. IQuaest. (bi Cicero, lib. 1 de Officiis, cap. 4, et de Finibus
TascuU lib. 3, cap. 5 ; lib. 5, cap. y.
 :;

631 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 632

tur sensus, quomors omni modo omnibus viribus prehenderet debitos
fines, si non esset socialis
conatibusque vilatur ct ita vincitur, ut qus vila-
; vita sanclorum
Sed in hujus mortalitatis serumna
?
batur, optetur, appetatur, el, si non pofuerit ali- quot et quantis abundet malis societas humana,
unde contingere, ab ipso homine sibimet inleratur. quis enumerare valeat? quis aestiinare
sufficial?
Magna vis est in eis malis, quae lortiludinem fa- Audiant apud comicos suos hominem cum sensu
ciunt homicidam tamen adhuc dicenda esl for-
: si atque conscnsu omnium bominum dicere :

titudo, quae malis vincitur, ut hominem,

ila his Duxi uxorem,quam ibi miseriam vidi Nati fiiii, !

quem, sicut virtus, rogendum tuendumque susce- AlJa cura.

pil, non modo non possit per patientiam custodire, (
Terent. Adelphorum actu 5, scen. i,ver.<t. 13, 14.
)
sed ipsa insuper cogatur occidere. Debet quidem Quid itidem illa, quae in amore vitia commemorat
etiam mortem sapiens terre patienter, sed quae idem Tercntius, injuriae, suspiciones, inimiciti»',
accidit aliunde secundum istos autem si eam sibi
:
bellum, pax rursum {Eunuch. act. 1, scen. i, v. 14-
ipse inferre compelitur, profecto falendum esl eis, 16) nonne res humanas ubique impleverunt ?
:

non solum mala, sed intolerabilia etiam maiaesse, nonne et in amicorum honestis amoribua plerum-
quae hoc eum perpetrare compeilunt. Vita igitur, que contingunt? nonne his usquequaque plenae
qua; istorum tam magnorum tarriquc graviura ma- sunt res humanffi, ubi injurias, suspiciones, inimi-
lorum aut premitur oneribus, aut subjacet casibus, citias, bellum, mala certa sentimus;
pacem vero
nulio modo beata diceretur, si homines qui hoc incertura bonum, quoniam corda eorum, cum qui-
dicunt, sicul victi malis injjraves centibus, cum bus eam tenere voiumus ignoramus el si nosse ;

sibi ingerunt mortem, cedunt infelicitali, ita victi hodie possemus, quaiia cras futura essenl utique
certis raiionibus, cum quasrunt beatam vitam, di- nesciremus? Qni porro inler se amiciores solent
gnarentur cedere veritati, et non sibi putarenl in esse, vel debent, quam qui una etiam continentur

ista mortalitate fine summi boni esse gaudendum;

domo ? Et tamen quis inde securus est, cum tanta
ubi virtutes ipsae, quibus hic certe nihil melius at- s«pe raala ex eorum occultis insidiis exstiterint
que utilius in homine reperitur, quanto majora tanto amariora, quanto pax dulcior fuil quae vera ;

sunt adjutoria contra vim periculorum, laborum, putata est, cum astutissime fingeretur ? Propter
dolorum, tanlo fideliora testimonia miseriarum. quodomniuin pectora sic attingil, ut cogat in ge-
Si enim verae virlutes sunt, quae nisi in eis, quibus
mitum, quod ait Tullius Nullx sunt occultiores
:

vera inestpietas, esse non possunt non se protl- ;

iiisidise, quam hse quse latent in .nmulatione ofjicii,
tentur hoc posse ut nullas miserias patiantur ho- aut in aliquo necessitudinis nomine. Nam eum qui
mines, in quibus sunt neque enim mendaces :
palam esl adversarius, facile cavendo vitare pos.ns
sunt verae virtutes, ut hoc prefiteantur sed ut ;
hoc vero occuUum, intestinum ac domeslicum maUim
vita human;i, quae tot et tantis hujus saeculi malis non solum exislit-, verum etiam opprimil, antequam
esse cogitur misera, spe futuri seeculi sit beata, prospicere atque explorare potueris (Cicer. in Verrem
sicut et salva. Quomodo enim
beata est, quae non- act. 2, Ub.
1, cap. 15). Propter quod eliam divina

dum salva estl'' Unde et apostolus Paulus non de vox El inimici hominis, domeslici ejus {Mallh.
illa,

hominibus imprudentibus, impatientibus, intem- X, 36), cum magno dolore cordis auditur quia :

perantibus et iniquis, sed de his qui secumium ve- elsi quisque tam fortis sit, ut aequo animo perfe-
ram pietatem viverunt, el ideo virtutes qeas habe- rat; vel tain provido consilio caveal,
vigilans, ut
rent, veras haberent, ait, Spe enim salvi facli su- quae adversus cum molitur amicitia simulata: eo-
mus. Spes autem qux videiur, non esl spes : quod rum tamen horainum perfidorum raalo, cum eos
enim quis videt, quid sperat? Si aiitem quod non vi- esse pessimos experitur, si ip&e bonus est, gravi-
demus speramus, per patientiam exspectamus (Rom. ter excrucietur necesse est sive semper mali fue- ;

vin, 24 et 25). Sicut ergo spe salvi, iia spe beati rint, et se bonos finxerint, slve io istam malitiam

facli sumus et sicut salutera, ita beatitudinem,

:
ex bonitate rautali sinl. Si ergo domus commune
non jam tenemus prfesentem, sed exspectamus pcrfugium in his malis humani generis tuta non
fuluram el hoc per patientiam; quia in malis su-
:
est, quid civitas, quae quauto raajor esl, tanlo fo-

mus, quae palienter tolerare debemus, donec ad rum ejus litibus et civilil)us et crirainalibus ple-
illa veniamus bona ubi omnia erunl,quibup inefTa- nius, etiamsi quiescanl, non soium turbulcntae,
biliterdeiectemur nihil erit autem, quod jam to-
;
verum saepius et cruenlae seditiones, ac bella civi-

lerare debeamus. Talis salus, quae in futuro erit lia, a quorum cvcntis sunt aliquando liberae civila-
saeculo, ipsa erit etiam finalis beatiludo. Quam tes, a periculis nunquam ?

bealitudinem philosophi, quoniam non viden-

isti
—
CAPUT VI. De errore liumanorum judiciorum,
tes nolunt credere, hic sibi conantur falsissimara cum veritas latet.
fabricare, quanto superbiore, tanto raendaciore
Quid ipsa judicia horainura de hominibus, quse
virtule.
civilatibus in quantalibelpace manentibus deesse

C.\PUT V. — l)e sorinli vila, qux cum maximc ex-

non possunl, qualia putamus esse, quam misera,
petenda sil, muUis o/fensionibus ssepe subvertitur. quain dolenda? quandoquidem hi judicant, qui
conscienlias eorum, de quibus judicant, cernere
Quod autem snrialem vitam volunt esse sapien- nequeunt, Undeaaepe coguntur tormentis innocen-
tis, nos multo amplius approbamns. Nam unde ista tium testium ad alienam causain pertinentera quae-
Dei civilas, de qua luijus operi-. ecce jam undevi- rere veritatem. Quid cum in sua causa quisque
cesimunn librum ver.iamus in manibus, ve! inchoa- ' Hir npiid Terenlium addilur, induciae.
retur exorlu, vcl progredcrctur excursu, vel ap- - .Vpud Cicerouem, non modo nnn existit.
 ,

633 LIRRR DRniMUS NONUS. 634

torquetur ; et cum qnmritur ulrum sil nocons, cru- homincm alionat ab homino. Num si duo sibimot
ciiiliir, ol innocons luil |H-o incorlo Hcoloro ccrliHni- inviccm liaiit obvium, noi|iic prajloriro, Hcd aimul
inua pojnas ;noa (luiii iliud coinMiiaissc dolcgiUir cs.sc ali(|uu neccriaitate cogantur, i[uorum noiitcr
sed qiiiu non comniiBiaso nescilur? Ao per hoc norit linguum altorius ; (ucilius sibi anirnalia mutu,
if^noranliii .jiniicis p!crii!ni|iic csl oiilamilas mmio- ntiuiii divcrni g(moria, ([uiim illi, cuin sinl liomines
ccnlis. Llt quo(i cst intoltsrabiliua, manis(iuo [^lun- ambo, aooiunlur. Qiiando ciiim (puc aontiunt, intcr
geiuium, rigandumquo, ai llori poaait*, Contibus se cominunicaro non possunt, proptor soiam lin-
lacrymaruni ciim proplcroa jiulox tortiuoal accu-
; Ruaj divcraitatcm, nihil prodcat ad consociandoa
sutum, no occidat noaciona innocontein, lil pcr homiiics tunta aimililudu nuluro} itu ut libcntiua :

ignorantio) rnisoriam, ul ot tortum et innocentem hoino cuin cunosuo, quam cum homino alieno.
Hit

occidat, i|uo nc innoccnlom occidcrot toracral. Si Al cnim oiicra data cat, ut impcrioaa civilas non
enim aecundum istorum sapicnliam dclej;orit ex solum .juguin, vcrumcliam iin^uam auam domitis
hac vita lugere, quum diutua iila suslinerc lor- gentibus pcr pucem socielatis imponeret pcr :

menta quod non coinmissit, coinmisisso so dicit.

;
quiim non dccssct, imo ot abundaret ctiam inter-
Quo damnalo el occiso, ulrum nocenlcni un inno- prctum copia. Verutn csl sed hoc quam mullis :

centem judcx occiderit, adhuc ncscit, quein nc in- et quam grandibus belli3,quantaslrage hominum,
nocentein nesciens occideret torsit ac per hoc in- : quanta efrusioue humani sanguinis coraparatum
nocenlem el nesciret occi-
ut sciret lorsit, et dum est ? Quibus transactis, non est tamen corumdem
dit. In hia tenebris vita? socialis, sedebit judex ille malorum finita miseria. Quamvis enim non defue-
sapiens, ati\non sedebit'? Sedebit plane. Gonstrin- rint, nequc desint hostes exterae nationes, con-
•

git enim euin, et ad hoc officium pertrahil humana tra quas semper bella gesta sunt, etgeruntur ta- :

socielas, deserere nefas ducil. Hoc enim ne-

quam men etiam ipsa imperii latiludo peperit pejoris ge-
fas esse non ducit, quod testes innocentes in cau- neris bella, socialia scilicet et civilia quibus mi- ;

sis torquentur allenis quod hi qui arguuntur, vi

: serabilius qualilur genus humanum, sive cuin bel-
doloris plerumque supcrati, et de se falsa confessi, ligeratur, ut aliquando conquiescant sive cura ;

etiam puniuntur innocentes cum jam torti fuerinl : timetur, ne rarsus exsur^ant. Quorum malorum
innocentes quod etsi non morte puniantur in ipsis
: multas et multipliees clades, duras et diras neces-
velex ipsis tormentis plcrumque moriuntur: (]uod^ sitates, si ut dignum est eloqui velim, quanquam
aliquando et ipsi qui arguunt, humanae societati for- nequaquam sicut res postulat possim quis erit ;

tasse, ne crimina impunita sint, prodesse cupientes, prolixae diapulalionis modus ? Sed sapiens, in-
el mentientibus testibus, reoque ipso contra tor- quiunt, jusla bella gesturus est. Quasi non, si se
menta durante immaniter, nec fatente, probare quod hominem meminit, multo magis dolebit justorum
objiciunt non valente, quamvis vera objecerinl, a necessitatem exstitisse bellorum
sibi quia nisi ;

judice nescienle damnantur. Haec tot et tanta raala justa essent, gerenda non essent, ac per hoc sa-
ei
non deputat esse peccata non enim haec facit sa- : pienti nulla bellaessent. Iniquitas enim partis ad-
piens judex nocendi voluntate, necessilate nescien- versae justa bella ingerit gerenda sapienti (o) quae :

di et tamen quia cogit humana societas, necessi-

; iniquilas utique homini est dolenda, quia hominum
tate etiam judicandi. Heec est ergo quam dicimus, est, elsi nullaex ea bellandi necessitas nasceretur.
miseria certe hominis, elsi non malitia sapientis. Haec itaque mala tam raagna, tam horrenda, tam
An vero necessitate nesciendi atque judicandi tor- saeva, quisquis cum dolore considerat, miseriam
quet insontes, punit insonles, et parum estilli quod fateatur. Quisquis autem vel patitur ea sine animi
non est reus, si non sit insuper et beatus ? Quanto dolore, vel cogitat, multo ulique miserius ideo se
consideratius et homine dignius agnoscit in ista putat beatum, quia et humanura perdidit sensura.
necessitate miseriam, eamque in se odit''; et, ei
pie sapit, clamat ad Deum, De necessilalibus meis CAPUT VIH. — Quod amicitia bonorum secura esse
erue me {Psal. xxiv, 17) ? non possit, dum a periculis qux in hac vita sunl,
trepidari necesse sit.

CAPUT VII. — De diversitate linguarum, qua socie-

Siaulemnoncontingat qusedam ignorantia similis
tas hominum dirindlur ; et de miseria bellorum
dementiae, quae tamen in hujus vitae misera con-
etiam quae jusla dicuntur.
ditione saepe contingit, ut credatur vel araicus esse
qui inimicus est, vel inimicus qui amicus est ;
Post civitatem vel urbem sequitur orbis terrae,
quid nos consolatur in hac humana societate er-
in quo tertium gradum ponunt socielatis humanae,
roribus eerumnisque plenissima, nisi fides non
incipientes a domo, atque inde ad urbem, deinde
ficta, et mutua dilectio verorum el bonorum ami-
ad orbem progrediendo venientes qui utique, sicut :
corum ? Quos quanto plures et in locis pluribus
aquarum congeries, quanto major est, tanto peri- habemus, tanto longius latiusque metuimus, ne
culis plenior. In quo primum linguarum diversitas quid eis contingat raaii de tantis malorum aggeri-
bus hujus saeculi. Non enim tantummodo solliciti
sumus, ne farae, ne bellis, ne morbis, ne captivi- .

1 Sic nostri omnes Mss. In B., posset. M. talibus affligantur, ne in eadem servitule talia
2 Nostri codices, an non audebit ? M.
^ Sola editio Lov., Quid quod, etc.
* Vind. Am. et Er., Quanto consideratius et homine * Sic nostri codices. In B., neque hostes desint.
dignius, et hominem agnoscit in ista necessitate, M.
eamque miseriam in se odit. {a) Conf. Quaest. in Jesum Nave, q. 10.
635 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 636
patiantur, qualia nec cogilare sufficimus verum : tionecontristent.Sed quianobisnon eaqua homines
eliam, ubi limor est multo amarior, ne in perfi- familiaritate miscenlur (qnod etiam ipsum ad
diam, maiiiiam ne']uitiamque mutenlur. Et quando aerumnas hujus pertinet vitae) el aliquando satanas,
ista contingunt (tanto utique plura, quanlo illi sicul legiraus transfigurat se velut angelum lucis '

sunt plures, et in pluribus locis ') et in nostram (II Cor. XI, 14), ad tentandos eos quos ila vol erudiri
notitiam perferuntur, quibus cor nostrum flagris opus est, vel decipi justum magna Dei mise-
est ;

uratur, quis potest, nisi qui laliat senlit, adver- ricordia necessaria est, ne quisquam, cum bonos
tere ? Mortuos quippe audire mallemus quamvis : Angelos amicos se habere putat, habeat malos dae-
et hoc sine dolore non possimus audire. Quorum mones amicos ficlos, eosque tanlo nocentiores,
enim nos vita propter amicitiae solatia * delectabat, quanto aslutiores ac fallaciores paliatur inimicos.
unde fieri potest ut eorum mors nullam nobis in- Et cui magna ista Dei misericordia necessaria est,
gerat mcestitudinem ? Quam qui prohibel, prohi- nisi magnae humanae miseriae quaj ignorantia tanta
beat, si potest, amica coUoquia, interdical amica- premitur, ut facile istorum simulatione fallatur ?
lem vel omnium humana-
intercidat afTectum ^, Etillos quidem philosophos in impia civitate, qui
rum necessitudinum vincula mentis immiti stupore deos sibi amicos esse dixerunt, in daemones ma-
disrumpat ; aut sic eis utendum cecseat, ut nulla lignos incidisse cerlissimum est, quibus tota ipsa
ex eis animum dulcedo pertundat. Quod si fieri civilas subditur, aeternum cum eis habitura sup-
nullo modo potest, etiam hoc quo pacto futurum plicium. Ex eorum quippe sacris, vel potius sacri-
est, utejus nobis amara mors non sit, cujus dul- legiis, quibus eos colendos, et ex ludis immundis-
Hinc est enim el luctus, quoddara
cis esl vita ? simis, ubi eorum crimina celebrantur, quibus eos
non inhumani cordis * quasi vulnus, aut ulcus, cui placandos putaverunt, eisdem ipsis auctoribus et
sanando adhibentur officiosae consolaliones. Non exacloribus talium taatorumque dedecorum, satia
enim propterea non est quod sanetur, quoniam ab eis qui colanturapertum est.
quanto est animus melior, tanto in eo eilius faci-
liusque sanalur. Cum
igituretiam de charissimo- CAPUT X. — Quis fruclus sanctis de superata hujus .

rum mortibus, maxime quorum sunt humanae so- vitx tentatione paratus sit ^.
j
cietati officia necessaria, nunc mitiuc, nunc aspe-
rius aflligalur vita mortaliuni mortuos tamen eos,
Sed neque sanctiet fideles unius veri Dei surami
;

quos diligimus, quam vel a fide, vel a bonis mo-

que cultores, ab eorum faliaciis et multiformi ten-
ribus lapsos, hoc est, in ipsa anima morluos au-
talione securi sunt. In hoc enim loco inOrmitatis
dire seu videre mallemus qua ingenli materia
:
et diebus malignisetiam istasollicitudo uon est iiiu-
malorum plena est terra propter quod scriptum
plenissima atque
;
lilis, ut illa securitas, ubi pax
est, Numquid non tentatio {a) est vita humana super
certissima est, desiderio ferventiore quaeratur. Ibi
terram [Job vii, 1) ? Et propter quod ipse Dominus
enim erunt naturae munera, hoc est, quae naturae
ait, Vse mundo ab icandalis {Matth. xviii, 7) et ite- :
nostrae ab omnium naturaruin Creatore donantur,
rum, Quoniam abnndavif, inquit, iniquitas, refri-
non solum bona, verum eliam sempilerna non ;

gpscet chariias mxdtorum {Id. xxiv, 12). Ex quo fit,

solum in animo, qui sanalur ^ per sapientiam, ve-
ut l)onis amicis mortuis gratulemor, et cum mors
rum eliam in corpore, quod resui-rectioiie renovabi-
eorum noscontristet, ipsa nos certius conaoletur;
tur. Ibi virlutes, non conlra ulla vitia vel m.ila
quoniam malis caruerunt quibusin hac vitaetiam
quaecuinque certantes, sed babenles victoriae prae-
boni hominis vel conleruntur, vel depravautur, vel
miuiu aelP.rnam pacein, quam nullus adversirius
in utroque periclitantur.
inquielet (o). Ipsa est enim beatiludo finalis, ipse
perfeclionis flnis, qui consumentem con habet
CAPUT IX. — De amicilia sancforum Angelorum,
flnem. Hic aulem dicimur quidem beali, quando
qucB homini in hoc munrfo non potest esse mani-
pacem bubemus, quantulacumque hic haberi po-
festa, propter failaciam dxmonum, in quns inci-
test in viia bona sed haec bealiludo illi, quam fi-
:
derunt fjui multos sibi deos colendos putarunt.
nalem dicimus, beatiludini comparata, prorsus mi-
In societate vero sanctorum An^elorum, quam seria reperilur. Hanc ergo pacem, qualis hic potest
philosophi illi, qui nobis deos amicos esse volue- esse, mortales homines iu rebus mortalibus quando
runt, quarto conatituerunt loco, velut ad mundum habemus, si recte vivimus, bonis ejus recte uiitur
venientes ab orbe terrarum, ul sic quodammodo virtus quando vero eam non habemus, etiam ma-
:

complecterentur et coelum nullo modo quidem mo-

;
lis, quae homo patitur, bene utitur virtus. Sed tunc

tuimus, ne tales amici vel morle nossua, vel deprava- estvera virtus, quando et omnia bona quibus bene
utitur, et quidquid in bono usu bonorum et malo-
' Hic plerique manuscripti omittunt, et in pluribus rum facil, et se ipsam ad eum finen refert, ubi no-
locis. bis talis et tanta pax erit, qua melioret major esse
' Vind. Am. Er., amicitiae speeialis solatia. I.ov.
non possit.
amiciliae socialis solatia. At maouscripti nec habent,
specialis, nec, socialis.
' In etlitis, interdicat amicalemsocieiatem, vs! i»if«r-

oidat affectum. Abest, societitem, a manuscriptis et ;

'Editi, «n antfelum. At Mss., velut angelum : et sio
verbum, amicalfm, rcfertur ad affeclum, lanquain passim Augustinus.
afJjerllvum nd Pubstantiviim. Mss pariatur.
'^
,

*>
Ita plerique et mclioris notae maauscripti, Editi » In adilis, sanabitur. At in mauuscriptis, sana-
vero, luctus quidam in humano corde. tur.
{a) In Yulgato, militia. (a) Conf. lib. 14 de Triait., n. 12.
637 UBRIl DECIMTTS NONTIS. 638

CAPUT XI. — De hentiluiline paci^ leiernw., in qua tabilem (Inem. Omnis cnirn homo etiam bolligoran-
sanctis fmis est, id ast vcra perfcctio. do piirom roiiuirit ncmo auteiii boiluin pacilican-
:

(lo. Nam ot iili (iui pacoin, in qiia sunt, porlurbari

QiiMproptor possuinnH dicoro,(inoH l)onorum no- volunl, non puchin oderunl, sod cam pro urbitrio
'

Btroruin easo pacciii, sicul lulcrniKii iisao di.xiaius

luo ciipinnt Cdmiiiiituri. Non orgo ul sit |)ux nolunt,
vitiun : prflosorliin (|uiii ipai civitnti Dfii.do qua no- 8od ul ca sit (imun voluiil. Deni^iMo etsi por sedi-
bis ost ista opcrosissiina diHpiilalio, in sancto dici-
tionom ae ab aliis soparavorint.cum eis ipsis con-
tur Psaimo, Ijauila, Jcrusalem, Dominnm ; collau-
spiratis vol conjuratiH suis iiiBi (|ualomcurnquft pa-
da Deum tuum, Siou. Quoniam confirmavit scras por-
cis speciein tenoant, non otliciuiit quod intendunt.
larum tuar^im, benedxxit filios luos in le, qui posuit Proindo latronos ipai, ut vehcmentius ot tutius in-
fines tuos pacem {Psal. cxlvii. 121'»). Qiiando oniin festi Bint paci cactcrorum, pacein volunt habero so-
conflrmata3 fuorint sera; portarum olus, jaiii in i!- cioruin. Scd ctsi unus sit tam pranpollena viribus,
lam nulius inlrabit, ncc ab ilia ullus e.xibit. Ac et conscios * ita cavens, ul rulli aocio se comrait-
per hoc linos ejus eam debomus hic intelligere pa- lat, solusque insidians ct prajvalens, (iiiibus potu-
oem, qiiam volumus domonstraro linalem. Nam et erit oppressis et oxstinctis praidas a^/at, cuin eis
mysticum nomen, id est Jerusaleni,
ipsius civitalis certe quos occidere non potest, et quos vult latere
quod et ante jam di.ximus, Visio pacis interpreta- quod lacit, (lualeracumque umbram pacis tenet. In
tur. Sed quoniam pacis nomen etiam in his rebus domo autem sua cum uxore ct cum filiis, ct si quos
raortalibus frequentatur, ubi utique non est vita alios illic habet, studel profecto esse pacatus eis :

aeternapropterea finem civitatis hujus, ubi eril

; quippe ad nutum obteraperantibus sine dubio de-
summum bonum ejus, ieternain vitam maluimus lectatur. Nam si non fiat, indignatur, corripit, vin-
commemorare quam pacem. De quo fine Apostolus dieat et domus suae pacem, si ita necesse sit, etiam
:

ait, Nunc vero liberati a peccato, servi aulem facti Deo, .saeviendo componit quara sentit esse non posse,
;

hubetis fructum vestrum in sanclifi,calionem, finem nisi cuidam principio, quod ipse in dorao sua est,
vero vilam xternam (Rom. vi, 22). Sed rursus quia caetera in ead(iin domestica societate subjecta sint,
vita aeterna ab his qui familiaritatem non habent
Ideoqne si offerreturei servitus pluriura,vel civita.
cum Scripturis sanctis, potest accipi etiam malo- tis vel genlis, ita ut sic ei servirent, quemadmo-
rura vila vel secundum quosdam etiain philoso-
;
dum sibi domi suae serviri volebat non sejam la- ;

phos, propter animte immortalitatem vel eliam ;

tronera latebris conderet, sed regem conspicuum
secundum (idem nostram,propter poenas intermina- sublimaret, cum eadem in illo cupiditas et maii-
biles impiorum, qui utique in aeternum cruciari non
tia permaneret. Pacem itaque cura suis omnes ha-
polerunt, nisi etiam vixerint in aeternum profecto
bere cupiunt, quos ad suura arbitrium volunt vi-
:

finis civitalis hujus, in quo suramum habebit bo-

vere. Nara etcum quibus bellum gorunt, suos face-
nura, vel pax in vita aeterna, vel vita aeterna in
re, si possint, volunt, eisque subjectis leges suae
pace dicendus est, ut facilius ab oranibus possit
pacis imponere.
intelligi. Tantum est enim pacis bonum, ut etiara
2. Sed faciaraus aliquem, qualem canit poetica et
in rebus terrenis atque mortalibus nihil gratius fabulo&a narratio quem fortasse, propter ipsara
;
soleat audiri, nihil desiderabilius concupisci, nihil
insociahilem feritatem, semihorainem qiiam homi-
posiremo possit melius inveniri. De quo si aliquan-
nem dicere maluerunt (a). Quamvis erjio hujus re-
to diutius loqui vuluerimus, non erimus, quantum
gnum dirae speluncae fuerit solitudo, taraque ^ raa-
arbitror, onerosi legeniibus, et propter flnem civi-
litia singularis, ul ex hac ei noinen inventura sit ;
tatis hujus, de qua nobis sermo esl, et propter ip-
nam roalusgraece xaxo? dicitur, quod ille vocaba-
sara dulcedineni pacis quae omnibus chara est.
tur :nulla conjux ei blanduiu ferret referretque
aermonem, nullis vel alluderel parvulis, vel
GAPUT XII. — Quod
etiam bellantium sxvitia om-
filiis

grandiusculis imperarel, nullo amici colloquio frue-

nesque homiaum inquieludines ad pacis fmem cu-
retur, nec Vulcani patris, quo vel hinc tantum non
piant pervenire, sine cujus appetiiu nulia natura
parum felicior fuil, quia tale monstrura ipse non
sit.
genuit nihil cuiquam daret, sed a quo posset quid-
:

Quod enim mecum quisquis res huraanas na-

1.
quid quando posset, et quantum yellel '
vellet, et

turamque communera utcuraiiue inluetur agnoscit, auferrel tamen in ipsa sua spelunca solitaria, cu-
:

jus, ut describitiir, semper recenti caede tepebat

sicut nemo est qui gaudere noiil, ita nemo est qui
pacem habere nolit ^. Quandoquidem et ipsi qui humus {Virgil. /Eneid. lib. 8, vers. 195, 196), nihil
aliud quam pacem volebat, in qua nemo illi moles-
bella volunt, nihil aliud quam vincere volunt ad :

tus esset, nec ejus quielein vis ullius terrorve tur-

gloriosam ergo pacera bellando cupiunl pervenire.
baret. Gum corpore suo denique pacem htbere cu-
Nam quid est aliud victoria, nisi subjectio repu-
piebat et quantum habebal, tantum illi bene erat.
gnanliura ? quod cum factum fuerit, pax erit. Pa- :

cis igitur intentione gerunturet bella, ab his etiara

qui virtutera bellicara student exercere imperando
atque pugnando.Unde pacera constat belli esse op-
' Sola editio Lov., consocios. — Sic codd. 258 et
2050. M.
2 Plures Mss., tanquam.
Er. et Lov., finem. Gaetori libri, fines. 3 NonnuUi mss., quae vellet ; omisso, et. Alii, quem;
2 Er. Lugd. Ven. sic legunt hunc locum ; Qtuod me- vel, quum, vel cum vellet: paucis exceptis, qui cum
cum quiquis res humatias naturamque communem editia habent, et qnavtum vellet.
utcum^ue intuetur, agnoscit. Sicut enim nemo (o.)Significatur hic Cacus, de quo Virgil. .^neid, lib.
estqui aaudere nolit, ita nemo est qui paoem habere 8, V. 185-275.
noht. m.
 :

639 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 640

Quandoquidem membris obteraperanlibug impera- et pro ejus saiute satagil, et ideo est qui doleat
bat el ut suam mortalitatem adversum se ex indi-
;
quae si molesliis ejus exclusa discesserit, quandiu

genlia rebellantem, ac seditionern famis ad disao- raembrorum manet compago, non est sine quadara
ciandam atque excludendam de corpore animam partium pace quod remanet, et ideo adhuc esl qui
concitantem, quanla posset festinatione pacarcl, pendeat. Et quod terrenum corpus in lerram niti-
rapiebal, necabat, vorabal el quamvis immanis- ac
;
tur, el vinculoquo suspensum est renititur, in suae
ferus, paci tamen immaniter et
suse vilae ac salulis pacis ordinem tendit, et locum quo requiescat quo-
ferociter consulebat ac per hoc si
: pacem, quam daramodo ponderis voce poscit, jamque examine
in sua spelunca alque in se ipso habere salis age- ac sine ullo sensu, a pace tameu naturali sui ordi-
bat S cum aliis etiam habere vellet, nec malus, nec nis non recedit, vel cum tenel eam, vel cum fertur
monstrum, nec semihomo vocaretur. Aul si ejus ad eam. Si enim adhibeantur rnedicamenla, atque
corporis forma, et alrornm ignium vomitus ab eo curatio^ quae formam cadaveris dissolvi dilabique
deterrebat hominem societatein (orte non nocendi ;
non sinat *, adhuc pax quaedam parlea partibus
cupidilate, sed vivendi necessitate saeviebat. Verum jungit totamque molem applicat terreno et conve-
isle non fuerit, vel, quod magis credendum est, nienti,ac per boc loco pacalo. Si autem nulla adhi-
talis non fueril, qualis vanitale poetica describitur : beatur cura condiendi ^, sed naturali cursui relin-
nisi enim nimis accasaretur Cacus, parum Ilercu- quatur, tamdiu quasi tumultuaiur dissidentibus
les laudaretur. Talis ergo homo, sive semihomo, exaltationibus et nostro inconvenientibus sensui :

melius, ul dixi, creditur non fuisse, sicut mulla fig- id enim est quod in putore senlitur, donec mundi
menta poetarum. Ipsae enim ssevissiinae ferse, unde conveniat elementis, et in eorum pacem particula-
ille partem habuit feritatis (nam et semiferus dictus tim paulalimque discedat. Nullo modo lamen inde
est) {Wirgil., Mneid. lib. 8, v. 267),genus proprium aliquid legibus summi illius Creatoris Ordinatoris-
quadam pace custodiunt,coeundo gignendo,parien- que subtrahitur, quo pax universitatis adminislra-
a
do, fetus fovendo atque nutriendo, cum sint plerae- tur quia elsi de cadavere majoris animantis
: anima-
que insociabiles et solivagae : non scilicet ut oves, lia minuta nascantur, eadem lege Creatoris quaeque
cervi, columbae, slurni, apes ; sed ut leones, vul- corpuscula pace suis animulis ' serviunl
in salutis
pes, aquilae, noctuae. Quae enim ligris non filiis suis etsi mortuorum carnes ab aliis aniraalibus devoren-
mitis immurmurat, et pacata feritate blanditur ? tur, easdem leges per cuncta diffusas ad salutem
quis milvus, quantumlibet solitarius rapinis cir- generis cujusque raortalium, congrua congruis pa-
cumvolet, non conjusium copulat, nidum conge- cificanles, quaquaversun» trahanlur, et rebus qui-
rit, ova confovet, pullos alit, et quasi cum sua ma- buscumque jungantur, el in res quaslibet conver-
trefamilias societatem domesticam quanla potest tantur et commutentiir, inveniunt.
pace conservat ? Quanto magis homo fertur quo-
dammodo naturae suae legibus ad ineundam societa- CAPUT XIII. — De pace universaU,
quse inler quas-
tem pacemque cum hominibus, quamtura in ipso libet perlurbationes privari non polest lege natune,
est, omnibus ol)linendara cum etiam mali pro :
dum sub justo judice ad id guisque pervenit ordina-
pace suorum belligerent, omnesque, si possint.suos tione, quod meruit voluntate.
facere velint, ut uni cuncti et cuncta deserviant ;

quo pacto, nisi in ejus pacem ^, vel amando, vel Pax itaque corporis, est ordinata lemperatura
1.
limendo consentiant ? Sic enim superbia perverse partium.Pax animae irrationalis,ordinata requies ap-
imitatur Deum. Odil namque cum sociis aequalita- petitionum.Pax anims rationalis, ordinata cognitio-
tem sub illo sed imponere vult sociis dominatio-
:
nis actitionisquo consensio. Pax corporis et animae,
nem suam pro illo. Odit ergo justara pacem Dei et ordinala vita etsalus animanlis.Pax hominis morta-
amat iniquam pacem suam non amare tamen qua- :
lis et Dei *,ordinata in fide sub aeterna lege obedien- ^
lemcumque pacem nullo cc.odo potest. Nullum quip- lia. Pax hominum, ordinata concordia. Pax domus,
pe vitium ita contra naturam est, ut naturae deleat ordinata imperandi atque obediendi concordiacoha-
etiam extrema vestigia, bitantium. Pax civitatis, ordinata imperandi alque
3. pacem iniquorum in pacia comparalione
Itaque obcdiendi concordia civium. Pax coelestis civitatis,
justorum ille videt, nec pacem esse dicendam, qui ordinatissima el concordissima societas fruendi Deo
novit praeponere recta pravis et ordinata perversis. et invicem in Deo. Pax omnium rerum, tranquillitas
Quod aulem perversum est, hoc etiam necesse esl ordinis. Ordo est parium dispariumque rerum sua
ut in aliqua et ex aliqiia el cum aliqua rerum parte cuique loca tribuens dispositio. Proinde miseri,
pacatum quibus est, vel ex quibus conslat
sit, in ;
quia, in quantum miseri sunt, utique in pace non -

aiioquin nihil esset omnino. Velut si quisquam ca- sunt, tranquillilate qnidem ordinis carent, ubi per-
pite deorsum pendeat, perversus esl utique silus
turbatio nulla est verumtamen quia merito juste-
:

corporis et ordo membrorum quia id quod desu- ;

que miseri sunt, in eu quoque ipsa sua miseria
per esse natura postulat, subter est, et quod illa
subler vult esse, desuper facium est conturba- ;

Tit ' carnis pacem isla perversitas, et ideo est mo-

lesta : verumtamen anima corpori suo pacata esl, > Sola editio Lov., sinant.
2 Nostrl codices, condendi. M.
''
Vind. ct Am , suis animalibus. Nonnulli Mss., sui
* Sic manuscripti. Ertitivero, satagrhat. animalis.
2 Edili, nisi ut in rjus pacem. Abest, ut, a manu- * Editi, et Dei immortalis. Abest, immortalis, a ma-
scriptis. nuscriptis.
' Sic Ms3. Editi vero, conturbabit.
641 LinKil DliCIMlJS NONHS. «42
prrolor onlinom osse non pnsHunt ; non ((niileninon- to ac flociolato sui goneris, ot (jmpquo hiilo pnci vel
juncli beutis, scd al) o-ia tunicn ortlinia lo|j;o Bcjuncli. tuciKia! vcl rocu|)orandu) iicci^aHana huuI, hIcuI oo
Qui cuin &ino pcrlurlxitiono sunt ', rohua in (|ui- (iu)u apto ao convenicnlcr adjacont «onHibuH, lux,
l»U8 sunt,(|uantucuni(iuo con^M-uonlia coii|ilanlur:ac no.v', aiir.n Hpiral)il(!H, a(iitri) potabileH, ct ({ui(l(|uid
per hdc ost in oin urdinis nonnulla lnm(|uiilitaB in- : ad alciidiim, tisgcuiluiii, ciirundiim
ornanduiriquo
csl orgo nonnulia pax.Vcruni ideo iniHori 8unl,(iuiH, corpus congriiil eo paclo a)(|ui8Himo, ul (pii mor-
:

otai in ali^jua socuritalo non dolont, nou tanuMi ibi luiiH tuliltua boniH puci mortalium accommodulis
sunt, ubi sccuri osso ac (loiero non (icboant inise- : rccto usua fucril, acci[)iat aiiipliora at(pie iiieliora,
rioros aulem, si pax eis cuin ipsa logo non ost.tiua ipsain scilicet iinmortalitatiH pacem, cique conve-
naluralis ordo adininistratur. Gum autem dolont, nientcm gloriam et honorem in«Bterna ad
vita
cx qua parlo dolent, pacis pcrturbalio tacta esl in : frucndum Deo, et proxirao in Deo
qui autem :

illa voro adhuc pax est, in tiua noc dolor uril, noc pcrpcram, nec illa accipial, et hujc amiltat.
compago ipaa dissolvitur. Sicut ergo est (]U!Edam
vita aine dolore, dolor autom sino aiiqiia vita csse CAPUT XIV. — De ordine ac leqe, sive rfclexti, .nve
non potesl : pax quicdam sinc uilo bello,
sic osi terrena, per quam socielalis fmrnanui eliam domi-
bellum vero esse sinc aliqua pace non potest; non nando consulitur, cui et consulendo servilur.
secundum id quod bellum est, sed secundum id
quod ab eis vel in eis geritur, quce aliqua3 naluras Omnis igitur usus rerum temporalium refertur
3unt quod nuUo modo essent, si non qualicumque
:
ad fruclum terrenaj pacis in civitate terrena in :

pace subsisterent. coelesti auteni civilato refertur ad fructum pacis

2. Quapropter natura est, in qua nuUuin malum aeternaj.Quapropter si irrationalia essemus ani-
est, vel etiain inqua nullum potest esse malum : mantia, nihil appeteremus prajter ordinalam tem-
esse autem natura, in qua nullum bonura sit, non peraturam partium corporis et requiem appetitio-
potest. Proinde nec ipsius diaboli natura, in quan- num nihil ergo praeler quietem carnis et copiam
:

tum natura est, malum est sed perversitas eam : voluptatum, ul ^ pax corporis prodesset paci ani-
malam faoil. Itaque in veritate non stelil {Joan. vni, mae. Si enim desit pax corporis, impeditur etiam
44), sed veritatis ju(iiciuni non evasit in - ordi- : irrationalis pax animai quia requiem appetitio-
;

nis tranquillitate non mansit, nec ideo tamen a num consequi non potest Utrumque autem simul
potestate Ordinatoris elTugit. Bonum Dei, quod illi ei paci proiiest, quam inter se habenl anima et

est in natura, non eum subtrahit justitiae Dei, qua corpus, id eal, ordinalae vitaj ac salutig. Sicut enim
ordinatur in ptDena: nec ibi Deus bonum insequilur piicem corporis amare se ostendunt animantia, cum
quod creavit, sed malum quod ille commisit. Neque fugiunt dolorem et pacem animae, cum propter
;

enini tolum aufert i|uod nuturae dedit sed ali quid

;
explendas indigentias appetitionum voluptalem
adimit, aliquid relinquit, qui doleat quod
ut sit sequuntur ita mortem fugiendosatis indicantquan-
:

adimit *. Et ipsedolor testimonium est boni aclem- tum diligant pacem, qua sibi conciliantur anima
pti et boni relicti. Nisi enim bonum reliclum esset, et corpus. Sed quia homini rationalis anima inest,
Jjonum amissum dolerenon posset.Namqui peccat, totum hoc quod habet commune cum besliis, sub-
pejor est, si leetatur in damno aequitatis. Qui vero dit paci animae rationalis, ul mente aliquid con-
cruciatur, si nihil inde acquirat boni, dolet dam- templetur, et secundum hoc aliquid agat, ul sit ei
num salutis. El quoniam aei]uitas ac salus utrum- ordinata cognitionis actionisque consensio, quam
que bonum est, bonique amissione dolendum est pacem rationalis animae dixeramus. Ad hoc enim
potius quam laetandum (si tamen non sit compen- velle debet nec dolore molestari, nec desiderio
satio melioris, melior est autem animi aequitas, perturbari, nec morte dissoivi, ut aliquid utile
quam corporis sanitas), profecto convenientius cognoscat, et secundum eam cognitionem vitam
injuslus dolet in supplicio, quam laetalus esl in moresque componat. Sed ne ipso studio cognitio-
delicto. Sicut ergo laetitia deserti boni in peccato nis propter humanae mentis infirmitatem in pestem
testis est voluntatis malae ila dolor amissi boni in
; alicujus erroris incurrat, opus habet ma^isterio
supplicio testis est naturae bonae. Qui enim dolet divino,cui certus obtemperet, el adjutorio, ul liber
amissam naturae suae pacem, ex aliquibus reliquiis obtemperet. Etquoniam, quamdiu est in islo mor-
pacis id dolet, quibusfit, ut sibi amica natura sil. tali corpore, peregrinatur a Domino ambulat per ;

Hoc autem in extremo supplicio recte fit, ul iniqui fidem non per speciem (II Cor. v, 6 et 1) ac per :

et impii naturaliumbonorum damna in crucialibus hoc omnera pacem vel corporis, vel animae, vel
defleanl, sentienles eorem ablatorem justissimum simul corporis et animae, referl ad illam pacemj
Deum, quem contempserunt benignissimum largi- quae homini morlali est cum immortali Deo ut ei ;

torem. Deus ergo naturarum omnium sapientissi- silordinata in fide sub aeterna lege obedientia. Jam
mus conditorel justissimusordinator, qui lerreoo- vero quia duo praecipua praecepta, hoc est, dilec-
rum ornamenlorum maximum instiluit mortale tionem Dei et dilectionem proximi, docet magis-
genus humanum, dedit hominibus quaedara bona ter Deus in quibus tria invenit homo quae dili-
;

huic vitae congrua, id est, pacem temporalem pro gal, Deum, se ipsum, et proximum atque ille ;

modulo raortaiis vitae in ipsa salute et incolumita-

1 ex auctoritate Mss. legendum judicat Morel,

Sic
* Sic Mss. Editi vero, non sint. Element. Critic, pag. 153. Jn B., lux ista visibilts,
2 Edili, r/uia in. At ms8. non habent, quia. aurae, etc. M.
» Er. el Ms3., ademit. * Sola editio Lov. et.
 ;

643 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 6i4

in se diligendo non errat qui diligit Deuno con- : homini condilionis vinculo subderetur quo non ;

sequens est, ut etiam proximo ad diligendum fit nisi Deo judicante, apud quem nonest iniquitas,

Deura consulat, quera jubetur sicut se ipsuin et novit diversas pcenas raeritis
dislribuere delin-
diligere. uxori, sic Hliis, sic doraeslicia, sic
Sic quentiura. Sicut autera supernus Dorainus dicit,
caeteris quibus polueiit horainibus ; et ad hoc sibi Omnis qui facit pcccatum, servus csl peccati {Joan.
a proximo, si forte indiget, consuli velit ac per hoc : VIII, 34) ac per hoc multi quidem religiosi
: domi-
erit pacatus, quantum in ipso est, oroni homini, nis iniquis, non tamen liberis serviunt : A quo enim
pace bominum, id est ordinata concordia cujus : quis deviclus est huic et servus addiclus est (II Petr.
hic ordo est, primum ut nulli noceat, deinde ut II, Et utique felicius servitur bomini, quam
19).
etiam prosit cui potuerit. Primitus ergo inest ei libidini cura saevissirao dominatu vaslet corda
;

suorura cura ad eos quippe habel opportuniorem

: mortalium, utaliasomittara, lihidoipsa dorainandi.
facilioremque aditura consulendi, vel naturae or- Horainibus autem illo pacis ordine, quo aliis aiii
dine, vel ipsius societatis humanae. Unde Apostolus subjecti sunt, siculprodest humilitas servientibus,
dicit QuisquU aulem suis^ et maxirne domesficis
: ita nocet superbia dominantibus. NuIIus autem
non providet, fidem deneyat, et est infideli deterior natura, inqua prius Deushorainem condidit, servus
(I Twi. V, 8). Uiiic itaque eliara pax domestica ori- est homtnis, aut peccati. Verum et poenalis servi-
tur, id est, ordinata im[>eran(li obediendique con- tus ea lege ordinalur, quse naturalem ordineiii con-
cordiacohabitanliura. Imperant enimquiconsuiunt: servari jubet, perturbari vetat quia si contra eam :

sicul vir uxori, parcnles filiis, doraini servis. Olie- legem non esset fastum, nihil essel pojnali servitute
diunt autera quibusconsulilur sicul mulieres ma- : coercendum. ldeoi|uo Apostolus etiara servos iiio-
ritis, filii parentibus, servi dominis. Sed in domo net subditos esse dorainissuis, et ex animo eis cnm
justi vivenlis vx fide, et adhuc ab illa coelesti civi- bona voluntate servire (Ephes. vi, 5) ul scilicet, si :

tate peregrinantis, etiam qui iraperant, serviunt non possunt a dominis liberi fieri, suam servitu-
eis, quibus virlentur imperare. Neque enim domi- tera ipsi quodararaodo liberam faciant non timo- ;

nandi cupidilalc iraperant, sed officio consulendi re subdolo, sed fideli dileclione serviendo, donec
nec principandi superbia, scd providendi niiseri- transeal iniquitas, et evacuetur omnis principatus
Gordia. et potestas humana, el sit Deus omnia in omni.
bus.
CAPUT XV. — De lihertate nalurali, de servitute,
el

cujus prima causa peccutum est, qna bono malss CAPUT XVI. — De xquo jure dominandi.
voluntalis eliamsi non est mancipium alterius ho-
minis, servus est proprix libidiiiis. Quocirca etiarasi habuerunt servos jusli patrea
nostri, sic quidem administrabant doraesticam •

Hoc naluralis ordopraescribil ita Deushorainem pacem, ut secundum haec temporalia bona, filiorum
;

condidit. Nam, Dominelur, piscium maris,

inquit,
sorlem a servorum conditione distinguerent ad ;

el volatilium coeli, etominium repentium qux repunt

Deum autem colendum, in quo asterna bona spe-
super lerrnm (Gen. i, 26). Rationalera faclum ad randa sunt, omnibus doraus suae membris pari
suam dilectione consulerent. Quod naturalis ordo ita
iraaginera noluit nisi irrationabilibus domi-
praescribit, ut nomen patruin familias hinc exor-
nari non horainera homini, sed hominem pecori.
:

Inde prirai justi, pastores pecorum magis quam tum sit,ettam lale vulgatum, ut inique etiam domi-
reges hominum constituti sunt ut etiam sic insi-
:
nantes hoc se gaudeant appellari. Qui autem veri
nuarel Deus, quid poslulet ordo crealurarum, quid palresfamilias sunt, omnibus in familia sua tan-
exigat merilura peccatorura. Gonditio quifipe ser- quara filiis ad colcndura et proraerendura Deum
vitutis jure intelligitur iraposita peccatori. Proinde consulunt desidcrantes atque optanles venire ad
;

nusquam Scripturarum iegimusservura, anteijuam ccelestera doraura,ubi necessarium nonsit oflicium

hoc vocabulo Noe justus peccatum filii vindicaret imperandi mortalibus, quia necessuriura non crit
{Id. IX, 25). Noraen itaque istud culpa meruit, non
otficiura consulendi jara in illa iramortalitate feli-

natura. Origo autera vocabuli servorura in latina lin- cibus quo donec veniatur, magis debent patres
:

gua inde creditur ducta, quod hi qui jure belli quod dominantur, quara servi tolerare quod ser-
possent occidi, a vicloribus cura servabantur, viunt. Si quis autem in domo per inobedientiam
servi fiebanl, a servando appellati quod eliam ;
domesticae paci advcrsatur, corripitur, seu verbo, M
"
ipsum sine peccati merito non est. Nam et cum seu verbcre, seu quolibet alio genere poenae justo
justura geritur helium, pro peccato et a contrario atque licito, quantum societas humana concedit,
dimicatur * et omnis victoria, cum etiam malis
:
pro ejus qui corripitur utililate, ut paci undc dis-
provenit, divino judicio victos hurailiat, ve) eraen- siluerat coaptctur. Sicutenira nonest beneficeutiaj,
dans peccaia, vel puoiens. Teslis est homo Dei Da- adjuvando eflicere ul bonum quod majua est amit-
niel, cum in captivitaie posilus, peccalasua et pec- tatur ita non est innocenliffi, parccndo sinere ut
;

caia populi sui cunfileiur Deo,et hiincesse causam in malura gravius incidatur. Perlinet ergo ad inno-

illius caplivitatis pio dolore lestatur (i)(i«. ix, 5-19). centis oflicium, non solum neraini malum inferre,
Prima ergoscrvitutiscausa peccatum est ut homo :
verum etiara cohibere a peccato, vel punire pecca-
lura ; ut aut ipse qui plectitur, corrigatur experi-
mento, aut alii terreantur exeraplo. Quia igitur
horainis domus initium sive particula debet esse
' yind. Am. et aliquot Mss pro pecoato e aontrario
,

dimicatur. Er. et alii quiflam Mss., pro pccaato contra-

rio dimicatur. —
iSostri codices, j^ro peccato e conti'a-
rio dimicatur, M. * Mss., sic administrctbant, omisso, quidem.

I
m IJBER DECIMIIS NONIIS. i,iQ

civitatis, omno aulom initium ad iiliquom aiii go- nuinuii, ad ulium nuvigutio, ad alium bolla atquc
neris liniiiii, ot oinnin puiH ii>l iinivorai, ciijus \)'dva viotoria! , ulium conjugiu, ud aliuin [xirtuu
ad
est, integritalflm rolortur : sstiH appurot esso oon- ac fccundilas, ot ud ulios uliu cietera crnluH- ;

seqiions ; ut iid piuioin oiviciuu piix (iomoslicii roln- tis uutcm civituH uniim l)oiiiii hoIiiki (;olendum
ratur, i(i ost, ut urdiimla iinporuiKli ol)0(lion(iii|ue nossot, oii|uo tantiiiiiiiKido HervieiHluiri sorvitule
concor(iiacoluil)itantium retoralur adordinatamiin- illu, (lUio grince Xatpeta dicitur, et non nifii Deo
perandi ol)0(lion(lii|iio coiicorliam civium. Ualil, nt (iobelur, lidoli |)i(!talc ccnserol (a) : facluin OBt, ut
ex lcgo civitalis prjocopla sumero patromlumilius reli^jionis loges cuiii t(urenu civilule non posset
oportcat, qiiibus domuin suaiii sio regat, ul sit paci hahero communo», proque his ab ea dissenlire
accommodata * civitatis. habcret necesse, alque oneri esso diversa sontien-
tibuH, eorumquo iras el odiu ct persecutionum
CAPUT XVII. —
Uvde ccclestis socielas cum terrena impetus sustinere, nisi cum animos adversantium
civilale pacem habeal, et unde discordiam. aliquando terrore sua^ mulliiuiJinis, et sempet
divino adjutorio propulsaret. IIa;c ergo ccelestia
Sed domus hominum qui non vivunt ex fide, civitas dum perpgrinatur in lerra, ex omnibus
pacem terrenam ex hujus temporalis vitiE ret)us {lenlilius cives cvocat, alque in omnibus linguis

cominodisquo seclatur. Uomus autem hominum ex pcregrinam colligit societalem non curans quid- ;

fule exspcctut oa qua3 in fulurum

vivenlium, (]uid moribus, legibus, inslitutisquo diver-
in
«torna promissa sunt, lerrenisque rcbus ac tempo- sum est, quibus pax terreiia vel conquiritur, vel
ralibus lanquam peregrina ulitur, non quibus tenetur nihil eorum rescindons, nec destruens,
;

capialur et avertatur quo tendit in Diuim, sed imo Gtiam servans ac sequens: quod licet diver-
quibus sustenteiur uil facilius toleranda mini- sum in diversis nationibus, ad unuin tamen eum-
meque augenda onera corporis corruplibilis, qiiod (lemque (inpm terrenae pacis inlendilur, si reli-
aggravat animam {Sap. w, 15). Mcirco rerum vitde gionem (|ua unus suinmus et verus Deus colendus
huic mortali necessarium utrisqiie hominibus* et docetur, non irnpedit. Utitur ergo eliam coelestis
utriqne domui coiiimunis est usus sed finis uten- ;
civitas in hac sua peregrinatione pace terrena, et
di cuique suus proprius, multumque diversus. Ila de rebus ad morlalem hominum naturam perti-
etiam lerrena civitas, quee non vivit ex fide, terre- neatibus, humanarum voluntatum compositionem,
nam pacem appetit in eoque defigit imperandi
; quanlum salva pietate ac religione conceditur,
obediendique concordiam civium, ul sit eis de tuetur atque appetit, eamque terrenam pacem
rebus ad mortalem vitam pertinentibus huma- retert ad cojlestem pacem quae vere ita pax est, :

narum quiedam compositio voluDtalum. Civitas ntrationalis duntaxat creaturae sola pax habenda
autem coelestis, vel potius pars ejus, quae in hac atque dicenda sit, ordinatissiina sciiicet et concor-
raortalitale peregrinalur, et vivit ex fide, eliam dissima societas fruendi Deo, et invicem in Deo
;

ista pace necesse est utatur, donec ipsa cui talis quo cum ventum fuerit, non erit vita mortalis,
pax necessaria est, mortalilas transeat. Ac per sed plane' certeque vitalis nec corpus animale, ;

hoc dum apud lerrenam civitatem, velut captivam quod dum corrumpitur, aggravat animam, sed
vitam ause peregrinationis agit, jam promissione spirituale eine ulla indigentia, exomniparte subdi-
redemptionis et dono spirituali tanquam pignore lum volunlati. Hanc pacem, dum peregrinatur in
accepto, legibus terrenae civitatis, quibus haec fide, habet
atque ex hac fidejusle vivit, cum ad
;

administranlur, quae suslentandaj mortali vitae illam pacem adipiscendam

refert quidquid bonarum
accomraodata sunt, obtcmperare non dubitat : actionum geril erga Deum et proximum, quoniara
ut, quoniam communis est ipsa mortalitas, serve- vita civitatis utiquesocialis est.
tur in rebus ad eam pertinentibus inter civitatem
utnimque concordia. Veruin quia lerrena civitas CAPUT XVIII. —
Quam diversa sit Academiae novx
habuit quosdam suos sapientes, quos divina im- ambiguitas a constantia (idei chrislianae.
probat disciplina, qui vel suspicati vel decepti a
daemonibus crederent multos deos conciliaados Quod autemallinet ad illam differentiam quara
de Academicis novis Varro adhibuit, quibus
esse rebus humanis, ad quorum diversa quodam-
incerta sunt omnia, omnino civitas Dei talera dubi-
modo officia diversa subdita pertinerent, ad alium
tationem tanquam dementiam detestatur, habens
corpus, ad alium animus^, inque ipso corpore ad
de rebus, quas mente atque ralione cemprehendit,
alium caput, ad alium cervix, et caetera singula
etiamsi parvam propter corpus corruptiliile, quoci
ad singulos similiter in animo ad alium inge-
;

aggravat aniinam, quoniam sicut dicit Apostolus,

nium, ad alium doctrina, ad alium ira, ad alium
concuplsceniia inque ipsis rebus vitae adjacenti-
Ex parte scimus
(I Cor. xui, 9), taraen certissimara
;

scientiam creditque sensibus in rei cujusque evi-

bus, ad alium pecus, ad alium trilicum, ad alium :

dentiu, quibus per corpus animus ulitur quo-

'vinum, ad alium oleum, ad alium siivae, ad alium :

niam miserabilius fallitur, qui nunquam putat eis

esse crcdendum. Credil etiam Scripturis sanctis et
1 Plerique Mss., accommoda. veteribuset novis, quas Canonicas appellamus,
2 Sed his prae-
Editi addunt, fidelibus el infidelibus.
termissis nemo non facile intelligit, utrisque homini- unde fides ipsa coiicepta est, ex qua justus vivit
bus, dictum esse pro et iis qui ex fide, et iis qui non {Habacuc n, 4) ;
per quam sine dubitatione am-
ex fide vivunt. bulamus, quamdiu peregrinamur a Domino (II Cor.
^ Editi, ad alium animum : et infra constanter ac-

Cnsandi casu, cervicem., doctrinam, iram, concupi-

tcentiam, silnas, nummos, navigationem, etc. Gasti- 1 Lov., sed plene,
gantur ad Regium manuscriptum. (a) Supra, lib. 5, cap. 15, et Jib. 6, eap. 1.
647 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 648

qua salva atque cerla, de quibusdam rebus, golium justum susoipit necessitas charitatis. Quam
V, 6) :

quas neque sensu, neque ratione percepimua ', sarcinam si nullus imponit, percipiendae atque ia-
luendae vacandum est veritali si autem imponi-
neque nobis per Scripluram canonicam clarue- :

absurdura tur, suscipienda est propter charitalis necessita-

runt, nec per testos quibus non credere
nostram notitiam pervenerunt, sine justa tem (a) sed nec sic omni raodo veritatis deleclalio
:
est, in
reprebensione dubitamus (a). deserenda est, ne subtrahalur illa suavitas, et
opprimat
CAPUT XIX. — De habilu et moribus populi chri-
ista necessitas.

stiani. CAPUT XX. — Quod cives sanclorum in vilx hujus

i
Nihil sane ad istam pertinet civitatem quo habi- lempore spe beaii sint.

tu vel more vivendi, si non est contra divina prae- Quamobrem summum bonura civitalis Dei cum
ceptR, istam fidem, qua pervenilur ad Deum, sit aeterna pax atque perfecta, non per quara mor-
quisque sectolur unde ipsos quoque philosophos,: tales transeant nascendo alque moriendo, sed in
quando Christiani fiunt, non habitum vel consue- qua immortales maneant nihil adversi omnino
tudinem victus, quae nihil impedit religionem, patiendo quis est qui illam vitam vel beatissi-
;

sed falsa dogmata niutare compellit. Unde illam mam neget, vel in ejus comparatione istam, quae
quam Varro adhibuit ex Cynicis differenliam, si hic agitur, quantislibet animi el corporis externa-
nihil turpiler alque intemperanter agat^, omnino rumque rerum bonis plena sit, non raiserrimam
non curat. Ex tribus vero illis vitae gcneribus, judicet?Quam tanien quicumque sic habel ut ,

otioso, actuoso, el ex utroque composito, quamvis ejus usum referat ad illius finem, quam diligit ar-
salva fide quisque possit in quolibet eorum vitam dentissime, acfidelissime speral, non absurde dici
ducere, el ad sempiterna praemia pervenire inle- ;
etiam nunc beatus potest, spe illa polius, quara
rest lamen quid amore teneat veritatis quid ,
re ista. Res vero isla sine spe illa, beatitudo falsa
officio charitalis impendat. Nec sic quisque debet et magna miseria est: non enim veris animi bonis
esse oliosus, ut in eodem otio utilitatem non co- utilur. Quoniam non est vera sapientia, quae in-
gilel nec sic actuosus,
proximi ;
ut contenriplatio- tentionem suam in his quae prudenter disceruit,
nem non requirat Dei. In olio non iners vacatio gerit forliter,cohibet temperanter, justeque dis-
delectare debet sed aut inquisitio, aut inventio
;
tribuit, non in illum dirigit finera, ubi erit Deus
veritatis: ut in ea quisque proficial, et quod inve- omnia in omnibus (I Cor. xv, 28), aeternitate certa
nerit teneat, el alteri non invideat^. In actione et pace perfecta.
vero non amandus est honor in hac vita, sive po-
tentia ;
quoniam omnia vana sub sole : sed opus CAPUT XXI. — An secundum definitiones Scipionis

ipsum, quod per eumdem

honorera vel potentiam qux in dialogo Ciceronis sunt, unquam fuerit !\o-

fit, si recte atque utiliter fit, id est, ut vuleat ad mana respublica.

eam salutem subditorum, quae secundum Deum 1. Quapropter nunc est locus, ut quam potero
esl unde
; jam superius disputavimus {Cap. 6). breviter ac dilucide expediam, quod in secundo
Propter quod ait Apostolus, Qui episcopalum desi- hujus operis libro me demonstraturum esse pro-
derat, bonum opus desvleral (I Tim. iii, 1). Expo- misi {Cap. 21, n. 4), secundum definiliones, quibus
nere voluit quid sit episcopatus; quia noraen esl apud Ciceronem uliturScipio in libris de Repu-
operis, non honoris (h). Gr.Tcum. esl enim, atque blica, nunquam rempublicam fuisse Romanam.
inde ductum vocabulum, quod illc qui praeficitur, Hreviter enim rempuUlicam definit esse rem popu-
eis quibus praeficitur superintendil, curam eorum li.Quae delinitio, si vera est, nunquam fuit Ko-
scilicet gerens l-r:i quippc, Super; a/.oTio; vero,
: || mana respublica quia nunquam fuit res po-
:

Intentio est ergo ir.<.nY.o-n.t\^< si velimus, latine

: ,
puli quam defiuitionem voluit esse reipublicaj.
;

Superintendcre possumus dicere (c) ;

ut intelligat Populum enim esse definivit ccetum multitudinis,
non se esse episcopura, qui praeesse dilexerit, non juris consensu et utilitatis communione sociatura.
prodesse. Itaque a sludio cognosceoda verilatis Quid autein dicat juris consensum, disputando
nemo prohihetur, quod ad laudabile pertinet explicat ; per hoc ostendens geri sine justitia non
otium locus vero superior, sine quo regi populus
:
posse rempublicam ubi ergo justilia vera non
:

non potest, etsi ita teneatur aiqne administretur est, nec jus potest essc. Quod cnim jure
fit, pro--

ut decet, tamen indecenter appetitur (rf). Quamo- fecto juste fit:quod autem fit injuste.ncc jure fieri

brem otium sanctum quaerit charitas veritatis ne- :

potest. Non enim jura dicenda sunt vel pulanda
iniqua huminuin coostiluta cum illud etiam :
« Quidam Mss., percipimus. M.
* Sola editio Lov., agant. ipsi jusesse dicanl, quod dejustitiae fonle mana-
3 riures Mss., et quod invenerit, ne alteri invi- veril falsuraiiue esse, quod a quibusdamnon recte
;

deat. sentientibus dici soiet, id esse jus, quod ei qui

(a) Conf. cum hoc capite Tertullianum, in lib. do non est
Anima, cap. 17. (Ioqlaecs. pius potest, ulile esl {b). Quocirca ubi
(b) Citatur in Aquisgranensi concilio anni 816, lib. juris consensu socialus cootus horai-
vcra juslilia,
1, cap. 9. esse el ideo nec populus, juxta
nura non potest ;

(c) Hieronymus quoque, in Epistola 8. ad Eva-

illam Scipionis Ciceronis definitionem
vel et si :

grium, ita vertit, cpiscopountes, « superiutendenles. »

non populus, nec res populi .sed qualiscuinque ;
001'ABl'S.
(d) Lex 3 Codicis, de Episcopis ot Clericis « Tantnra :

« ab ambilu debct esse sepositus Antistes, ut qunera- ^f^. n. 2.

« tur cogcndus, rogntus icccdat, invitalus effngiat ; la) Conf. cpisl. ^ ,,, .

« sola illi snffragetur nerossilns oxcusnndi » El posl : ib) Sic iustum dcfinivit Tlirasvmachus apud Plato-
f Profcclo indignus cst sacerdolio, nisi tuerit ordinatus
nem, in primo libro de Republica. Quam definilionem
1 invitus. • CoQUAEia.
Socrates refutat.
 ;

640 \A\mi DI-niMnS NONUS. ono

imillilU(liniH,(iin« populi nninino dignu non osl. Ac opcris liliro.'j porvcnil, qiii dnbitarc udhiic poHHit,
pc.r lior, t-i roypul)lictt ica populun
|)0|iuii oal, ol maiis i^t iiiipiiriH diiMiiuniliu.s ucrvi.sHC Uoinaiio)).

uou Oril (joi consousu non Hociiilus osL juria, nou nisi vol iiiiiiiuin atolidua, vcl impudontisuimo cou-
csL auUMii Jus, ulji nulla ju.sLiLiu esL pmoul dubio : loiilioaua ? Scd ut faceun (|uali!8 sint, (iiioa aacri-
collii;iLur, tilii jtislilia non csL, rion cdao rcm|)U- liciJM colobiint ; in lcgo vori Doi acriptuin est, .S'a-

Llicaiu. JusLiLiu porro oa virlus osl, (iu;o aua crifiams diis craiUr.abitur, nisi Domino lunluni
cuiciuo dislribuit. Qiiio if^iLur jtisLiLia oaL hominis, (/•>od. XXII, 20). Noo honis igitur, nec malis dii.s
(|Hio ipsiiin bomiiK^in Di^o vcro lollil, cl inimundis aacrilicari voliiit, (]ui hoc cuiri tunta comminationc

diomoiiibu.s siibdiL? llocciuo esl suu cuiiiuc disLri- pricce[)it.

buere? An (lui ruiidurn aufert ei a (luo eriiptusost,

et tradit ci (iiii uiliil in co habot juris, injusLus C.APUT ,\.\1I. — An vcrus sit Deus, cui Christiani
csl ;el ([ui sc ipsum uurcrl doiniuanLi Dco, u (juo serviunt, cui soli debeal sacrificuri.
factus est, cL malignis sorvit spirilibus, jusLus
63 L? Sed rcspondcri poLcst Quis islo Deus eat, aut:

2.DispuLalur corLo accrriino uL^iuo rortissime in unde dignus probatur, cui dcbercnt obtcmporaro
eisdein ipsis de llcpublicu libris adversus injusti- Romuni, ut nullum dcorum pra)ter ipsum colercnt
tiam projustitia. Et quoniani, cum prius agcrelur sacriliciis? Magna? caecitatis est, adhuc qua;ren;
pro injustitia3 partibus conlra justiliam, et dicere- quis iste Deus. Ipse est Deus, cujus Prophclaj
sit
lur nisi per injustitiam rempublicam staro auge- prijcdixerunt qua3 cernimus. Ipse est Deus, a
ista
rique non posse hoc veluti validissiinuin positum
;
quo responsum accepit Abraharn, In semine luo be-
erat, injuslmn esse, ut hominos hominibus domi- nedicentur omnes gentes (Gen. xxii, 18). Quod in
nanlibus serviant quam lamen injustiLiam nisi
; Christo fieri, qui secundum carnem de iiio semine
scqualur imperiosa oivitas, cujus esL magna respu- exortus esl, iitiem ipsi qui remanserunt hujus no-
blica, non eam posse provinciis imperare respon- :
minis inimici, velint nolintve, cognoscunl. Ipse est
sum a parte justitice, ideo justum esse, quod
est Deus, cujus divinus Spiritus per eos locutus est,
lalibus hominibus sit ulilis servitus, et pro ulilitate quorum praedicta atque completa per Ecclesiam,
eorum fieri cum recte fit, id est, cum improbis quam videmus toto orbe diffusam, in libris supe-
aufertur injuriarum licentia; et domiti se melius rioribus posui. Ipse est Deus, quem Varro doctis-
habebunt, quia indomiti deterius se habuerunt simus Romanorum Jovem putat, quamvis nesciens
subdituinque est, ut ista ratio firraarctur, veluti a quid loquatur (a) quod tamen ideo commemo-
:

nalura suiiiplum nobile exemplum, atquc dictum randum putavi, quoniam vir lantae scientiaj nec
est, 6'u?' igitur Deus homini anijnus imperul corpori,
,
nullum islum deurn potuit existimare, nec vilem.
ratio libidini cxlerisque viliosis animi parlibus ? Hunc enim eum esse credidit, quem summun pu-
Plane hoc exemplo satis edoctum est, quibusdam tavit Deum. Postremo ipse est Deus, quem doctis-
esse ulilem servitutem et Deo quidem ut servia-
; siinus philosophorum, quamvis Chrislianorum
tur, utile csse omnibus. Serviens autem Deo ani- acerrimus inimicus, eliam per eorum oracula,
mus, recle imperat corpori, inque ipso animo ratio quos dfos putat, Deum magnum Porphyrius confi-
Doinino Deo subdita, recte imperat libidini vi- tetur.
tiisque ceeteris. Quapropter ubi homo Deo non
servit, quid in eo putandum est esse justitiaB
quandoquidem Deo non serviens, nullo modo po-
;
CAPUT XXIII. — Quse Porphyrius dicnt oraculis
deorum responsa esse de Christo.
test juste animus corpori, aut humana ralio vitiis '

imperare ? Et si in homine tali non esl ulla justitia, 1. Nam in libris quos ap-
ex Xoyitov cptXoaotpta? i

procul dubio nec in hominum ccEtu, qui ex homi- quibus exsequitur atque conscribil rerum
pellal, in
nibus talibus constat. Non est hic ergo juris ille
ad philosophiam pertinentium velut divina res-
consensus, qui hominum multitudinem populum ponsa [b), ut ipsa verba ejus, quemadmodum ex
cujus res dicitur esse respublica. Nam de
facit,
lingua graeca in latiaam inlerpreLata sunt, ponam :
utilitate quid dicam, cujus etiara communione so- Inlerroganti, inquit, quem deum placando revocare
ciatus ccetus hominum, sicut se habet ista defini-
possit uxorem suam a Christianismo, haec ait versi-
tio, populus muncupatur? Quamvis enim, si dili-
bus Apollo. Deinde verba velut .\ppollinis ista
genter attendas, nec utilitas sit ulla viventium, qui
sunt Forte magis poteris in aqua impressis litleris
:

vivunl impie sicul vivit omnis qui non servit Deo,

; * pennas leves per aera ut avis
scribere, aut adinflans
servitque daemonibus, tanto magis impiis, quanto
magis sibi, cum
immundissimi spirilus, tan-
sint
quam diis sacrificari tamen quod de juris
volunt :

1In Mss. plerisque est, eglogion philosophias ; pro

consensu diximus, salis esse arbitror, unde appa- perperam fuerat in excusis emendatum theologion
(luo
reat per hanc definitionem non esse populum, pldlosophias.
- Sic Mss. Kditi, inflans.
cu.jus respublica esse dicalur, in quo juslitia non
ia) Conf. lib. 1 de Gons. Evang., n. 30.
est. Si enim dicunl non spiritibus inimundis, sed
(bi Citant hos libros passim Tlieodoretus ac Eusebms
diis bonis atque sanctis in sua republica servisse liocce titiiio, de Fhilosophia ex oraculis, uti recte in
Piomanns numquid eadem tolies repetenda sunt,
; Eusebii libro 4 Praeparationis evangelicae, cap. 6, non
quK jarn satis, irno ultra quam salis esl, dixirnus? autem sicuti in ejusdem libro 3 de Demonstratione
evangelica, cap. 0, et aliquoties apud Thcodoretum
Quis enim ad hunc locum per superiores hujus
malc redditur, de Pldlosophia seleatorum. Inscripti(J-
nis causam et operis argumcntum aperit cum Augusti-
nus hic perspicue, tum luculentissime Eusebius, loco
1 Sola cditio Lov., viliis caeleris. libri Praeparationis evangelicae nunc laudato.

Patrol. XLI. (
Vingt-une).
 05 1 DE GIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 652

volare, quam pollulx • rcvoccs impiii' v.xoris sensum. quasi oblitus illius, dc qua paulo aiitc ocutisumus,
Pcri/at 2 quomodo vutt inatnhus fallaciis perseve- conlunif-iiaj 3U53aut qtiasi in somnis dii cjus inule-
;

rans,el Ltmcnlalionilfw fallacissimis morluum Deiim dixerint Christo, et evigilantes eum bonum esse
cantaus^, quem a judicibus rccla senlieniibus perdi- cognoverint, digneque laudaveriut. Denique lan-
tum, pessima in speciosis ferro vincla mors iitkrfe- quain iuirabile aliquid atque incredibile prolaturus,
cil.Deinde f.oal ho3 vcrsus Appollinia, qui non Pneler opinionem, inquit, profecto quibusdam videa-
staule metro latine interpretati sunt, subjunxil tur esie quod dirluri sumus. Clirislum enim dii piis-

alque nit : In quidem tcrgiversalionem'' irreme-

his simum pronuntiaverunt el immortalem faclum, et
diabilis senlenliie eorim manifestavit, direns quoniam cum bona pr;r.dieationc ejus meminerunt : Christia-
Judxi suscipiunt Deum magis quam isli. Ecce ubi nos vero poltutos, inquit, et conlamimdos, et errore
decolorans Christura, Juddpos pr<Tpo3uit Christia- implicalos esse dicunt ; et mullis talibus adversus cos
nis, confitens quod Judaci suscipiant Deum. Sic blasphcmiis iduntur. Deinde subjicit velut deorum
enim oxposuit versus Apollinis, ubi a judioibus oracula blasphemantium Christianos. Et post haec,
recta senlientibus Christum dicit occisum, tan- De Chrislo au<em, inquit, inlerroganlibus si esl Deus,
quam illis juste judicanlibus, merito sit ille puni- ait llccate : Quoniam quidem immorlatis anima post

tus. Viderit quid de Christo vates mendax Apolli- corpus ut incedil, nosti, a sapientia autem absci^sa
nis (a) dixerit, atque iste crediderit, aul fortasne semper erral, viri pietate ptwstanlissimi est ilta ani-
\atcm, quod non dixit, dixisse iste ipse conlinxe- ma, hanc colunt aliena a se veritate. Deinde post
rit: quam vero sibi constet, vel ipsa oracula inler verba hujusquasi oraculi sua ipse contexens, Piis-
se faciat convenire, postea videbiraus. llic tamen simuin ic/ilur virum, inquit, eum dixit, et ejus ani-
Judocos, lanquara Dei susceptores, recte dicit ju- mam, sicut el atiorum piorum, posl obitum immorla-
dicasse de Christo, quod eura morte pttssima ex- lilate donatam^, et hanc cotere Christianos ignoran-

cruciandum esse censuerint. Deus ilaque Judaeo- tes *. Inlerroganlibus autem, inquit, Cur ergo damna-

rum, cui perhibet tesliraoniura, audiendus fuit, tusest? oraculo respondil dea, Corpus quidem dehili-
dicens : Sacrificans diis eradicabilur, nisi Domino tantibus tormentis semper opposilum est : anima au-
tantum Sed ad manifestiora ve-
(E.rod. xxii, 20). iem piorum ccBlesli sedi insidet. Illa vero anima aliis
niaraus, et audiamus quara magnura Deura dicat animabus fatatiter dedit, quibus fala non annuerunt
esso Judseorura. Item ad ea quaj intcrrogavit deorum ohlinere dona, ncque liabere Jovis immorlatis
ApoUinem, quid melius, verbum sive ratio, an lcx ; agnitionem, errore implicari. Propterea ergo diis ex-
respondit, inquit, versibus hxc diccns. Ac deinde osi : quia quibus falo non fuit nosse Deum, nec dona

subjicil Apollinis versus, in quibus et isti sunt, ut a diis accipere, his fatatiter dedii isteerrore implicari.
quautiim satis est inde decerpam In Deum vero, : Ipse vero pius,et in ccclum, sicut pii, conressil. Itar/ue
imiuit, generatorem, el in rcgem ante omnia^ (b), hiinc quidem non btasphcmabis, miscreberis aulem
quem iremit elccelum, atque inare, et in- et lerra, hominnm demenliam : exco in eis fncite prxcepsque
fernorum abdita, et ipsa numina perhorrescunl : pcricidum (a).
quorum lcx ed Pater, quem valde sancli honorant 3. Quis ila slullus cst, ut non intelligal aut ab

Hebrsei (c). Tali oraculo dei sui Apollinis, Porphy- hominc callido, eoquoChristianis inimicissimo ha?c
rius lam magnuni Hebraiorum, ut cum
Deum dixit orucuia fuissc conficta, aut consilio siinili ab irapu-
et ipsa Cum ergo Dcus istn
numina perhorrescant. ris dacmonibus ista fuisse rcspnnsa ut scilicot, ;

dixcril, Sucrifieans diiseradicabitur, miror quod ipsc quoniam laudant Ghristum, propterea crcdantur
Porphyrius non perhorruenl, et sacrificans diis era- vcracilcr viluperare Christianos atque ita, si pos-
;

dicari non formidaverit. sint, intcrcludant viam salutis ffitcrnsB, in qua fit
2. Dicil eliam bona philosophus iste de Christo, quisque christianus? Suai quippc nocendi aslutia!
1 Sic habenl manuscripli. EUiti vero, quam semel rnilleformi sentiunt non esse conlrarium ^, si cre-
poUutie. daturcis laudantibus Christum, dum lamencreda-
2 Gorl)cicnpis, Perngal.
tur cliam vituporanlibus Chrislianos ul eum qui ;
•'
Ilegius vetus codex, persevcranx lamcnlari mor-
tutim Deuiii elcanions. Cactcri fcrc Ms?.. j^erseverans
utrumque crediderit, talom Christi faciant laudato-
r.t lameiitari fallaniis morluum Dcuvi cantans ; rem, nc vclit esse christianus ac sic quamvis ab
:

exccpto altero e Coibeiensibu?, qui habet &ic, Pergat illo laudatus, ab istorum tamon diTmonum domi-
quomodo vult iiianibus fallaciis morluum Deum.
natu cum non liberet Christus. Prajsertim quia ita
Caulous f/ueni a jwUcibus, ctc.
* Velercs libii carcnt vcrbo tergiversationem ; ct laudant Chrislum, ut quisquis in eum lalem credi-
plures \m\m\\,,i)rcmccliahilem sentenliam alii, irre- \ derit, qualia ab eis prsdicatur, Christianus verus
mcliabili senlciiliae, vel, irrcmcdiabile srntentiae. non sit, sed Photinianus hKreticus, qui lantum-
i^
Sola Cflilio Lov. hi Deum vero, inquit, rcgcin
modo hominem, non etiaui Deum noverit Chris-
:

generatoreiii ct rcgein anlc omnia.

(a) Sciliccl Fythia. tuin (b) et idco per eum salvus esse non possil,
:

(It) Verb>i8 ille apud Laclantiuin, lil). do Ira Dci, cap.

nec islorum mond.iciloquorura dremonum laqueos
23, sic hnhct praoce
vitarc vcl solvero. Nos aulera ncque Apollinem vi-
:

ir OJ ejOV pa7'.).YJ Ky.t YEVVT,Tf,C2( TTpO TtivKOV.

(c) llis affinc cst aliud oraciihim, ciijus iiicnrmil .lu-
sliniis iii Scrmono cxhoilnloiio )n\ rjcnlcs. Sciscilnnlo > Votcrcs lihri, immorlalilatc dignatam. Apud Eu-
cniin (luodam, nui inKiuiim viri icligiosi fuisscnt, ila scliiiim, lih. 3, dc iJcmonst. Lvang., cap. G, graccc cst,
rcsponsum ab oraculo :
ajinlliaiialislht^wii.
- Sic Mss. Lditi nuleni, errantcs.
Moyvot XaXoaio'. 70'.p(r,v A^yov 1,5 ap' 'ilQialot. ''•
Soln cdilio Lov., Huac quippr noccndi astutiac
,\0TOYivr,Tov iva/,Ta (Jioa!^o|Jiivot 6eov iy'/r<)^. milleformi imn crcdiinl csse conirarium.
1(1 est Soli Chaldaei savicntiain sorliti sunt alque
:
[a.) llaec cailcm ("iraece apud Eusebium, lib. 3 do Dc-
Jfcbraei, ex se ijiso ortum regeni sanotc colenles, monsl. lovniig., cnp. (>.
Deum. CoQUJiCS. (b) Coiif. lib. do Ilacres., haer. 44, 45,
 :

653 LIHKII DKCIMIIS NONIIK. 651

luporanlom (Ihriyluin, noqiio liccitton poamiinuH Chri.stianiH latitiiin orrat, aul larilnm culumniulur,
ii|)pr(i[)aro l(iii(iiinloiii. Iliu (|iiippc liini|iiiiiii ini(|utiin quantum voliinl (ln"monc8, (|U08 0[)iniitur dooH,
Clirif^Uim vulL crcili, (Hkmii a jiidiciliUH icclii hcii- (piusi cui(|uaiii (liliicilo uil rccol(;r(!, (jiin! lur|)ia,
tjcntihiis (iicit occisuni ; Isttt, liominom piisHiniuin, (|U(D dcdccoru ergu dcorum obscquium iii Ihoutrifi
6C(i honiincm luntiiin. Uiia ost tainoii ot illius ot «^'cbantiir ol tcmplia; ct utlcndoro (|u(i! lc^^antur,
hujus intontio, ut nolint lioiiiincs OHijc GhriatiaiiOH; dicantur, audiaiitiir iii ecclobiiH, vcl iJeo vcro (jiiid
(piianisi Christiaiii orunt, ub coruin orui potcslalo oiVeralur; et hinc intolligcro ubi osdidcium, et ulji

non potcrunt. Isto vcro philosophus, vcl potiu.s (|iii ruina sil morum. Qiiis aulcrn hiiic dixit vel inspi-
laiibus udvcrsus Christianos (iuasioraculiscrodunt, ruvit, iiisi diaholicus s|)irilu9, tum vanum apcrlum-

prius laciant, ai possunt, ut inl(?r so do ipso Chri- ([110 mcnilacium, quod dicmoncs ab llebnfis coli
sto Ilecalo aliiuc Apollo concordcnt, euiniiuc aut prohibilos rovcrcantur potius, quam odcrint Chria-
ambo condemncnt, aut aml)o collaudcnt. Quod si tiani ? Scd Deus illc (iuein coluorunt sapicntoa
fncere poluissont, nihiiominusnos ct viluperatoros Ilebr.-Eorum, etiam cculostibua sanclis Anf^elia et
et laudatorcs Christi lalluces d;cmoncs vitarcmus. Virtulibus Dei, quos beulissimos lanquarn civca in
Cuni vero eorum dcus ct dca inter se do Chrislo, hac nosli-c) peregrinationc mortali veneramur ct
iile viluperando, ista laudando disscntianl prolccto ;
amanius, sacrilicari vetat, intonans in loge sua,
eis blasphcnianlibus Christianos non credunt homi- quam dedil populo suo Hebraeo, et valdc minaciter
ncs, si reclc ipsi senliant. dicens, Sacripcans diis eradicabitur. Et ne quisquam
4.Sane Christum laudans, vel Porphyrius, vel putaret dscmonibus pessimis terrenisque spirilibus,
Ilocate, cum dicat eum ipsnm dedisse fatalitcr quos iste dicit minimoa vel minores, ne sacrifice-
Christianis, ut implicarentur errore, causas tamcn lur esse prfficeptum quia et ipsi in Scripturis
;

ejusdcm, sicut pulat, pandit erroris. Quas antc- sauetis dictl sunt dii, non Hebrajorum, sed gon-
quam ex verbis ejus exponam, prius quacro, Si tium quod evidenler in Psalmo Septuaginta in-
;

fatalitcr dcdit Christus Chrislianis erroris implica- tcrpreles posuerunt, dicentcs, Quoniam omnes dii
tionem, utrum volens, an nolens dederit. Si vo- gcntium dxmonia {Psal. xcv, 5) ne quis er-^o pu- :

lens,quomodo justus ? si nolens, quomodo beatus ? taret istis quidem daemoniis prohibitum, coilesti-
Sed jam causas ipsius audiamus erroris. Suut, in- bua autem vel omnibus, vel aliquibus sacrificari
quil, spirilus terreni minimi loco quodam ' malorum esse permissum, mox addidit, nisi Domino soli, id
dxinonum potesluti subjedi. Ab his sapienles Hebrxo- est, nisi Domino tantum : ne forte in eo quod ait,
?'uin, qiiorum unus isle elium Jesus fuit, sicut audisti nisi Domino soli, Dominum solem credat esse quis-
divina Apollinis ^, qux superius dicla sunl ; ab liis piam, cui sacrihcandum putat ' quod non ila :

ergo Mebrsei dxmonibus pessimis minoribus spiri-ei esse intelligendum, in Scripturis graecis facillime
iibus vetabanl religiosos, etipsis vacare prohibebant reperitur.
venerari autem magis coelestes deos, amplius autem 5. Deus Hebraeorum, cui tam magnum
igitur
venerari Deum Patrem, Hoc aulem, inquit, et dii tantus philosophus perhibet testimo-
etiam iste
praecipiunl, et in superioribus oslendimus, quemad- nium, legem dedit Hebraeo populo suo, hebraeo
modum animum advertere ad Deum monent, el itlum sermone jonscriptam, non obscuram et incogni-
Verum
colere ubique imperant. indocli et impise na- tam, scd omnibus jam genlibus diffamatara, in qua
turx, quibus vere fatum non a diis dona
concessit lege scriptumest, Sacrificans diis eradicabitur, nisi
obtinere, neque habere Jnvis immortalis notionem, Domino tantum. Quid opus est in hac ejus lege,
non audientes et deos et divinos viros, deos quidcm ejusque Prophetis de hac re multa perquirere ?
omncs retusaverunt prohibitos autemdaemones et hos
, Imo non perquirere, non enim abstrusa vel rara
non odisse, sed revereri. Deum autem simidantes sunt sed ; aperta et crebra coliigere, et in hac dis-
colere^, ea sola per qux Deus adoratur, non agunt. putatione mea ponere quibus luce clarius appa-
:

Nam Deus quidem, utpote omnium Pater, nvllius in- ret 2, nulli omnino nisi tantum sibi Deum verum et
diget : sed nobis est bene, cum eum per justiliam et summum voluisse sacriflcari. Ecce hoc unum bre-
castitalem uliasque virlutes adoramus, ipsam vitam imo grandiler, minaciter, seJ veraciter dic-
viter,
precem ad ipsum facienles, per imitationem et inqui- tum ab illo Deo, quem tam excellenter ^ eorum
sitionem de ipso. hiquisilio enim purgal, inquit : doctissimi prffidicant, audiatur, limeatur, implea-
imitatio deificat affeclioncm ad ipsum operando. tur, ne inobedientes eradicatio consequatur. Sacri-
IJene quidem prsedicavit Deum Patrem, et quibus ficans, inquit, diis eradicabitur, nisi Domino tan-
sitcolendus moribus dixit. Quibus praeceptis pro- tum : non quo rei egeat alicujus, sed quia nobia
photici Libri pleni sunt Hebraeorum, quando sanc- expedit ut res ejus simus. Hinc * enira canitur in
torum vila sive vituperaiur *, sive laudatur. Sed in
in tcrris, quae non omnino vacavit culpa et ;

indicarc videtur praeceptorum genera, de vi- duo

tando malo, quod in eorum etiam qui verum
' E(Jili, loco terreno quodani. Abcst, terreno, a ma-
nuscriptis. Deum colebant, moribus vituperatur et de faciendo ;

^ Ilic in editis addilur, oracula; quod abest a ma- bouo, quod in eisdem laudatur.
noscriptis, 1 Lov., putet. Editi autem alli et manuscripti, 2^utat,
* Sic orancs Mss. Edili vero, prohibilos aulem dae- Addit Auguslinus facillimc reperiri in scripturis graecis
mones non solum nullli odiis insequi, sed eliam quomodo locus ille sit inlclligendus, quia in cis
revereri delegerunt. Deum aulem simulantes se non ambiguc dictum cst, Exod. xxii, 20, Kurio
colere. mono.
* 1'lurcH Mss., sive itnperalur. Ilanc lcclionem ^ Er., et Lov., appdreat. Editi vero alii el Mss.,
probat Ludovicns Vives, alteram improbat nam ; apparct.
« Prophelae, » inf[iiit, « sanctorum vitam non vitupc- Plurcs Mss., excellentem.
•'

« rani. » Loquitur Auguslinus dc sanclorum vita * Vind. Am. et Mss., Huic.

 655 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 636
sacris IlebraBorum
Lilteris Dixi Domino, Deus : blicis imperia vel parva vel magna tenuerunt, et
meus es quoniam bonorum meorum non etjes
tu, de alia quacumcjue aliarum
gentium inteliigar
{Psal. XV, 2). Hujus autem praeclarissimuin alque dixisse atque sensisse. Generaliier quippe civiias
oplimum sacrilicium nos ipsi sumus, hoc est *
impinrura, cui non imperat Deus obeoienti sibi, ut
civilas ejus, cujus rei myslerium celebramus obla- sacrificium non offerat, nisi lantumraodo sibi, et
tionibus noslris, quae fideiibus notae sunl, sicut in per hoc in ilia et animus corpori, raiioque vitiis
libris praioedentibus disputavimus {Lib. 10, cap. 6, recte ac fideliter imperet, caret justitia^ veritate.
ct alibi). Cessaturas enim victimas, quas in umbra
futuri olTerebant Juda;i, et unum sacrificium CAPUT XXV. — Quod non possinl ihi verx esse vir-
i,'ente3 a solis ortu usque ad occasum, sicut jam tute'^, ubi non estvera religio.
fieri cernimus oblaluras, per Prophetas IJebraeos
oracula increpuere divina ex quibus quantum
:
Quamlibet enim videalur animus corpori, et
satis visum est, nonnulla protulimus, el huic Jam ratio vitiis laudabiliter imperare ; Deo ariimus
si

operi aspersimus. Quapropter ubi non est ista jus- el ratioipsa non servit, sicut sibi serviendum esse
titia,ut secundum suam gratiam civitali obedienli ipse Deus praecepit, nullo modo corpori vitiisque

Deus imperel unus et summua, ne cuiquam sacri- recte imperat. Nam qualis corporis atque vitiorum

ficet, nisi tantum sibi et per hoc in omnibus ho-

potest esse mens domina, veri Dei nescia, nec
;

minibus ad eamdem civilatem pertinentibus atque ejus imperio subjugata, sed vitiosissimis daeraoni-

obcdientibus Deo, animus etiam corpori, alque bus corrurapentibus prostiluta ? Proinde virtules,
ratio vitiis, ordine legitimo fideliter imperet ut ;
quas habere videtur, per quas impcrat corpori
sibi

queraadraodum justus unus, ita coelus popu- et vitiis ad quodlibeladipiscendum vel teoeiidum,
nisi ad Deum retulerit, etiam ipsaj vitia sunl potius
lusque juslorum vivat ex fide, quae operatur per
dilectioncm, qua homo diligit Deum, sicut dili- quam virtutes. Nam licet a quibusdam tunc verae
ct honestae putentur esse virlutes cum ad se ipsas
gendus est Deus, el proximum sicut semetipsum :

ubi ergo non est ista justitia, profecto non est referuntur, nec propter aliud expeluntur etiam ;

coetus hominum juris conscnsu el utiiitalis com- tunc inflatae ac superbae sunt et ideo non virlules, :

munione sociatus. Quod si non est, utique populus sed vitia judicanda sunl («). Sicut enim non est a
'

non est, si vera est haec populi definilio. Ergo nec carne, sed super carnera, quod carnem facit vi-
respublica est quia res populi non est, ubi ipse
:
vere sic non est ab homine, sed super hominem,
:

popuius non est. quod hominem facil beate vivere nec solum homi- ;

nem, sed eliam quamlibel Potestatem Virtutemque

CAPUT XXIV. — Qua definilione conslet populi el
coelestem.

reipublicse nuncupalionem recle sibi non solum

liomanos, sed eliam regna alia vimUcare. CAPUT XXVI. — Depace populi alienali a Dco, qua
ulitur ad pielalcm populus Dei, dum in lioc pere-
autem populus non isto, sed alio definiatur
Si grinus esl mundo.
modo, velut si dicalur, Populus esl ccctus muititu-
dinis ralionalis, rerum quas diligit concordi com- Quocirca ul vita carnis anima est, ita beata vita
ir.unione sociatus ut videatur qiialis
: profecto hominis Deus est, de quo dicunt sacrae Litterae
quisque populus sunl intuenda quae diligit.
sit, illa
Hebraeorum, Deatus populus, cujus esl Dominus
Quaecumque tamen diiigat, si coelus est multitu- Deus ipsius [Psal. cxliii, 15). Miser igitur populus
dinis, non pecorum, sed ralionaiium creaturarum, ab isto alienatus Deo. Diligit tamen ipse eliam
H quamdam pacem suara non iraprobandain,
el eorum quae diligit concordi communione socia- quam
tus est, non absurde populus nuncupatur tanlo
quidem non habebit in fine, quia non ea bene
;

utique mclior, quanlo in meiioribus; tantoque de- utilur ante finem. Hanc autem ut interim habeat
lerior, quanto est in deterioribus concors. Sccun- in hac vita, noslra * eliam interest quoniam :

dum islam definitionem nostram Romanus popu- quamdiu perraixtae sunt ambae civilates, uliraur et

lus, populus est et res ejus sine dubilalione res-

nos pace li.ibylonis ex qua ita per fidem populus :
;

publica. Quid autem primis temporibus suis, Dei liberatur, ut apud hanc interim perefjrinelur.
quidve sequentibus popuUis iile diiexerit, et qui- Propterquod et Aposlolus admonuit Ecclesiam, ut
bus moribus ad cruentissimas sediliones, atque oraret pro regibus ejus atque sublimibus, addens
el (licens, ul quielam et tranquillam vilam agamus
inde ad socialia al^iue civilia bella pervenieiis,
ipsam concordiam, quae saius quodammodo cst cum omni pietate el ckaritate^ (I Tim. ii, 2). Et
populi, ruperit
propheta Jeremias cum populo Dci veteri ventu-
attjue corruperil, lestatur hislori-i :

dc qua praecedcntibus libris mulla posuimus.

in
ram *
pra;nuntiaret captivitatem, et divinitus im-

Nec ideo tamen vei ipsum non esse populum, vel peraret ut obedienter in Habjfloniam irent, Doo
ejus rem dixerim non cssc rempublicam, quamdiu suo cliam ista patientia servientes, raonuit ct ipso
manct qualiscumquc rationaiis inultitudinis coelus,
rcrum quas dili<:it concordi communione sociatus.
Quod autcm de islo populo et de ista rcpublica ' Sola editio Lov. el ideo non tirtules, virlutcs,
dixi, hoc de Atheiiiensium vel sed viiia, etc.
quoruracumque - Mss , iiostri.
Graicorum, hoc dc .Kgyptiorum, hoc de illa priore ^ Hcgius Mss., et castitate juxta Vulgatam et juxta
:

IJabylone Assyriorum, quando in rebus euis pu- graecum, A«i semnoleti.

* Abcst, venturain, in codicibus noslris. M.

(a) Vide de Trinit. lib. 1.3, nn. 25, 26, el lib. 14,
n. 3.
' Vind. Am. cf Er., hcifc est.
 (557 llli;!! VKiKSlMUS. f)5S

iiL oraiviliir pro illa, fliconK, (iitin iu rjufi r.-;! pncc. pa r. huinHibus aiilon dal r/r(ifitim {Jacobi iv, ('>; I fctr.
vcstni [Jcroii. xxi\, 7), iitiiiuo iiilcfiiii UMii(MiruliH, v, f)). llic unoquoijue jnatitia est, ut olic-
iliu|U() in
(]ii;u boiiis tii»H8(iiiu conimuiiis oat. dionti Doiis homini, unimua cor|)ori, rutio uutcin
vitiiti otiam rcpiignantibiis inipcrcl, vcl Hiibi^;(;ndo,
GAPirr XWII. —
De pace servieuUum Deo, cujus
vcl ro.siHtondo uUino ut hIi i[)80 Dco potuturcl nio-
;

perfccln IratiquiUitds inliuc [emporaii rita noii jio-

ritorum gratia, ct voniu diilictorum, ac de aeceptis
lesl apprehendi.
boiiis gratiarnm uclio pcrsolvalur. In illu vcro pnce
Pax uulom noatra propria, el liic oal ciiin Doo (inali, (|iio rofcronda, ot cnjua udipiscoiidii; cansa
por lidoin, et in ajtcnuim crit cnin illo pcr spccimn. habcndu est isla juslitia, qnonium sanata immor-
Sed hic sivinlla communis, 8ivo noslra propria, la- lalitule ulqno incorruptiono naturu vilia non Iiabe-
lig eat pax, ut soialiuin miseriiR sit potius quam bit, noc nnicuiquo nostrum vol ab alio vel a se
bealituiiinig gatulinni. Ipsa (|iiOfino nostra jnstilia, ipso qiiidijuam rcpugnubit, non opus crit ut ralio
quamvia veru sil propter veri boni finem ', ad vitiis, quaj nulla ernnt, impnret scd imperabit :

quem refertur, tanion lanta est in hac vita, ut po- Deus homini, animus corpori tantaque obodiendi ;

tiiis pcccalorum remissiono constet, (luam pcrfcc- ibi erit suavitasct fucilitas, quanta vivendi rcgnan-

tione virtutum (a). Teslis est oratio totius civitatis dique folicitas. Et hoc illic in omnibus' atque in
Doi, quai peregrinatnr in terris. Per omnia quippe singulis ffiternum crit, ffiternumque esse certum
mcinbra sua clamat ad Deum, Di.mille nobis debita orit et ideo pax beatitudinis hujus, vel beatiludo
:

noslra, nos dimittimus debitoribus noslris

sicut et pacis hujus, summum bonum erit.
(Malth. VI, 12). Nec pro eis est eflicax haec oratio,
quorum fldes sine operibus morlua est (Jacobi ii, CAPUT XXVIII. — In quem finern venturus sit exi-
17, 26) sed pro eis quorum tides per dilectionem
: tus impiorum.
operatur (Galat. v., 6). Quia enim Deo quidem sub-
dila, in hac tamen conditione mortali, et corpore
Eorum autem qui non pertinent ad istam civita-
corruptibili quod aggravat animam (Sap. ix, 15),
tem Dei, erit et contrario miseria sempiterna, quaj
non perfecle imperat ratio, ideo
etiam secunda mors dicitur (/Ipoc. ii, 11; xx, 6;
vitiis necessaria
Nam \xi, 8) quia nec anima ibi vivere dicenda est,
est justis talis oratio. profecto quanquam im- :

nequaquam quae a vita Dei alienata erit nec corpus, quod aeter-
;
peretur, sine contlicln vitiis impera-
nis doloribus subjacebit. Ac per hoc ideo durior
tur. Kt utique subrepit aliquid in hoc loco infirmi-
talis etiam bene confligenti, sive hostibus talibus ista secunda mors erit, quia finiri morte non pote-
ril. Sed quoniam sicut miseria beatitudini, et mors
victis subditisque dominanli, unde, si noa facili
operatione, certe labili locutione aut volatili cogi- vitae, ita bellum paci videtur esse contrarium me- ;

tatione peccetur. El ideo quamdiu vitiis imperatur, rito quaeritur, sicut pax in bonorum finibus praedi-

plena pax non esl quia et illa quse resistunl, pe-

:
cata est atque laudata, quod vel quale bellum in
riculoso debellantur praelio et illa quae victa sunt,
;
finibus malorum e contrario possit intelligi. Verum
nondum securo triumphantur olio, sed adhuc solli- qui hoc quaerit, altendat quidin bello noxium per-
cito premuntur imperio. In his ergo tentationibus, niciosuraque sit, et videbit nihil aliud esse, quam
de quibus omnibus in divinis cloquiis breviter dic- inter se rerum adversitatem atque conflictum. Quod
tum est, Numquid non tentatio est vita humana su- igltur belluin gravius et araarius cogitari potest,
per lerram (Job vir, 1, sec. LXX)? quis ita vivere quam ubi voluntas sic adversa est passioni, et pas-
se praesumat, ut dicere Deo, Dimiile nobis debita sio voluntati, ut nuUius earum vicloria tales ini-
miciliai finiantur el ubi sic confligit eum ipsa na-
nostra, non necesse habeat, nisi homo elatus ? Nec ;

vero raagnus, sed inflatus ac tumidus, cuiper jus- tura corporis vis doloris, ut neutrum alteri cedat?
titiam resistit qui gratiam largitur humilibus, Hic enim quando contingit iste confliclus, aut do-
Propter quod scripiura est Deus superbis resistit, :
lor vincit, et sensum mors adimil aut naturavin- ;

cit ^, el dolorem sanitas toUit. Ibi aulem et dolor

' Veteres libri, propter verun boni fincm. permanet, ul affligat et natura perdurat, ut sen-
;

(a) Non
intelligendus est ille locus, quasi justi-
tia nostra constet sola remissione peccatorum. tiat quia utrumque ideo non deficil, ne poena de-
:

Hic potius, quemadmodum animadvcrtit et ipse ficiat. Ad hos autem finesbonorum et malorum,
Bellarminus, lib. 2 de .lustific, cap. 13, non ex- illos expetendos, istos cavendos, quoniam perju-
cludit perfcctionem virtulum, sed praeponit remis-
sionem peccali
dicium transibunt ad illos boni, ad istos mali de ;
aileo ut sensus sit, justiliam no-
;

stram, quae partim in remissione peccati, partim hoc judicio, quantum Deus donaverit, in conse-
in perfeclione virtulum sila cst, magis constare quenti volumine disputabo.
remissionc peccati, quam pcrfcctione virtutis illam :

enim plenius quam lianc praestare valemus Et

hoc etiam sensu Hieronymus, lib. 2 contra Pelag., ' Editi, omnibus hominibus. Abest, hominibus, a
contendit in nobis esse veram juslitiara licet non manuscriptis.
omnino perfeclam perfecta autem est remissio pecca-
;
' Lov., aut natiira perdurans vincit. Editi alil et
torum. Ex Coouaeus. manuscripli carent verbo, perdurans.

LIBEU FIGESLfWS.
De judicio novissimo, de(£ue testimoniis cum Novi, tum Veteris Instrumenti, quibus denunliatur fnturura.
CAPUT PRIMUM. —
Quod qunmvis omni tempore locuturi, eumque asserturi adversus impios et in-
Dcusjudicel, in hoc tamen libro de novissimo ejus credulos, tanquam in aedificii fnndamento prius
judicio sit proprie disputandurn. ponore testimonia divina debemus. Quibus qui no-
1 De die ultimi judicii Dei, quod ipse donaverit,
. lunt credere, humanis ratiunculis falsis alque falla-
 :

6o9 DE CIVITATK DEI, S. AUGUSTINI 660

cibu3 conlravenire conantup, ad hoc ut aut aliud GAPUT II. — De varietate rerum humnnarum, cui
sifjnilicareconlendant quod adhibetur testimonium non potest dici deesse judicium Dei, quamvis ne-
de Litteris sacris, aut omnino divinilus esse dictum queat vestigari.
negent. Nam nullum existimo esse mortalium, qui
cum ea, sicut dicta sunt, intellexerit, el a summo ac Nunc autem et mala ?equo animo ferre disci-
vero Deo per animas sanctas dicta esse crodiderit, mus, quae patiuntur et boni et bona non magni- ;

non eis cedat atque consenlial sive id etiam ore : pendere, quaj adipiscuntur et mali. Ac per hoc
fateatur, sive aliquo vitio fateri erubescat, aut me- etiam in his rebus, in quibus non apparet divina
tuat; vel eliam pervicacia simillima insaniae, id justitia, salutarisest divina doctrina. Nescimus eninn
quod falsum esse novit aut credit, contra id quod quo judicio Dei bonusillesit pauper, malus ille sit
vcrura esse novitaul credjt, etiam contentiosissime dives isle gaudeat, quem pro suis perditis mori-
:

dcfendere moliatur. bus cruciari debuisse mceroribus arbitramur; con-

2. Quod ergo in confessione ac professione lenet tristetur ille, qucm vita laudabilis gaudere de-
omnis Ecclesia Dei veri, Christnm de coelo esse buisse porsuadet cxcat de judicio non solum
:

venturum ad vivos ac mortuos judicandos, hunc inultus, verum etiam damnatus innocens, aut ini-
divini judicii ultimum dlom dicimus, idest, novis- quitate judicis pressus, aut falsis obrutus testimo-
simum tempus. Nam per quot dies hoc judicium niis e contrario scelestus adversarius ojus non
;

tendatur, incertum est sed Scripturarum more

: solum impunitus, verura etiam vindicatus insul-
sanctarum diem poni solere pro lempore, nemo qui tet impius oplirae valeat, pius languore tabcs-
:

illas quamlibet negligenter legerit, neecit.

lilteras cat latrocinentur sanissimi juvenes; et qui nec
:

Ideo autem cum diem judicii Dei dicimus, addimus verbo quemquam Icedere potuerunt, diversa mor-
ullimum vel novissimum quia et nunc judicat, et
;
borum alrocitate affligantur infantes utilis rebus :

ab humani generis initio judicavit, dimittens de humanis iinmatura raorte rapiatur

qui videntur ; el
paradiso, et a ligno viloc separans primos homines nec nasci debuisse, diutissirae insuper vivaat ;
peccati magni perpetratores imo etiam quando
: plenus criminibus sublimetur honoribus, et horni-
angelis peccantibus non pepercit (II Petr. ii, 4), nem sine querela tenebrae igaobililatis abscondant
quorum princeps homines a se ipso subversus in- '
et caetera hujusmodi, quae quis colligit, quis enu-
videndo subvertil, procul dubio judicavil. Nec sine racrat? Quae si haberent in ipsa velul absurditato
illins alto justoque judicio, el in hoc aerio coclo, et constantiam, ut in hac vita, in qua homo, sicut sa-
in terris, et daemonum et hominnm miserrima est cer Psalmus eloquitur, vanitali similis facfus est, et
vita, erroribus aerumnisque plenissiraa. Verum etsi dies ejus velut umbra prxtereunt (Psal. cxliii, 4),
nemo peccasset, non sine bono rectoque judicio nonnisi mali adipiscerentur transitoria bona ista
universam rationalem crcaturam porseverantissime atque terrena, nec nisi boni talia paterentur mala,
sibi Domino suo cohaoronlera in ajterna bealitudine posset hoc referri ad judicium justum Dei, vel
retinerol. Judicat etiam, non solum universaliter etiam benignum ut qui non eranl assecuturi
;

de generc da;monum atque hominum, ut miseri bona cBterna, quae faciunt beatos, lemporalibus vcl
sint propter prirnorum meritum peccaiorum sed ; deciperentur pro rnalitia sua, vel pro Dei misericor-
etiam de singulorum operibus propriis, qusR ge- dia consolarentur bonis; ot qui non erant passnri
runt arbitrio volunlatis. Nam et dajmones ne lor- fplerna tormenta, temporalibus vel pro suis qui-
queantur, procantur [MaUh. viii, 29) ncc utique : buscumque ot quantuliscumque peccatis affligo-
injusle vel parcitureis, ve! pro sua quique impro- rentur, vel propter implendas virtutes exercerentur
Litale torqnentur. Et homiiies plerumque aperte, raalis. Nunc vero quando non solura
in malo sunt
seinper occulte, luunt pro suis factis divinitus boni, et in bono
quod videtur injustum ve-
inali, ;

pcenas, sive in hacvita, sive post mortem quam- : rum etiam pleruraque et rnalis mala eveniunt, et
vis nullus hominum agat recte, nisi divino adju- bonis bona proveniunt magis inscrutabilia fiunt
:

vetur auxilio nullus d.-emonum aut hominum

; judicia Dei (liom. xi, 33), et invcstigabilos \ix
agal inique, nisi divino eodemque justissimo ju- illius. Quamvis ergo nesciamus quo judicio Deua
dicio permiltatur. Sicut cnim ait Apostolus, iVo?i ista vel facial, vel fieri sinat, apud quem sumnia
esl iniqtdlas apud Dcum (llom. ix, 14) ; et, sicut virtus est et summa sapientia, summa '
juslitia,
ipse alibi dicit, Jnsrrutahilia sunt judicia Dei, et in- nulla infirmitas, nulla temeritas, nulla iniquitas :

vestigahile<! vire ejus{ld. xi, 3.3). Non hoc

igitnr in salubriter tamen discimus non magnipcndore scii
libro de iilis primis, nec dc istis inediis Dcijudi- bona, seu mala, quae videmus esse bonis malisquo
ciis, sod de ipso novissimo judicio, quantum ipse communia; el illa bona qua;rere, quaj bonorum,
tribuerit, disputabo, quando Christus do cnclo ven- atque illa mala raaximc fugero, qu.t; prnpria sunt
turus est vivosjudicaturus etmortuos. Islc qnippe malorum. Cuin vero ad illud Dei judicium vo-
dies judicii proprie jam vocatur, eo quod nullus nerimiig, cuju? tempus jam proprio dios jiidicii, rt
ibi crit imperita? qucrola; locus, cur injustus illc aliquando dics Domini nunciipatur; non solum
sit felix, et cur illcjustus infclix. Omnium namque qunicumque tunc judicabunlur, verum ctiam quac-
tunc nonnisi bonorum vcra ct plcna fclicitas, ct cumque ab initio .judicata, ct qua!cumqnc usquo
omnium nonnisi malorum digna ct summa infoli- ad illud tcmpus adhuc Judicanda sunl, apparel)unt
citas apparebit. csse justissima. Ubi hoc quoque manilostabitnr,
quam justn judicio Dci fiat, ut nunc lam multa

' Vind. Am. et plcriquo Mss., suliversos ; minns

bf>ne. Sic noslri Mss. In H.. sii»\i»aque. M.
 : :

0(51 [.IllKll VIOKSlMn.S. 0(32

uc pcno oiimia jiialii jiidiciu Doi BoriHiiH incnlos- vidot, ncc curn (iofljiioit, noo cum judicul pndo.
quo mortiiliiuu liiloiinl ; ouiii liiiiion in hac ro plo- rit.

ruin lidom iioii iiilcal, jnsLiim cnyc (iiioil iuloL

(!AIMIT IV. — Qiiod nd disserendnm dc novissimo jii-

CAl*UT lll. — Quiil in libro Eciiesiasle Saloinon dc dicio Dci, Novi primum
Tcstamenli, ac dcinde Ve-
his (juif III hac rila ct honi!, cl inalis suiU cominu- leris tcstimoniu protalurus sit.

nia, disiiuliirit, Iliijua itaquo ultirni Judicii Dci tcstimonia dc

Scripturis Hunctis quai ponorn inatitiii, prius eli-
NompoS.ilomon, sapicntisnimiia rox Isrocl, f|ui
pondu Bunt (!o libri.s InHtrumciili Novi, poslea do
rcgnavit in Jcrusaloiu, liljrum qui vocutur Ecclo-
Votcria. Quamvis cniin vctcrn priora nint tcinporo,
siaslos, ot tt JudaMB quo^ino Imltolnr in ancriirnm
nova tamcn anlcixjncndtt aunt dignilnto; quoiiiam
canono Lillorttruin, aic oxorsnscst: Vanilas vani-
illtt votora prascoiiia aunt novoruni. Nova igitur
tanliiini^ dixit tuudcsiaslcs ; vanitns iianilantiuin,
poncntiir prius, qun ut llrmius prnhcmns, nasii-
cl omnia vanitas. Qux liomini abundautia in omni
mcntiir et vctora. In veteribus habciilur Lcx ct
laborc suo, quo laboral sub solc [Eccle. i, 2 et 3)? l'jt
Propheta)*, in novis Rvangeliiim et apostolic-c Lit-
ciim ex hac soiitonliu conncctcrel ca^lera, comme-
tcra). Ait autom Apostolus, Per lcijcm cnim cot/ni-
morttns a^rumnas orrores'|ue vil.ie hujus, et vanes-
tio peccuti. Nitnc autem sine leijc Dei mani-
juslilia
ccntfs inlcrca tomporum lapsus, uhi nihil soliiiuin,
festata est, testificata per Legem el Prophetas : justi-
nihil stabilc retinclur ; in ca rcrum vanitato sub
lia aiitem Dci, per fidcm .fesu Chrinli in omnes qui
solc, illudetiam deplorat quodammodo, quod cum
credunt- [liom. iii, 20-22). IIupc justitia Dci ad no-
sil abundanlia sapicnliae super insipientiam, sicnt
vum pertinet Testamentum, et toslimonium habct
abundanlia iucis supcr tenchras, sapicntisque ocu-
a veteribus Libris, hoc est, a Lege et Prophctis.
li sinl in capite ipsius, cl stnltus in lenebris ambu-
Prius ergo ipsa causa ponenda est, et posleu le.stes
let ; unus tamen incursus incurrat omnibus (//. ii,
introducendi. Hunc et ipse Jesus Christiis ordi-
13, utique in hac vita qu;e suh solc agitur si-
1-4), :
nem servandum essc domonstrans, Scriha, inquit,
gnificans videlicct ea mala, quae bonis et malis vi-
erudilus in regno Dei, simiiis est viro patrifnmilias,
demus csse communia. Dicit cliam illud, quod ct
proferenti de Ihesauro suo nova ct velcra {Mallh.
boni patiantur mala, lanquam mali sint, ct mali
tanquam boni sint, adipiscantur bona, ita loquens xiii, 52). Non Vetera el nova:quod utique
dixit,
dixissct, nisi maluisset meritorum ordinera servare
Esl, inquit, vanitas, quse facta esl super ierram;
quia suiit justi, snper quos venit sicut factum impio-
quam temporum.
rum ; et sunt impii, super quos venit sicut factuin CAPUT V. — Quibus sententiis Domini Salvatoris
justorum. Dixi quoniam hoc quoque vanitas (IJ. viii,
divinum judicium futurum in fine sacculi dcclare-
14). In hac vanitate, cui, quantum satis visuin cst,
tur.
intimandae totum istum librum vir sapienlissimus
deputavit, non utique ob aliud, nisi ut eam vitam 1.Ergo ipse Salvator cum objurgaret civitatcs,
dcsideremus, quae vanitalem non habet sub lioc in quibus virtutes magnas fecerat, neque credide-
sole, scd veritatem sub illo qui fecit hunc solem :
rant, el eis alienigenas anteponeret, Veriimtamen,
in hac ergo vanitate, nuraquid nisi justo Dei rec- inquit, aico vobis, Tyro et Sidoni remissius erit in
toque judicio similis eidem vanitati factus vanes- die judicii quam vobis. Et paulo post alteri civitati,
cerct homo? In diebus tamen vanitatis suae inte- Amen, inquil, dico vobis, quia terrns SorJomorum 7-e-
rest plurimum, ulrum resistat, an obtemperet ve- missius erit in die judicii quam tibi {Matth. xi, 22,
ritati, et ulrum sil expers veras pietatis, an parti- 24).Hic evidentissime prmdicat dicm judicii esse
ceps non propter vitae hujus vcl bona acquirenda,
:
venturum. Et alio loco, Viri Ninivitac, inquit, sur-
vel mala vitanda vanescendo transeuntia sed pro- gent in judicio cum generafione ista, el condemna-
;

pler futurnm judicium, per quod erunt et bonis bo- bunt enm ; quia poenitentiam egerunt in prxdicdtione
na, et rnalis mala, sine (ine mansura. Denique iste Jonx, etccce plus quain Jona hic. Regina Austri sur-
sapiens hunc librum sic conclusit, ut diccret, get in judicio cum generatione ista, et condcmna-

Ucum mandala ejus custodi ; quia hoc

tiine, bit eam; quia venita finibus terr.v audire sapicntinm
et
est omnis homo
: qiiia omne hoc opus Deus adducst Salomonis, rt ecce plus quam Salomon hic {Id. xii,
in judicium in omni despecto, sive bonum, sive ma- 41, 42). Duas hoc loco res discimus, et venturum
lum {Id. xiT, 13, 14). Quid brevius, verius, salu- esse judicium, et cum mortuorum resurrectione
brius dici poluit? Deum, inquit, time, el 7/iandata venturum. De Ninivitis enim el rcgina Austri quan-
ejus custodi ; quia Itoc est omnis homo. Quicumquc do ista diccbat, de morluis sine duliio loquebatur,
cnim est, hoc esl, ciistos utiqiic mandatorum Doi quos tamen in die judicii rcsurrecturcs essc prK-
quoniam qui hoc non est, nihil cs\. Non enim ad dixit. Nec idco dixil, condemnabunt quia ipsiju- ,

veritatis imagincm relbrmatur, remancns in simi- dicabunt sed quia ex ipsorum comparatione isti
:

litudine vanitatis. Quia omne hoc opus, id est, mcrito damnabuntur.

quod ab homine flt in hao vita, sire boiiuin, sive 2. Rursus alio loco, cum de hominum bonorum

malim, Deus adducet in judicium, in omni despecto, et malorurn nunc permixtione, postca separatione,

id est, in omni etiam qui contemptibilis hic vide- qua3 utique die juclicii futuraest, loqueretur, adhi-
tur, et ideo nec videlur: quoniam Dcus et ipsum buit similitudinem de tritico serninato et superse-
minatis zizaniis, eamque suis exponens discipuli?>:

1 Editi liic ct statim vcrs. cod. vanilalnm. At Msg. • Sola cditio Lov., prophetiae.
constanler fiatjent, vanilantium. Conf. lib. 1 lletract., 2 In ante editis, qui oredunt in eum. Abest, in eum,
cap. 7, n. 3. a Mss,, et a graoco textu Apostoli.
663 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 664

Qui seminat, inquit, bonum semen, esl Filius homi- ruraquc sic loquitur, tanquam de fine sasculi atque
7iis: ager auiem est mundus^ : bonum vero semen hi de illo die judicii novissimo et magno loquatur;
sunt filii regni ; xizania aulcm filli sunt nequam : ita dignosci non possil omnino, nisi ea quae
ut
inimicus anlem qui semimwit ea, est dtnbolus : mcssis apud tres evangelistas, Mallhfeum, Marcum, ct
aulem consummatio sxculi esl, messores vero Antjeli Lucam de hac re similiter dicta eunt, inler se om-
sunt. Sicuteryo colligunfur xizania, et igni comhu- nia conferanlur. Quoedam quippe altcr obscurius,
runlur ; sic erit in consummalione sjiculi. }lillet Fi- aller explical planius ut ca qiiae ad unam rem
;

liushominis Angelos suos, et coUigent de regno ejus perlinentia dicunlur, appareat unde dicantur. Quod
omnia scandala, et eos qui faciunt iniquilalem, et facere utcumque curavi in quadam epistola, quain
mittenl cos in cuminumignis : ibi erit flelus et stri- rescripsi ad bealae memoriae virum Hesychium, Sa-
dor dentium. Tunc justi fulgebunt sicut sol in regno lonitanae urbis episcopum, cujus epistolae lituliis

Putris eoruvi. Qui habet aures audiemli, audial est, de Fine sajculi (Epist. 190).
quidero judiciura vel diem
(Mallh. XIII, 37-43). Ilic u. Proindc jam illud hicdicam, quod in Evange-

non nominavit, sed multo eum clarius ipsis

jndicii lio secundum Mallhajum de separatione bonorum
rebus expressit, et in fine saeculi futurum esse et malorum legitur per judiciura pra;sentissimum
prKdixit. atque novissimum Christi. Cum autem venerit, in-
3. Item discipulis suis Amen, : inquit, dicovobis, quit, Filius hominis in majestate sua, et omnes An-
quod vos qui secuti esLis tnc, in regeneratione, cum geli cum eo, sedem majrslatis
tunc sedebit super
sederil Filiwi hominis in sede majestatis susc, sedebi- svpe, el congregabuntur ante eum vmnes genles, ct
tis et vos super sedes duodecim, judicantes duodecim separabil eos ab invicem, sicut pastor segregat oves
iribus Israel {Id. xix, 28). Hic discimus cum suis ab hxdis:etstatuet oves quidemade.vlrissuis, hxdos
discipuiis judicaturum Jesum. Unde et alibi Ju- aulcm a sinistris. Tunc dicel Rex his, qui a dextris
dceis dixit Si ego in Beelzebub ejicio dsemonia,
: ejus erunt, Venitc, benedicti Pafris mei, possidetepa-
filii veslri in quo ejiciunt ? Ideo ipsi judices veslri ralum vobis regnum a constitutione mundi. Esurivi
erunt [Id. xn, 27). Nec quoniam super duodecim emm, et dedistis mihi manducare ; sitivi, et dedislis
sedes sessuros esse ait, duodecim soios homines mitd bibere ; hospes eram, et collegistis me ; nudus,
cum illo judicaturos putare debemus. Duodenario et cooperuistis me; infirmus, et visitastis me; in car-
quippe numero, universa quacdam si^nificala est ccre eram, et venislisad me.Tunc respondebunt eijus-
judicantium multitudo, propter duas partes nume- ii, dicentes : Domine, quando vidimus te esurienlem,
ri seplenarii, quo significatur plerumque universi- et pavimus ; silientem, el dedimus tibi polum? Quan-
tas : quae duas partes, id cst tria el quatuor, altera do aulem vidimus hospilem, el collegimus le ; aut
te
per alterain nuilliplicatas duodecim faciunt. Nam nudum, et cooperuimus te'1 Aut qiiando te vidimus
el quatuor quater duodecini sunt: et si
ter, et Iria infirmum, aul in carcere, et veuimus ad tel Et res-
qua alia numeri, qua; ad hoc
liujus duodenarii pondens Rex dicet illis, Amendico vobix, quamdiu fe-
valeat, ralio reperitur (a). Alioquin quoniam in io- cistis uni de his fratribus meisminimis, mihi fecistis.
cum Juda; traditoris apostolum Matthiam legiinus Tunc dicel, inquit, el his qui a sinistris eruni : Dis-
ordinatum (4ct. i, 26) apostolus Paulus, qui pUis; cedile a me, maledicU, in ignem xlcrnum, qui para-
illis omnibus laboravit (I Cor. xv, 10), ubi ad judi- tus esl diabolo et angelis ejus. Dcinde similiter
candum sedeat non habebit qui profecto cum : etiam his enumerat, quod illa non fecerinl, quae
aliis sanctis ad numerum judicum se pertinere de- dextros fecisse memoravil. Similiterque intcrro-
monstrat, cum dicit, Nescilis quia angelos judicahi- gantibus, quitndo eum viderint in horum indigcn-
mus (Id. VI, 3) ? De ipsis quoque judicandis in hoc tia constitutum quod minimis suis factum non
:
I
numero duodenario simiiis causa est. Non cnim cst, sibi faclum non fuisse respondet; sermonem-
quia dictum est, judicanles duodecim Iribus Isruel, que concludens, Et hi, inqui^, in supplicium xter-
tribus Levi, quae terlia decima est, ab eis judican- num ibuut,justi antem in vitam xlernam [Mutlh.
da non erit, aut solum illum populum, non etiain XXV, 31-'tG). Joannes vero evangelista apertissime
caetcras genles judicabunt. Quod autem ait, in re- narrat in resurrectione morluorum futurum
cum
generalione, procul dubio mortuorura resurrectio- praedixiFse judicium. Cum enim dixisset, ^equc
nera nomine voluit regencrationis intelligi. Sic cnim Pater judicat quemquam, sed judicium omne
enira caro nostra regcnerabitur per incorruptio- dedit Filio, ul omnes honorif\cenl Filium, sicnt hono-
nem, quemadmodum est anima nostra regenerata rificant Patrem : qui non honorifirat Filium. non ho-
per fidem. norificat Patrem, qui misit illum : protinus addidil,
4. Multa de ultimo judicio ita dici
prffitereo, qua; Amen, amcn dico vobis, quia qui verbum meum au-
videntur, considerata reperiantur
ut diligenter dit, et credit ei qui me misil, habet vitam cVternam ;
ambigua, vel magis ad aliud pertinenlia; sive sci- etin judicium non veniet, sed transiit^ a morle in
licet ad eum Salvatoris advenlum, quo pertotum vilam (Joan. v, 22-2i). Ecce hic dixit fideles suos
hoc tompus in Ecclesia sua venit, hoc est, in in judicium non venire. Quomodo ergoperjudi-
membris suis, parlicnlatiin atque paulatirn, quo- cium separabunlur a malis, et ad ejus dexteram
niam tola corpus est ejus; sive ad excidium tcrrc- slabunl, nisi quia hoc bco judicium pro damna-
nic Jerusalcm quia ct de illo cum loquitur, plc-
: tione posuit? In lale qnippe judiciura non venicnt.

' Edili. rxt hic munrlu^ ; el iiifrn, hi ftUi .•tuiil ne- ' Hic ))hire3 Mss., nnn reiiit, sed transiil. At odili.
quam. Al mnnnsrripti non hiiltent. hic, neque hi nnn vrnict, sed tran.siet. h\ aliis postca locis non sibi
(n) Vide Ennrr. in Psal. xlix, n. '.'. conslanl. Gonfcr Tract. 22 in Joannem.
 (165 LIUHIl VIGEHIMIJS. <iO()

(|iii .iiKliiiiil v(mIiiiii) cjiis, ol, cioiliinl (|iii iiii»il siih)iingeiiH

siii)) uiido agimiiH
lii
: /Vr)/(7^', in(|iiit, mirari
illiiin. /loe, quia hora,
veiiicl '
iii qitn oinnes fjni in mitnu-
vienlis sunt, audient vocemejus^; el procMent tjui
CAPUT VI. — (.)«.<,' ,sjY prhiia remrreclin, qu.v sc- bonn jecerunl, in rnsurmrlionem ml:e ; qui vero mnla
eun lii. Ci/erunt, in reiurreetionein jhdieii {.loiin. v, 21-'Z\)).
iioc est illiid Jiidiciiim, paulo anto, sicut nunc,
i. Deinde adjungiL, oL iWcii. : Aineii, amen dico (|ii(j(l

volns quia veiiil hora, pro daiiinalione posiionit, diccns, Qiii verhum mcum
et nune esl, quando morlui nu-
dieiil vocem Filii Dci ; ct qui aiidicrint, virent. Sicnt
auiUl, ei credit ci qui uiisit me, hahel vitam/cternam,

eiiim Pater liahet vilam in scincti}»io, siededil el Filio et in juiticium non venict, sed triuisHt amortc in vi-
tain {Ihiil., 2^) id osl, pcrtincmlo nd primiim ro-
haben: vitam in semetip.fo {Jonn. v, 25 el 2(5). Non- :

dnrn d« .seoundii rcsurroclioiio, surreclioncm, (|iia nunc transitur a m(jrtc ud vi-

id cst corporum,
loiiuilur, quie
tam, in damnalinnom non venict, quam signidcuvit
in (ino rulura ost ; sod do priiiia,
app(dlatione jiidicii, sicut otiaiii hoc loco,
quflo nunc est. llanc (juippe ut dislingucret, ait, iil)i ail,
Qui vero maln cfjerunt, in resurreetionem juf/ieii, id
Venit liora, ct nuiic e^l. Non iuitem istu rorporum,
sod animiirum est, damnatioiiis. Ilesurgat crjio in priina,
(|iii non
est. llabcnt cnim cl anima; morlem
suam in impictate atque vult in Pccunda resurniclione damnari. Venit enun
peccatis : secundum quam
hora, et nuncest, quando mortui audient vocem Filii
mortem mortui sunt, dc (jnilius idcin Dominus ait,
Sinc rnortuos sspelire morluos suos [Maltli. viii, 22) Dei; et qui audierint, vivenl {Ihid., 25), id est, in

ut scilicet in anima morlui, in corpore mortuos sc-

;
damnationem non venient, qu;e secunda mors di-
pelirent. Propler islos crgo impielate ct iniquitato cilur in quam mortem, post socundani, quce cor-
:

in anima mortuos, Venit, inquil, hora, et nunc est, porum futura est, resurrectioncm, priBcipitabuntur,
quando mortui audient vocem Filii Dei ; etqui audie- qui in priraa, quae animarum est, non resurgunt.
rinl, vivent. Qui audierint dixit, qui obedierint, qiii Veniet enim hora (nbi non ait, et nunc est ; quia in

credidcriiit, et usquo in (inem perseveraverint. Ncc (ino sneculi erit, hoc est in ultimo te maximo jiidicio
fecit hic ullam diiTerenliam bonorum et inaloriim. Dei), quando omnes qui
monumentis sunt, auilienlin
Omnibus enim bonum est audire vocem ejus, el vocemejus,etprocedenl{lbid., 28|.Non dixitquemad-
vivere, ad vitam pietatis ex impietutis morte Irans- moduminprima,^/7i«a«(//erj>if,!;z(;e«/.Noneniinom-
eundo'. De qua morte ait aposlolus Paiilus, Ergo nesvivent,eascilicetvita,quaequoniambeataesf,sola
onmes mortui sunt, et pro omnibus mortuus est^, ul vita dicenda est. Nain utique non sine qualicuinquc

qui vivunt, jam non sibi vivant, sed ei qui pro ipsis vita possent audire, et de monumentis resurfzente

mortuus est,et resurrexit (II Cor. v, 14, 15). Omnes carne procedere. Quare autem non omnes vivent, in
itaque mortui sunt in peccatis, nemine prorsus eo quod sequitur, docet Qui bona, \nqm[, feeerunf, :

in resurrectionem vitx, hi sunt qui vivent: qui vero

excepto, sive originalihus, sive etiam voluntate ad-
ditis, vel ignorando, vel sciendo nec faciendo quod
mala egerunt, in resurrectionem judicii, hi sunt qui
justum est et pro omnibus mortuis vivus mortuus non vivent quia secunda morte morientur. Mala
;
:

est unus, in est, nulluin habens omnino peccatum quippeegerunt,quoniammaIe vixerunt:male autem
:

ut qui per remissionem peccatorum vivunt, jara vixerunt,quiainprima,qu3enuncest,ani;narumresur-

non sibi vivant, sed ei qui pro omnibus ^ mortuus rectione non revixerunt,aut in eo quod revixerant,non
eslpropter peccata nostra, et resurrexit propler inlinemusque manserunt. Sicutergoduaesuntrege-
jusiilicalionem nostram ut oredenles in eum ;
nerationes,dequibusjam supralocutussum, unase-
quijustificatimpium, ex impietate justificati, lan-
cundum fidem, quae nunc fit per Baptismurn alia ;

quam exmorle vivilicati,

ud primam resurrectionem, secundum carnem, qu33 fiel in ejus incorruptione
quac nunc esf, pertinere possimus. Ad hanc enim atque immortalitate pcr judiciura magnum alque
priinam non pertinent, nisiqui beali erunt in aeter- novissimum ita sunt el resurrectiones duce, una
:

num ad secundam vero, de qua prima, quse el nunc est, et animarum est, qua3 ve-
: mox locuturus
est, etbeatos perlinere docehit, et miseros. Ista est nire non permittit in mortcm secundam ; alia sc-
misericordias, illa judicii. Propter quod in Psalmo cunda, quae nunc non est, sed in saeculi fine Cutura
scriptum est Misericordiam, et judicium canlabo tibi, est, nec animarum, sed corporiim est, quae per ul-
:

Domine {Psal. C, 1). timura judicium alios miltet in secundam mor-

2. De quo judicio consequenter adjunxit, atque
tem, alios in eam vitam, quae noa habet mor-
ait: Elpoteslalem dedit ei judicium facere, quia Fi- tem.
iius hominis est. Hic ostendit, quod in ea carne vc-
niet judicaturus, in qua venerat judicandus. Ad CAPUT VII. —
De dunbus resurrectionibus cl de
hoc enim ait, quoniam Filius hominis est. Ac deinde miile annis quid in Apocalypsi Joannis scriptum sit,
et quid de eis raiionabilifer sentiatur.

1Sic Vind. Am. et Mss. At Lov., et ad vitam pietalis

ex im.pietatis morle transire. 1. De his duabus resurrectionibus idem Joannes
^ Editi, morluics est unus. Abest, unus, a manu-
evangelista Apocalypsis, eo mo-
in libro qui dicitur
scriptis.
•*in pluribus manuscriptis non liabetur, pro om- do iocutus carura prima a quibusdara nos-
est, ut
nihus. tris non intellecta, insuper etiam in quasdara ridi-
* Am. et Er., fiuaenuno est animarum. Caeteri culae fabulas verteretur. Ait quippe in libro memo-
iibri carent vocc, animarum, (|uae cxponendi hujus
lorj caiisa aridita est. Sic paiiio post, n. 2, caedem
editiones, et Vind., fjua nunc transilur a morte
auimarum afl vilam virlutum : uhi Lov. et Mss.
hal)ent lantum, fjua nunf; transii.ur a morte ad 1 Sic nostri codices. In B., quia venit, M.
vitam. 2 Sic Mss. Editi vero, vocem filii Dei.
 :;

667 DE CIVITATE DEI, S. AUOUSTINI 6G8

rato Joannea aposlohis Et vili angeltim desccnden-
: in Apocalypsi angelum descendentem
deccelo, haben-
tem de ccelo, habenlew. clavem ahyssi, el calenam in lcm clavem abyssi, catenam in manu sua. Et tenuit,
et
manu sua, el tenuil draconem illum scrpentem anii- inquit, d'-aconem iilum serpeniem antiquum, qui co-
quuni, qui cognominatus csl diabolus el salanai, el gnominalus est diaboius el satanas, et ullignvit eum
alligavil illum mille annis, el misit illum in abyssum; mille annis, hoc est, ejus poteslatem ab eis sedu-
et clausit, et signavjt super cum, id non scduceretjam cenilis ac possidendis, qui fuerant liherandi, cobi-
genles, donec ftniantur mille amii : post hxc oporlel bnit atque frenavit. Mille aulem anni duobus mo-
eum solvi hrcvi tempore. Et vidisedes, et sedenles su- dis possunt, quantum mihi
occurrit, intclligi aut :

per cas, judicium dntum cst. El animx occisorum

el quia ullimis annis millc ista res a^itur, id cst,
id
proptcr tcsiimonrum Jesu, et propter verbum Dei, et
'
sexto annorum milliario tanquam sexto die, cujus
si quinon adoraverunt bestiam, nec imaginem ejus, nunc spalia posleriora volvunlur srculuro deimle ;

neque aeceperunt inscriplionem in fronte aut in manu sabbato, quod non habet vespcram, requie scilicet
sua, ct regnaverunt cum Jesu mille annis : reliqui sanctorum, quae non hal>et (incm uthujus millia- :

corumnon vixerunt, donec ftniantur miilcnnni. Ihec rii tanquam diei novissimam parlem,quae rem.me-
prima est. Bealus elsanctus est, quihahel
rcsurreclio bat usque ad lerminum aaeculi, mille annos ap-
'

in hacprima rcsurreclione parlcm. In istis secunda, pellavcrit eo loqiiendi modo, quo pars significa-
;

mors nonhabel polestatem; sed erunt sacerdotes Dei tur a toto aut ccrte mille annos pro annis omni-
:

regnabunt cum eo milleannis (Apoc. xx,

et Chrisli, cl bus hujus sa;culi posuit ut perfecto numero nota-
;

Qui propter hcec hujus libri verba primam re-

i-Q>). rctur ipsa temporis plcnitudo. Millenarius quippe
surrectionem futiiriim suspicati sunl corporalem, numerus denariinumeri quadratum solidum reddit.
inter caetera maxime numero annorum mille per- Decem quippe dccies ducla, fiunt centum quac jam ;

moli sunt, (anquam oporterct in sanclis co modo figura quadrata, sed plana est ^. Ut autcm in altilu-
veluti tanti temporis (ieri sabbalismum, vacalione dinem surgat, et solida fiat, rursus centuin decies
scilicet sancta post labores annorum sex miliium, muitiplicantur, et mille sunt. Porro sicentum ipsa
ex quo crcatus est homo, el magni illius peccati pro universilate aliquando ponuntur, quale illud
merito in hujus mortalitatis «rumnas de paradisi est, quod Dominus omnia sua dimittenti et eum
felicilate dim.issus est, ut quoniam scriptum esi, sequenti promisit, dicens, Accipiet iti hoc saoculo
Unus dies apud Dominum sicut mille anni, el mille ccnluplum {Matth. xix, 29 Marc. x, 30) quod ex- ; :

anni sicul dies unus (II Petr. iii, 8), sex annorum ponens quodammodo Apostohis, ait, Quasi niliil
millibus tanquam sex diebus impletis,scquatur ve- habente'!, et omnia fossidentcs (II Cor. vi, 10) quia ;

lut sabbali septimus in annis mille poslremis, ad et ante (a) jam dictum erat, Fidelis hominis totus
hoc soilicet sabbatum celebrandum resurgentibus mundus diviliarum est : quanto magis iiiille pro
sanctis. Quae opinio essel utcumque tolerabilis, si universilate ponur.tur, ubi est soliditas ipsius dena-
aliquae deliciae spirituales in illo sabbato adfuturae riae quadraturae ? Undc nec illud melius intelligitur,
sanctis per Domini prcesenliam crederentur. Nam quod in Psalmo legitur : Memor fuit in sxculum
eliam nos hoc opinati fuimus aliquando (a). Scd testamenti sui, verbi quod mandavit in mille gcnera-
cuni eos qui tunc resurrexerint, dicant immodera- liones {Psal. civ, 8), id est, in omnes.
tissimis carnaiibus cpulis vacaturos, in quibus ci- 3. El misit illum, inquit, in abyssiim : utiqucdia-
bus sit tantus ac potus, ut non solum nullam ino- bolum misil in abyssum. Quo nomine significata c?t
desliam teneant, sed modum quoque ipsius incre- multitudo innumerabilis impiorum, quorum in ma-
dulitatis excedant nullo raodo ista possunl nisi a
: lignitate adversus Kcclesiam Dei niullum profunda
carnalibus credi. Hi autem qui spirituales sunt, sunt conia non quia ibi diabohis ante non crat
:

istos ista credentes XiXiooxa;; appellant graeco vo- sed idco dicitur illuc missus, quia e.xclusus a crc-
cabulo qnos, verbum e verbo expriinonles, nos
; dentibus plus cocpitimpios possidere. Plus namquc
possumu.s Milliarios nuncupare. Eosaulcm longnm possidctur a di^iboio, qui non solum alienatus esta
esl refellerc ad singula; scd pntius, qucmadmoiium I)co,verumeliam graiiso(litservientesDeo,K^f/ai(.w7,
Scriptura haoc accipienda sit, jam debemus oslen- inquil, et siguavit super cum, ut jam non seduccret
dore. gentes, doncc ftniantur millc nuni. Clausitsupcrcum,
2. Ait ipsc Dominus Jesus Christus, Nemo potest dictum e.«t, inlcr.iixit ci nc possit cxire, id est, vo-
introire in domum
foriis, el vasa ejus cripere, nisi litum transgredi. Signavil autem, quod addidit, si-
prius ulligavcrit forl^m {Marc. iii, 27) diaboliim : gnificasfc mihi videtur, qnia oixultum essc voliiit,
volcns inlclligi fortem, quia ipsc gonus humanuin qui pcrlincant ad partcm diaboli, et qui non perli-
pntuit tenere captiviim vasa vcro ejus, qua? fuerat
; ncanl. rioc quippc in sa;culo isto prorsus lalct
er<'pturus, fidplns suos fulurns, quos ille in divcrsis
peccatis alqiie impiolatitiiis possidcbat. Tt crgo al-
lignretur hic forlis, proptcrca vidil istc apostolus ' Ila Slss. At cdili, rcmanehit.
- Lov., nnu /iffina quarlrata. Abost, noii, n cnctpris
lihris.
(d) Il)i pniiioiiln, aiiir, iinn snpcriorn vorhn Paiili
' Edili, dahnn rst illis, rl ajiinirrs nr^isnrinn pvn- indiral, tiiciili visnm csl nemini, sod siiperiora Umu-
ptrr. Sic Pt praeca
i)lann Viilf^nld loclio Apoc. xx. pnrn. Id (miIiu quod nfforlnr, Fidrlis homini-^ tntu.f
Attaincn onincs liic
nianuscripti oiuillunl, j7/i* ;
iiiitndii.i (liriiiariiin r.tt, diclum hiit n Salomnno in
hnhi'nlfinp, Kt animac ncci.iorum nl((iie linnc : Provorhiis, ihiqnc cap. 17, post vcrsum G lc};ilur
in<«nm lectionem exponet poslca Auguslinus, cnp. apnd Soplunjiinln, iion npnd Vulgntnm. Cilntur n
C.loinonlo Alexnndrino, lih. 2 Ptromntnm, el nb
(n) Sirnti videre csl In sorm. 2I")0, qui alias cx Sir- nliis vclorihiis, laiidnlis lom. 2, ,nd Kpiclolnm 153,
mondinnis 10, n. 26.
 ;

fiGO MHIOIl VIGESIMUS. 070

qiiiu (it qiii vitloliir Hliiro, iilriini ail oiiHuriiB ; ot (nii CHt diabolus, Bicul o.v (iiio OHt inHlitiila, lilr: fuit ct
viiJctur jticoro, ulruni nil HurrootiiniH, iiioortuin osl. crit oiiiui l(im|)()ro, in Hiiirf uli(|ii(i (jiii HiicciMlunt
Ab eis auloin [^entilius aoducondia huju3 intoniicti nascendo mnricntibus. Nam puulo poBt dicit, quod
vinculo ot oliuistrd iliuliDliiH i)r()liil)ol,iir alqiio oohi- HoluluH diiiboliiH KcductaH goiiloH toto orbo torra-
betur, quua jiortinonlos ud Cliristuni eoduuol);il iu\- rtim atlrahct iii bolUiin udvcrsus cum, qiionim
tea, vol loiiobal. Ilaa onini Uous ologit anto nuindi hosliuiii numerus crit ut nrona muri». Et ascende-
constitutionoin cruoro do polOHtato tonobrarurii runt, in(|uit, super tcrnv, lalitudinem, et cinrcrunt
{Eplics. I, 'i), ot trauHlorro in rognum Kilii charilu- caslru sanclorum, et Uilerlam civitntem : et descendit
tis 8u;u '
(Coloss. Apoatolus uit. Niim
i, V^), sicul ignis de ca-lo a Deo, et romedit diabolus qui eos : et
scducoro illuin i^outeH oliam nunc, otsocum tralio- seducchat cos, missus est in stagnum ignis et sul-
ro in intornain pdMiam, ncd non prradcstinatas in pliuris, uhi ct hcslia et psendopropliela ; et crucia-
'

ffitornam vitiun, quis (idolis ignorat? Noc inovoat, Inmlur dia ac nocte in smcula s.rculorum (Apoc. \x,
quod SMpo diabolus seducit etiain illos, ijui jam H-IO). Sed hoc jum ud judicium novissirnum per-
rcgcnorati in Ghrislo, vias ingrpdiuntur l)ci. Novit tinct, (jiiodnunc proptorea comincmorandum pu-
onim Domiitus qui sunt ejus (II Tim. ii, 19): ex his lavi,ne quis cxistimet oo ipso parvo lemporc, quo
in ffilernam damnationem neminom illo scducit. Sic solvetur diabolus, in hac terra Ecclcaiam non fu-
enim novit cns Dominus, ul Dous, quemnihil latot turam, illo hic eam vcl non inveniente. cum fueril

etiam futurorum non ut homo, qui hominorn ad

; solutus, vel absumenle, curn fuerit modis omnibua
proosens videt (si tamcn videt, cujus cor non videt), persecutus. Non ituque per totum hoc lempus,
qualis aulem postca sit fulurus, nec se ipsum vidct. quod liber iste complectitur, a primo scilicet ad-
Ad hoc ergo ligatus esl diabolus, et inclusus in venlu Chrisli usque in saeculi finem, quo erit se-
abysso, utjam non seducat genles, ex quibus con- cundus ejus adventus, ita diabolus alligalur, ut
slat Ecclcsia,quas antea scductastenebat,antequam ejus hoec ipsa alligatio, per hoc intervallum,
sit

esset Ecclesia. Nec enim dictum est, ut non sedu- quod milie annorum numero appellat, non sedu-
ceret aliquem sed, ut non sediicerel, inquit, jam
; cere Ecclesiam quandoquidem illarn nec solutus
;

geutes ; in quibus Ecclesiam procul dubio voluit in- utique seducturus est. Nam profecto si ei alligari
telligi donec finianttir, inquit, 7nil!e anni, id est,
: est, non posse seducere, sive non permitti quid ;

aut quod remanet de sexto die, qui conslat ex mille erit solvi, posse seducere, sive permitti ?
nisi
annis ; aut omnes anni, quibus deinceps hoc saecu- Quod absit ut fiat : sed alligatio diaboli, est non
lum peragendum est. permitti exercere * totam tentationem, quam potest
4. Nec sic accipiendum est quod ait, ut non sedu- vel vi vel dolo ad seducendos hoinines, in partem
ceret jam gentes, donec (iniantiir mille anni ; quasi suam cogendo violenter, fraudulenterve iallendo.
poslea seducturus sit eas duntaxal gentes, ex quibus Quod si permitteretur in tam longo tempore et
proedestinata constat Ecclesia, a quibus seducendis tanta infirinitate multorum, plurimos Inles, quales
illo est vinculo clauslroque prohibitus. Sed aut iila Deus id perpeli non vult, et fideles dejiceret, et
locutione dictum est, quae in Scripturis aliquoties ne crederent impediret: quod ne faceret, alligalus
invenitur, qualis est in Psalmo, Sic oculi nostri ad est.
Dominum Deum nostrum, donec misereatur nosiri 2, Tunc autem solvetur, quando et breve tempus
(Psal. cxxii, 2) ;neque enim cum misertus fuerit, erit. Nam
tribus annis et sex mensibuslegitur totis
non erunt oculi servorum ejus ad Dominum Deum suis suorumque viribus saeviturus (a) et talea :

suum aut certe iste est ordo verborum, Et ciausit,

: erunt, cum quibus ei belligerandum est, ul vinci
et sic/navit super eum, donec finiantur mille anni tanto ejus impetu insidiisque non possint. Si autem
quod vero intcrposuit, ul non seduceret jam gentes, nunquam solveretur, minus appareretejus maligna
ila se habet, ut ab hujus ordinis connexione sit potentia, minus sanctae civitatis fidelissima patien-
liberum, et scorsus intelligendum, velut si post tia probareturminus denique perspiceretur, quam
;

adderetur, ut sic se haberet lota sententia, /.< magno ejus malo tam bene fuerit usus Omnipo-
clausit, et signavit super eum, donec finiantur mille tens^ qui eum nec omnino abstulit a tentatione
:

anni, ut non seduceret jam gentes ; id est, ideo sanctorum, quamvis ab eorum interioribus homi-
clausit, donec finiantur mille anni, ut jam non nibus *, ubi in Deum creditur, foras missum, ut
seduceret gcnles. forinsecus cjus oppugnatione proficerent et in eis ;

qui sunl ex parte ipsius, alligavit, ne quantam

CAPUT VIII. — De alligalione et solulione diaholi. posset elTundendo et exercendo malitiam, innume-
rabiles infirmos ex quibus Ecclesiam mulliplicari
1. Post hxc, inquit, oporlet, eum solvi brevi tem-
et impleri oportebat, alios credituros, alios jam
pore (Apoc.xs, 3). S\ hoc est diabolo ligari el in-
cludi, Ecclesiam non posso seducere h;iec ergo ;

erit solutio ejus, ul possit ? Absit nunquam enim :

' Editi, et pseudoprophetae . Castigantur ex manu-
nb illo Ecclesia seducetur prfedestinata et eleola
scriptis.
ante rnundi constitutionem, de qua diclum cst, - Plerique Mss., exerere.
Novit Dominus qui sunt ejus (II Tim. ii, 19) ct :
' Editi, omnipotens Deus. Abest, Deus, a manu-
scriptis.
tamen hic erit* etiam illo tcmpore, quo solvcndus ' Lov., interioribus omnibus. Veriiis cdili nlii ct
mannscripli, interioribus hominibns. Ailudit Augusti-
nns ad illud l-ljilies. iii, 16, 17, Ut det vobis seciindinn
1 Ita plurcfl probae notac manuscrlpti. Al cditi, clari- divilias r/loriac suae, virlAvte corroborari per l^piritxim
tati-1 suae. ejus in interiorem hominem, Chrisfuni habitare per
2 Editi, el tomen hic erit Ecclesia, Vox, Ecclesia, fidem in cordibns veslris.
hoc loco non est in roanuscriptis. (a) Conf. .loannis Apocalypsim, cap. xi, f.2.
671 DE CIVITATE DEI, S. AUauSTINI 672
credentes, a fide pietalis hos dcterreret, hos fran- orunt ct parentcs pro baptizandis parvuiis suis, ei
gerel ; et solvel in fine, ut qiiaDQ fortem adversa-
' iii qui tunc primitus credituri sunt, ut illum for-
rium Dei civitas sup?raveril, cum ingenli gloria tem vincant etiam non ligatum, id est, omnibng,
sui redemploris, adjutoris, liberatoris, aspiciat. la qualibu5 antea nunquam, vel artibus insidianlem,
eorum sane, qui tunc tuturi sunt, sanclorum atque vel urgentem viribus, et vigilanter intelligant, et
fidelium comparatione quid sumus ? quandoquidem toleranter ferant ; ac sic illi etiam non ligato eri-
ad illos probandos tantus solvelur inimicus, cum piantur. Nec ideo falsa erit evangelica illa senten-
quo nos iigato tantis periculis dimicamus. Quam- tia,Quis intrat in domum fortis, ul vasa ejus eripiat,
vis ettemporis inlervallo quosdam milites
hoc nisi pritis altigaverit fortem? Secundum enim sen-
Christi tam prudentes ct fortes fuisse atque csse, lenlia; ordo iste servatus est, ut
ejus veritatem,
non dubium est, ut etiam si tunc in isla mortaiitale prius alligaretur fortis, ereptisque vasis ejus, longe
viverent, quando ille solvelur, omnes insidias ejus lateque in omnibus gentibus ex firmis et infirmis
atque impetus ct caverent sapientissime, et patien- ita mulliplicaretur Ecclesia, ut ex ipsa rerum di-
tissime sustinerent. vinitus prffidictarum et impletarum robuslissima
Haec autem alligatio diaboli non solum facta
3. fide, etiam soluto vasa possil auferre. Sicul enim
esl, ex quo coepit Ecclesia praeler Judseam terram fateiidum esf, multorum refrigescere charilatem,
iu nationes alias aliasque dilatari sed eliam nunc ; cum abundat iniquilas {)lattli. xxiv, 12), et inusi-
fit, et fiet usque ad terminura sajculi, quo solven- tatis maximisque persecutionibus alque fallaciis
dus est. Quia et nunc homines ab infidelitate, in diaboli jam soluti, eos qui in libro vita? scripti
qua ipse eos possidebat, converluulur ad fidem, non sunt, multos esse cessuros ita cogilandum :

et usque in illum finem sine dubio convertentur : est, non solum quos bonos fideles illud tempus in-
et utique uniciiique^ iste fortis lunc alligatur, veniet, sed nonnullos ctiam qui foris adbuc erunt,
quando ab illo tanquam vas ejus
et abys- eripilur : adjuvante Dei gratia per considerationem Scriptu-
sus ubi inclusus est, non in eis consumpta est, rarum, in quibus et alia et finis ipse praenuntialus
quando sunt mortui^ qui tunc eranl qi.ando esse est, quem venire jam sentiunl, ad crodendum quod
ccepit inclusus; sed successerunt eis aiii nascendo, non credebant, futuros esse firmiores, et ad vin-
atque succedunt, donec finiatur hoc saecuium, qui cendum etiam non ligatum diabolum fortiores.
oderint Christianos, in quorum quolidie, velut in Quod si ita erit propterea prsecessisse dicenda est
abysso, caecis et profundis cordibus includalur. ejus alligatio, ut et ligati et soluti exspolialio se-
Utrum aulem etiam illis ultimis tribus annis et queretur quoniam de hac re dictum est, Quts in-
:

mensibus quando solutus totis virit)us saevi-

sex, trabit in domum fortis, ul vasa ejus eripiat,nisi prius
turus est, aliquis in qua non fueral, sit accessurus alligaverit forlem ?
ad (idem, nonnula qua^stio est. Quomodo enim
slabit quod dictum esi, Quis^intrat in domum forlis, CAPUT IX. — Quod sit regnum sanctorum cum
ut vasa ejus eripiat, nisi prius alligaverit forlem Cliristo per mille aJtnos, et in qtio discernatur a
(Matth. XII, 29)"?sietiam soluto eripiuntur? Ac per regno xterno.
hoc ad hoc cogere videtur ista sententia, ul cre-
damus ilio, licel exiguo, tempore neminem acces- 1. dum mille annis ligatus est diabolus,
Interea
suruin esse populo christiano, sed cum eis qui jam sancli regnant cum Christo etiam ipsis raille
'

Christiani reperti fuerint, diabolum pugnaturum : annis eisdem sine dubio, et eodem modo intelli-
ex quibus eliamsi aliqui victi secuti eum fuerint, gendis, id est, isto jam tempore prioris ejus ad-
non eos ad praedestinatura filiorum Dei numerum ventus. Excepto quippe illo regno, de quo in fine
pertinere. Neque enim frustra idem Joannes apos- diclurusest, Venite, bsnedicti Patris mei, posfidete
tolus, qui et hanc Apocalypsim scripsit, in epistola paralum vobis rcgnum {Malth. xxv, 34), nisi alio
sua de quibusdam dicit, Exnobis exierunl, sed non aliquo modo, longe quidem impari, jam nunc re-
erant ex nobis : nam si fuissent ex nobis,mansisse>it gnarcnt cum iilo sancti ejus, quibus ait, Ecce cgo
ulique nolnsatm (I Joan. ii, 19). Sed quid fiet' dc vobiscum sum usque in consummationem sxculi (Id.
parvulis ? Nimiura quippe incredibile est, nuUos xxviii, 20) profecto non etiam nunc diceretur
;

jam nalos et nondum baptizatos praeoccupari Chris- Ecciesia regnum ejus, regnumve coclorum. Nam
tianorura (ilios illo tempore infantes, nullos etiam utique isto lempore in regno Dei eruditur scriba
ipsis nasci jam diebus aut si erunt, non eos a
;
ille, qui profert de ihesauro suo nova et vetera

parentibus suis ad lavacrum rcgeneralionis ir.odo (Matth. XIII, 52), de quo supra locuti sumus. Et de
quocumque perduci. Quod si fiet, quo pactn soluto Ecclesia collccturi sunt zizania mcssores illi, quae
jam diabolo vasa isla eripienlur, in cujus domuin permisit cum tritico simul crescere usque ad mes-
nemo intrat, ut vasa ejus eripiat, nisi prius alli- scm : quod exponens ait, Mrsfii esl finis sa^cuh ;

gaverit eum ? Imo vero id potius est credendum, messores auiem Angeli sunt. Sicut ergo colliguntur
nec qui cadanl de Ecclesia, nec qui accedont Eccle- zizania ; ct igni comburuntur ; sic erit in consum-
siae illo lempore defuturos sed profcclo lam (brtes
: matione s.Tculi : mittet Filius hominis Angelos suos,
de rcgno ejtis omnia scandala (Ibid., 39-
et colligenl
/li). Numquid de regno illo, ubi nulla sunt scan-
dala? De islo crgo regno ejus, quod est hic Eccle-
• Vind. et Am. el solverelur. Er. cl Lov., et snlve- sia, colligentur. Ilem dicit, Qui solrerit unum de
tin\ Al Mss., et solrcl: scilicet Omnipotcns qui onm docueril sic homines, mi-
mandalis istis mini)7iis, et
nlligavit.
^ In cililif. mncuique fidelium. Abest, fideliuDi, a
pleri-<f|iie mnniisrriptis.
3 M?!« ,
/f(. > Edili, sancli Dei. At mnnuscripli omitlunt, Dei.
 ;;

673 LIHKIl VKiKSIMlJS. (174

ninms vocnbilur in regiio ('(elorum : qui aufeni freerii, vribum Iki : Hubaiidilnr quod postiia dicturiiH ftHt,

el sie doruerit, viu(inus vocnhiiur in regno cddoruin rcfinuveriint cum Jesu mille annis (.\poc. xx, ^), oni-
(Mutlh. V, I'.)). llli'iim(]ii(i (licit iii rot^iio cniloriim, iiift! Bcilicot murtyrum nonduin sibi corporibiis
et nun tacit iiiiuulitlii i|ii.'n ducet, huc csl (Miim
ciiii Biiis rodditia. Ncqut! (inim pioruiii «nima! inurlu')-
solverc, non sorviiro, non laccro et illuin qui Cucit. ; rum Bcpiirniitur ub Eccliisia, qum nunc etiain est
ct aic (locot sed iHlum nnninuim, illiim mnf^num,
: rogiinm Gliristi. Alioiinin rioc ad ullaro iJoi (icrot
Et continuo secutua iiiijiinp;it, /)iV() ciiiinvobis, ijHid coinmunioutiono corporis Ghria-
ODriiiii iii(!iiioiia in
nisi abunddverit juslitia vestra supor Scribarum et ti ; noc aliqiiid piodcasct ad ojiis iii pcriculi:^ Bap-
Pliarisxoruiu, id c.a[, siiper juatilium cornm (iiii li.siniiiii currero, nc sino illo liniutur ha;c vita
solvunl quoil doc.cnl '. l)o Scribis eniin ot IMuui- noo ad rccoiiciliationom, si fortc pcr pujnitentiam
saeia dioil alio loco, Quomam dicunt, et nun faciunt mulamvc consciontiam quisquo ab codom corporc
[Matlti. xxiii, 2). Nisi crgo supcr cos abundavcril soparalus ost. Cur onini (iunt ista, nisi quiu fide-
juslilia v»^3tra, id cst, ul vos non solvatis, sed fu- les, ctiam dcfuncti, rncmbru ejus sunt?Quamvi8
ciatis potius quod docetis, non inlrabitis, inquit, ergo cum suis corporibus nondum, jam lamen eo-
7« reijnnm cnilorum (Id. v, 20). Alio modo ii^itur in« rum anim;c rognant cum illo, diim isti inille anni
telligendum est regnum coclorum, ubi umbo sunt, docurrunt. Unde in hoc eodem libro et alibi lcgitur:
et ille sciliccl qui solvil quod docet, ot ille qui facit; Heati mortui, qui in Domino moriuntur, amodo el
sed ille minimus, iste inagnus - : alio inodo aulcm jam dicit Spirilus, ut requiescant a lahoribus suis
regnum cocloruin dicilur, quo non intrat nisi ille nam opera eorum scquuntur iUos (lil. xiv, 13). Rc-
qui facit. Ac per hoc ubi utrumque genus est, gnat itaque cum Cluisto nunc primum Kcclesia in
Ecclesia est qualis nunc est ubi autoin illud solum : vivis et mortuis. Prmterea onim, sicut dicit Apos-
erit, Ecclesia cst qualis tunc erit, quando malus tolus, mortuus est Christus, ut ei vivorum et mortuo-
in ea non erit. Ergo Ecclesia et nunc est regnuin rum domiiictur (Rom. xiv, 9). Sed ideo tantummodo
Christi, rognumque ccclorum. Regnant itaque cum martyrum animas commemoravit, quia ipsi prajci-
illo etiam nunc sancti ejus, aliter quidem, quam pue regnant mortui, qui usque ad mortem pro ve-
tunc regnabiint uec tamen cum illo regnant ziza-
: ritute cerlaverunt. Sed a parte totum (a) etiam cae-
nia, quamvis in Ecclesia cum trilico crcscant. leros mortuos intelligimus pertinentes ad Eccle-
Regnant enim cum illo qui faciunt quod Apostolus siam, quod est regnum Ghristi.
ail, Si resurrexisiis cum Cliristo, qux sursum sunt 3. Quod vero sequitur, Et si qui non adoraverunt
sapile, ubi Christus est in dextera Dei sedens : quae bestiam, nec imaginem ejuff, nec acceperunt inscrip"
sursum guxrite, non quae super terram [Coloss. iii, tionem in fronte, aut in manu sna : simul de vivis
1 et 2). I)e qualibus item dicit, quod eorum con- ac mortuis debemus accipere. Quee sit porro ista
versalio sit in coelis (Philipp. in, 20). Poslremo bestia, quamvis sit diligenlius inquirendura non
regnant cum illo, qui eomodo sunt in regno ejus, tamen abhorret a lide recta, ut ipsa impia civitas
ut sint etiam ipsi regnum ejus. Quomodo autem intelligatur, et populus infidelium conlrarius popu-
sunt regaum Ghristi, qui, ut alia taceam, quaravis lo fideli et civitati Dei. Imago vero ejus simulatio
ibi sintdonec colligantur in fine sjbcuU de regno ejus Hiihi videtur, in eis videlicet hominii)Us, qui
ejus omnia scandala, tamen illic sua quserunt, non velut fidem profitentur, et infideliler vivunt. Fin-
quae Jesu Ghristi (Id. ii, 21)? gunt enira se esse quod non sunt, vocanturque
2. De hoc ergo regno militias, in quo adhuc cura non veraci effigie, sed fallaci iraagine Chrisliani.
hoste confligitur, et aliquando repugnatur repu- Ad eamdem namque bestiara perlincnt non solura
gnanlibus vitiis-*, aiiquando cedentibus imperatur, aperte iniraici' nominis Christi et ejus gioriosissi-
donec veniatur ad illud pacatissimum regnum, mae civitatis, sed etiam zizania, quae de regno ejus
ubi aine hoste regnabitur, et de hac prima resur- quod est Ecclesia, in fine saeculi coliigenda sunt.
rectione quae nunc est, liber iste sic loquitur. Cum Et qui sunt qui non adorant bestiam nec imaginem
enim dixisset, aliigari diabolum mille annis, el ejus, nisi qui faciunt quod ait Aposlolus, Ne sitis
postea solvi brevi tempore mox recapitulando
; jugum ducentes cuminfidelibus (II Cor. vi, 14)? Non
quid in istis mille annis a^^at Ecclesia vel agatur in adorant onim, id est, non consentiunt, non subji-
ea, El vidi, inquit, sedes et sedentes super eas, et ju- ciuntur: nequc accipiunt inscriplionem, notam
dicium datum est. Non hoc putandumest de ultimo scilicet criminis, in fronte, propter professionem ;

judicio dici sed sedes praepositoram, et ipsi prse-

: in raanu, propler operiitionera. Ab his igitur malis
posili inleiligendi sunt, per quos Ecclesia nunc gu- alieni, sive adhuc in ista mortaii carne viventes,
bernatur. Judicium autem datum nullum nielius sive defuncti, regnant cura Christo jam nunc, quo-
accipiendum videtur, quam id quod dictum est, dara modo huic tempori congruo, per tolura hoc
Qux ligaveritis in terra, ligala erunt et in cielo ; et intervallura, quod numero mille significatur anno-
qux wlutaeruntel in cmlo (Malth.
solverilis interra, rum.
xviii, 18). Unde Apostolus, Quid enim milii est, in- 'k. Reliqui eorum, inquit, ?ion vixerunt. Hora enim
quit, de his qui foris sunt judicare ? nonne de his qui nunc est, cum mortui audient^ vocem Filii Dei ; et
intus sunt vos judieatis (I Cor. v, 12)? Et animx, in-
quit, occisoruni propter testirnonium Jesu, et propter

1 Editi, non solum averti inimici. CodicesMss., non

' Omnes Mss., id e.tt super eo.i qui solvunt (juod soluni apc.rte inimioi.
docent. Vind. Am. ct Mss., audiunl.
'^

2 MsM., ille maf/nus. (a) Id est, sed figura qua a parte lotum acci-
Plure» manuHcriplL, pufjnantibus vitiis^
'
Ex nio.\ pitur.
ildem aliique omncs, aliquoMdo cadentibus.
 :

673 DK CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 676

qui audierint, vivonl reliqui vcio corum non vi-
: utique de solis episcopis ct presbyteris dictumest,
venl (Joan. v, -5). Quod vero subdidit, donec finiun- qui proprie jam vocantur iii Ecclesiu sacerdotes :
tur millc anni ; intciligendum est, quod eoteinporc sed sicut omnes Ghrislianos dicimus propler mys-
non vixorunt, quo vivere debuerunt, ad vitam sci- ticum chrisma, sic omnes sacerdotes, quoniam
licet de morte transeundo. Et ideo cura dies vene- membra sunt unius sacerdotis. De quilius aposto-
rit, quo tiat et corporum resurrectio, non ad vitam lus Petrus, Plebs, inquil, saneta, regale sacerdutium
do monumcntis procedcnt, sed «d judicium ad ; (I Petr. II, 9). Saiie, licet breviter atijue Iranseun-

damnalionem scilicet, quae secunda inors dicilur. tcr, insinuavit Deura esse Ghristum (a), dicendo,
Doncc enim finiantur mille anni, quicumquc non Sacerdoles Dei et Christi, hoc est, Patris et Fiiii ;

vixeril, id est, isto toto tempore quo agitur prima qiiamvis propter forraam servi, sicut filius horainia
resurrcctio, non audieritvocem Filii Dei, el ad vi- ita eliam sacerdos Chrislus effeclus sil in a;lernum,
lam de morte transierit; profecto in sccunda re- secuudum ordinem Melchisedech {Psal. cix, 4).
Burrectione, quae carnis est, in mortem socundara De qua rc in boc opere non semei diximus.
cura ipsa carnc transibit. Sequitur enim, et dicil,
Ilxc resurrertio prima est. Deatus et sanclus qui ha- CAPUT XI. — De Gog et Magog, quos ad persequcn-
bet in hac prima resurrectione partem{Apoc. xx, 56), dam Ecclesiam Dci, solulus prope /inem sxculi dia-
id est, parliceps ejus est. Ipse est autem particeps bolus incitabit.
ejus, qui non solum a morte, quae in pcccatis est,
Et cum finiti fuerint, inquif, mille anni, sotvelur
revivisoit, verura etiam in eo quod revixerit,perma-
satanas de cuslodia sua, el exibit ad stduccndas na-
nebil. In istis, inquit, secunda mors non habet po-
tiones, qux sunt in qualuor angulis terrx, Gog et
testatem. Habel ergo in reiiquis, de quibus supc-
Magog, et trahet eos in bellum, quorum numerus est
rius 3iH,Reli(jui eorum non vixerunt, donec finiantur
ut arena maris. Ad hoc ergo tuncseducel, utin hoc
mille anni: quoniam isto toto temporis intervallo-
bcllum trahat. Nam et anlea modis quibus pote-
quod mille anrios vocat, quantumcumque in eo
rat, per mala mulla et varia seducebal. Exihit au-
quisque eorura vixit in corpore, non revixit a mor-
tem dictum est, in apertam persccutioncm dc late-
te, in qua eum tenebat impietas, ut sic reviviscen-
bris erumpet odiorum, Ha^c enim erit novissima
do priraae resurrectionis particeps fieret, atque in
persecutio, novissimo imminente judicio, quara
00 polestatem secunda mors non haberet.
sancta Ecclesia tuto lcrrarum orbe patictur, uni-
versa scilicet civitas Christi ab universa diaboli ci-
CAPUT X. —
Quid respondendum sit eis, qui putant
vitate, quantacumque erit utraque super lcrram.
resurrectionem ad sola corpora, non etiam ad ani-
Gentes quippe ista;, quas appellat Gog et Magog,
mas perlinere.
non sic sunt accipicndae, tanquam sint aliqui in
Sunt qui putant resurrectioncm dici non posse aliqua parto terrarum barbari constiluti, sive quos
nisi corporum ideoque istam quoque in corpori-
:
quidam suspicantur Getas et Massagetas, proptcr
lilleras horum noininum primas, sive aliquos alios
bus primam futuram esse conlendunt. Quorum
alienigenas, et a Romano jure sejunctos. Tolo
enim est, inquiunt, cadere, eorum est resurgere
cadunt autem corpora moriendo nam el a caden- :
namque orbe terrarum significati sunt isti essc,
do cadavera nuncupantur (a). Non ergo animarum, cura dictum est, Nationes nv.x sunt in quatuor an-
gulis lerra,': casque subjecit esse Gog et Magog.
inquiunt, resurrectio potesl esse, sed corporum.
Sed quid contra Apostolum dicunt, qui eam resur- Quorum inlerpretationem nominum essc comperi-
rcctionem appellat ? Nam secundum interiorem, mus Gog tectum, Magog de tecto {b) lanquam do- :

non secundum exteriorera hominem utique resur- mus, et ipse qui procedit de domo. Gentes igiiur
rexerant, quibus ait, Si resurrexistis cum Christo, sunt, in qnibus diabolum ve'ut in abysso superius
qux sursum sunt snpitc [Coloss. iii, \). Quem sen- inteliigebamus inclusum el ipse de illis quodam-
;

sum vcrbis aliis alibi posuit, diccns, IJl qucmad-

(a) Ghrlsliim itaqne l")enm csse profitebanlur nperte
modum Christus a mortuis resurrexit per gloriam
martyros, quando iliis sacrificnre jussL, rcspoiKlchnnt
Palris, sic ct nos in novitate vitx ambulemus {Hom. se uiii Dco el Clirislo sacrificare. Sic hcala thispina,
VI, 4). Hinc est et \\\a<\, Surge, qui dormis, et e.vsur- quae pnssa cst DiocloUano sccundura et Mnximiano
ge a mortuis, Christus {Ephes. v,
et illuminabit te Auguslo consulibus, die nonnniin dccemhrinni, npud
coloninm Thchcslinnm, suh Anulino proconsulc, sicuti
i\). Quod autemdicunt, non possc resnrgere, nisi
ferunl pnssionis illius Acta in Veterum Annlectorum
qui cadunt et ideo putanl rcsurreclionem ad cor-
;
tomo lorlio vulgala « Xunqunm ego, » inquil, « sa-
:

pora, non ad animas pertinere, quia corporum est « crificnvi, ncc sncrifico nisi uni Dco cl Domino noslro

cadere cur non audiunt, Non recedatis ab illo, ne « Tesu Chrisld Filio ejus, qui nnhis csl ct pnssus. » Et
:
Mnmmarius mnrtyr, qucm sub eodem Annlino procon-
cadatis (Eccli. ii, 7) et, Suo domino stat aut cadit
;
sulo in civilnle Vugensi passuiu impernulo Mn.viminno
{Hom. XIV, -4) et, Qui putal se stnre, videat^ ne ca-
; el Gallicno lostnnlur Actn in Vcterum Annloctorum
tomo qunrto pulilicntn « Nunqunm sacrifico dncmo-
dat (I Cor. x, 12)? Puto enim quod in anima, non :

« sed uni Deo, »

niis, etc. Alquo nliqunnto post, « Do-
In corpore casus iste cavendusest. Si igilur cadcn- nit, « Jcsu Chrislosncrificnmus, qui fecil crr-
« mino, I)

lium csl rcsurrectio, cadunlaulem ct anim.t; ;

pro- luiu cl lerrnm, mnro el omnia quao in eis sunt huic :

fecto et animas resurgpre oonfitondura est. Quod « Deo (Tciliinus ct scrvimus. » Ilnnc do Christo fidem

autem cum dixipsol, hi iytissecundamors non halxt

cullumquo ipsius in Ajiostolos rcferchant ipsimel pn-
gnni, ut videre est suprn, lih. 1.^, cnp 53, et lih. 1
poteslnlem adjunxit alque ait, Scd erunt Sdcerdolcs
;
dc Cnufensu Evnngclislnrum, nn. 11, 12. Cypria-
Dci et Chrisli, el regnabunl cum eo mille annis : non nurt etinm (quod hic non praetcrcundura silenlio)
« Chrisli et Dei ponlitcx » appellatur n Pontio in ipsius
viln.
' Mk3., Qui putat sc siare, caveat ne cadat. (/>) llnnc iuterprclationom comperil apud HLoronymum
(o) Yid. scrm. 241, n. 2. in tzccliielis cap. xxxviii.
(177 MMKIl Vi(iI':SlIVHlS. 678
luodo SOHO ulTf.rous ol prooojoijs : uL illio sinl lcc- licliristo (nicul Juiii dixiinus, (|iiiu ul iii lioi; libro
Imu, ip.so do loclo. Si lUitiMii iilninii|iii) roroniimis Biipcrius [/l/)(;r;. x, f/ xi), el U|iiitl D^iiii-huii proplK!-
lui ^^!uU).-<, non uumu luirmu ml illun, iilliTuiii ad laiii \l)iin. XII I
pobitum ohI), iribun uniiiy ct hcx
(iiul)olutn ; ol tcctuni iptfio suut, (iiii;i iu cah uuuo iiuiiKsibus (!ril. Qiiod lompufl, (|uumvi3 exi^uuin,
iucluililur ol (|uoiI;iinnioilo logitur iniiiiiciis iinli- iilrum a I millc luuins portin(.>iit, i|uil)u.s ct diuboliiiii

timia; ot lio locto i|iBa! crunt, (luiuulo iu uiiortum li^iitiim (licit, ct Buiictos rcgnurc cum CliriHlo ; an
oiliuuj do operlo orui)lur;u sunt. Quod voro uit, lit ciadeiu unuia hoc purvum
Bpuliiim superuddiitur,
(ixreuUerunt siiper lerr.v Idlitwlinoii, eo rinxernut ut(iuc sit oxlra, inciilo umbi}.Mtur. Quiu ei dixcri-
rnslra siuictorumct Jilerlain civitateiu (Apoc. xx, 7, mub ud cobdcm unnoa hoc pcrtinorc, iion luiito
8) non uti(iuo ad uiuiui loouin vcniaso, vcl ventu-
:
lemporo, scd prolixiore cum Christo rcgnuin .sanc-
ri casc sii^nilicati sunt, (luiisl ali(|uo uiio loco lutu- torinii rcporiotur oxtcndi, (luam dialiolus ulliguri.
ra sint castni sancloruni ct dilectu civitus cuin ;
Profooto cnim aancti cum suo llc{;c etium in ipsu
haic non sit nisi Chrisli Kcclcsia loto torraruin or- praicipuc pcrseculioiio rc^'nabunt mulu lantu vin-
bo diUusa: ac per hoc ubicunuiuo tunc orit, (]u;o contcs, (luundojam diitbolus non crit alligutus, ut
in omnibus gentibua crit, quod significalunr. est cos pcrsoqui omnibus viribus possil. Quomodocrgo
noniinc latitudinis t(MT;o, ibi crunt caslru sancto- ista Scriptura cisdein inille annis utrumque detcr-
rum, ibi erit dilectaUoo civilas ejus; ibi ab oinni- miiial, diaboli scilicet alligalioiiem, regnumquo
bus inimicis suis, quia et ipsi in ouinibus gcntibus sanclorum ;
cum trium annorum et sex mensiura
cum illaperseculionis illius imnianitate
orunt, intervallo prius desinat alligatio diaboli, quam re-
cingetur, hoc est, in angustias tribulationis arc- gnum sanctorum in his mille
Ghristo? annis cum
tabitur, urfj;ebitur, concludetur nec militiam^ ;
Si autcm dixerimus parvum persecutionis hujus

suain doserel, quffi vocabulo est appellata castro- hoc spaliutn non computandum in mille annis, sed
rum. eis impletis potius adjiciendum; ut proprie possit
intelligi, quod cum dixisset, Sacerdotes Dei et
GAPUT Xir. — An ad ullinmm supplicium pertineat Chrisii regnabunt cumeo milleannis, adjecit, El cum
impiorum, quod descendisse ignis de coelo, el eosdem fmili fuerint mille anni, solvetur satunas de custodia
comedisse memoralur. sua ; isto enirn modo et regnum saiictorum et vin-
Quod vero ail, El descendit ignis (a) de acloset culura diaboli siraul cessatura esse significat, ut
comcdit cos{Apoc. xx, 9) nonextremum putandum : deinde persecutionis illius tempus ncc ad sancto-
cst id esse supplicium, quod erit, cum Hicetur, Di- ruin regnura, nec ad custodiani satanae, quorum
scedile a me, maledicli, in ignem ceternum [Matlh. utrumque in mille aanis est, pertinere, sed supe-
XXV, 41). Tunc quippe in ignem mittentur ipei, non radditum et extra coraputandum esse credatur :
ignis de coelo veniet super ipsos. Hic autem bene cogemur falcri sanclos in illa persecutione regna-
intelligitur ignis de ccpIo, de ipsa firmitate sancto- turos non esse cum Christo. Sed quis audeat dice-
rum, qua non cessuri sunt saevienlibus, ut eorum re, tunc cura illo non rognatura sua membra,
faciant voluntatem. Firraamentura est enim ccelum, quando ei maxime atque fortissime cohserebunt, et
cujus firmitate illi cruciabuntur ardentissimo zelo ;
quo tempore quanto erit acrior impetus belli, tanto
quoniam non poterunt attrahere in partes Anti- major gloria non cedendi ', tanto densior corona
christi sanctos Ghristi. Et ipse erit ignis qui come- martyrii ? Aut si propter tribuiationes, quas passuri
del eos, et hoc a Deo: quia Dei munere insupera- auut, non dicendi sunt regnaturi consequens erit, ;

biles fiunl sancti, unde excruciantur inimici. Sicut ut etiam superioribus diebus in eisdem mille annis
enim in bono positum est, Zelus domus tuxcomedit quicumque tribulabantur sanctorum, eo ipso tem-
me (Psal. lxviii, 10} itae contrario, Zelus occupavit
; pore tribulationis suas cura Christo non regnasse
plebem inerudiUim, el nunc ignis contrarios comedel dicantur ac per hoc et illi, quorum animas auctor
:

(Isai.XXVI, 11, sec. LXX). Et nunc utique, excepto librihujus vidisse se scribit occisorum proptertes-
scilicet ultimi illius igne judicii. Aut si eam pla- timonium Jesu et propter verbum Dei, non regna-
gam, qua3 percutiendi sunt Ecclesiae persecutores, bant cura Christo quando patiebanlur persccutio-
veniente jam Christo, quos viventes inveniet super nem ; et ipsi regnum
non eranl, quos Chris-
Christi
terrara, quando interhciet Antichristum spiritu lus cxcellentius possidebat.
Absurdissiraum id
oris 8ui (II Thess. it, 8), ignem appellavil descen- quidem et omni modo aversandum. Sed certe ani-
dentem de coelo, eosque comedenlom, neque hoc mae victrices gloriosissimorum martyrum, oranibus
ultimum supplicium eril impiorum, sed illud quod doloribus ac laboribus superatis atque flnitis, pos-
facla corporum resurrectione passuri sunt. leaquam mortalia membra posue.runt, cum Christo
ulique regnaverunt et regnant, donec finiantur
CAPUT Xlir. — An tempiis persecutionis Antichrisli mille anni, ut postea receptis eliam corporibus jam
mille annis annumerandum sit ^. imraortalibus regnenl. Proinde tribus illis annis
atque diraidio, animae occisorum profejus martyrio,
Hffic persecutio novissima,qure futura eat ab An-
et quae antea de corporibus exierunt, et qus ipsa
novissima persecut'one sunt exitura}, resrnabunt
Editio Lov., maliliam. Emcndatur ex cditis aliis et
' cura illo, donec iinialur mortale saeculum, et ad
maniiHcriptis. regnum, ubi mors non
illud erit, transeatur. Quo-
^ Ita MsH. At cditi, An ante lempus perscculionis
Anlichris''i ni.ille anni annumerandi nint.
(a) Hic omissum csl, « Deo qnod taracn eo loco
;

Apocalypsis lc.gebat Augustiiius: nam id mox, quomodo Viud. Am.

itlic inteiligcndum sit, cxponit.
' lir. et plures manuscripti, non ce-
denti.
 . ; ;

679 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI G80

circa cum Christo regnantium sanctorum plures morluns magnos et pusillos ; et aperti sunt libri ; et

anni erunt, quani vinculi diaboli et cusloiliae qiiia : alius liher ajiertus est, qui est vitx uniuscujusgue (ci) ;

illi cum suo rt^ge Dei Filio, jain diabolo non ii^;ato et judicnli sunt morlui cx ipsis scripiuris hbroruin
eliam per tres iilos annos ac semissem, regnal)unt. serundum farla sua (Apoc. xx, 12). Libros dixit essc
Remanet igilnr, ut cum audiinus, Sacerloles Ih'i ct anertos, ct librum : sed librum cujusmodi non
Clirislircgnabunt cum illo miUe annis, el ciim fmiti tacuit ;
qui est, inquil, vilx uniuscujii.squc. Ergo iili
fuerinl mille anni, solvetur satanas de custodia sua lihri, quos priore loco posuit, inlelligendi sunt
aut non rejsni hujus sanctorum inlellif,'amus annos snncti et veteres et novi, ut in illis oslenderetur
mille finirijSed vinculi diaboli atque custodioe; ut quae Deus fieri sua mandata jussisset in illo :

annos mille, id est, annos omnes suos, quaeque autem qui esl vitae uniuscujusque, quid horum
pars haheal diversis ac propriis prolixitatibus (i- quisque non fecisset,sive fecissel. Quilibersicarnali-
niendos, ampliore sanctorum regno, breviore dia- ter cogilelur, quisejus magniludinem, autlongilu-
boli vinculo aut certe, quoniam trium annorum
: dinem valeat aeslimare? aut quanto tempore legi
et sex mensium brevissimum spalium csl, compu- poteritliber, in quo scriptae sunl universae vitae uni-
lari noluisse credalur, sive quod minus satana; versorum? An tantus .\ngelorum numerus aderit,
vinculum, sive quod amplius videtur regnum ba- quanlus hominum erit, et vilam suam quisqiie ab
bere sanctorum sicul de quadringentis annis in
: Angelo sibi adhibito audiet recitari ? Nonergounus ;

sexto decimo hujus operis volumioe disputavi {cap. liber erit omnium, sed sinf,'uli singiilorum. Scrip-
24); quoniam plus aliquid erant', et lamen qua- tura vero ista unum volens inlelligi, Et alius,
dringenti sunt nuncupali ettaliasaepe reperiuntur
: inquit, liber apertus est. Quacdam igitur vis est in-
in Litteris sacris, si quis adverlat. telligcnda divina, qua fiet ut cuique opera sua, vcl

bona mala,
vel cuncla in meraoriam revocentur,
CAPUT XIV. — De damnatione diaboli cum suis, et et mentis intuitu mira celeritale ceruantur ut ;

per recapilulationem de resurrectione corporea om- accuset, vel excuset scienlia coDscientiam alque ;

nium morluorum, et de judicio ultimx retributio- ita simul el omnes el singuli .judicenlur. Qua; ni-
nis. mirum vis divina, libri nomen accepit. In ea quippe
quodammodo legitur, quidquid ea faciente reco-
Post hanc aulem commemorationem novissimae
litur'. Ut autera ostendat, qui mortui judicandi
persecutionis, breviter complectitur tolum, quod
sint, pusilli et magni, recapitulando dicit tanquam
ullirno jam judicio diabolus, et cuin suo principe
ad id rediens, quod praeterierat, potiusve distule-
civilas inimica passura est. Dicit enim Etdiabolus
rat Et exhihuit mare mortuos qui in eo ermt, et
:

qui seducebateos, missus est in stugnum igni^ et sul-

mors et infernus reddiderunt mortuos quos in se lia-
phuris quo bestia et pseudopropheta ; et cruriahuntur ^
bebant [Ibid., 13). Hoc procul dubio prius factum
die ac nocte in siecula sgeculorum (Apoc. xx, 9 e( 10). essent raorlui judicati et lamen iilud
est, quam :

Bestiam bene intelligi ipsam impiam civitatem, est. Hoc est ergo quod dixi, recapi-
prius dictum
supra jam diximus. Pseudo vero propheta ejus id rediisse quod intermiserat. Nunc
tulando cum ad
aut Anlichristus est, autimago illa, id est ligmen-
aulera ordinera tenuit, atque ul cxplicaretur ipse
tum, de quo ibi locuti suraus. Post hajc ipsum no-
ordo, comraodius ctiam dejudicatis mortuis, quod
vissimum judicium, quod erit in secunda resurrec-
jara dixerat, suo repetivit loco. Cum enim dixisset,
tione mortuorum, quae corporura cst, rccapitulando
Et exhihuit mare mortuos qui in eo erant, et mors ct
narrans, quomodo fuerit sibi revelatum, Et vidi,
infemus reddiderunt mortuos quos in se hahebanl
inquit, thronum magnum ct candidum, et scdentem,
mox addidit quod paulo ante posucrat, Et judicali
super eum, cujus a facie fugil cmlum el terra, et
sunt singuli secundum fncta sua. Hoc est enim quod
locus eorum inventus non est (Ibid., H). Non ait, Vidi
supra dixerat, Et judicati sunt mortui secundum
thronura magnum et candidum et sedenlem super
facta sua.
eum, et ab cjus facic fugil ccelum et terra quo- ;

niam non tunc faclum esl, id est, antequam essot

CAPUT XV. — Qui sint mortui, quos ad judicium
de vivis et mortuis judicatum sed eum se vidisse
:
quosmors et inferi reddiderunt-
cxhibuit mare, vel
dixit in throno sedentem, a cujus facie fugitcoclum
et terra sed postea. Peracto quippe judicio tunc
; Sed qui sunt mortui, quosexhibuit mare, qui in
essR desinet hoc coclum et hajc terra, quando inci- eo eranl? Neque enim qui in mari moriuntur,
piet cssc coclum novum et terra nova. Mulatione non sunt in inferno, aul corpora eorum servantur
namque rerum, non omni modo interitu transibit in raari aiit, quod est absurdius, mare habebat
;

hic mundus. Unde et Aposlolus ail, Pneteril enim bonos mortuos, et infernus malos. Quis hoc puta-
figura hujus mwidi, volo vos sinc sollicitudine esse (I veril?Sed profecto convenienter quidam hoc loco
Cor. VII, 31 et 32). Figiira ergo praelerit, non na- marc pro isto sa;culo positum accipiunt. Cum
tura. Cum crgo se Joannes vidissc dixisset seden- ergo ct quos hic inveniet Christus in corpore cons-
tcmsupcr tlironum, a cuju.s facie, quod postea fu- lilutos, siiiiul significarel cum iis qui resurrccturi
iurum cst, fugit cmlun) ct lcrra Et vidi, inquit, :
suiil .iudicandos, etiam ipsos mortuos appcllavit,
et bonos ciuibus dicitur, Mortui cnim estis, et vita
vestra abfcondita esl cum Christo in Dco (Coloss. in,
/ihis uliijui ernnt 3) ; ct nialos de quibus dicitur, Sine
mortuos sepelire
1 In (|uil)us(laiii M«s ,

2 Sic ninmiscripli jnxla graccuin. Kdili vpro, et pseu-

dopfophriae e.vcvucialmuluv. Porro parricula, f', pro- '
Iln Mss. At cdili, quidqttid a faciente recoli
xin)(5 anlc vrrbum, cruciahuiitur, (ii-esl (|uidem in
iinpipssis oditionis Vulgalnc, scil in antiquis Inmcn Cor-
tin
(a) Abcsl vox, uniuscujusquc, nVulgalaet a graeco
\
beiensibus Kibliis Intinisi rcpcrilur. textu Apocalypseos.
C81 ]>im':il VIGICSlMliS. 082
mortnox mos {Malth. viii, 2?). Possunl morlui cliiiin lcin, n ciijiis fiicio fuf^il cndtini cl lcrrn. Judiculig
proptcr lioc dici, quod inort'iliii gcruiil ooriinrii : (|ui|i|)i; hiH, i|ui scripti noii Hiint in libru vilas, ct
iiiido Apostoliis, Corpus (iuido>n,\i\i\\i\t,viorlitum ent in irtcrnum ignoni iniHHis (qui i^niu cujusini)di, ct
yropte.r icccatum : s})t'rilu<! (lutcm vila esl proflcr in (|titi intindi vtd rcrtitn piirti' fiitiiruH Hit, hDiiiiiiciii

justiliam [liom. viii, 10) : iilruiiKjUo in hoiuiiio vl- Bcirc arbitror noniincni, nisi furlo ciii S|iiritus di-
vcnlo, atiuc iii htie corporo coustituto cssc ilciiioiis- viuus oslondit), tunc li|^ura hujus mundi rnunda-
trans, cl corpua niorluuiu, ct ppiritnin vitiun. Nco noruni i(,'iiiuiii conllugraliuno pra?lcribit, sicul fac-
tainci» di.xit corpiis niurlalo, siil iiiorluuin : (|iiuin- tum cst aiuiidanaruiii ui|iiarnm inundationo dilu-
vis cuilcni paiilo poat ctiain niorlaliu corpora [Ihid, viuni. Illa iliiquc, ul dixi, (•uiidusTationo miinduna
ll),8icut usituliua vocanlur, uppclloi. Uoa ergo elemenlorum corruplibilium qualitalcs, ([\itD corpo-
mortuos exhilniit \\)i\vo, cjui in oo cratil, id cst, ribus no.stris corruplihilihtiB congruchant, ardcndo
e.xhibuit honiincs hoc sajculum, ijuicuniquo in pcnitu!; int(>ribuiit atquc ifisa siibslantia caa (jua-
;

eoerant, qniu nonduin obicraiit. l'J inors et iufcr- lilatcs habebit, qucc corporibus immortalibus mira-
niis, '\\\i\\\\\,rcdi.{idcrunL Diortuos, (/uos iii f^c hubcbaut. bili mntationo convcniant ut scilicet miindus iri :

Maro oxhihuit, quia sicut invoiiti sunt, adfucrunt: iiudiiis innovatus, aplc uccoinmodclur hominibus

mors vero et infcrnus rcddiderunt, quoniam vila>, etiani carne in mclius innovatis. Quod autem ait,
dc qua jam exicrant, rcvocarunt. Ncc frusira for- Kt murc jani non est : ulrum maximo ilio ardore
tasse non salis fuit ut diccrct mors, aut iufernus; siccctur, an ct ipsum vertatur in mclius, non fa-
sed ulrumque diclum est mors, propter bonos, : cile di:<eria!. Ccclum quipponovuin et terram novam
qui tantuniinodo morteni perpcti polucrunl, non fulurain logimus do mari autern novo aliquid me
:

et infcrnum infernus autem proplcr malos, qui

;
uspiatn lcgis?e, non recolo nisi quod in hoc oodcm ;

etiam pccnas apud iiifBros pcndunt. Si enim non libro reperitur, tanquam marevitreum simile crijs-
absurde credi videlur, antiquns etiam sanclos, qui lallo [Apoc. IV, 6 xv, 2). Sed tunc non de isto finc
;

venturi Chrisli tcnucrunt rKJcm, locis quidcm a siwculi nec proprie dixisse videtur
l(>queb:itiir :

lormentis impiorum remotissimis, scd apiid inferos mare, scd tanqnam mare. Quamvis et nunc, sicut
fuisse, donec eos inde sanguis Christi et ad ea loca ainat prophetica lociilio propriis verbis translata
descensus crucrel, profccto deinceps boni lidelcs misccre, ac sic quodammodoquod dicitur, velare
effuso illo pretio ,jam redcmpli, prorsus infcros potuit de ilio mari dicere, Et mare jam non est ; de
nesciunt, donec etiam receptis corporibus, bona qno supra dixerat, Et exhibuit mare mortuos, quiin
recipiant quae merenlur. Cum autcm dixissct, FA eo eranf. Jum enim tuncnon crit hoc sseculum vila
judicati sunt singuli secundum facla sua; brevitor niorlalium turbulealutn etprocellosum, quod maris
suhjecit, quemadmoduin El mors fuerint juiiicati : nominefiguravit.
stagnum ignii : his
el infernus, inquit, niissi sunt ia
nomiaibus signiOcans diabolum, quoniam mortis CAPUT XVII. — De Ecclesiie glorificalione sine fine
est auclor et infernarum poenarum, universamque post finem '.

simul daemonum societalem. Hoc cst enim quod

supra evidentius praeoccupando jam dixerat, et Et civitatem, inquit, magnam Jcrusatem novam
diabolus qui seducebat eos, missus est in stngnum vidi descendenlem de a Deo, aptatam, qtiasi nO'
ccelo

ignis et sulphuris. Quod ibi vero obscurius adjun- vam nuylam ornalam marito suo. Et audivi vocem

xerat, dicens, Quod et bestin, et pseudopropketa ; hic magnam de ihrono dicenlem, Ecce iabemaculum Dei
apertius, Et quinon sunt,\n({\i\\,invcntiin libro vit-:e cum hominibus, et habitabit cum eis, ct ipsi erunt po-
scripti missi sunt in
, stagmim ignis{Apoc. xx,ii,lo\ pulus tjus, Deus erit cum eis. Et abstergel Deus
et ipse

Non Deum liber iste commeraorat, ne oblivione fal- omnem lacrymam ab oculis eorum; et mors jam non
latur: sed praedeslinationem significat eorum, qui- erit, neque lucfus, neque clamor, sed nec dolor ullus,

bus aeterna dabitur vita. Ncque enim nescil eos Deus, quia priora abierunt. Et di.vit sedens in ihrono, Ecce
et in hoc libro legit, ut sciat sed potius ipsa ejus : nova facio omnia {Id. xxi, 2-5). De C(b1o descendere
praescientia de illis, quae falli non potest, liber est isla civitas dicitur, quoniam ccelestis est gratia,
vitae, in quo sunt scripli, id est, ante praecognili. qua Deus eam fecit. Propter quod ei dicit etiara
per Isaiam, Ego sum Dominus faciens te («) {Isni.
XLV, 8). Et de coelo quidem ab inilio sui descendit,
CAPUT XVI. De ccelo novo, et terra nova.
ex quo per hujus sa^culi tempus, gratia Dei desuper
veniente per lavacrum regeneralionis in ^ Spiritu
Finito autem judicio, quo praenuntiavit judican-
sancto misso de co^Io subinde cives ejus accres-
dos malos, restat ut etiam de bonis dicat. Jain
enim quod brevitera Domino dictum esl,
explicavit cunt. Sed per judicium Dei, quod erit novissimura

supplicium setcrnum; sequitur, ul ex- per ejus Filium Jesum Christum, tanta ejus et tam
Ibunt isti in
plicel quod etiam ibi connectilur, Justi nutem in
nova de Dei munere claritas apparebit, ut nulla
remaneant vetustatis vestigia : quandoquidem et
vitam xlcrnam(Matth. xxv, 46). Et vidi, inquit, coe-
corpora ad incorruptionem alque iramortalitatem
lum novum, et terram novam. Nani primumcoelum et
terra prima * recesserunl, et mare jam non est (Apoc. novam ex vetere corruptione atque mortalitate tran-
XXI, i). Isto fiet ordine, quod superius praeoccu-
pando jam dixit, vidissc se super thronum seden-
1 Tta Mss. Editi vero, pcsf mortem.
2 Plurc? inanuscripli omittunt, in.
la) Sequitur editionom septuasinta Interpretum,
' la omnibus Mss. deest, prima. quae graece tiabet, o htisas se ; ubi Vulgata latine,
creavi cum.

Patrol. XLI. (Vingt-dcux)

 . ;

683 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 684

Bibunl. Nam hoc de islo tempore accipere, quo judicio scripserit: Venient, inquit, in novis-
d(! lioc

rpgnal cum Rege suo

' impuiien- mille annis, siino dierum
illusione iiludentes, secundum proprias

tiae nimifiB mihi videlur:cum apertissime dicat, concupisceutias suas euntes, et dicentes, Ubi est pro-
Absirrget Deus omnem Uicrymamab oculls eorum ; et missum prxsenlice ipsius ? Ex quo enim palres dormie-
mors jamnon eril, nequc luclus, neque clamor, sed runt, sic omnia perseverant ab iuHio creuturx. Latet

nec doloruUus. Quis vero tam sil absurdus, et obs- enim illos hcc volentes, quia cceii erant olin: et

linatissima contentione vesanus, qui audeat affir- terra de aqua, et per aquam constituta Dei verlo
mare in hujus mortalitatis flerumnis, non dico po- per qux, qui tunc erat mundus, aqua inundatus,
pulum sanclum, sed unumquemque sanctorum, deperiit. Qui autem nunc sunt coeli et terra, eo-
qui hanc vel ducat, vcl ducturus sit, vel duxerit dem verbo repositi sunt, i'jni reservanJi in diem
vitam, nulias habentem lacrymas et dolores cum ; judicii ei perditionis hominum impiorum. Hoc unum

polius quanlo quisque est sanctior et desiderii vero non latcat vos, charissimi, quia unus dies apud
sancti pienior, tanto sit ejus in orando fletus ube- Dominum, sicut mille anni ; et milie anni, sicut dies
rior? Annon est vox civis * superniE Jerusalem, unus. Non tardat Dominus promissum, sicut quidam
Factae sunt milii lacnjmae mex panis die ac nocle tarditaiem existimunt : sed paiienter fert propter vos,
[Psal. iLi, 4)? el, Lavabo per sinyulas nocles lectum nolens aiiquem perire, sed omnes in poenitentiam
meum, in lacrymis meis stralum meum rigabo {Psal. converti. Veniet autem dies Domini ut fur.in quo casli
VI, 7) ? et, Cemilus meus non esl absconditus a te magno impetu transcurrent : elementa autem ardentia
{Psal. xxxvii, 10) 1 et, Dobr meus
renovalus esl {Psal. re.solventur ; et terra, el quseinipsa sunt opera exu-
xxxviii, 3)? Aut vero non ejus filii sunt, qui ingc- rentur. His ergo omnibus pereuntibus, quales oportet
miscunl gravati, in quo nulunt exspoliari, sed su- esse vos in sanctis conversaiinnibus exspectantes, et
pervestiri, ut absorbeatur inorlaie^ a vita (II Cor. properantes nd prsesentiam diei Domini, per quam
V, 4j? qiii primitias hubentes Spi-
Nouneipsi sunt, cceli ardf-ntes solventur, et elrmenta ijnis ardore de-

ritus, insemetipsis ingeiniscunt, adoplionem exs- coquevtur? Novos vero coeios, et terram novam, se-
pecianles, redemplionem corporis sui {Rom. viii, cundum promissa ipsius, exspeclamus, in quibus jus-
23)? An ipse apostolus Paulus non erat supernus iitia inhabit'it (II Peir. iii, 3-13). Nihil hic dixit de

Jerosolymilanus, vei non multo magis hoc eral, resurreciione mortuorum sed sane de perditionc
:

quando pro Israelitis fratribus carnalibus suis Iris- mundi hujus satis. Ubi efiam commemorans faclum
titiy illi magna, et continuus dolor cordi ejus
erat ante diluvium, videtur admonuisse quodammodo,
{liom. IX, 2)? Quando autem rnors non erit in ista quatenus in fine mundum
istum peri-
hujus saeculi
civilate, nisi quando dicetur, Ubi est, mors, conten- turum esse credamus. Nam et illo tempore perisse
tio tua (a) ? uhi est, mors, acttleus tuus'/ Aculeusau- dixit, qui tunc erat, mundum nec solum orbem :

lem morlis est jiecratum (l Cor. xv, 55 et 56) ? Quod ternc, verum etiam ccclos, quos ulique istos aerios
tunc utique non erit, quando dicelur, Ubi esi ? Nunc inlelligimus, quorum iocnm ac spaliuin tunc aqua
vero non quiiibei intiinus * civis illius civilatis, sed creacen-io superaverat. Ergo totus,aut(.ene tolusaer
idHrn ipf<e Joauues in Episiola t-ua claiiiat, Si dixf- iste ventosus (quod coelum vel putius coelos vocat,
rnnus qnia peccalum non luibemus, jio.s itsosse iuciniu>!, sed iplos uliciue imos, non illos suprenios, ubi sol,
et veritnsin nobis von est (I Joun. i, 8). Et in boc et luna, et sidera con>ililuta sunt), conversus tuerat
quidem libro, cujus nomen est Apocalyiisis, obscure iii humidam quahlatem {a) atque hocmoJo cum
;

mulla dicuntur, ut mentem lcgentis exerceant, el terra perieral, cujus tcrrae utique prior facies tuerat
pauca in eo sunt, ex quorum manifcslatione indu- delela diluvio. Qui autem nunc sunt, inquit, cceli et
genlur caelera cum labore maxinie quia sic eadem :
ierra, eodem verbo refwuti sunt, i'jni reservandi in
multis modis rcpetit, ut alia alque ulia diccre vi- diemjudicii et perdiiionis hominumimpiorum. Froinde
deatur cum aliter atquc aliter haec ipsa dicere
; qui cocli, et quaj lerra, id ost, qui mundus, pro eo
vesligetur. Verum in his vcrbis, utd ait, Absterget rnundo qui diluvio periit, ex eadem aqua repositus
Deus omnem lacrymam ab oculis eorum; et mors jam est, ipse igni novissimo rescrvatur in diem judicii
non neque luclus, neque ciamor, sed nec dolor
eril, et perditionis hoininum impiorum. Nam et hoini-
ullus : luce dicta sunt dc sreculo futuro et
tfinla nuiii, proplcr mafinam quamdam commutalionein,
immortalile atque ffiterniiale sanctorum (tunc eniui non dubilal dicere perdilionern futuram cum ta- ;

solum, atque ibi solurn isla non erunt), ut nulla nien eoruin, quamvis iu aelernis pocnis, sit mansu-
debeamus in Lilteris sacris qu,Trerevci legerc ma- ra natura. Qusrat lorsilan aliquis, si post factum
nifesla, si ha;c pulaverimus obscura. judicium raundus iste ardcbit, antequara pro illo
cudum novum, et lerra uova reponatur, eo ipso
CAPUT XVIH. — Quil aposiolus Pelrus denovissimo tempore conflagralionis ejus ubi erunt sancti, quum
Dei judicio p rxd ica r i l cos habentes corpora in aliquo corporali loco essc
necessc sit. Possumus respondcre, fuluros eos esse
Nunc jara vidcamus, quid oliani aposlolus Pelrus
in superioribus parlibu;-, quo ila non asccndct llara-
mailiius incendii, quemadmodum nec unda diluvii.
» Editi, rrgnant. At M??., reynat refcrtur nd civi- ; Talia quippe illis inerunt corpora, ut illic sint, ubi
tatem rcrlnslom. csse volucrinl. Sed ncc ignera conflagrationis illiua
2 Sic manusrriiili. At cdili, loco, civis. habcnt, ciri-
pertimcscentimmorlalcsalque incorruptibiles facti:
tatis minus benc.
:

* Editi, morlale hoc. Abesl, hoc, n manuscriplis.

* Plerirpic Mss . in/iinius.
(a) Vidnlur iKitur non, nihos, lepisse npud Pan-
lutn, ut Vulgnta, qiiae victoria vertil sed, neikos. ;

Ff pic Ambro9iu9 et Hieronymu? intcrim legunt. Lid. {n) Cont lib 3 de Gcn. nd Lilt., nn. 2, 3.
VlVBS.
685 I.inKIl VIOESIMUS. 686
sicnl ' viroruin Irium corruplibilia corpora atquc; quam ipso .sil tomplum Dci, quod oflt Kcciosla : ti-
morlalia, in camino ardonti vivoro illojsa [xiliionint nit diciiiiuH, Hedel in nmiciiin, id osl, vcliit ami-
{Dan. m. ?i). ciia vol si quid aliud islo luoutioiiis gonero dici
;

solot. Quod aulora ait, Et nunc quid detineat scitis,

f
CAPUT XIX. — Quid itposlolm Paulus Tlwssnloni- id est, (|iiid sil in mora, qufo caiisa sil dibitionis/

censibus scripscrit de manifcstaliouc Anlicliristi, cju8, ut rcvclctur in suo teinpore, scitis qiiuninm' :

cujus tcniiius dics Doniini suhrqurtur. Bciro illoH dixil, aperto lntc dicoro noluit. Kt ideo
nos qiii nesciiniia (|iiod illi scicltanl, porvoiiire cum
1. Mullaa evnngolic.ia apostoiifiitJiiiic s-onl» iilias laboro ad id (]iio(i .scnsit Apostolus, cupimus, noc
de divino iato judicio novissiini) vidoo inihi osso valemtis : pr.Tsorlim (iiiia ct illa qiiie addidit, huno
praileronndag, no hnc voluinen in nimiain hmgilu- sonsum faciunl oliscuriorom. Nain (piid est, Jam
dinom provolvalnr'^ niodu c?t pr.olo-
: scil millo eiiiin inijsterium iniquitnlis operatur. Tantum qui mo-
reundua aposlolus Pauliis, iiui scribons ad Thcssa- do (ciicl tenent, doncc de medio fiat ; et lunc revelabi-
lonicenses, lioijtimus, in^jiiit, ros, fratrcs, per adven- tur inifjuus? Kgo prorsua quid dixeritj me fateor
lum Domiui nostri Jesu Cliristi, et noslrie congrcga- ignorare, Suspiciones tamcn hominum, quas vel
tionis in ipsum, ut non cito moveamini mente, veque audirc, vel legero polui, non tacebo.
ierreamini, ncque per sjiirituin, neque per verbum, 3. Quidain putant hoc de impcrio dictum fuisso
neque per epistolam tunqnam per nos missam, quasi llomano ct propterea Paulum apo?toIum non id
; .

instet dies Domini : iie qnis vos scducat ullo modo, re voliiisso, no calumniam videlicet
apcrte scribcre j
Quoniam nisi veneril refiiga ('/) jirimum, ut revelalus uod Romano imperio malc optaveril,
incurroret, quod
homo |
fueril pcccali, flius interitus, qui a Ivcrsutur cuin sperareti
lur fplernum ut hoc quod di.xit, Jam
: jl
el superextoUilur supra omne quod dicitur Deus, aut cnim mijsteriam iniquitatis operatur, Neronem vo-
quod colilur ita ut in templo Dei sedcat, oUentans^
;
luerit intelligi, cujus jam facta velut Antichrisli
se tanquum sit Deus. IVo»? rclinetiH in memoria, quod viilcbantur. Undo nonnulli ipsum resurreclurum,
adhuc cum essem apud vns, hxc dicebain vobis? Et et futurum Antichristum suspicantur («). Alii vero
nunc quit detineat sciiis, ulreveletur in suo tempore. nec occisum pulaiit, sed subtractum potius, ut pu-
Jam enim mysterium iniquitntis operatur. Tantum taretur occisus ot vivum occuUari in vigore ip-
;

qui modo tenct teneal, doncc de medio fat : et lunc siusffllatis, in qua fuit, cum crederetur exsiinctus,
revelabilur iiiiquus*, quem Dominus Jesus iuterficiet donec suo tompore revcletur, et re.-tituatur in re-
spiritu oris sui, et evacuabit iliumina'.ir,ne pnesenti.e gnum(&). Sed multum mihi mira est hasc opinan-
sux einn, ciijus cst prxsentia secunduin op:'rali'.niem tium tiinla prsesumptio. Illud tamen quod ait
satanae, in omni virtide, et signis, ei prodiijiis inen- Aposiolu^, Taiilum qui modo lenet teneat, dunec de
dacii, el in omni seduclione iniquilalis, his qui pe- medio fiat : non absurde de ipso Romano imperio
reunt ; pro co quod dilectionem veritahs non rccepc- creditur dictum, tan(}Uini dictum sil, Tantuiii qui
runt, ut salvi ferent. Et ideo mi'tet illis Deus ope- modo iniperal imperet, donec de medio fiat, id
rationem erroris, ul credant mendacio, el judiccnlur est, de medio toUatur. El lunc revelabifur iniquus:
omnes qui non crediderunt verilali, sed consenserunt quein sigTificari Antichristum, nullus ainbigit. Alii
iniqnitnti (II Thess. ii, 1-11). vero et quod ait, Quid detineat sciiis; et, mysterium
dubium est, eum de Antichrislo isla di-
2. Nulli operari iniquilatis, non putanl diclum, nisi de ma-
xisse diemque judicii (hunc enim^ appellat diem
;
lis el lictis, qui sunt in Ecclesia,, donec perveniant
Domini) non esse venturum, nisi ille prior venerit, ad lanlum numerum, qui Antichrislo magnuin po-
quem refugam vocat, ulique a Domino Deo. Quod pulum faciat-el hoc esse myslerium iniquitatia,
si de omnibus impiis merilo dici potest, quanto quia videtur occultum. Hortari aulem Aposlolura
magis de isto ? Sed in quo tcmplo Dei sit sessurus"^, fideles, ut in Dde quam tenent lenaciter perseve-
incertum esl utrum in illa ruina lempli, quod a
:
rent, dicendo, Tanturn qui modo ienct leneat, donec
Salomone rege construcluni est, an vero in Eccle- de medio faf : hoc esl, donec exeat de medio Eccle-
sia. Non enim templum alicujus idoli aul dasnionis,
siae mysterium iniquitalis, quod uunc occultum
templura Dei Apostolus diceret. Unde nonnulii, esl. Ad ipsum enim myslerium perlinere arbitran-
non ipsura principem, sed universum quadammo- tur, quo(l ait in Epistola sua Joannes evangelista,
do corpus ejus, id est, ad eum pertinentem homi- Pueri, novissima hora esl : et sicut audislis, quod An-
nura multitudinera, simul cum ipso suo principe tichiilus venlurus; nunc autem anlichrisii multi
sil
hoc loco inlclligi Antichristum volunt rectiusque :
facli suut : unde cognoscimus quod novissima sit hora.
putant etiam latine dici, sicut in graeco est, non, Ex nobis exierunt : sed non erant ex nobis quod si
in templo Dei ; sed, in lemplum Dei sedeal {b), tan- fuissent, ex nobis, permansis^^ent ulique nobiscum
(IJoan. II, 18 el 19). Sicut ergo anle flncm in hac
hora, inquiunt, quara Joannes novissimam dicit,
1 Nostri codices, si. M. exierunt multi haeretici de medio Ecclesiae, quos
2 Aliquot Mss., protendatur.
multos dicit antichristos : ita omnes tunc inde
Plures e vetcribus libris, ostendens.
'

In excusis, inic/uus ille. Abest,

* ille, a manu-
scriptis et a graeco textu Apostoli.
' Editi, ista dixisse, dieque judicii. Hunc enim, etc.

Emendantur ex manuscriplis. Conf. Hieron. in Dan. xi, et Sulpitium Sever.

{a)
Edili. ut Deus sit ses.surus. Abest, ut Deus, a ma-
''
lib. 2 Hist.. cap. 29.
nuscriplis. (6) Vid. Suct. in Nerone, cap. 57, et Tacit. Hist. lib.
(a) In Vulgata, discessio. 2, cap. 8.
[b) 'Q7Xi y.j-zh-i £'.; xov v/ov :o'j eioj w? Seov y.aOijai.
 ;

687 DE CIVITATE DEI, S. AUCxUSTINI 688

nnn ed Christum, sed nd illum novis-

exibiint, qui mortuus est, et resurre.nt : iia et Deus eos qui dor-
simum Antichrislum perlincbunt, et tunc revelabi- mierunl per Jesum, adducet cum eo. Hoc enim vobis
dicimus in verbo Domini, quia vos vivenles, qui reli-
tur.
Alius f>rgo sic, alius aulem sic Apo?toli obscu-
4.
qai sumus in adventum Domini, non prxvenicmus
ra verba conjectant quod taracn cum dixisse non
:
eos qui anle dormierunt : quouiam ipse Dominus in

dubium est. Non veniet ad vivos et mortuos judi- juasu, et in voce Archangcli, et ia iuba Dei desccndet

CHndo!= Ghrislus, ni^^i prius vt-neril aii scducendos de cido ; et mortui in Chrisio resurgenl primo^

in anima uiorluos advcrsarius cjus Anlichristus ;

deinde nos viventes, qui rcliqui sumus, simul cum
illis rapiemur in nubibusin obvium Christo in aera;
quamvis ad occullum jam judicium Dei pertineat,
ct ita scmpcr cum Domino erimus (I Thess. iv, 12-
quod ab ilio seduccntur. Prxsentia <\u\p[)C ejus cril,
aicutdictum est, secundimi operalionem salanx, in 16]. Ila;e verba aposlolica rcsurrectionem mortuo-

omni virtute, et signis, et prodigiis mendacii, et in rum futuraii), quando venict Dominus Christus,
omni seductione ini^juitatis, his qui pereunt. Tunc utique ad vivos et morluos judicandos, praeclaris-
enim solvetur salanas, ct per iilum Antichrisluin sime oslendunt.
in omni sua virtute mirabiliter quidem, sed men- 2. Sed quseri soiet, ulrum illi quos hic viventes

daciler operabilur. Qure' t»olel ambigi uirum prop- invenlurus est Christus, quorum personom in se
terea dicta sint signa et prodigia mendacii, quo- alque ilios qui tuncsecum vivebant, transfigurabat
niam mortales sensus per phantasmata deceptu- Aposloius, nunquain omnino moriluri sunt an ;

rus est; ut quod non facit, facere vi.lealur nn : ipso teniporis puncto, quo cum resurgentibus ra-
quia illa ipsa, etianis^i crurit vera proiiigia, ad men- pientur in nubibus in obviam Christo in aera, ad
dacium perlrahent credituros non ea potulsse nisi immortalitatem per mortem mira celeritate transi-
divinitus fieri, virtutem diaboli nescientes; maxi- bunt (a). Neque enim dicendum est, fieri non posse,
me quando tantam, quantam nunquatn habuit, ac- ut duin per aera in sublime porlantur, in illo spa-
ceperit polestatem-. Non enim quando de cqjIo lio et morianlur, el reviviscant. Quod enim ait, Et

ignis ceciilil, el tantam familiam cum lantis grcgi- ita semper cum Domino crimus : non sic accipien-

bus pecorum sancti Jub uno impelu absuinpsil, dum est, tanquam in aere nos dixerit sempercum
et turbo irruens et domum dejiciens lilios ejus oc- Domino esse mansuros quia nec ipse utiquc ibi
;

cidit [Job i), phanti.smala fuerunt quae tamcn fue- :

niancliif, quia veniens transiturus est. Venienti

runtopera satana3,cui Deusdederal hancpotestatem. quippe ibitur obviam, non in;inenli sed ila cum :

Propier quid horum ergo dicta siut prodigia et si- Domina erimus, id est, sic erimus habentes* corpo-
gna mendacii, lunc potius apparebit. S^.d proptcr r,i sempilerna, ubicumque cum illo fuerimus. Ad
quodlibet horum dictum sit, seducentur eis sii^nis^ hunc autem sensum, quo existiraeraus etiam illos,
atque prodigiis, qui soduci mercbuntur pro eo : quos hic vivos invcnturus est Dominus, in ipso
quod dileclionem veriiati$,\nqu\i, non receperunt, ut parvo spatio et passuros morlem et accepturos im-
salvi fierent. Noc dubitnvit Apostolus aildere, et morlalilatem, ipse Apostolus nos videlur urgore,
dicere Ideo mittet illis Dcits operulionem irroris,
;
ut ubi dicit, In Cliriiio cmucs viviftcabuntur (1 Cor. xv,
credanl mendacio{a). Deus enim mittet, quia Deus 22) Ciim alio loco de ipsa loqucns resurrectione
;

diabolum facere ista pcrmittct, justo ipso judicio, corporum dicat, Tu quod sevwias, non vivificatur,
quamvis faciat illc iniijuo malignoque consilio. l'l nisi morialur {Ibid., 36). Quoraodo igitur, quos vi-

judicentur, inquit, omnes qui non crediderunt verita- vcntcs hic Christus inveniet, per immortalitalcm
li, Proinde judicati se-
sed conscnserunt iniquiUiii. in illo vivificabuntur, etsi non moriantur; cum vi-
ducentur, judicabuntur-
et seducti bcd judicati sc- dcamus propter hoc esse dictum, Tu quod seminas,
ducentur illis judiciis Dci occulle justis, juste oc- non vivificatur, nisimoriatur?^ Aut si rccte non di-
cultis, quibus ab initio peccati rationalis craluroe cimus sorainari, nisi ca corpora hominum, quas
nunquam judicare cessavit scducti autcm :judica- moriendo quoquo niodo reverluntur in terram ;

bunlur novissimo manifcsloque judicio per Jesum sicut sese habct etiam illa in Iransgressorera pa-
Chrislum, juslissime judicaturum, injustissime ju- trcm gcneris humani divinitus proluta scntentia,
dicatum. Terra es, ct in tcrram iii, 19): fatcnduin
ibis [Gen.

esl istos, quos nondum dc corporibus egressos,

CAPUT XX. — prima ad
Quid idcm aposlohis in cum vcniet Christus, invcniel, et istis verbis Apos-
eosdem Epistola de resurreclione morluorum do- toli, et illis dc Genesi non tencri quoniain sursura
:

cuerit. in nubibus rapti, non utique seminanlur quia nec ;

eunt in lerrara, nec redeunt; sive nullam prorsus

Sed hic Apostolus tacuil de resurrectionc mor.
i. cxpcriantur morlcm, sivc paululum in aerc morian-
tuorum ad cosdem autem scribcns in F^pislola
:
tur.
prinia, KolumuSy inquit, ignorare vos, fralres, de 3. Sed aliud rursus occurrit, quod idcm dixit
dormienlibus, ut non conlriMemini, sicul ct cxteri, apostolus, cum de rcsurrcctione corporum ad Go-
qui spcm non habent. Nani si credimus, guod Jesus

« Ita Mss. At editi, Quod.

Sic Vind. Am. el Ms?. At Er. ct Lov,, accipiet pole-
' * Noslri codd., primi. M.
2 In edilis, semper habentes Abest, semper, & ma-
staleni.
» Sola cditio Lovaniensium. seducenlur ejus si- niipcriptis.
rnis.
•^
Editi, 7iisi prius moriatur. rarticula, priu.';,

cxponunt Amlirosiu?. .lonn- non est in manusrriptis, neque in grneco tcxlu

(a' Do Jiulacis lior
ncs Clirvsostomiis. Tlioo.lorclnP, nlii, ot ip^c Hic- Aimsloli.
11 iu l.pislola 151, ad Algasiam. (rti Vid. Epist. 193, ad Mcrcatorcm, lib. de oclo Dul
rnnymii?", quaestione
COQCAICS. citii Quaest., q. 3, ct alibi.
 ;

689 LiHMii vi(ii':siMiis. 690

rinlhioa lcxiuorcAur: (hnncs rdsurnciiias; vcl, siciiL mpra promiHimiH, do hoc jiidicio Dol
jmii, Hioiit

alii codicos liabcnt, Oinncs donnicmus [a) (1 Cor. novisHimo olium prophotici vctoros libri ()iiid pr.n-
XV, 51). Ciiin orgo noc roaiiiToclio (iori poasil, nisi nnntiavorinl, (|tiiinlufn snlis osso vidobilur, dcbo-
mors prmcosBoril noo (lorniilionoin poflsinius iilo
;
iiiiis «stoniloro : qii.o, aicut urhilror, nou lunta
loco infolligcro, nisi niorUun ; (inoniodo oinnns vol morn noroflHO crit tractari ol c.xponi, ai iatiH, quao
dormicnl, vel rosurgont, si tiun niulli, quos in cor- prtemisimus, lector curuvcril adjuvari.
pore invontnrna cst C.hrialus, noc fioriniont, noc
rosurgenl? Si crgo sanclop, qni rcporioutnr Chria- CAPUT X.KI. — Quid Isaias propficlam dc mdrliiorum
to voniento vivontcs, eiquo in ohvium rupiontur, rcsurreclione cl de rcirihulione judicii sil loculus.
credidcrimus iii cmlom ra[)tu do morlalilins cnrpo-
i. Prnphola Isaias, ftesurrjenl, inqiiit, morlui, et
ribus exitiiros, ot ad oadcm mox immorlaliu rcdi-
rcsurgenl (jui in scpulcris eranl : cl ixlabuiilur omnes
turoa, nulhis in vorbis Aposloli putioinur angustias,
qui sunl in lcrra ; ros enim (jui ahs te esl, sanitas iLlis
sive nbi dicit, Tu qnod seminas, non vivificittar, iiisi
est : terra vcro impiorum cadct (Isai. xxvi, 19, sec.
mor ialur ; s'\\o uhi dicit, Omncs resur(jemus ; tiul,
Omnes dormiemus: quia nec illi pcr inimorlalita-
Totum illud siiporius ad rcsurreclionom pcr-
L.K.K).

quumliliet paululum, ta- tinctheatorum. Quod aulcm ait, Terra vero impio-
tein vivilicabnnlur, nisi,
nion ante moriantiir ; ac per hoc et a rcsnrreclione rum cadel, benc intelligilur diclum, Gorpora vero
non erunl alicni, quum dormitio pra^ccdit*, quam- impiorum ruina damnationis excipict. Jam porro si
vis brevissima, non lainen nnlla. Cur aulcra nobis de bonorum rcsurreclione quod dictura est, dili-
incredibile videalur, illam mullitudincm corporum
gentius et distinclius velimus intuori, ad primam
in aere quodammodo
seminari, atque ibi protinus referendum est quod diclum est, I\esurgent mortui
ad secnndam vero quod scquitur, el resurgent qui
immortaliter alque incorruptibilitor reviviscere,
in sepulcris erant. Jam inquiramus sanc-
si el illos
cum credamus, quod idein ipse Apostolus apertis-
tos, quos hic vivos inventurus est Dominus, eis
simedicit', in ictu oculi futuram resurreclioncm
coiigrue doputabitur quod udjunxit, Et Ixtahuntur
(I Cor. XV, 52), et in membra sine fine viotura tan-
omnes qui sunt in terra ; ros enim qui abs te est, sa-
ta facilitale tamque inaistimaliiii velocilate reditu-
nitas illis est. Sanitatem loco isto, immortalitalem
rum antiquissimorum cadaverum pulverem?Nec
ab illa senlentia, qua homini dictum est, Terra es, rcctissime accipimus. Ea namque esl plenissima
el in lerram ibis, futuros illos sanctos arbitramur sanitas,qua3 non reficitur alimenlis tanqiiam quo-
immunes, si eorum morientium in terram non re- tidianis medicamenlis. Item de judicii die spem

cident corpora, sed sicut in ipso raplu morientur, prius dana bonis, deinde terrens malos, idem pro-
pheta sic loquitur IIxc dicit Dominus, Ecce ego
ita el resurgent, dum ferentur in aora. In terram
:

quippe ibis, est, in hoc ibis amissa vita, qiiod eras declino in eos ul flumen pacis, et ut torrens inundans

antequam sumeres vitam: id est, Hoc eris exnni- glotinm gentium. Fiiii eorum super liumercs porta-
matus^, quod eras anteqnara osses animatiis. Ter- buntur, et su}ier genua consolabuntur. Quemadmodum
si qucmmdter cons'detur, iui ergo vos conaolabcir ; et
rae quippe insufflavil Deus in faciem flatum
in Jerusalem consolabimini : et videbilis, et gnud bit
vitae, cum factus esf homo in animam vivam :

tanquam Terra es aniinala, qnod non

diceretur, cor vestrum, et ossa vestra ut lierba exorientur. tt '

eras terra eris exanimis, sicut eras. Quod sunt et cognoscetur manus Domini colentibus eum : it com-
;

anlequara putrescant omnia corpora niortuorum :

minabitur contumacibus. Ecce enim Dominus ul ignis
venict, (t ut tempestas currus ejus, reddere in indi
quod erunt el illa, si morientur, ubicuraque mo-
gnalione vindictam, et vestationem in flnmmn iijnis.
riantur, cum vita carebunt, quam continuo recep-
tura sunt. Sic ergo ibunt in terram, quia ex vivis In igne enim Domini judicabitur omnis terra, et in
hominibus terra erunt: quemadmodum it in cine- gladio ejus omnis caro : multi vulnerati erunt a Do-

rem, quod tit cinis it in vetustatem, quod fit ve-

;
mino {Id. lxvi, 12-16, sec LXX). In bonorum pro-
tus ; il in teslam, quod ex luto fit testa : et alia missione flumen pacis profecto * abundanliam pa-
sexcenta loquimur. Quomodo autp,m
sic fuiu- sit cis illius debemus accipere, qua mfijor esse n(3n
possil. Hac utiijue in fine rinabimur de qua in
rum quod runc pro nostrse ratiunculoe virihus ul- :

prEccedenti libro abundanter locuti snmus. Hoc flu-

cumque conjicimus, tunc erit potius, ul nosse pos-
mnn se in eos declinare diuit, quibus tantam bea-
simus. Resurrectionem quippe morluorum fuluram
esse in carne^, quando Chrislu.s venturus est vivos titudinem pollicetur, ut intellisiamus in illius feli-
judicaturus et mortuos, oporlet, si christiani esse cilatis regione, qua3 in C(Elis esl, hoc flumine om-

volumus, ul credarous. Sed non ideo de hao re nia satiari. Sed quia el terronis corporibus pax in-
inanis est fides nostra, si quemadmodum futura corruptionis atque immortalitatis inde inniiet^, ideo
sit, perfecte comprehendere non valemus. Verum declinare se dicil hoo fluraen, ul de surpernis quo-
dammodo etiam inferiora perfundal, et bomines
eequales Angelis reddat. Jerusalem (juoque, non
* Mss quam dormitione praecedunt. illam quse sorvit cum filiis suis, sed liberam ma-
,

Editi, Apostolus alibi apertissime dicit.

* Aljest,
alibi, a Mss.
' Sic Ms3. Editi, exanimis.
* In editis, cum
factus esset. At Mss , cum faclus 1 Sic nostri codices, ut infi-a coustanter Patrcs Be-
est. nedictini, ([ui hoc loco, sicut herba M.
" futuram et in cariie.
Mss , Recle. M. — 3 Ita Ms.«. Edili vero In bonorum pronii<sione se de-

Vid. Epist. 20."), nd Consenlium, n. 14, ct

{a, lib. de clinare dicit. vt fliimen pacis-. quod pro/ccto
3 Edili, vim influct. Melius Mss., indc in/luel.
octo Dulcitii Quaest., q. 3, n. 4.
 ; :

691 DE CIVITATl-: DEI, S. AUGUSTINI 692

trem noslram inlelligamus, secundum Apnstolum, nunc commcmorare monstrarct, adjunxit, Ei cogno-
seternam in cctlis {Gnlat. iv, 26). Ibi post labores scetur manus Domini colentibus eum. Quid est hoc,
acrumnarum curarumque mortalium consoiabimur, nisi manus distinguontis cultores suos a conlemp-
tanquam parvuli ejus in hurr.eris genibusquc por- toribus suis ? De quibus scquentia contexeos, Et
tati. Rudes enim nos et novos blandissimis adju- comminabitur, inquit, contumacihus, sive, utaitalius
toriis insolita nobis ilhi hcatitudo suscipiet. Ibi vi- inlerpres, incredulis. Nec tunc comminabitur sed :

debimus, et gaudebit cor nostrum. Nec expressit quee nunc dicuntur minaciter, tunc efficaciter im-
quid videbimus sed quid, nisi Deum? ut implea-
: plehuntur. Ecce enim Dominus, inquit, tit ignis ve-
tur in nohis promissum evangelicum, Beali mundo niet, et ut tcmpe.stas currusejus, reddere in indigna-
conle, iiuonium ipu Deum videbunt [Malth. v, 8); el tione vendictam, et vastationem in flamma ignis. In
omnia illa, quffi nunc non videnius, credentes au- igne enim Domini judicabitur omnis terra, et in gla-
lem, pro modulo capacitatis humanae, longe minus dio ejus omnis caro : multi vulnerati erunt a Domino.
quam sunl atque incomparabilitercogitamus. El vi- Sive igne, sive tempestate, sive gladio, pccnam ju-
debitis, inquit, ct gaudebit cor vestrum. Hiccredilis, dicii signiflcat: quandoquidem ipsum Dominum
ibi videbitis. quasi ignem dicit csse venturum, eis profecto qui-
2. Sed quoniam dixit, El gaudebit cor vestrum : ne bus pcenalis ejus eril advenlus. Currus vero ejus
putaremus illa bona Jerusalem et noslrum tan- (nam piuraliter dicti sunt) angeliea ministeria non
tummodo spirilum perlinere Et ossa, inquit, ves- ; inconvenienter accipimus. Quod autem ait, oranem
tra ut herba cxorientur : uhi resurreclionem corpo- terram et omnem carnem in ejus igne el in gladio
rum strinxit, veiut quod non dixerat reddens; ne- judicari, non eliam hic spirituales intelligamus et
queenim cum viderimus, fiet scd cum fueril facta*, ; sanctos, sed terrenos atque carnales, de qualibus
videhimus. Nain et de coclo novo ac terru nova jam dictum est, Qui terrena sapiunt {Philipp. ui, id) ;

Bupra dixerat, dum ea quoj sanctis promitlunlur in el, Sapere secmidum carnem, morsest {Hom. vni, 6):

fine, saepe ac mulliiormiler diceret ' Erii, inquit, : et quales omnino caro appelianlur a Domino, ubi
coelum novum etterra vova, et non erunt memores dicit, Non permanebit s/jiritus meus in hominibut is-
priorum, nec ascenrlent^ in coripsorum : sed Isetitiam tis, quoniam caro sunt (Gen. vi, 3). Quod vero hic

et exsultationem invenient in ea. Ecceego faciamJe- positum est, Multi vulnerali erunt n Domino : islo
rusalem exsultntionem, el populum meum Ixtitiam; vulnere fiet mors secunda. Potest quidem et ignis,
et exultabo in Jerusaleni, ct Isetabor in populo meo el gladius, et vulnus accipi in bono. Nam ct ignem
et ultra non audietur in illavox fletus (Isai. lxv, 17- Dominus velle se dixit mittere in mundum (Luc.
19, sec. LXX) : et cajtera, quaj quidam ad carnaies XII, 49). Kt visae sunt illis linguae divisae velut ignis,
jllos^^milleannos roferrc conantur. Locutiones enim quando venit Spiritus sanctus {Act. ii, 3). Et, ^on
tropicae propriis prophetico more miscentur: ut ad veni, inquilidem Douuiius, pacem mittereinlerram,
intellectum spiritualem inlenlio sobria cum quodam scd glaitium {Malth. x, 3i). Et sermonem Dei dicit
uliii ac salubri lal)ore perveniat: pigritia vero carnH- Scriptura gladium bis acutum (Hebr. prop-
iv, 12) ;

lis, vel incrudilaj alque inexercitatae larditas men- ter aciem geminam Testamentorum duorum. Etin
tis contenta lilteraj superficie, nihil putat interius Cantico canticorum, charitale se dicit sancta Ec-
requirendura. Haec de propheticis verbis, quae anie clesia vulneratam, velul amoris irapetu sagiltatam
istum iocum scripta sunt, satis dixerim. In hoc au- (Cunlic. II, 5, sec. LXX). Sed hic cum legimus vel
tem loco, unde ad illa digressi siimus, cum dixis- audimus ultorem Dominum esse venlurum, que-
sel, Et ossa vestra vt herba exorienlur, ul resurrec- madmodum clarum est.
haec intelligenda sint,
tiuDem quidem cariiis, seJ tamen bonorum^, se 3.Deinde brcviter commcmoralis eis, qui per
lioc judicium consumentur sub figura ciborum in
;

1 Editi, fient, sed cum fuerint facta. At Mss , fiet, Lc^e velere vetilorum, a qoibus so non ahslinue-
sed cum fuerit facta sui)au(li, resurreclio.
;

Aliquol Mss., multipUciler diceret.

* runt, peccatores iiupiosque significans, recapitulat
3 1(1 Mss hic ct infra lib, 22, cap. 3, nec ascendet. ab inilio gratiam novi Testamenti a primo Salvato-
Apud Septuaginta esl, oudepelihe. ris advenlu usque ad ultimum judicium, de quo
* Sola cdilio Lov., muiato vocum ordine habet,
quae quidam carnales ad illos mille annos, cfc,, nunc agimus, porduccns finiensque scrmonem.
quasi ipsos auctores interprelationis hujus dicat Narral namque Domiaura dicere se venire, ut con-
Augustinus carnales. Seclubantnr illi Tapiam Ilie- greget omnes gontcs, casque venluras et visuras
ropolilanum (tcslo Euscbio, lib. 3 llisl. eccles.,
i;loriam ejus (luii. lxvi, 17, 18). Onines cnim, sicut
cap. 33, cl Hioronymo in Catalogo Script. eccles.)
d\c\lAposio\us -.peccaverunt, ct egentglotia Dei(Iiom.
;

Juslinum. Dial. cum Tryphonc Ircnacum, lib. 5 ;

adversus Haereses, cap. 32 Terlullianum, lib. de

; iii, 23). Et reliclurum sp dicitsuper eossigna, quae
Spe fidelium, et lib. 3 conlra Marcionem, cap. 2i; utique mirantes creilantin eum et emissurum cx
:

Laclanliiim, lib. 7 Instit capp 24 et 2t), clc, a

illis salvalos in gentea diversas, et in longinquas in-
, ,

quibus nonnisi modpslo nc prudentor iiac in re

discedendum docel Hicronymum in .lerom, cap !'.• sulas, qu.-v non audierunt nomen ejus, ncque vide-
i Quaiiquam, » ait, sibi .ludaei nuroam alque gommn- r.int gloriam ejns ct annunliaturos gloriam ojus
;

« lam Jcrusalcm resliliuMulam pulont, ruisuiuque

in gcntibus et adducturos fratres istoruin, quibus
;
« viclimns et sacrificia, ct conjugia snnclorum. el
« regnum in fcrris Doniiiii Salvaloris quno licet ;
loqucbalur, id ost, in fide suh Deo Patre fratres Is-
« non sequamur, lamcn (lamnnrc noii possumiis quia ;
raeiitarum electorum adducturos aulem ex omni-
:

« rauUi ccclesiasticorum virorum ct martyrcs istn bus gcnlibus munus Domino in jumentis et vebi-
« dixerunt ut uniisquisquo in suo sonsu nbundet, cl
culis (quae juinenta et vehicula bene inlelliguntur
:

f Domini cuiicln judicio n^scrvcnlur. »

• Ita Mss. Ldili vero, scd lantum bonorum. adjutoria essc divina, per cujusque generis minis-
 :

LllJKll VIGKSIMUS. 004

6il3

ttriRolicn, vol huiuana), iu civllalcin ot mali 8uis finibua diriiiicnlur, futurum cbbc ju-
toria Doi, vol
Bancliiin Jernsuloin, qii.u nunc in Biinclis lldciibus diciuiii docluralur.

ost dillnsn por torrus. llbi onini diviniliia mljiivan-

CAPllT Qaalii, (alura sit egressio sanctorum
tur, il)i crodnnt; ot uhi crodual, ilii vciiiunl. Coin- .\.\li. -

panivit autom illos DoininiiH, taiHiuam por siniili- ad vidcndas panas malorum.
tudinem, (iliis Isracl oirorcntihiia oi ftuas hoHlias
Sod quomodo cgredicnlur boni ad vidondas po;-
cnm pHnlmis in domo ojus quod iiliiiiiio jain (acil
naa malorum ? Numquid corporis molu boalas illaa
;

Ecclcsia ct promisit ub ipsia so a('co|)liiriiin sihi

;

rclicturi sunt flodcs, et ad loca pnonalia porrocturi,

Sacerdolcs et Lovitas quod nihilomiiuis (icri nunc
ut nmlorum lormonla conspiciaiit [)r.'C8cnlia corpo-
;

videmua. Non cnim ox ponoro curnis ct nnnf^-uiiiia,

sicut crat primum socuiidiim ordincm Aaron 8od ;
rali? Absit: sed ogrcdientur per Bcientiara. Iloc

flicut opnrtobat in Toslamento novo, ubi secundum

enim verbo sigoificutnm cst, ooa qui cruciabnntur
oxtra luluros. Proplcr quod ct Dominus ea loca
ordinom Molchisodoch suinmus saccrdos ost Chris-
tenebras exteriore* vocat (Matlh. xxv, 30) quibua
lus (Piul. cix, 4), pro cujuscjuo nioriloqiiod incum
:

conlrariua cst illo inf^rossus do qiio dicitur servo

gralia divina conlulorit, 8accrdotc9 el Levitas oligi
nuno videmns qui non isto nomine, quod s.Tjpe
:
bono, Inlra in gaudium Domini lui (Ibid. 21): ne
illuc mali putentur ingrcdi, ut sciantur
sed ad
asscquunlnr indigni, sed ca quaj non est bonis
;

malisque communis, sanclitate ponsaodi sunt. illospoiius velul egredi scientia, quaeos cof^nituri
4. ilffic cnm de istn, quaj nunc impertitur Eccle-
sunt, boni; quiaid quod extra est cognituri sunt.

siae, perspicua noliisque notissima Dei miseruiione

Qui enim erunt in pccnis, quid agatur intua in
gaudio Domini nescient qui vero erunt in illo
promisit et fiues ad quos pcr ultimum
:
dixisset ;

judicium facta bonorum malorumque discretione gdudio, quid agatur foris in illis tenebris oxterio-
ribus scieiit. Ideo dictum est, egredientur :
quiaeos
venietur, Prophetam, vel de Domino
dicens per
^ foris ab eis erunt, utique non latebunt.
dicens ipso Propheta: Quomodo enim coslum novum, etiain qui
facta nosse potue-
et terra nova manehit coram me, dixit Dominu^, sic Si enim hdec Prophet.TC nondum

slabit semen veslrum et nomen vestrum ; elerit mensis rnnt, per hoc quod erat Deus, quanlulumcumque
erat,'in eorum morialium mentibus
quomodo im- ;
ex mense, et snbbalum ex sabbato. Veniet omnis '

mortales sancli jam facta tunc nescienl, cum Deus

caro in conspeclu meo adorare in Jerusalem, dixit
erit omnia in omnibus (I Cor. xv. 2,S) ? Stabit ergo
Dominus : et egredienlur, et videbunt membra homi-
in illa beatitudine sanctoruai
semen et nomen ;
num qui prxvaricaii sunt in me. Vermis eorum non
semen, scilicet dc quo Joannes ait, El semen
ejus
morietur, et ignis eorum non et erunt exstinguelur,
in ipso manel (1 Joan. iii, 9) nomen vero,
:
de quo
visui omni carni [Isai. lxvi, 22-24, sec. LXX). Ad
per huiic Isaiam dictum est, Nomen
xternumdabo
hoc iste propheta terminavil librum, ad quod ter-
eis (Isai. lvi, 5). Et erit eis mensis ex mense et sab-
minabitur sEBCulum. Quidara sane non interpretati
sunt, membra hominum, sed cadavera virorum (a), batum ex sabbato, tanquam luna exluna et requies
cura ex
per cadavera significantes evidentera corporum ex requie quornm ulrumque ipsi erunt,
:

veteribus et temporalibus in illa lumina

poenam quamvis cadaver nisi caro exanimis, non
:
hls umbris
soieat nuncupari illa vero animata erunt corpora,
;
nova ac sempiterna transibunt. In poenis aulera
malorum etinexstinguibilis ignis et vivacissimus
alioquin nulla poterunt senlire tormenta nisi forte :

quia mortuorum erunt corpnra, id est, eorura qui vermis, ab aliis alque aliis aliier atque ahter est
exposiius. Alii quippe ulrumque ad corpus, alii
in secundam mortem cadent, ideo non absurde
alii propne ad
etiam caiiavera dici po.ssunt. Unde est et illud, utrumque ad animum retulerunt :

vermera, quod
quod ab eodem propheta dictum'' jam supra posui corpus ignem, tropice ad auimura
credibilius esse videtur. Sed nunc
de hac diffe-
Terra vero impiorum cadet. Quis autem non videat
rentia non est lemporis
^ dispulare. De judicio
a cadendo esse appellata cadavera {b)1 Virorum
autera pro eo posuisse illos interpretes, quod est namque ultimo, quo fiet diremptio bonorum et
de
hominum, manifeslum est. Neque enim quisquara malorum, hoc volumen implere suscepimus:
ipsis vero prsemiis et panis alias diligentius disse-
dicturus est, praevaricatrices feminas in illo suppU-
cio non futuras: sed ex potiore, praeserlim de quo rendum est.

femina facta esl, uterque sexus accipitur. Verum

quod ad rom maxime pertinet, cum et in bonis di- CAPUT XXIII. — Quid prophetaverit Daniel de per-
Dei, regnoque
citur, Veniet omnis caro : qiiia ex omni genere ho- secuiione Anlichristi, et de judicio
minum populus iste constabil ; non enim omnes sanctorum.
homines ibi crunt, quando in poenis plures erunt prophelat, ut
Daniel de hoc ultimo judicio sic
:

1
sed, ut dicere coeperam, bonis caro, et cum et in esse praenun-
Antichristum prius quoque venturum
in malis membra vel cadavera nominantur; pro- perdu-
tiel,atque ad ffiternum regnum sanctorum
fecto post resurrectionem carnis, cujus fiiles his prophe-
cat narrationem suam. Cum
enim visione
rerum vocabulis omnino firmalur, illnd quo ^ honi significanles quatuor regna vi-
tica qualuor bestias
disset ipsumquc quartum a quodam rege supe.
;
posl hffic
ratum.qui Antichrislus ognoscitur ; el
1 In edilis, Et veniet. Abcst, Et, a Ms3. hominis, qui intelligitur
* Sic Kr. et plurcs Mss. At Vind. Am. ffilcrnum regnum Filii
ct Lov.
guod.
(a) Sic in Vulta.
(b) Supra cap. 10 liujus libri, sub initium. i Aliquot Mss., 5ruae._ hujus, a
2 Editi, non est hujus lemporis. Abest,
Mss.
 ;

695 DE CIYITATE DEI, S. AUGUSTINI 696

Christus Uovruit, inquil, spirilus meutt, eyo Danicl

: sunl, quem latini iion habenl. Sicul autem Grdeci,
in habitudine mea, cl visus cayitis mci coniurbabant
• itahuac dicuntur habere et llebrffii. Sic ergo dicta
me. Et acccssi, inquit, ad itinun dc slantibus, cl veri- sunt tempora, tanquam dicercntur duo tempora.
talem quserebam ab eo de his omnibus : et dixit milii Vereri rae sane fateor, ne in decem regibus. quos
verilatcm. Dcirnle, quid audierit ab illo, a quo de lanquam decem homines videlur inventurus Anti-
omnibus his qiiapsivit, lanquara co sibi cxponente, cliristus, forle failaraur, atque ita ille inopinalus
sic loquilur Ux qualuor bestix magnx, qualuor
: adveniat, non exislentibus lot rcgibus in orbe Ro-
regna surgent in terra, qux aufercntur, cl accipien^ mano. Quid cnim si numero isto denario universi-
regnum sancii Allissimi : ct oblinehunt itlud iisqne in tas rcgum signilicata eot, post quos ille veuturus
sxculum et in uscjue sxculum sxculorum. Et quxre- est sicul millenario, cenlenario, septenario signi-
;

bam, inquit, dihgenlcr de beslia quarla, qux erat ficatur pierumque universitas, et aliis atque aliis
dif[erens prx omni bestia, lerribilis amplius : denies numcris, quos nunc commeinorare non est ne-
ejus ferrei, ct ungues ejus srci, manducnns el com- ccssc ?

minuens, et reli'jua psdibus suis concidcans et de : idem Danicl, El eril, inquif, tempus
2. Alio loco

cornibus cjus dercm, qux eranl in capite ejus, el de non fuit ex quo nata est gens
tiibulaiionis, qunlis
allero quod ascendit, el excussit de prioribus tria : super lerram ufqne ad tempus illud. Et in tempore
cornu illud in quo crant oculi, et os loquens magna; illo salcahitur populus iuus omnis qui invenius (uerit
et visus ejus major cateris. Videbam, el cornu iliud scriptus in libro. Et multi dormientium in tcrrx
faciebal betlum cum sanctis : et prxvalebal al ipsos, aggcre exsurgent lii in vitam
: xternum, et hi in
donec venit veiuslus dierum, el rcgnum dedit sanctis opprobrium confu.sionem xternam. Et intclli-
et in
Altissimi : et iempus pervenii, et regnum obtinuerunt genies fulgebunt sicul claritas (irmnmenti, etexjustis
tancti. Haec Daniel quaesisse se dixil. Deinde quid multi sicut stellx iii sxcula (Oan. xii, 1-3). Et
audierit, conlinuo subjungens, El dixit, inquil, id adhuc senlentiae illi evangelicae est locus iste si-
est, ille aquo quaesicrat, respondit, et dixil, Bestia millimus, de resurreclione duntaxat mortuorura
quarla, quartum regnum erit in terra, quod prxvn- corporum. Nam qui iliic dicti sunt esse in tiionu-
lebit omnibus rcgnis ; et manducnbit omnem terram, mentis, ipsi hic donnientes in terrx aggere ; vel,
et conculcabiicam, et concidel. Et deccm cornuaejiis, sicul alii intcrpretati sunt, terrx pulvere. Et m
decem reges surgcni : el posi eos surget alius, qui su- sicut ibi, proccdent, dictum est
ila hic, exsurgcnt. ;

perabit malis^ omnes, qui ante eum

(uerunt ; el tres Sicut ibi, Qui bona fecerunt,in resurreciiovc.m vilx ;
reges humtliubit, ct vcrba udversus Allissimum lo- qui autem mala egerunt, in resurrcclionem judicii
quetur : et sanclos Aliissimi conterct. Et suspicabiiur ita cl isto loco, lli in vitam xternam, et hi in oppro-
mutare tempora et legcm : et dabiiur in manu ejus brium el in confusionem xfcrnam {Joan. v, 28, 29).
usque ad tcmjjus, et iempora, el dimidinm lemporis. Non aulem diversum puletur, quod cum ibi posi-
Etjudicium scdebit, et principatum rcmovebunl^ ad tum sit, Omnes qui suiit in monumentis, hic non
exterminandum et perdcndum usque in fincm ; et ait Propheta, Omnes sed, Multi dormientium in
;

regnum, ei potestas, et magniiudo regum, qui sub terrx aggere. Ponit enim aliquando Scriplura pro
omni ctelo sunl, dafa esi saKCiis AUissimi. El rcgnum omnibus niullos. Propterea et Abrahae dictum esl,
ejw! rcgiium sempiiernum : et omncs principaius ipsi Patrcm muliarum genti.um posui te ; cui tamen alio
servient, ei obaudient. Uuc usque, inquil, finis scr- loco, In semine, inquit,benedicentur omnes
tuo
monis, Egn Danicl, mullum cogilntiones mcx contur- gentes {Gen. xvu, 5 xxii, 18). De tali autein resnr-
;

babnnt me, et fonna men immuiafn est super tne, el reclione huic qiioiiue ipsi prophetae Danieli paulo
verbum in corde meo ccnservavi. {Dan. vii, 15-28), post dicitur Et tu veni, et requiesce : adhuc cnim
:

Qiiatuor illi rcgna exposui^runl qui latu Assyrio- die^ in completiunem consumihutionis ; ct rcquicsces,
\ rurn, Pcrsirum, MiicodonunTi, el Roiiiaiioruin. et rc.mrges in sorte tua in fine dierum (Dan. xii,
Quam vero convenicnlcr id leceiint, qui nosse de- 43).
siiierant, jt-ganl prt^sliyleri liieriinynii libruai iu
Danielctn, salis dili^'cnler eruditequc conscriptum. CAPUT XIV. — In Psalmis Davidicis qux de fine
Antichristi tamen advcrsus Ecclesiam saevissimum sxculi hujuset novissimo Dti judicio prophelentur.
regnum, licct exi^'uo spatio lemporis suslinendum,
rionec Dei ultimo judicio ref,'iium sancli acciuianl Mulia de judicio novissimo dicuntur in Psal-
1.

gempilernum, qui vel dormilans hccc legit, dubi- mis, !>ed eorum plura transeunter et slrictim. Iloc
lare non sinitur. Tempus quippe et lompora ct tamcn qund de fine hujus sfEculi apertissimc dic-
dimidium tcmi^oris, annum unum esse et duos el tum est ibi, nequaquara silentio practeribo. Princi-

dimidium, ac j)er hoc ircs annos et somissem, pio terram tu (undasti, Dowine, et opera manuum
eliam numero dicrum posterius posito diluccscit, tuarum i^unt ca;li. Ipsi penhunt, tuautem permanes :
aliquando in Scripturis cl rncnsium numero dccl;i- el omncs sicut veslimcntum vclerasceni, ei sicul opcr-
raliir. Vidcnlur enim lcmpnra iiiddinile hic dicta iorium mulahis eos, et mutabunlur ; tu autem idem
lingiia lafinH : Fi'd p-T diialrin nuniorum dicta ivsc cs, ct anni tui non deficient {Psal. ci, 26-28).
Onid est qiiod Porphyrius, cum pietatcm laudct
IJebrroruni, qua magnus et verus el ipsis numini-
bus territiilis ab eis colilur Deus. Christianos ob
Editi. heh-'tudinr. Vcriiis manuscripti, habiludine :
' hoc arguit maximae slultitiaj, etiam ex oraculis
nain a|)ud Scpluaginla graecc cst, ^-.r^i. deorum suorum, quod islum mund;im dicunt esse
2 Eiliti, xuis t>ia/ii. AIjcsI, «k/.?, a inanuscriptis et a periturum (a)? Ecce in litteris pietatis HebraEorum
Septunpinla.
^ Edili, removcbit. At nianuscripti, removebunt,
Craece est, metait^sousi. (c) Vide supra, lib. 10, cap. 23.
697 \A\WM VIOKSIMIJS. 698

dicilur Dco, qitom coiiliLcnlo liinlo iiiiildHnplii), oniculiu appiDhuLam ; uLu.ilLiin iiu LuLiih iiuiikIiib

cliftin ipsu luimiiia piirhorrcsiuiiil, Ojwrd Diaiiiittiii pcriLnniH cs' o croduliir, sic a loto pur.-i accipiuiur,
txiaium itinl rn-ii, ipni peribiiiit. Ntinuiiiid, (hiuihIo in 00 qnod dictnm oat, Ipsi pf:rtiiunt,v.\i\n Holi r(uli

C(pli pcribiuil, nuiiuhirt, ciiJiih iidcin cidi supcnor iiillmi i^int pciiLuri ;
qii(;iiiiidiiiodiim iii apoHtolicit
j)iU'S C3t Uilior, non pcriliiL? Si luco BcnlcnLiti .lovi illu Kpii^lidu u toLo purri uccii^itiir, (|U()d diluvio pc-
displiccM, cujui-, nl aciihlL islo i^hilosopluiB, voliil risso diclua ost mundus, quumviu koIu ejn.s ciim
gravioris luictorilaLis oiaciilo in (diiiaLiiuiornin siiis crclis para ima poricrif. Hcd quia lioc, ut di.xi,

crcduliiaLo culpaLnr; ciir non yiiniliLor snpionLiaiii, non no vcl upostoli Pctii approbonl
iligiiiihuniur,
Iftnqimm slnltiliam, culpalHobncorum, inqnorum Bonsum vel lantum concedaot conllagrationi novis-
libris piissimi.> invcniLiir? Porrosi iu illii HnpiiMilia ', Hiina', qnunluin dicinuis vuUiisso diluvium, (ini

quic 1'orpliyrio luni nuillum placol, uL cuin dcoriiin nullia aqiii.'^, luillis ll/uiimiH lotum giuuis huiimnum
quoquo suonim vocibus praodiccl, logiLur coilos posse perirc contondunt : restat iiL ilicant, quod
esso porituros; cur usquo adco vana esL isLa 1'ullu- proi)lorou dii coruiii liohru-am sapioiiliain laudavc-
cia, ul in (ideChrisliunorum, vcl intor ciclcra, vcl ruiiL, quia istum Psulnuim non lcgoriint.
hoc dclcslenlur, quod in ea periturus
praj cffiLcris 2. In Psalmo cliam quadragcsimo nono de judi-
crodiLur mundiis, quo uliquo nisi pereunlo coeli non cio Dei novissimo intelligitur dicLiim, Deus mani-
possunl porire? Et in LiLLoris qnidem sacris, (iu<c fcslus veuicl, Deus nostcr, et non t-Uebil. Ignis in
proprio nostra" sunt, non llcbriEis nobisque coin- conspcclu cjus ardebit, el in circumilu ejus teinpeslas
munes, id cst, in cvanf;elicis et aposlolicis libris Vdlida. Advocabit cwium sursurn,cl lerram discernere
legitur, Pnvlerit figura htijus miindi (I Cor. vii, pojiuluin suum. Congregate iili justos cjus, qui dii-
31) : legitur, Miindus iran&it (1 Joan. i\, 17) : lc;^iLur, pontinl Uslamenlum ejus super sacriftcia {Pscd. XLix,
Ccelum et terra transitunt {Matlh. xxit, 35). Sed 3-5). Hoc nos de Domino nostro Jcsu Christo intclli-
pulo quod prieterit, transit, transHmnt, aliquando gimus, qiicm do coclo sporamus es.oc vonluriim ad
milius dicta sunt, quam peribunt. h\ Epistola (luo- vivoset mortuos judicandos. ManiicsLus enim ve-
que Petri apostoli, ubi aqua inundatus, qui tnnc niet inler juslos et injuslos judicaturus juste, qui
erat, perisse dictus est mundus (II Pelr. iii, G), prius venit occullus ab injustis judicandus injuste.
satis clarum cst, et quaj purs mundi a tolo signili- jpse, inquain, manifcsius veniet, et non sllebil, id
cata, el quatenus pcrisse dicla sit, et qui coeli rc- est, in voce judicis evidens apparcbit, qui prius
positi igni reservandi in dicm judicii eL pcrditionis cum venisscL occullus, anle judiceni siluit, qu:;ndo
horainum impiorum. Et in eo quod paulo post ait, sicut ovis ad immolandum duclus csf, ct sicut
Veniel dies Domini ut fur, in quo coeli magno impelu agnus coram tondente fuit sine voce, quemadmo-
transcurrent, elementa aiiiem ardeniia resolventur, el dum de illo por Isaiam legimus prophetatum {Isni,
terra, et quse in ipsa sunt opera exurenlur ; ac deinde Liii, 7), et in Evangelio videmus impletum {Matlk.

subjecit, Uis omnibus pereuntibus quales opcrlet vos XXVI, 63). De igne vero et tempestate, cum in Isaise
esse {Ibid. 10, 11)?possunl illi cajli intelligi pori- prophelia tale aliquid tractaremus, quomodo es-
turi,quos dixit repositos igni reservandos et ea ;
sent hffio intcUigenda, jam diximus (cap. 21). Quod
elemenla accipi arsura, quaj in hac ima mundi vero diclura est, Advocabit ccelum sursum : quoniam
parte subsistunt prooellosa ct turbulenta, in quu sancli ei justi recle coelum appellantur nimirum ;

eosdem cdclos dixit esse repositos, salvis illis supe- hoc est, quod ait Apostolus, Simut cum illis ra-
rioribus, et in sua integritaio manenlihus, in quo- piemur in nubibus in obviam Cliristo in aera (I
rum firmamonto sunt sidera constituta. Nam et Tliess. IV, IG). Nam secundum litleras superficiem,
illud quod scriptum est, stellas de coclo esse casu- quomodo sursnm advocatur coelum, quasi possit
ras {)tuttli. XXIV, 29), praiLer quod potest niullo esse nisi sursum? Quod autem adjuncLum est, Et

probabilius et aliter intelligi, magis oslendit man- terram discernere populum swiim, sitantummiOdo su-
suros esse illos cidcIos si tamen stellifiinde casurae
: hsiMAvciiMV adrocabtt, id est, advocabit et tcrrsm,
sunl cum vel tropina sit locutio, quod est credi-
; nec subaudiatur sursum, hunc videtur habere sen-
bilius, velin isto imo ccelo futurum sit^, utique sumsecundum reclam fidem, ut coelum intelliga-
mirabilius quam nunc fit. Unde el illa Virgiliana tur in eis qui cum illo sunt judicaturi, et terra in
eis qui judicandi sunt ut Advocabit calum sursum,
:

Stella facem ducens multa cum luce cucurrit. sed, In judi-

non hic intelligamus, Piapiet in aera ;

et Idaja condidit siiva (Mneid. lib. ii, v. G94,

se ciarias sedes eriget. Potest et iilud Advo- inlelligi :

696. ) Hoc autem quod de Psalmo commemoravi, cabit coclum sursum, Advocabit Angelosin supernis
et excelsis locis, cum quibus descendat ad
nullum cffilorum videtur relinquere, quod peritu- facien-
rum esse non dixerit. Ubi enim dicitur, Operama- dum judicium Advocahil et terram, id cst homi-
:

nuum luarumsunt ca;li, ipsi peribunl ; quam nullum nes ia terra utique judicandos. Si autem utrumque
eorum ab opere lam nuUum eorum Dei, a perdi- Eubaudiendum est, cum dicilur, et terram, id cstet
tione secernitur. Non enim dignabuntur de Pelri advoccibit, et sursiim; ut isle sit sensus, Advocabit
apostoli locutione, quem^ vehementsr oderunt, coclum sursum, et terram advocabil sursum
nihil :

HebrcEorum dereu(iere pieUlem, deorura lauorum melius inlelligi existimo, quam bomines' qui ra-

pientur in obviam Chrislo in aera, sed coelum dic-

' Editi, sapienlia Judaeorum. Abest, Judaerum, a

Ms8.
^Sola editio Lov., futurum sit aliquid. 1 In omnibus Mss., quam omnes.
' Plerique Mss., qnam.
 :

699 DE CIVITATE DEI. S. AUGUSTINI 700

tum proptcr aiiimas, lerrarn proptc* corpora. Dis- egoDominus Deus vester, et non mutor {Malack.m,
cerncre porro populum suum, qiii cst, niai per ju- 1-6).Ex his quac dicta sunt, videtur evideniius ap-
diciuni scpararc bonos a malis, tanquam oves ab parere in illo judicio quasdam quorumdam purga-
haeilis? Deinde convorsio scrmonis ad Angclos fac- torias pocnas luluras. Ubi eniin dicitur, Quis sus-
ta est : Conijregate illi justos cjus. Prolecto cnim tinebit diem inlroitus ejus, aut quis ferre potent ut
per angelicum iiiinisleriam tanta res peragenda aspiciat eum? Quia ipsc ingreditur quasi ignis con-
est. Si aulem qua)rinius, quos justos ei congrega- flatarii, el quaf^i herba lavantium: ct sedebit con-
turi sunt Angeli Qui disponunt, inquil, testamen-
: flans, et emundans, sicut aurum et sicut argentum,
tum cjus super sacrificia. Haec est omnis vita justo- ct emundabit filios Levi, et fundet eos sicut aurum et
rum, disponere leslamenlum Dei super sacrificia. atgentum; quid aliud intclligendum est? Dicit ta-
Aut enim opera misericordiae sunt supcr sacrificia, le aliquid et Isaias Lavabit Dominus sordes filioriini
:

id praeponenda, jiixta sententiam

esl sacrificiia et filtarum Sion, ct sanguinem emundabit de medio
Dei dicenlis, Misericordiam volo^ quam sacrificium eorum spiritu judicii et sfnritu combustionis {Isai. iv,
{Osex VI, 6) aut si super sacrificia, in sacrificiis
: 4). Nisi forte sic cos dicendura est emundari a sor-
intellif^ilur dictum, quoinodo super terram fieri dibus, et eliquari quodammodo, cum mali ab eis
dicitur quod (ll ulique in terra profecto ipsa opera : per poenale judicium separantur, ul illorura segre-
misericordiae sunt sacrilicia quibus placetur Deo^ galio atque damnatio purgalio sit istorura, quia
sicut in lihro hujus operis decimo me disseruisse sine lalium de caetero permixlione vicluri sunt.
reminiscor (cap. G, et alibi): in quibus operibus Sed cum dicit,Ef emundabit filios Levi, et fundet
disponunt jusli testamentum Dei, quia propter pro- eos sicut aurum et argentum, et erunt Domino ofje-
niissiones quae Novo ejus Testamento continenlur, Dom.ino sacrifi-
rentes hostias in juititia, et placebit
lia;c faciunt. Uiide congregalis sibi justis suie, et cium Juda Jerusalem, utique ostendit eos ipsos,
et
ad suam dexteram conslitutis, nnvissimo utique qui emundabuntur, deinceps in sacrificiis juslitiae
judicio, dicturus estChristus, Venile, benedirli Pa- Domino esse placituros, ac per hoc ipsi a sua iajus-
tri^ mei, possidele paralum vobis regnum a constitu- titiamundabuntur,'inqua Dominodisplicebant. Ilos-
tione mundi. Esurivi enim, et dediUis niiki mandu- tiae porro ia plena perfect.iquejustilia, cum mundati
care {Maltk. xxv, 3't) et cajlera quae ihi proferun-
; fucrint, ipsi erunt. Quid enim acceptius Deo lales
tur de bonoriim operibus bonis, el de eorum olTerunt, quam scipsos? Verum isla quaeslio de
praemiis sempiternis per ullimam sententiam judi- purgatoriis ut diligentius perlractetur, in
pcenis,
cantis'. tempua aliud differenda est. Filios autem Levi et
Juda et Jcrusalem, ipsam Dei Ecclesiam debemus
CAPUT XXV. —
De propkelia Malachix'' qua Dei
accipere, non cx Ilebraeis tantum, sed exaliis
judicium ultimum declaralur, et quorumdam dici-
etiara gentibus congregatam nec talem, qualis :

lur per purificatorias pcenas facienda mundatio.

nunc est, ubi si di.verimus quia peccatum nnn kabe-

Propheta MaJKchias, sive Malachi, qui et Ange- nos ipsos seducimus, et veritas in nobis non est
771US,

lus dictus est, qui eliam Esdras saderdos, cujus (]. Joan.,
I, 8) sed qualis lunc erit, velut area per
:

alia in canonem ^ scripta recepta sunl, ab aliqui- ventilationem, ita per judicium purgata novissi-
bus creditur (nam de illo hanc esse Ilebrffiorum mum eis quoque igne mundatis, quibus talis
;

mundalio necessaria est ita ut nullus omnino ;

opinionem dicit Hieronyinus [Proocm. in Malack.]),
judicium novissimum prophetat, dicens Ecce ve- sil qui offerat sacrificiura pro peocatis suis. Omnes
:

cnim qui sic offerunt, profeclo in peccalis sunt,

nit, dicit Dominus omnipotens : et quis sustinebil
diem introilus eju$, aut quis ferre poterit ut aspiciat pro quibus dimittendis offerunt, ut cum obtulc-

eum? Quia ipse ingreditur quasi ignis conflatorii, el rint, acceptumque Deo fueril, lunc dimittantur.
quasi kerba lavanlium : et sedcbit conflans, et emun-
dans, sicul aurum et sicut argentum, ct cmundabit CAPUT XXVI. — De sacrificiis qux sancti offerent
fiUos Levi, et fundet eos sicut aurum et argenlum Deo sic placitura, quomodo in diebus pristinis et
et erunt, Domino offercntes hostias in juslitia. Et annis prioribus placxicrunt.
placebit Domino sacrificium Juda ct .Jerusalem, sicut
diebus pristinis, et sicut annis prionbm. Et accedam Volens autem Deus ostcndere civitatem suam
1.
ad vos in judicio, ct ero testis
velox super maleficos, tunc in ista consuctudinc non futuram, dixit filios
cl sujier adulteros, etsuper cos qui jurant in nomine Lcvi oblaturos hostias in juslitia non ergo in pec- :

meo mendaciter, et qui fraudant mercedem merccna- cuto, ac per hoc non pro peccato. Unde intelligi
rio*, el opj)rimunt per potentiam viduas, et percu- potest in eo quod secutus adjunxit, atque ail, Et
tiunt [pupillos, et perverluut jwlirium adveme el qui placebit Domino sacrificium Juda et JerusaJem, sicut
non timentme, dicit Dominus omnipotens. Quoniam diebus pristinis, ct sicut annis prioribtis, fruslra sibi
Editi, magis volo. At Mss., caront parlicula, Jud.TOS secundum legem vetcris Teslaraenti sacri-
>
magis, Non
quac nec cst in Scpluaginla. ficiorum suorum prrelerita lempora polliceri.
2 Nonnulli Mss., placetur Deus. cnim tunc in justitia, scd in pcccatis hostias offe-
^

*
Sola cdilio Lov. judicandis. ,

Mss., Malachielis. Et iidem inilio cnpitis, Prophela

rebant, quando pro pcccalis pr.-ecipue ac primitus j
Malachihrl, sive Ma/achi offercbant, usque adco ut sacerdos ipse, quem de-
: el quidam, sive Mala-
chim. Editioues Vind. Am. ct Er., Malachiel, sire bemus utique credcre cffiteris fuisse justiorem, se-
Malachias. cundum Dci mandalum solcret priraum pro suis
* Vind. Am. Er. ct Mss.,
canonc. i>i
* Er. cl Eov., mercede mcrcenarios.
offerre peccalis,deindc pro populi {Levil. xvi, 0;
At Vind. Ani. ct
Mss merrcdrm mercenario. Grneco Scpluaginla,
,
IJebr. VII, 27). Quapropter exponcre nos oportel
viisthon mislhotou. quomodo sil accipicndum quod dictum est, Sicut
 701 I.IUMIl VKiESIMUS. 702

(lirlius iiristiiii^, rl sicut auuis priorihus. Koiiusaia pcccalo. i'roiiido (|uia puHt .judiciuin, ciiiii lucrint
oniit) (cinpuB illud commen:iornl, qiio prinii honii- cliiiiii igno iniindati ojusmodi inundatiuno Kiint
(|iii

nos in pnnuliso riioiiint. Tunc cnim puii atiiuo in- digni, in oiiinihus HiinctiB niilliiiii iiivrnictur omniiio

lcgri alt omni sonio (lo IhIk! pocciiti Uoo

hc ipnos poccutiiin, iihiuij itu HC ipaoa olToroiil in justitia, iii

miindisyimns lio.s(ia3 oirorolianl. Cwutcium ox quo lah^s hosti;n omni molo immucululio ac Hiiio iillo
commi3fli« prajvnricalionia cnusa indo dimiBsi sunt, vilio Hiiit fiilura;, pnint profcclo Hiciit prisliiiiH dio-
1)119 cl .siciit uiiiiiH prioribiiH, (luando in uruhru
jitquo hnmana in cis naliira damnala cst, cxrcpto liu-

l uno Mcdialoro, ot pnsL lavucium roRcnorationis juH nsi luliirm mundiKsimi! olTcrcbantur Iiostia;.
quihusqnc adhnc parvulii', Nciiio mundus u sorde, II,i!i! cril niimquo munditia tunc in immorfali carnc
sicut scri|)tum cst, ncc inluiis, cujus rst vitii uiiius ao mcnlc sunctoruiii, quoj (igurabalur in illarum
diei supcr terram (Joh. xiv, \, .fcc. LKX). Quod wi corpiiribiiH lu)stiiu'Uin.
respondetur, oliani eos merito dici posso oITcrro Dcinde propler eoB qui non mundafione, sed
:i,

hostias in juslitia, qui olTeriinL in fido ; .Juslns nnim daiiuiaiioiic sunl digni, Et uccedam, inriuit, ad vos
ex fide vivit {Kom.
(juamvis so ipsum .scdu-
i, 17) ;
su-
in judiciuin, cl iro tcstis velox super mnlcficos el
cat, si dixerit se poccalum non hahere (I Joan. i, per adulteros, et cajtcra, quibus damnabilibua enu-
8) et idco non dicat, ([uia cx (ido vivit
;
numquid : mcrafis criminibus addidit, Quoniain ego Dominus
dicturus esl quispiam hoc Hdei tcinpus illi fini oe- Dcus vealcr, et noii mulor : tanquam diccret, Cum
so coccquandum, quando igne judicii novissimi vos mutaverit et in delerius culpa vesfra, ct in mo-
mundabuntur qui olTeranl' hostias in justitia? Ac lius gralia mca, ego non mutor. Tcstem voro so
per hoc quoniam posl talom mundationom nulluin dicil futurum, quia in judicio suo uon indigot tcs-
poccatum justos habituros esse credcndum cst, tibus cuinque velocem, sive quia rcpcnto venturu»
:

profecto illud lempus, quanluin allinct ac non est, erilque judicium ipso inopinato ejus adventu
habere poccalum, nulli lcmpori comparanduin est, colcrrimum, quod tardissimum vidcbatur sive quia ;

nisi quando primi homincs in paradiso ante prae- ipsas convincct siiic ulla sermonia prolixilale con-
varicaiioncm innocentissima feiicitato vixerunt. scientias. In cogitationibus enim, sicut scriptum est,
Hecte itaque intelligitur hoc signifu>atum ossc, cum impii inlerrooalio erit {Sap. i, 9). Et Apostolus, Vo-
dictum est, Sicut dichus pristiiiis, et sicut annis ijitationihus, inquit, accusanlihus, vel etiam cxcusan-
prioribus. Nam et per Isaiam posleaquam ccclum libus in die qua judicabit Deus occulta hominum, se-
novum cl terra nova promissa est, inter castera, cundum Evaiigelium meum per Jesitm Christum {Hom.
quae ibi de sanclorum beatitudine per allpgorias et II, 15, IG). Etiam sic ergo Dominus futurus foslis
ajnigmata exsequitur, quibus expositionem con- inlelligendus est velox, cura hine mora revocaturus
gruam reddere nos prohibuit vitandae longitudinis esl in memoriam, unde convincat puniatque cons-
cura, Secundum dies, inquit, ligni vitae erunt dies cientiam.
populi mei {Isai. lxv, 22). Quis autom sacras Litte-
ras attigit, et ignorat ubi Deus plantaverit li- CAPUT XXVII. — De separatione bonorum et malO'
gnum vitffi, a cujus cibo separatis illis hominibus, rum, per quam novissiini judicii discrelio declarn-
quando eos sua de paradiso ejecit iniquitas, cidem tur.
ligno circumposila est ignea terribilisque custo-
dia? Illud etiam,quod aliud agens in oclavo decimo
2. Quod si quisquam illos dies ligni vitae, quos libro ex isto propheta posui {capite 35, /i?je), ad ju-
commemoravil propheta dicium novissimuin pertinet, ubi ait Erunt mihi,
Isaias, istos qui nunc agun- :

tur Ecclesiae Christi dies esse contendit, ipsumque dicit Dominus omnipoiens, in die qua ego facio in ac-
Chrisluin lignuai vitae prophetice dictum, quia ipse quisitionem, et eligam eos sicut eligit liomo filium

est Sapienlia Dei, de qua Salomon ait, Lignum vitae suum qui servit ei : et converiemini *,et videbitis quid
estomnibus amplectentibus eam (Prov. m, 18) sil inter justum et iniquum, et inter servienlem
DeO
nec ;

annos egisse aliquos in paradiso illos primos ho- eteum quinonservil ei. Quiaecce dies venitardens sicut

mines, unde taoi cito ejecti sunt, ul nullumihi gi- clibanus, ei comburet eos, el erunt omiies alienigenas,
gnerent filium et ideo non posse illud tempus in- et univer.H qui faciunt iniquitatem
stipula : el suc- ,
;

lelligi in eo quod dicturn est, Sicut diebus pristinis, cendel eos dies veniens, dicit Dominusomnipotens: et

elsicut annis prioribus .-istara praetereo quaestionem, non relinquetur in eis radix, neque ranius. Et orictur
ne cogar (quod prolixum esl) cuncla discutere, ut nomen meum, sol justiiias, et sani-
vobis, qui timetis
aliiiuid horum veritas manitcstata ^ confirmet. Video tns ia pennis ejus ; et egrediemini, et salietis sicut vi-

quippe alterum sensum, ne dies pristinos et annos tuli de vinculis relaxati : et conculcabitis iniquos, et

priores carnalium sacrificiorum nobis pro magno erunt cinis sub pedibus vestris, dicit Dominus omnipo-
munere per Prophetam pomissos fuissc crcdamus. tens{Malach. iii, 17, 18; Hcec distantia pra3-
iv, 1-3).

Ilostiaenamque iWie veteris Legis in quibusquc pe- miorum atque poenarum justos dirimens ab injus-
coribus immaculatae ac sine ullo ^ prorsus vitio ju- tis, quae sub islo sole in
hujus vifse vanitale non
hebantur oflerri, et significabant homines sanctos, cernifur, quando sub illo so!e justiliiE in illiusvitae
qualis solus inventus est Christus, sineullo omnino

1 Editl ac plerique Mss. et aonvertar. Emendantur

,

ad veferem librum Corbeiensem : nam et apud

* Sic MsB. Editl autem, offerunt. Septua-
2 Vind. Am. Er. et pfures Mss., manifesta. ginta legitur, kai epistrajyhesesthe et in Yulgata, et
:

3 Sic Mss. Al cditi,

^ immaculatis absqui ullo. convertemini.
etc,
 : .

703 DE CIVITATE DEI. S. AUGUSTINI 704

manifestatione cLirebit, luno profeclo erit juJiciuin Eiiam Thesbilen, anlequam veniat dies Domini ma-
quale nunquam fuit. gntis et iUustris, qui converlet cor palris ad fiUum,
el cor hominis ad proximum suum, ne forte veniens
CAPUT XXVni. — De lege Moysi spirituatiter intel- perculiam terram penilus {MaUich. iv, 5, (j,sec. LXX)
Uijenda, ne in damnabilia mxirmura carnalis sensiis Per hunc Eliam magnum mirabilemque prophetam
inciurat. exposita sibi lege, ultimo tempore ante judicium,
Judaeos in Cliristum verum, id esl, in Christum
Qund vero subjungit idem propbeta, Mementote nostrum esse crediluros, celeberrimum est in ser-
legis Moysi srrvi mci, quam mandavi Chorcb ad
ei in
monibus cordibusqnc fidelium. Ipse quippe ante
oninem Israel {Malacli. iv, 'i) praueepta et judicia
;
advcntum judicis Salvatoris non immerito speratur
opporlune commemorat, post declaralum tam ma-
esse venturus quia eliam nunc vivere non immc-
:
'

gnum futurum inter observatores legis contempto- rito creditur. Curru namque igneo raptus est de
resque discrimen simul etiam ut discant lcgem
;
rebus humanis, qund evidcntissime sancla Scrip-
spirilualiter intelligere, el inveniant in ea Ghrislum,
tura testatur (IV /irjf. ii, 11). Cum venerit ergo, ex-
per quera judicem facionda est infer bonos ct ma-
ponendo legem spiritualilcr, quam nuno Judrei car-
los ipsa discrclio. Non eiiim frustra idem Dominus naliler sapiunt, converlet cor patris ad fiUum, id est,
ait Judasis, Si crederelis Moysi, crederelis etmihi ; de
cor palium ad filios singularem quippe pro nu-
:

me enim ille scripsit {Joan. v, 4()). Carnalitcr quippe mero plurali inlerpretcs Septuaginta posuerunt. Et
accipiemlo legem, et ejus promissa terrena rerum
est sensus, ut etiam filii sic intelligant legem, id
ccelcstium figuras essc ncscientes, in illa murmura
est Judoci, quemadraodum patres eam intellexerunt,
corruerunt, ut dicere auierent, Vanus estqui servit
id esl Prophetaj, in quibus erat el ipse Moyses. Sic
Deo : et quid amplius, quin custodivimus mandala ejus,
euim cor patrum cjnvtrletur ad filios, cum intel-
et quia ambulavimus supplices ante faciem Domini '
ligcnlia patrum perducetur ad inleliigentiam filio-
oinnipotenlis ? Et nunc nos bealos dicimus alienos, et
rum et cor fiUorum ad patres eorum (o), dum in id
;

xilificantur omnes qui faciunt iniquitalem {Malach. iii,

quod senserunt illi, consentientet isti ubi Septua- :

ikct i5). Quibus eorum verbis quodammodo pro-

ginla dixerunt, et cor hominis ad pro.Timum suum.
pheta compulsus est novissimum praenuntiare * ju-
Sunt enim inter se valde proximi palres et filii.
dicium, ubi mali ncc saltem falso sint beati, sed
Quanquam in verbis Septuaginta intorpretura, qui
apertissime appareant miserrimi et boni nulla ;
prophotice interprelati sunt, potest sensus alius
temporali saitem iiiiseria laborent, sed clara ac
idemque electior inveniri; ut intelligatur Elias cor
sempiterna bealitudine perfruantur. Dixerat quippe non utique
Dei conversurus ad Filium
Palris :

istorum talia quffidam verba etiam superius diccn-

agendo ut Pater diligat Filium, sed docendo quod
tium, Omnis qui facil mnlum, bonus est in conspectu
Pater diligal Filium ut ct Juiiaei, quem prius ode-
;

Domini, et tales ei placent [Id. ii, 17). Ad ha?c, in-

rant, diligant eutrdem, qui noster est Christum *.
quam, conlra Deum murmura pervencrunt, legom
Judc-eis cnim nunc aversum cor habel Deus a Chri-
Moysi accipicndo carnaliter. Unde et ille in Psal- slo noslro, quia hoc pulant. Eis ergo tunc cor ejus
ino septuagesimo secun.lo, pene commotos di-
converletur ad Filium, cum ipsi converso corde di-
cit fuisse pedessuoa, el elTusos gressus suos, utiquo Quod vero se-
dicerint dilectionom Patris in Filium.
in iapsum, quia zelavil in peccatoribus, pacem pcc- proximum suum, id est, con-
quitur, ct cor hominis ad
calorum intuens; ita ut inier cajtera dicerel, Quo- vertetEIiasetcor hominis ad proximum suum quid ;

mndo scivit Deus, et si est scientia in Allissimo ? melius intelligitur, quam cor hominis ad hominem
diceret eliam, Numquid vane justificavi cor meum, Cumenim sitin forma Dci Deusnoster,
Christum?
et lavi in innocentibus '^
manus meas? Ut autem formam accipiens esse dignalus est etiam
servi
solveret hanc difficillimam quneslionem, quaj fil,
proximus nostcr. IIoc ergo facietElias. Ne forle, in-
cum videntur boni esse miseri, et felices mali quit. veniam, elpercutiam terram peni/us. Terrasunt
Ihc inquit, lahor e.^t ante me, donec inlroram in enim, terrena sapiunt sicul Judaii carnales usque
;

ianctuarium Dei, intcUigam in novissima {Psal.

et
nunc cx quo vitio contra Deura murmura illa ve-
:

Lxxii, 11, 13, 16, 17), judicio quippe novissimo non qui servU
nerunl, Qnia maU ei placent ; ct, Vanufi est
sic erit sed in apeita iuiquorum miseria, et aperta
:
17;
Dco{Malach. ii, iii, 14).
felicitate juslorum, longe quam nunc cst aliud ap-
parcbit.
CAPUT XXX. — Quod in libris Vcteris Ttstamenti

GAPUT XXiX. —
De advenlu FAix antejudicium, cu- cum Deus legilur judicaturus,non cvidenter Chrisli
jus prxdicatione Scripturarum secrcta rcserante, peri^ona monstretur : sed e.x quibusdam testimoniis,

JurJaei converlentur ad Chri^tum. ubi Dominus Deus loquitur, oppareal non dubie
quod ipse sit Chri.ttus.
Cum autom admonuisset,
meminissent legis et
Moysi quoniam prajvidebat eos multo adhuc tem-
:
Mullaalia sunt Scripturarum tcslimonia divi-
1.

pore non eam spiritualilcr, sicut oportucraf, accep- rarum de novissimo judicio'Dei quaa si omnia col- ;

luros, continuo subjocit Et ccce ego mitlam vobis

:
ligam, nimis longum erit. Satis ergo sit, quod et

' Lov., simpliees. Cnctori librl cditi et manuscrlptl,

tupplices : juxtn LXX, ifictai. Edili, qui. Phircs Mss., qnia.
I

* Sic Ara. Er. ct plures Mss. At Vind. ct Lov., pro- Edili. scriplia disscntientcs. bnbcnt, Christus
- et :

nuntiare. infra post, Christo nosiro, sic prosequnnlur. fjuia non

' Lov., infrr inocrntrx : el pnnlo post, inteUigam in pulant esse, neque Dei Filium. Eisergo,
eum Dcnm
7xovissimo Scd Augustinus legcrc solcl, in novissinia ; etc.
et, in innooentibui habcntque ita Mss.
: (a) Juxta Vulgatam.
 :

705 IJIiKll VIMKSIMIIS. 706

iiovis ot vetoriI)ii8 i.illeiis sacris hoc pnDnuiitialinn Jcsus nondum erat Qlorificalus^iJoan. vii, .'i'J)
; cliain
C880 probuviiiius. S^ul velnriljua por GlirisLuiu riilu- Biipcr nontos iiiisi-UH cst in Aporitolia huIh : uc slo
rum (isso judiciuin, id ost, judicoiu Clirialuiu do iiu|)loliuu CHt (jiiod in Prfulmo lcgiliir, Eruct me
de
ccislocasc venluruui, uon laiu, (luiun novis, (uidcn- ronlradiclionibus popuU, conslitucs me in ruput qcn-
tcr exprossum est proptore.i (luia cuin ibi dioil
:
iiam{l>sal. xvii, ii) ut qui Hpoliavcrunt InracrituH,
:

Doniinua Dcua so oaso vcnluruin, vcl Doininiim qiiiliiis(|uc liiruclili!

scrvicrunt, fiiiando sunt gonti-
Douiu vcnltirum, non conHC(|uculcr iu-
(iiciiur ossij I)us bubditi, iion vicissim rodcin iiiodo 8|)ol!arcn.
telligilur Chrislus. Diiuiiuua euiin Deus 6t PuUu- cst, tiir, scd ipai spolia (icront Isracliluruui.
Iloc onim
el Filius, ct S[)irituH sunctus neqiic lioo liuucn in-
: A|)o:ilolia [jromiscrat, diccns, Faciam vos
pincalores
tcslulum reliiHiuerc nus oporlcl. Priuio ilu^iuo do- liominum{)lallh. iv, l'J). Et uui ooruin, Exhocjam,
uionstranduni cst, (luoinudinodum Jcsus Cliristus inijuit, homincs eris cui.icns {Luc. v, 10). Spoliii
tauquum Domiiuis Dciui loijuatur in pro[)hclici3 orf,'i) (icrcnf^ scd in honum, tanquam erepla vusa
libris, ct tamcn Jesus (Jhrislus cvidcnlcr u[)puro<it: illi forti, scd fortius alligalo (Mudh. xn, liO).
ut ct quando sic non appurct, ct lcimen uil illud ul- ;i Itoin por cuiiidcm prophclam Ooininus lo-
liinum judicium Doininus Dcus diciiur essc ventu- qucns, Eterit, inqnil, in die illa, quxram au/erre
rus, possit Jcb^us Christus intcllij^i. ICsl locus apud omnes gentes qure vcniuul conlra Jcrusulem, ct
elJun.
Isiiiuin prophctiim, qui hoc quoddico evidcntcr os- dam suixr doimnnDavid, ct.^uper hubilatores Jcrusa-
tendit, Deus cniin per prophetKm, Audime, inqiiit, lcm Spiritum graiix et misericordix ; etaspicient ad
Jucob qnemcgo voro. E<jo siim primiis, ct rgo
el Israel me, pro co quod insulluvcrunt ; ct plangenl supcr
in seminlenmm : ct manus mca (nnduvil lcrram, et eum plundum quusi super charissimum et dolebunt
dextera mea firmavit ca'lum. Vocabo eos, et slabvnt dolore quusi super iviigenilum {Zack. xii, 9,
10).
simul, et conQregabiintur omnes, ctaudicnf. Quis eis Num'|uid nisi Dei est auCerre omnes gontesinimi-
nuntiavil liicc ? Diligens te, feci vnlunlulem tuam
'
cas sancta3 civilalis Jerusalera, qu;e veniunl conlra
super Dahtjloncm, ut auferrem scmen Chaldxorum. Et eam, sunt ei, vcl, sicut alii sunt
id ost, contrariaj
locutus sum, el cgovocavi : addit.ri cum, cl prosperam intcrpretati, veniunt super eam, id csl, ut eam sibi
feci viam cjus. Acccdile ud me, et audila hxc. Non a subjiciunt: aut super domum Duvid oirundere, el
principio in abscondito locutus sum : quando fiebant, super habitalores ejusdem civitatis Spiritum gra-
ibi eram. Et uunc Domiaus Deus misil me, ct Spirilus lia: ol misGricordioc? Iloc utique Dei est,
el ox pcr-
Nem|je ipso cst, qui loque-
ejus {Isai. xlviii, 12-16). sona Dei dicitur per Prophetam et tamen hunc :

batur sicul Dominus Deus nec tamen inleliigcre-

: Dcuin haec tam magnu et lam divina facientera
tur Jesus Christus, nisi addidissct, Et nunc Domi- sese Christus ostendit, adjungendo atjue dicendo,
nus Deus misit mc, et Spirilus ejus. Uoc enim di.xil El aspicicnt ad me, pro to quod insuUaverunt ; et
secundum formam servi, de re fulura utens pra^te- plungent .super eum planclum quasi super charissi-
riti tcmporis verbo quemadmodum apud eumdem
: mum (sive, dileclum), el dolebunt dolore quasi super
prophelam legitur, Sicul ovis ad immolandum duc- unvjerdlum. Pocnilehit quippe in die illa Judjoos,
LXX). Non enim ait, Ducetur
tus est {Id. Liii,7, sec. : etiam eos qui accepturi sunt Spiritum gratijB et nii-
sed pro eo quod fulurum erat, praeleriti temporis sericordige, quod in ejus passione insultaverint
verbum posuit. Et assiduo prophetia * sic loqui- Chrislcv, cum ad eum aiJspexerint in sua majestate
tur. venientem, eumque esse cognoverint, quem prius
2. Est apud Zachariara, qui hoc
et alius locus humilem in suis parentihus illuserunt: quamvi?
evidenter ostendit, quod omnipotentcm misil om- et ipsi parenles eorum tantae illius impietatis auc-
nipotens quis quem, nisi Deus Pater Deum Fi-
: tores resurgentes videbunt oum, sed puniendi jara,
lium ? Nam ita scriptura est Hsec dicli Dominus : non adhuc corrigendi. Non ilaque hoc loco ipsi
omnipolens, Post gloriammisit me super gevles, qux intelligendisunt, ubi dictum est, Et cffundam super
spoliaverunt vos ; qui i qui letigerit vos, quasi qui domiim David el super habilatores Jerusalem Sinri-
tangit pupillam oculi ejus. Ecce ego inferam manum tum gratix el misericordige ; el aspicieni ad me, pro
meam super eos, el erunt spolia iiis qui servieranl eo quod insultaverunl : sed tamen de illorum stirpe
eis ; et cognoscelis quia Dominus omnipolens misit me venientes^ qui per Eliara illo tempore sunl credi-
{Zach. II, 8 el 9). Ecce dicit Dominus omnipotens, a turi. Sed sicut dicimus Judaeis, Vos occidistis
Doraino omnipotenle se missum. Quis hic audeat Christum, quamvis hoc parentes eorum fecerint
intelligere nisi Christum loquenlem, scilicet ovibus sic et isti sr dolebunt fecisse quodammodo, quod
quae perioraut domus Israel? Ait naynque in Evan- fecerunt illi, ex qjorum stirpe descendunt. Quam-
gelio, Non sum missus, nisi ad oves qux perierunt vis ergo accepto Spiritu gralise et misericordiae jara
domus Israel (Mullh. xv, 24) quas hic comparavit: fideles non damnabuntur cum impiis parentibus
pupillae oculi Dei, propter excellentissimum dilec- suis dolebunt tamen tanquam ipsi fecerin!, quod
;

tionis affectum ex quo genere ovium etiara ipsi

; ab factura est. Non igitur dolebunt reatu cri-
illis

Aposloli fucrunt. Sed post glorium resurreclionis minis, sed pietatis affectu. Sane ubi dixerunl Sep-
uliquc suae, quas anlequam fieret, ait evangelista, tuagiuta interpreles, Elaspicient adme, pro eo quod

' Vind. Am. Er. juxta graecum Septuaginta. At

Sic • Ita Mss. Editi v-ero, ait Eoangelista Joannes,
Lov. Quis annuntiavit haec omisso, eis
, ;cujus loco ; Nondum erat Spiritus datus, quia Jesus nondum erat
manuscripti plures habent ei. (/lorificatns.
2 Er et Lov., j)roiiheta. Edili vcro alii et manu- ^ Sic Vind. et Mss. At Am. Er. ct Lov., ficnt.
BCripti, prophctio.. ' Sola editio Lov., venient.
 :

707 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 708

hisultaveruut ; sic interprclatum est cx Hebraeo, Et quando puniendi essenl, si in sua malignitate per-
aspicicut ad me, qitcm confixerunt (a). Quo quidem sistcrent. Refulsit in monte facies ejus (^lalth.
verbo evidenlius Christus apparot crucifixus. Sed XVII, 1, 2), in orbe fama ejus: nec confractus, sive

illa insultatio, quam Septuaginta ponere malue- contritus est, quia neqne in se, neque in Ecclesia
runt, ejus universas non defuit passioni. Nam et sua, ut essc desisleret, persecutoribus cessit. Et
dclento, et alligato, el adjudicato, ct opprobrio ideo non est factum, nec fiet, quod iniraici ejus
ignominiosae vcslis indulo, et fpiuis coronalo, et dixerunt, vel dicunt, Quando morietur elperibit no-
calarno in capite percusso, el irridcnler fixid geni- men ejus (Psal. xl, G)? Donec ponat in terra judi-

bus adoralo', et crucem suam portanti, et in ligno cium. Ecce manifestatum est quod absconditum
jam pendenti uliqueinsultaverunt. Proindc inter- quajrebamus. IIoc enim est novissimum judicium,
pretalionem non sequenles unam, sed ulramque quod ponet in lcrra, cum venerit ipse de coelo. Ue
cum ciinsultaverunt, el confixerunt lcgi-
jun;;cntcs, quo jam videmus implelum, quod hic ullimum po-
mus, plenius verilatem Dominicae passionis agnos- situm cst: Et in nomine ejus gentes sperabunt. Per
cimus. hoc certe quod negari non potest, eliam illud cre-
4. Cum ergo in prophelicis lilleris ad novissi- dalur quod impudentur negatur. Quis enim spcra-
muro judicium facicndum Deus legitur esse venlu- ret, quod ctiam hi qui nolunt adhuc credere in

rus, etsi cjus alia dislinctio non ponaur; tant-.im- Christum, jam nobiscum vidont, et (|uoniara negare
modo propter ipsum judicium Christus debet in- non possunt, dentibus suis frendent, et tabescunt?
telligi: quia Pater, judicabit, per adventum
elsi Quis, inqnam, speraret genles in Christi nomin»!
Filii honiinis judicabit. Nam ipse per suae prajsen- speraturas, quando tenebatur, ligabatur, caedeba-
tiee maniteslationem non judicat quemquam, sed tur, illuJebalur, crucifigebatur quando et ipsi ;

omne dedit Filio (Joan. v, 22) : qui moni-

judiciiitn discipulispem perdiderant, quam in illo habere
festabitur homo judicaturu.s, sicut homo cst judi- jam cocperant? Quod tunc vix unus latro speravit
catus. Quis est enira aiius de quo ileni Deus loqui- in (Jruce,nunc sperant gentes longe lateque diffu-
tur per Isaiam sub nomine Jacob el Israel, de cu- sae ne in aeternum moriantur, ipsa in qua ille
; et

jus semine corpus acccpit? quod ita scriptum est morluus est, cruce signantur.
Jacob puer meus, susciinAmillum : Israel electus mcus, 5. NuUus igitur vel negat vel dubitat, per Jesum

assumpsil eum anima mea. Dedi Spirilum meum in Ghristura tale quale istis sacris Litteris praenuntia-
illum, judicium genlibus profevet. Nou clamubit, neque tur, futurum esse novissimum judicium, nisi qui

cessabit, ncque audietur foris vo.v ejus. Calamum eisdem Litteris, ne^cio qua incrcdibili' animosita-
quassutumnon conteret, et linum fumans non exstin- te seu cajcitate, non credil, quje jara vreritatora

guet; sed in vcrilate proferet judicium. llefulgfbil, suam orbi deinonslravere lerrarum. In illo itaque
et non coufringetur, doncc ponat in icrra judicium ; judicio vel circa illud judicitiin lias ros didicimus
et in nomine ejus gentes sperabunt (hai. XLii, l-i, esse venturas, Eliam Thesbilcn, lidem Judajorum,
scc. LXX). In hebra?o non le^-itur Jacob el hruel: Antichristum persecuturum, Christum judicatu-
sed quod ibi legilur stvrus meus, niinirum Septua- rum, mortuorum resurrectionem, boncrum malo-.
ginta interprclos volenlcs admonere quatenus id runique diremplionem, muudi conClagrationem,
accipiendum sit, quia silicet propler lorniam ser- ejusdemque renovationem. Quae omDia quidem
vi diclum est, in qua sc Aitissimns huniillimum ventura esse credendura est sed quibus modis, :

prajbuit, ipsius hominis nomen ad eom significun- etqtioordine veniant, raagis tunc docebit reruin
dum posuerunt, de cujua genere eadem servi for- experientia, quara nunc ad perfcclum hominum
ma suscepta esl. Datus est in eum Spiritus sanc- intelligentia vaiet consequi. Existimo tamen co
tus,quod et columba^ specie, Evangelio tesle, quo a me commeraorata suul ordine csse vcntu-
monstratum est CMatlli. iii, 16). Judicium gentibus ra.

prolulit, quia praenunliavit fulurum, quod gcnti- Duo nobis ad hoc opus pcrtinentes reliqui
6.

bus erat occullum. Mansuctudine non clamavit, Iibri,ut adjuvnnte Domino promissa complea-
sunt
nec lamen in prsdicanda vcritale cessavit. Sed non mus quorum unus erit de malorum supplicio,.
:

quandoqui- alins de felicitate juslorum in quibus ma.^cime,

est audita foiis vox e.jus, nec audilur
:
;

dem ab eis qui foris ab ejus corpore praicisi sunt, sicut Deus donavcrit, arguinenla refeilentur huma-
non illi obtdilur: ipsosqnc suos persoculores Ju- na, qu8B contra proedicia ac promissa divina sa-
caiamo quassato perdita intogritate, el li-
daeo, qui pienler sibi miseri rodere'^ videntur, et salubria

no fumanti amisso lumine comparati sunt, non fidei nutrimenla veiut falsa et ridcnda conlemnunt.
contrivit, ncc cxstinxil quia pepercit eis, qui non-
;
Qui vcro secundum Dcum sapiunt, omnium quae
dum veneritt cos jiidicare, sed ab eis judicari (b). incredibilia videntur hominibus, et tamen Scriptu-
\n veritale sane judicium prolulit, praidiccns eis ris sanctis, quarumjam verila^ mnltis modis ns-
serta est, continentur, maximura argumentum tc-

nent veracera Dei omnipotentiam.quem certura ha-

irridniter ffexis gcnihus adoralo.
bent nullo modo in eis potuisse mentiri, el posse
Er el Lov.
I rf
At Vind Ain. pI Mss., ct irridenlrr fi.cis f/mibus facerc quod iiiipossibilc cst inlidcli.
adorato.
(n) Sic Vulgatn.
{h) Dc his oinnibus egrcgie agit, eumdem Isniae locum
'
Ita Mss. Editi vero, incredula.
interprelans, Ilicronimus in Kpisloln 151, ad Algajiam, ^ Editi, veteribus libria dissentientes, reddeie.
quaeslione 2. CoonAEis.
 :

700 lMm\{ VKJRSIMUS PIIIMUS. 710

UliE/l VIGESIMIIS PIUMIJS.

Do fiiio (loljito civiliilis (liiilKili, snpijliciu sciliccl (liininiilonini scni|iitciii(., (lc([iio liiiiniiiiiH conlm illu(i incroiJii-

loruni (irgnnicnli.s.

CAPUT PRIMUM. — Do ordiuc disputalioins, iim ii;nc animalia ncc somper vivunt, ct in iiiis fervo-
prius disserendum est de perpetuo supplicio dam- ribua sino doioribus vivunt, sua; quipjje naturm
natorum cum (tiuiolo, quam de a-lrriio fdicilute coiivniiicntibusvcgctunlur illis, noti cruciantur
sanclorum. clcmciilis ; (^uasi noii incre.libilius sit vogolari,
quam cruciari talibus rcbus. Mirabiie cst enim,
Cum per Jesum Chrisluiii Dtiminum nostrum, dolere iii ignibus, el larncn vivore sod iniral)ilius, :

judicem vivorum utquo mortuorum, ad debitos vivcre in ignibus, nec dolere. Si autcm hoc crcdi-
lines amba3 porvenerint civitute!?, quaruin uiia est tur, cur non et illud ?
Dei, ultera diaboli, cujusinodi supplicium sil futu-
rum diaboii et oninium ud oum per4iiientium, in CAPUT III. — An conscquens sit ut corporeum dolo-
hoc libro nobis, quantum op(i divina vaiebimus, rem sequatur rarnis interitus.
diligenliusdidputandum est. Ideo &ulem hunc te-
nere ordinem malui, ut poslea disseram de fclici- Sed nuUuin esl, inquiuiit, corpus quod dolere
1.

tate sanctorum, quoniam utrumque cum corpori- possit, nec possil niori. Et hoc unde scimus? Nam
bus erit et incredtbilius
; videtur esse in aitcrnis de corporibus quis cerlus est dffimonum, utrumin
corpora durare cruciatibus, quam sine dolore uilo eis doleant, quando se affligi magnis crucialibus
in ajterua beatitudine permanere. Ac per hoc cum confileiitur (a) ? respondctur, terrenum
Quod si
illam po^nam non debcre esse incrcdibilem de- corpus solidum gciiicet atque conspicuum nullura
monstravero, aiijuvabit ine plurimum, ut multo csso, atque ut uno polius nominc id explicem, nul-
facilius omni carens moleslia imraortalitas corpo- lam esse carnom qatc dolerc possit, morique non
rum in sanclis futura credatur. Nec a divinis ordo possit quid aliud dlcilur, nisi quod sensu corpo-
:

isle abhorrel eloijuiis, ubi aliquando quiiiem bono- ris hoiiiines et exporientia colIef,'erunt ? Nullara
rum beatitudo prius ponitur, ul esl illud, Qui bona namquc carnem nisi mortalem sciuut: et hiEC est
fecerunl, in resurrectioncm vilx ; qui aulem mala eorum quod experti non sunt, nequa-
totaratio, ut
egcrunt, in resurrectioncm judicii {Joan. v, 29) quam esse posse arbitrenlur. Nara oujus rationis
sed aliquando et posterius, ul est, Miltet Filius est dolorem facere uiortis argumcntum, cum vitee
hominis Angelos suos, et coUigent de regno ejus om- potius sit indicium? Etsi enira qua^riraus, utrurn
nia scandala, et mitlent in caminum ignis ardentis^, seinper possit vivcre certum lamen esl vivere
:

dentium ; tunc justi fulge-

illic erit fleius el stridor omne quod dolet, doloremque omnem nisi in re
bunt sicut sol in regno Patns sui {Matlli. xm, 41- vivente esse non posse. Necesse est ergo ut vivat
43) et illud, Sic ibunt isti^ in supplicium xiernum;
; dolens, non est necesse ut occidat dolor quia nec :

justi autem, in vitam geternam {Id. xxv, 4G). Et in corpora ista raortalia, et utique moritura, omnis
Prophetis, quod commemorare longum esl, nunc dolor occidit ; et ul dolor aliquis possit occidere,
nunc iste ordo, si quis inspiciat, invcnitur. Sed
ille, illa causa est, quoniam sic esl anima connexa huic
ego istum qua causa elegerim, dixi. corpori, ut summis doloribus ccdat, atque discedat:
qnoniain et ipsa compago membrorum atque vita-
CAPUT 11. — .\n possint corpora in uslione ignis lium sic inflrma est, ut eam vira qua; magnum vel
esse perpeiua. summum dolorem facit, non valeat sustinere. Tunc
autem tHli corpori anima et eo coanectitnr modo,
Quid igitur ostendam, unde convincanlur incre- ut illud vinculum sicut nuUa temporis longitudine
duli, posse humana corpora animata alque viven- solvitur, ita nuUo dolore rumpatur. Proinde etiam-
tia, noa solum nunquam morte dissolvi, sed iii
si caro nunc talis nulla est, qua; sensum doloris
seternorura quoque ignium durare lormcntis ? No-
perpeti possil, morteraque non possit: erit tamen
lunt enim hoc ad Omnipotentis nos relerre poten- nunc non est sicut talis
talis caro, qualis
lunc ;

tiam, sed aliquo excmplo persuaderi sibi flagitant. mors, qualis nunc non est. Non enim nullai
erit e,t
Quibus si respondebimus, csse animalia profecto sed sempiterna mors erit, quando nec vivere ani-
corruptibilia, quii mortalia, qua) lamen in mediis ma poterit Deum non habendo, nec doloribus cor-
ignibus vivant : nonnullum eliara gonus vermiura
poris carere moriendo. Prima mors animam nolen-
in aquarura calidarum scaturigino reperiri, qua- tem pellite corpore, secunda mors animam nolen-
rum fervorem ncmo impune contreciat illos au- ;

tem non solura sine ulla sui laesione ibi esse, sed
extra esse non possc aut nolunt credere, si os-
:

Hoc consfat ex Hieronymo, contra Vigilantium,

(a)
tendere non valemus aut si valuerimus sivo oculis
;
et Epitaphio Paulae
in ex Joanne Chrysoslorno,
;

deraonslrare res ipsas, sive per lestes idoneos edo- Homilia 6(5, ad populum Antiochenum Cypriano, Epi- ;

cere, non satis hoc esse ad exempluin rei, de qua Btola 2, ad Donatum, Ejiistolo 76, ad Magnum libris, ;

ad Demetrianum, et de Idolorum vanitate. Lactantius

quaesiio esl, eadem infidelitate contendent quia
Institutionem libro 2, cap. 16 « Maximis saepe ulu-
:
:

1 M»8., ardentem. latibus editis verberari se et « ardere, et jam jamque

* Ita Mss, At editi, sic ibunt injusti. exire proclamant (daemones). > Coquaeus.
711 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 712

tem tenel in corpore : ab ulraque* morle commn- suo modo immortalitatera suam {a), non ideo mori
niler id habetur, ut quod non vult anima, de suo poterunt ilia corpora, quia dolebunt. Postremo ai
corpore patialur. corpora faoiunt, ut anirnaj doleant, cur eis dolorcm
2. Atlcnilunt aulcra isti ccnlradiclores nullam possunt, mortem vero inforre non possunt, nisi
esae nunc carncm, quae dolorem pali possil, mor- quia conscquens non est, ut niortem laciat, quod
temquc non poasil ct non altendunt esse lamen
;
doloremfucil? Cur ergo incrcdibile cst, ita ignea
mnjus sit. Ipscquippc iilis corporiljus doiorem posse infcrre, non mor-
aliquid tale quod corpore
corpus vivit et regiiur, tein, sicut ipsa corpora dolere animas faciunl,
animus, cujua prasscnlia
el dolorem pali polest, et mori non poleet. Ecce quas tamcn non ideo mori cogunt ? Non est
inventa rea est, quae cum sensum doioris liabeal, ergo nccessarium futurce mortis argumenlum do-
iramortalis est. H&c igitur erit lunc eliam in cor- lor.

poribus damnatorum, quod nunc osse scimus in

unimis omniurn. Si aulem considcrenius diligcn- CAPUT JV. — De naluraiibus exemplis, quorum
tius, dolor qui dicilur corporis, m.agis ad aniinam consideratio doceat posse inter cruciatus vvjcntia
pertinet.Animae enira est dolere, non corporis, corpora permanere.
etiam quando ci dolendi causii e.\islil a corpoie,
1. Quapropter si, ut* scripseruot qui naturas
cum in eo loco dolet, ubi Iseililur corpus. Sicut er-
animalium ciiriosins indau^arunt, salamandra in
go diclmus corpora sentienlia, et corpora viventia,
ignibus vivii et quidam nolissimi SicilicB montes,
;
cum ab anima sit corpori* scnsus et vita ita et ;

qui tanla
diulurnitatc temporis atque vetustate
corpora dicimus dolcntia, cum dolor corpori nisi
usque nunc ac deinceps flammia sestuant, alque
ab anima esse non possit. Dolet ilaque anima cum
integri perseverant, satis idonei testes sunt, non
corpore eo loco ejus, ubi aliquid conlinj:it ut
in
omne quod ardel absumi ; et anima indicat, non
doleat. Dolet et sola, quamvit sit in corpore, curu
omnc quod dolere potest, posse etiam mori : quid
aliqua causa etiam invisibili triatis cst ipsa cor-
adhuc a nobis rcrum poscunlur exempla, quibus
pore incolumi. Dolot ctiati non in corpore consti-
apud inferos, doceamu?, non esse iucrcdibile, ut hominum cor-
tuta : nam uliiiue dolebnt divcs illc
pora sempiterno suppiicio punitorura, et in igne
quando dicebat, flaimna [Luc. xvi,
Criicior in liac
animam non amitlant, et sine dctrimcnlo ardeant,
24). Corpus autcm ncc cxanime dolet, nec anima-
et sine inlcritu doleanl ? Ilabebit enim tunc istam *
lum sine anima dolet. Si ergo a dolore argumcn-
carnis substaniia qualitatem ab ilio inditrim, qui
lum rccte sumerelur ad mortcm, ut ideo mors
tam niiras ct varius lot rcbus indidit, quas vidc-
possil accidero, quia potuit accidere et dolor, ma-
mu.=, ut eas, quia multa? sunl, non miremur.
gis ad animam ijerlincret mori, ad qunm mjigis
Qiiis enim nisi Deus creator omnium dedit carni
pcrlinet et doiere. Cum vero illa quffi mafjis doiere
pavonis mortui ne putresceret? Quod cum auditum
potcst, non possit mori, quid momenti affer cur
incredibile videretur, evenit ut apud Carthaginem
iila quoniam futura sunt in doloribn?,
corpora,
nobis cocta apponcretur hccc avia de cujua pec- :

ideo etiam moritura esse credamus ? Dixcrunt qui-

tore puiparum, quanlum visum est, dcccrptum
dem' Platonici, ex terrenia corporilius moribun-
servari jussimus: quod post dierum lantum spa-
disque membris csse anima3 el mctuore, et cupcrc,
tium, quanlo alia caro quascumque cocta putresce-
ct dolere, atque gaudcre («). Undc Virgilius, llirir,
ret, prolatum atque oblatum, nihil nostrum of-
inquil, (id est, ex moribundis terreni corporis
fendit olfiiclum. Itemque repositum poat dies am-
membris) metuunt cupiuntque, dolenl gaudenfque
piius quam triginta, idem quod erat inventum csl:
{.Eneid. lib. G, vers. 733). t?ed convicimus cos in
idomque posl annum, nisi quod aliquantum corpu-
quarto dccimo (Ij) hujus operis libro, habero ani-
lontiffi siccioris cl conlraclioris fuit. Quis pale<e
mas sccundum ipsos ab omni etiam corporis labe
dodit vel lam frigidam vim, ut obrutas nivcs ser-
purgatas, diram cupiditatem, qua rursus incipiunt
vet vel tara fervidara, ut poma immalura raatu-
in corpor.-v vcile revcrti {Ibid. vers. 720, 721). Ubi
;

rcl?
autcm polest ci-se cupiditaaprofeclo etiam dolor po-
2. ipso ignc raira quis cxplicet, quo qua;que
De
test. Frustata quippe ciipiditas ?ivc non pervcnicndo
adusta nigrcscunt, cura ipse sit lucidus et pcne
quo ti-ndcbat, sivc amittendo quo pervenerat, ver-
;

omnia qu?e arabit et lambit, colore pulchcrrimus''

tilur in dolorcm. Quaproplcr si anima, quaj vcl so-
decolorat, atque ex pruna fulpida carbonem teler-
la vcl maximc dolet, hp.l'ct tamen quamdam pro
rimum reddit? Neque id quasi regulariter defi-
nitum esl : nam e conlrario lapidea igno can-
dente percocti, et ipsi fiunt candidi, et quam-
« Hic apud Lov. addenduni est, tamen. vis magia rubeat, illi albiccnt \ congruit
iilo
2 Sio Mss. Editi nuloin hoc et proxinio loco, pro lamen luci quod album esf, sicut nigrum lcne-
corpori, liahcnt, cor/wris.
3 Editi iiiamiscriptis; disspnlipnle?. Iinlicnl, qiiiihu».
bris. Cum itaque ignis in lignia ardcat, ut lapi-
(a\ Sic Aristolelos in libro dc Animn i^iimo negnl
aniroam irnsci, gnudere, tiraero. nonsecu? quam lexere 1 Vind. Am.
F.r. el Mss., sicut.

vel aedifirnre qnoniam. iit liner agil per corpus. ila

:
2 Sic Mss
Editi vero, i.iln.
3 Sola edilio Lov., pulcherrimo.
cl ilia. Quod si lioc de ira et gaudio admillamus. pro-
* Ila Mss. At edili, illi albido colore nilescant.
feclo et dolor nb aniina eadcm ralione excludctnr,
quom ct cxchi(liinl Arijlotelis intorpreles. Alexamler a) Nou enini ila immortalis esl, ut actcrnum antea
Aphrodi?iensis cl Tlicmisliu?. ah nnimn sino corpore. vixerit ncc ut exslin{;ui nnlla vi qucal sed quod :

LlD. VlVES. condila semel n Deo nuiiquam ila perihil, ul in

!(/ Vind. Am. ct omnes Mss., tu duodecimn. Lapsus nildlniu alieat, lamcl^^i morlem pati possit, qiiam
esl vel nuctoris vel amanncnsis: nam id in Plalonicos secundam dicimus supplicii in pcrpetuum duraturi.
egil Auguslinus, lih. li, capp. 3, 5. LlD. VlVES.

i
 ,

713 MBEIl VIOESIMtJS PiUMUS. 714

dfls coqunt, oontrarioa hiibot non in contrariis ro- qiii flurn hubont alquo novcrunt, numqiiid ita
bu8 olVootus. {'jli^i (Miiin la|)i(i('8 pI li^.'mi divnrHa inirantiir, iit hi (|iiiliUH |)rimuiii polontia cjiis oh-
suiil ; coiili'<u'ia taiiuMi iion Hijiit, Hiiuit alliuin nl toiiditiir ? QiiibuH aiiioiii iion OHtondiliir, lorliiHHe
nigrum, qnorurii in lapiiiibuB uiium lucit, allorum noc crcdunt ; aiit tsi crodiinl inoxpcrta miran-
in lii^nis, clania illoa clarilicans, Iiirc obriiscaiis ;
tur ; ot hI oontigorit exporiri, adliuc quidcm
cuiii illia dclicorot, niai in istia vivorol. Quid in car- inirantur, insoliln,sod aHsiduituH cxporicndi pau-
bonibus, nonno mirunda cst ' ol lanta inllntiitas, luliin subtrahit admirationis iiiciliimentum. Mag-
ut ictu loviaaiino frangantur, preasu racillimo con- noliMn lupidem novimus mirabilcm fcrri esso rap-
loruntur ct tanla lirinilaa, ut niillo lumioro cor-
; torcin : ijuod vidi, vchemcnter in-
cuinpriinum
rumpantur, nulla letuto vincunlur, usqiie adco ut
"
horrui. Qiiipiiecornebam a lupido ferroum annu-
609 aubalernerc soloant, qui liiiiitoa ligiinl, ad con- lum raptiim atquo suaponaum deinde tanquam ;

vincendum liligatoroin, quiaiiuia poat quaiilalibet fcrro quod rapuoret, vim dedissel suarn, coinrnu-
teinpora exstitorit, lixuniquo lapidoin liinitem non ncrnquo fecisset, idem annulus admotus est alteri,
esse contenderil? Quiacoa in terrahuniidainrosaos, eumquo suspendit, atque ut illo prior lapidi, sic
ubi ligna pulroacerent, tani diu durare incorrup- aller annulus priori annulo cohJErebRt : accessit
tibiliter posse, nisi reruin ille corruptor ignis ello- eodem inodo tertius, accesait ei qnartus, jamque
cit (a) ? sibi por mutua ciroulis nexis, non implicalorum
3. Intueainur etiam miraculum calcis,exccptoeo, inirinsecus, sed extrinseoua adh.Tcrontium, quasi
de quo jaiii satis diximus, quod igno candicat^, Ciitena pependerat annulorurn. Quis islam virn la-
quoalia tetra redduntur, etiam occultissime ab igne piilis non stupernt, qna3 illi non solum inerat,
ignem concipit, eumque jam gleba tangentibus fri- verum etiam per lot ?uapensa transibat, et invisi-
gida tam latentor servat, ut nulli nostro sensui bilibus ea vinculis subligabat ? Sed mullo est mi-
prorsus appareat, sed compertus experimento, rabilius, quod a fratre et coepiscopo meo Severo
etiarn dum non apparet, sciatur inesse sopitus. Milevilano de isto lapide comperi. Se ipsum nam-
Propter quod eam vivam calcem loquimur, velut que vidiase narravit, quemadmodum Bathanarius
ipse ignis latensanima sit invisibilis corporis. Jam quondam Gomes Africae, cum apud eum conviva-
vero quammirum est quod cum exstinguitur, tunc retur Episcopus, eumdem protulerit lapidem, et
accenditur ? Ut enim occulto igne careat, aqua' tenuerit sub urgenlo, ferrumque super argentum
infunditur, aquave perfuiiditur; et cum ante sit posuerit deinde sicut subter movebat manum,
;

frigida, inde fervescit, unde ferventia cuncta fri- qua lapidem tenebat, ila ferrum desuper move-
gescunt. Velut exspirante ergo ilia gU^ba discedens batur, atque argento medio nihilque patiente,
ignis, qui latebat, apparet, ac deinde tanquam concitatissirao cursu ac recursu infra lapis ab
morte * sic frigida est, ut adjecta unda non sit ar- homine, supra ferrum rapiebatur a lapide. Dixi
sura, et quam calcem vocabamus vivam, vocemus quod ipse conspexi dixi quod ab illo audivi
,

exstinctam. Quid est quod huic miraculo addi posse cui tanquam ipse viderim credidi. Quid etiam
videatur? et tamen additur. Nara si non adhibeas de isto magnete legerira dicam. Quando juxta
aquam, sed oleum, quod magis fomes est ignis, eum pcnitur adamas, non rapit ferrum et si ;

nulla ejus perfusione vel infusione fervescit (b). jara rapuerat, ut ei appropinquaverit, mox remittil
Hoc miraculum si de aliquo Indico lapide legere- (d). India mittit hos lapides sed si eos nos cogni- :

mus, sive audiremus, et in nostrum experimen- los jani desistimus adrairari, quanto magis illi a

tum venire non posset, profecto aut mendacium quibus veniunt, si eos facillimus habent, sic for-
putaremus, aut certe granditer miraremur. Qua- sitan habentut nos ijalcem, quam miro modo aqua
rum vero rerum ante oculos nostros quotidiana fervesceiitem, qua solet ignis exslingui, et oleo
documenta versantur, non genere minus mirabili, non fervescentera, quo solet ignis accendi, quia in
sed ipsa assiduitale vilescunt, ita ut ex ipsa India, proraptu nobis est, nonmiramur?
quae remota est pars orbis a nobis, desierimus
nonnulla mirari, quae ad nos potuerunt miranda CAPUT V. — Quania sint quorum ratio nequeat
perduci. agnosci ', et lamen eadem vera esse non sit ambi-
4. Adamantem lapidem multi apud nos habent, guum.
et maxime aurifices insignitoresque gemmarum,
1. Verumlamen homines infideles, qui * cum di-
qui lapis nec ferro, nec igni (r), nec alia vi uila,
vina vel pr33terita vel futura miracula praedicamus,
perhibetur praeter ^ hircino sanguine vinci (b). Sed
quaeillis experienda non valeraus ostendere, ratio-
nem a nobis earum flagitant rerura quam quoniam ;

non possumus reddere (excedunt enim vires mentis

* Editi, nonne miranda res est. Abest, res, a ma- huraanffi),existimant falsa esse quae diciraus;ipsi de
nuscriptis. tot rairabilibus rebus, quas vel videre possuraus,
2 Sic Mss. At Editi, candescat.
vel videmus.debent reddere rationem.Quod si fieri
» Apud
Lov., aquae.
Er. Lugd. et Ven., tanguam mortua. M.
* ab homine non posse pervideritit,fatendum est eis,
i Sic Ms3. Editi vero, praeterquam. non ideo aliquid non fuisse, vel futurum non esse,
(a) Sumius, Rhroci filius, primas consuluit carbones
fundamentis templi Ephesiae Uianae subjici. Vide Dio-
genem Laertium, lib. 2, c. 103. Lakcher.
{b, Conf. Fiiiiium. lib. 33, cap. 30 Titulus capitis quinti vitiatus in ante editis sic ha-
1

(c) Adamas positus In vasculo liquandis metallia bebat Quanta sint quae non recte quaenl agnosoi.
:

idoneo, in fumum evanescit. Larcueu. Castigatur ex raanuscriptis.

2 Ila Mss. At editi, quibus.
(d) Coni. I'lin., Ub. 37, cap. 15.
(a) Plinius, lib. 37, cap. 15.

Patrol. XLI. {yingi-troii.)

 :

715 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 746

quia ratio inde non polest reddi quandoquidena ;

raus futura hominum viva corpora,quae semper ar-
sunt i3ta de qiiibus similiter non potesl. Non ita- suraatque dolilura, nec tamen aliquando moritura
que pergo per plurimaquae mandata sunt litteris, sint, itadiceremus in fulurosaeculo futurum salem,

non gesta atque transacta, sed in locis quibusque quem faceret ignisvelut in aqua lluescere,eumdem-
manenlia; quo si quisquam ire voluerit ct poluerit, que faceret aqua velut in igne crepilare;aut futurura
utrum vera sint, explorabit, sed paucacommemoro. fontem, cujus aqua in refrigerio noctis sic ardeat,
Agrigentinum Siciliae salem perhibenl: cum fuerit ut non possit tan^i in aestibus vero diei sic algeat,
;

admotus igni,velul in aqua fluescere^cum vero ipsi ut bibi non possit; aut futurum lapidem,vel cum qui
aquae, velut in igne crepitare («). Apud Garaman- suo calore manum conslringenlis adureret, vel eura
las queradam fontera lam frigidum diebus, ut non qui undecumque accensus exslingui omnino non
bibalur;lam fervidum noctibus, ul non tan-^atur possel, et caetera quae praetermissis aliis. innumeria
(b). [n Epiro alium fontem, in quo faces, uf in cae- commemoranda interim duxi ? Haec ergo in illo

teris, exsiinguuntur accen?ae ; sed, non ut in ca^te- saeculo, quod futurum est, ai diceremus fulura,
ris, accenduntur exslinctai (c). Asbeston Arcadiae nobisque increduli responderent, Si vultis ut ea
lapidem propterea sic vocari, quod accensus semel credamus, de singulis reddite rationem nos non :

jam non possit exslingui (d). Lifinum cujusdam posse confiteremur, eo quod istis et sirailibus Dei
ficus ^'Egyptiae, non ul ligna caetera in aquis na- iniris operibus infirma mortalium ratiocinatiovin-

tare, sed mergi ; et quod est mirabiiius, cum in ceretur fixam tamen apud nos esse rationem, non
;

imo aliquandiu fuerit, inde ad aquae superficiem sine ratione Omnipotentera facere, unde animus
rursus emergere, quando madelactum debuit hu- humanus infirmus rationem non potest reddere :

moris pondere praegravari (<?). Poma in terra Sodo- et in multis quidcm rebus incerlum nobis esse
morum gigni quidem, et ad maturitatis faciem per- quid velit ; illud tamen esse certissimum, nihil
venire ;sed morsu pressuve tenlata, in fumum ac eorum illi esse impossibile, quaecumque voluerit
favillam. corio faliscente vanescere (/). Pyritem la- eique nos credere prasdicenti^quem neque irapolen-
pideni Persicum tenentis manum, si veheraeniius tem,nequemenlieiitem possumus credere.Hi tanien
prematur, adurere, propler quod ab igne nomen lidei reprehensores, exactoresque rationis, quid ab

accepit (y). In eadem Perside gigni etiam lapidem ista respondent, de quibus ratio reddi ab homine
Selenitem, cujus interiorem candorem cum luna non potest, et tamen sunt, et naturae ipsi rationi
crescere atque deflcere (k). In Gappadocia etiam videnlur esse contraria? Qus
futura esse dicere-
si

vento equas concipere, eosdemque felus non ara- raus,similiter a nobis, sicuteorum quae fulura esse
plius triennio vivere (i). Tylon * Indiae insulam eo diciraus, ab infidelibus ratio posceretur. Ac per hoc,
praBferri caeteris terris.qnod omnis arbor quae in ea cum in talibus operibus Dei deficiut ratio cordiset
gignitur, nunquam nudatur tegmine foliorum [k). sermonis humani, sicul ista non ideo non sunl,
2. Dehis alque aliis innumerabilibus mirabilibus, sic non ideo etiam illa non erunt, quoniam ralio
quae historia non factorum et transactorum, sed de utrisque ab homine non potest reddi.
manentium locorum tenet, mihiautem aliud agenti
ea persequi nimis longum est, reddant rationem,
si possunt,infideles isti, qui nolunt divinis Litteria
CAPUT VI. — Quod non omnia miracula naluralia
sint, sed humano ingenio modificala,
pleraque ple-
credere; quid aliud quam non putantes eas esse
raque aulem dxmonum, arle composila.
divinas, eo quod res habeanl incredibiles, sicuti
hoc unde estnunc agimns. Non enim admiltit,
inquiunt, ulla ratio,ut caro ardeat.nec absumatur; 1. Hic forte respondeant, Prorsus nec ista sunt,
doleat, neque moriatur ratiocinatores videlicet : nec credimus, falsa de his dicta, falsa cons-
isia
magni, qui de omnibus rebus quas esse mirabiles cripta sunt et adjiciant raliocinante«, atquedicen-
;

constat, possint reddere rationcm. Reddant ergo les.Si talia credenda 8unt,credite et vos quodin eas-
de his (/), quae pauca posuimus, quaj procul dubio detti liiteras esl rolatum, fuisse vel esse quoddam

si esse nescireni,esse diceremus,

et ea futura Vencris fanurn, atque ibi candelahrum, et in eo lu-
multo minus crederent, quam quod nunc dicenti- cernam sub divo sic ardcntem,uteam nulla tempes-
bus nobis noluntcrederealiquando vpiilurum. Quis las,nullus imber exi<tingueret, unde sicut ille lapis,
enim eorum nobis crederet, si, (]uemadmodum dici- Xjyvo; ajSeaxo;,!^ est,lucprna inexstinguibi-
ita isla
lis,nominata est.Quod proplerea poterunt dicere, ut
respondendi nobis anj^ustias ingerant quia si dixe- :

i In aliquot Mss Thylen. ,

rimus non es3ecredendum,scripla illa miraculorura
{a) IMinius, lib 31. cap. 7.
(h) Id. lib. 5, cap. 5. infirmabimus; si autem credendum esse concesse-
(c) 1(1. lib. 2, cap. 103, ex Pomponio Mela, lib. 2, rimus confirraabimus nununa paganorum.Sed nos,
cap. 3. sicutjarain libro duodevigesimo hujus operis dixi
(d; Id. lib. 37, cap. 10.
(c) Id lib. 13, cap. 7.
(cap. 18), non babemus necesseomnia credere quae
Joscplius, lib. 4, de Rello .hi<l
(/", cap. 8 Solinus, , ; continel historia gentium.cum el ip?i inter se histo-
cnp, 35 Tncitns, lil). Tt lli.st
; rnp 7 ,
rici,sicut ail Varro^quasi data opora et quasl ex in-
(g Plinius, lib. ^C), rnp ly, el lib. 37. cnp. 11. dustria per multa dissentiant; sed ea, si volunnis,
(h) Id. lib. 37. cap. 10.
(i) Solinua, cap. 45. Vido otiara Plinium, lih. 8, credimus quas non adversantur libris, quibus non
cnp. 42. dubitamus oportere nos credere. Dehis aulom mi-
(/i, Plinius, lib. 12, cnp. 11. Tylos insula est sinus
raculorum loci3,nohis ad ea quae futura persuadere
Porsici.
Subaudi rationem. incredulis volumus, satis illa sufficiunt, quae noa
(()
717 MIIKII ViriKSnniS I»IUMUS. 718

quosfiuo possumua oxpcriri,oloorum losloa idonoos iuoornii Vonoris do bipido aflboslo ub arlifioo fleri

non (lifHoilo owt invniiiro. l)o i.slo iiuloin laiio V(mo- potuisHn Jam di.ximus si rnagorum oporu, (inoH
:

Holuni in niiljjis
ris ot lucornii in().VHtinj.,'uil)ili, n()n nostri» Sciiplura vonolicoH ct incunlatoreB voc.it, iii

coarctunuir angustias, voruiii otiiim liititiidinia no- tanlum dn?inonoH oxtolioropotiierunl, ut congruore
bis canipiis uporilnr. AiMiiiius onim ad istfiin lu- hominiim sonsibus sibi nobilis poota vidorotiir, de
cornain ino.xstinguibiirni, ot luinuinaruiii ot inu^i- i|iia(laiii fcniinu, (|uu} tHli;n-to pollorct, diccnu :

curuni, ifl ost por hoininos (iffliuonicaruin :irtium, '

Ilacc 80 cnrminihiis |>romittit solvore monloB,

et ipsorum por so ipsos d;i!monuin muliu iniiuiuila: OuiiH volit, iist aliis diiniH iiiimitlcrc ciiras ;
qua3 voluorimus, oidem ipsi cuicredimua
si nojJtare Sislcro a(|iiain fliiviiH, (il v(!rt(M'o Hidora rotro ;
No('liirn(i3(|(ic ciol iiiaiics iniiKire vidoliis
saorarnm Littorarum advorsabimur voritati. Aut :

Sub pedibus tcrrain, ct doscoiidoro uionlibus oruoH :

ergo in liicorna illa mcchanicnm aliquid (lo lapide {Virg. JEneid. l. 4, v. 487-4U1).
asbeslo ars hiiinana molita oat,aut urto magica fac-
quanto magis Deua potenscst facere quaj inlidelibus
lum est, quod hominos illo mirarcntur in templo,
sunt incrodibilia, sod illiiis facilia potostati quan-
aut d;cmon qiiispiani sub nomino Veneris tanta so ;

doquidem ipsc lapidum aliarumquo vim rcrum ct

eflicacia pr;osentavit,ut hoc ibi prodigium et appa-
hominum ingonia, qiu ea miria utuntur modis, unge-
rerot hominibus, et diutius perm;inoret (rt). llli-
licasque naluras omnibus terrenis polcntiores ani-
oiuntur autcm dacmonos ad inhabit;indnm per crea-
mantibus condidit, universa mirabilia mirabili vin-
turas, quas non ipsi, sed Deus condidit, dcleclabi-
cente virtute.et operandi.jubendi^siiiendiquesapien-
libus pro su;i diveryitate diversis, non ut animalia
tia, utons omnibus tam mirabiliter, quam creavil ?
cibis, sed ut spirilus signis, quae cujusque delec-
talioni congrnunt, por varia genera hipidum, her-
GAPUT VII. — Quod in rebus miris summa credendi
barum, lignorum, aniraaliura, carminum,jrituum ralio sil omnipolenLia Crealoris.
(6). Ut autem illiciantur ab hominibus, prius eos
ipsi astutissima calliditate seducunt,vel inspirando i. Cur itaque facere nonpossit Deus,ut et resur-

eorum cordibus virusoccultum, vei etiam fallacibus gnnt corpora morluorum, et igne eeterno crucien-
amicitiis apparendo, eorumque paucos discipulos tur corporadaranatorum.qui fecit mundum in ccelo,
suGsfaciunt, plurimoruinque doclores.Neque enim in tprra.in aere,in aquis, innumerabilibus miraculis
potuit, nisi primum ipsis docentibus, disci quid plenum cum sit omnihus quibusplenus est procul
;

quisque iilorum appetat, quid exhorreat, quo invi- dubio majus et excellentius etiam ipse mundus
lelur nomine, quo cogatur unde magicse artes ea- : miraculum ? Sed isti cum quibus vel contra quos
rumque artificeB exstilerunt. Ma-^jime autem possi- agimus, qui et Deuiii esse credunl a quo factus est
dent corda mortalium, qua poiissimum posses- mundus, et deos ab illo factos per quos ab illo ad-
sione glorianlur, cum se transfigurant in Ange- ministratur mundus, et miraculorum effectrices,
ios lucis (II Cor. xi,i4). Sunt ergo facta eoruin sive spontaneorum, sive cullu et ritu quolibet im-
plurima, quse quanto magis mirabilia confuemur, peratorura *, sive etiam magicorum mundanas vel
tanto caulius vitare debemus. Sed ad hoc unde non negant, vel insuper et praedicant poleslales,
nunc agimus, nobis ctiam ipsa proficiunt. Si enim quando «^is rerura vira mirabilem proponimus alia-
haec immundi daemones possunt, quanto poten- rum, quae nec animalia sunt ralionalia, nec ulla
tiores sunt sancti Angeli, quanto potentior est his ratione praediti spiritus, sicut sunt ea, quorura
omnibus Deus, qui tantorum rairaculorum effec- pauca commemoravimu3,respondere assolent :Vis
tores etiam ipsos Angelos fecit? esl ista naturae, nalura eorum sic se habet, propri-
2. Quamobrem si tot et tanta mirifica ^, quas p.TrjXa- arum istae sunt eflicaciae naturarum. Tota it^ique
vr'[JiaTa appellant, Dei creatura utentibus humanis ratio est, cur Agrigentinum salein fldmma fluere
artibus fiunt, ut ea qui nesciunt opinentur esse faciat, aqua crepitare, quia hsec est nalura ejus.
divina unde factum est, ut in
; quodam templo At hoc esse potius contra naturara videtur, quae
lapidibus magnelibus in solo et camera proportio- non igni, sed aquae dedit salem solvere torrere ;

ne magniludinis positis, simulacrum ferreum aeris autem igni, non aqufe. Sed ista, inquiunt, salis
illius medio inter utrumque lapidem, ignorantibus hujus naturalis eat vis, ut his contraria patiatur.
quid sursura essei ac dftorsum, quasi numinis po- Ha3C igitur ratio redditur et de illo fonte Gara-
testate penderet (c) quale aliquid etiam in illa
; mantico, ubi una vena friget diebus noctibus fervet,
vi utraque molesta tangentibus. Haec et de illo
1 Sic Vind. Am. et Mss. At Er. et Lov. dxmonia- alio, qui cum sit contrectantibus frigidus, et facem
carum. sicut alii fontes exstinf,'uat accensam, dissimiliter
2 Editi, tamque mirifica. Abest, tamque, a manu-
Bcriptis. tamen atque mirabiliter idem ipse accendit exslin-
(a) Erutum est sepulcrum memoria patrum, in quo clam. Haec et de lapide asbesto, qui cum ignem
ardebat lucerna, condita ibi, ut ex inscriptioue appa-
rebat, supra millesimum et quingentesimum annuin Am. Lov., impetra-
; 1 Sic Er. et Mss. At Vind. ct
eaque tota extcmplo, ut contrectari cocpta est, inter torum.
admotas manus friata in tenuissimum abiit pulverem.
LUD. VlVES. « virtutis esse perhibetur, ut ad se rapiat et attrahat
{b) Pseniis, de Daemonibus, cap. ult., hoc ipsum « ferrum signum Solis ad hoc ipsuin ex ferro subti-
:

ait se didicisse a quodam Ephesio qui daemonibus « lissima manu artiticis fuerat fabricatura, ut lapis,
lamiliariter utebatur, nullum ncmpe esse genus ro- « cujus natiirain forrum ad se trahere duximus,
desu-
rum, quo certi aliqui daemones aliici non possint. « per iu laquearibus fixus, cum temperale sub ipso
C0'JCAEUS. « radio ad libram fuisset positum simulacrum et vi
(c) Id refert Ruffinus, lib. 2 Hist. eccles., cap. 23, « naturali ad se rapcret ferrum, adsurrexisse populo
inier fraudes qu<ie repertae sunt in templo Serapidis « simulacrum, et in aere pendere videretur. » Idem
apud Alexandriam « Erat, » inquit « aliud
: fraudis refert et Prosper, parte '6 de Praedictionibus, cap. 38.
« geuus hujusmodi natura lapidis magaetis bujus
:
CoguAEns,
719 DE CIVITATE DEI. S. AUGUSTINI 720

nuUum habeat proprium, acceplo tnmen aic ardet apud eorum, contra quos agimus, historicos legi :

alieno, ut non possii exstingui. Haec de caeteris quae ul ostenderem qualia multa, multique illorum,

piget relexere, quibus licet vis insolila contra nalu- nulla reddita ratione, in suorum litteralorum scrip-
ram inesse viJeaiur, alia taraen de illis non reddi- ta litleris credanl, qui nobis credere, quando id

tur ratio, nisi ut dicalur, hanc eorum esse nalu- quod eorum experientiamsensum.jue transgredilur,
ram. Brevis sane iala estratio, faieor sufTiciensque omnipotentem Deum decimus esse facturum, nec
responsio. Sed cum Deus auctor sil naturarum reddita ratione dignantur. Nam quae raelior et vali-
omnium, cur nolunt fortiorera nos reddere ratio-
' dior ratio de rebus talibus redditur, quam cum
nem, quando aliquid velul impossibiie nolunt cre- Omnipotens ea posse facere perhibelur, et facturus

dere, eisque reddilionem rationis poscentibus re- dicitur, quae praenuntiasseibilegilur, ubi alia multa
spondemus, hanc esse voluntatem omnipotentis praenuntiavit, quae fecisse monstralur ? Ipse quippe
Dei qui certe non ob aiiud vocatur omnipotens,
;
faciet, quiase facturum esse praedixit, quae impos-
nisi quoniam quidquid vult polest qui potuit cre- ;
sibilia putantur, qui promisit el fecit ut ab incre-
aretain multa, quee nisi ostenderentur, aula cre- dulis gentibus incredibilia credereatur.
dendis hodieque testibus dicerentur, profecto impos-
sibilia putarentur, non solum quee ignotissima CAPUT VIII. — Non esse contra naturam, cum in
apud nos, verum etiam quae notissiraa posui. Illa aliqua re, cujus natura innotu.il, aliquid ab eo quod
enim quae apud nos praeter eos, quorum de his li- erat notum, incipit esse diversum.
bros iegimus, non habent testem, el ab eis cons-
1. Si autem propterea respondent, senoncredere
cripta sunt qui non sunl divinilus docti alque hu-
quae de humanis semperarsuris nec unquara mori-
manilus falli forte poluerunt, licet cuique sine
turis corporibus diciraus, quia buraanorum corpo-
recta reprehensione non credere.
rura naturam novimus longe aliter institutam
2. Nam
nec ego volo temere credi cuncta quaj ;

unde nec illa ratio hinc reddi potest, quae de

poaui, quia nec a me ipso ita creduntur tanquam illis
naturis mirabilibus, reddebatur, utdici possit,Via
nulla de illis sit in mea cogilatione dubilatio, ex-
ista n;ituralis est, rei hujus ista natura est quo-
ceptis his quse vel ipse sum expertus, et cuivis ;

niara scimus humanae carnis istam non esse natu-

facile est experiri sicut de calce, quod fervet in
;
ram h.tbemus quidem quud respondeamus de
aqua, in oleu fngida est de magnete lapide, quod
:
;

nescio qua sorbitione insensibili stipulam non mo-

Litleris sacris, hanc ipsam humanam car-
scilicet
nem aliter iostilulam fuisse anle peccalum, id est,
veat, el ferrum rapiat de carne non putrescente
;

ut posset nunquara perpeti raortem aliter autem

pavonis, cum pulruerit et Platonis de paiea sic ;
;

post peccalum, qualis in aerumna hujus mortali-

frigenteut fluescere nivem non sinat, sic calente ut
latis innotuit, ut pecpetem vitara tenere non possit.
maturescere poma compellat de igne fulgido, quod ;

secundum suum fulgorera lapides coquendo can-

Sic ergo aliter quam nobis nota est, inslituetur in
resurrectione morluorura. Sed quoniam istis non
dificet, et contra eumdem suum fulgorem urendo
credunt lilleris, ubi legitur qualis in paradiso vixe-
plurima obfuscet. Tale est quod et nigrae macuise
rit homo, quantumque fuerit a necessitate morlis
offunduntur ex oleo splendido, similiter nigrae
alienus, quibus uti<|ue si crederent, non cura illia
lineee de candido iraprimuntur argento. De carbo-
poena daranatorum, quae fulura est, operosius
nibus etiara, quod accendente * igne sic verlantur
agereraus de lilteris eorum, qui doctiasimi apud
in contrarium, ut de lignis pulcherrimis letri, fra-
;

illos fuerunt, aliquid proferendum est, quo appareal

giles de duris, imputribiles de putribilibus fiant.
posse fieri, ut aliler se habeat quaeque res, quam
Haec ipse quaedam multis, quaedam cum ora-
cum
prius in rebus innotuerat suae determinatione na-
nibus novi, el alia plurima, quae huic libro inserere
turae.
Jongum fuit. De his autem qnae posui non experta,
2. Est in Marci Varronis libris, quorum inscrip-
Bed lecla praeter de fonte illo, ubi faces exstinguun-
lio est, De genle populi Romani,quodei8dem verbis,
iur ardenles et accenduntur exstinctae. et de pomis
lerrae Sodoraorum forinsecus quasi maluris, inlrin-
quibus ibi legitur, et hic ponam : « In ccelo, inquil,

secus fumeis, nec testes aliquos idoneos a quibus

mirabile exstitit porlenluin nam in slella Veneris
:

nobilissima, (juaraPlautus Vesperuninem (Amphilr.

utruni vera essenl audireni, potui reperire. Et iilum
actu 1, scejia 1, vers. 119), Homerus Ueaperon ap-
quidem lontem non invcni, qui in Epiro vidissc se
pellat, pulcherrimam dicens (lliadis x, vers- 318),
dicerent, sed qui similem nossent non
in Galiia
Castor scribit tantum portenluin exstiiisse, ut mu-
longe aGratianopoli civitale (o). De fructibus autem
tarel colorem, magnitudinero, figuram, cursum :
Sodomitarum arborum, non lantum litterae lide
dignae indicant, verum etiam tam multi se loqnun-
quod factum ila neque antea, nec postea sit. Hoc
faclum Ogyge rege dicebant Adrastus Cyziceniia *
'

tur experios, ut hinc dubitare non possim. C.clcra

et Dion Neapolites, malhemalici nobilcs » (a). Hoc
vero sic h-ibeo.ut nequeaffirmanda, neqne neganda
decreverim sed ideo etiam ipsa posui, quoniara
:

• Mss., Ogygo. Vind. Am. et Er. Ogygio. Vlde supra,

1 rnluvt. Phircs vcro manuscripli. »nhint :
F.diti lib. 18, cap. 8, ct il>i adnotala.
nif>lius sane nain (1(> incrediilis qiicrilur Aiigiisliniis,
;
'^
In plerisque Mss., Adra^tos Cyzicenos, vel, Cyzi-
quoil eniii, qiiarn forliorein nppeliat, nolint sibi reddi cheiios.
rnlionein, lianc videlicet esse voluntatem omnipolentis ia\ Confcr (|une de hoc portenlo scripsit eriidilissimus
Dei. Frerel, in Mcnioirrs de 1'Acaddmic des Belles- Letires,
* Sic Mss. At editi, accedente. lomo decimo, pag. 357-376. Larchbr.
(oj Nempe Grenoble.
721 LIBEll VIGESIMdS PIIIMUS. 722

corlc Varro tantu» anctnr porlonlum nnn «ppcllrtrct, cajloris ; ot ruraus nisi intor se disHimibjH fiHHcnt,
niei 088H conlrii nulurutn viilorotur. Oniniii ([uif«pe non .iiscornorontur Hingnli al) iioininibuH nnlcriH?
portentrtcontra naturnm fiicinmsosao: eod non snnt. QiioH orgo HimiI<>H conlitomiir, eoHilem (liHHiniilca
Quomodo est enirn oontra niiluriim, (|no(1 Doi fll invcnimuH. Scd inirabllior o-il conHidiiratio diHsirni-
voiunlato, oum volunlas liinli uli^ino ('onditoris litudinis; i|(ioniitin Himilitudinom juHlius vidotur
ooniiitflB rei cujugque natura sit? Portontum crgo oxpoHcoro natura cnmmunis. Kt tamcn quoniam
nt, non Cdntrii natnraiii, sod oonlra qmun ohI nota qum simt rara, ipsa siint mira, multo ampliua ad-
natura. Quis aulom portonloruin nuuuTat muiti- miramur (jiiaiido diios ita HimiioH n^porimus, ut
tuciinem, quaj historia gonlium continelur? Sed in eia diHcernondis aut sompor, aut frequonter er-

nunc in hoo uno allcndamuy, quod ad rom do qua remiis.

agimus perlinot. Quid ita diapositum est ab auc- 4. Sed quod
dixi scriptum a Varrone, licet eorum

tore natursB ccoli et terra», queniadmoduin cursus sit idemque (ioctissimus, forlasse vere fa-
historicus
ordinatissimus sidernm ? quid tam ralis legibus ctum essc non crodunt; aut quia non diu mansil
fixisquo (irmalum ? Et tnmen quando ille voluif, talis ejuadcm sideris cursus, sed redituin osl ad
•

qui summo regil imperio ac potestale quod condi- solitiim, minus isto moventur exemplo. Habent ergo
cajterismagnitudine atque splondore
dit, stella pr;R aliud, quod otiiun nunc possit ostendi, eisque puto
notissima, ooloreni ma^jnitudinom, figuram, el (quod debcre sutficere, quo commoneantur cum aliquid ^*,

esl mirabilius) sui ciirsus ordinom legemque mu- adverterint in aliqua institutione naturae, eamque
tavit. Turbnvit protecto tunc, si uili jam fuerunt sibi notissimam fecerint, non se inde Deo dpbere
canones astroiogorum, quos veiut inerrabili com- ' praescribere, quasi eam non possit in longe aliud,
putalione de praeteritis ac futuris astrorum molibus quarn cognila est, verlere atque mutare. Terra
eis

conscriplos habent, quos canones sequendo ausi Sodomorum non fuil utique ut nunc est sed jace- :

sunt dicere hoc quod de Lucilero contigit, nec bat simili caeterisfacie,eademque vel etiam uberiore
antea, nec postea coniigisse. Nos autem in divinis fecunditate pollebat nam Dei paradiso in divinis
;

librislegimus, etiam solera ipsum et stetisse cum ; eloquiis comparata est (Gen. xiii, 10). Haec postea-
hoc a Domino Deo petivisset vir sanclus Jesus Nave, quam tacla de coelo est, sicut illorum quoque atles-
donec cceptum praelium victoria terminaret {Josue tatur historia, et nunc ab eis qui veniunt ad ioca
X, 13); et relrorsum redisse, ul regi Ezechias quin- illa conspicitur, prodigiosa fuligine horrori est, et
decim anni ad vivcndum additi, hoc etiam pro(iigio poina ejus interiorem favillam mendaci superficie
promissioni Dei8ignificarenluradjuncto(/sai.xxxvni, maturitatis includunt. Ecce non erat lalis, et talis
8). Sed ista quoque miracula, quae meritis sunt est. Ecce a Conditore naturarum natura ejus in
concessa sanctorum, quando credunt isti facta, hanc fcedissimam diversitatem mirabili mutatione
magicis artibus Iribuunt. Unde illud est quod su- conversa est et quod post tam longum accidit
:

perius commemoravi dixisse Virgilium, tempus, tam longo tempore perseverat.

5. Sicut ergo non fuit impossibile Deo, quas vo-
Sistere aquam fluviis, et vertere sidera retro. luit, instituere sic ei non est impossibile, in quid-
;

i^neid. lib. 4, v. 489.) quid voluerit, quas instituit, mutare naturas. Unde
illorum quoque miraculorum multitudo silvescit,
Nam et fluviura stetisse superius, inferiusque flu-
qu.-B monstra, ostenta, portenta, prodigia nuncu-
xis3e,cum populus Dei,ductoresupramemorato Jesu
pantur quas recolere et commemorare si velim,
:

Nave, viam carperet {Josue iv, 18), et Elia propheta

hujus operis quis erit flnis? Monslra sane dicta
Iranseunte, ac postea discipulo ejus Elisaeo id esse
perhibent a monstrando, quod aliquid significando,
factum iu sacris Lilteris legimus (IV Reg. ji, 8, 14) ;
demonstrent et oslenta ab ostendendo et porlenta
; ;

et relro versum fuisse maximura sidus regnante

a porlendendo, id est, praeostendendo;et prodigia,
Ezechia, raodo commemoravimus. Quod vero de
quod porro dicant, id est, futura praedicant.Sed vide-
Lucifero Varro scripsit, non est illic dictum alicui
rinl eorum quomodo
ex eis sive fallaa-
conjeclores,
bomini petenti concessum.
id fuisse
tur, sive instinctu spirituum, quibus cura est tali
3. Non ergo de nolitia nalurarum caliginem sibi
poena dignos animos hominum noxiae curiositalis
faciant infideles, quasi non possit in aliqua re divi-
retibus implicare, eliam vera praedicant, sive multa
nitus fieri quam in ejus natura per huma-
aliud,
dicendo aliquando in aliqui(l veritatis incurraat.
nam suam experienliam cognoverunt quamvis et:
Nobis taraen ista quse velut contra naturara fiunt, et
ipsa quae in rerum natura omnibus nota sunt, non
contra naturam fieri dicuntur (quo more hominura
minus mira sint essentque stupenda consideran-
locutus est et Apostolus, dicendo, contra naluram
;

tibus cunctis, si solerent homines mirari mira nisi

in olea insitum oleastrum factum esse participera
rara. Quis enim, consulta ratione, non videat in
pinguedinis oleae [Hom. xi, 17, 24] ), et monstra,
hominum innumerabili numerositate, el tanta na-
ostenla, portenta, prodigia nuncupantur, hoc mo-
lurae similitudine, valde mirabiliter sic habere sin-
n8traredebeat,hocostendere, vel praeoslendere, hoc
gulos singulas facies, ut nisi inter se similes essent,
praedicero, quod facturua sitDeus, quee de corpori-
non discerneretur species eorum ab animaiibus nuUa
bus hominum se praeauntiavit esse facturum,

> Er. et plerique Mss., inenarrabili. Vetus liber Cor- * Vind Am. Er. et Mss., alius.
beiensis, itinerabili. * Sic Mss. Editi autem, commoveantur.
 .

723 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 724

inipediente difficullatp, niilla praescribente lefte na- cabiiur, quod secundumcarnem vixerit (propterhoc
turae.Quomodo autera pr;enuntiaverit, satis in li- enim veniet in mortem * secundam, qnam signifi-
bro superiore doculsse me exisiimo, decerpendo de cavit Apostolus diccns, Si enim secundum carnem
Scripturis sanctis et noviset veleribus, non quidem vi.ierilis moriemini [Rom. viii, 13]) eligat quisque
;

omnia ad boc perlinenlia, sed quae sufficere huic quod pkcet, aut ignem tribuere corpori, animo
operi judicavi. verraem hoc proprie, illud tropice aut utrumque
:
;

proprie corpori. Jam enim satis superius disputavi,

CAPUT IX. — De gehenna, et aeternarum qualilate posse animalia etiam in ignibus vivere, in ustione
pcenarum. sine consumptione, in dolore sine morte, per raira-
culum omnipotenlissimi Crealoris cui hoc pnssi- :

1. Quod sempiterno supplicio damnato-

igilur de bile esse qui negal, a quo sit quidquid m naluris
rum per suum prophpiam Deus dixit fiel, omnino oinoibus minatur ignorat. Ipse enim est Deus, qui
fiet ; Vermis eorum non morietur, et ignis eorum non omnia in hoc mumlo mHgna et parva miracula quae M
exstinguetur (Isai. lxvi, 24). Ad hoc enim vehemen- commemoravimu?., et incomparabiliter plura quae "
tius coramendandum, etiam Dominus Jesus, cum non commetnoraviraus, fecit, eaderaqueipsomundo
merabra quse hominem scandjilizanl pro his homi- unoatque omnium niaximo miraculo inclusit. Eligat
nibus ponoret, quos ut sua niembra dextra quis
'
ergounura de duobusquisque quod placet, utrumet
diiigit, eaque praeciperet amputari Bonum est, : vermera ad cor[ius proprie, an ad animum trans-
in(juit, libt debilem mlroirein vitam, quam duas ma- lalo a corporalibus incorporalia vocabulo exis-
3'!

nus liabentem ire in gchennam, in ignem ine.xstin- timet pertinere. Quid autem horum verum sit, res
guibitfm, ubi vermis eorum non moritur, et ignis ipsa expe<iilius indicabit, quando eritscienlia tanta
eorum non exsiinguitur. Similitcr de pede Bununi : sanctorum, ut eis cognoscendarum illarum poena-
est libi, ini|uit, claudum inlroire in vifam aelernam, rum necessaria non sil experientia, sed ea quae
quam duos pedes habentem milli in gehennam ignis tunc eril plena aUjue perfecta, ad hoc quoque scien-
inexstmguibilis, ubi vermis eorum non morilur, et durn sapientia sola sufficiat. Nuno enim ex parte
ignis non exstinguitur. Non aliter ait et de oculo: scimus, donec veniat quod perfectura est (I Cor.
Bonum est tibi luscum introire in regnum Dei, quam XIII, 9). Dum tamen nullo modo illa corpora talia

duos oculos habenlem mitti in gehennam ignis, ubi futura esse credamus, ut nuliis ab igne alficiautur
vermis eorum non moriiur, et ignis non exstinguitur doloribus.
[Marc. IX, 42 47). Non eum ^ piguit uno loco eaiJem
verba ter dicere : quem non terreat ista repetilio, CAPUT X. — An ignis gehennae, si corporalis est,
et illius poenae comminatio tam vehemens ore di- possit malignos spiritus, id est dasmones incorpo-
vino ? reos, lactu suo adurere.
2.Utrumque autem horum, ignem scilicet al-
que vermem, qui volunt ad animi pccnas, non i. Hic occurrit queerere, si non erit ignis incorpo-
ad corporis dicunt etiam uri dolore
pertinere, animi dolor, sed corporalis, lactu
ralis*, sicut est
animi sero atque infructuose pcenilentis eos qui noxius, ut eo possint corpora cruciari quomodo in ;

fuerinl a regno Dei spparali et ideo ignem pro :

etiam poena spirituura raaliguorura ? Idem
eo erit
isto dolore urente non incongrue poni potuisse con- supplicio scilicet hominum altri-
quippe ignis, erit
tendunt, unde illud Apostoli est, Quis srancfaliza- butus et daemonum, dicente Christo, Discedite a me,
iur, el ego non uror (II Cor. xi, 29) ? Eumdem (a) xlernum, qui paratus est diabolo
maledicli, in ignem
etiam vermem putant intelligendum esse. Nani et angelis ejus (Malth. xxv, 41). Nisi quia sunt
scriptura est, inquiunl, Sicut tinea vestimenlum et daemonibus corpora, sicul doclis
quffldara sua etiam
vermis lignum, sic moeror excruciat cor viri (Prov. hominibus visum esf, ex isto aere crasso atque hu-
XXV, 20). Qui vero poenas et animi et corporis in mido, cnjus impulsus vento flante sentitur (a).
illo supplicio fuluras esse non dubitant, igne uri
Quod genus elementi si nihii ignc perpeti posset,
corpus, animum autpra rodi quodammodo verme non ureret fervefaclus in fialneis. Ut enira urat,
niceroris affirmant. Quod ctsi crodibilius dicilur ; prior uritur, facitque quod patilur. Si autcm quis-
quia ulique absurdnm esl, ibi dolorem aut corporis, quam nulla habere corpora da-mones asseverat,
ant animi defuturum : ego lamen facilius esfut
non est de hac re aut laborandum operosa inquisi-
ad corpus dicam utrumque pprtinere, quam ncu-
tione, aut contenliosa disputatione ceriandum. Cur
trum et ideo tacitum in illis divin;»' Scripturae
;
enim non dicamus, quamvis miris, lamen veris
verbis animi dolorem, quoniam consequens esse modis eliam spiritus incorporeos posse piBua cor-
intelligilur, etiamsi noii dicatur, utcorporesic do- poralis ignis atfligi, si spiritus hominum, etiam
lente animus quoque sterili pocnitentia crucietur.
Lepitur quippe et in veteribus Scripturis, Vinilicla
carnis, impii, ignis et vermis (Eccli. vii, 19). Potuit
brevius dici, Vindicla impii. Cur crgo dictum est,
* Lov., et in mortem. Abest et, a caeteris libris.
2 Er.et I.ov., incor-pnralis noxius. Redundat, noxius,
carnis xmpii, nisi quia ulriinique, id esl, el ignis et ncr csl in inanuscriptis
vermis, pa'na crit carnis ? Aul si vindictam carnis (a Ila spiilit Oriiionc!», lib. 2 Periaich., ubi solum
Dpiim ail csse incorporeum et Tertullianus, libro de
propterea dicerc voluit, quia hoc in hominc vindi- ;

Carnc Christv Angelos dicit esso corporeos, licet nou

cnrne pracditos. Bnsilius, libro de Spiriln Sanrlo. cnp.
' Sic Vind. Ain. ct Mss. At Er. ot Lov., pro his 10, .Vngelos non Innlum vull cssc corporeos, sed
ctiain
onmibus. inpropriis corporibus vidcri posse, et visos nliqu.uido
2 Mss. enim fnisse in seplima Synodo gencrcdi, actione4, inenradera
' Sic M.xa. Eflili vero, facilius acslimo ut, ctc. sciilentiam nfferuiitur varia te.stimonia Graecorum
(a) Supplo, dolorem. auctorum. Coquaeos.

i
 725 T>iiiEi{ vrnr-:fiiMus MtrMiis. 726
ipai prolooto inc()r[)or(ii, ot minu poliuMiiiil incliKli XXI, 2''i|. Fieri onim potoat, ul tam brovi tempore
corporulibus mombris, pI liino potcrunt corporiim (|iiiH(|iio uniitlut oculum Hftvorituto vindictio, (luam
eii(»nim viriciiiiH iriHoliibilitcr ii!li|,'ari ? Adliicr^ibiiiiL tiilit ipso altori iiiq^robituto poocali. l'orro niiliim
ergo, si oia niilla sunt eorpora, Bpiritiis (l;i!o:ontiin, si ali(!na! lomiiiiu osciiium iniixiim, rationiH nit
imo spiritus (iiimonos, licct iiK^orporoi, corporcia vorbero vindicure, nonno qui illud piinoto tompo-
igiiibua cruciandi : non ut if^mos ipsi, (inibiiH ud- riH l'occril, incomparabili horarum njialio verbora-
hftTcbunt, poriiin jiinotura inH[)ir(uilur, cl uniniuliu tur, ot suavitiiH voliijitatiB oxigu/u diiilurno doloro
fiant, (]ua^ consl(",nt epiritu (\t rorjioro sod, utdixi, ; piiniturVQuid, iti vinciilis numqiiid ' tam diu^juis-
miris et inolVabililms modis uiihairendo accipioiites qu(! jiidicandus oHt ohso doboro, qiium diii fecil unde
cx ignibus p(Dnam, non dantos i^nibus vitaiii. moriiit allignri oum juHlisHime annosaH pmnus sor-
;

Quia et isto aiius modus, (juo corporibus adiia;rcut vuh in compodibuH pendat, (jui vorbo aiit ictu celor-
spiritus, el aniniulia (iunt, omnino miriia est, nec rimo tranHcunto vel lacessivit dominiirn, vel pla-
comprehendi ab homine potest, el hoc i|»so homo gavit ? Jam vorodamnum, ignominia, exsiliiim sor-
est. vitus, cum plerumque sic iiifligunlur, ut ulla venia
2. Dicerem quidem sic arsuros sine ullo suo cor- ralaxcnlur, nonne pro hiijus vilaj modosimiiia poe-
pore spirilus, sicut ardebatapud interos ille dives, nis videntur aelerniH ? Id(!o quippe ajtcrna esse non
quando dicebat, Cnicior in liac flnmma {Luc. xvi, possunt,quia nec ipsa vita, (juaj his ploctitur, porri-
24) nisi convenienter rospondcri cernerem, talem
;
gitur in ajternum :et tamen peccata,qu(Bvindicantur
fuisseillam flammam, quales oculi quos levavit, et longissimi temporis poenis, brevissimo tempore per-
Lazarum vidit, qualis lingua cui humorem exi- petrantur nec quisquam exslilil qui censeret tam
;

guum desideravit infundi, qualis digitus Lazari de cito nocentium finienda esse tormenta, quam cito
quo id sibi fieri postulavit ubi tamen erant sine : factum est vel hoinicidium, vel adulterium, vel sa-
corporibus animee. Sic ergo incorporalis et illa crilegium, vel quodlibet aliud scelus, non tempo-
flarama qua exarsit, etilla guttula iiuatn poposcit ;
ris longitudine, sed iniquitatis et impietalis ma-
qualia etiam sunt visa dormientium sive in ecslasi gniludine metiendum. Qui vero pro aliquo grandi
cernentium res incorporales, habonles tamen si- crimine morte mulclatur, numquid mora qua oo-
militudinem corporum. Nitm et ipse homo cum spi- ciditur, quee perbrevis est, ejus supplicium legcs
ritu, non corpore, sit in talibus visis, ita se tamen aestimant, et non quod eum in seinpiternum aufe-
lunc similem suo corpori videt, ul discernere oin- runt de socielate viventium ? Quod est autem de
nino non possit. At vero gchenna iUa, quod etiam ista civitate mortili homines supplicio primae mor-
stagnum ignis et sulphuris dictum est {Apoc. xx lis, hoc esl de civitate illa imraortali homines sup-

9), corporeus ignis erit, et cruciabit corpora dam- plicio secundae raortis auferre. Sicut enim non ef-
natorum, aut et hominum el daemonum, solida ho- Qciunt leges bujus civitatis, ut in eam quisque re-
minum, aeria daeraonura aui tantum hoininum ;
vocetur occisus sic nec illius, ut in vilam revoce-
;

corpora cum spiritibus, daemones aulem spiritus lur occisus sic nec illius, ut in vilam revocetur
;

sine corporibus, haerentes sumendo pcBnam, non aeternam, secunda morte damnatus. Quomodo
imperliendo vitain corporalibus ignibus. Unug ergo verura est, inquiunt, quod ait Christus vester,
quippeutrisqueignis erit, sicut Veritas dixit [MaUh. In qua mensura mensi fueritis, ia ea remetietur vo-
XXV, 41). bis {Luc. VI, 38), si temporale peccatura supplicio
punitur aeterno (a) ? Nec altendunt, non proptcr
CAPUT XI. — An hoc ratio justitix habeat, ut non aequale teraporis spatium, sed propter vicissitudi-
sint extensiora pcenarum lempora, quam tuerint nera raali, id est, ut qui raaia fecerit, raala patia-
peccatorum. tur, eamdera dictam fuisse mensuram. Quamvis
hoc in ea re proprie possit accipi, de qua Dominus
Sic aulem quidam eorum, contra quos defendi- cum hoc dicerel, loquebatur, iii est, de judiciis et
mus civitatem Dei,
injustum putant, ut pro pec -
condemnationibus. Proinde qui judicat et condera-
catis quamlibet magnis, parvo scilicet tempore nat injuste, si judicatur el condemnatur juste, in
perpetratis, pcena quisque damnetur aeterna quasi ; eadem mensura recipit, quamvis non hoc quod
ullius id unquam justitia legis altendal, ut tanta dedit. Judicio enira tecit, judicio patitur : quam-
mora lemporis quisque puniatur, quanta mora vis fecerit daranatione quod iniquum esl, patiatur
temporis unde puniretur admisit. Octo genera pa3- damnatioaequod justum est.
narum legibus esse scribil Tullius, damnum,
in
vincula, verbera, tationem, ignominiam, exsilium,
mortem, servitutem. Quid horum est quod in breve
CAPUT XII. — De magnituiine praevaricationis pri-
mse, ob quam xterna
posna omnibus debeatur, qui
tempus pro cujusque peccati celeritate coarctetur,
extra gratiam fuerinl Saivatoris.
ut lanta vindicetur morula, quanla deprehenditur
perpelratum, nisi forte talio (a) ? id enim agit, ut
hoc patiatur quisque quod fecit. Unde iilud est Sed poena aetorna ideo dura et injusta sensibus
Legis, Oculum pro oculo, dentem pro dente {Exod. videtur huinanis, quia in hac infirmitate moribun-
doruin sensuum deest ilte sensus altissimae puris-
(a) In legibus Duodecim Tabularura sic habebatur :

« Si membrum rupit, ni cum eo pacit, talio eslo »

Talionem autem vocabant, (juando quis quale fecerat,
tale etiam [)ati(!batiir ut si eruisset oculum alicnum,
: ' Editi, Qiiid in vinculis ? Numquid ibi. Abest, ibi,
amitter(;t suum si ampntaKSCt alterius nares, perderet
; a manuscriptis.
Buas ()e cujiis aequitalc Jegis disputatur apud Aulum
:
(a) Vide Epist. 102, ad Deo gratias, quaest. 4, n. 22
Geilium, Noctium Alticarum libro 20, cap. 1. Lud. et seqq.
YlTBS.
727 DE CIVITATE DEl. S. AUGUSTINI 728
gimseque sapientiap, quo seriliri possit quantum vel potius inde fit pejor sed illis sunt purgaloriae,
;

nefas in illa prima prcevaricalione commissum sit. qui eis coerciti corriguntur. GaetL-rae omnes poenae,
Quanto enim magis homo Iriiebalur Deo, tanto sive temporariae, sive sempitcrnae, sicut unusquis-
majore impietate dereliquil Deum, et factus esl que divina providentia traclandus est, inferuntur,
malo dignus .«lerno, qui hoc in se peremit honum, vel pro peccatis sive praeterilis, sive in quibus ad-
quod esse posset seternum. Hinc est universa ge- huc vivit ille qui piectitur, vel pro exercendis de-
neris humani massa damnata quoniara qui hoc : clarandisque virtutibus, per homines et angelos,
primitus admisil, cum ea quae in illo fuerat radi-
' seu bonos seu malos. Nam elsi quisquam ' mali
cata sua stirpe punitus est, ut nullus ab hoc justo aliquid alteriusimprobitate vel errore patiaiur, pec-
debiloque supplicio, nisi misericordia et indebita cat quidem homo, qiii vel ignorantia, vel injusti-
gratin liberetur atque ita dispertiatur {,'enus hu-
;
tia cuiquam maM aliquid facit sed non peccat :

manura, ut in quibusdam demonstretur quid va- Deus, qui justo, quamvis occulto, judicio fieri sinit-
leat misericors gratia, in caeteris quid justa vin- Sed temporarias pcenas alii in hac vita tantura,
dicta. Neque enim utrumque demonstraretar in alii post mortem, alii et nuiic et lunc, verumta-

omnibus quia, si omnes remanerent in pcenis

: men ante judicium illud severissimum novissimum-
just«e damnalionis, in nullo appareret misericors que patiuntur. Non autem omnes veniunt in sem-
gralia redimentis * rursum, si omnes a tenebria
: piternas poenas, quae post illud judicium sunt fu-
transferrentur in lucem, in nuilo appareret severi- turae ^, qui post mortem sustinent temporales.
tas ^ ultionis. In qua proplerea multo plures quam Nam quibusdam, quod in isto non remittitur, re-
in illa sunt, ut sic oslendatur quid omnibus debe- milti in fuluro saeculo {ilnith. xii, 32), id est, ne
retur. Quod omnibus redderetur, justitiam vin-
si futuri saeculi aeterno supplicio puniantur, jam su-
dicantisjuste nemo reprehenderet quia vero tam : pra diximus,
multi exinde liberantur, est unde agantur maximaB
graliae pratuito muneri liberantis. CAPUT XIV. — De pcenis temporalibus istius vitx,
quibus subjecla esl humana conditio.
CAPTJT XIII. —
Conlra opinionem eorum qui pu-
tant criminosis supplica post mortem causa purga-
Rarissimi sunt autem qui nullas in hac vita, sed
lionis adhiberi.
tanlum post eam poenas luunt. Fuisse tamen ali-
quos, qui usque ad decrepitam senectutem ne le-
Platonici quidem, quamvis impunila nulla velint vissimam quidem febriculam senserint, quietam-
esse peccata, tamen omues poenas emendatioiii ad- que duxerint vitam, ipsi et novimus et audivimus :

hiberi putant, vel humanis infliclas legibus, vel quanquam vita ipsa mortalium tota poena sit, quia
divinis, sive in hac vita, sive posl mortem, si aut tota tentatio est, Lilterae personant,
sicut sacraB
parcatur hic cuique, aut ita plectatur ut hic non cor- ubi scriptum Piumquid non tentatio est vita
est,
rigatur. Hinc est Maronis illa senlentia, ubi cum humana super terram (Job vii, 1, sec. LXX) ? Non
dixisset deterrenis corporibus moribundisque mem- enim parva poena est ipsa insipienta, vel imperitia,
bris, quod animae quae usque adeo fugienda merito judicatur, ut per
pcenas doloribus plenas pueri coganlur quaeque
Hincmetuuntcupiuntque.dolentgaudentque, necauras
Suspiciunt, clausae tenebris et carcere caeco :
arlificia vel litteras discere ipsumque discere, ad
:

quod pcenis adiguntur, tam pmnale est eis, ul non-

secutus adjunxit, atque ait : nunquam ipsas poenas per quas compelluntur dis-
cere, malint ferre, quam discere. Quis aulem non
Quia et supremo cum lumine vita reliquit ;
exhorreat, et mori eligat, si ei proponatur, aut
id est, cum die novissimo reliquil eas ista vita. mora perpelienda, aul rursus infantia ? Quae qui-
Non tamen (inquit) omne malum miseris, nec fun-
dem quod non a risu, sed a 3etu orditur hanc lu-
ditus omnes. cem, quid maloruin ingressa sit, nesciens prophe-
Corporae excedunt pestes, penitusque necesse est tat quodammodo. Solum, quando nalus est, fe-
Multa diu concrcta modis inolcscere rairis. runt risisse Zoroastrem (a), nec ei boni aliquid
Ergo exercentur pocnis, veterumque malorum
Su|)plicia expendunt aliae pandunlur inanes
:
monstrosus risus ille portendit. Nam magicarum
Suspensae ad ventos, aliis sub gurgite vasto artium fuisse perhibetur inventor quae quidem :

Infectum eluitur scelus, aut exuritur igui. illi nec ad praeseniis vitae vanam felicitatein con-
(yEneid. lib. 6, v. 733 742.) poluerunt. A Nino
tra suos inimicos prodesse
Qui hoc opinantur, nullas pccnas nisi purgato- quippe rege Assyriorum, cum esset ipse Bactria-
rias volunl esse post mortem, ut quoniam terris norum, bello superatus est. Prorsus quod scrip-
superiora sunt elpmenta, aqua, aer, ex aliquo isto- tum Grave jugum super filios Adam, a die e.ti-
est
rum mundptur per expiatorias pojnas, quod terrena tus de ventre malris eorum, usque in diem sepullurx
conlagione contracliim est. Aer quippe accipitur in malrem omtiium {Eccli. xl, 1), usque adeo ira-
in eo quod ail, Suspensx ad vcnlos : aqua in co pleri necessft esl, ut ipsi parvuli per lavacrum re-
quod ait, Sub gurgite vasto
: ignis autem suo no- gencrationis ab originalis peccati, quo solo tene-
mine expressus est, cum dixit, Aut exurilur igni. banlur, vinculo jam soluli, mala multa patientes,
No3 vero eliam in bac quidem mortali vifa esse nonnulli el incursus spiriluurn malignorum ali-
quasdam poenas pur-rafnrias confilemiir, non qui-
bus affliguntur quorum vita vel non inde lit melior,
1 Vind. Am. et Mss.,quisque.
• Plerique Mss., primus. 2 Editi. his sunt futurae. Abest, his, ab ommbus
^ Verbum, redimentis, abcst n, Mst. manuscriplis.
' In M»9. plerisque, veritas. 3 PliniUB. lib. 7 Hist. nat., cap. 15, et fin.
 :

729 LlBEll VrOESIMriS inUMUS. l'M

qiuiiido piiliaiiliir. O"" (]ui(1(im paflpio (ihsiL ul ois el ud capoHRenilarn ordinaliKaimom pucom, ubi
obsil, fli imncvitaiii iii illu nitulo, oliuiii ipsu |»uHsio- (irmisHima 8tul)ilitule polionbuH iiifcrioru Hiibdan-
no ingravosconlo ot animum (]o corporo exolu- tur, igno divini amoria uccondimur. 8od bI, quod

dontp, (iniorint (a). absit, illiiiH tanti boni spos nulla OBHel, malle do-
buiiiiUH in hujua condictationiH moleslia rcniano-
CAPUT XV. — Quoil omne opus gratix Dci eruenlis re, (luam vitii» in nos dominalionom non eis re-
nos de profunditate veteris mali, ad futuri sxculi sistcndo permitlere (u).

pertineat fiovitalem.
CAPUT XV[. — Suh quibus gratix legibus omnes
Verumtamou in gruvi jupo quod pnsltnm cst 7-egeneratorum habeanlur setales.
BUper (ilios Aiium, a die oxitns (ie ventro mulris
eorum, usque in diem sepulturic matrom om- in Verura tanla est Dei misericordia in vasa mise-
nium, otium hoc mahim mirabiio' rcpcriliir, ut ricorditt) qua3 praspuravit in gloriam, ut ctiam primu
sobrii simus, utquo inlolligumus hanc vilum de hoininis ictas, id est, infantia (jii;b sine ullo renisu
peccato iilo nimis nefario, quod in puradiso perpo- subjacet carni, el secunda quue pueritia nuncupa-
Iralum Cactam nobis esso poenalem, totuin(iiie
ost, tur, ubi nondum ratio suscepit hanc pugnam, et
quod nobiscum agilur per Teslamenlum novum, fere sub omnibus vitiosis delectationibua jacet,
non pertinere nisi ad aovi saeculi ha^redilatem quialicetjam furi valeat, et ideo infantiam tran-
novam, ut hic pignore accepto, illud cujus hoc sisse videatur, nonduin in ea est praeci^pti capax
pignusest suo tempore consequamur nunc aulem : infirmitas mentis ai sacraraenta Mediatoris acce-
;

ambulemus in spe, el proficientes de die in diem, perit, eliamsi hano in eis annisvitum finiat, trans-
spiritu facla carnis mortificemus {nom. viii. K^). lata scilicet a potestate tenebrarum in regnuin
Novit enim Doniinus qui sunt eius (II Tim. ii, 19); Christi, non solum p(Bnis non praeparetur aeternis,
et, Quotquot Spiriiu Dei aguntur, hi filii sunt Dei sed ne ulla quidem post mortem purjiatoria tor-
{Hom. viii, 14), Sed gratia, non natura. Unicusenim menta patiatur. Sutficit enim sola spiritualis rege-
natnra Dei Filius, propter nos misericordia faclus neratio, ne post inortem obsitquod carnalis gene-
est filius hominis, ut nos natura fllii hominis, (ilii ratio cum morle contraxit {b). Gum autein veutum
Dei per illuin gralia fieremus^ IManens quippe ille fuerit ad aetatem, quae praeceptum jam capit, et
immutabilis, naturam nostram, in quia nos susci- subdi potest legis imperio, suscipiendum est bel-
perel, suscepit a nobis et tenax divinitatis suae,
; lum conlra vitia, et gerendum acriter, ne ad dam-
nostrae factus est; ut nos in
iniirmitatis particeps nabilia peccata perducat. Et si quidem nondum
melius commutati, quod peccatores mortalesque victoriarum consuetudine roborata sunt, faciliua
sumus, ejus immortaiis et justi^ participatione vincuntur et cedunl si autem vincere atque impe-
:

amittamus, et quod in natura noslra bonum fecit, rare consueverunl S laboriosa difficultate superan-
impletum summo bono in ejus naturse bonitale lur. id fil veraciter alque sinceriter, nisi ve-
Neque
servemus. Sicut enim per unum hominem pec- rae delectatione
* justitiae haec est autem in fide
:

canlem {Id. v, 12) in hoc tam grave malum deve- Christi. Nam si lex jubens adsit et spiritus juvans
nimus per unum
: ila hominem eumdemque Deum desit pbr ipsam prohihitionem desiderio crescente
juslificantem ad iliud bonum tam sublime venie- atque vincente peccati, etiam reatus praevaricatio-
mus. Nec quisquam se debel ab isto ad illum nis accedit. Nonnumquam sane apertissima vitia
transisse confidere, nisi cum ibi fuerit, ubi ten- aliis vitiis vincuntur occultis, quae putantur esse
latio nulla erit nisi pacem leauerit, quam beili
; virlutes, in quibus regnat superbia et qusedam sibi
hujus, in quo caro concupiscil adversus spiritum placendi allitudo ruinosa. Tunc itaque victa vilia
et spiritus adversus carnem {Galat. v, 17), multis deputanda sunt, cum Dei amore vincuntur. quem
et variis certaminibus quaerit. Hoc autem bellum nisi Deus ipse non donat, nec aliter nisi per Me-
nunquam ullura esset, si natura humana per libe- diatorem Dei et hominum hominem Jesum Chris-
rum arbitrium in rectitudine, in qua facta est, tum, qui factus est particeps mortalitatis nostrae,
perstitisset. Nunc vero quae pacem felix cum Deo ut nos participes faceret (iivinitatis suae. Paucis-
habere noluit, secum pugnat intelix, et cura sit simi autem sunt tantae felicitalis, ut ab ipsa ineunte
hoc malum miserabile*, melius est tamen quara adolescentia nulla damnabilia peccata committant,
priora vitae hujus. Melius confligilur quippe cum vel in flagitiis, vel in facinoribns, vel in nefariae
vitiis, quam cum* sine ulla conflictione doiuinan-
tur. Melius est, inquain, bellum cum spe aetcrnae
1 Lov., infirmiora. Editi alii etplerique manuscripti,
pacis, quam sine ulla liberationis cogitHlione cap-
tivitas. Cupimus quidera etiam hoc bello carere,
inferiora.
2 Mss., consuerunt et sic alibi passim.
:

3 Vind. Am. Er. et aliqaot. Mss., vera.

{a) Hoc etiam dixerunt philosophi, qui animas mor-

1 koG medium miserabile. Plerique Mss,, hoc
Editi, tales aut diuluraas taatum posuerunt. Nam, vel omui
malum mirabite scilicet ia parvulis ipsis regeneratis,
: pretio seposito, beae vivere plus juvat, quam male ;

de quibus superiore capite. et ipsa virtus est sibi amplissimum praemium fe- ;

2 Sola editio Lov., filii Dei per illius gratiam licioresque sunt boni etiam dum hic vivunt, quam
fteremus. mali quautumlibet fortuaati atque hoc est quod
:

' Ita omnes Mss. At editi, ejus immortalitatis et Christus sectatoribus suis amplam mercedem non
justitiae pauloque post loco, impletum, iidem habe- modo ia tutura promittit vita, sed etiam iu praesenti.
bant, impleti. LUD. VlVES.
* Sic Mss. Editi vero, et hoe quoque cum malum sit {b) Infautibus et pueris prodesse Baptismum docet
miserabile. quomodo autem iisdem prosit in ea aetate decedenti-
5 Abest, cum, a pluribus Msa. bus, non hic aperit. Sed vide Epistolam 98, ad Bonifa-
(a) Gonf. Enchirid. n. 17. cium. HABDDinus.
731 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 732

cujusquam impielatis errore, sed magna spiritus ietorum misericordia humano errat affectu, qui
largitale opprimant, quidquid eis possel carnali bominum illo judicio damnatorum miserias tem-
deiectatione dominari '. Plurimi vero praecepto poralcs, omnium vero qui vel citius vel tardius li-
legis accepto. cum prius victi ruerinl pr<cvalenti- beranlur, aeternarn felicitatem putanl. Quae sen-
bus vitiis et praevaricalores ejus efTecli, tunc ai tentia si propterea bona el vera quia misericors
gratiam confugiunt adjuvantem, qua fiant et ama- est, tanto eril melior et verior quanto misericordior

rius pocnitendo, ct veheinentius piignando, prius fuerit. Extendatur ergo ac protundatur fons hujus

Deo subdita, atque ita carni praeposita mente victo- misericordiae usque ad damnatos angelos, sallem
res. Quisquis igitur cupitpcenas evadere sempiter- post multa atque prolixa quantumlibet saecula li-
nas, non solum baptizetur, verum eliam justifice- berandos ((/). Gur usque ad universam naluram
lur in Gfiristo, ac sic vere transeat a diaholo ad manat humanam, et cum ad angelicam ventum
Christiim. Purgatorias autem pocnas nulias futuras fueril, mox arescit ? Non audent tamen se ulteri is
opinetur, nisi anle i!lud ultimum treriienduraque miserando porrigere, et ad liberalionem ipsius quo-
judiciiim. Nequaquarn tamen negandum esl, etiam que diaboli perveaire. Verum si aliquid audet, vin-
ipsum aeternuiu ignem pro diversitate meritorum cit nempe istos, et tamen lanto invenilur errare de-

quamvis malorum aliis leviorem, aliis futurura formius, et contra recta verba perver^i
Dei s,
I
esse graviorem, sive ipsius vis atque ardor pro quanto sibi videtur sentire clemenlius.
pcena liigna cujusque varietur, sive ipse aequaliler
ardcat, sed non aequali molesiia sentiatur. GAPUT XVIII. — Dehis qui novissimo judicio,pro- m
"
pler inlercessiones sanctorum, ntminem hominum
GAPUT XVII. — De his qui piitant nuUorum homi-
putant esse damnandum.
num posnas in aeternum esse mamuras.
1. Sunt etiam, quales
in collocutionibus nostris
Nunc jam cum misericordibus nostris agendum ipse sum
expertus, qui cum venerari videantur
esse video el pacifice disputandum, qui vel omni-
Scripturas sanctas, moribus improbandi sunt;
bus illis hominibus, quos justissimus Jude.x dignos et agendo causam suam, multo majorem quara
gehennae supplicio judicabil, vel quibusriam eorum
isti misericordiam Deo tribuunt erga humanum
nolunt credere poenam sempiternam fuluram, sed
genus. Dicunt enim de malis et infidelibus homi-
post cerli lemporis metas pro cujusque peccati
nibus divinitus quidem verum praedictum esse,
quantilate lonjjioris sive brevioris * eos inde exis-
quod digni sunt poena* sed cum ad judicium
:

timant liljerandos. Qua ine re misericordior pro-

ventum fuerit, misericordiam esse superaturam.
fecto fuit Origenes, qui el ipsum diabolum alque
Donabil enim eos, inquiunt, misericors Deus pre-
angelos ejus post graviora pro merilis el diutur-
cibus et intercessionibus sanctorum suorum. Si
niora supplicia ex illis crucialibus cruendos atque
enim orabant pro illia, quando eos patiebantur
sociandos sanctis Angelis credidit {a) Sed illum et
inimicos, quanto magis quando videbunt humiles
proptcr hoc, el propter alia nonnulla, et maxiine
snpplicesque prostralos? Neque enim credendum
propter allernaotes sine cessalioiie beatitudines et
est, aiiint, tunc amissuros sanclos viscera raiseri-
miserias, et slatutis sseculorum intervallis ab istis
cordiae, cum fuerint plenissims ac perfectissimae
ad illas, atque ab illis ad istas ilus ac reditus inter-
sanctitatis, ul qui tunc orabant pro inimicis suis,
minabiles, non immerito reprobavit Ecclesia (6) :
quando peccato non erant, tunc non
et ipsi sine
quin ' et hoc quod misericors videbatur amisit,
orent pro supplicibus suis, quando nullum caepe-
faciendo sanctis veras miserias quibus poenas lue-
rint habere peccatum. Aut vero Dcus tunc eos
rent, et falsas beatiiudines in quibus verum ac se-
non exaudiet tot et tales filios suos, quando in
curiim, hoc est, sine timore certum sempiterni
tanta eorum sanctitate nnllum inveniet oralionis
boni gaudium non haberent. Longe autem aliter
impedimentum ? Testimonium vero Psalmi, et illi
• Er. et nonnuUi Mss., quidquid in eis posset car- quidem qui permittunl infideles atque impios ho-
nali delcctatione damnari. mines saltem longo tempore cruciari, et postea
2 Lov., Inngiores sive breviores. Editi vero alii
et Mss., longioris sive brerioris ; ut reteratur ad,
de malis omnibus erui, sed inagis isti pro se
tempnris. dicuni esse, ubi legitur: Numquid obliviscetur mi
Sic juxta Morel., Element. Critic, pag. 154, la H., sereri Dcus, aul continehil in ira sua miserationes
•'»

quia. M.
suas (Psal lxxvi, 10i?Ira ejus est, inquiunt, ut
(«'> Ita impic clocuisse Origenem, tesles sunt etiara
Epiphnnius. in Epistola dc illius crroribus ad Joannt-m omnes indigni beatitudine sempiterna. ipso judi-
Ilicrosolymitanum ;Hicronymus, K])islola (51, ad cante puniantur supplicio sempiterno. Sed si

Pammachium, et in Apologia adversus Ruttinum, ct vel longum, vel prorsus ullum esse permiserit,
Epistola 75, art Vigilantium et ipse Augiistinus,
profecto ut possit hoc fieri, eontinebit in ira sua
;

in libro de Haeresibus. liaer. 43. (icnebrurdus, in

Collcctancis de vita et scriplis Origenis, cap 6, ilhim miserationes suas, quod eum Psalmus dicit non
ab po errore vindicnro connlnr. Nam in libro de Prin- esse faclurum. Non enim ait, Numquid diu conti-
cipiis, iindo hacc snmptn, id so mngis dixisse dispu-
nebit in ira sua miserationes suas? sed quod pror'
tnndo et porlrnctando, quam stnluondo et dcfinicndo
affirmat. Coocabcs. 8US non continebit, ostendit (h).
(h) Origoiiis orroros nb Annslasio papa fnisso damnn-
tos lc^lnliir Hicronymiis, Ajioiopin advorsus Hiiffinum,
el Ilpistoln 7S, ,id Pammarliiiiin item a 'rhcopliilo in
;

Synodo Alo.xaiidrinn. Tost Aii,i;uHliiuiin cliain Vifiilio

• Vox pcena, abest ab editis Vind. Am. Er. ct om
bus. Mss.
(ai Kt Islos quoque siippliciis libcrabat Origenes,
4
papa <d, .Iiisliniaiir) iiupcnilorc. Syiiodiis qiiinla (rciinic- sicnt cx sniictis Angclis procedentc tempore dia-
nicn ninltis niialhcmnlismi? im|)iii rl nbsnnln daninavit bolos fnciobal, quno iHius crant viciesiludines. Lun.
Orif^cnis dogmaln, qiinc cxstniit ajmd iNico|)horiim C.nl- VlVBS.
listum, lib. 17, cnpp. 27-28, el in ejus Concilii aclione, (h) Vido infra, cap. 24, et Enchirid. n. 29, cap.
4, Cap. 11. COQUABOS. 112.
 :

733 LIUKII VIGKSIMrJS l'IlIMtJS.

734
2 Sio or>,'0 isli volunlJiKlicii Dci r.oiniiiimiLioiicin CAl'11'r XX. — Dc. his qui non ownihns, sed iin tnn-
non csf.Q iiicniiacfm, (|iiHinvi8 sil iioiuinoin (liuiiiiii- tum ((ui iipud Cafholtcos .siint mnnli, eiiamsi pos-
luriis, quciniKlmoiluiii ojiia comiiiinatioiioin, qim tea in mulia crimina erroresque proruperinl, in-
dixit ovorsuruni so osho Ninivom oivitulcm (Joii.r dulijcvliiun pollicrntur.
III, monilaocm non po^aumiiH dicoro ot lainon
''i), ;

non quod sino ullu comliliono

lactiim ost, inquiunl, Ilom Bunt qui hoo nec omnihuH habentihus
praMlixit. Non onim ait, Ninivo ovorlotur, si non Hai.tiHmalis Chrisli ot ojuh rorporis sacraincntiim,
c^orint pa)nitontiain, 8C([iio oorroxorint : 8od lioc sod aolis Catholicis, quamvia malo
vivenlibus polli-
non addito pnfinunliuvil fuluram cvoraionem illius coiitur;quia non solo sacramemo, Hed re
ipna
civitHlis. Qiinm comininationom propteroa veracom manducaverunl corpiis Clirisli, in ipso ejus corporo
putunt, quia hoc priodixil Doiia quo(l vero (lif,'ni conslituti,do quo dicil Apostolus, Unus panis,
erant pali, qu »mvis hoc non issol ipse 1'acturus. unum rorpu^ mulli sumus (I Cor. x, 17 ut etiamsi :

Nam etsi pa'niionlil)U3 poporcil, ini|uiiin!, uliqiio postea in aliquam hffiresim v»d otiain in
gentilium
illo8 pocnitoiUiam non ignorabat acttiros, ct turnon idololalriam lupsi fuerinl, tantiim quia in
corpore
abaolute ac dolinite eorum evorsionem futnram Chrisli, id est in Kcolesia catholica, sumpscrunt
esse pnedixit. Hoc oi-ko erat, inquiunl,, in veritalo Baptismum Christi et manducaverunt corpus
sovcritatis, quia id erant digni sed in rationo mi-
; Chriati, non moriantur in a?ternum, sed vitarn
serationia non erat, quam non continuit in ira sua, quandoque conscquantur aBternam atque illa ;

ut ab ea poena supplicihus parceret, quam fuerat oiiinis impietas quanto major luerit,
non eis valeat
contumacibus comminatus. Si ergo tunc pepercit, ad aeternitaiem, sed ad diuturnitatem magnitudi-
aiunl, quando sanclum suura Prophelam fuerat nemque pcBnarum.
parcendo conlristaturus, quanto magis lunc mise-
rabilius supplicantibus parcet, quando ut parcat
omnes sancti ejus orabunt? Sed hoc quod ipsi suis CAPUT XXI. —
De his qui eos qui permanent in
cordibus suspicantur, ideo putant Scripturas ta- calhoUca/ide, eliamsi pessime vixerint, etobhocuri
cuisse divinas, ut multi se corrigant, vel proiixa- meruerint tamen propler /idei fundamentum sal-
rura vel selernarum timore pcBnarum, et sint qui vandos esse dejiniunt.
possint orare pro eis, qui se nou correxerint nec :

tamen opiaantur omni modo id eloquia divina ta- Sunt autem qui propler id quod scriptum est,
cuisse. Non quo perlinel, inquiunt, quod scriptum Qui peseveraverit usque in finem, hic salvus erit
est, Quam muUa muUiludo dulcedinis luse, Domine, [Matth. non nisi in Ecclesia calholica
XXIV, 13) :

quam abscondisti meluenlihus te {Psal. xxx, 20) nisi !

perseverantibus, quamvis in ea male vivenlibus,
ut intelligamus propter timorem fuisse absconditam hoc promittunt, per ignern videlicel salvandis mori-
misericordiae divinae tam multam secretamque dul- lo fundamenti, de quo ait Apostolus, Fundamentum

cedinem ? Addunl etiam propterea dixisse Aposto- enim aliud nemo potest ponere, prseter id quod po-
lum, Conclusil enim Deus omnes in infidelitate, ut situm est, quod est Christus Jesus. Si quis autem xdi-
omnium misereatur [Rom. xi, 32), quo signilicaret, ficatsuper fundamentum hoc aurum, arcjentum,lapi-
quod ab illo nemo damnabitur. Nec isti tamen qui des preliosos, ligna, fenum, stipulam, uniuscujusque
hoc seutiunl, hanc opinionem suam usque ad libe- opus munifestabitur. Dies enim declarabit
; quoniam
rationem vel nuilam damnationem diaboli atque in igne revelabitur, ei uniuscujusque opus quak sit,
angelorum ejus extendunt. Huraana quippe circa ignis probabit. Si cujus opus permanserit quod supe-
solos homines moventur misericordia, et causam rseiificavit, mercedem accipiet : si cujus opus autem
maxime agunt suara, per generalem in genus hu- arserit, damnum patietur ; ipse autem salvus erit, sic
manum quasi Dei miserationem impunitatem fai- tamen quasi per igneir. (I DicuntCor. iii, 11-15).
sam suis perditis moribus pollicentes ac per hoc :
ergo cujuslibet catholicum Christianum
vilae
superabunt eos in praedicanda Dei misericordia, Christum habere in fundamenlo, quod fundamen-
qui hanc impunitatem etiam principi daemonum et tum nulla haeresis habet a corporis ejus unilate
eju3 satellitibus pollicentur. praecisa. Et ideo propter hoc fundamentum, eliam-
si malae vitae fuerit catholicus Chrislianus, velut
CAPUT XIX. —
De his qui impunilalem omnium qui superaedificaverit ligna, fenura, stipulam,
peccatorum promittunt eliam haereticis, yropter putant eura salvum fieri per ignem, id esl, post
participationem corporis Christi. poenas ignis illius liberari, quo igne in ultimo
judicio punientur mali (a).
Itera sunt alii, ab aeterno supplicio liberationem,
nec ipsis saltem omnibus hominibus promittentes,
sed tantummodo Christi Baptismate ablutis, qui CAPUT XXII. —
De his qui putant ea crimina, qux
participes fiunl corporis ejus, quomodolibel vixe- inter eleemosynarum opera commiltuntur, addam-
rint, in quacumque haeresi vel impietate fuerint, nalionis judicium non vocari.
propter illud quod ait Jesus Hic est panis qui de
:

cotlo descendit, ut siquis ex ipso manducaveril, non Comperi etiam qiiosdam putare eos tantummodo
moriatur. Ego sum panis visus, qui de copIo descendi arsuros illius aeternitate supplicii, qui pro peccatis
si quis manducaveril ex hoc pane, vivet in xlernum
[Joan. VI, 50 52). Ab aelerna ergo morle, inquiunt,
necesse est istos erui, et ad vitam ffiternam quan-
(a) Coni. Enchirid. n. 18, initio.
documque perduci.
735 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 736
siiis dignas eleemopynas negligunt, juxia
facere ac nocte in saecula saeculorum (Apoc. xx, 9, 10).
illud apostoli Jacobi Judicinm aulem sine miseri.
: Quod ibi dictum est, xternum ;h\c dictum est, in
cordia illi quinon fecit misericordiam (Jacobi u, 13). saecula sseculornm quibua verbis nihil Scriptura
:

Qui ergo (ecerit, imiuiunt, quamvis mores in me- divina significare consuevit, nisi quod finem non
liu8 non mutaverit, sed inter ipsas suas eleemosy- habet lemporis.Quamobrem prorsus nec alia causa,
nas ntfarie ac nequitcr vixerit, judicium illi cura nec justior atque manifestior inveniri potest, cur
misericordia futurum est, ut aul nulla damnatione verissima pietate lenealur fixum et immobile,
plectatur, aut post aliquod lempus sive parvum, nullum regressum ad justitiam vitamque sancto-
sive prolixum, ab illa damnalione liberctur. Ideo rum diabolum et angelos ejus habituros, nisi quia
Jud'cem ipsum vivorum atque mortuorum noluisse Scriptura, quae neminem fallit, dicit eis Deum
exiatimant aliud coramemorare se esse dicturura, non pepercisse (II Petr. ii, 4), et sic ab illo esse in-
sive dextris quibus est vilam daturus aeternara, teriiii praedamnatos, ut carceribus caliginis inferi'
sive sinistris quos aeterno supplicio damnalurus relrusi Iraderentur servandi, atque ultimo judicio
(Mattli. XXV, 33 sqq.), nisi eleemosynas sive factas, puniendi, quando eos aeternus ignis accipiet, ubi
sive non factas. Ad hoc pertitiere aiunt et in ora- cruciabuntur in saecula saeculorum. Quod si ita
tione Dominica quotidianam postnlationem Dimit- : est, quomodo ab bujiis aelernitate poena;, vel uni-

te nobis debita nostra, sicut et nos dimiltimus debi- versi, vel quidam homines post quantumlibet tem-
toribus noslris (Id. vi, 12). Quiequis enim illi qui in poris siibtrah&ntur, ac non statim enervabitur fides,
eum peccavit, dlmittit ignoscendo peccatum,procul qua creditur sempitprnum daemonum futurum esse
dubio eleemosynam facil. Quam rera Dominus sic supplicium ? Si enim quibus dicetur, DzscediVg a
ipse commendavit, utdiceret: Si enim dimiserilis me, maledictx, in ignem getemum, qui paratut esl
peccata hominjbus, dimillet vohis et Pater vesier pec- diabolo et angelis ejus (Mallh. xxv, 41), vel universi
cata vestra : si aulem non dimiseritis hominibus, vel aliqui eorum non semper ibi erunt ;
quid causae
neque Pater vester qui in ccelis est, dinnltet vobis est cur diabolus et angeli ejus semper ibi futuri
(Ibid., 14, 15). Ergo et ad hoc genus eleemosyna- ma-
esse credantiir? an forte Dei senlentia, quae in
rum pertinet quod ait apostolus Jacobus, judicium los et angelos et homines proferetur, in angelos
fulurum sine misericordia ei qui non fecit miseri- vera erit, in homines falsa? Ita plane boc erit, si
cordiam. Nec dixit Dominus, inquiunl, mafrna vel non quod Deus dixit, sed quod suspicantur homi-
parva sed, Dimitlet vobis Paier vester peccuta
; nes plus valebit. Quod fieri quia non potesi, non
vestra, si et vos dimiseritis hominibns. Ac per hoc arguraentari adversus Deum, sed divino potius,
putanl etiam eis qui perdite vixerint, donec clau- dum tempus debenl parere praecepto, qui sem-
est,
dantdiem vitaehujusextremum,per hancorationem, piterno cupiunt carere supplicio. Deinde quale est
qualiacumque et quantacumque fuprint, omnia aeternum supplicium pro igne diuturni lemporis
quotidie peccata dimitti, quotidie fre-
sicut ipsa existimare^ et vitam aeternam credere sine fine,
quenlalur oratio, si hoc taniumtiiodo cuslodire cum Christus eodem ipso loco, in una eaderaque
meminerint, ut quando Mb eis veniam petunt, qui sententia utrumque complexus, Sic ibunt isli
di.-ierit

eos peccato qualicumque laesenint, ex corde di- in supplicium seternum; jnsli aulem, in vitam aeier-
mittant. Cum ad haec omnia, Deo donante, respon- nam (Ibid. 46) ? Si utrumque «ternum, profecto aut
dero, liber iste claudendus est (a). utrum jue cum fioe diuturnum, aut utrumque sine
t
fine perpetuum debel intelligi. Par pari enim re-
CAPUT XXIII. — Contra opinionem eorum qui di- lata sunt, hinc suppliciura aeternum, inde vita
cunl, nec diaboli, nec hominum malorum perpetua aeterna. Dicere hoc uuo eodemque sensu,
autem in

futura supplicia. Vita aeterna sine fine eril, suppllcium aeternum

finem habebit, raultura absi-rdum est. Unde, quia
Ac primum atque cognosci, cur
quseri oportet
vita 8e'erna sanctorum sine fine erit, supplicium
Ecclesia ferre nequiverit hominum disputationem, quoque aeternum quibus eril, finem procul dubio
diabolo etiam post maximas el diulurnissimaa poe- non habebit.
nas, purgationem vel indulKcntiam pollicentem.
Neque enim tot sancti el sacris veteril)us ac novis CAPUT XXIV. - Contra eorum sensum. qui in ju-
Litteris erudili, mundalionem et regni ccelorum dicio Dei omnibus reis propter sanctorum preces
beatitudinem post qualiacumque el quantacumque ^
putant esse parcendum.
supplicia, qualibuscumque el quantiscumque aa-
gelis inviderunt : sed polius viderunt divinara 1. Hoc autem et adversus eos valet, qui suas
vacuari vel infirmari non posse senlentiam, quam agentes causas contra Dei venire verba, velul rai-
66 Dorainus prajnuntiavit in judicio prolalurum sericordia majore conantur ut ideo videlicet vera;

atijue diclurum, Discedile a me, maledicii, in sint, quia ea qua; dixit boraines esse passuros, pa-
ignem aciernum, qui paralus esl diabolo et angelis ti digni sunl, non guia passuri sunt. Donabit enira

ejus ()lalih. xxv, 41). Sic qiiippe ostendit ffitorno eos, inquiunt, precibus sanclorum suorum, etiam
igtii! angelos ejiis arsuros. Kl quod
(liaboliiin et tutic lanto magis oranlium pro inimicis suis, quan-
scriptum est in Apocalypsi, Diabolus qui Sfduce- to sunt utique sancliores, eorumque eflicacior est
hal eos, missus est in siagnnm ignis et sulphuris,
quo ct bestia et pseudopropheta ; et rruciabuntur die

• Sic Mss. Editi vero, inferni.

2 Er. et Lov., non exi^timare. Abest, 7wn, ab editis
(o) Conf. Enchirid. nn. 19, 20. aliis et maauscriptis.
 ;

73T LIBKR \IGESlMns pniMUS. 738

orutio, et cxaudiliono Doi diRnior, jain milluin liu- (juii)UHdam, vol ipBiua EcclcHiin, vol quorumdam
bontium omnino poocutuni.Cur orKO oadotn [xirrtic- piorum oxuuijitur orutio : sod pro his (|iioruin in
tisaiinii Bitnclituto, ol cuncla ini|»olrur(! viilontihua (UiriHlo rcgonorutoriim ncc usijue adco vilu iii cor-
niuiuiirtsiinis ot niiHcricordiSHimis procibu.s, olifuii poro mulo i^cHta OHl, iit tali miaericordiu judiccnlur
pro an^elia non orubunt, (|uibu9 paralus oat i^^nis digiii ii(»n C880, noo usque odoo benc, ut talern
«ctcrnus, ul Ucua scnlcntiam suam mitij^ot, ot ro- miHericordiiim roporinnlur nccossarium non iiabc-
flootal in moiius, oohijuo ub illoifino faciiit urionos? re. Sicut olium lacta rcHurroctiono mortuorum non

An erit forsilam quisijuam, qui ot hoc luturum doorunt quibus post poonaa, quuu patiuntur spiri-
esse prujsumat, alTiriiians otiain Sttnctoa An(j;olo* lus niortuorum, importiutur mi.^oricordia, ut in
aimul ouiu Banctis liominibua, qui tuno aujiialca igiioin non mitlantur aGtornum. Nequo enim de
erunt Angelia Dei, pro damnandia el angelis et quibusdam veraciler diccretur, quod non eia re-
hominibus oraturos, ut misericordia non patiun- miltatur ncquo in hoc sceculo, nequo in futuro
tur, quod veritato merentur puti ? Quod ncmo su- (Multh. xii, 32), nisi essent quibus, etai non in
nae tidei dixit, neiiio dicturus est. Alioqui nulla isto, tamon remitletur in futuro. 8ed cum dictum

caustt est, ournon etiam nunc pro diaboloet arif.telis fuorit a Jiidice vivorum utque mortuorum, Venite,
eju9 oret Ecclcsia, quam IVIagister Deus pro iniiiii- benedicti Putris viei, possidele paraturn vobis rcgnum
cis suis jussit orare. Hioc igitur causa, quae fil ut a conslitutione mundi : et uliis e conlrn.T\o, Discedite
nunc Ecclesia non oret pro malis angelis, (juos a me, maledicii, in ignem seternum, qui paralus est
suos esse novit inimicos, eadem ipsa causa esl, diabolo, et angelis ejus ; et, Ibunt isti in supplicium
qua fiet ut in illo tunc judicio etiam pro hominibus selernum, justi autemin vitam xternam (Id. xxv, 34,
aeterno igne cruciandis, quamvis pertecta sitsanc- 41, ^6): nimiae praesumptionis est dicere, ruiquam
titate, non oret. Nunc enim propleroa pro eis oral, eorum aeteriiuin supplicium non futurum, quos
quos in genere humano habet inimicos, quia tem- Deus ituros in supplicium dixit ffiternum, ut per
pU8 est poenitentiaB Iructuosae. Nam quid maxime hujug prajsumptionis persuasionem facere, ut de
pro eis oral, nisi utdetillis Deus, s\cui dicit Apos- ipsa quoque vita vel despereiur vel dubitelur aeter-
tolus, poenitenliam, et resipiscanl de diaboli laqueis, na.
a quo capfivi lenenlur secundum ipsius votuntatem 3. Nemo ilaque sic intelligat Psalmum canen-
(II Tim. II, 25, '^6) ? Denique si de aiiquihus ita tem, Numquid obliviscetur misereri Deus, aut conli-
certaessel, ut qui sint illi, etiam nosset, qui licet nebit in ira sua miserationes suas (Psat. lxxvi, 10)?
adhuc bac vita sint constituti, tamen praedesli-
in ut opinetur de hominibus bonis veram, de mulia
nali sunt io aeternum ignem ire cum diabolo falsam, aut de bonis hominibus et malia angelia
tam pro eis non oraret, quam nec pro ipso. Sed veram, de malis autem hominibus falsam Dei esse
quia de nullo certa est, orat pro omnibus duntaxat sententiam. Hoc enira quod ait Psalmus, ad vasa
hominibus inimicis suis in hoc corpore constitutis : misericordiae perlinet, el ad filios promissionia,
nec tamen pro omnibus exauditur. Pro his enim quorura erat unus eliam ipse Propheta qui cum ;

solis exauditur, qui, elsi adversantur Ecclesiae, ita (iixisset, Numquid obliviscetur misereri Deus, aul
sunt lamen praedeslinati, ul pro eis exaudiaiur continevit in ira sua miserationes suas? continuo
filii eCficiantur Ecclesiae. Si
Ecclesia, el qui autem subjecit, Et dixi, Nunc coepi, hxc est immutatio dex-
usque ad mortem habebunt cor impoenilens, nec terx Excelsi (Ibid. 11). Exposuit profecto quid
ex inimicis coaverlentur in filios, numquid jam dixerit, Numquid continebit in ira sua miserationes
pro eis, id esl, pro talium defunclorum spiritii)ns, suas ? Ira enim Dei est eliam ista vita morlalis, ubi
orat Ecclesia? Quid ita, nisi quia jam in parte homo vanitati similis factus est, et dies ejus velul
diaboli computalur qui, dum esset ia corpore, umbra prfetereunt (Psal. cxliii, 4). In qua lamen
non est translalus in Christum? ira non obliviscitur misereri Deus, faciendo solem
2. Eadem itaque causa est, cnr non oretur tunc suura oriri super bonos et malos, et pluendo super
pro hominibus aeterno igne puniendis, quae causa justos et injustos ac sic non continet in ira sua
;

est, ut neque nunc, neque tunc oretur pro angelis miserationes suae [Matth. v, 45) raaximeque in eo:

malis; quae ilidem causa est, ut quamvis pro ho- quod expressit hic Psalmus, dicendo, Nunc csepi,
minibusS tamen jam nec nuuc oretur pro infide- hsec est immulato dexlerge Excelsi ; quoniam in hac
libus impiisque defunctis*. Nam pro defunctis ipsa aerumnosissima vita, quae ira Dei est, vasa
1 Editi post, pro hominibus, addunt, nunc vivis miscricordise mutat in melius, quamvis adhuc in
oretur etiam malis : glossema, quod a veteribus libris hujus corruptionis miseria maneat ira ejus, quia
abest.
2 Uoc loco inserta sunt in Erasmi editione quaedam,
nec in ipsa ira sua continet miseraliones suas.
quae minime reperiuntur in aliis libris neque cum Gum ergo isto raodo complealur divini illius can-
antecedentibus et subsequentibus verbis satis cohae- tici veritas, non est eam necesse etiam illic intel-
rent scilicet post, impiisque defunctis, sic habet illa
ligi, ubi non pertinentes ad civitalem Dei serapi-
:

editio « Nam pro defunctis

: quibusdam, vel ipsius
Ecclesiae, vel quorumdam piorum exauditur oratio terno supplicio punientur. Sed quibus placet islam
ejus, licet qui in Christo renati non adeo ita male vixe- sententiam usque ad illa impiorum lormenta pro-
rint in corpore, ut tali misericordia habeantur indigni,
nec iidem bene, ut inveniantur tali misericordia
sic eis aut oratio sanctorum possit audiri, aut eorum
non Tales etiam constat ante judicii diem
egere. ante judicium temporali poina purgari ? Numquiii
per ptcnas temporales, quas eorum spiritus patiun- diceudi sunt aeterno igni nunquara absolvendi tradi
tur purgatos receptis corporibus, aeterni ignis posse tempore judicii, quibus vitam talem egisse
sup.diciis non tiadendos. Quod si ila est, quid dicen- concediiuus, ut si ante judicium mortui essent, tem-
dum est de his, fjui in simili vita inveniuntur in porali supplicio ac sanctorum oralionibus mundaren-
die judicii, id est, quos hujusmodi dies ille vi- tur ? Ipsius quippe Ecclesiae vel quorumdam piorum
ventes invenerit, cum quodam modo uno momento exauditur oratio, sed pro hia quorum in Ghristo rege-
moriantur et resurgant, et nou sit spatium, ut pro neratorum. » etc.
739 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINl 740

lendere, sallera sic inlelligant, ut, manenle in eis tlo, et redempiio; ut quemadmodum scriptum est,
ira Dei, quae in jBlerno esl pronuntiala bupplicio, Qui gtoriatur, in Domino glorielur ([ Cor. [,30 et
non contineat Deus in hac ira sua roiseraliones 3 ). Hiinc Dei justitiam, quara donat gratia sine
suas, el facial eos non lanta quanta digni sunt nipritis, nesciunt illi qui suam justitiam volunt

poenarum alrocit.ite cruciari non ul cas iiccnas ; constiluere, et ideo justitiae Dei, quod Ghristus
vel nunquam suljeant, vcl aliquando finiant, scd est, non sunt subjecli (Rom. x, 3). In qua justiiia
ut eas mitiores quam merita sunl eorum lcviores- est mulla multitudo dulcedinis Dei, propter quam

que patiantur. Sic enim et ira Dei mauebit, et in dicilur in Psalmo, Guslale, et videte quam dutcis est

ipsa ira sua miseraliones suas non continebit. Dominus {Psal. xxxiii, 9). Et hanc quidem in hac
Quod quidem non ideo confirmo, quoniam non re- peregrinatione gustantes, non ad satietatem su-
sisto. mentes, esurimus eam polius ac silimus, ut ea
4. Cwterum eos qui puiant minaciler potius postea saturemur, cum videbimus eum sicuti est
quara veraciter dictum, Discedile n me, maledicli, (I Joan. iii, 2), et implebitur quod scriptum est,
in ignem seternum; ot, Ibunt in suppliciim xterntim Saturabor, cum
manifeslabitur gloria lua {Psal.
{Maltk. XXV, 41, 46); et, Cruciabuntur in sxcula sx- xvi, 15). Ita Christus mullam muUiludi-
perficit

culorum {Apoc. xx, 10), et, Vermis corum non mo- nem dulcedinis suae sperantibus in eum. Porro
rietur, et ignis non exstinguelur {Isai. lxvi, 24), et autein si eam, quam illi putant, dulcedinem suam
caetera hujusmodi, non tam ego, quam ipsa Scrip- Deus abscondit timentibus eum qua' non est im-
lura divina plaoissime atque plenissime redarguit pios damnalurus, ut hoc nescientea et damnari
ac refellit. Ninivitac quippe in hac vita egerunt poe- timentes recte vivant, ac sic possint esse qui orent
nitenliam (Jonse, ni, 7);elideo fructuosam, velut pro non recle viventibus quomodo eam pcrficil
;

in hoc agro seminantes, in quo Deus voluit cura sperantibus in eum, quandoquidem, sicut som-
lacrymis seminari, quod postea cum ifetitia mete- niant, per hanc dulcedinera non daranaiurus esl
lamen quis negabit, quod
retur (Psn/. cxxv, 6): et eos, qui non sperant in eum? Illa ifjitur ejus dul-
Dominus prajdixit, in eis fuisse completum, nisi cedo quaeralur quara perficil sperantibus in eum,
parum adverlal, quemadmodum peccatores Deus non quam perficere putatur conlemnentibus et
non solum iratus, vcrum etiam miseratus evertal ? blaspheraantibus eum. Frustra itaque homo post _
Evertuntur enim peccatores duobus modis, aul si hoc corpus inquirit, quod in hoc corpore sibi com- f
-

cut Sodomilae, ut pro peccatis suis ipsi homines parare negloxif^.

puniantur, aut sicut Ninivitae, ul ipsa bominum 6. Illud quoque aposlolicum, Conclusit enim Deus

peccata poenilendo destruanlur. Factum est ergo omnes in infidelitate, ut omnium misereatur : xioa
quod praedixit Deus eversa est Ninive quae mala
: ideo dicturn esl quod neminem sit damnaturus
;
:

erat, et bona aedificata est quae non erat. Stantibus sed superius apparel unde sit diclum. Nam cum de
enim mcenibus atque domibus, eversa est civitas Judaeis poslea credituris Apostolus loquerelur ad
imperditis moribus quamvis Prophcta
(a). Ac si Genles, ad quas utique jam credentes conscribebal
fuerit contristatus, quia non est facttim quod illi epistolas Sicut enim vos, inquil, aliquando non
:

homines timuerunt ilio prophetante venturum(yo- credidistis Deo, nunc autem misericordiam consecufi

nae iv, 1-3): factum est tamen quod fuerat

Deo estis illorum^ incredulitate ; sic et hi nunc non cre-

prffisciente praedictum quoniam noverat

;
qui prae- diderunl in vestra misericordta, ut et ipsi misericor-
dixit, quomudo in melius esset implendum. didin consequatitur {Rom. xi,31,32). Deinde suhji-
5. Ut aulem noverint isti in perversum miseri- cit, unde isli sibi errando blandiuntur, atque ait,

cordes quo pertineat quod scriptum esl, Quam Conclusil enim Deus omnes in infidelilate ul omnium
multa multiludo dulcedinis tuw, Domine, quam ubs- misereatur. Quosomnes, nisi de quibus loquebatur,
condisti limenlilius le ! Ifganl quod sequitur, perfe- tanquara dicens, et vos etillos? Deus ergo el Gen-
cisti aulem speranlibus in te [Psal. xxx, 20). Quid tiles et Jud*os, quos praescivit et prtedestinavit

est, Abscondisti timentibus, perjecisti

speranlilnis, conformes* iraaginis Filii sui (/'/. vni, 29), omncs
nisi quia illis qui timore pocnarum suam voiunt in infidclitate conclosil ut de amaritudine infide-
:

justiiiam constiluere quae in legc est, non est Jus- litatis suae pcenitendo conlusi, et ad dulcedinera
titia Dci dulcis {Iiom.x,3), quia nesciunlcam? misericordis credendo conversi, clamarent
Dei
Non enim gustaverunt eam. In se namque sperant, illud in Pealmo, Quam multa multitw/o dulccdinis

non in ipso et ideo eis abcondiiur muliitudo dul-

: tuBf. Domine, quam abscondisti timentibus le, perfe-

cedinis Dei ; quoniam timent quidem Deum, sed cisti autem sperantibus, non in se, sed in te! Om-

illo timore servili, qui non est in

charilate, quia nium ilaque miseretur vasorum misericordiae.
perfecta charitas foras miltit limorem (I Joan. iv, Quid cst, omnium? Et eorum scilicet quos ex Gep-
-18). Ideo sperantibus in oum perficit
dulcedinem tibus, et eorum quos ex Judajis praedeslinavil, vo-
suam, inspirando eis charilatem suam, ut timore
casto, non quem charitas foras mittit, sed perma-
nente in saeculum saeculi (^snl. xviii, 10), cum « Sola oditio Lov.. qnia minus bpno.
;

gloriantur, in glorienlur. Jusiitia quippe

Domino 3 Vind. Am. el Kr., Frustra itaque. Iiomo positus in
Dei Christus est, qut factus est nobis, sicut dicit hoc covpore, occultorum judiciorum Dei sibi noliliam
justitia ; el sancttfica-
arrogare praesvmit.
Apostolus, sapientia a Deo, et
^ Editi, in illorum. Abeat, •», a raanuscriplis.
llic cditi ?oli addiint /^eri : qiiod verbum iu «
Epistola ml Romanos, vii, 29, praeterire solet Au-
gustinus.
^
(o) Conl. Enarr. Psal. l, n. 11.
 ;

741 LinEll VKJKSIMUS PIIIMU^. 742

cavil, justiflcavil, glorificuvil ; non oinnium homi- (licendum oaae eum mandiicare corpuH Chri»ti, '

nuiii, sed iBturuni oiiuiium ncinincni (liiinnaturn». (|,ii in corpore noii est Chrisli, iion roclo proinitluiit

(Mu (|iii vtil III li.DrcKiiii, vel etiaiii in gcntiliuni hii-

porHlitioneii), ex illitm corporJB uiiilatc lubuntiir,
CA1'UT XXV. — /1» hi (]Hi inler luvre/icos bni)lix,(ili
lili(!raiiiiii(mi iiuuikI u(|U(> ab aiterni igne HU|i|)licii.
suitt, et deleriorespoxlen mulc vivemio fncti xnnt, 1'riiiiiiiii, (|iiiu ilcbciil (iltciid(MC,quaiii uit iiitoli-ru-
vel hi qui nfiudCiUhdJicox rcnatiad hxrcscs aul .sc/tt- bilo alquc asana doctrina nimis devium, ut multi
smata (rausicrunt, vclhiquin Catholicis apud quos ac poiio omnca, (|ui hmroscs impias coiidideriint
rennti sunt, noit rccedenlcs, criminose vivere jicrs- cxountes de catholica Kcclesia, cl lacli sunt ha:re-
tilerunt, possint privileyio Sacramentorum rcmis- siarchiB, metiorea liabeant cauaas, quam hi qui
sionem sterni sperare supplicii. niin(]iiam fuerunt catholici, cuin in corum laiiueos
iticiiiiH3(>,nt si illos hxicsiarchas hoc facil Iiherari
;

i. Sed jam respondoamus etiani iliis, qui non a supplicio sinnpiterno, quod in catholica Ecclosia
solum diabolo et angelis ejus, sicut nec isti, -srd baptizati sunt, et sacramcntuin corporis Christi in
ne ipsisiiuidem oinnibuslioiuinihnsiiberalioneni ab vcro Christi corpore priinitus ncceperunt cum :

aelerno igne promittunl verum eis tantum qui

; pejor ulique sit descrtor tidei cl ex desertore oppu-
Ciiristi Baptismate abluti el corporis cjus ct san- gnalorcjus effectus, qiiam ille qui non deseruit
guinis parlicipes sunt, quoniodoliliet vixerint,
facli quam nunquain tenuit. Deinde quia et his occurrit
in quaoumque ha^resi vel impietate fuerint (a). Sed Aposiolus eadem verba profcrens, et enumeratia
contradicit eis Apostolus, dicens : Manifesta aidem illis carnis operibus eadera veritate prsdicens,
sunt opera carnis, quse sunl fornicatio, iiumundUia, Quoniain qui taliaagunt regnum Deinon possidebunt
luxuria,idolorum servilus, veneficia, inimicilix, cvn- {Gatat.v, 21).
lcntiones, xmiilationes, animositates, dissensiones, 4. Uode nec illi in perdilis et dainnabilibus
hoereses, invidix, ebrielates, commessaliones, et his moribus debent esse securi, qui usque in finera
similia : quae prxdico vobis, sicut precdixi, quonium quidem velut in communiono EccIesijB catholicae
qui talia agunt, regnum Dei non possidebunt {Galat. perseverant, intuentes quod dictum est, Qui perse-
V, 19-21). Hajc profecto apostolica falsa esl senten- veraverit usque in finem,liic salvuserit{Maitli. x, 22);
tia, si tales post quantalibettemporaliberati re^num et per vilae iniquitalem, ipsam vitaj justitiam, quod
Dci possidebunt. Sed quoniam falsa non est, pro- eis Christus est, deserunt, sive fornicando, sive
feclo regnum Dei non possidebunl, Et si in regni alias immunditias flagiliorum, quas nec Apostolus
Dei possessione nunquam erunt, ffilerno supplioio exprimere voluit, in suocorpore perpelrando, sive
lenebuntur : quoniam non est iucus niedius, ubi turpitudine luxuriae dillluendo, sive aliquid eoruin
non sit in supplicio, quiillo non fuerit constitutus agendo de quibus ait, Quoniam qui talia agunt,
in regno. regnum Deinon possidebunt. Ac per hoc quicumque
2. Quaraobrem quod ait Dominus Jesus, Hic est agunt lalia,nisiin sempiterno supplicio non erunt,
panis quide caelo descendit, ut si quis ex ipso man- quia in Dei regno esse non poterunt. In his enim
ducaverit, non moriatur. Ego sum panis viviis, qui perseverandousque in hujus vitae finem, non utique
de cxlo descendi ; si quis manducaverit ex hoc paiie, dicendi sunt in Christo perseverasse usque in
vivet in xternum [Joan. vi, 50-52), quomodo sit ac- finem quia in Christo perseverare, est ia ejus
:

cipiendum,merito quaeritur.Et ab istis quidem qui- fide perseverare. Quae fides, ut eam delinit idem
bus nunc respondemus, hunc intellectum auferunt apostolus, per dilectionem operatur (Galat. v, 6).
illi quibus deinde respondendum est hi sunt autem :
Ddectio autera, sicut ipse alibi dicit, malum non
qiii hanc liberationem, nec omnibus habentibus sa- operatur (I Cor. xviii, 4 Rom. xiii, 10). Nec isli
;

cramentum Baptismatis et corporisChristi,sed soiis ergo dicendi sunl manducare corpus Christi quo- ;

Gatholicis, quamvis male viventibus, poliicentur ;

niam nec in raerabris computandi sunt Christi. Ut
quia non solo, inquiunt, sacramento, sed re ipsa enim alia laceara, non possuat simul esse et men-
m^inducaverunt corpus Chrisli, in ipso sciHcetejus bra Ghristi, et membra merelricis (Cor. vi, 15).
corpore consiituti de quo corpore ait Apostolus,
:
Denique ipse dicens, Qui manducat carndm meam,
Unus panis, unum corpus multi sumus (l Cor, x, 17). et hibit sanguinem meum, in me manet, el ego in eo
Qui ergo esl in ejus corporis unitate, id est, in {Joan. VI, 57) ostendit quid sil non sacramento
;

Chrislianorum compage membrorura, cujus cor- tenus.sed re vera corpus Christi rannducare, et ejus
Poris sacramentum fideles communicantes de alta- sanguinem libere: hoc est enim in Chrislo manere,
ri sumere consueverunt, ipse vere dicendus est ut in illo maneal et Christus. Sic enim hoc dixit,
manducare corpus Christi, et bibere sanguinera lanquam diceret, Qui non in me manet, et in quo
Christi. Ac per hoc haeretici et schismatici ab hujus ego non maneo, non sedicataut existimet raaniiu-
unitale corporis separati possunt idem percipere care corpus meum, aut bibere sanguinem meum.
sacramentum, sed non sibi ulile, imo vero eliam Non itaqup manent in Christo, qui non sunt mem-
noxiuin, quo judicentur gravius, quam vel tardius bra ejus. Non sunt autem membra Christi, qui se
liberentur. Non sunt quippe in eo yinculo pacis, taciunt raerabra meretriois, nisi raalum illud poe-
quod ilio expriinilur sacnimento.
3. Sed rurausetiam isti qui recte intelligunt, non

1 Vind. Am. Er. non dieendum eum manducare

omisso, esse. Mss. vero, non dicendum esse mandu-
(a) Vide lib. de Fid. et Oper. care ; omisso eum.
743 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 744
nilendo ease destiterint, et ad hoc bonutn reconci- damnosa quia non
aedificavit, erit aedificatio ista
;

liatione redierint. habebit quod superaedificavit, et eorum amissione

cruciabitur, quibus fruendo utique iactaliatur. Sed
CAPUTXXVr. — Quid sil in fundamento habere per hunc ignem salvus erit merito fundamenli,
Chridum, et quibus spondeaLur salus quasi per quia etsi utrum id, an Christurn hrtbere mallet, a
ignis usluram. persecutore proponeretur illud Christo non prae-
poneretur, Vide in Apostoli verbis hominem aedi-
Sed habent, inquiunt, Christiani calholici in
1. ficantem super fundamentum * aurum, argen-
fundamentoChrislucn, a cujus unilate non recesse- lum, lapides preliosos Qui sine uxore esl, in-
:

runt, tamelsi huic tundaniento superaedificaverunt quil, cogilat quas sunt Dei,quomodo placeat Deo.Wde
quamlibet pessimam vitam, velul ligna, fenum, alium aedilicantem ligna, fenum, sLipulam Qui :

slipulam (I Cor. iii, 11, 12) recla itaque fides S per

:
autem matrimonio junctus est inquit, cogital qux
,

quam Christus est fundamentum, quamvis cum sunt mundi, quomodo placeat uxori (I Cor. vii, 32,
damno, quoniam illa quae superaedilicata sunt exu- 33). Uniuscujusque opus^ mnnifestabi/ur : dies enim
rentur, lamen poterit eos quandoque ab illius ignis declarahif ; dies utique tribulalionis ' -.quoniam in
per[)eluitate salvare. Respondeat eis breviter apos- igne, inquit, revelabitur[ld. m, 13).Eamdem tribu-
tolus Jacobus :Si quis dicaf se fidem habere, opera lalionem igncm vocat, sicut alibi legitur, Krtsa /igu/i
aulem non haheal, numquid polerit fiites salvare eum probat fornax et homines justos lentalio tribulatiunis
{Jacobi II, 14) ? Et quis est, inquiunt, de quo dicit (Eccli. Tixvu,6).Et,Uniuscujusque opus quale sit, ignis
apostolus Paulus, Ipse autem salvus erit, sic tamen probabit.Si rujus opus pcrmanserit (permanet enim
quasiper ignem (I Cor. iii, 15) ? Simul quis iste sit, quod quisque cogitat quae sunt Dei, quomodo pla-
inquiramus: hunc tamen nones?e,certis3imum est, ceat Deo), quod superxdificavit, mercedem accipiet :
neduorum Apostolorum sententias mittamus in ri- id est, unde cogitavit, hoc sumel. Si cujus autera
xam, si uous dicit.Etiamsimala operaquis habue- opus arserit, damnum palietur ; quoniani quod di-
ril, salvabiteum fides per ignem alius autem, Si
; lexeral, non habebit. Ipse autem salvus eril ; quia
opera non habeal, numquid poterit fides salvare nulla eum tribulatio ab illius fundamenti stabilitate
eum ? movit sic tamen quasi per ignem (I Cor. m, 13-15).
:

2. Inveniemus ergo quis possit salvari per igncm, Quod enim sine illiciente amore non habuit, sine
siprius invenerimus quid sit habere in fundamento urente dolore non perdit. Ecce, qiiantum mihi
Christum. Quod ut deipsa similitudine quantocius videtur, inventusest ignis.quinullum eorum dam-
advertamus:Nihil inaedificio praeponitur fundamen- net, sed unum ditet, allerum damnificet, ambos
to quisquis itaque sic habel in corde Christum, ul
;
probet.
ei terrena et temporalia nec ea quae licila sunt al- 3. Si autem ignem illum isto loco voluerimus
que concessa praeponat,fundamentum habet Chris- acciperrt, de quo Dominus dicet sinistris, Discedite
tum. 8i autem praeponit^etsi videalur habere fidom a me, maledicii in igncm /eternum [Madh. xxv, 41) ;

Christi, non esttamen ineo fundamentuin Christus, ul in eis etiam isti esse credantur, qui aedificant
cui talia praeponuntur : quanto maj^is, si salularia super fiindameQlum ligna, fenum, stipulam, eos-
preecepla contemnens coinmittat illicita, non pra3- que ex illo igne post tempus pro malis meritis im-
posuisse Christum, sed postposuisse convincitur, pertitum liberet boni merilunn fundaraenti quid :

quem posthabuil imperantem sive concedontem, arbilrabimur dexlros quibus dicetur, Venite, bene-
dum contra ejus imperata sive concessa suam por dictiPalris mei,possidete paratum vobis reynum (Ibid. ,

explere libidinem ? Si quis ilaque

flagitia delegit 34), nisieosqui asdificaverunt super fundamentum
chri8tiiinu3diligitmeretricem,eique adhaerens unum aurum, argentum, lapides pretiosos ? Sed in illum
corpus efticitur (Id. vi. 16), jann in fundamento non ignem, dequo dictum est, sic tamen quasi per ignem,
habel Christum. Si quisautemdiligit uxorem suam, si hoc modo est intelligendus, utrique miltendi
si secundum Cliristum [Ephes. v, 25), quis ei sunt, et (iextri scilicet, et sinislri, Illo quippe igne
dubitet in fundamento esse Chrisftum ? Si vero se- utrique probandi sunt, de quodictum est, Diescnim
cunium hoc saeculum, si carnaliler, si in morbo declarabil,quoniam in ignc revelabitur ,et uniuacujus-
concupiscentiarum, sicut el genles quae ignorant que opus quale sit,ignis probabit (I Cor. m, 13). Si
Dcum (I Thess. iv, 5), etiam hoc secundum veniam ergo utrumque probiibit ignis, ut si i.ujus opus
coneedit Apostoius, imo per Apostolum Christus. permanserit, id est, non fiierit igne consumptum,
Polest ergo et iste habere in fundamenlo Christiim. quod superaedificavit, mercedem accipiat ; si cujus
Si enim ei nihil talis aCfectionis voluplalisquc prae- autem opus arserit, damnum patiatur profeclo :

ponat, quamvis superaedificel ligna, fenum, gtipu- non est ipse aeternus ille ignis. In illum enim soli
lam, Christus est fundamentum, proptiT hoc salvua sinistri novissima et perpetua damnatione initten-
erit per ignem. Delicias quippe hujusmodi ^ amo-
resque terrenos, propler conjugalem quidem copu-
lam non damnabiies, tribulationis ignis exurct ad :

quem ignem pertinent et orbitalcs, et quaecumque • Editi, super fundamentum hoc. Abest, hoc, a ma-
nuscriptis
calamitates quse auferunl haec. Ac per hoc ei qui ^ Hic cditi, veteribus libris dissentientes, addunt,
rjuale sii. Necnon continuo post, manifesinbiiur,
bnlient. dies eniui Dotti ni declarahit quo loco
:

vox, Dmtiini, non esl in manuscriptis ncc in gracco

i Er. cl I.ov , /ides est. Uedinidat, esi, noc habetur loxtii Apostoli.
in n)aniiscripti8. ' Viml. Am. et Er., Dies utique irae, dies tribu-
2 Plurea Mss., hujus rnundi. lationis.
74^ l.llJKll VIGKSIMUS PIIIMUS. 746

tur, iato autem dpxtros probal. Sed alioseorum eio ot idco non por igncm salvus orit, sed Kalvua non
probut, ul aidiliciuin qnod super Gliriatnm fundu- orit, quia esse cuin S>iIvator» non potcril, qui de
nienlum abois invonoril. osMOCoiiHtructuri), non oxu- hui; ro apertiHsim^! lofiuons ait, Qiii amal palrem
ral aL(]Uo consninal : alios auloni uliltT, id nHt, iit axd matrrm plas <fuani ine, non esl me dujnus : el
quod superiodilicaverunt, ardeat.damnuinquo indo fjui amul lilium aul fxlium super me, non est me

palianliir; salvi fiant auloin, qnoiiiam Chri>tum in ditjnus {Matlli. x, '.M). Veruin (|iii lias nccessiludines
fundumenlo stabililor posiluin pnuccllonli cliarilato sic ainat curiialitur, ut lamoii ous Chrislo Doininu
tenuerunt.Si aulom salvi fienl, proTeclo et ad dex- non pricponat, muliique ipsis carere quam Christo,
torain slabuiil.ot cnm creteriaaudinnl, Vetiile, bene- si ad hunc fiieril urticulum tonlationis adducius,
dicli Palris mei,possidete paraliDn vobis reyiium .-non pi^r igncm salvus erit quia ex curum arniasione
:

ad sinistram, ubi erunt, qui SHJvi non crunl, et

illi lanluin ncccsso est urat dulor, quantum btcserat
idco audient, Discedile a me, maledicti, in ignem amor. Porro qui patrem, inatrcm, filios, filias se-
lelernum. Nomo quippe ab illo igno salvabitur,
' cundum Christuiii dilexorit, ut ad ejus regniim ob-
quia in suppliciuni iBlernmn ibunt ilii omnes tincnduin eiquc cohcBrendum illis consulat, vol hoc
[Mallh. XXV, 401, ubi vermis corum non morietur, in eis diiigat, quod membra sunt Christi, absit ut
et ignis non exstinguolur (Isai. lxvi, 24), quo cru- ista dilectio rcperialur in lignis, fono et stipula
ciabunlur die ac nocte in saicuia sfeculorum [Apoc. consuinenda, sed prorsns aedilicio aureo, argenteo,
XX, 10). gemmeo deputabitur. Qiiomodo aulem potest eos
4. Post istius sane corporis mortem, donec ad il- plus ainare ()uain Christum quos amat utique
lum veuiatur, qui post resureclionem corporum fu- propter Chrisluin (a).
lurus est damnationis et remunerationis uitimus
dies, si hoc temporis intervallo spiritus detunclo-
CAPUT XXVII. —
Cohtra eorum per.iuasionem qui
rum ejusmodi ignem dicunlur perpeti, quem non putant sibi non obfutura peccata, iit quibus, cum
sentiant illi (jui non habiierunt tales mores et
cleemosijnas facerent, perstilerunt.
amores in hujus corporis vila, ut eorum ligna,
fenum, slipuia consumalur; alii vero sentiant qui
1. Restal eis respondere, qui dicunt aeterno igne
ejusmodi secum aedificia portaverunt, sive ibi tan- lanlummodo arsuros, qui pro peccalis suis fa-
illos
tum, sive et hic et ibi, sive ideo hic ut non ibi, sae- cero dignas eleemo^ynas negligunt, propter illud
cularia ^, quamvis a damnatione venialia concre-
quod ait apostolus Jacobus Judicium aulem siac
:

mantem ignem transitoriae tribulationis inveniant,

misericordia illi qui non fecit miseiicordiam {Jacobi
non redarguo, quia forsitan verum est. Potest
II, 13). Qui ergo fecit, inquiunt, quamvis non cor-
quippe ad istam tribulationem pertinere eliam
rexerit perditos mores, sed nefarie ac nequiter
ipsa mors carnis, quiB de peccati primi perpelra-
inter ipgas suas eleemosynas vixerit, cum miseri-
tione concepta est, ut secundum cujusque sedificium
cordia illi futurum est judicium, ut aut non dam-
tempus quod eam sequitur ab unoquoque sentia- netur omnino, aul post aliquod terapus a damna-
tur. Persecutiones quoque quibus inartyres ^ coro-
tione novissima liberetur. Nec ob aliud existimant
nati sunt, et quas patiuntur quicumque Chrisliani,
Christum de solo dilectu atque neglectu eleemosy-
probant utraque aedificia velut ignis, et alia con- narum discretionem inter dexteros et sinistros esse
sumunt cum ipsis aedificatoribus, si Christum in facturum, quorura alios in regnum, alios in sup-
eis non ioveniunt fundamentum alia sine ipsis, ;
plicium mitlat aeternum. Ulautem quotidiana sibi
ai inveniunt, quia, licel cura damno, salvi erunt
opinentur, quae facere oranino non cessant, qualia-
ipsi alia vero non consumunt, quia talia reperiunt
:
curaque et quanlacumque sint, per eleemosynas
quae maneant in aeternum *. Erit etiam in fine sae- diniilti posse peccata, orationem quam docuit ipse
culi tempore Anlichristi, qualis nun-
Iribulatio Dominus, et sufTragatricem sibi adhibere conantur,
quam antea fuit. Quam mujta erunt tunc «dificia, et testera. Sicut enim nulius est, inquiunt, dies,
sive aurea, sive fenea super optimum fundamen- quo a Christianis haec oratio non dicatur ita nul- :

tum, quod est Christus Jesus, ut ignis ille probet lum est quotidianum qualecumque peccatum, quod
utraque, et de aliis gaudium, de aliis inferat dam- per illara non dimittatur, cum dicimus, Dimitte
num neulros tamen perdat in quibus haec inveniet,
;
nobis debita nostra ; si quod sequitur facere cure-
propler stabile fundamentum. Quicumque autem, mus, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris
non dico uxorem, cujus etiam coinmixtione car- {Matth. VI, 12). Non enim ait Dominus, inquiunt,
nis ad carnalcm utitur voluptatem, sed ipsa quae dimiseritis peccata hominibus, dimittet vobis
Si
ab hujusmodi delectationibus aliena sunt nomina Pater vester quotidiana parva peccata vestra ^ sed, ;

pielatis, humano more carnaliter diligendo Chri- dimiltet vobis, inquit, peccata vestra {Ihid., 14).
sto anteponit, non eum habet ia fundamento, Qualiacumque ergo vel quantacumque sint, etiamsi
quolidie perpetrentur, nec ab eis vila discedant*
in melius commutata, per eleemosynam veniae non
1 Lov., Nemo guippe eorum, Abest, eorum, ab editis negatae remittit sibi posse praesumunt.
aliis et manuscriptis.
2 Beraldus in suo codice emendat, seclusa.
3 Sic veteres libri. At edili, et secundum cu-
jusque aedificium lempore suo ab unoquoque su-
scepta. Possunt et perseculiones Ecclesiae, quibus 1 Abest, vestra, in codicibus nostris. M.
2 Sic melioris notae Mss. At editi, discedat et infra,
marlyres. :

* Vind. Am. et Er., quia licet cum damno salvi per eleemosynam venia non negata, etc.

erunt : non consurnentur^ propter Christi i'i-

ipsi (o) Conf. lib. de Mor. Eccles. Cathoi., u. 63, et lib. de
delicet merilum in fundarnentum reperti, qui manet Ver. Relig., n. 86 et seqq.
in aeternum.
Patrol. XLI. {Vingtquatre.)
747 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 748

2. Sed bene, quod isti dignas pro peccatis com- tur, attendit. Qui
ergo Christum diligit in Chris-
monent eleeraosynas esse faciemlas quoniam si : liano, hoc animo ei porrigit eleemosynam quo
dicerent qualoscumque eleemo?ynas pro peccatis et accedit ad Christum, non quo vult recedere impu-
quotidianis et magnis et qurtntacumqiie scelerum nitus aGhristo. Tanto enim raagis quisque deserit
consuetudiue misencordiam posse impetrare divi- Christum, (luanlo magis diligit quod improbat
nam, ut ea quotidiana remissio sequeretur, viderent Christus. Nam quid cuiquam prodest, quod bap-
rem se dicere Sic enim
absurdam atque ridiculam. tizatur, si non justificatur ? Nonne qui dixit, Niii
cogerenturfaleri fieri posse, utopulentissimushomo qiiis renatus fuerit ex aqua et Spirilu Sancto, non

decem nummulis diurnis in eleemosynas impensis, inirdbit in regnum Dei [Joan. iii,5) ipseetiam di- ;

homicidia, et adolteria, et nefaria quacque facta re- xlt, Nisi abundaverit jusiitia vestra super Scribarum

dimeret. Quod si absurdissimum el insanissimura et Pharisseorum, non inlrabitis in regnum coelorum

est dicere : profecto si quseratur, quae dignaR sint {Mnllh. \, 20)? Ciir illud timendo muiti currunt
pro peccatis elemosynre, de quitius etiam Ctiristi baptizan, et hoc non timendo non multi curanl
praecursor iile dicebal, Facile ergn fnictus diynos jusiificari ? Sicut ergo non dicit fratri s\io, Fatue,

pcEnilentix [Mallh. iii, 8); procul dubio non inve- qui cum hoc dicit, non ipsi fraternitati, sed pec-
nientur eas facere, qui vitam suam usque ad mor- caloejus infensus est, alioquin reus eril gchennae
tem quoliiiianorum criininura perpetratione confo- ignts {Ibid., 22) ita e conLrario, qui porngit, elee-
:

diunl (a). Primum, quia in auferendis rebus alienis mosynam Chrisliano, non Christiano porrigil, qui
louge plura diripiuni, ex quibus perexiguA paupe- non in eo diiigit Chrislum non autem diligit ;

nbus iargiendo, Chrisium se ad hoc pascere Christum, qui justificari recusat in Christo. Et
existimaul, ut licentiara malefactorum ab ilio se quemadmodum si quis praeoccupatus fuerit hoc de-

emisse, vel quotidie potius emere credentes, spcuri liclo, ut fratri suo dicat, Fnlue, id est, non ejus
damnabilia tanta coinmittaiit. Qui si pro uno sce- peccatum volens auferre convicietur injuste parum ;

)ere omnia sua disiribuerent indi^'cnlibus membris eat iili ad hoc redimendum eleemosynas facere,
Christi, nisi desisierent a taiibus factis, habendo nisi eliam quod ibi sequitur remedium reconcilia-
cbaritatem, quis non agit perpenim (I Cor. iiii, 4), tionid adjungHt. Ibid enim soquitur Si ergo :

aliquid eis prodesse non posswt. Qui ergo dignas ofjers '
muiiwi tuum ad ultare, el ibi recordalus fueris,
pro suis peccalis eleemobyniis facii, prius eas tacere quia fratf.r luus habel aliquid adcersum le, reliuque
incipiat • a se ipso. Indi),'num est enim, ul in se non tbi munus tuum ad allareet vade, prius reconrHiare
faciat qui facit in proximum, cum audlat dicentera fratri tuo, et lunc veniens ofjeres munus luum {Ibid.,
Dominum, Diliges proximum tuum intiquam le ipsum 23, 24). Itaparum esl eleemosynas quanlaslibet
(Malth. xxn, 39). liem qvi(i-d{i(\'\3il, Miserere tuae animse facere pro quocumque scelere, et in consuetudine
placens Deo {Eccli.xxx, 24). Hauc eleemosynam, id scelerum, permanere.
est, ut Deo piaceat,non faciensanimae suae,quomodo 4. Oratio vero quotidiana, quam docuit ipse
dignas pro peccatis suis eleemosynas faceredicen- Dominus unde ^, et Dominica nominatur, delel
dus est ? AJ hoc enim et illud scriptum est Qui : quidem quolidiana peccata, cum quotidie dicitur,
sibi malignus est, cui bonus erit [Id. xiv, 5)? Ora- Dimilte nobis debila nostra ; atque id quod se-
tiones quippe adjuvant eleemosynae. Et utique in- quitur non solum dicitur, sed etiam fit, sicul et nos
tuendum est quod legimus Fi.!i, peccasli, ne adji-
: dimitlimus debitorihus noslris {Id. vi, 12) sed qiiia :

cius ileruni, el de prxleritis dcprecare, ultibi dimit- iiunt peccata, ideo dicitur oon ut ideo fiant,
;

laniur Propter hoc ergo eleemosynae

[Id. xx\, 1). quia dicitur (a). Per banc enim nobis voluit
faciendae sunt, ut cum
de praelcritis peccalis liepre- Salvator ostendere, quantumlibel juste in hujus
camur, exuudiamur, non ut in eis perseverantes, vitai caligine alque infirmitate vivamus, non nobis

licentiam maletaciendi nos per eieemosynas com- deesse peccata pro quibus dimiltendis debeamus
parare credamus. orare, el eis qui in nos peccanl, ut et nobis ignos-
3. Ideo aulein Dominus et dnxtris cleemosynas catur, ignoscere. Non itaque propterea Dominus
ab eis factas, el sinistris non factas se impulatu- ait, Si dimiserilis peccata hominibus, dimitlet vobis

rura esse praedixit, ut hinc ostenderet quantum et Pater vester peccata vestra {Ibid., 14), ul de hac

valeant eleemosyiiae ad priora deienda, nnn ad pcr- oratione confisi, securi quoliiliana scelera faccre-
pelua impune committenda peccata. Tales a;ilcm mu3, vel potentia qua non timeremus hominum
eleemosynas non dicendi sunl facere qui vitam no- leges, vel astutia qua ipsos homines falleremus :

lunl a consuetudine scelerum in melius commu- sed ut per illam disceremus, non putare nos esse
tare.Quia et hoc quod ait, Quando uni ex mini-
in sine peccatis, etiamsi a criminibus essemus immu-
mis meis non fecislis, mihi non fecistis [Mnllh. xxv, nes sicut eliam Legis veteris sacerdotes hoc ipsum
:

45) ostendit eos non faoe^e etiam qu.indo se fiiccre

; Deus de sacrificiis admonuit, quae jussit eos pri-
exisiimant. Si cnim Chistiano esurienti panem mum pro suis, deinde pro populi offerre peccalis
tanquam Christiano ^ darent, profecto sibi paiiem {Levit. XVI, 6 ; Hebr. vii. 27). Nam et ipsa verba
quod ipse Christus egt, non negarciit
jusliliac, :
Domini nostri vigilanter intuenda
tanti Mtigistri et
quuniam Deus, non cui detur, sed quo animo de- sunt. Noa enim ait, Si dimiserilis peccata homini-

' Plurc» Mss., incipit. I

Plerique Mss., offeres.
2 omnes Mss. Editi vero, tanquam. Christo.
Sic s Omnes Mss., Jcsus.
(a) Gonf. lib. 22 cont. Faust. Manich. cap. 29. (o) Conf. Enchirid. nn. 19, 20.
 ;

749 I.IHEIl VIGESIMIJS PIIIMUS. 730

bu9, ot Putoi' vorttor dimiltot vnbin (jiiiiliuciim<iiio ftlioH r(!oi|jiunt in njtorna tnbprnacula. Eel ilaque
poccnta: soil ail, pcccaUi ncslrii. (JiioUiiianam (|iii|)|)0 (iuidam viluj modua, ncc tuin raal.ij, ut hin (}ui carn
oralionetn ducchat, ot juslidcatis uti(|iio (liHoi|iiiiiii viviint ', iiiliil pronit ud capOHS^uidum rc^iiiiin
loiiuebulur. Qiuii ost cr^o, /^tv;m/(r ve'>lrii, nisi poc- cujlorum largitus (iiecmoBynurum. quibus eliam
cutu sino (luibiis noo vos oritia, qui jiiHliflcdti ol jUHtoriim HUHlontuliir inopia, nt (lunt umici qni
sunclilicuti ostia ? Ubi erf^oilli, (jui |)ur biiiic oru- in tabornucula ««toriiu HUHcipiant nec lam huwm, ;

tionom occuaionom porpiUruiidorum quolidio aco- ut ad luntam bcatitudinom adipiscendam eis ipea
ierum quairunt, dicunt Duininutn si^nilicustfc ctiuiii oorum merilia (iuoh amicos focorinl,
sulliciut, nisi
niugua poccuta, (|uonium nun dixil, Diiiiiltot vobis miacricurdiurn cunsc(|iiuntur. (Mirari uutom solco
parva, sed peccaia vestra : ibi nog considcruntos eliain apud Virgiliuin istam fJomini reperiri sen-
quulibus ioquolialur, et uu(licnt(!9 diclntn, peccata tentiam, ubi ait : FiicHe vobis amicos de mammona
veslra, nibil uliud dcbcmus oxistimaro quam parva, iniquitatis, ut et ipsi recipianl vos in talfernacula
quoniani lalium juni non crunt mugna. Vcrumta- Xterna {Luc. xvi, 9). Cujus est et illa simillima, Qui
men nec ipsa mugna, a quibus otnnino mulatisin recipit propketnm in nomine propketx, mercedem
melius inonbus recedcmlum ost, dimitlunlur oran- propkelx accipiet, et qui recipit juslum in nomine
tibus, nisi fiat quod ibi dicitur, sicui et nos diniilli- jusli, mercedem justi accipiet {Matih. x, 41). Num
mus enim minitna peccuta.
debiloribus noslris. Si cum Elysios carapos poela ille describeret, ubi pu-
.sine quibus non esl eliam vita juslorura, aliter non tant habitarc aniraas beulorum, non solurn ibi
remittuntur quanto raagis multis et magnis cri-
: posuil eos, qui propriis meritis ad illas sedes per-
minibus perpctrare Jam desi-
involuti, etiamsi ea venire potuerunt, sed adjecit, atque ait,
nant, nullam indulgenliam consequuntur, si ad
Quique sui memoros alios fecero merendo
reraittendum aliis quod ia eos quis^que peccaverit, [/Eneid. lib. 6, vers. 664.)
inexorabiles fuerint, cum dic;it Dominus, Si autem
noTi dimiseritis liominibus neque Pater vester dimil-
*,
id est, qui promeruerunt aiioj, eosque sui memo-
tet vobis {Maltk. vi, 15)? Ad hoc enim valet quod
res promerendo fecerunt. Prorsus tanquam eis
etiam Jacobus apostolus ait, judicium futurura sine dicerent ^, quod frequeniatur orc Cbristiano, cum
misericordia illi qui non fecit niisericordiara {Ja- se cuique sanctorum humilis quisque commendat,

cobi II, 13). Venire quippe debet in raentem etiam

et dicit, iVIemormei esto atque ut id esse possit,
:

servus ille, cui debitori domiaus ejus^ relaxavit proracrendo Sed quis iste sit modus, et
efficit.)
quae sint ipsa peccata, quae ita impediunt perven-
decem millia talenlomm ;
quse posiea jussit ul red-
deret, quia ipse non misertus est conservi sui, qui tionem ad regnuin Dei, ut taraen sanctorum ami-
ei debebat cenlura denarios (Matth. xviii, 23 sqq.). corum mentis impetrent indulgentiam, difficilli-
la his ergo qui filii sunt promissionis et vasa mi- mum est invenire, periculosissimum definire. Ego
sericordiae, valet quod ait idem aposiolus, conse- certe usque ad hoc terapus cum inde satagerem,

quenler adjungens, Superexsidtat autem misericor- ad eorum indaginem pervenire non potui. Et for-
diajudicio (Jacobin, 13). Quoniam el illi justi qui
^ tassis propterea latent, ne sludium proficiendi ad

tanta sanctitate vixerunt, utalios quoque recipiant omnia peccata cavenda pigrescat. Quoniam si sci-
in tabernacula aelerna, quibus araici facti sunt de rentur quae vel qualia sint delicla, pro quibua
mammona iniquilatis {Luc. xvi, 9), ut tales es- etiam permanentibus nec profeclu vilae melioris
sent, misericordia liberali sunl ab eo qui justificat absumptis intercessio sit iniquirenda et speranda
impium, imputans mercedera secundum graliam, justorum, eis secura se obvolveret humana segni-
ties, nec evulvi talibus implicamentis ullius virtu-
non secundura debitum. In eorura quippe numero
Apostolus, qui dicit tis expedilione curaret, sed tantumraodo quasrerel
est Misericordiam consecutus
:

sum, ut (idelis essem (I Cor. vii, 25). aliorura meritis liberari, quos amicos sibi de mam-
5. Illi autem qui recipiuntur atalibus in taberna- monainiquitaliseleemosynarumlargitione^fecisset.
cula aelerna, fatendura est quod non sint his mori- Nunc vero dum venialis iniquitatis, etiamsi per-
bus praediti, ut eis liberandis sine suffragio sanc- severet, ignoralur modus, profecto et sludium in
torum sua possit vita sulficere, ac per hoc rnulto melinra proficiendi orationi instando * vigilantiug
amplius in eis superexullat raisericordia judicio. adhibetur, et faciendi de raammona iniquitatis
Nec tamen ideo putandus est quisquara sceleratis- sanctos araicos cura non spernitur.
simug nequaquara vita vel bona vel tolerabiliore 6. Veruin ista liberatio quae fit sive suis quibus-

mutatus, recipi in tabernacula aeterna, quoniam que oraiionibus, sive intercedenlibus sanctis, id
obseculus est sanctis de mararaona iniquitatis, id agil ut in ignem quisque non roittatur aeternum :

est, de pecunia, vel divitiis, quae male fuerant ac- non ut cura fuerit missus, post quanlumcumque
quisilae ; aut etiarasi bene, non tamen veris, sed tempus inde eruatur. Nam et illi qui putant sic in-
quas iniquitas putat esse divilias, quoiiiam nescit teUigendurn esse, quod scriptum est, afferre ter-
quae sint verae divitiae, quibus illi abundant, qui el ram bonara uberem fructura, aliam tricenum,
aliara sexagenum, aliara centenum {Matth. xiii,

1 Hic in editis additur, peccata ; quod abest a ma-

nuscriptis. 1 Lov. qui ea vivunt. Editi alii cum manuscriptis,
2 Sic Mss. At editi, dominus suus. quieam vivunt.
' Superexaltat misericordia judicium. AI-
Editi, 2 Ita omnes Mss. At editi, dioeret.

tera veterum quorumdam librorum lectio consen- 8 In Mss., largitale.

tanea est graeco, kai katakauchdtai eleos kri- * Vind. Am. et plures manuscripti, orando et
se6s. nstando.
751 DE GIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 752

8) ut sancti pro suorura diversitale raeritorum,

: ramaneant qui erui jara de poenis illorum inter-
aliitricenos homines liberenl, alii sexagenos, alii cessione non possint, et in eis invcniatur quisquis
cenlenos hoc in diejudicii futurun suspicari so-
: sibi spem fructus
alieni temerilate vanissima pol-
lent, non post judicium. Qua opinione quidain cum licetur. Haec me respondisse illis suffecerit, qui sa-

Tideret homines impunitatem sibi perversissime crarum Litterarum, quas commuues habemus,
poliicentes, eo quod omnes isto modo ad liberalio- auctoritatem non spernunt, sed eas male intelli-
nera pertinere posse videantur, ele^antissime res- gendo, non quod iliae loquuntur, sed hoc potius
pondisse perhibelur, bone potius esse vivendum, pulant futurum esse quod ipsi volunt («). Hac ila-
ut inler eos quisque reperiatur, qui pro aliis inter- que responsione reddita, librum, sicut promisimus,
cessuri sunt liberandis ne tam pauci sint, ut cito
; terminamus.
ad numerum suum vel tricenum, vel sexagenura,
vei centenum unoquoque eorum perveniente, mulli (a) Conf. Epist. 120, n. 13.

LlBEli MGESIMUS SECUJSDUS"\

De fine debito civitatis Dei, hoc est de aeterna felicitate sanctorum. Adstruilur fides resurrectioais corporum, et
explicatur qualis fulura sit. Tum dicto quid acluri sinl in corporibus immorlalibus alque spiritualibus sanctis,
opus terminatur.

CAPUT PRIMUM. — De condilione Angelorum et essenl, nisi nalura mutabilis, quamvis bona, et a
hominum. summo Deo alque incommutabili bono, qui bona
omnia condidil, inslituta, peccando ea sibi ipsi
Sicul in proximo libro superiore promisimus,
1. fecisset. Quo etiam peccato suo teste convincitur,
iste hujus totius operis ultimus disput.ationem de bonam condilam se esse naturam. Nisi enim ma-
civitatis Dei aelprna bealiludine continebil. Quae gnum et ipsa, licet non aequiile Conditori, bonum
non propleraelatis per nuilta saecula longitudinem, esset, profecto desertio Dei lanquam luminis sui
tampn qnandocumqiie tlniendam, ajternitatis no- malum ejus esse non posset (<i). Nam sicut caccitas
men accepil sed quemadinodum scriptum cst in
;
oculi vitium est, el idem ipsum indicat ad lumen
Evangeiio, Regni ejus non eril finis [Luc. i, 33). Nec videndum oculum esse creatum, ac per hoc etiara
ita ut aliis moriendo decedentibus, aliis succeden- ipso vitio suo excelleritius ostenditur caeteris mem-
tibus oriendo, species in ea perpetuilatis appareat, bris membruin capaxluminis (non enim alia
sicut in arbore quae perenni fronde veslitur, eadem causa essel vitium ejus carere lumine) nalura : ita
videtur virilitas permanere, dum labentibus et ca- quae fruebalur Deo, optimam se institulam docet
dentibus foliis, subinde alia quae nascuntur, fa fctiam ipso vitio, quo ideo misera est, quia non
ciem conservant opaciiatis sed oinnes in ea cives
:
fruitur Deo qui casum angelorum voluntariura
;

immortales erunt, adipiscentibus et hominibus, justissima poena sempiternaj infelicitatis obslrin-

quod nunquam sancti Augeli perdiderunl. Faciet xit, atque in eo summo bono permanentibus cae-

hoc Deus omnipolentissimus ejus conditor. Pro- teris, ut de sua sine fine permansione certi essent,

misit enim, nec mentiri potest et quibus fidem

;
lanquam praemium permansionis dedil. Qui
ipsius
bincquoque faceret, multa sua, et non proraissa, fecithominem ipsum eliain rectum cum eodem li-
et promissa jam fecit. bero arbitrio, terrenum quidem animal, sed ccelo di -
2. Ipse est enim, qui in principio condidit mun- gnum, si suocohajreret auclnri : miseria similiter,
dura, plenum bonis omnibus visibilibus atque in- si cum desererel, secutura, qualis naturas hujusmo*
telligibilibus rebus, in quo nibil inclius inslituit di conveniret. Quem simililer cuin pr.-evaricaiione
quam spiritus, quibus intelligentiam dedit, et suae legis Dei per peccaturum esse
Dei desertionem
contemplalionis habiles capicesque sui praestilil, j prffisciret, ademit liberi arbilrii potestatem,
nec illi

atque una societate devinxit.quan, sanctamelsuper-» sirnul prrevidens, quid boni de malo ejus esset ipse
namdicimus civitatem, in qua res qua sustententur facturus, qui de mortali progenie merito justeque
beatique sint, Deus ipse illis est, tanquam vila vic- dainnata tantum populum gratia sua colligil, ut
tuaque cominunis. Qui liberura arbitriura eidem inde suppleat, et inslauret partem quae lapsa est
intellectuali naturae tribuit tale, ut si vellel, dese- angelorum ac sic illa dilecla et superna civitas non
;

rerel Deum, beatiludinem scilicet suam, continuo fraudetur suorum numero civium, quin etiara for-
miscria secutura '. Qui cum praesciret angelos tassis et uberiore laeletur (/>).

quosdam per elationem, qna ipsi sibi ad beatam

vitam suflicere vellent, lanti boni descrtorcs fiitu- CAPUT If. — De xlerna Dei et incommutabiti volun-
ros, non eis ademit hanc polestatem, potentius et tale.
melius esae judicans etiam de malis bene facere,
quam malaesso non sinere (b). Quae omnino nulla 1. Multa enim fiunt quidera a malis conlra vo-

luntatem Dei sed tanta3 esl ille sapientiae lantaeque

:

virtulis, ut in cos exitus sive fines, quos bonos et

Iln i)liirc8 e vctoribus libris. Eiliti vero, iit si vellct
'

deserere Dcum. heatiliidinein scilicet suam, continuo

viiseria esxet xecutura.
(a) Scrintus circitcr initiuin anni 427. (a) Vid. Enchirid., n. 4,
(b) Conf. lib. 11 de Gen. ad Litt., n. 12 et seqq. (*) Ibid., n. 9.
 :

753 UBER VIGESIMUS SECUNDUS. 734

jusloa ipso prmscivit, tondiint orniiia, qiira voluntuti miHil Abrahm, dicens, In lemine luo benedicenlur
0.JU3 vitipntur udvcrau. Ac pnr iioc ciiii) Dcuh imituro omncs yenles{Gen. xxii, 18) ita qiiod eidem HiMiiini
:

dicilur voluntatom, ut quilius ionis oral, vcrlii ^ra- cju9 promiait, impleliitur, ul>i ait per prophetam,
tia,reddatur iratus, illi poliua qiiain ipso niiilan- Hesurijenl qui erant in monumenlit ; et quod ait,
tur, ct eum (jnodammoiio miilalum in hi.s qiia' pa- Erit ciilum novum ct terra nova, et noncrunl memo-
tiuntur invoiiiunt : sicut inutatur sol oculi.s saucia- res priorum, nec ascendent in cor ipsorum; sed l:rti-

tis, et aspcr quodammodo o.\ niili.et ex (iolcctahili tiam et e.tsultalionem invenient in ea. Ecce^ ego fa-
molostus oriicitiir, cuin ipsoapu^i ipsum iiiancat .';c ciam lerusalcm exi^ullnlionem et populum meum l.cli-
idoni qui luil. Dicitur eliam volunlaa i)ei, (luam tiam; exsultaboin .lerusalem, ct Uelabor in popu-
el

facit in cordibus obcdicntium mandalia cjus, lie ([ua lo meo; ullra non audietur in ea vox flrtus ylsai.
el

dicit Apostoius, Deui est enim, qui ojieralur in vobis XXVI, ly, sec. LXX; lxv, 17-10. sec. LXX). Et per
el velle {l^hilipp. ii, 13). Sicut juatitia ' Dci, non so- alium prophotam, quod pra^nunliavil dicens eidcm
lum qua ipso juslua est dicitur, sod illa otiam quain profthoL-c, In tempore illo salvabitur po/mlus tuus
in iiomine, qui ab illo juslincatur, facit sic et lex : omnis qui inventus fuerit scriptus in libro: et multi
ejus vocatur, quiB potius est hominum, scd ab ip- dorniicr.lium in terrx pulvere (sive, ut quidam inter-
so data '. Num utique homines erant, quibus ait prelati sunl, aggere) e.vsurgenl; hi in vUam xler-
Jesus, In leye vestra scriplum es! (Joan. vin, 17) : nam, et hi in opprobrium confusionem lelernam
et

cum alioloco legamus, Lex Deiejus in corde ipsius. {Dan. XII, 1 et 2). Et alio loco per eumdem prophe-
[Psal. .\xxvi, 31). Secundum lianc volunlatom, quam tam : Accipienl regnum sancli Altissimi, et obtine-
Deus operatur in hominibus, eliain velle dicitur, bunt iltud usquc in sseculum. usque in saeculum et
quod ipse non vult, sed suos id volcntes facit : si- sseculorum {Id. vii, 18). Et paulo post, Regnum,
cut dicitur cognovisse, quod ut cofinosceretur iecit, inquit, ejus regnum sempiternum (Ibid., 27). Et
a quibus ignorabatur. Neque enim dicente Aposto- alia quoe ad hoc pertinentia in libro vicesimo posui
lo, iV/i«c auiem counoscentes Deum, imo cognili a {cap. 21 sgq.), sive quiB non posui, et tamen in
Deo (Galal. iv, 9), fas est ul credamus, quod eos eisdem Lilteriy scripla sunt
venient el haec, sicut
:

lunc coanoverit Deus praecognitus ante constilutio- et ista venerunt, quae increduli non putabant esse
nem muudi (1 Pelr. i, 20) sed tunc cognovisse dic-
: ventura. Idem quippe Deus utraque promisil,
lus est, quod tunc ut cognosceretur effecit. De his ulraque ventura esse praedixit, quera perhorres-
loculionum modis ,jam et in superioribus libris me- cunt numina Paganorum, teste etiam Porphyrio,
mini disputatum. Secundum hanc ergo volunta- nobilissimo philosopho Paganorum.
tera, qua Deum velle dicimus quod alios efficit
velle, a quibus fntura nesciunlur, mulla vult, nec CAPUT —
Contra sapientes mundi, qui puiant
IV.
facit. lerrena hominum corpcra ad cceleste habitaculum
2. [II.] Multa enim volunt fieri sancti ejus ab illo non posse transferri.
inspirata sancta volunlate, nec fiunt; sicut orant
pro quibuadam pie sancteque, et quod orant non Sed videlicet homines docti atque sapientes con-
facil, cum ipse in eis hanc orandi voluntatem sanc- tra vim tantae auetoritatis, quae omnia genera ho-
to Spiritu suo fecerit. Ac per hoc, quando sccun- minum, sicut tanto praedixit, in hoc credendum
dum Deum volunt et orant sancti, ut quisque sit spprandumque convertit, acute sibi argumentari
salvus, possumus illo modo ioculionis dicere, Vult videntur adversus corporum resurrectionem, et di-
Deus et non facit; ut ipsum dicamus velie, qui ut cere quod in tertio de Republica libro a Cirerone
veiint isli facit. Secundum iiiam vero volunlatera coramemoratum est. Nam cum Herculera et Ro-
suam,quaecum ejus praescientia sempiterna est, mulum ex hominibus deos esse factos asseveraret
profecto in c(e1o et in terra omnia quaecumque Quorum non corpora, inquit, sunt in cuelum elata;
voiuit, non solum praeterita vel praesenlia, sed neque enim natura paterelur, ut id quod esset e terra,
etiara futura jam fecit (Psal. cxiii, 3 bis). Verum nisi in terra maneret. Haec est magna ratio sapien-

antequam veniat tempus, quo tium (a), quorum Dominus novit cogitationes,
voluit ut fieret, quod
ante tempora universa praescivit atque disposuit, quoniam vanae sunt [Psal. xciii, 11). Si enim animae
tantummodo essemus, id corpore
est, sine ullo
dicimus, Fiet quando Deus voluerit. Si autem non
spiritus, elhabilantes terrena animalia
in coelo
solum tempus quo futurum est, verum eliam utrura
futurum sit ignoramus, dicimus, Fiet, si Deus vo- nesciremus, nobisque futurum esse diceretur, ut
luerit non quia Deus novarn voluntatem, quam
:
terrenis corporibus animandis quodam vinculo mi-
non habuit, tunc habebit sed quia id quod ex rabili necteremur; nonne multo fortius argumen-
;

aeteroitate in ejus immutabili praeparatum est vo- taremur id credere recusantes, et diceremus natu-
luntate, tunc erit. ram non pali, ut res incorporea ligaraento corpo-
reo vinciretur? Et taraen plena est terra vegelan-
CAPUT III. —
De promissione xlernse bealitudinis tibus animis haec membra terrena, rairo sibi modo
sanctorum et perpetuis suppliciis impiorum. connexa' el implicila. Cur ergo eodera voiente Deo,

Quapropter, ut caetera tam multa praeteream,

sicut nunc in Chrigto videmus impleri quod pro- • Editi, Et ecce. Particula, et, abest, a Mss. et a
LXX Vide supra, lib. 20, cap. 21, n. 2.
2 Editi, Et tamen plena est terra vegetantibus ani-
mis, quibus haec membra terrena ntiro nindo sunt
• Sic Mss. At editi, in nobis et velle. Sicut enim connfxa.etc Castiganturauctoritate veterura libronim,
Justitio., etc. qui non habent, quibus, nec, sunt sed omnes ferunt, :

2 Am. Er. et Lov., data hominibus. Abest, homini- miro sibi modo connexa.
bus, a Vind. et Msb. (a) Gonf. lib. de Fide et Symbolo, n. 13.
755 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 756 J
qui fecit hoc animal, non polerit terrenum corpiis mare hujus sa?culi pauc's<imos misit, atque ita et
in coeleste corpus iittolll, si aiiimus omni, ac per ex omni gent-re lara multos pisces, et tnnto mira-
hoc eliam cojlesti corpnre praBStabilior ', terreno biliores, quanto rariores eliam ipsos philosophoa
corpori potuit illigari ? An terrena particula tam cepit. Diiobus illis incredibilibus, si placet, iino
exigua potuit aliqiiid coclesti corpore melius apud quia placere debet, addamus hoc tertium. Jam
Be tenere, ut sensuin haberet et viiam, et eam sen- ergo tria sunl incredibilia, quae tamen facta sunt.
tientem atque viventem dedignabitur ccclum susci- Incredibile esl Christura resurrexisse in carne, et
pere, autsusceplam non poterit sustinere,cum de re in coclum ascendisse curn carne incredibile est
:

sentiat et vivat ista meliore,quam est corpusomne mundum rem tam incredibilem credidisse incre- :

coeleste? Sed ideo nunc non Ut, quia nondum est dibiie est homines ignobiles, infimos*, paucissi-
tempus quo sd fieri voluit, qui hoc quod videndo mos, imperitos rem tam incredibilem, tam effica-
jain viluit, mullo mirabilius quam iliud qiiod ab ciler mundo, et in illo etiam doctis persuadere po-
istis noa credilur, fecit. Cur enim non vehemen- luisse. Horum trium incredibilium primum nolunt
tius admiramur incorporeos animos cceiesti cor- isti, cura quibus agimus, credere secuiidum ;

pore potiores, terrenis illigari corporibus, quam cogiiiitur et cernere; quod non inveniunt unde sit
corpora, iicet terreiia, sedibus quamvis coeleslibus factum, si non credunt tertium Resurrectio certe
tamen, corporeis sublimari, nisi qiiia hoc videre Christi, et in coelura cum caroe in qua resurrexit
coiisuevimus, el hoc sumup, iiiud vero nondum ascensio, loto jam mundo praedicatur et credilur :

sumus, nec aliquau.io adhuc vidimus? Nara pro- si credibilis non est, unde toto terrarum orbejam
fecto sobria ratione consulia miiabiiioris esse divi- crcdita est ? Si mulli nobiles, sublimes, docti eam
ni operis reperiiur, incorporalibus corporaiia quo- se vidisse dixeruul, et quod viderunt, difTamare
dammodo attexere, quam licet diversa, quia illa curarunt, eis raundum credidisse non mirum est ;

coelestia, ista terrestria, tamen corpora et corpora sed istos adbuc credere nolle perdurum esl si au- :

copulare (a). tem, ul verura est, paucis, obscuris, minimis, in-

doclis eam se vidisse dicentibus et scribentibus
CAPUT V. — De reaurreclione curnis, quam quidam credidit raundus cur pauci obstinatissimi, qui re-
:

mundo credente non credunl. manserunl, ipsi mundo jam credenti adhuc usque
non credunt? Qui propterea numero exiguo igno-
Sed hoc incredibile fueril aliquando ecce jara :
bilium, infirmorura, imperitorum hominum cre-
credidit mundus sublalum lerrenum Chrisli corpus didil, quia in tam contemptibilibus testibus mullo
in ccelum resurrectionem carnis et ascensionem
; mirabilius divinitas se ipsa persuasit. Eloquia
in supemas sedes, paucissimis reinanentibus at- namque persuadentium quae dicebant, mira fuerunt
que jam crc-
stupentibus, vel doctis, vel indoctis, fdcta, non vcrba. Qui enim Christum in carne
diderunt et docti et credibilem
indocti. Si reni resurrexisse, et cum illa in coelum ascendisse non
crediderunt, videant quam sint stoiidi, qui non viderant, id se vidisse narrantibus, non loquentibus
credunt si aulein res incredibilis credita est,
:
tantum, sed etiam mirifica facientibus signa cre-
eliam hoc utique incredibile est, sic creditum esse, debant. Ilomines quippe, quos unius, vel ut miil-
quod incredibile est. Ilaec igitur duo incredibilia,
tum, duarum linguarum fuisse noverant, repenle
resurreciionem scilicet noslri corporis in aeternum, linguis omnium gentium loquentes mirabiliter au-
et rem tam incredibilem mundum esso crediturum, diebint [Act. ii). Claudum ab uberibus malris ad
idem Deus, antequam vel unum horum fieret, am- eorum verbum in Christi nomine post quadrin-
bo futura esse praedixit [Mailh. xxvi, ^3). Unum ginta annos incolumem constitisse sudaria de ;

duorum incredibilium jam factum videmus, ut corporibus eorum ablata sanandis profuisse lan-
quod erat incredibile, crederet mundus cur : id guentibus in via qua fuerant transituri
;
positos in
quod reliquum est desperatur, ut etiam hoc veniat, oniine innumerabiles raorbis variis laborantes, ut
quod incredibile credidit mundus, sicut jam venit, ambulantium super eos umbra transiret, continuo
quod similiter incredibile fnit, ut rem tam incredi- salutem solere recipere et alia multa slupenda in
;

bilem crederet raundus, quandoquidem hoc utrura- Christi nomine per eos facta *, postremo etiam
que innredibile, quorum videmus unum, allerum mortuos resurrexisse cernebant [ibid. iii, iv). Qune
crcdimus.ineisdem Lilteris praidictum sit, perquas si, ut leguntur, gesta esse conccdunt, ecce tot in-
credidit mundus ? Et ipse modus quo mundus credi- credibiiia tribus illis incredibilibus addiraus; et ul
dit.si consideretur, incredibilior invenitur. Inerudi- credaturunum incredibile, quod de carnis resur-
loa liberalibus discipiinis, et omnino, quantum ad rectione alque in coelum ascensione dicitur, mul-
istorum doctrinas attinet, impolitos, nou peritos
torum incredibiliura testiraonia tanta congerimus,
grammatica, non armatos dialectica, non rhetorica
et nondum ad credendum horrenda duritia incre-
jnflatos, piscatores Christus cum retibua fidei ad
dulos flectiraus. Si vero per Apostolos Christi, ut
eis crederetur, resurrectionem atque ascensionem
praedicantibus Christi, etiam ista miracula facta

< Vind. Am. et Er si aniinus omnia haec tcrrena

,

transoendens, per hoG etiam cnclesti cnrpore prae.ita-

bilior. Et po3t octo versus. loro, qui hncquod ridendo
Jam vilnit : iidem editi ferunt. Quid hoc quod provi- cum Vind. Am. Er., infirmos : et
dentla Dei multo mirabilius, r/uam illud quod ab
I
Nonnulli Mss.
is'is non creditur, feeit /'minus apte et dissentienlibus infra loco. infimnrwn, halient, infirmorum.
manuBrriptis.
i Sic Ms3. At Vind. Am. et Er., facta sunt signa.
(o) Conf. Epist. 137, n. 11. prope fin. Lov., facta signa, omiaso, 5t«nt.
 7f57 LIBER VIGESIMUS 55ECUNDUS. 758
0S80 non crodiint ; hoo nohis iinurn prando mirii- fund.imonto. [Ilaillum ttmando oflHe doum crodi-
culuin suflicil, ({uud ouin liMTuruin orhis uiiio ullis dit, iwla iHtiiin Dcum obbo crcdondo amuvit. Hicul
miraculis orcdidil. ert^o prmcossit unde amar ol illa, ot do umato jam
libenter ctiain fulsiim bonuin crcdoritt ; ita [)ra!Cos-

CAPIIT VI. —
Quod l{om(i condiloretn suuin Komu- sit undo islu credonit, ut rcctu (ido, non lomcro
lum diliijendo deum feceril ; ticclesiu uulcin Ckris- quod lulsiim, sed qiiod vorum enit amaret. 15xcnp-
lum Deum crcdendo dilexeril.
' tis cnim lot ot tuntis miruculis, quaj piTsuHSoriint
IJiuim osso Chrisium, pruphelin; quoquo divina; lide
1. Recolamus ctiam hoo loco illud quod do Ro- digiiisHiiiiiu prfficessoi unt, <\ui5i iii illo, non siuut a
muli creditu divinilulc Tuiliua adiuiratur. Vorl)a pulribus adhiic croduntur implenda;, sed jam de-
eju3 ut scripta sunt, inscrani iV(u;/i est, iiujuit,:
moDstrantur imitlctffi. Dc Romulo autom quia con-
in llomulo admirandum, quod cxleri qui dii ex homi- didil Romam, in eufiuc rcgnavit, auditur, legitur-
nibus facti esse dicuntur, ininus eruditis hominum ve quod factum est, non quod ante fucrul* prophe-
sieculis juerunt, ut fingendi proclivior^ esset ralio, tutum sed quod sit rcccplus in dcos, crcditum
;

cum imperiti facile ad credcndum impellerentur. tencnt Iittera3, non faclum docent. Nullis qiiippe
liivmuli autem xtatem minus his scxccniis annis (n) rerum mirabilium sijinis id ei vere provenisse
jam inveteratis litteris atque doctrini^i, omnique'^ illo monslratur. Lupa quippe illa nutrix'', quod videtur
antiquoexiaculta homimim vila errore sulluto fuisse quasi magnum exstilisse portentum, quale aut
cernimus. Et paulo post de eodein Romulo ila io- quanlum est ad detnonstrandum deum ? Certe
quitur, quod ad hunc perlinet sensuni Ex quo in- :
enim etsi non merelrix lupa fuit illa, sed beslia («),
telligit potcst, '\nqu'\t, permultis annisanle Homcrum cum commune fuerit ambobus, frater tamen ejua
fuisse, quam Rojnulum, ut jam doctis homiuibus ac non habetur deus. Quis autem probibitus est, aul
temporibus ipsis erudilis ad fingendum vix quidqunm Romulum, aut Herculem, aut alios tales hominea
esset loci. Antiquitas enim recepit^ fabulas, ficlas deos dicere, mori malui', quam non dicere?
el
eliam nonnunquam ineondite : hsec xtas autem jam Aut vero aliqua genlium coleret inter deos suos
exculta prKsertim eludens omne quod fxeri non potest Romulum, nisi Romani nominis metns cogeret?
respuit (De Republica, Ubro 2, cap. 10 hinc supple-
Quis porro numeret, quam multi quantalibet saevi-
to). Unus e nuniero doctissimorum hominum, lia crudelitalis occidi, quum Christum Deum ne-
ideraque eloqueutissimus oinnium M. Tullius Gi- gare maluerunt? Proinde meius quamlibet levis
cero, propterea dicit divinitatein Romuli mirabili- indignalionis, quee ab animis Ronianorum, si non
ter creditam, quod erudita jam tempora fuerunl,
fieret, posse putabatur existere, compellebat aliquas
quee falsitatem non reciperent fabularum. Quis au-
civitates positas sub jure Roraano lamquam deum
tem Romulum deum nisi Roma credidit, atque id colere Romulum a Ghristo autem Deo non solum
:

parva et incipiens? Tum deinde posteris servare fue- verum etiam confilendo, tantam per
colendo,
ratnecessequod acceperantamajoribiis, utcum ista orbem terrae martyrum multitudinem metus revo-
superlilione in lacte quodam:iiodo matris ebiliila
care non poluit, non levis ofTensionis aniniorum,
cresceret civitas, atque ad tam magnuiii perveniret
sed immensarum variarumque poenarum', et ipsius
imperium, ut ex ejus fastigio velut ex altiore quo-
morlis, quae plus caeleris formidalur. Neque tunc
dam loco alias quoque gentes, quibus dominare- civitas Ghristi, quaravis adhuc peregrinaretur ia
tur, hac sua opinione perfunderet ul non quidem ;
terris, et haberet tamen magnorum agmina popu-
crederent, sed tamen (licerenl deum Romulum, ne
lorum adversua impios persecutores suos pro tem-
civitatem, cui serviebant, de conditore ejus ofTen-
porali salule pugnavit sed potius ut obtineret
;

derent, aliler eum nominando quam Roma; quae

aeternam, non repugnavit. Ligabantur, includeban-
id non amore quidem hujus erroris, sed tainen caedebantur, torquebantur, urebanlur, lania-
tur,
amoris errore crediderat. Chri^tus aulem quan-
bantur, trucidabantur, et multiplicabantur. Non
quain sit coelestis et sempiternae condilor civitatis,
erat eis pro salute pugnare, nisi salutem pro Sal-
non tamem eum, quoniam ab illo condiia est, vatore contemnere.
Deum credidit sed ideo polius est condenda, quia
:
2. Scio in libro Ciceronis tertio, nisi failor, de
credidif. Roma conditorem suum jam constructa
Republica, disputari, nullum bellum suscipi a ci-
et dedicata tanquam deum coluil in lemplo haec
vitate optima, nisi aut pro fide, aut pro salute.
:

autem Jerusalem conditorem suum Deum Chris- Quid aulem dicat pro salute, vel intelligi quam
lum, ut construi posset el dedicari, posuit in fidei aalutem velit, alio loco demonstrans, Sed his poe-
nis, inquit, quas eiiam stultissimi senliunt, egeslate,
1 meliores manu-
In arg\imento hujus capitis sexti
scripti habent, Eoclesla autem ('hrislum Deum cre- exsilio, vinculis, verberibus, elabuniur sxpe privati,
dendo dilexerit quod Patres Benedictini in textum
;

recipi jusserunt. \Ecclesia autem Christum Dominum

credendo dilexerit]. 1 Ex veteribus libris alii habent, antequam fieret ;

2 In Mss proclivis.
,
alii, ante fieret.
3 In Mss., omniumque. Hic
2 fratrum duorum. Et post
edili addunt.
* Nostri codices 253 et 258, recipit M. tres versus, ad verba, cum commune fuerit am-
ia) Hoc non de se suisve temporibus Cicero, bobus, habent, cum fratribus portentum oommune
qui anno ab Urbe condita septingenlesimo
circiter fuerit ambobv.s.
scribebat ; sed de Scipione Africano minore et Lae- 3 Editi Vind. Am. et Er. nulla freti veterum
lio dixit, quos disserentes in illis de Republica codicum aucloritate, metus ullus aut error re-
libris indiicebat ex diclis supra, lib. 2, cap. 21. vocore non poiuit, bldnditae nullae, promissio
Porro Scipio floruisse fertur a sexcentesimo ad sex- nulla demovit, sed nec facultatum violenta sub-
cenlesimum vigesimum annum Urbis conditae. Lae ractio, nec acerbitas universarum variarumque
liu9 autem anno sexcentesinio septimo consulatum poenarum.
gessisse trahitur. (a) Vide supra, lib, 18, cap. 21.
759 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 760

oblata mortis celeritate. Civitatibiis autem mors ipsa miraculorum signa monstrarenl ut ierrentibus et ;

pxna est, qiiae videlur a pxna singulos vindicare. conlradicenlibus tam muitis tamque magnis perse-
Debet enim constiiuta sic esse civitas, ut setema sit. culionibus, praecedens inChristo, deinde ad novum
Itaque nuUus interilus est reipublicx naturalis, ut saeculum in caeleris secutura resurrectio at que
hominis, in quo mors non modo necessaria est, ve- immortalitas carnis et fidelissime crederetur, et
rum etiam optanda persaepe. Civitas autem cum tolli- praedicarelur iotrepide et per orbem lerrae pullula-
iur, delelur, exstinguitur : simile est quodammodo tura fecundius ciim inarlyrum sanguine sereretur.
{utparva magnis cor,feramus) nc si omnis hic mun- Legebantur enim praeconia pracedentia' Prophe-
dus intereat et concidat. Hoc ideo dixit Cicero, quia tarum, coneurrebant ostenla virtutum, et persua-
mundum non interiluruiri cum Plalonicis sentil, debalur verilas nova consuetudini, non contraria
Conslat ergo eum
pro ea salule bellum voluisse ralioni, donec orbis terrae qui persequebalur furore,

suscipi a civitate, qua fit ut maneat hic civitas, sequeretur fide^.

sicut dicit, aeterna, quamvis morientibus et nas-
centibuH singulis sicut perennis est opacitas oleae
;
CAPUT VIII. —
De miraculis quse ul mundus in
vel lauri, alque hujusmodi ca.Merarum arborum, Chrislum crederet facta sunl, et fieri mundo cre-
singulorum lapsu ortuque filiorum. Mors, quippe, deiile non desinunt.

ut dicit, non hominum singulorum sed universaj

1.Cur, inquiunt, nunc iila miracula, quae prae-
pcena esl civitalis, quae a pcena plerumque singu-
non liunl? Possem quidem dice-
dicatis facta esse,
los vindical. Unde merito quajmur, utrum recte
re, necessaria fuisse priusi|uam crederet mundus,
feceriht Saguntiiil. quando universam suam civi-
ad hoc ut crederet mundus. Quisquis adhuc pro-
tatem inlerirc maluerunt, quam lidrm trangere,
digia ut credat inquiril, mafjnum est ipse prodi-
qua cum ipsa Roinana republica tenebantur in :

gium, qui mundo credenle non credit. Verum hoc

quo suo facta laudantur ab homioibus^ terreiiee
ideo dicunt, ut nec tunc illa miracula facta fuisse
reipublicae civibus (a). Sed quomodo huic disputa-
credanlur. Unde ergo lanta fide Christus usque-
tioni possent obedire, non video, ubi dicitur nul-
quaque cantatur in ccelum cum carne sublalus?
lum suscip-endum esse bellum, nisi aul pro fnie,
aul pro saluie: nec dicitur, si in unum simul pe-
unde lemporibus eruditis, et omne quod Ueri non
duo potesl respuenlibus, sine ullis mirHCulis nimium
riculum ita ista concarrerint, ut teneri alte-
mirabiliter incredibilia credidit mundus? An forte
rum sine alterius arijissione non possil, quid sit
credibilia fuisse, et ideo credita esse dicluri sunt?
polius eligendum. Profeclo enim Saguntini si sa-
Cur ergo non credunt ? Brevis esl if;;ilur nostra
ipsi
lulem eligerent, fideseis fuerat deserenda si fides :

complexio Aul incredibilis rei', quae non videba-

:

tenenda, amitlenda utique salus, sicut ct factum

tur, alia incredibilia, quae lamen fiebanl et vide-
est. Salus autem civitatis Dei talis est, ut cum lide
bantur, fecerunt fidem aulcerteres ita credibilis,
ac per fidem teneri, vel polius acquiri possit; fide ;

ut nullis quibus persuaderelur miraculis indige-

autem perdila, ad eam quisquc vcnire non possit.
ret, istorum nimiam redarguit infidclitatem. Hoc
Quae cogilatio firmissimi ac patientissimi cordis,
ad refellendos vanissimos dixerim. Nam facta esse
tot ac tanlos martyres fecit, qualein ne unum qui-
multa miracula, quae atlestarentur illi uni grandi
dem habuit, vel babere potuit, quando esl deus
salubrique miraculo, quo Ghristus in ccelum cum
creditus Romulus.
carne in qua resurrexit, ascendit, negare non pos-
CAPUT YJI. — Quod ut mundus in Christum cre- sumus. In eisdem quippe veracissimis Libris cunc-
deret, virlutis fuerit divinae, non persuasionis hu- ta conscripta sunl, et quae faota sunl, et propter

manx. quod credendum facta sunt. Haec, ul fidem face-

rent, innotuerunt; haec per fidem, quam fecerunl,
est, de Romuli falsa divini-
Sed valde ridiculum mullo clarius innotescunt. Leguntur quippe in po-
tate, cum de
Christo loquimur, facere mentionem. pulis, ut credantur nec in populis tamen nisi
;

Veruintamen cum sexcentis ferme annis anle Cice- credita legerentur. Nam etiam nunc fiunl miracu-
ronem (6) Romulus fuerit, atque illa setas jam la in ejus nomine, sive per sacraraenta ejus, sive
fuisse doctrinis dicatur exculla, utquod neri non per orationes vel memorias sanctorum ejus sed ;

potest, omne* respueret quanto magis post sex-

:
non eadem claritate illustrantur, ul tanta quanta
centos annos ipsius tempore Ciceronis, maximeque illa gloria difFamcnlur. Canon quippe sacrarum
postea 8ub Augusto atque Tiberio, eruditioribus Litterarum, quem definitum • essc oporlebat, illa
utique temporibus, resurrectionem carnis Christi lacil ubique recitari,et memoriae cunctorum inhae-
atque in coclum ascensionem, tanquam id quod rere populorum: hsec aulem ubicumque fiunt, ibi
fierinon potest, mens humana ferre non posset, sciunlur vix a tota ipaa civitate vel quocumque
eludensque ab auribus cordibusque respueret, nisi commanentium loco. Nara plerumque etiam ibi
eam potuisse, atque factam esse divinitas ip-
fieri
paucissimi sciunl, ignorantibus caeteris, maximo si
sius veritalis, vel divinitatis veritas, et conteslantia magna sil civitns; et quando alibi aliisque narran-
tur, non tanta ea comiuendal auctoritas, ul sine
' Vind. Am. Er. et prope omnes manuscripti, ab om-
n ibus.
' Editi, omt}e eludens. Abest, eludens, a ma-
nuscriptis. 1 Vind. Am. Er. et plures Mss. praeceden-
(a) Vide supra, lib. 3, cap 20. tiiim.
(b) Ludovicus Vives le«endum putat, ante Sci- 2 Ita veteres libri. Editi nutem, prosequeretur
pionem, ncmpe /Eniilinnura, qui inducitur disse- fide.
rens ia libris de Rcpublica. Lovanienses ejus ron- '
Sic MsP At editi, incrcdibili rei.
jerluram secuti locura omcndarc tentant, sed re- * Editi, veleribua libris dissentientes, diffama-
pugnanlibus editis nliis et omnibus manuscriptis. tuni.
761 LTnEH VIGESIMUS SEGUNmiS. 762

diffioiiltato vol diibiliitinno crodaritur, qiminvia ol illa jiiin neccflsitato constricto, niwi utndhihcret
CiirisliHtii» fidciibiisu fidiWilnis iiKliooiilur. Alcxundrinum (iiiomdam, qui luno chirurKu» rni-
2. JMiraGuluni Mcdicduni luctuni CHt, cuin
([iind rabilid halicbatiir, ut ijiHB fuccrct qiiod al» illiH ficri

illic ossomus, qiiiuido illuiiiiiHiluH CHt cincuH, nd nolcbat irutiiH. Bcd [lostcaqiiarn vciiit illn, laljo-

muUoruni nolitiain potuit porvciiiro, qnia ot pran- roin(|un illorum in cicalricibus sicul artifcx vidil,
dis est civitas, et ibi erat tunc fnipcrator, ct im- boni viri functus officio, perHuasil homini iit illi

menso popiilo tcslo roa f:osla csl, concnrrcnlo ad polius ([ui laiilum laboraverunl, ([uanturn
in co
corpora iiiurlyruin ProtaHii ot ticrvurtii : quic cum i|)so inspicicns mirubatiir, curationia snin line
laterent, et penitua neecirentur, cpiscopo Ambrosio fruerentur, adjicienn quod rcvera nisi sectua esset,
por somniiim rpvclalu rcpcrla sunl; ubi caious illo sulvus essc non posscl scd valdo abhorrere a siiis
;

depulsia volcribiis tcncbrid dicin vidi!, («). moriliua, iit hoiniiiibuH quorurn urtiflciosiHsirnum
3. Apud Carthaginem autem quis novit, prajter operam, industriain, dilij,'entiam admirans in ci-
admodum paucissiinos, salutcm, quaj facta cst catricibus ejus vidcrct,propter cxif,'uum quod re-
Innocentio e.\ advocato vicarifle prfflfcctnra!, ubi nos mansit, palinam tanti laboris aufernjl. Kedditi sunt
interfuimus, et oculis aspeximus nostris? Venientes animo cjua, et placuit ut eodem Alexandrino assi-
enim de Iransmarinis, me et fratrem mcum Aly- stenle ipsi sinum illum ferro, qui jam consensu
pium (b), nondum quidem clericos, sed jam Deo omnium aliter putabatur, apcrirent.
insanabilis
servientes, ut erat cum tota domo sua religiosissi- QucB res dilala est in consequentem diem. Sed cum
mus, ipse susceperat, et upud eum tunc habitaba- abiissent illi, ex moerore nimio domini tanliis est
mus. Gurabalur a meilicis : iistulas *, quas nume- in domo illa exortus dolor, ul tanquam funeris
rosas atque perplexas habuit in posteriore alquo [ilaMClus vix comprimeretur a nobis. Visitabant
ima corporis parte, jam secuerant ei, el artis suoe eum quotidie sanoti viri, episcopus tunc Uzalen-
caetera medicamenlis agebant. Passus autem fuerat sis (a), beata? rnemoriae Saturninus, et presbyter
in seclione illa et diuturnos et acerbos dolores. Gelosus ', ac diaconi Carthaginensis Ecclesiaj in :

Sed unus multos sinus fefellerat medicos,

inter quibus erat, et ex quibus solus esl nunc in rebus
atque ita laluerat, ut eum non tangcrenl, qucm humanis, jam episcopiis cum honore a nobis de-
ferro aperire debuerant. Denique sanatis omnibus bito nominandus Aurelius, cum quo recordantes
qu8B aperta curabant, iste remanserat solus, cui mirabilia opera Dei ^, de hac re saepe coUocuti
frustra impendebatur labor. Quas moras ille sus- sumus, eumque valde meminisse, quod comme-
pectas habens, multumque fomiidans ne iterum moramus, invenimus. Qui cum eum, sicut solebant,
secaretur, quod ei praedixeral aliua medicus do- vespere visitarenl, rogavit eos miserabiiibus iacry-
mesticus ejus, quem non admiserant illi, ut sallem mis, ul mane dignarenlur esse prajsentes suo fu-
videret, sectus est, quomodo id face-
cum primum neri potius quam dolori. Tanlus enim eum metus
cerenl, iratusque illum domo abjecerat, vixque ex prioribus invaserat poenis, ut se inter medico-
receperat, erupit, atque ait Iterum me secturi :
rum manus non dubiraret esse moriturum. Conso-
estis? Ad illius, quem noluistis esse praesentem, lati sunteum illi.el hortati ut in Deo fiderel, ejus-
verba venlurus sum ? Irridere illi medicum impe- que voluntatem viriliter ferret. Inde ad orationem
ritum, metumque hominis bonis verbis promissio- ingressi sumus ubi nobis ex more genua figenti-
:

nibusque lenire. Praeterierunt et alii dies plurimi, bus, atqueincumbentibus terree, illese ita projecit,
nihilque proficiebat omne quod fiebat. Medici ta- tanquam fuisset aliquo graviter impelleale prostra-
men in sua persistebant, non se
poilicilatione tus, et coepit orare: quibus modis, quo affectu, quo
illum sinum medicamentis esse clausu-
ferro, sed motu animi, quo fluvio lacrymarum, quibus gemiti-
ros. Adhibuerunl etalium grandaevum jam medi- busulquesingultibussuccutientibus omnia membra
cum, satisque in illa arte laudatum (adhuc enim ejus et pene intercludentibus spiritum, quis ullis
vivebat) Ammonium ^, qui loco inspecto, idem explicel verbis? Utrum orarenl alii, nec in haec
quod illi ex eorum diligentia peritiaque promisit. eorum averleretur intentio, nesciebam. Ego tamen
Cujus ille factus auctoritate securus, domestico prorsus orare non poteram hoc tanturamodo bre-
:

suo medico, qui fuluram praedixerat aliam sectio- viter in corde meo Domine, quas tuorum pre-
dixi,
nem faceta hilaritate, velut jam salvus, iliusit. ces exaudis, si has non exaudis? Nihil enim mihi
Quid piura? Tot dies poslea inaniter comsumpti videbatur addi jam posse, nisi ut exspiraret orando.
transierunt, ut fessi atque confusi faterentur eum Surreximus, el accepta ab Episcopo benedicliono
nisi ferro modo
posse sanari. Expavit, ex-
nullo discessimus; rogante illo ut mane adessent, illis
palluit nimio limore lurbatus atque ubi se collegit, :
ut aequo animo esset hortantibus. Illuxit dies qui
farique potuit, abire illos jussit, et ad se amplius metuebatur, aderaut servi Dei, sicut se adfuturos es.se
non accedere, nec aliud occurrit fatigato lacrymis promiserant ingressi sunt medici, parantur omnia
:

quae hora illa proscebat, tremenda ferramenta pro-

feruntur, allonitis suspensisque omnibus. Eis au-
1 Editi,Curabatur a medicis propter fistulas ; et
inlra, jam
secuerant eum. At manuscripti omnes tem quorum erat major auctoritas, defectum animi
omittunt, propter et ex iis quidam habent, jam se-
; ejus consolando erigentibus, ad manus secturi
cuerani longe plures, eum,.
ei ; alii
2 Editi, Ammonium dico, qui, etc. At Mss, non ha-
bent, dico.
(a) Cont. lib. 9,Confess., cap. 7, n. 16 ; Serm. 318,
n. 1 ; lib. 1 Retract., cap. 13, n. 7, et alibi. 1 Plerique Mss., Gulosus.
Alypius, S. Augustini amicus, Tagaste oriundus,
(b) 2 Plerique Mss., mirabilia operum Dei.
de quo in Confessionibus, lib. 6, capp. 10 et 12 ; lib. 8, (a) Infra, n. 21.
cap. 12, et passim in Epistolis. Labcdir.
 ;

763 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 764

membra componuntur, solvuntur nodi

in lectulo se inde tacuisse, quaesivi ab eis,
quas forte tunc
ligamentorum, nurtatur locus, inspicit medicus, et matronas amicissimas secum habebat, uirum boc
secandum illutn sinum armalus atque intentiia in- antea scissent. Responderunt se omnino nescisse.
quirit.Scrutalur oculis, digitisque conlrectat ; ten- Esse, inquam, quomodo non taces, ut nec istae au-
tat denique modis omnibus : invenit lirmissim;ira diant, quae tibitanla familiaritate junguntur. Et
cicatricem. Jam illa laetitia et laus atque gratiarum quia hreviter ab ea quaesiveram, feci ul illis au-
actio misericordi et omnipotenti Deo, quae fusa est dienlibus multumque mirantibus et glorificantibus
oreomnium. lacrymantibus gaudiis, non est com- Deum, totum ex ordiae, quemadmodum geslum,
mittenda meis verbis cogitelur potius, quam di-
: fuerit, indicaret.
catur. 4. Medicum • quemdam podagrum in eadem
3. In eadem Cartbagine lanocentin, religiosissima urbe, qui cum dedisset nomen ad Baptismum, et
femina, de primariis ipsius civitalis, in mamilla pridie qnam baptizaretur, in somnis a pueris nigr's
cancrum habebat rem, sicul medici dicunt, nullis
: cirratis ^ quos intolligebat daemones, baptizari eo-
medicamentis sanabilem (a). Aut ergo prwcidi so- dem anno prohibitus fuisset, eisque non obtempe-
lel, eta corpore separari membrum ubi nascitur; porans, etiam concultantibus pedes ejus in dolorem
aul, ut aliquanto homo diutius vivat, tamen inde acerrimiim, qualem nunquam expertus est, isset^,
morte quaralibet tardius adfulura, secundum Hip- magisiiue eos vincens lavacro regenerationis, ut
pocratis, ut ferunt, sententiam ' (Aphorism. sect. 6, voverat, ablui non distulisset, in Baptismate ipso
aph. 38) omnis est omitteniia curalio. Hoc illa a oon solum dolore, quo ultra solitum cruciabatur,
perito medico et suas domui familiarissimo accepe- verum etiam podagra caruisse, nec ampHus, cum
rat, el ad solum Deum se orando converteral. Ad- diu postea vixisset, pedes doluisse quis novit ? Nos
monetur in somnis appropinquante Pascha, ut in tamen novimus, et paucissimi fratres ad quos id
parte feminarum observanti ad baplislerium (b), potuit pervenire.
qusecumque illi biptizala primitus occurrisset, si- 5. Ex mimo * quidam Curubitanus, non solum a
gnaret ei locum signo Ghristi fecit, etconfestim '^
: paralysi, verum etiam ab informi pondere genila-
sanitas consecuta est. Medicus sane qui ei dixerat, iium, cum baptizaretur, salvus effectus est et li- ;

ut nihil curationis adhiberel, si paulo diutius vellet beralus utraque moleslia, tanquam mali nihil ha-
vivere, cum inspexissel eam postea, et sanissimam buisset in corpore, de fonte regenerationis ascendit.
comperisset, quam prius habere malum tali illud Quis hoc praeter Curubim novit, et praeter rarissi-
nspectione cognoverat, qusesivit ab ea vehementer mos aliquos qui hoc ubicumque audire potuerunt?
quid adhibuisset ^ cupiens, quantum intelligi
; Nos autem cum hoc comperissemus, jubenle sancto
datur, nosse medicamentum, quo Hippocralis defi- episcopo Aurelio, eliam ut veniret Carthaginem fe-
nilio vinceretur. Cumque ab ea quid factum e^sfil cimus quamvis a talibus prius audierinius, de
:

audisset, voce velut contemnentis et vultu, ita ut quorum lide dubitare non possemus.
illa metuerel ne aliquod conturneliosum verbum 6. Vir tribunilius Ilesperius apud ^ nos est ha- :

proferret in Christum, reiigiosa urbanitate respon- bet in lerritorio Fussalensi fundum Zubedi * appel-
disse fertur Putabam, inquit, magnum aliquid te
: latum ubi cum^ affliclione animalium et servorura
:

mihi fuisse dicturam. Alque illa jam exhorrescente, suorum doraum suam spirituum raHJignorura vim
mox addidit Quid grande fecit Christus sanare
: noxiam comperisset, rogavii nostros, me
perpeii
cancrum, qui quatriduanum mortuum suscitavit absente, presbyteros, ut aUijuis eorum illo perge-
{Joan. xi) ? Hoc ego cum audissem, et vehementer rel, cujus oralionibus cederent. Perrexit unus, ob-
slomacharer, in illa civilate atque in illa persona, tulit ibi sacrificium corporis Christi, orans quan-
non utique obscura, factum tam ingens miraculum tum poluit, ut cessaret illa vexitio Deo protinus :

sic latere, hinc eam et adinonendam et pene objur- miserante cessavit Acceperat auiem ab amico suo
gandam putavi. Quae cum mihi respondisset non terram sanctam de Jerosolymis allatam, ubi sepul-
lus Christus die tertio resurrexil eamque suspen- ;

derat in cubiculo suo, ne quid mali etiam ipse pa-

1 Ita manuscripti. At editi Vind. Am. Er., aut,
homo fomentis cst pe- leretur.Al ubi domns ejus ab illa infestatione
ut aliquanto quietitis rivnt,
stis mitiganda frequentibus. Nam ut inde mortem purgata quid de illa terra fieret, cogitabat
est,
quantumlibet tardius adfuluram confidamus, se- quam diulius in cnbiculo suo reverentiae causa
cundum Hippocratis, ut ferlur, sententiam, Editio habere nolebat. Forte accidit, ul ego et collega
Lov., aut, ut aliquanto homo diutius vivat, nam
inde mortem quanlumlibct tardius ad/uturam, tunc meus episcopus Sinitensis "
ecclesiae Maximi-
secundum Hippocratis, ut fertur. sententiayn.
2 Yinrt. Am. et Er., signo crucis Christi. 1 Vind. Am. Er. et quinque Mss. praebent, Men-
3 Edifi, quid adhibuisset curationis. Abest, cura- dicum.
tionis. n manuscriptis. - Vind. Am. Er., curaiis, At et manu-
Lov.
(a> .Niminim qnanrlo cancer ille invaluerit et perfe- scripti, cirratis, id cst, crinitis : nam
cirros ca-
ctup fnerit. I.ege Galeniim, Thernpeuticon ad Glauco- pitis crines interpretatur Nonnius. Martialis, lib. 9,
nem lib. 2. cap. 10. CoQCAEt;a. epigr 30 :

ib) Tp.mpora nnlifniitus Hajilisnio praesrriptii oxfra Nec matutini cirrala caterva maffistri.
s Vind. Am. et Aliquot Mss aesiua.iset.
neressifnlem fuispe l'nsclia cl fonlccoslem, con^^lnt ex ,

Tertnllinno. lif)n) dc Hnplismo, cnp. 19 (|ui. » Diein, » :

* E vicino idque su-
Kditi pro, E.v niimo, habent, :

inrinit, « nnplismo, solcmiiioreni I'nsrlia prnoslnt. pcrioribus ita conjunctura, ad quos id poiuit pervenire
« nim et pnssio Domini, in (|nn linpiimir. n(lim|)leta e vicinn.
« nsf Exinde Pcntecosfe » (id est, iit lo(iiiilnr in liliro Editi.
•''
qui apud. Abest, «71/1, a Mss.
dc Corona mililis, enp. 3, « a die Pascliao usque, nd Er Cubedi. Qnatuor Mss., Zabedi. Caeteri, Zubedi
•^
,

Penlecosfen ») « ordinandis Invncris Intissimum spa- appellatur.

g fium est qno et Domini resurrectio inler Discipulos
:
'
Apud Ani. Er. ot Lov Synicen.ti.t. Vind.. Syni- ,

« freqncntata est, et gratia Spiritus sancti dodicata. • stensis. At Mss., Sinitensis. Vide Epistolam 23, cum
CoQr*ius. nota quac do hoc verbo ibidem tractat.
im LTBKR VIGRSIMUS SECUNDUS ICP,

niis, in proximo osflnniiis : iit votiironiUH rdjjiivit, o,l forto iidcrunl, irriHoros ; oiimqiie diHCcdo.ntfin i.xu-
voiiiiniiH.Ciimiinc no[)i3 oiniiiu rcluliHsot, cLium gitantoH pioscqucbanliir ;
quusi *
a MurtyriliUB
hoc pelivit, ut infodorctur nlicuhi, iitquo ibj ora- quin((iiaj;eno8 lollca (fi),undo voatimcntnm oincrcl,
tionuin lociis (icrct, iihi cliiim posscnt Cliristiiuii poliviHHoi. At illo tiicituH umbulana, ojoctum gran
nd cclcbrundii (iu;n I)oi auiit con^re^iiri. Noii rcsti- dom jiiHccm pulpiluiitoin viilil in liltoro, eumqiio
timiis : (iictuni osl. Erul ilti Jiivenia piiraiyticiis iHia fuvcntibiid »l(|uo udjuvantiljii» a[)prelicndil, ol
ruaticanus hoc audito piHivit a puronlibua suis,
: cuidum co(iui) Catoso nomiiifi, bono chriHtiano,
'•'

ut illum ad oum locuin aanclum noo cunctantcr ad coiiuinam conditurium, indicans quid geslum
airerront. Quo cum tuissot uilalus, oravit, utquo sit, Ircconliu lanam conipararo
follibus vc.ndidit,
inde continno pedibus auis salvus alisccsail. indo uxor ejus quomodo posset, ei
(liHponfiiis, ut
7. Victoriana dicilur villa, ab llipponc-ilogio qiio induorctiir, etficcrot. Sed coquua concidens
miniig Iriginta millibus abcst. Moinoria nuirty- piacem, annulum aureum in vcntriculo ejus inve-
rum ibi eal Mediolanensium IVolasii et (Jiorvasii. nil, iiioique miscrationc flexus, ctreligione perter-
Portatus osl oo qiiidam adolcscons, qui cnm dio ritua, homini cum reddidit, dicens, Ecce quomodo
medio tempore acstatis equum ablueret in (luminis Viginli Martyros to vostierunt.
gurgite, dfflmonein incurrit. ll)i cum jacerct vel 10. Ad Aquas Tibilitanas (6) episcopo afferente
morti proximus, vel simillimus morluo, ad vespor- Praejecto ' marlyris gloriosissimi Ste|iha-
reliquias
tinos illuc hymnos et oralinnes cum ancillis suis ni, ud ejusmemoriani veniebat ma},'niE multiludinis

et quibusdam sanctimonialibus ex more domina conciirsus et occursus.Ibi ca;ca mulier, ut ad epis-

possessionis inlravil alque hymnos cantare coe-
; copum portanlem ducerelur '', oravit flores quos :

perunt. Qua voce ille quasi percussus, excussus ferebat dedit ; admovit, protinus
recepit, oculis
esl et cum terribili tremitu altare apprehensum
: vidit. Stupentibus qui aderant, praeibat exsultans,
movere non audens sive non valens, tanquam eo viam carpens, et vi* ducem ulterius non requirens.
fuerit aliigatus, aut alfixus, lenebat: et cum gran- 11. Memorati memoriam martyris, qua; posita esl
di ejulatu parcisibi rogans,con(itebaturubi adoles- in castello Siuilensi, quod Hipponensi coloniae vici-
ccntem, quando,otquomodo invaserit. Postremo
et num est, ejusdem loci Lucillus episcopus, populo
se exiturum esse denuntians, membraejus singula praecedente atque sequente portabat. Fistula, cujus
nominabat,qua3 se amputaturum exiens miiiabalur: moieslia jam diu laboraverat, et famiiiarissimi sui
atque inter haec verbadiscessit ab homine.Sed ocu- medici, qui eam secaret ^, opperiebatur manus,
lus ejus in maxillam fusus, tenui venuia ab inte- illius piae sarcinae vectatione repente sanata esl :

riore ,quasi radice pendebat, lotuinque ejus me- nam deinceps eam in suo corpore non invenit.
dium, quod nigelluni fuerat, albicaverat. Quo viso 12. Eucharius est ^ presbyter ex Hispania, Cala-
qui aderant (concurrerantautem etiam alii vocibus mas " habitat (c), veteri raorbo calculi laborabat ;

ejua acciti, et se omnes in orationem pro illo stra- permemoriam supradicli martyris, quam Possidius
verant), quamvis eumsana menle stare gauderent, illo advexit episcopus (d), salvus factus est. Idem
rursus tamen propter oculum ejus contristati, ipse postea morbo alio praevalescente, raortuus sic
medicum quaerendum esse dicebant. Ibi marilus jacebat. ut ei jam pollices ligarentur : opilulalione
sororis ejus, qui eum illo detulerat, Potens est, memorati martyrig, cumde niemoria ejus reportata
inquit Deus, sanctorum oralionibus, qui fugavit fuisset et super jacentis corpus missa ipaius pres-
daemonem, lumen reddere. Tunc, sicut potuit, ocu- byteri tunica, suscitatus est.
lum lapsum atque pendentem, loco suo revoca- 13. Fuit ibi vir in ordine suo primarius, nomine
tum ligavit orario (a) iiec nisi post septem dies: Martialis, aevojam gravis, et muUura a religione ab-
putavit esse solvendum. Quod cum fecisset, sanissi- horrens christiana. Habebat sane fidelem filiara, et
mum invenit (6). Sanati sunt illic et alii, de quibus
dicere longum esl. 1 Vind. Am. Er. et aliquot manuscripli, quasiqui.
8. Hipponensem quaradam virginem scio, cum 2 Sic Mss At editi Vind. Am., Cartoso. Er. et Lov.,
Carchoso.
se oleo perunxisset, cui orans presbyter pro illa
3 Editi Vind. Er. et Lov., Projecto. Veteres libri,
instiliaverat lacrymas suas, raox a daemonio fuisse Praejecto.
sanatam. Scio etiara episcopum semel pro adoles- ^ Editi, portantem pignora sacra dticerefwr. Absunt,
cenle, quem noa vidit, orasse, illumque iliico daj- pignora sacra, a Mss.
mone caruisse.
6 eum secaret. Paulo post, ante, repente
Mss., qui
sanata addunt Vind. Am. et Er., ui?i sanolas
e.it,
9. Erat quidam senex FlorentiusHipponensis no- attigit reliquias quod non est in Lov., nec in ma-
;

ster, homo religiosus et pauper ; sartoris se arte nuscriptis.

6 Ita veteres libri. At editi omittunt, est et loco,
pascebat, casulara perdiderat, et unde sibi emeret :

habitat, feruut, habitans.

non habebat ad Viginli Martyres, quorum me-
: ^
Vind. Am. Er. et Mss., Chalamae.
moria apud nos est celeberrima (c), clara voce, ut (a) Folles dicti nummi a saeculo, quo conduntur :

vestiretur, oravit. Audierunl eum adolescentes, qui genus monetae est alias aereae, alias argenteae. Porro
folles accipiendi istic, non argentei, sed aerei, ejusdem
fere valoris atque asses et solidi monetae nostrae
Orarium hoc loco sudarium est, sive linteum
(a) Gailicanae, ut putat Sirmondus ad Sermonera 389,
tergendo ori paratum. Hieronymus in Epist. ad qui alias 40 inter Sirmondianos. Suidas autem
Nepotianum « Plenum dedecoris est referto raar-
:
follem obolum esse dicit. ad voces graecas Phoileis
« Bupio, quod sudarium orariumque non habeas et Kermaia. Nominantur praeterea folleis in lib.
« gloriari. » 3 contra Cresconium. n. 33, necnon lib. 1 Evodii
(b) Simillimam historiam de Joanne Chuzibite ha- de Miraculis S. Stephani, cap. 14, in hujus tomi
bes apud Evagrium, Historiae ecclesiasticae libro 4, Appendice.
c&p. 7. CoonAEcs. (b) Tibili urbis meminit Epist. 112.
(n) Confer Sermonem 325, ia eorum natall ha- (c) De Calama vid.not. supra adlib. 14, cap. 24, n. 2.
bltuffl. {d) Infra, n. 20.
767 DE CIVITATE DEI, S. ADGUSTINI 768
generum eodem «nno baplizatum. Qui cum eum super memoriam Martyris», quae in suburbanoejus
aegrotanlem multis et magnis lacrymis ' rogarent, est, aegritudine exanimatum posuit infantulum fi-
ut chrislianus fieret, prorsus abnuit, eosque a lium : el post orationem, quam cura niultis lacry-
se turbida indignalione submovit. Visum est genero viventem levavit.
rais ibi fudit,
ejus, ut irel ad memoriam sancli Stephani, et iliic Quid faciam ? Urget hujus operis iraplendi ^
20.
pro eo quantum posset orarel, ut Deus illi daret promissio, ut non hic possim omnia coraraeraorare
mentcm bonain, qua credere non difTerrct in Chris- quae scio et procul dubio pleriquenostrorum, cum
:

tum. Frcil hocingenti gemitu el fletu, et sinceriter haec legent, dolebunt me tam multa prsetermisisse,
ardente pielalis aEFectu deinde abscedens, aliquid quae utiqiie raecum
:
sciunl. Quosjam nunc ut igno-
de altari florum, quod occurrit, tuiil eique, cura ; scant, rogo ; et cogitent quam prolixi laboris sit fa-
jam nox esset, ad caput posuit tum dormitum :
cere, quod me hic non facere suscepti operis ne-
est. El ecce ante diluculum clamat, ut ad episco-
cessitas cogit. Si enira miracula sanitatum, ut alia
pum curreretur, qui mecum forte tunc erat apud laceara, ea tantumraodo velim scribere, quae per
Hipponem. Cum ergo audisset eum absentem, ve- hunc martyrem.id est, gioriosissimura Stephanum,
nire presbyteros posluiavit. Venerunt, credere se facta sunt in colonia Calaraensi, el in nostra, plu-
dixil, admirantibus atque gaudentibus omnibus, rimi conficiendi sunt libri nec taraen omnia colli- :

baptiz;itus est. Hoc ', quamdiu vixit, in ore habebat :

gi poterunt, sed tantum de quibus libelli dati sunt,
Christe, accipe spiritum meum : cum haec verba qui recitarentur in populis. Id naraque fieri vului-
beali?.«imi Stephani, i|uaniio lapidatus est a Judaeis,
mus, cum videremus antiquis similia divinarum
ullima fuisse (Act. vn, 58) nesciret quae huic quo- ; signa virlutum etiam nostris lemporibus frcquen-
que ultima fnerunt nam non multo post etiara ipse
:
tari et ea non debere multorum notitiae deperi-
;

defunctus est. re. Nondum est autem biennium, ex quo apud

14. Sanatisunt illic per eumdem martyrem etiara
Hipponem Regiura ccepit esse ista memoria (a), et
podagri duo, unus civis, peregrinus uous sed ci- :
mullis, quod nobis ceriissimum esl, non dalis li-
vis 3 omni modo peregrinus autcm per reveiatio-
:
bellis, de iis quae mirabiliter facta sunt, illi ipsi qui
nem quid adhiberet quando doleret, audivit et ; dati sunt ad septuaginta ferraenumerum pervene-
cum hoc fecerit, dolor continuo conquiescit. rant, quando ista conscripsi. Calamifi vero, ubi et
15. Audurusnomen estfundi,ubi ecclesia est, et
ipsa memoria prius essecoepit, et crebrius dantur,
in ea mernoria Slephani martyris. Puerum quem-
incoraparabili ^ multitudine superant.
dam parvulum, cum in area luderet, exorbilantes 21. Uzali etiam, quae colonia Uticaj vicina est,
boves qui vehiculum trahebant, rota obtriverunt,
multa praeclara pereumdera Martyrera facta cogno-
el confeslim palpitavit exspirans. Hunc mater ar-
vimus cujusibi memoria longe prius quam apud
:

reptum ad eamdera memoriam posuit el non so- ;

nos, ab episcopo Evodio constiluta est. Sed libello-
lum revixit, verum etiam iliaesus apparuit. rum dandorum ibi consuetudo non est, vol polius
16. Sanctimonialis quaedamin vicina pessessione,
non fuil nanc fortasse nunc esse jam coepit. Cum
:

quae Caspaliana dicilur, cum a'griludine laboraret,

eniin nuper illic essemus, Petroniam, clarissimam
ac desperaretur, ad eamdem memonam tunica ejus
feminam, quae ibi mirabiliter ex magno atque diu-
allata est: qnae antequam revocaretur, illa defunc- turno, in quo medicorum adjutoria cuncta defece-
laest. Hac tamen tunica operuerunt cadaver ejus rant, languore sanata est, hortali sumus volente
parentes, et recepto spirilu salva facta est.
Apud Hipponem Bassus quidam Syrus tid
17.
memoriam ejusdem martyris oraijat pro aegrotante ' Vind. Am. Er. et plures raanuscripti, marty-
rum.
eoque secum vestem cjus altu-
et periclitante filia,
2 Vind. Am. Er. et Mss., implenda.
lerat : cum
ecce pueri dedomo cucurrerunl, qui ei 3 Sola editio Lov., incredibHi.
roorluam nuntiarent. Sed cum, orante illo, ab anii-
cis ejusexciperentur, prohibuerunt eos illi dicere, (a) Hinc vero intelligimus scriptum huncce librum
ne per publicum planj;erct. Qui cnmdomum redis- sub finem anni 426, aut non multo serius Nam exsta-
bal jam Ilippone ista Stephani martyris memoria, cum
setjamsuorum ejulatibus personanlein, ei vestem illud ibi contigit quod uiox referendum est, in Pauli
fiiiee quam ferebat, super eam projecisset, rcddita et Palladiae curatione miraculura. Ea autem curalio
esl vit.T. pertinet ad annum
425, quod quidem hac ratione
deprehenditur. In libello suo, qui Sermone Augu-
18. Rursus ibidem apud nos Irenaei, cujusilam conlinetur, teslatur Paulus se ac soro-
stini 3;^2
collectarii filius, agriluiline exslinctus esl. Cumque rem Palladiam « visione kalendarum januariarum
corpus JHcercl exanime, atque lu;j;onlibus et la- .i die admonitos » divinilus fuisse, ut Ilipponem irent.
ibique fore ut sanitatem « inlra tertium men-
mentanlibus exsequiae pararcntur, amicorum ejus
sem » reciperent. id est, intra mensem martium.
quidam interalioruin consolantium vcrba suj;gessil, Paulus porro sanitatem ipso die dominico Paschae,
ut ojnsdem martyris oleo corpus pei'ungeretur. soror vero ipsiu? ex dorainico Paschae die terlio
Factum est, et revixit. rocuperasse hic narratur. Atqni Pascha ab anno
415, quo reliquiae Stephani martyris in Palestina
19. Ilcmque apud nos vir tribunitius Eleusinus* detectae sunt, usque ad 427, qiio Vandali .\fricam
occuparunt, non incidit in niensem martium nisi forte
anno 425, quo festum Paschae dicit Bucherius a Latinis
nonnullis die 22 raartii cplebratura tametsi ex lit- :

1 Editi, c« maffni.i precibus e.t lacrt/mis. At manu- terao Dominicalis observatione occurrere debuisset
scripti carent, prfcihus et. die 19 aprilis, sicuti ad praedictum Sermonem 322
2 Sola edilio I.ov., //t>. notnvimus. De Stephani martyris revolatione et de
•1 Vind. Am. Er.. tres podagrioi, duo oives, peregri' ipsius rairarulis scripta Aviti, Lucinni Severi et
nM.« ntius. Scd cives, efc. Evodii nomine vulgata exliibentur in septimi hujus
* ISonnulli Mss., Eleusinius, tomi Appendice.
769 LinEll VIGKSIMUS SKCUNDUS. 770
Biipradiclo loci opisoopo, iit liholiiini (lard, (^ui re- simo tulit, luli prona sunt divinitua coorciti, ul hor-
citarc.liir iii popiilo ; cl olKidiciiLiHHiiiio piiruil (n). rihililer (piatorciiLur (Hiiiioh Lromnro iiioiiihrorum :

In (]uo posiiil cliuiii, ipiod liio rcliccro iion posHi.ini, in (|uiil'aj>liH:'iiiiu spocio ocnlou HUoruiii civinin non

(luiimvis u(l na ([iijb hoc opiis urgont, lcaliiiuro coin- forontoB, (|uaquaverHnm cuique ire viBUin esl, tolo
pcllar. A quoduin .Induu) dixit .sihi fuisso p(>rsuuHniii, 1)0110vagahantwr orho Ilomuno. Kx hi8 otium ad
ul unnnlnin cupilliilio ciiiKnlo ' iiiHCrprct,(|nod Hiih noa vttiK^runt duo, IraLor ol soror, fanlus cl l'ulla-
omni vesto ad nuda corporis cingorotur: qni unnn- dia, mullia aliis loois iniaoria diirumantc jam co-
lus huberot snh goinma lapidom in roniliiiH invon- gniti. Voncrunt uulom unlo Pascha hirmo diosquiu-
Inm hovis. lloc alligala (luani roinodio ad Huncti dcciin, cccloHiain (inotidio, ol in ou incinorium glo-
Martyris liniina venicbat. Sed prolecla a Carthugino, rioaissimi Stcphani froiiuontubttnt, orantos utjam
cum in conlinio tluminis IJagrada) in sua possessio- sihi placaretur Deus, ct salutcm priatinam redde-
no mansissot, anrgous ut itor pcragorot, unte pedes ret. Et illic, et quacumquo ihant, convertebant'

8U03 illum jacentem annulum vidit, et capillatiam in »0 civilatis aspectum. Nonnulli qui eos alibi vi-
zonam qnu fnerat allif:;atu3, mirata tonlavit. Qnam dorant, cauaamfiuo tromoris ooruni novorant, aliia,
cum omnino suia nodia (iriniasimis, sicut rucrat, utcuiquo poterunt, iMdicahanl. Venit ot Pdscha, at-
comperisset adslrictum, crcpuisse atque exsiluisse quo ipso die dominico mane, cum jum froqucns
annulum suspicala est qui etiain ipse cuin into-
: populus prajsens esset, et loci sancti canccllos, ubi
gcrrimus fuisset inventus, ruturaa salutis quodam- martyrium orat ^, idorn juvonis orans tcneret, re-
modo pignus de lanto miraculo se accepisse prae- pente prostratus est, el dormienli similliinus ja-
cuit non tamen tromens, sicuL eliam per somnum
'
sumpsit, atque illud vinculum {h) solvena, simul :

cum eodem annulo, projecit in flumen. Non cre- solehat. Stupentihus qui aderant, atque aliis pa-
dunt ^ hoc, qui etiam Dominum Jesum per intfcgra ventibus, aliis dolentibus, cum eum quidain vellent
virginalia matris enixum, et ad discipulos ostiis erigere, nonnulli prohibuerunt, et polius exitura
clausis ingressum fuisse non credunt sod hoc : exspectandum esse dixerunt. Et ecce surrexit, el
certe quaerant, et, si verum invenerint,
illa cre- non tremehat, quoniam sanatua erat, et sLabat in-
dant. Clarissima lemina est, nobiliter nata, nobililer columis, inLuena intuentos. Quis ergo se tenuit a
nupta, Garthagini habitat, ampla civitas, ampla : laudibus Dei ? Clamanlinm gratulanliurnque voci-
persona remquaerentes lutere non sinit. iVI irtyr certe bus ecclesia usquequaque completa est. Inde ad
ipse, quo impetrante illa sanata esl, in Filium me sedebam jam processurus irruit
curritur, ubi :

permanentis virginis oredidil, in eum qui ostiis alter quisque post alteruin, omnis posterior quasi
clausis ad discipulos ingressus est, credidil pos- : novum, quod alius prior dixerat, nuntiantes me- :

tremo, propter quod omnia ista dicuntur a nobis, que gaudente et apud me gratias Deougente.ingre-
in eum qui ascendit in ccelum cum carne, in qua ditur eiiam ipse cum pluribus, inclinatur ad ge-
resurrexorat, credidit etideo per euin tanta liunt,
; nua mea, erigitur ad osculum meum. Procedimua
quia pro isla lide animam posuit. Fiunt ergo etiam ad populura, plena erat ecclesia, personabat vocibus
nunc mulla rairacula, eodem Deo faciente per quos gaudiorum, Deo gralias Deo laudes nemine ta- ! 1

vult, et quemadmodum vult,

quae lejri- qui el iila cenle, binc alque inde clamantium. Salutavi popu-
mus fecit: sed ista nec simililer innolescunt, neque, lum, et rursus eadem ferventiore voce clamabanl.
ut non excidanl ' animo, quasi glarea memoriae, Facto tandem silentio, Scripturarum divinarum
crehra lectione tundunlur. Nam et ubi diligentia est, sunt lecta solemnia. Ubi autem ventum est ad mei
quoB nunc apud nos esse eorum qni
coopit, ut lihelli sermonis locum, dixi pauca pro tempore et pro il-
beneficia percipiunt, populo, semel
recitentur in lius jucundilate laetitiae. Magis enim eos in opere
hoc audiunl qui adsunt, pluresque non adsunt, ut divino quamdam Dei eloquentiara, non audire, sed
nec illi qui adfuerunt, post aliquot dies, quod au- considerare permisi. Nobiscum homo prandit, et
dierunt, mente relineant, el vix quisquam * repe- diligenter nobis oninem suae ac malernaj fralernae-
riatur illorum, qui ei quem non adfuisse cognove- que calamitatis indicavil historiam.Sequenti itaque
rit, indicet quod audivit. die, post sermonem redditum, narrationis ejus li-
22. Unum apud nos factum,non majus quam
est bellum in crastinura populo recitandura proraisi
illaquae dixi, sed tam clarum atque illustre mira- {Serni. 321). Quod cumex dominico Paschae die ter-
culum, ul nullum arbitrer esse Hipponensium, tio fieret in gradibus exedrae, in qua de superiore
qui hoc non vel viderit, vel didiceril, nuUum loqucbar loco, feci stare ambos fratres, cum eorum
qui oblivisci ulla ratione potuerit. Decem quidam legerelur libellus (Serm. 322). Intuebatur populus
fratres (quorum septera sunt raares, tres ferainae) universus sexus utriusqae, unura slantera sine de-
de Caesarea Cappadociae suorura civiura non ignobi- forrai raotu, alterara membris oranibus contremen-
les, maledicto matris recenti, patris eorum obitu tein. Et qui ipsum non viderant, quid in eo divinae
destitutae, quae injuriam sibi ab eis factam acerbia- misericordiae * factura esset, in ejus sorore cerne-
bant. Videbant enim quid in eo gratulandum,
1 Vind. Am. Er. et Mss. vinculo.
2 Aliquot Ms8., Non credant. Et quidam, Non
credent. 1 Vind. Am. Er. cum nonnullis manuscriptis, quo-
3 Plures Mss., excedant. cumque.
^ In Mss quisque.
,
2 Nonnulli Mss., ubi Martyris Memoria erat. Inter-
(a) Vid. Sermones 318-324, tom. 5, necnon librum pretatio est et glossema.
de Miraculis S. Stephani, in hujus tomi 7 Ap- 1 Er. et Lov., per somnium. Emendantur ex aliis
pendice. libris.
(b) Forte, cingulum. * Aliquot Mbs., quid in eo divina misericordia.
771 DE CIYITATE DEI, S. AUGUSTUNI 772

quid pro illa esset Inler hapc recitato eo-

orandum. a morlalibus posunt : ei tamen atlestantur haec
rum libello, de conspectu populi abire eoa praece- fidei, in qua carnis in aeternurn resurreclio praedi-
pi ; el de tota ipsa causa aliquanto diligentius coe- catur.
peram dispulare, cum ecce, me dispulante, voces
aliae de memoria Marlyris nova? gralulalionis au- CAPUT X. — Quanto dignius honorenlur martyres,
diuntur. Conversi sunt eo qui me auiiiebanl, coepe- qui ideo muUa mira obtincnt, ut Deus verus cotatur,
runlque concurrere. Illa enim ubi de gradibus des- quam dxmones, qui ob hoc qusedamfaciunt, ut ipsi
cendit, in quibus sleterat, ad sanctum Martyrem dii esse credantur.
orare pcrrexerat. Quae mox ut cancellos attigit, col-
Hic forte dicturi sunt, etiam deos suos aliqua
lapsa simililer velut in somnum, sana surrexit.
tnira fecisse. Bene, si jam incipiunt deos suos no-
Dum ergo requireremus quid iaclum fuerit, unde
iste strepitus laetus exstiterit, ingressi sunt cum
stris mortuis hominibus comparare. An dicenl
eliam se habere deos ex hominibus mortuis, sicut
iila in basilicam, ubi eramus, adducentes eam sa-
Herculem, sicut Romulum, sicut alios multos, quos
nam de Martyris (a) loco. Tum veto tanlus ab ulro-
in deorum numerum receptos opinantur ? bed no-
que sexu admirationis clamor exortus esl, ut vox
bis martyres non sunl dii quia unum eumdem-
continuata cuin lacrymisnou videretur posse liniri
:

que Deum el noslrum .scimus et marlyrum. Nec

{Vid. Serm. 323). Perducla csl ad eum locum, ubi
pauloante steterat tremens. Exsuliabant eam simi-
tamen miraculis, quae per Memorias nostrorum
martyrurn fiunt, ullo modo comparanda sunt mira-
lem fratri *, cui doluerant remansisse dissimilem :

cuia, quae facta per templa perhibentur illorum.

et nondum fusas preces suas pro illa, jam tamen
praviain voluntalem tam cito exauditam esse cer-
Verum si qua simulia videntur, sicut a Moyse magi
Pharaonis {E.xod. viii), sic eorum dii victi sunt a
nebant. Exsultabant in Dei laudem vocc ^ sine ver-
martyribus nostris. Fecerunt autem ilia dasmones
bis, tanto sonitu, quantum aures nostraj ferre vix
possent. Quid erat in cordibus exsultantium, nisi eo fastu impurae superbiae, quo eorum dii esse
voiuerunt: faciunt auiem ista martyres, vel potius
lides Chriati, pro qua ' Slephani sanguis effusus
Deus aut orantibus aul cooperaiitibus eis, ut fides
est?
illa proficiat, qua eos, non deos esse nostros, sed

CAPUT IX. — Quod universa miracula, (jux per vtar- unum Deum habere nobiscum credamus. Denique
tesiimonium ilii talibus diis suis et templa aedificaverunt, et sla-
Ujres in Clirisli nomine fiunl, ei fidei
tuerunl aras, et iacerdoles inslituerunt, et sacrifi-
feranl, qua in Clirislum marlyres crediderunt.
cia fecerunt nos autem martyiibus noslris non
:

Cui, nisi huic altestanlur ista miracula, in

fidei templa sicut diis, sed Memorias sicut hominibus

qua praedicalur Christus resurrexisse in carne, el in mortuis, quorurn apud Deum vivunt spirilus, fabri-
ccelum ascendisse cum carnc?Quia et ipsi marty- camus ; nec ibi erigiinus allaria, in quibus sacri-
res hujus fidei martyres,id est,hu jus (idei lestcs lue- flcemus marlyribus, sed uni Deo et martyrum et
runt, huic fidei testimonium perhibentes mundum nostro * a«i quod sacrificium, sicut homines Dei,
:

inimicissimum et crudelissimum periulerunt; enm- qui mundum in ejus confessione vicerunt, suo loco
que, non repugnando, sed moriendo vicerunt. Pro et ordine nominantur non tamen a sacerdole,
;

isla fifie mortui sunl, qui hsc a Domino impelrare qui sacrificat, invocantur. Deo quippe, non ipsis
possunt, propter cujus noraen occisi sunt. Pro bac sacrificat, quamvis in Memoria saorificet eoruin :

fide prfficessit eorum mira patienlia, ut in his mira- quia Dei sacerdos esi, non illorum. Ipsum vero sa-
culis tanta isla potentia sequeretur.Nam si carnis in crificium corpus est Cliristi.quod non offerlur ipsis,
seteroum resurrectio vel non praevenit in Christo, quia hoc sunt el ipsi. Quibus igitur potius creden-
vel non ventura est, sicut praenuniialur a Christo, dum est miracula f.icientibu*» ? eisne qui se ipsos
vel sicut pramuntiata esl a Prophetis, a quibus prae- volunt haberi deos ab his quibus ea faciunt an ;

nuntiaius est Chrisius cur et mortui * tanla pos-

; eis qui, ut in Deum credatur, quod et Christus est,
sunl, qiii pro ea fide, qua ha'C resurrectio praedi- faciunt quidquid mirabile faciunt ? eisne qui sacra
catur, occisi sunt ? Sive enim Deus ipse per se ip- sua etiam crimina sua esse voluerunt an eis qui ;

sum miro modo, quo res lemporales operatur a;ter- nec laudes suas volunt esse sacra sua, sed lolum
nus, sive per suos minislros ista faciat et eadem ; quod veraciter laudantur. ad ejus gloriam profice-
ipsa qu.-e per rninistros facit, sive quaedam facial re in quo laudantur ? In Domino quippc laudan-
etiam per Martyrum spiritus, sicut per homines tur animae eorum {Psal. xxxm, 3). Credamus ergo
adhuc in corpore constitutos sive omnia isla per
; eis et vera dicentibus, et mira facientibus. Dicea-
Angelop, qiiil3us invisibiiiter, immutabililer, et in- do enim vera, passi sunt, ut possent facere mira.
corporaliter imper<it, operetur; ut qua; per Marly- In eis veris est praecipuum, quod Cbristus resurre-
res lieri dicunlur, eis orantibus tantum et impe- xit a morluis, et immortalitalem resurreciionis ia
tranlibns, nnn eiiam operantibus fiant sive alia ; sua carnc primus ostendit, quam nobis adluluram,
istis, alia illia modis.qui nullo modo comprehendi vel in principio novi saiculi, vel in hujus fine pro-
misit.

« Editi addunt, faotam : quae vox abest a ma-

nuscriptis.
2 Sic Vind. Am. et Mss. At Er. et Lov., vooes.
^
Pierique Mss , qno. « Ilic cditi addunt, sacrificium immolamus : quod
* Sic Ms9. At editi, quare martt/res. abest a manuscriptls.
(a) Forto, Martyvii.
773 LlREll VIGESIMUS SECUNDUS. 77 i

CAPUT XI. —Contra Plutonicos, qui dc. iialuralihus fuclu a diis suiB opponunt Martyribua noHtriB,
eleinrnlorum ponderihux aryunienlanlur lerrcnuin nonno otiuiii ipriu pro iiobis fucDro, et iiobiH rcpo-
corpus in coelo esse non posxe. rientur omtiiuo prolicere? Num inier magnu iniru-
ciila diioriimHuoriim, profoclo muginuh illiid e»l,
1. Conlra ijuod magnum Dei donnm ratiociniito- qiiod Varro cominoiiiorat, Viistulciii virginum, cum
res isli, quorum ciigiliilionea novil Dorninns (|no- poriclituretur fulau suHpiciono de alupro, cribrurn
nium vanaj sunt (/'xd/. xcni, 11), do ponderibus implonso u({iia do Tibcri, cl ad suos judiceu nulla
olemculoruin argumenlautur quoniuiii scilicctma-
:
ojua partc stillanlo portusse. Quis aquio pondua
gistro Plutone di<licorunt, inundi duo cnrpora ma- supra cribrum toiuiil ? qiiis tot cavernis patcnti-
xima utquo poslrcnia duobiis lucdiis, aoro scilieet biis nihil indc intcrram cuderc pcrmiail? Iles-
et aquu, esse copuliita at^juo conjunctu. Ac por ponsuri sunt, Aliquis dcus, uut aliquis daimon.
hoc, in(]uiunt, quoniam terra abhinc sursum ver- Si dous, numquid major cat Dco qui fccit huuc
8U3 est priina, secunda aqiia supcr tcMTum, tertius raundum?Si dasmon, numquid polenlior est An-
aersuper uquuin, qiiartuin supor acru c.Eluin non ;
f^eio, qui Dco scrvit, u(|uo factiis cst mundus? Si
potestesseterrenumcorpus incoDlo. Momcntis enini ergo deus minor, vcl ung';lus, vcl dajrnon potuit
propriis, ut ordinem suuin leneant, singnla ele- pondus humldi elementi sic Buapendere, ut aqua-
menta librantur. Ecce quulibus argumcntis oin- ruin videatur inulata fuisse natura itano Deus :

nipotentiae Dci hiimana contradicilinlirmitas, quain ouinipotens, qui omnia ipse creavic elementa, ter-
possidet vanitas. Quid ergo faciunt in aere li^rrena reno corpori grave pondus auferre non poterit, ut
tot corpora, cuiu a tcrra sitaer tertius? Nisi forte, in eodora elemento habitet vivilicatura corpus, in
qui per pluinarum et pennarum levitatem donavit quo voluerit vivificans spirilus ?
avium terrenis corporibus ut portentur in aere, im-
4. Deinde cum aera medium ponant inter ignem
mortalibus faclis corporibus hominum non poterit
desuper et aquam subler, quid est quod eum inter
donare virtutem, qua eliam in summo coolo valcant
habitare. Animalia quoque ipsa terrena, quJB vo-
aquam et aquam, et inter aquara et terram sa3pe in-
veniiiius ? Quid euira volunt esse aquosas nubes,
lare nou possunt, in quibus ethomines sunt, sicut
inter quas et maria aer medius reperitur ? Quonam,
sub aqua pisces, quae sunt aquaruin aoimalia, ita
quieso, elementorura pondere atque ordine effici-
sub lerru vivere debuerunt. Cur ergo non saltern
tur, uttorrentes violenlissimi alque undo3issirni,an-
de secundo, id est, de aquis, sed de elcmento ter-
tequara sub aere in terris currant, super aera in
tio terrenum animal carpit hanc vilaiu ? quare cum
pertineatad terram, in secundo, quod superterraju
nubibus pendeant ? Cur denique aer esl medius in-
ter suraina coeli, et nuda terrarura ^ quaquaversum
est, elemento vivere si cogatur, continuo suITocatur,
orbis extenditur, si locus ejus inlerccelum et aquas,
el ut vivat, vivit in tertio ? an errat hic ordo ele-
sicut aquarum inter ipsum et terras est constitu-
menlorum, vel potius non in naturarerum, sed in
islorum arguraentationibus deficit? Omitto dicere, lus?
quod jam in tertio decimo libro dixi [cap. 18), 5. Poslrerao si ita esteleraentorum ordo disposi-
quam multa gravia terrena sint corpora, sicut tus, ut secundura Platonera duobus mediis, id est
plumbum, et formam tainen ab artifice accipiaat, aere et aqua, duo extrema, id est ignis el torra,
qua natare valeant super aquam {a) et ut accipiat : jungantur, coelique obtineat illesummi^ locum,
qualitatem corpus humanum, qua ferri in coelum, haec autem irai, velul fundaminis muudi, et ideo in
et esse possit in ccelo, omnipotenti Ariiflci contra- coeio esse non potest terra cur esl ipse ignis in
;

dicitur ? terra? Secundum hanc quippe rationem ita isla duo

2. Jam vero contra iliud quod dixi superius,
eleraenta in locis propriis, irao ac summo, lerra et
etiam istuin consideranies alque tractanles eleiiien- ignis esse debuerunt, ut quemadmodum nolunt in

torum ordinem, quo confidunt, non inveniunt ora- summo esse posse quod imi est, ita nec in imo
nino quod dicanl. Sic esl enim hinc sursum versus posset esse quod sumini est. Sicut ergo nuUam pu-
lerra prima, aqua secunda, tertius aer, quartura lant vel esse vel futurara esse terrae particulam in
Cfjelum, ul super omnia sit animae aatura. Nain et coclo, ila nullara particulam videre debuimusignis

Aristoteles quiutum corpus eam dixit esse (6), et in torra. Nunc vero non solum in terris, verum

Plato nullum. Si quintuiii esset, certe superius etiara sub terris ita est, ut eum eructent vertices
esset caeleris cum vero nullum est, multo magis
:
montium prteter quod in usibus hominum etesse
;

superat omnia. In terreno ergoqiiid facil corpore? ignem in terra, et eura nasci videmus ex lerra :

in hao mole quid agit subtiiior omnibus ? in hoc quandoquidera et de lignis et de lapidibus nascitur,
pondere quid agit levior omnibus ? in hac tnrditale quae sunt corpora sine dubitatione lerrena. Sed ille,
quid agit ceierior omnibus ? Ilane per hujus laio inquiunt, ignis est tranquillus, piirus, innoxius,
excellentis naturae meritum non poterit effici, ut
sempiternus iste autem turbidus, furaeus, corru-
:

corpus ejus levetur in coelum, et cum valeat nunc ptibilis atque corruptor. Nec tamen corrumpit
natura corporum terrenorum deprimore animas montes, in quibus jugiler aesLuat, cavernasque
deorsum, aiiquando et animae levare sursum tcr- terrarum. Verum eslo, sit illi iste dissimilis, utter-
rena corpora non valebuQl ? renis habitationibus congruat: cur ergo nolunt ut
3. Jam si ad eorum miracula veniamus, quae credaraus naturara corporum terrenorum ali-

(a) Confer Aristotelem, 4 de Coolo, cap. 6.

lib.
COQUiEUS. ' ita Mss. At Editi, et ima terrarum.
{b) Gonler supra, lib. 10, cap. 16, n. 2. 2 Editi,summum ; dissentientibus Mss.
775 DE CIVITATE DEl, S. AUGUSTINI 776

quando incorruptibilem factam coelo convenientem verem, in auras aliud exhaletur sint quos bestiae, ;

tuturam, sicut nunc ignis corruptibilis his conve- sint quos ignis absumat naufragio vel quibuscum-
;

nit terris? iNihil igitur aJTerunt ex ponderiljus at- que aquis ita quidam pereant, ut eorum carnes in
que ordine eiemenlorum, unde omnipotenti Deo, humore:n putredo dissolvat non mediocriter per- ;

quominus faciat corpora noslra talia, ut etiam in movcnlur, atquc omnia isla recolligi in carnem et
coeio possinl habitare, praescribant. redintegrari posse non credunt. Consectanlur etiam
quasqiie foeditates et vitia, sive accedant ', sive na-
CAPUT —
Contra calumnias infidelium, quibus
XII. scantur, ubi et monslrosos partus cum horrore
Chrislianos de credila carnis resurrectione irri- atquo irrisione commemorant, et requirunt qusnam
dent. cujusque deformilatis resurreclio sit futura. Si
enim nihil tale redirein corpus hominis dixerimua,
1. Sed scrupulosissime quaerere, et fidera qua responsionem nostram de iocis vulnerum, cum
credimus resurrecturara carnem, ita quaerendo, as- quibus Dominum Chrislum resurrexisse praedica-
solenl irridere, Ulrum felus aborLivi resurgant Et .?
mus, se confutaturos esse praesumunt. Sed inter
quoniara Dominus ait, Amen dico vobis, capillus haec omnia qua^slio dinicillima illa proponitur, in
capifis vestri non peribii (Luc. xxi, 18) utrura sta-
:
cujus carnem rediturasit caro, qua corpus alterius,
tura et robur aequaiia fulura sint omnibus, an di- vescentis hum»na viscera farae compellenle, nutri-
vers.-E corporum quantitates ? Si enim aequalitas tur. In carnein quippe conversa est ejus, qui talibus
corpurum erit, unde habebunt quod hic non habue- vixit alimenlis et ea quae macies ostenderat detri-
;

runt in mole corporis illi at>ortivi, si resurgcnt el menta, supplevit. Utrum ergo illi rctieat homini
ipsi ? Aut si non resurgent, quia nec nati sunt, cujus caro prius fuit, an illi potius cujus postea
sed effusi, eamdem qusesiionem de parvulis versant, facta est, ad hoc percontantur, ut fidem resurrectio-
unde illis mensura corporis, quam nuiic defuisse nis illudant ac sic animae humanae, aut alternan-
:

videmus, accedat, cum

hac atate moriuntur.
in tes, sicut Plalo, veras infelicitates falsasque pro-
Neque enim dicturi sumus, eoa non resurrecturos, mittant bealiludiaes aut post mullas itidem per
;

qui non solum generalionis, verum etiara rejjene- diversa corpora revolutiones, aliquando tamen eam,
rationis capaces sunt. Oeinde interrogant, quem sicut Porphyrius, finire miserias, et ad eas nun-
modum ipsa aequalitas habitura sil. Si cnira tam quam redire fateantur non tamen corpus habendo
;

magni el tam longi erunt omnes, quam fuerent iminortale, sed corpus orane fugiendo.
quicumque hic fueruat maxirni atque longissirai,
nou solum de parvulis, sed de plurimis quaerunl ', G\PUT XIII. — An abortivi non pertineant ad rc-
unde iliis accessurum sit, quod hic deluit, si hoc surrectionem, si pertinenl ad numerum moriuo-
quisque recipiet, quod hic habuit. Si autein, quod rum.
ait Apostolus, occursuros aos omnes in mensuram
Xtalis plenifudinis Christi [Ephes. iv, 13); el illud Ad baec ergo quae ab eorum parte contraria, mc
alterum, Quos prxdestinavit conformes imaginis "^

dirigente, mihi videniur opposita, misericordia Dei

Filii sui (Rom. \n\, 29), sic iutelligendum est, ut meis nisibus opem ferente, rcspondeam. Abortivos
statura et modus Ghristi corporis omnium qui in fetus, qui,cum jam vixissent in utero, ibi sunt
regno ejug erunt, humanorum corporum sit lutu- mortui, resurrecturos ul affirmare, ita negare non
rus Multis erit, Inquiunl, de raagnitudine el lon-
:
audeo quainvis iion videam quoraodo ad eos non
:

gitudine corporis detrahendum et ubi jara erit,

:
pertineat resurreciio mortuorum, si non eximun-
Capillus capitis vestri non peribit, si de ipsa corpo- tur de numero mortuorum. Aut enim non omnes
ris quantitate t;im multum peribit? Quanivis et de raortui resurgent, et erunt aliqua? humanae animae
jpsis capillis possit inquiri, utrum redeal quidquid
sine corporibus in aeternum, quae corpora humana,
tondentibus decidit. Quod si rediturum cst, quis quaravis intra viscera materna, geslarunt: aut si
Don exhorreat illam deformilatem ? Nam hoc el de ornnes animae humanae recipient resurfjentia sua
unguibus videlur necessario secuturum, ul rcdeat corpora, quae habuerunt ubicumque vivenlia, et
tam multum quod corporis curatura^ dcsecuit. Et morientia reliquerunt, non invenio quemadmodum
ubi eril decus? quod cerle majus, quam in ista dicam ad resurrectionem non pcrlinere mortuorum,
esse corruptione potuit, in illa jara imraortalitate quoscumque mortuos etiam in uteris matrum. Sed
esse debebit. Si autem non redibit, ergo peribit :
utrumlibet dc his quisque sentiat, quod de jam
quoraodo ergo, inquiunt, capillus capitis non pe- natis infaniibus dixerimus, hoc etiam de illis intel-
ribit ? De macie quoque vel pinguedine similiter ligendum est, si resurgenl (a).
disputanl. Nara si Kquales omnes erunt non uti- ;

que alii macri, alii pingui-s erunt. Accedet ergo GAPUT XIV. — An infantes in en sint resurrecluri
aliis aliquid, aliis minuetur. Ac per hoc, non quod habitudine corporis, quam habituri erant xlatis ac-
erat rccipiendum, sed alicubi addendum est, quod cessu.
non fuit ; et alicubi perdendum, quod luit.

2. Deipsiseliara corruptiouibus et dilapsionibus Quid crgo dc infantibus dicturi sumus, nisi quia
corporum mortuorura, cum aliud verlatur in pul- non in ea resurrecturi sunt corporis exiguitale, qua
mortui scd quod cis tardius acessurum erat lem-
;

1
Slc Mss. Edili vcro scd et de lilurimis. ynagnis poro, hoc sunt illo Dei opcre miro atquc celcrrimo
guarrunl.
2 Edili nddunt. fi''ri : qnoii vcrbum noc Apostoh loco
non roperiri in manuscriptis jam aliquoties est obser-
vatum. < Vind. Am. Er. et Mss., sive aecidant.
3 Editl, cura. Meliua Msa., curatura. (a) Cont. EacUirid. n. 23, initio.
 777 LIBKR VIOFSIMUS SKCUNDUS. 778
rocnpliiri ? In spntontia quippo nomini, ulti «it, Cn- mincH jiivontntem : quno curri fuerit spnlio pro-
j>illus r(tiiiti<< yrnlnt {Lnr. xxi, i8).ilicliim
vcslri noii prio lcriijinala, indo jun liiiininciii dolriinontn
in
cal non (Irttiliiniiii osho (|<ioil liiil, iion iinloin no- vciY;cro uravions uc Kcniliu iflaiis. Kl nlco iion cs-
gaUiin osl Hdluliiruiii osso ciiiod (irtiiil. Defiiilaiilcin 8(1 dicliim, Iii mcnHurairi corporis ;
vol, In iiionsu-
infunli morluo porloiMu (niaiitiliis siii coritoria ;
por- ruiii .stuturo} : sed, m mensurum xlulis ptenituitinis
feclo (luippo infiiiili ilccst uliiiuo iiorfnclio inagni- Ckrisli.
ludiniscorporalis qiia^ cnai acccsHcrit, juin btaiura
;

longior esso non possit. Ilunc perroctionis modum CAPUT XVI. — Qualis inlclligenda sit sanclorum con-
sic liubenl omnos, ul cuni illo concipiuntur utque formatio ad imuyinem Filii Dei.
nuscantur sed haboiit in rutionc, non in inolo
;
;

siciil jam membra omnia sunt latcnter in se-

ipsa Illud otiam quod ait, prap.deslinatos conformcs ima-
n)ihe, cuin etiain natis nonniilla adlmc desint, sicut ginis Ftlii Dei (llom. viii, Vi9), polest etsecundum
dentps, ac si qiiid cjusniodi. In qua rulione unius- interiorcm hominem intelligi. Unde nobis alio loco
cujusque materiaj indila corporuli, jam quodam- dicit, Noliie c.onformari liiiic sxculo, sed reformami-
ni in novilate mentis vcstra'. {Ihid. xii, 2). Ubi ergo
niodo, ut itu dicam, liciatuin ' esso videtur («),
quod nondum est, imo quoii lalet, scd accessu tein-
reformamur, ne conformcmur huic saeculo, ibi

poris erit, vel potius apparebit. In hac crgo infans coMforniamur Dei Filio. Potest et sic accipi, ut,

jain brevis aut longus est, qui brevis longusve tu- quomadinodum ille nobis mortalilate, ita nos illi
turus est. Secundum hanc rationem profeclo in re* efficiamur immortalitate conformes quod quidem :

surreclione corporis delrimcnta corporis non time- et ad ipsam rosurrectionem corporum pertinet. Si
mus quia, elsi aeqnalitas futura essel oninium, ita
:
antom etiam in his verbis, qua forma resurrcclura
ut omnes usque ad },'iganteas magniludines perve- sint corpora sumus admoniti sieut illa mensura, ;

ita et ista conformatio, non quantitatis intelligcnda

nirent, ne inaximi fuerunt, minus haberent
illi qui '
esl, sed ajlatis. Resurgent itaque omnea tarn ma-
aliquid in quod eis conlra sentenliam
stalura,
Christi periret, qui dixil, nec capillum capitis esse
gni corpore, quam vel erant,vel futuri erant io ju-
venili aetate, quamvis nihil oberit, etiamsi erit in-
periturum Greatori utique qui creavit cuncta de
;

fantilis vel senilis corporis forma, ubi nec mentis,

quoinodo desso posset, unde adderet quod
nihilo,
addendum esse mirus artifex nosset? nec ipsius corporis ulla remanebit infirn;itas. Un-
de etiam si quis in eo corporis modo,in quo defun-
— An ad ctusesl, resurrecturum unumquemque contendil,
CAPUT XV. Dotninici corporis modum om-
nium mortuorum resurrectura sint corpora.
non est cum illo laboriosa contradictione pugnan-
dum.
Sed utique Christus in ea mensura corporis, in
qua est mortuus, resurrexit, nec fas ^ est dicere, CAPUT XVII. — Ansexu resuscilanda atque
in suo
cum resurrectionis omnium tempus venerit, acces- mansura sint corpora feminarum.
suram corpori ejus eam magniludinem, quam noa
habuil, quando in ea discipulis, in qua illis erat Nonnulli propter hoc quod dictum est, Donec OC'
notus, apparuit, ut longissimis fieri possil aequalis.
curramus omnes ^ in virum perfectum, in mensuram
aelatis plenitudinis Christi {Ephes.iv, ^3) &\.,confor.
Si autem dixerimus ad Dominici corporis modum ;

etiam quorumque majora corpora redigenda, pe- mcs imaginis nec in sexu femineo resur-
Filii Dei ;

ribit de multorum corporibus plurimuni, cum ipse

rectnras feminas credunt, sed in virili omnes aiunt
nec capillum perilurum esse promiserit. Restat er- (n), quoniam Deus solumviruiu fecit ex limo, femi-

go, ut suam recipiat quisque mensuram, quam vel nam ex viro. Sed mibi melius sapere videntur, qui
habuil in juventute, etiamsi senex esi mortuus ; vel uirumque sexuin resurrecturum esse non dubitant.

fuerat habiturus,si est ame defunctus. Atque illud Non enim libido ibi erit.quae confusionis estcausa.
quod commemoravit Apostolus rie mensura aelatis
Nam priusquam peccassent, nudi erant, et non
plenitudinis Ghristi {Efjhes. iv, 13), aut propter aliud confundebantur vir et femina. Corporibus ergo il-
lis vilia detrahentur, nalura servabitur. Non est
inteliigamus dictum esse.id est,ui illi capiti in popu-
lis Christianis accedente omnium perfeclione mem- autem vitiuin sexus feminous sed natura quae : :

brorurn aetatis ejus mtnsura compleatur aut,si hoc ;

tunc quidem et a concubitu et a partu immunis
de resurrectioae corporum dictumest, sicaceipia- erit: erunt tamen membra feminea, non accornmo-

mus dictura,ut nec ultra,nec infra juvenilem * for- data usui veteri, sed decori novo, quo non allicia-
mam resurganl corpora morluorum sed in ejus tur aspicientis concupiscentia, quae nuila eril, sed
;

aetate ^ et robore, usque ad quam Christum hic per-

Dei laudetur sapienlia atque clementia, qui et quod

venisse cognovimus. Circa triginta quippe annos

non erat fecit, et liberavit a corruptione quod fecit.
defiuierunl esse etiam saeculi hujus doctissimi ho- Ut enim in exordio generis humani de iatere viri
dormientis costa detracta femina fierei, Christum
et Ecclesiam tali faclo jam tunc prophelari opor-
1 Vind. Am. et Er., innatum.
lebat. Sopor quippe ille viri {Gen. ii, 21), mors erat
2 Lov., nt r/uidem qui. Abest, quidem, ab editis
illi
aliis et manuscriptis. Christi (b), cujus exaniinis in cruce pendenlis latus
3 Vind. Am. et Er nefas. Castigantur ex editis aliis
,

et manuscriplis. 1 Ilic in sola editione Lov. additur, in unitatem

* Veleres libri, jwenalem et infra, cap. 16, juve-: fidei
nali atque ita constanter.
: (a) Auctor est Hieronymus, Epistola ad Pamraa-
Sic Ms3. At editi, <ed in ea aetate.
''
chiuni, in eo crrore fuisse Origenem. Armenis eumdem
(a) Dictum translalione texentium quasi jam ;
errorem tribuit Guido Carmelita, et vicesimo loco inter
illa ccu tela texta est in puero, sed non explicata. eorum errores rccenset CoQUAfDS.
LCD. VlVEB. (6) Conf. lib. 2 de Gen. cont. Manich. n. 37.

k Patrol. XLI. {Vingt-cinq.)

 779 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 780
lancea perforatum est, atque inde sanguis et a- raen cidem corpori accedunt, dura aedificatur Eo-
qua pronuxil {Joan. xix, 34) : quae sacramenta es- clcsia, cui dicilur, Vosautem estis corpus Christi, et
se novimus, quibus aedificalur Ecclesia. Nam hoc membra (I Cor. xii,27). Etalibi, Pro corpore, inquit,
eliam verbo Scriptura usa est, ubi non legitur, ejus,quod esl Ecclesia {Coloss. i, 24). Itemque alibi,
Formavit, aut Finxit scd, ^dificavit eam in inu-
;
Unus panis, unum corpus mulli sumus (I Cor. x, 17).
lierem {Gen.n, 22) unde et Apostoius eedificalio-
: De cujus corporis aedificatione et hic dictum est,
nem dicit corporis Christi {Ephcs. iv, 12), qiiod est Ad consummationem sanrtorum, opus minislerii, in
Ecclesia. Creatura esl ergo Dei femiiia, sicut vir : in xdificalionem corporis Chrisli, ac deinde subjec-
sed ul de viro (ieret, unitas commendata ; ut au- tum unde nunc agimus, Donec occurramus omnes in
tem illo modo fieret, Christus, ut diclum est.et Ec- unilalcm fidei, el agnitionem Filii Dei, in virum per-
clesia figurata est. Qui ergo ulrumque sexum ins- fectum, in mensuram aetalis plenitudinis Chrisli, el
tituit, utrumque resliluet. Denique et ipse Jesus caetera ; donec eadem mensura ia corpore intelli-
interrogatus a Sadducaeis, qui negabant resurrec- genda esset, oslenderet, dicens : Augeamur in illo
tionem, cujus septem fratrum erit uxor, quam sin- per omnia, qui caput Christus ; ex quo tolum cor-
est
guli habuerunt, dum quisque eorura vellet defun- pus connexum, el compactum per omnem taclum sub-

cti semen, sicut Lex praeceperal, excitare Erralis, : ministrationis, secundum operalionem in mensuram
inquit, nescieales Scripturas, neque virtulem Dei uniuscujusque partis. Sicul est ergo mensura unius-
{Maltk. xxii, 29). Et cum locus esset *, ut diceret, cujusque partis ita totius corporis, quod omnibus
;

De qua enim me interrogatis, vir erit etiam ipsa, suispartibus constat, est ulique mensura plenitu-
non mulier non hoc dixit sed dixit, In resurrec-
; : dinis, de qua dictum est In mensuram selutis ple-
:

lione enim neque nubent, negue u.xores durent, sed niiudinis Christi. Quam plenitudinem etiam illo
sunt sicul Angeli Dei in cailo{lbid. 30). ^Equales uti- commemoravit loco, ubi ait de Christo hl ipsum :

que Angelis immortalitate ac felicitale, non carne : dedit caput super omnia Ecclesige ', qux est corpus
sicul nec resurrectione,qua non indiguerunt Ange- ejus, plenitudo ejus, qui omnia in omnibus impletur^
li; quoniam nec mori potuerunt. Nuplias ergo Do- {Ephes. I, 22 et 23). Verum si hoc ad resurrectionis
minus futuras negavit esse ia resurrectione, nou formam, in qua erit unusquisque, referendum es-
femiaas : et ibi uegavit, ubi talis quastio verleba- set quid nos impediret nominato viro intelligere
;

lur, ut eam negnto sexu muliebri celeriore facilitate et feminam, ut virum pro homine positum accipe-
dissolveret, si eum ibi praenosceret non futurum : remus? Sicut in eo quod dictuin esl,Beatus vir qui
imo etiam futurum esse firmavit dicendo, Non nu- iimetDominum {Psal. cxi, 1) utique ibi sunt :
et
bent, quod ad feminas pertinel neque uxores du- ;
feminae, qua: liment Dominum,
cer2<, quod ad viros, Erunl ergo, quae vel nubere hic
solent, vel ducere uxores sed ibi hoc non facient.
:
CAPUT XIX. —
Quod omnia corporis vitia, qux in
hac vita humano contraria sunt decori, in resur-
CAPUT XVIII. — De viro perfecto, id est Christo, reclionenon sint futura,ubi manente naturali suh-
et corpore ejus, id est Ecclesia, qux est ipsius ple- slantia,in unam pulchritudinem et qualitas concur-
niludo. ret et quantitas.

Proinde quod ait Apostolus, occursuros nos om- 1.Qnid jam respondeam de capillis alque ungui-
nes in virum perfectum, tolius ipius circumstan- bus Semel quippe intellecto ita nihil periturum
?

tiam lectionis considerare debemus, quae ita se ha- esse de corpore, ut deforme nihil sit in corpore, si-
bet Qui descendit, inquit, i)ise cst et qui ascendit
: mul inteliigitur ea quae deformem factura fuerant
super omnes ccelos, ul adimpleret omnia. Et ipse de- enormitatem, massae ipsi accessura esse, non locis
dil quosdam quidcm Aposlolos, quoadam aulcm Pro- in quibus membrorum forma turpetur. Velut si de
phetas, quosdam vero Evangelislas, quosdam autem limo vas fieret, quo.l rursus in euiudem limum re-
pastores ei doctores,ad coubummalionem sanctorum,in dactura totum de loto iterum fieret, non evset ne-
opus minislerii, in xdiftcalionem corporis Christi, cepse ut illa pars limi, quai in ansa fuerat, ad an-
donec occurramus omnes in unilatem /idei, et agni- sam rediret, aul quae fumiuin fecerat, ipsa rursus
lionem Fiiii Dei, in virum perfeclum, in mensu- faccret fuiuium ; duin tamen totum reverleretur in
ram astatis pleniludinis Christi : ut ultra non si- totum, id limus in lotum vas nulla
est, lotus ille
mus parvuli, jaclati el circumlati omni venlo doc- sui perdita parte reinearet. Quapropter si capilli
trinx, in illuiione hominum, in astutia^ al machi- toties tonsi unguesve desecti ad loca sua deformi-
nationem erroris : veritatem autem facienlcs tn cha- ter redeunt, non redibunt nec tamen cuique re- :

rilale augeamur in illo per omnia, qui est caput surgcnli peribunt, quia in eamdcm carnem, ul
Christus ; ex quo lolum corpus connexum, et compac- quemcumque ibi locum corporis teneant, servata
tum per omnem tactum subministrationis, secundum partium congruentia, materiae mulabilitate verten-
operationcm in mensuram uniuscujusque partis, in- tur. Quamvis quod ail Dominus, Capillus capilis
cremenlum corporis facil in icdificalionem sui, in vestriiion peribit {Luc. xxi, 18), non de longitudine,
charitate {Ephes. iv, 10-16). Ecce qui est vir perfec-
lus, capiit el corpup, qund constat omnibua mem-
bris, quae suo tempore complebuntur. Quniidie ta-
> Edili, super omnemAt melioris
Ecclesiam.
notae Mss.. supcr omnia
Ecclesiae. Sic eliam
in Corbeicnsibus, juxta graecum
velerilnis Bibliis :

ut, Ecclesiae, sit ilativi casus, non gcnitivi. Haec

' Vind. Ain. el Er., El ouin aptus locus esset. Ali- ipsa lectio ost Ilicronymi in Commentariis Apo-
quot Mss., pjt cutn oci/us esset. stoli.
^ Sic Mas. Editi vero, in astutiam. 2 Sic Ms3. At editi, adimplet.
781 \mm virjKsiMUS srciindus. 782
80(1 (lo ntimoro capillorurn (lictuni multo aptius XIX, H). Qtim si ofpcitas fuisaot.qua fit tit nihil pos-
poHsit intolligi. IJiKin ot alil)i tiicit, Cdpilti ('(tjiilis sit videri, non oHtiuin qtio ingrodorentur, «cd ducoa
veslri numcrati sunt oinnes '
(Lnc. xii,7). Nciitu' hoc itinoris a (juibuH indo adducorcnlur, inquirorent
ideo (lixoriin, quod iili^inid cxistiinem corpori cui (a).
quum * periturum, quod nuturalilcr iiiorut sod ;
M. (XX.] Ncscio quo autom modo sic anicimur
quod dclornio natuin riiorat (iion uli(|uo ob uliud, amorc murtyrum bealonim, utvelimus in illo rogiio
nisi ut hinc quoquo ostonderctur, quum ait pojna- in oorum corporibus viderc vulnerum cicatrices,
lis conditio iala mortalium), aio osse roditurum, ut qunc ))ro ChrJHli nomino portuloruiit ot fortasse :

servata info;,'ritato substantia;, deformilas percat. vidobiinus. Non enim doformitas in ois, scd digni-
Si enim statuam potest artifex homo, quam prop- tus eril,et qumdam, quamvis in corpore, non cor-
ter aliquam causam doformem fec(!rat, connarc, et poris. s(Mivirlulis pulchriludo fulgcbil. Nec ideo
puichcrrimain reddere, ita ut nihil indo subslan- tamcn si uliqua marlyribus amputala ot ablala sunt
liae,sed soia deforraitas pereat, ac si quid in illa membra, sine ipsia menibris erunt in resurrectione
^
figura priore indccontor exstabat, neo parilitate morttiorum, quibus dictum est, Cafiillus capilis
partium congruebat, non de loto,unde fecerat, am- vestris non pcribil. Scd si hoc decobit in illo novo
putare atque separare, sed ita conspergcro univer- sajculo, ut indicia gloriosorum vulnerum in illa
sa * atque miscere, ut noc fccditalem faciat, nec mi- imraorlali carne cernantur, ubi raerabra, ut praeci-
nuat quantitatem quid de omnipotente Artifice
;
derentur, percussa vel secta sunt, ibi cicatrices, sed
sentiendum est ? Ergone non poterit quasque de- laraeneisdem raeinbrisredditis, non perditis, appa-
formilates humanorum corporum, non inodo usi- rebunt. Quamvis itaquo omnia quae acciderunt
tatas, verum etium raras alque monstrosas, quae corpori vitia, lunc non erunt non sunt tamen de-
;

huic miserae vitas congruunt, abhorrent autem ab putanda vol appellanda vitia virtutis indicia.
illa futura felicitate sanctorum, sic auferre ac per-
dere, ul quascumque earum
tamen indecora excrementa
faciunt, etsi naturalia^ CAPUT XX. — Quodin resurrectionemorluorum nci-
substanliae corporalis, tura corporum quibuslibet
modis dissipatorum in
nulla ejus diminutione tollantur?
integrum undecumque revocanda sic.
2. Ac per hoc non est macris pinguibusve metuen-
dum, ne ibi etiam lales sint, quales, si possent,
nec hic esse voluissenl. Omnis enim corporis pul- i. Absit aulem ut aJ resuscitanda corpora vitae-
chritudo est partium congruentia cum quadam (fue reddenda non possit omnipotentia Greatoris

coloris Buavitate. Ubi auleni non est partiura con- omniarevocare, quae velbestiae, velignis absumpsit,
gruentia, aut ideo quid ofTendit, quia pravuui esl ', vel in pulveremcineremve collapsura, vel in humo-
aulideoquia parum, autideoquia nimium. Proinde rem solutum, vel in auras est exhalatum. Absit ut

nulla erit deformitas, quam facit incongruentia sinus ullus secretumque natur^ ila recipiat aliquid
partium,ubi et quae prava sunt corrigenlur :elquod subtractum sonsibus nostris, ut omniura Greatoris
minus estquara decet, unde Creator novit, inde sup- aullateat cognitionem,autefrugiat poteslatem.Deum
certe volens, sicut poteral, definire Cicero tantus
plebitur ; et quod plus est quam decel, materiae
servata integritate, detrahetur. Coloris porro sua- aucior ipsorum, Mens quxdam, inquit, est soluta et
libera, secreta ab omni concretione mortali, omnia
vitas quanta erit, ubi justi fulgebunt sicut sol in
sentiens et movens, ipsaque prxdita motu sempiterno
regno Patris sui {Matth. xiii, 43) ? Quae ciarilas in
Christi corpore, cura resurrexit, ab oculis discipu- [Tuscul. lib. 1, cap. 27). Hoc autem reperil in doc-

lorum potius abscondita fuisse, quam defuisse cre- Irinis magnorum philosophorura. Ul igitur secun-

denda est. Non enim eain ferret huinanus atque dum ipsos loquar, quomodo aliquid vel latet om-
infirmus aspectus, quando ille a suis ita deberet nia sentientem, vel irrevocabiliter fugil omnia mo-
attendi, ul posset agnosci. Quo pertinuit etiara,ut
ventem ?

contrectantibus ostenderet suorura vulnerum cica- 2. Unde

jara eliam quaestio illa solvenda est, quae

trices ut etiara cibura poturaque suraeret, non videtur caeteris ubi quaeritur, cura caro
difficilior :
;

alimentorum indigentia, sed ea qua et hoc poteral raortui horainis etiam alteriusfit viventis caro, cui

potestate. Cura autera aliquid non videtur, quam- potius eorura in resurrectione reddatur. Si enim
vis adsit, a quibus alia, quae pariler adsunl, viden- quispiam confectus fame atque compulsus vescatur
tur, sicut illam claritalem dicimus adfuisse non
cadaveribus horainum, quod malum aliquoties ac-
visam, aquibus alia videbantur, iopaafa graece di- cidisse, et vetus testatur historia, et nostrorum
cilur quod nostri inlerpretes latine dicere non
:
temporum infeliciaexperimentadocuerunt(t) ;num
valentes, in libro Geneseos caecitatem interpretati quisquara veridica ratione contendet, lotum diges-
sunt. Hancenim passi sunt Sodomitae, quando quae-
rebant ostium justi viri, nec poterantinvenire {Gen.

(a) Conf. Quaest. in Gen. quaest. 43.

[b) Indicat fortasse diram illam famem, quae Ro-
1 Vox, omnts, abest a manuscriptis et ab editis Vind. manos oppressit, dum obsiderentur ab Alarico
Am. (anno Ghristi 409), de qua Sozomenus in Historia
* Omnes Mss., cuique. ecclesiastica, lib. 9, cap. 8 et: Hieronyraus, Epi-
3 Sic Ms3. At editi, parilitati. stola 16, ad Principiam virginem « :Ad nefandos
* Sola editio Lov., universa. « cibos erupit esurientium rabies, et sua invicem
^ Sic aliquot Mss. At editi, loco, pravum, habent, « membra laniarunt, dum mater non parcit la-
paryum praeterquam quod ex
: iilis duo, Er. et Lov. « clanti infanti, et suo recipit utero, qu«m paulo
omittunt, aut ideo quia parum. « ante effuderat. » Coqoaeus.
783 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 784
tum fuisse perimos meaius, nihil inde in ejns car- tolus Non potui vobis loqui quasi spiritualibu<;, sed
:

nem mulalum atque conversum, oum ipsa macies qunsi carnaUbns{lCor. \u, 1). Et homo spiriiualis
qua? fuit et non est, safis intiicef iiujb illis escis de- sic in bac vita dicitur, ut lamen corpore adhuc car-
tnmenta suppleta siiit ? Jam
ilaque aliqua paiilo nalis videat aliam legem in membris suis re-
sit, ct

anle prsemisi, quae ad istum quoque nodum solven- pugnantem legi mentis suae {Hom. vii, 23) eril au- :

dum valere debebunt. Quidquid enim carnium ex- tein eliam corpore spiritualis, cum. eadem caro sic
hausit fames, utique in auras est exhahvtum unde : resurroxcrit, ut fiat quod scriptum cst, Semiiia-
diximus omnipolentem Deum posse revocare quod tur corpus animale, rcsurgel rorpus spiriiuale {l Cor.
fugit. Reddelur ergo caro iiia homini, in qiio esse XV, 42). Quae quam magna spiritualis
sit autem, et
caro humanaprimitus coepit. Ab illo quippe altero corporis gralia, quoniam nondum venit in experi-
tanquam mutuo sumpta depuianda est quae sicut : mcntum, vereor ne temerarium sit omne quod de
aes alienum, ei redhibenda est, unde sumpta esl- illa profertur eloquium. Verumtaraen quia spei
Sua vero illi, quem fames exinanierat, ab eo qui noslrae gauJium propter laudem non esl tacen-
Dei
potest eliam exhtilala revocare, reddetur. Quamvis dum, et de intimis ardenlis sancti amoris meduliis
etsi omnibus perisset raodis, nec ullaejus materies dictum esl, Domine, dilf^xidecoremdomus tticX {Psal.
in ullis natura) latebris remansissel, unde vellet, XXV, 8j de donis ejus quae in hac ffirumnosissima
:

eam repararetOmnipotens. Sed propter senlentiam vita bonis malisque largitur, ipso adjuvanle, con-
Veritalis, qua dictum est, Capillus eapilis veslri non jiciamus, ut possumus, quantum sit illud, quod
peribit; absurdum est ut putemus, cura capillus nondum experli, utique digne eloqui non valemus.
hominis perire non possit, tantas carnes famc de- Omitto enim quando fecit hominem rectum omilto ;

pastas atque consumptas perire potuisse. vitam iHam duorum conjugum in paradisifecundi-
3. Quibus omnibus pro nostro modulo conside- tate felicem, quoniam * tam brevis fuit, ut ad na-
ratis alque tractatis, hsec summa conficilur, ut in scentium scnsum nec ipsa pervenerit in hac quara :

resurrectione carnis in a;ternum eas mensurasha- novimus, in qua adliuc sumus, cujus tentaliones,
beat corporum magnitudo, quas habebat perficien- imo quam totam tentationcm, quamdiu in ea sumus,
dae sive perfeclae cujus>iue indila corpori ralioju- quaiitumlibet proliciamus, pcrpeti non desinimus,
meml)rorum quoque omnium modulis
ventutis, in quae sint indicia ciroa genus humanum bonitatis
congruo decore servalo. Quod decus ut servetur, si Dei, quis poterit cxplicare ?
aliquid demptuin fuerit indecenti alicui granditati
in parte aliqua conslitulaj, quod per totum spar- CAPUT XXir. — Demiseriis ac malis, quihus /iuma-
gatur, ut neque id percat, et congruentia parlium num genus meriloprimge prxvaricalwnis obnoorium
ubique teneatur, non est absurdum, ul aliquid inde esl, et a quibusnemo nisi per Chrisli graliam libC'
etiam stalurae corporis addi posse credamus cum ; ralur.
omnibus partibus, ut decorera custodiant, id dis-
tribuitur, quod si enormilor in una esset, ulique 1. Nam quod ad primam originem pertinet, om-
non deceret. Aut si conlenditur in ea quemque nem inortalium progeniem fuisse damnatam, haec
ipsa vita,si vita dicenda est, tot ct lantis inaiis
staluracorporisresurrecturnm esse, in qua delunc-
lus est, non pugnaciter resistendum cst tantura
;
plena testatur. Quid enim alind indicat horrenda
absit omnis deformitas, omnis infirmitas, omnis quajdam profundiiasignoranliae, ex quaomniserror
tarditas,omnisquecorruptio,et si quid aliud illud non existit, omnes lilios Adam teocbroso quodam
qui
decetregnum, in quo resurrectionis et promissio- sinu suscipit, ut homo ab illo liberari sine labore,
dolore, timore non possil? Quid amor ipsc tot re-
nis fiiii aequales erunt Angelis Dei, si non corpore,
non aetate, certe felicilate. rum vanarunn atque noxiarum, et ex hoc mordaces
curae, perturbaliones, mcpiores, formidinep, insana

CAPUT XXI. —De novilate corporis spirilualis, in paudia, discordia;, lite?, bella, insidia;, iracundiae,

quam sanclorum caro mulabilur. inimicitia?, fallacia adulalio, fraup, furtum, rapina,
ptrlidia, supcrbia, anibitio, invidentia, homicidia,
Restiluclur ergo etquidquid de corporibus vivis, parricidia, crudelitas, saevitia. ncijuilia, liixuria,
vel post mortem decrtdaveril)U3 periif,el siriiiil cum pelulantia, impudentiu, impudicitia, foruicaliones,
eo ijuod in scpulcris remansit, in spiritualis cor- ailultcria, ince^^ta, et conlra naturara uiriusque
poris novitttlcm ex aniinalis rorporis vetustate Ecxus stupra atque immunditia», qiinslurpeest
tot
mutalum re>urgpt, incornipiione aique iinniortali- etinmdicere, sacrilegia, h.Treses, blasphemia;, pcr-
tate vestitum. Sed etsi vol casu aliquo gravi vel juria.oppressionesinnocenlium.calumniap, circum-
inimiconim immanitate totum penitus conteratur vcnliones, praBvaricationps, lalsa testimonia, ininua
in pulverem, atquein auras vel iu uquas disperfum judicia, violentias, latrocinia, et quiiquid talium
quantum fieri potest, nusquam esse sinalur omni- malorum in mentem non venit, et tamen dc vila
no, nullo modo ?ubtrahi potfrit omnipolentia Cre- islahominura non recedit ? Veruin ha;c homiiium
aioris,3ed capiilus in eo CHpilia non peribit.Erit erf^o sunl maiorum, ab illa tumen erroris et perversi
spirilui subdiia caro spiriiualis, sed tamen caro, amoris railice venientia.rum qua omnis filius Adam
non spirilus sicutcarni subditus luitspirilus ipsc
: naariiur. Nam quis ignora! cum quanta ignoranlia
cariiiili>, scil tunieu spinlus, non caro. Cuju? rei verilatis, qua) jam in infanlibus raanilesta esi et ;

hahemus expeiiinenlura delonni-

in noslrae poenae
lale. Non enim secunrium c^rnem, sed utique se-
cundum spiriium c.irnales cranl, quibua ait Apos- 1 Sic Mss. At editi, quando.
785 LinhR VIGESIMUS SECMNDUS. 78G

cum qunnla al)iin(l;inlia van/n ciipiditaliH, (]n,T in qupin forlo altaminnvcril, cnnla^ione poHlifitra ita

puciifl iiicipil uppiirc.ro, homn vciiiaL iii hano viluin, ralMo.suiii, ul n paroiililuia, coiijugc, (iliis, pe.jus

ila ut si dimilialur vivoie ul vclit, et lucpre quid- omni bostiu rormidclur? yuiB mala paliuntijr navi-
quid vclil, in hirc raciiiora ol (lagilia qinu coiiimo- giiiilcH? (|iiai, lerrona itin<!ra griiiiicnloH ? Quis am-
inoravi, fil (iiiin coiiuiHMiioraro noii poLiii, vol ciiiic- biilul ubiciiiiKjiio iion inopiiiaiiH nubjucens cuBibus?
in vel multa pcrvoniat? De foro (|uiduiii rudionH domum saiiia pedibus suia,
2. Scd divin giihornationo non omni modo do-
i cociiiil, podoiii frogit, ct ox illo vulncro (iiiivit hanc

serente dainiiatos, ct Deo non conhnonto in ira viluin. Qiiid vidotiir Hodcnlo socuriuH ? Uo sclla in
sua miseraliones suas {l*saL lxxvi, 10), in ipsia qua sodobal cecidit Ihiii sacerdos, et mortuus est
sensibua gencris Inimuni prohibitio el crudilio (I l\(Ui. IV, IH). Agricol.n, irno vero omnea hominos

oontra istus, cum quibus nancimur, tcnoliras vigi- quot et quanlos a cujIo et torra, vel a perniciosis
lant, et contru hos impetus opponuntur', plenao animalibus casus metuunl aj^trorum fruclihua? So-
lamcn etiam ips.Tc labornrn ct dolorum. Qiiid cnim lent lamen de irumentis tand(>m colleclis ct recon-
sibi volunt multimod.» rormidinos, quae cohibendis dilis esso securi. Sed quiliusdam, (juod novimus,
parvulorum vanilatibus adhibentur? (|uid pacda- provcntum optimum frumoptorum fluvius iiiipro*
gogi, quid inagistri, quid rcrula3, quid lora, qiiid visus, fugicntibus hominibus, de horreis ejenit at-
virga3, quid disciplina ilia qua Scriptura sancla que abstulit. Contra millelorrnes daemonuin incur-
dicit dilecti filii iatera esse lundenda, ne crescat 3US, quis innocentia suu fidit? quandoquidem ne
indomilus, domarique jam durus aut vi.x possit, quis etiam parvulos
lideret, baplizatos, quibus
aut forlasse nec possil Eccli. xxx, 12)? Quid agitur ccrle uihil innocenlius, aliquando sic vexant, ut
his pcenis omnibus, nisi ut debellclur imperitia, et in eis maxime Deo sincnte, ista monstretur hujus
prava cupiditas infrcnetur^, cum quibus malis in vitae flenda calaraitas, et alterius desideranda feli-
hoc sasculum venimus ? Quid est enim, quod cum citas. Jam vero de ipso corpore tot exislunt mor-
labore meminimus, sine iabore obliviscimur cum :
borura mala, ul nec libris raedicorura cuncla com-
labore discimus, sine iabore nescimus cum labore ; prehensa sint. In quorum pluribus ac pene orani-
strenui, sine iabore inertes sumus? Nonno hinc bus etiam ipsa adjumenta et medicaraenta tormen-
apparet in quid velut pondere suo proclivis et pro- la sunt, ut homines a pcenarura exitio pcBnali
na sit vitiosa natura,et quanta ope, ut hinc libere- eruantur auxilio. Nonne ad hoc perduxit sitientes
tur, indigeal? Desidia, segnities, pigritia, negligen- homines ardor immanis, uturinam quoque hunr.a-
tia, vitia sunt utique quibus labor fugitur, cum nam veietiam suara liberenl? nonne ad hoc fa-
labor ipse, etiam qui est utilis, p(Bna sit. mes, ut a carnibus hominum abstinere se non
3. Sed praeter pueriles pcenas, sine quibus disci possent, uec inventos homines mortuos, sed
non polest quod majores volunt, qui vix aliquid propter hoc a se occisos, nec quoslibet alienos,
utiliter volunt, quot et quantis pcDenis genus agite- verura etiam filios matres incredibili crudelitate,
tur humaoum, quae non ad malitiam nequitiaraque quam rabida esuries faciebat, absuraerent? Ipse
iniquorum, sed ad conditionem pertinent mise- poslremo soranus, qui proprie quietis nomen ac-
riamque communem, quis ullo sermone digerit, cepit, quis verbis explicet saepe somniorum visis
quis ulla cogilatiane comprehendit ? Quantus est quam sit inquietus et quam magnis, licet falsa-
;

metus, quanta calamitas ab orbitatibus atque luc- rura rerum, terroribus, quas ita exhibet, et quo-
tu, a damnis et damnationibus, a deceptionibus et damiiiodo exprimit, ut a veris eas discernere ne-
mendaciis hominum, a suspicionibus falsis, ab queamus, animam miserara sensusque perlurbet?
omnibus violentis facinoribus et sceleribus alienis ? Quafalsitate visorum etiam vigilantes in quibus-
quandoquidem ab eis et depraedalio, et captivitas, dam morbis et venenis miserabilius agitauiur*:
etvincula, el carceres, et exsilia, et cruciatus, et quamvis multimoda varietale faliaciae homines
arapulatio membrorum, et privatio sensuura, et cliam sanos nialigni daemones nonnunquam deci-
oppressio corporis ad obscenam libidinera oppri- piant talibus visis, ut, etiamsi eos per haec ad sua
mentis explendara, et alia multa horrenda sappe traducere non potuerint, sensus tamen eorum solo
contingunt. Quid ab innumeris casibus qui ^ forin- appetitu qualilercumque persuadendae falsitatis
secus corpori formidanlur, aestibus et frigoribus, illulanl.
tempestatibus, irabribus, alluvionibus, coruscalio- 4. Ab hujus tara miserae quasi quibusdam infe-
ne,tonitru, grandine, fulraine, motibus hiatibus- ris vitae, non liberat nipi gratia Salvaloris Christi,

quc terrarura, oppressionibus ruinarum, ab oifen- Dei ac Domini noslri. Hoc enim nomen est ipse
sione^et pavore vel ptiara malitia juraentorum, Jesus ; interpretalur quippe S-ilvator: maxime ne
atot venenis frulicum, aquarum, aurarum, bestia- post hancraiserior ac sempiterna suscipiat, non
rum, a ferariira vel tantummodo molestia vel eliara vita, sed mors. Nam in ista quamvis sinl per sanc-
mortiferis morsibus, a rabie quae contingil ex ta ac sanctos curalionum magna solalia; tamen
rabido cane, ut etiam blanda et amica sno domino ideo non seraper eliara ipsa beneficia tribuuntur
bes^tia nonnunquam vehementius et amiirius quam pelentibus, ne propler hoc religio quaeratur, quae
leones draconesque inetuatur, faciatque homiuem, propter aliam inagis vitara, ubi mala non erunl
omnino uHa, quaerenda est et ad hoc meiiores
:

quosque in his raalis adjuval gratia, ut quanto

fideliore, tanto forliore corde lolerentur. Ad quara
1 NonnulU Mss.. apponuntur.
2 Sic Mas. At editi, refrenetur.
» Probae notae Mss ,
quae. 1 Sola editio Lov., morbis et venenis mirabilius
* Mss., ab offensionibus. agitentur.
787 DE CIVITATE DET, S. AUGUSTTNI
rem eliam philosophiam prodesse dicunt docti pugnemus, vel etiam vitia superemus et subjuge-
hujus saeculi, quibusdam paucis, ait
quam dii mus, quamdiu sumus in hoc corpore, nobis deesse
Tullius, veram dederunt (a). Nec hominibus, in- non posse unde dicamus Deo, Dimille nobis debita
quit, ab his autdalum est donum majus, aul po- nostra {Maltli. vi, 12). In ilio aulem regno ubi sem-
tuit uilum dari usque adeo
: ct ipsi, contra quos per cum
corporibus immortalibus erimus, nec
agiinus, quoquo modo compulsi sunt in habenda, praelia nobis erunt ulla, ncc debita quae nusquam ;

non quacumque, sed vera philosophia divinam et nunquam essenl, si natura nostra, sicut recta
gratiam confiteri. Porro si paucis divinitus datum creata est, permaneret. Ac pcr hoc etiam noster
contra miserias hujus vitae
est veraj philosophia; iste conflictus, in quo periclitamur, et de quo nos
unicum auxilium, salis et hinc apparet humanum victoria novissimacupimus liberari, ad vitae hujiis
genus ad luendas miseriarum poonas esse damna- mala pertinel, quam lot tantorumque testimonio
lum. Sicut autem hoc, ut fatentur, nullum divi- malorum probamus ' esse damnatam.
Dum majus est donum, sic a nuilo deo dari cre-
dendum est, nisi ab iilo, quo et ipsi qui multos CAPUT XXIV. —
De bonis quibus eliam hanc vitam
deos coluDt, nullum dicunt esse majorcm. damnationi obnoxium Creator implevit.

CAPUT XXIII. — De hix quae, prxler illa mala quse 1. Jam nunc considerandura est, hanc ipsam
bonis malisque communia sunl, ad justorum Uibo- miseriam generis humani,in qua laudatur justitia
rem specialiter pertinent.
punienlis,qualibus etquam multis impleveril bonis
ejusdem bonitas, cuncta quae creavit administran-
autem mala hujus vitae bonis malis-
Praeler ha;c tis. Primum benedictionem illam quam protulerat
que communia, liabent in ea justi etiam proprios ante peccatum, dicens, Crescite, el muUiplicamini,
quosdam labores suos, quibus adversus vitia mili- et replete terram {Gen. i, 28), nec post peccatum
tant, et in talium praeliorum tentationibus pericu- voluit inhibere mansitque in stirpe damnata donala
lisque versantur. Aliquando enim concitatius, ali- fecunditas nec illam vim mirabilem serainum,imo
;
I
quando remissius, non tamen desinit caro concu- eliam mirabiliorem qua efficiuntur et semina, in-
piscere adversus spiritum, et spiritus adversus ditam corporibus humanis et quodammodo ictex-
carnem, ut non ea quae volumus faciamus {Galal. tam, peccaii vitium potuit auferre, quo nobis im-
V, 17), omnem malam concupiscentiam consumen- pacta est etiam necessitas mortis sed utrumque :

do ; sed eam nobis, quantum divinitus adjuti pos- simul curril islo quasi fluvio atque lorrente generis
sumus, non consentiendo subdamus, vigiliis
ei humani; malum quod a parente trahitur, et bo-
continuis excubanles, ne opinio veri similis fallat, num quod a creante tribuitur. In originali malo
ne decipial scrmo versulus, ne se tenebrae alicu- deo sunt, peccalum atque supplicium in originali :

jus erroris offundant, ne quod bonum est malum, bono alia duo, propagatio et conformatio. Sed
aut quod malum est bonum esse credatur, ne ab quantum ad praesenlem pertinet intentionem nos- -

his quae agenda sunt metus revocet, ne in ea quae tram, de malis, quorum unum de nostra venil au- ^
agenda non sunt cupido praecipilet, ne super dacia, id est peccatum, allerum de judicio Dei, id
iracundiam sol occidat (B/.'/ie5. iv, 26), ne inimicitiae est supplicium, jam satis diximus. Nunc de bonis
provocent ad retributionem mali pro maIo,nc absor- Dei, quae ipsi quoque vitiatae daranataeque naturae
beat in honeata vel immoderata tristilia, ne imper- contulit, sive usque nunc conferl, dicere institui.
tiendorum beneficiorum ingerat mens ingrata lor- Neque eoim damnando aut tctum abslulit quod
porem, ne maledicis rumoribus bona conscientia dedcrat, alioquin nec essel oranino aut eam re- ;

fatigetur, ne temeraria de alio suspicio nos noslra movit a sua potestate, etiam cum diabolo pojoali-
decipiat,ne aliena de nobis falsa nos frangat.ne reg- ter subdidit, cum nec ipsum diabolum a suo alie-
net peccatum in nostro mortali corporc ad obedien- naverit imperio quandoquidem ut ipsius quoque
;

dum desideriis ejus, ne membra noslra exhibean- diaboli natura subsistat, ille facit qui summe est,
tur iniquitalis arma peccato {Rom. vi, i2, 13), ne et fucit esse quidquid aliquo modo est.
oculus sequalur concupiscentiam, ne vindicandi 2. Duorura igitur illorum, quae dixiraus bona
cupidilas vincat, ne ineo quod male delectat, vel etiam in naturam peccalo vitiatam supplicioque
visio vel cogilalio remoretur, ne improbum aut damnalom de bonitatis ejus quodam veluti fonte
indecens verbum libenter audiatur, ne fiat quod manare, propagationcm in primis mundi operibus
non licet, eliamsi libet, ne in hoc bello iaborum benedictione largitus est, a quibus operibus die
periculorumqae plenissimo vel de viril)U9 nostris soptimo requicvit. Conformatio vero in illo ejusesl
speretur facienda victoria, vel viribus nostris facla opere, quo usque nunc opcratur {Joan. vi, 17).
tribiiatur, sed ejus gratia>, de quo ail Apostolus: Efficacem quippe polenliam suam si * rebus sub-
Graiias aulem Deo, qui dal nobii victoriam per trahal, nec progredi polerunt el suis dimensis
Dominum nostrum Jesum Chrislum (I Cor. xv, .57;. motibus peragere tempora, nec prorsus in eo quod
Qui el alio loco, In his, inquit, omnibus supervin- creatae sunl aliquatenus permanebunt. Sic ergo
eum qni dilexit nos {Rom. viii, 37). Scia-
cimus per creavit homincm Deus, ut illi adderet fertilitatera
mus tamen quanlalibet virtute praeliandi vitiis re- quaindam, qua homines alios propagaret, conge-
nernns cis ipsam otiam propagandi possibililatem,
non nccessilttem, quibus tamen voluil hominibus
(a) Ubi hoc ad vorbum dicat Gicero, non sat
mcmini Senlenlia similis esl in libro quinto do
Finibus bonorum et malorum, cap. 21 Praeclare :

onim Plato Bealnm rni otiam « in senccluto con-

:
I
Sir M?8. Editi nntem, prohavimus.
« tigerit, ut sapicntiam verasquo opiniones assequi '^
Lov , si jatn. Abest,fam, ab editis aliis et
« pOSSit. » LVD. VlVBB. Mss.
 :

789 LinHIl VKIKPIMUS SKCdNDUS. 790

abstulil ciim Di^ua, ol Hlrriln-* fiinnmt : unn tiitncn mcnliH ut(|iio rutionis in his otiam robiiH (jnaH 8U-
genori luiinuno uhsLulil aonuil dnlani priniiH (ino- liorniias, iiiKi (;t iioriciilosuH pornloioHiiH'|uc uppotil,

bu8 conjnf^ibus gonorundi '. II.to

bonodiclionom quuMtum boniitn * halioal in nudiru, nndo IhIu pu-
ergo propugiitio (niiunvis pfccuto ubliilu non fiiorit, tnil vol iiiV(!niro, vol (llHCoro, vol oxorcoro, tostntur?
non tuinon otium i|)au tulis oat, iiuulia fnisHot, ai Voslimonlorum aididoiorum ad ojicru qunm rnira-
cl

ncmo poccasaot. Ex qiio eniin homo in honoro po- biiiu,(|uum stupondu, induatria huinanu porvcne-
situa, po9teu(inum dcliiiuil, compuruliiH ost pccori- rit i|ii() in u^Ticnlluru, (|nn in nuvigutiono
; profo-
bus (l^siU. XLViit, 13), sitnilitcr f^onorut : non in oo corit; qua! in fubricuti(/no quoruiiKjuc vusorum, vel
tanicn penitus oxstincta est qumdam volulacintilla etium stutuarum ot picturarum varictalocxcogitave-
rationis, inqnu factus ost ad imagincm Dci. Iluic ritct iniploverit,qum in thcutris miruhilia spoctanti-
aulcin propagalioni ai conformatio non adhiborolur, bu8 *,uii(lientil)us incredibiliafiicicndu otcxhibcnda
nec ip3a in 3ui gencrisn forma? modosque procodo- molita sit in capinndia, occidcndis, domandia ir-
;

ret. Si enim non conciibnissenl hoininos, et nihilo rationalibus animuntibus qun3 et quanta repernrit
minus Dcus veliet implere terras hominibus quo- ;
advcrsus ipsos homines tot gnnera vcnonoruin, tol
modo creavit unum sinc commixtionc maris et fe- amorum, lot tnachinamentorum, et pro salute mor-

mina5, sic posset omnes concumbentes vero nisi

: talituonda atque roparanda quot medicamenla at-
illo creanto gcnerantes csse non possunt. Sicut que adjumnnta cornprehenderil pro voluptute fau- :

ergo ait Apostolus de institutione spiriluali, qua cium quot condimenta et gulae irritamenla ^ repe-
homo ad pietatem jusliliamque formatur, Neque rerit ad indicandas et suadendas cogitatioues,
:

qui plantat est aliquid, neqiic qui rigat : sed qui in- quam multitudinnm varietatemquc signorura, ubi
crcmentum dat Deus (I Cor. iii, 7), ita etiam hic dici praecipuum locum vcrba et litterae lenenl ad de- ;

potest, Nec qm concumbit, nec qui seminat, est lectandos animos, quos elocutionis ornatus, quam
aliquid sed qui format' Deus. Nec mater qniB
; diversorum carminum copiam ad mulcendas au- ;

conceplum portat, et parlnm nutrit, est aliquid ;

res, quot organa tnusica, quos cantilence modos ex-
sed qui incrementum dat Deus. Ipse^ namque cogitaveritquantam periliam dimensionum alquo
:

operatione, qua nuno usque operatur, facit ul nu- numerorum, mealusque et ordines siderum quanta
meros suos explicent semina, et a quibusdam la- sagacitate comprehenderit quam multa rerura :

tenlibus atque invisibilibus involucris in formas mundanarum cognilione se impleverit, quis possit
visibileshujus qiiod aspicimus decoris evolvant. eloqui, maxime si velimus non acervatim cuncta
Ipse incorpoream corporeamque naluram, illam congerere, sed in singulis immorari ? In ipsis po-
praepositam, istam subjectam, miris modis copu- strerao erroribus et falsitatibus defendendis, quam
lans et connectens, animantem facit. Quod opus magna claruerint ingenia philosophorutn atque hoe-
ejus tam magnum et mirabile est, ut non solum reticorum,quis aestimare sufflciat ?Loquimur enim
in homine.quod est animal rationale, et ex hoc nunc de natura mentis huraan,Te,qua istavita mor-
cunctis animantibus excellentius atque
terrenis talis ornatur, non de fide atque ilinere veritatis,
minulissima muscula
pra^slanlius, sed in qualibet quailla immortalis acquiritur. Hujus tantae naturae
bene consideranti stuporem mentis ingerat, lau- conditor cum sit utique Deus verus et suraraus,
demque pariat Crealoris. ipso cuncta quae fecit administranteet summam po-
3. Ipse itaque animae humanee mentem dedit, testatem summamque habente justitiam, nunquam
ubi ratio et inielligentia in infante sopila esl quo- profecto in has miserias decidisset, atque ex his,
damruodo, quasi nulla sit, excilanda scilicet atque praeter eos solos qui liberabuntur, in aeternas esset
exserenda * aetalis accessu, qua sit scientiae capax itura *, nisi nimis grande peccatura in homine
atque doctrince, et habilis perceptioni veritatis et priino, de quo casteri exorti sunt, praecessisset.
araoris boni qua capacitate hauriat sapientiam
: 4. Jam vero in ipso corpore, quamvis nobis sit
virtutibusque sit praedita, quibus prudenter, for- cum belluis mortalitate commune, multisque ea-
titer, lemperanter, etjuste, adversus errores et cse- rum reperiatur infirmius, quanta Dei bonitas,
tera ingenerata vitia dimicet, eaque nullius rei de- quanta providentia tanti Creatoris apparet ? Nonne
aiderio nisi boni illius summi atque iramutabilis ita sunt in eo loca sensuum et coilera membra dis-
vincat. Quod elsi non faciat, ipsa talium bonorum posita, speciesque ipsa ac figura et stalura totius
capaciias in natura rationali divinitus inslituta corporis iia modificata, ut ad minislerium animae
quantum sit boni, quam mirabile opus Omnipo- rationalis se indicel faclum ? Non enim ut anima-
tentis, quis competenter effatur, aut co^Mtat ? Prae- lia rationis expertia prona esse videmus interrara,

ter enim artes bene vivendi et ad immortalem per- ita creatus est horao : sed erecta in coelura corpo-
veniendi felicitatem, quae virtutes vocantur, et sola ris forma admonet eum quae sursum sunt sapere
Dei gralia, quae in Christo est, filiis promissionis {a\. Porro mira mobilitas, quae linguae ac manibus
regnique donantur, nonne humanoingenio tot tan-
taeque artes sunt invenlae el exercitae, parlim ne-
ceasarifle, partim volupiariae ^, ut lara excellens vis

* In sola editioneliov., quantum bonorum habeat in

1Nonnulli probae notae Mss., benedictione ge- natura.
nerali. 2 Aliquot Mss., exspcctantibus.
2 Sola editio Lov., informat. Sic Mss. Editi vero, incitamenta.
3

3 Aliquot Mss., ipsa. * Er. et Lov. hic addunt, poenas

;
pro quo subaudien-
* Sic plures Mss Editi vero, exercenda. dum, miserias.
» Nonmilli Mss., voluntariae. —
Sic etiam codd. [a) Conf, lib, 1 de Gen. cont. Manich., n. 28.
2051 et 253. M.
791 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTIXI 792
attributa est, ad loquendum et scribendum apta formicularum et apicularum operastupemus, quam
atque conveniens, el ad o[)era arlium plurunanim imrnensa corpora balaenarum ') in ipsius quoiiue
;

oUicioruinque coiiiplend.t, nonne satia uslendit, maris lam grandi speclaculo, cum sese divers s co-
quaii animae ut serviret lalesit corpns adjurictum ? loribus induit velut vesiibus, et aliquando viride,
Quanquam et detractis necessitatibus operanili, alqne hoc niultis niodis, aliquando pur()ureurn, ali-
ila ornnium parlium congruentia iiumerdsa sii, el quando cicruleum esl. Qu<im porro delectJibiliier
pulchra sibi parilitate respondeal, ut nescias ulrum spectatur etiira quandocumque turbatur, et fit
in eo coiidendo major sit uliiilalis habila raiio, inde major suuvitas, quia sie demulcel intuentem,
quam decoris. Cerie enirn nihil creatum videmus utnon jactet et qualiat navigantem ?~Ouid ciborum
in corpore utilitHlis causa, quod non habeat etiam usquequaque copia contra lamem ? quid saporum
decons locum. Plus aulem nobis id appareret, si diversilascontra fastidium, naturae difTusadiviliis*,
nuraeros mensurarum, quil)us inlcr se cuncta con- non coquorum artc ac lubore quaesita ? Quanta in
nexa sunt et coaplata, nossemus quos forsitan : tam multis rebus tuendaj ac recuperandae ' salulis
data opera in his qna; foris emincnt, humana pos- auxilia? Quam grata vicissiludo diei alternantis et
sel vestigare ' solertia quaj vero tecta sunt, atque
;
noctis ? Aurarum quam blauda temperies? In fru-
a noslris roinota conspectibus, sicuti esttantaper- ticibus el pecoribus indumentorum conficiendo-
plexitas venarum atque nervorumviscerum, se- et rum quanla maleries ? Omnia commemorare quis
creta vitalium, invenire Quia etsi
nulius potest. possit ? H*c autem sola, quaj a me velut in quem-
medicorum diiigentia nonnnlla crudelis, quos ana- dam aggerem sunt coarctala, si vellem velut col-
tomicos appellant, laniavit corpora mortuorum, ligata involucra solvere alque discutere, quanta
sive eliam inter manus secantis perscrulantisque mihi mora esset in singulis, quibus plurima conti-
morientium, atque in carnibus humanis satis in- nentur ? Et hiec omnia miserorum sunt damnato-
humane abdita cuncla rimata est, ut quid, et quo- rumque solatia, non praemia beatorum. Quae igitur
modo, quibus iocis curandum esset addisceret nu- ; illa sunl, si lot ac talia et lanta sunt ista ? Quid
meros lamen de quibus loquor, quibus coaptatio, dabit eis quos prajdeslinavit ad vitam, qui haec de-
quae apfxovta graece dicitur, tanquam cujusdara or- dit etiam eis quos praedestinavil ad mortem ? quae
gani, extrinsecus atque intrinsecus tolius corporis bona in illa hcata vita faciet ejs sumcre, pro qui-
constat, quid dicarn, nemo vaiuit invenire, quos bus in hac misera unigenitura Filium suum voluil
**

nemo ausus esl quaerere ? Qui si noti esse potuis- usque ad mortem niala tanta preferre ? Undo apos-
sent, in inlerioribus quoque visceribus, quae nul- tolus de ipsis in illud regnum praedeslinatis lo-
lum oslendant decus, ila delectarel pulchriludo ra- quens, Qui pro/irio, inquit, Filio non pepercit, sed
tionis, utorani formae apparenti quae oculis placet, pro nobis omnibus Iradidit eum, quomodo non cl rum
ipsius raentis, quae oculis ulitur, praeferretur arbi- illo omnianobis donabil ^ {Hom. viii, 32). Cum haec
trio. Sunt vero quaedam ita posila in corpore, ut promissio coinplebilur, quid erimus ? quales eri-
tantummodo decorera habeant, ncn et usura sicul : mus?Quocbona in illo rcgno acceplun sumus,
habet pectus virile mamillas, sicut facies barbam, quandoquidem Christo moriente pro nobis tale
quara non esse muniinenlo, sed virili ornamenlo, jam pignus accepimus ? Qualis erit spirllus horni-
indicant purae facies feminarum, quas utique in- nis, nullum omnino habens vitium, nec sub quo
firmiores rauniri tutius conveniret. Si ergo nullum jaceat, nec cui cedat, nec contra quod saltem lau-
membrum est, in his quidem conspicuis (unde ara- dabilitor pacatissima virlute perfectus ?
diroicet,
bigit nemo), quod ita sit alicui operi accommoda- rierum ibi omnium quanta, quam speciosa, quam
tum, ut non etiam sit decorum sunt autem non- ; cerla scientia, sine errore aliquo vel labore, ubi
nulia, quorum solum decus, et nullus est usus : Dei sapientia de ipso suo fonte potabitur, cum
pulo facile intelligi in conditione corporis dignita- summa felicitate, sine ulla difficuUate ? Quale
lem necessitati fuisse praelatam. Transilura est erit corpus, quod omni modo spiritui sulidilum,
quippe necessitas, tempusque venturum quando et 00 sufficienter vivilicaium, nullis alimoniis in-
8ola invicem pulchritudine sine ulla libidine per- digobit ? Non enim animale, sed spirituale erii,
fruamur quod maxime ad laudem referendum est
:
habens quideui carnis, sed sine ulla carnali corru-
Conditoris, cui dicilur in Psalmo, Confessionem el ptione substantiam.
decorem iniuisLi {l'sat. ciii, 1).
5. Jam caelera pulchritudo et utililas creaturaj, CAPUT XXV. —
De pervicacia quorumdam, quire-
qua; homini, liret in istos labores niiscriasquc pro- surrectionem carnis, quam, sicul prxdictum est,
jecto atque damnato, f.peclanda alquc sumendadi- totus mundus credit, impugnanl.
vinalargitate concessa ost, quo sermono lorminari
potest ? in coeli et terrae el maris mulliraoda et varia Verum de animi bonis, quibus post hanc vitam
pulchritudine, in ipsius lucis tanta copia tamque
mirabili specip, in sole ac luna
ol sideribus, in opa-
cilatibus nemorum, in coloribus ct odoribus flo- 1Editi, balenarum. At manuscripti. duplicala littera
rum, in divcrsita3lc ac multitudine volucrum gar- l ballenarum. Dicilur a graeco, ballein, juxla UiA., I.
rularum alque piclarum, in multiformi specie tot 12. c. 6
2 Sic Mss. At editi, contva fastidiumnatura, diffttsa
tantorumque anim;intium, quorum illa plus habent diviititu.i.
adiiiirationis, qusc mclis ininimum (plus enim 3 Mss.. ac rccipiendae.
Kditi, i»i hac miseria At Mss., in hao misera :

supple, vita.
6 In editis. doyxavit. At in Mss., donabit, luturi tem-
« liditi, investigare. Meliug Mss.. vestigare. poria, juxta graecum Karisetai.
793 LIBKR VIGKSIMDS SI-GUNDUS, :94

bcalissimns porfruelur, non u noliia (liHHonliunt CAPUT XXVI. —Quomodo Porpkijrii deftnilio, qua
philosKphi nobilos »lo :
'
carniH rc.aurroclionc con- beutis iiuiinis pulnl corpm umnt' luyicitdum, tpsius
lcndunl lianc (|uantiini
; poHHunl negunt. Sod cro- IHiilnnis sciilenlia drstruatnr, (jui dicit suminum

dontoa niolti, nci^^Miilos piiuciasiiiios roli(juoruiit, Dciim diis iiromisia.se, ul nunquain rorponhus
et aii Christuiii, (jui lioo (|U0(l ialia viilotur altaur- exuerentur.
dum, in sua rosurroctiono inonstravit, lldoli corde
conversl sunl, docti ot indocti, sapicnloa mundict Scd l'orphyriu8 ait, iniiuiunl, ut bcala ail anima,
insipionlos. Moc eiiiin crodidit muiidua, (juo^i pr.c- corpua oiiino oss.) fugiendum. Nihil er;?o prodesl
di.xit Deus qiii cliam hoc pra'dixil, quod hanc qiiia iiicorruptibilo dixiiiius futuruiii corpus, si
;

rem tnuiuiua (uorat oredilurus. Noquo oniin IN^Iri aiiim.i lioala noii corpus oinno elfugerit.
erit, nisi

malcliciis cam ^ cuin laudc orodentium lanto anto Scd jain ot liinc in liliro memoruto quuntum opor-
prsenuntiare compulsus est est enim Dous, {a). llle tuit di8pulavil(c«//p. 16, 17J: vorum hic unuin indo

quom (sicul jani nec commemo-

di.\i aliquotios, tantuiiicoiiiniomoralio. Emendotlibros suoa istorum
rare ' me pigoi), confitcnto Porphyrio, aliiue id omniuin iiiagiatcr Pluto, ct dicut eorum doos, ut
oraculis deorum suorum probare cupienle, ipsa beati sint, suu corpora fugiluros, id est, esse mori-
numina perhorrescunt quem sie l.iuduvit, ul
:
luros, quos in cojleslibus corporibusdixit inclusos;
euni et Deum palnim et rcgem vocarot. Absit quibus tainen Deus, a quo facli sunt, quo possent
enim, ut sic intclligenda sint quoe pr^dixit, quo- esse securi, imraortalitatom, id est, iu eisdem cor-
modo volunt hi qui hoc cum mundo non credide- poribus aeternam permansionem, non eorum natu-
runt, quod mundum crediturum es?e priBdixil. ra id habente, ired suo consilio praevulcnle, pro-
Cur enim non polius ita, sicut crediturus tanto misit. Ubi etiain averlil iludquod dicuot, quoniam
ante pr;odictus est mundus, non sicut paucissimi esl irapobsibilis, ideo resurrectionem carnis non
garriunt, qui hoc cum mundo, quod crediturus esso credendam. Apertissime quippe juxta euindem
pra^dictus est, credere noluerunl ? Si enim prople- philosophum, ubi diis a se factis promisit Deus
rea dicuul alio modo esse crendenda, ne, si di.xe- non factus iinniortalitalem, quod impossibile est,
rint vana esse conscripta, injuriam faciant illi Deo, se dixit esse facturum. Sic enim eum loculuni
cui tam inagnum perhibent testimoniuin taniam ;
narrat Plalo : Quoniani eslis orti, inquit, immorla-
prorsus ei vel eliam graviorem faciunt injuriam, si les esse indissolubiles non potestii : non tamen dis-
aliter dicunt esse intelligenda, non sicut mundus solvemini, neque vos ulla mortis fata pcrimenl, ncc
ea credidit, quem crediiurum ipse laudavil, ipse erunl vulentiora, quam consilium meum, quod majus
promisit, ipse complevit. Utrum * enira non potest est vinculum ad perpetuitatem veUram, quam illa
facere ut resurjjat caro, et vivat in a^ternum an ;
quibus estis colligali (a). Si, non solum absurdi, sed
proplereacredendum non est id eum essefacturum» surdi non sunt qui heec audiunt, non utique du-
quia malum est alque indignum Deo {b) ? Sed de bitanl diis faclis, ab illo deo qui eos fecit, secun-
omnipotentia ejus, qua tot et tanla facil incredibi- dum Platonem, quod est impossibiie fuisse pro-
lia, jam muita diximus. Si volunt invenire quod raissum. Qui enim dicit, Vos quidem immorlules
omnipotens non potest, habent prnrsus ego di- : esse non polestis, sed mea voluntate immorlales eri-
cam, Mentiri non potcst. Gredamus ergo quod po- <25; quid aliud dicit, qu^im id quod fieri non po-
test, non credendo quod non potest. Non itaque test, me faciente tainen criiis? ille igitur carnem
credentes quod menliri possit, credant esse factu- incorruptibilem, immortalera, spiritualem ressus-
rum quod se faclurum esse promisit : el sic cre- citabil, qui juxla Plalonem, id quod impossibilo
mundus, quem crediturum esse
dant, sicutcredidit est, se facturum essc promisit. Quid adhuc, quod
quern credilurum esse laudavit, quem
pricdixit, promisit Dcus, quod Deo promitlenti credidit mun-
credilurum esse promisit, quem credidisse jam dus, qui otiam ipse promissus est crediturus, esse
ostendil. Hoc autem malum esse, unde demons- impossibile clamant? Quandoquidem nos Deum,
traat ? Non erit iliic ulia corruptio, quod est cor- qui etiam secundum Platonem facit impogsibiiia,
poris malum. De ordine elementorum jam dispu- id facturura esse clamamus. Non ergo, ut beatae
tavimus, de aliis hoininum conjecturis satis dixi- sint animae, corpus e^t omne fugiendum, scd cor-
mus quanta sit futura in corpore incorruptibili
: pus incorruplibile recipiendum. Et in quo conve-
facilitas motus, de pn^Bsentis bonae valetudinis nientius incorruptibili corpore laetabuntur, quam
temperamento, quae utiquenullo modo illi compa- in quo corruptibili gemuerunt? Sic enim non in
randa est immortalitati, in libro tertio decirno sa- eis erit illa dira cupidilas, quara posuit ex Plalone
tis, ut opinor, ostendimus. Legant superiora operis Virgilius, ubi ait:
hujus, qui vel non legerunl, vel volunt ^ recolere
quod legerunt. Rursus et incipiant in corpora velle reverti.
{jEneid. lib. 6, vers. 751.)

Sic, inquam, cupiditatem revertendi ad corpora

Hic Vind. Am. et Er. addunt, gui
1
; Lov., sed. Neu- non habebunt, cum corpora, in qu.-e reverli cu-
trum habent Mss. piunt, secum habebunt et sic habebunt, ut nun-
;
2 Sola editio Lov., ea.

In Mss., commonere.
3 quam non habeant, nunquam ea prorsus vel
Sic Mss At edili, Cur.
* ad exiguum quam libet tempus ulla raorte depo-
K Editi, veteribus libris dissentientibus, vel no- nant.
lunt.
{a) Supra, lib. 18, cap. 53.
(b) In hanc sententiam disputant Gentiles apud Ter-
tuUianum, inlibrode Resurreclione carnis, cap. 4 sqq.
CoonAiDS. (a) Conf. supra, lib. 13, cap. 16.
 :

795 DE CIVITATE DEl, S. AUGUSTINI 796

CAPUT XXVII. — De contrariis definilionibus Pla- functos, et occurrisse invicem in quodam corapilo,
tonis alque Porphyrii, iri qiiibus si ulerque altcri deinde ad corpora sua jussos fuisse remeare, el
cederet, a verilaie neuler deviaret. constituisse inler se amicos se esse victuros, atque
ita donec postea morerenlur (a). Sed
esse factum,
Singula qusdam dixerunt Piato atque Porphy- isliauctores talem resurrectionem corporis factam
riu8, qu<T si inter se communicare potuissent, facli fuisse narrarunt, quales fuerur.t eorum quos resur-
essent forta?se Christiani. Plalo dixii, sine corpo- rexisse novimus, et huic quidem redditos vitae,
ribus animas in aeternum esse non posse. Ideo sed noD eo modo ut non raorerentur ulterius Mi-
enim etiam snpientium animas post quam-
dixit, rabilius autera quiddam Marcus Varro ponit in
libet longum temnus, lamen ad corpora redituras. libris,quod conscripsit de Gente populi Roraani cu- :

Porphyrius autem dixil, animam purgatissimam, jus pulavi verba psa esse ponenda. Genethliuci qui-
i

cum redierit ad Patrem, ad ha;c mala mundi nun- dam scripserunt, \nqu\t,esse in renascendis hominibus
quam esse redituram. Ac per hoc, quod verum vi quam appellant Tzali^cfvi eziol^/ Grxci:
hanc scripse^
dit Plato, si dedisset Porphyrio, etiam juslorum runl confici in annis numero quadringenlis quadra-
atque eapientinm purgatissimas animas ad humana ginta, ut idem corpus el eadem anima, qux fuerinl
corpora redituras rursus quod verum vidit Por-
;
conjunrla in homine aliquando, eadcm rursus redeant
phyrius, si dedisset Platoni, nuuquam redituras in conjunctionem. Iste Varro quidera, sive illi Ge-
ad miserias corruptibilis corporis aninias sariclas: nethliaci nescio qui (non enim nomina eorum
ul non singuli haec singula, sed ambo et singuli prodiiiil, quorum commemoravit sentenliam), ali-
utrumque dicerenl, puto quod viderent esse jam quid dixerunt, quod iicet falsum sit (cum enira
consequens, ut et redirent animee ad corpora, et semel ad eadera corpora quae gesserunt, aniraae
talia reciperenl corpora, in quibus beate atque im- redierint, nunquara ea postea sunt relicturae) ;
mortaliter viverent. Quoniam secundum Plato- tamea raulla illius impossibilitatis, qua contra
nem, etiam sanctae animas ad humana corpora re- nos isti garriunt, arguracnta convellit, et destruit.
dibunt; secundum Porphyrium, ad mala raundi Qui enira hoc sentiunt, sive senserunt, non eia
hujus sanctae animce non redibunl. Dicat ilaque visum est fieri non posse, ut dilapsa cadavera in
cum Platone Porphyrius, Redibunt ad corpora auras, in pulverem, in cinerem, in huraores, in
dicat Plato cum Porphyrio, Non redibunl ad mala: corpora vescentium bestiarura, vel ipsorura quoque
et ad ea corpora redire consentient, in quibus nul- hominum, ad id rursus redeant, quod fuerunt.
la patiantur mala. Haec itaque non erunl nisi illa Quapropter Plato et Porphyrius, vel potius qui-
quae promittit Deus, beaias animas in ffiternura cumque illos diligunl et adhuc vivuat, si nobis m
cum sua aeterna carne facturus*. Hoc enim, quan- consentiunt eliam sanclas aniraas adcorpora reditu-
tum existimo, jam facile nobis concederent ambo, ras, sicut ait Plalo, nec laraen ad raala ulla redi-
ut qui faterentur ad imraortalia corpora reilituras turas, sicul ail Porphyrius ut ex his fiat conse-
;

animas esse sanclorum, ad sua illas redire permit- quens quod fides praedical christiana, talia corpora
terent, in quibus mala hujus saeculi perlulerunt, recepturas in quibus sine ullo raalo in asternum
in quibus Deum, ut his malis carerent, pie lidcli-
feliciler vivant assuraant eliara hoc de Varrone,
;

terque coluerunt. ut ad eadera corpora redeant, in quibus antea fue-

runl et apud eos lota quaestio de carnis in aeter- ^
CAPUT XXVIII. — Quid ad veram resurrectionis
;

num resurrectione solvetur. \

fidem vel Plalo, vel Labeo, vei etiam Varro conferre
sibipotuerint, si opiniones eorum in unam senten- CAPUT XXIX. — De qualite visionis, qua in futuro
tiam convenissent. sseculo sancti Deum videbunt.

Nonnulli nostri, propter quoddam praeclarissi- 1. Nunc jam quid acturi sint in corporibus ira-
mum loquendi genus (a), et propter nonnulla quae raorlalibus atque spiritualibus sancti, non adhuc
veraciter sensit, amantes Platonem, dicunt eura eorum carne carnaliter, sed spiritualiter jam vi-
aliquid simile nobis etiam de raortuorura resurrec- venle, quantum Dominus dignatur adjuvare, vi-
lione sensisse (6). Quod quidem sic langit in libris
deamus. El illa quidem actio, vel polius quics at-
de RepublicaTuilius, ul eum lusisse potius, quam
que otium quale futurura sit, siverum velira dice-
quod verum esset, affirmet dicere voluisse. In-
id
re, nesoio. Non enira hnc unquam per sensus cor- i

ducil enim hominem revixisse, et narrasse quae- poris vidi. Si autem mente, id e*t intelligentia, i
dam quae Platonicis disputaiionibus congrue-
vidisse me dicam, quantum est, aut quid est nos-
bant(c). Labeo eiiam duos dicit uno die fuisse de-
tra ad illam excellenliam ? Ibi est
intelligentia
enim pax Dei, qux, sicut ail Apostolus, superntom-
« Am. Er. et Mss. At Lov., victuras.
Ita Vind. nem intellectum {Phtlipp. i\, 7): quem nisi nos-
(a) « Cygnus dc sinu Socrntia demulcens horaines, trum, aut fortasse etiam' sanclorum Angelorum?
« discipulus riato cst, » Terlullianus do Anima, cap. non enimet Dei. Si ergo sancti m Dei pace victuri
46. COQUAEOS.
(h) Vid.Euseb. lib. 11 de Praepar. Evang., cap. 33, sunt, profecto in ea pace victuri sunt, quaesuperat
in nostris Dettionxty-alionx evangdliqites, iom. 1. M. omnem intellcctuin. Quoniam nostruin quidem su-
(c) Ilerum Pampliylium, qui in acio occubuit,
Plalo in fino libri de RepuMirn, decimo post mor-
tem die rcddilum vitno scrihil. « Hnnc Cicero fn-
bulnm, » inquil Mncrot)ius in libro primo Soninii,
.<licct nb indoctis qtmsi ipsc vcrc conscius ilo- 1 Am. l.r. et F.ov., nddunt hic, omnium ; quod abest
« lcat irrisam, exemphim tnmen stolidno rcprchen- a mnnupcriptis et a Vind.
« sionifl vilnns, excitari narraturum, quam rovivi- [a) Vido Plinium, lib. 7, cap. 53.
c Bcero maluit. »
7 97 lABVM Vir.KSIMUS SKGUNUUS. 798

porat, est (liibiuin si autcm suporat ol Anf^o-

non :
lo8 undo sunt corporo ub-
cliiudnnt, vcrtim otiuin

loruni, nt noc ipsDS oxccpisso vidoulur, qui uil, om- BCiitcHfTuiic oniiii crit pcrloctuiri illud, di; quo
nem inlellcclum; sccunduni lioc dictuni caao dobo- |0(|uon8 ApoBtoius, Ex jtarte, inquit, sciinus,el ex
mu8 acciporo, quiu paconi Uoi, qua ipso Uous pa- parle jirnphclamus ; cum autem venerit quod per-
oatus C3t, sicut novit Uous, non oain no8 sic pos- fcrtuni csl, ijuoit e.t parle est evacuabilur. Uoindfi ut,
8UI11U9 nosso, ncc ulli Angcli. Superul itaquo om- quomodo poasoi, oiiqua simililudine oatondcrol,
nem UitelleHum, non dubium quod prmtor suuin. qiiuntuin ab illu (\im futuracsldistot h;BC vila, non
Sedquia ot nos pro mndo' noatro pacis cjuB parti- (HiuliiiincunKiuo liorninum, vcrurn oliam qui pra?-
cipcs facti suniinuni in nobia atciuo inter nos ot cipiiu hic sanclilutc sunt proiditi Cum essem, in- :

oum ipso pacom, quantiim nostrum 8imimum eal, quil, parvulus, quasi parvulus sapiebam, quasi par~

obtinebimua iato inodo pro suo modo sciunl

:
cam vulus loquebar, quasi parvulus cogitabam; cum autem
aancti Angbli, hominoa autem nunc longo infra, sum
faclus vir, evacuavi ea qu.v fiarvuli eranl. Vide-

quanluiiilibet proveclu montis oxcellant. Conside- mus nunc per speculum in wnigmale, tunc autem
randum est onim quantus vir dicobat, Ex parle facie ad facirm. Nunc scio ex parle, tunc autem co-
scimus, et ex parte prophetamus, donec vcniat quod gnoscam sicut et coynitus sum (I Cor. xiii, 11, 12). Si
perfectun esl (l Cor. xiii, 9, 10) ot, Videmus 7iunc
; ergo in hac \ ila, ubi hominum mirabilium prophe-
per speculum in senigmale, iunc aulem facie ad fa- tia ita corapuranda est illi vitac quasi parvuli ad

ciem {Ibid. 12). Sic jam vidcnt sancti Angcli, qui juvenem, vidit tamea Elisaeus accipientem muuera
etiam nostri Angeli dicli sunt, quia eruli de potes- servum suum, ubi ipse non erat itane oum vcne- ;

tate lenebrarum, et accepto Spirilus pignore trans- rit quod perfcclum est, nec jam corpuscorruptibile

lati ad regnum Ghristi, ad eos Angelos jam cocpi- aggravabit aniranm, sed incorruptibile nihilimpe-
mus pertinere, cum quibusnobis erit sancta atque diet, illi sancti ad ea quae videnda sunt oculis cor-

dulcissiina, de qua jam tot libros scripsimus, Uei poreis, quibus Elisaeus absens ad servum suuin vi-
civitas ipsa communis. Sicsunt ergo Angeli nostri, dendumnon indiguit, indigcbunt ? Nam secundum
qui 8unt Angeli Uei, quemadmodum Christus Dei, interpretes Septuaginla, ista sunt ad Giezi verba
Christus est noster. Dei sunt, quia Ueum non reli- Prophetae : Nonjie cor meum iit tecum, quando con-
querunt noslri sunt, quia suos cives nos habere
; versus est * vir de curru suo in obviam tibi, et acce-

coeperunt. Uixit autem Uominus Jesus, Videte ne pistipecuniam (IV Reg. v, 26) ? et caetera. Sicul au-
contemnatis unum de pusillis Dico enim vobis,
istis. tem ex Hebraeointerpretatus est presbyter Hierony-
quia Angeli eorum in ccelis semper vident faciem Pa- mus, Nonne cor meum, inquit, in praesenti erat^
tris mei, qui in coelis esl {Matth. xviii, 10}. Sicut quando reversus esi homo de curru suo in occursum
ergo illi vident, ila et nos visuri sumus : sed non- tai ? Gorde suo se dixit hoc vidisse Prophela, adjulo
dum videmus. Propter quod ait Apostolus,
ita quidem mirabiliter, nullo dubitante, divinilus. Sed
quod paulo ante dixi, Videmus nunc per speculum quanto amplius tunc omnes munere isto abunda-
in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. Praemium bunt, cum Ueus erit omnia in omnibus (I Cor. xv,
itaque fidei nobis visio ista servatur, de qua et 28) ? Habebunt tamen etiara illi oculi corporei offl-
Joannes apostolus loquens, Cum apparuerit, inquit, cium suum, et in loco suo erunt, uteturque illis
similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est spiritus per spirituale corpus. Neque euim etille
(I Joan. iii, 2). Facies autem Uei manifestatio ejus Propheta, quia non eis indiguil ul videret absen-
intelligenda est, non aliquod tale membrum, quale tem.non eis usus est ad videnda praesentia quae ;

nos habemus in corpore, atque isto nomine nuncu- taraen spiritu videre pos.set, etiamsi illos claude-
pamus (a). ret, sicut vidit absentia, ubi cum eis ipse non erat.
2. cum ex me quaeritur, quid acturi
Quapropter Absit ergo, ut dicamus illos sanctos in illa vita
sintsancliin illo corpore spirituali, non dico quod Ueum clausis oculis non visuros, quem spiritu
jam video, sed dico quod credo secundum illud : semper videbunt.
quod in Psalrao lego, Credidi, propter quod locutus 3. Sed utruin videbunt el per oculos corporis»
sum {Psal. cxv, 10). Uico itaque, Visuri sunt Ueura cum eos apertos habebunt, inde quaestio est. Si
in ipso corpore sed ulrum per ipsum, sicut per
: enim lantum poterunt incorpore spirituali eo modo
corpus nunc videmus solem, lunam, stellas, mare, utiqueetiam ipsioculi spirituales, quanlum possunt
ac terram, et quae sunt in ea, non parva quaestio istiquales nunc habemus procul dubio per eos ;

esl. Uurum enim dicere quod sancli talia cor-

est Ueus videri non poterit. Longe ilaque alterius
pora tUQC habebunl, utnon possinl oculog claude- erunt potenliae, si per eos videbitur incorpora illa

re atque aperire cum volent. Uurius autem, quod natura, quae non conlinetur loco, sed ubique tota
ibi Ueum, quisquis oculos clauserit, non videbit. Si est. Non enim quia dicimus Deum et in coelo esse,
enim propheta Elisaeus puerum suum Giezi absens et in terra (ipse quippe ait per Prophetam, Ccelum
corpore vidit accipienlem munera, quae dedit ei et terram egu impleo [Jerem. xxiii, 24], aliam par-
Naanian Syrus, quem propheta memoratus a leprae tem dicturi sumus eum in coelo habere, et in lerra
deformiiate mundaverat, quod servus nequam do- aliam sec totus in ccelo est, totus in terra non
: ;

mino suo non vidente, latenter se fecisse pulave-

ral (IV Reg. v, 8-27) quanto magis in illo corpore
;

spirituali videbunt sancti omnia, non solum si ocu-

1 At Vind. Am. Er., Nonne cor meum
Sic Mss.
tecum quando conversus est, etc. Lov.
erat,
Nonne cor meum tecum erat, et novi quod conversus
* Sola editio Lov., modulo. est, etc.
(a) Gonl. Epist. 147.
 ;

799 DE CIVITATE DEI, S. AUGUSTINI 800

alternis temporibus, sed utrumque simul, quod 6). Fide quippe acceditur ad Deum, quam cordis
nulla natura corporalis potest. Vis itaque praipollen- con.^lat esse,non corporis. Sed quia spirituale cor-
tior oculorum eril illoruii', non ut acrius videanf, pus nescimiis quantos habebit accessus(derequippe
quam quidam perhibentur videre serpentes vel inexperta loquimur) ubi aliqua, quae aliter intelli-
;

aquilae(quanlaiibctpnim acrimonia cernendi eadem gi nequeat', riivinarum Scripturarum non occurril

quoqne animalia nihil aliud possunt videre quam et succurrit auctorilas, necesse est ut contingat in
corpora) sed ut videant et incorporalia. Et for-
: nobis quod Ie^'ilur in iibro Sapienliae: Cogilationes
tasse ista virtus magna cernendi data luerit ad ho- mortalium timidfe, et incertae procidentix nostrae (Sap.
ram etiam in istn mortiili corpore oculis sancli virl IX, 14).

Job, quandoait ad Deum, In obandilu auris audie- 5. Ratiocinalio quippe illa philosophorum, qua
bam * nunc aulcm oculus meus videt te
te prius, disputant ita mentis aspeclu inteilij.'ibilia videri, et
proplerea despexi memelipsum, et dislabui, et exis- sensu corporis sensibilia, id est, corporalia, ut neo
timavi me terram el cinerem (Job xui, 5 et 6, sec. intelligibilia per corpus, nec corporalia per se ip-
LXX). Quamvis hic nihil probibeat oculum cordi'» sam ^ mens valeat intueri, si posset nobis esse cer-
intelligi, de quibus oculis aitApostolus ///uwi»«/05 : tissima, profecto cerlum esset per oculos corporis
oculos liabere cordis vestri(Eplies. i, 18). Ipsis autem etiam spiritualis nnllo modoposse videri Deum. Sed
videri Deum, cum videbitur, Chrislianus ambigil istam raliocinalionem et vera ratio el prophelica
nemo, qui fideliter accipit, quod ait Dcus ille ma- irridei auctoritas. Quis enim ita sit aversus a vero,
gister Beuti mundi corde, quoniam ipsi Deum vide-
: ut dicere audeat Deum corporalia ista nescire ?
bunt(ilatlh. \, 8). Sed utium etiam corporalibus Numquid ergo corpus habel, per cujus oculos ea
oculis ibi videatur, hoc in ista quaeslione versa- possit addiscere ? Deinde quod de propheta Elisaeo
mus. paulo antediximus, nonne satis indical eliam spi-
4. Ulud enira quod scriptum est, Et videbit omnis ritu, non per corpu3,corporalia possc cerni? Quan-
caro salutare Dei{Licc. iii, G), sine ullius modo diffi- do enira servus ille raunera acccpit, utique corpo-
cultatis sic intelligi potest, ac si dictum fuerit, Et raliter gestum est quod taraen Propheta oon per
;

videbitomnis homo Christum Dei : qui utique in corpus, sed per spiritum vidit. Sicut ergo constat
corpore visus esl, et ia corpore videbitur, quando videri corpora spiritu quid si tanta erit poientia
;

vivos el mortuos judicabit. Quod autem ipse sil sa- spirilualis corporis, ut corpore videaluret spiritus?
lutare Dei, multa sunt el alia testimonia Scriptu- enim est Deus. Deindevitam quidem suam,
Spiritus
rarum sed evidentius venerandi illius senis Si-
: qua nunc vivit in corpore, et haec terrena raembra
meonis verba declarant, qui cum infantem Christum vegetal facitque viventia, interiore sensu quisque,
accepisset in manus suas, Nunc, inquit, dimittis ser- non per corporeos occulos, novit aliorum vero :

vum tuum, Domiae, secundum verbum iuum, in pace : vitas, cum sint invisibiles, per corpus videt. Nara
qiwniam viderunt oculi mei salutare tuum. {Id. ii, unde viventia discernimus a non viventibus corpo-
29, 30). Illud etiam quodaitsupra memoratus Job, ra, nisi corpora simul vitasque videamus, quas ni-
Sicut in exemplaribus qu.'eex Hebraeo suntinvenitur, si per corpus videre non possumus ? Vitas aulem
Et in carne mca videbo Deum (Job xix, 26, sec. Ful- sine corporibus corporeis oculis non videmus.
gatam) resurrectionem quidem carnis sine dnbio
: 6. Quamobrera fieri potest, valdeque credibile est,
prophelavit(a) nontamendi.xil, Per carnem meam.
; sic nos esse visuros mundana lunc corpora cccli
Quod quidera si dixisset, posset Deus Chrislus in- novi et terree novae, ut Deum ubique praesentem et
telligi.qui per carnera in carne videbilur: nunc vero oniversaetiam corporalia gubernantem, per corpora
potest et sicaccipi. Incarne mea videbo Deum * ; ac quaj jjcstabimu.-^, ct quae conspicieraus quaquaver-
^i dixisset, In carne mea ero, cum videbo Deum. sum duxerimus, clarissima perspicuitate
oculos
Et iilud quod ait Apcstolus, Facie ad faciem (I Cor. videamus non sicut nunc invlsibilia Dei, per ea
:

xm, 12), non cogil ut Deum per hanc faciem corpo- quaj tacta sunt, intellecta conspiciunlur (Rom. i,
raiem, ubi sunt oculi corporales, nos viruros esse 20) per speculum in aenigmate, et ex parte (I Cor.
credamus, quem s piritu sine intermissione videbi- XIII, 12), ubi plus in nobis valet fides qua credi-
mus. Nisi enim esset etiam inlerioris hominisfacies, mus, quam rerum corporalium species quam per
non diceretidem apostolus, Ni>sautem revelata facie oculos cerniraus corporales. Sed sicut homines,
*
gloriam Domini speculantes, in eamdem tmaginem intcr quos viventes motusque vitales exserentes
transformamur de gloria in gloriam, tanquain a Do- vivimus, mox nt aspicimus, non crcdimus vivere,
mini spiritu ^(11 Cor. iii,l8). Nec aliter intelliginius sed videmus ; cum eorum vitam sine corporibus
quod in Psalmo canitur, Accedile ad rum, et iliu- videre nequeamus, quain lamen in eis per corpora
minamini,et facies vestrss non erubescent [Psal. xxxiii, reniola omni amhi^uitate conspicimus ila qua- :

cumque lumioa corporum nostrorum

spiritualia illa

circumferemus, incorporeum Deura omnia regen-

lera, etiara per corpora contuebimur. Aut ergo per
1 Ita in Mss , At in edHis, obatidleham.
Apud Vind. Am. et Er. additur hoc tantum loco,
'^

Salvtorem meum.
3 Edili, lanquam ad Domini spiritum. Castigantur 1
Sic Mss. Edili nufcm Am
Er Lov.. 7iequeant: et
ex manuscriptis. infra habebant cum Vind., nonoccurrit, sed sucourrit
(ai Ila llieronymus, Epi^tola 61, nd rnmmacliium,
aucturitas.
citato lioc loco Job « : Qiiid liac, >• inquit. « prophetia
quam 2 Ita Vind. Am. et manuscripti. At Er. et Lov.,peri<J
« manifestius " Niilhis tnm apprte post (".hristiim,
« isle ante Christum, de resurrecliono loquilur. » ipsa.
COQCAEUS.
3 Am. et Er., exereentes.
801 LIDKR SKCUNDUS VIGK>=?IMUS. 802

illos oculog fiic vidobilur Deus, ut aliqiild hahount (|\md uit Apostolus, ul ixl Deus omnia in omuihut
in tiiiila (ixccilonliii iiifiili siiiiiio, f|iii) cl iiicorpo- (l Cor. XV, 2S). I,.H0 liiiis iM-it dcHidcrionim nostro-
reu iialuruccriiaLur, (|iu)(l uiliacxoiiiplis aivo Scrip- ruin, (|iii Hiiio lliif! vidi;bilur, Hiiio faslidio uiiiubitur,
turiiruin teslinioniia (iivinuruui vcl (iilllcilo vol iin- Hino l'ati;,'alionf! laudabitur. IIuc munus, hic alfcc-
possibile cst oslendoro : nut(|iiol esl lul inl(!llij^cn- lus, liic uctiis profcclo crit omnibus, sicut ipsa vlta
duni fucilius, ita Deiia nobiscrit notus ul(|no cons- a'l(!rna, communiH.
picuus, ut videatur spiritu u singnlis nohis in sin- 2.Ca)torum qui futuri 8'nt promeritisprrRmiorum
^rulis nobis, vidoalur ab ulloro in allero, videalur in f>,tium gradua honorum alqiic gloriarum, (luis cst

se ipso, videalur m c(Juio novo el in terru novu, ut- idoncus cogiturc,qiianto magis (liccrc?Quod tamen
quc in onini qua3 tunc fuorit creutura videaiur ; fiituri sint, non cst ambigondiirn. Atijuo id cliam
et per corpora in omni corpore quocumque fuerint bcutaciviias Illa maguum in se bonum videbit,quod
spiritualis corporis oculi acio pcrveniento direcli. nulli Huperiori uilus inferior ii)vrl(;bit, sicut nunc
Palebunt etiam oogiialioncs nostriB invicem iiobis. non invidcnt Archangeli Angiili cajtcri lamque :

Tunc enim iniplebitur quod Apostolus cum dixissct, nolet csse unusquisque quod non accepil, quain-
•

Nolite anle lempus judicare quidquam ; mox addidil, vis sit pacalissimo concoriiia; vinculo oi qui accepit
donec venial Dominus, et illuminet abscondiia leiie- obstrictus, quam noc in corpore vult oculus essc
brarum, et manilestabil ' cogilationes cordis, et tunc qui est digitus, cum membrum utrumque conli-
laus erit unicuique a Deo{l Cor. iv, 5). neat totius carnis pacala compago. Sic itaque ha-
bebit donum alius alio minus, ut hoc quoque do-
CAPUT XXX. — De xlerna felicitate civitatis Dei, num habeat, ne velil amplius.
sabbatoque perpetuo. 3. Nec ideo liberum arbitrium non habebunt,
quia peccata cos delectare non poterunt. Magis
1. Qufinta erit ilia felicitas, ubi nullum cril ma-
quippe erit liberum, a delectatione peccandi usque
lum, nullum latebit bonum, vaeabitur Dei laudi-
ad deleclalionem noii pcccandi indecliuabilem ^ li-
bus, qui erit omnia in omnibus Nam quid aliud 1
beratum.Nam primum liberum arbitrium,quod ho-
agatur, ubi neque ulla desidia cessabitur, neque
mini datum est, quando primum creatus est rectus,
uUa indigentia laborabitur, nescio.Admoneor etiam hoc au-
potuit non peocare, sed potuit et peccare :

sancto Ganiico, ubi lego, vel audio, Beaii qui liabi- quo non
tem novissimumeo potentius erit, peccare
fxnt in domo tua, Domine, in sxcula sxculorum lau- munere,
poterit. Verum hoc quoque Dei non suae
dabunt te [Psat. Lxxxiii,5).0mnia membra et viscera
possibilitate naturcB. Aliud est enira, esse Deum ;
incorruptibilis corporis, quee nunc videmus per
aliud,participem Dei. Deus natura peccare non po-
usus necessitalis varios distributa, guoniam tunc
test particeps vero Dei ab illo accipit, ut peccare
;
ipsa necessilas, sed plena, certa, secura,
nor. erit
non possit. Servandi autem gradus erant divini
sempiterna felicitas, proficient ia laudibus Dei.
muneris, ul primum daretur liberum arbitriura,
Omnes quippe illi, de quibus jam sum locutus,
quo non peccare posset homo novissimum, quo ;

qui nunc laleot, harmonife corporalis numeri non

percare non posset atque illud ad comparandum
:

latebunt, inlrinsecus et extrinsecus per corporis

ineritum,hoc ad rocipiendum prsemium pertineret.
cuncla dispositi et cum caeteris rebus, quse ibi
;
Sed quia peccavit ista natura cum peccare potuit,
magn£B atque mirabiles videbuntur, rationaies
largiore gratia liberatur, ut ad eara perducatur li-
mentes in tanli artincis laudem rationabilis ^ pul-
bertatem, in qua peccare non possit (a). Sicut enim
chritudinis delectatione succendent. Qui molusillic
prima immortalilas fuit, quam peccando Adam per-
talium corporura sint futuri lemere definire noQ
didit, posse non mori novissima erit non posse
;

audeo, quod excogitare non valeo. Tamen et mo-

mori ita primum liberum arbitriura posse non
:

tus et status, sicut ipsa species, decens erit, qui-

peccare, novissimum non posse peccare. Sic enira
cumque erit, ubi quod non decebit, non eril. Certe voluntas pietatis et a;quitatis,
erit inamissibilis
ubi volet apiritus, ibi protinus erit corpus nec vo- :
quomodo Nam
utique peccando nec
est felicitaiis.
let aliquid spiriius,quod nec spiritum possit dece-
pietaiem nec felicitatem lenuimus, voluntatem vero
re, nec corpus. Vera ibi gloria erit, ubi laudantis
feliritalis nec perdita felicitate perdidimus. Gerte
nec errore quisquam, nec adulatione laudabitur.
Deus ipse numquid, quoniam peccare non potest,
Verus honor, qui nulli negabitur digno, nullidefe-
ideo liberum arbitrium habere negandus est ? Erit
retur indigno sed nec ad eum ambiet ullus indi-
:

ergo illius civitatiset una in omnibus, et insepara-

gnus, ubi nullus permitletur esse nisi dignus •
bilis in ab omni malo
singulis voluntas iibera,
Vera pax ', ubi nihil adversi, nec a se ipso, nec
liberata, et impleta omni bono, fruens indeflcien-
ab aiio quisquam patietur Praemium virlutis .

ter aeternorum jucunditate gaudiorum, oblita cul-

eril ipsequi virtutem dedit, eique se ipsum, quo
parum, oblila pcEnarum nec tamen ideo suae li- ;

melius el rnajus nihil possit esse, promisit. Quid

beralionis oblila, ut liberatori suo non sit grala '.
est enim
aliud quod per Prophetam dixit, E>'o illo-
4. Quantum ergo attinet ad scientiara rationalem,
rum Deus,et ipsi erunt mihi plebs {Levit. xxvi, 12)
malorum suorum
;
mcmor prajteritorum etiam ;
nisi, Ego ero unde satientur, ego ero qu.i'cuiiique
ab hominibus honeste desiderantur, et vita, et sa-
lua, el victus, et copia, ei gloria, et honor, et pax, Er., tam nolit. Lov., tanquam nollet. Emendantur
'

et omnia bona?Sic enim et illud recte intelligitur. auxilio manuscriptorum.

2 Cod. 258, indeclinabile. M.
3 Lov., non sit ingrata Expungendum, non quod ;

1 Sic Mss. Editi vero, manifestet. merito omissum est ia editis Vind Am. et Er. vel pro,
2 In sola edilionc Lov., ralionalis. ingrata, legendum ut in mclioris notae manuscriptis,
^ Edili addunt, ibi est quod hic ; non habent. grata.
Mss. (a) Conl. Enchirid. n. 28.
803 DE CIVITATE DEI. S. AUGUSTINI 804
quanlum aiitem ad experieatis sensum, prorsus tunc nobis ad hoc sabbatum adipiscendum im-
immemor. Nam et peritissimus medicus, sicut putanlur. Quia si nobis ea iribuerimus, servilia
arte sciuntur.omnes fere mortios corporis novit si- : erunt cum de sabbato dicatur, Omne opus servile
;

cut autem corpore senliuntur, plurimos nescil, in eo non facietis(Deul. v, 14). Propter quod et per
'

quos ipse non passus est. Ut ergo scientise malo- Ezechielem prophetara dicitur, Et sabbata mea dedi
rum duae sunt ; una, qua potentiam mentis non eis signum inter me et inter eos, ut scirent quia
in
latent altera,
; qua experientis sensibus inhaerenl ego Dominus qid sanclifico eos {Ezech. xx, 12). Hoc
(aliter quippe sciuntur omnia vitia per sapientiae perfecte tunc scieraus, quando perfecte vacabimus,
doclrinam, aliter per insipientis pessimam vitam) : et perfecte videbimus quia ipse est Deus.
ita et obliviones malorum duoc sunt. Alilcr ea nam- 5. Ipse etiam numerus aetatum, veluti dierura, si
que obliviscitur eruditus el doctus, aliter experlus secundum eos articulos temporis computelur, qui
et passus ille, si peritiam negligat
: iste, si mi-; in Scripturis videntur expressi, iste sabbatisraus
seria careat. Secundum hanc oblivionem quam evidentius apparebit, quoniam septimus invenitur :

posleriore loco posui, non erunt memores sancti ut prima aetas tanquam dies primus sit ab Adam
praeteritorura malorum carebunl enim omnibus,
: usque ad diluvium, secunda inde usque ad Abra-
ita ut penilus deleantur de sensibus eorum. Ea ta- ham^ non aequalitate temporum, sed numero gene-
men potentia scienliae, qux magna in eis erit, non ralionum denas quippe habere reperiuntur. Hinc
:

solum sua prsterita, sed etiam daranatorum eos jam, sicul Malthajus evangelista determinat, tres
sempiteraa miseria non iatebit. Alioquin si se fuis- aetates usque ad Ghristi subsequuntur advenlura,
se miseros nescituri sunt, quomodo, sicut ait Psal- quae singulaj denis el quaternis generationibus ex-
mus, misericordias Domini in aelernura cantabunt plicantur ab Abraham usque ad David una,altera
:

{Psal. Lxxxviii, 2) ? Quo cantico in gloriara gra- inde usque ad transmigrationem in Babyloniam,
tiae Christi, cujussanguine liberati sumus, nihil tertia inde usque ad Christi carnalem nativila-
erit profecto jucundius civitati. Ibi perQcietur,
iili tem. Fiunt itaque omnes quinque. Sexla nunc agi-
Vacate, el videle quoniam ego sum Deus (Psal. xlv, tur, nullo generationura nuraero metienda, propter
11). Quod eril vere maximum sabbalum non ha-
'
id quod dictum est, Non est vestrum scire iempora,
bens vesperam, quod commendavit Dominus in quz Paler posuit in sua potestale {Act. i, 7). Posl hanc
primis operibus rauudi, ubi legitur Et requicvit : tanquara in die septimo requiescel Deus, cura eum-
Deus die seplimo ab omnihus operibus suis, quae fecit: dem septimum diem, quod nos erimus, in se ipso
et benedixit Deus diem septimum, el sanclificavit eum, Deo * faciel requiescere. De istis porro aetatibus
quia in eo requievit ab omnibus operibus suis, qux singulis nunc diligenter longum est disputare. Haec
inchoavit Deus facere {Gen. u, 2, 3). Dies enim sep- tamen septima erit sabbatum nostrum, cujus finis
timus eliara nos ipsi eriraus, quando ejus fuerimus non erit vespera, sed dorainicus dies velut octavus
benedictione et sanctKicalione pleni atque refecti ^. cetcrnus, qui Christi resurrectione sacratus est,
Ibi vacantes videbiraus quoniam ipse ett Deus:quod aeternara non solum spiritus, verum etiam corporis
nobis ipsi esse voluimus,quando ab illo cecidimus, requiem vacabimus, etvidebimus;
praefigurans. Ibi
audientes a seduclore, Eritis sicut dii [Id. iii, 5,); et videbimus, el amabiraus amabiraus, et laudabi-
;

recedentes a vero Deo.quo facienle dii essemus ejua raus. Ecce quod erit in fine sine fine. Nam quis alius
participatione, non dcsertione. Quid enim sine illo noster est finis, nisi pervenire ad regnum, cujus
fecimus, nisi quod in ira cjus defecimus (Psal, nulius est finis ?
Lxxxix, 9) ? A quo refecti, et gratia majore perfec- 6. Videor mihi debitum ingentis hujus operis,
ti, vacabimus in aciternum, videntes qnia ipse est adjuvante Doraino, reddidisse. Quibus parura, vel
Deus, quo pleni crimus, quando ipse erit omnia quibus nimium est, raihi ignoscant quibus aulcm :

in omnibus. Nam et ipsa bona cpera nostra, quan- satis est, non raihi, sed Deo raecum gratias congra-
do ipsius potius intelligunlur esse quam nostra, tulantes agant. Araen.

1 Er. et Lov., Quod erit ibi. Abest, ibi, ab aliis 1 Abest, in eo, a veteribus libris.
libris. 2 Er, et Lov., i7i se ipso Detis. Melius editi alii et
2 In plerisque Mss., perfecti. manuscripti, in se ipso Deo.
 APPEI\UiX
TOMl SIlPTlVir

OPERUM SANCTl AUGUSTINT.

(Erljtbcntur ©criptioncs aliquot

DE STEPHANI MARTYRIS DEXEGTIONE,

TRANSLATIONE ET MIUAGULIS,
SCILIGET :

AVITI ADPALCnONIUM EPISTOLA DE RELIQUIIS

, SCRIPTURA DE ALIA DETECTIONE AC |TRA\SLATIONB
SANCTI ET DB LUCIANI EPISTOLA
STEPnANI, SANCTI STEPUANI IN URBEM BYSANTIUM, QUAM
A SE E GRi^ECO IN LATINUM VERSA. ANASTASIUS LATINITATE DONAVIT.
LUCIANI EPISTOLA AD OMNEM ECCLESIAM TOTIUS- SEVERI EPISTOLA AD OMNEM ECCLESIAM, DB VIR-
QUE ORBIS CDRISTIANOS, DE REVELATIONE COR- TUTIBUS IN MINORICENSI INSULA FACTIS PER
PORIS STEPIIANI MARTYRIS. RELIQUIAS SANCTI STEPRANI.
ANASTASII AD LANDULEUM EPISTOLA, DE SCRIP- DB MIRACULIS SANCTI STEPnANI PR0T0MARTYRI3
TURA TRANSLATIONIS STEPHANI MARTYRIS. LIBRI DUO AD EYODIUM.

Bzaa(0»O6l@t«sm

EPISTOLA
AVIT! AD P4LGHOMIITM,
DE RELIQUIIS SANCTI STEPHANI, ET DE LUGIANI EPISTOLA A SE E GRiEGO IN
LATINUM VEKSA (a)

Bealissimo dilectissimoque semper in Domino papae est indulgentiie suae gratiam, primum ut dilectissi-
Palchonio, alque universo clero el plebi Ecclesix mus filius et compresbyter meus, Orosius usque ad
Brach.arensis, Avitus presbyter, salutem in Domino has partes ab Africanis episcopis mitteretur, cujus
seternam. mihi charitas et consolalio vestram omnium prae-
Memores esse vos cupio et deprecor sicut et
tnei ;
sentiam reddidit (a) deinde ut in diebus ipsis, qui-
;

ego, in quantum valeo, meraoriam vestrihabere non busjam ipse reditum * incredibili desiderio para-
cesso, tribulationibus vestris meo dolore corapatiens, bat, beatus et vere sanctus, corona giorige nostrai in
et pro discidio patriae vestrse in locis sanctis inces-
' Christo Jesu, primus martyr Stephanus se revelare
sabiles lacryraas fundens ut autvobis Dorainus res-
:
el manifestare signis et virtulibusevidentissime se-
titual libertatem, quos admonere voluit ;aut illis quentibus dignaretur, quem ego tantarum rerum
tribuatroansuetudinem,quo3 praevalere permisit.Et ordinatoris Dei occasione perceptum ^, dignius duxi
ego quidem, beatissimi fralres (tesle Domino noslro Gharitati veslrae praemittere, ut ipse praesens advo-
Jesu Christo ioquor), frequenter volui venire ad vos, catus el patronus obsequentium sibi petitionibus
ut vobiscum vel maia tolerarem, vei bonis fruerer :
dignelur assistere, qui, cum pateretur, etiam pro
sed impeditum est desiderium meum, per totas jara inimicis orare dignalus est itaque, beatissimi di-
:

Hispanias hosle diJTuso. Veritus enira sum, ne et leclissimique fratres, raeraoriain vestri incessabili-
sancta loca relinquens, et ad vos forte non perve- ter agens, et tara congruenlem ordioantis Dei dis-
niens, ubicuraque inlerceptus, irrationabiiis auda- positionem videns, promplus fui de presbytero, cui
ciae poBna? luerem. Sed quoniam misericors Deus, revelatum fuerat, partera aliquara inventi corporis
meo voto vestroque merito provocanle ^, dignalus promereri, quam festinato expetitam secretoque
perceptam ad vos dirigere non distuli. Quamobrem
» In vcteribus aliquot mamiscriptis deest, vestrae ;
cujus loco in Ulimmerii codice et apud Baronium ad Hic in Mss. additur, ad vos.
'

annum 415 habetur, nostrae. Yetus codex Gallensis, ordinantis Dei occasione
2
2 Sic apud Baronium. At apud Lov., provocare. In percepta.
veteri codice abbaliae S Galii, procurare. (a) Gennadius in lib. de Vir. illustr. in Orosio « Hic :

(a) In praesentem Epistolam haec habet Gennadius « est Orosius quia ab Augustino pro discenda animae
in lib. de Viris illustribus « Avitus presbyter, homo
: « ratione ad Hieronymum missus, rediens reliquias
« Hispanus genere, ante relatam Luciani presbyteri « beati Stephani primi martyris, tunc nuper inventas,
* scripturam transtulit in latinum serraonem et adje-
;
(fprimus intulit Occidenti. » Vide Augustini Epistolam
« cta Epistola sua, per Orosium presbyterum Occiden- 166, n. 2.
« talibus dedit. »
807 APPENDIX. 808

misi vobi3 per sanctum rilinm et compresbylerum per me postea in latinum versa est. Quae et vos,
meura Orosiuni rciiquias de corpore bcati Ster-hani sancti el beali fratpps, quam veraciter gesin sunt,
primi mariyris, hoc est, pulvercm CHrnisatque ner- lam fideliter suscepta habealis imploro. (lertus suni
vorum, el quo.i lidelius cerliusque credenrtum est, enim quia, sicut ippe beatus Martyr dignatus est
ossa solida atquc nianilesta sui snnctitaie novis nuntiare ei pro saiute munli periciitaniis se mani-
pigmentis vel odoribus pinguiora. Ut auiem nulia reslftre,auxilio et pnesentia lanti piitroni, si vos tale
possil esse dubitatio, ipsam ad vos subdilain scri- pignus digno studio dili^atis, tuti ex hoc quietique
ptis meis, aancti presbyteri, cui haec reveiala sunt, vivatis. Gratia Dnraini noslri Jesu Christi et
epistolam conscriptionemque transmisi, quam me aancti Spiritus vobiscum, dileclissimi in Domino.
pro lide vcritaiis plenius cognoscendaj rogante el Amen.
expotenle diclavil trraeco primum ipse sermone, scd

AUiMuNITIO IN SUBSEQUENTEM EPISTOLAM.

Luciani ad omnem
Ecclesiam totiusque orbis Christianos Epistolara indicare videtur Augustinus Tra-
ctaUi 120 in Joannera, cum dicit n. 4 Intelligendum esl ad Jesum, non tunc solum, sed tunc pfimum
:

venisse Nicodemum ; veniitasse aulem poslea, ul ficrel audiendo disc.ipulus ; quod cerie modo in revelatione

corporis bealissimi Slephani fere omnibus gentibus declaralur. Et revelationis historiam hic relatam a
Luciano confirmat magna ex parte in Sermone 318, n. 1, de Stephano sic loquens Hujus corpus ex illo :

usque itd ista lempora latuit ; nuper autem apparuit, sicul solent apparere sanctorum corpora martyrum, re-
velaiione Dei, quando placuit Creatori. Verum aulem revelatum fuit ei, qui res ipsas inventas monsiravit.
Prxcfdenlibus enim signis locus demonslruius est ; et quomodo fuerat. revelalum, sic el invenlum esl. Multi
indereliquias acreperunt, quia Deus voluit, elhuc venerunt. Item in Sermone .319, n. 6: Laluit tantotem-
pore corpus ejus, processit quando Deus voluil, illuminavit terras, lanta miracula fecit, mortuus vivos facit
mortuos, quia nec mortuus. Sed eamdem Epistolam vicinus eorum temporum Gennadius propriis verbis
memorat in librode Viris illustribus: Lucianus, ail, presbyter,vir sanclus, cui revelavit Deus, temporibus
Honorii et Theodosii Auguslorum, locum sepulcri et reliquiarum corporis sancti Stephani marlyris primi, scri-
psit ipsam revelaiionem ad omnium Ecctesiarum personas, grseco sermone. Superfluum est testes eos ad-
jungere, qui Gennadii verba ipsa exscripserunt, ut Marcellinus in Chronico, Beda in libro de sex ^iatibus
rnundi, et posteriores alii. Nonnihil autem quod ad tempus spectat, dissentiunt invicera Marcellinus et
Beda, dum hic revelationem ad seplimum Honorii imperantis annum, ille vero ad Honorii consuiis deci-

mum refert. Marceilino adstipulatur Lucianus qualis a Joanne Ulimmerio primum, ac deinde a Lovanien-
sibus aliisquefuerat vulgatus, notans nimirum eosdein atque Marcellinus consules quos mirum est non :

observatos fuisse a Beda, qui Lucianum hunc ipsum Ulimmerianura legil, et plura ex eodem in librum
Retractationurn in Acta cap. 8 Iranscripsit. Certe quidem haec consulum nola ab alio abest Luciani exem-
plari, quod in veteribus nonnullis codicibus reperitur. Caret etiam idem islud aliurf exemplar in Floria-
censi codice illis in fine verbis, n. 9, Ex his ergo reliquiis transmisi Beatiludini vestrx, quse hominis non
sunl scribentis ad omniura Ecclesiariim personas. Quanquam haec forsitan dicebat Lucianus converao ad

eos stilo, quorum causa scriptionem hanc edebat rogalus ab Avito, cui etiam reliquiaruiu partera ipsis
transmitlendam, sicuti liquet ex Aviti Epistola, donavfrat. Porro ulrumque hic damus exemplum scrip-
tionis Luciani, Ulimmerianum (sic appellare liceat quod Ulimmerii cura pridem prodierat) ad plures
manuscriptos recognitum, et aliud modo descriptum ex Floriacensi libro annos circiter quinj^enlos ha-
bente, quod in aliis etiam manuscriptis nonnullis reperitur. Cerle hoc posterius non incopnitum anti-
quis fuit nam Chrysippus prcsbyter Jerosolymitanus in Photii Bibliotheca, cod. 171, et Ado in Marty-
;

rolo^io id omnino sequuntur, atque ex ipso exscribunt multa, quse io Ulimmeriano exemplo desiderantur.
Additur apud Photium, Gamalielem prxcepisse Luciano, ne posthac reliquias illas sole et pluvia corrumpi per
negligenliam sinerel ; quod nullo jam in exemplari lcgitur.

EPISTOLA
LUCIAM AD ()Mi\EM ECCLESIAM,
DE REVELATIONK GORPOIUS STEPIIANl MAilTVRiS PRIMI ET ALIORUM.
EX EDITIS ULIM. ET LOV. ET RECOONITA AD PLURES MSS. EX FLORIACENSI CODICE ET ALII3 M9S.
LuciANUS misericordia Dei indigens et omniiira ho- LuciANUs miforicordia indiqens et omnium hominum
minum minimus, presbyter Rcclesiae Dei qiiaB est minimuK, prcAhylcr Ecclcsi.T Dri qux est in vUla
in villa Caphargamala in territorio Jerosolymo- Cnphargamata in terriiorio Jcrosolymilano, sanctx
rum, sanctae Eccloiaeet omnlbus sanctis qui sunt Ecclesise et omnihu^ sanctisqui sunt in ChrisloJcsu
in Chrislo Jesu in universo mundo, in Doiuino sa- in universo mundo, in Doniino salulem ^.
Jutem, 1. lierelaiionem saticii Stcphant, qure mihi pcrgra-
1. Visio qiiae apparuit meae pusillitati a Dco ter,
• iiam Domtni cl Salvaioris nostri ostcm^a est, ilignum

de revelaiione reliquiarum beati et glorio>i prolo-

martyris Stephani el primi diaconi Chrisii, et Nico-
* In codice tjermancnsi annonim fere 400 sic inscri-
bilur Dominosancto ct rrnerabili Uymesio episcopo,
denii qui in Evangclio scriplus Cbt, etGuinalielis qui
:

humillimus et oninium infimus Lucianus preshyler

' Iq Mss. deest vox, Visio.
de villa Caphargamala territorio Jerosotymitano,
 :

801) EIMSTOLA LUCIANF. 810

in Aclibus Aposlolorum noiuinulur, iiocessuriuin (Uixi ut vcslrn! juuiderem Sanrjilali, non jaclantia
duxi [juiuiero vosLr;n inlUiriHlo Dilnctioni, iniijjoru- snl ad coii(lniialii)iiein aiidii-ntiitm.
qnaiLiiin,
lus ac niHgia jussus a sanclo cl Doi culloro pulro 2. Terliaenimvici; miluo!itriisinni'st,iluin iiuisccrem
Avilo proal)yt,cro,ul aocuiuluiii lidom coii8iitimiul,u'n in basilica haplisterii in slratu meo, die sexla firia
inlcrrogaiiti (luasi liliuH putri obuudioiis, sicut co- illur.esmiif, r.irr.a hiirain noctis lcrliam, dum itd,huc
guuvi, cuui ouiiii Hiiiipiicitalo iiiipigcr iiitcgro iiuli- tniinuam in excessit meiilis c/fertits,
lirdjir ritjilitrrin,
carcin oinncin voritatoin. vidi virniti xlatr sencm, slatura proccnim, vullii dc-
2. Die iiiitur Purasccvc, hoc osl .scxta lcria, qiKn roritm, promissa harha, invcstitu candldo, amictitm,
C3l tcrtio nonus dcccinbriH, coiiHulatu llonorii dc- pallio, inriijiis suiiiinitalecrant laiiiiuam aurem cruces
cics etTlicodosil soxicn Augiisloruin (</), advcnienlo iiilr.rl;e {rl miinii Irnrliitt rir(i<tiii iiiirram). calccalum
nocie doriniens iii cubili inoo, in locu Siuicto bup- rali(jis insuperfu ic draurnlis, dcamhulatilem coram
tisterii, in quo consuetiido crat mihi dorinire, et me, et tacentem. Et cum hoc viderem, htesitans intra
custodirc ecclcsiastica quui orant in ministcrioiho- mrinctipsum diceham : Quis piitas est ? de I)eo est, an
ra tertia noctis qu.n cst prima custoilia vif^iliariim, dr adrrrsa. pavte ? Nec eniin ohlilits fucram vcrhi
quasi in ecstusi circctus scmivigilana, viiJi virnm ApiisUtli diccnlis, Nuiii el ip.sc sutuuaa iransligurat
scnem, longuin,hieroprepcn,hoc csl dignum sacer- 80 in angclum Cor. xi, 14). Cum crijo vide-
liicis (11
dotcm, canum, barbam prolixam babentem, puliiu- rcm enm deambiilantem, coijitarc cntpiin corde mco,
tum ulba stola,cui iiicrant gemmuhe aurc;e lialien- ct ilicerc Si hic hoino dc l)co csl, trrlia vice me no-
:

tes intrinsccus sunclie crucissignnm, et vii;,'uiii uu- inine iiieo clamahit qitod si ine scmrl vocitavcrit,non
:

ream in manu habentcm. Et veniens atctit ad dex- illi dabo rcsponsuin. Qui niliil dubitnns, dissimulata

terum mcam, etaurca virga pulsavit me,ler vocans dcainbutatione vcnit ad me et de vinja, qunm manu
:

nomine meo, dicens Luciuiie, Luciane, IjUcianc.Et

: tcnehat,pulsans me, tertio me nomine nieo clamavit,
dixit mihi graeco sermone, Vade in civitatem qua3 dicens : Lurianc, Lucianr, Luciane. Cvi ctjo respondi :
dicilur Ilelia, quac cst Jerusalem, et dic sancto Quis cs,doininc? Dixit inihi.: Surgc,etvade,et dic Joanni
Joanni qui est in ea episcopus Quandiu clausi su-
: episcopo Jerosolymilaiio : Usqitcquo clausisitmus?vs-
mus, et non aperis iiobis? Et maximp,qniu in lom- quequo non aperis nohis ? maximc cum lemporihus
poribus tui sacerdotii oportet nos revelari. Aperi luis revclandi simus. Aperi nobis velocius, ut per nos-
nobis festinanler monumentum, nbi in negligcntia tram oralioncm aperiat Deus ijencri humano oslium
positao suntnostrffi reliquiaj^ut per nosaperiat Deus inisericordiw sux. Inslat enimtempus, itt hicmundus
et Ghristus ejus ct Spiritussanccus oslium clemen- intcrcat, prx mullitudine iniquitatum sitarum, quas
tiae hoc mundo. Pcriclitalur enim siEculum
suae in quotidic faciunt. Etposl hxc ait : Non solummodo mei
hoc ex mullis casibus (6),qui fiunt ineo quotidie. Et causa soUicitus sum, sed et pro illis quimecum sunt
non tantum soUicilus sum pro me,quanlum pro his diijni enim sunt maximis honorihus cumtdari in terris ;
qui sunt positimecuin,sancti et mulli honoris digui. quia locus in quo jacemus, valde dcspcctus cst,
3. Et respondi ei dicens Quis enim es tu, domi-
: 3. Cum hxc igitur audissem, aio ad eum : Dicito
ne,el hi qui tecum sunt?Respondit mihi Ego sum : miiii, domine, tu quis cs, ct qui sunt tecum? Et dicit
Gamaliel.qui Paulum aposlolum Christi nutrivi, et mihi Ego sum Gamalie!, qui nutrivi Paulum qui pos-
:

Legem docui in Jerusalem. Et qui mecum est in teaapostolus factus est. Quiautemjacet mecuin, dom-
orientali parternonumenti jacens, ipse est domnus ' 71US Slcphanus cst, quia Judxis Jerosolymis lapidatm
meusStephanus, qui lapidalus est a Judaeiset prin- est, et die noctuque inexapeleo jacidt civitatis, in via
cipibus sacerdotum in Jerusalem pro Christi fide fo- cuntibus Cedar, jitssu impiorum sacerdotum projec-
ris portam quis est ad aquilonem,quae ducic ad Ce- tus, ut a bestiis et avibus devorareiur ^. Et tamen nec
dar : ubi die ac nocte jacuit projectus, ut sepullurae bestias eum. nec aves tanyerc prxsumpserunt. Egovero
non daretur, secundum mandalum impiorum prin- Gamaliel cum scirem santitatem viri et fidem et de-
cipum, ut a feris consumeretur corpus ejus. Ex Dei votionem ejus, credens me partem cum eo in resurrec-
aulem voluntate non teligit eum unum ex his.non tione hahere, misi ad religiosos viros et fideles, man-
fera, non avis, non canis. Ego Gamaliel compatiens dans et dicens : Nullum formidantes acquicscite con-
Chrisli minislro, et feslinans habere mercedem et siliis mcis, ct coUigile corpus sancti Stephani, et de-

partem cum sanclo viro in flde, misi per noctem ferte ad posscssionein nieam, quam nomine meo
quantos noveram religiosos, et in Christo Jesu cre- appcUari Caphargamala : et deponite eum in monu-
(ientes,habitantesin Jerusalem in medioJudasorum, mento nieo novo ; ctfacitc consueta solemniaper dies
et hortalus sum eos, et necessaria substanliae mi- quadraginla, in ipsa possessione, qux est invigesimo
nistravi, ac persuasi illis ire occulte, ut portarent secundo lapide. Et qusccu^ique in expensis solemnibus
corpusejus meo vehiculo in villam meam, hocest in erogala fuerint. de mco prseheri faciam. Ille vero
Gaphargamala(quodinterpret;iturVillaGamalieli9), alius, qui cum illo jacet, Nicodemus nepos meus est,
viginli millia a civilalc habens, et ibi feci illi plau- ciui noctu ad Salvatorem veniebat, ut veritatis verba
ctum fieri diebus quadraginla* et praecepi eum in agnosceret, et renasccretur per aquam et Spirilitm
meo monumento poni in orientali theca, et pra'cepi sanctuin. Qui cum a Domino audisset baptizatus cst a
eis qujjecumque necessaria erant pro cjus planctu sanclis aposlolis Petro et Joanne. Pro quobaptismate
de meo dari (c). Ipse eliam domnus Nicodemus in indignati sunl principes sacerdolum adversus Nicode-
alia theca positus est, qui venit ad Salvatorem Je- niuiii,rt cogilabant occiderc eum: scdpropter honorem
sum nocle, et evangi-lizalus est ' ab eo, audiens :
rncum rt rem ' consaiiguinilalis non fecerunl. Atta-
Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritus sancto, menpkigis eum multis afficientcs, semimorluum reli-
non potest regnum cdelorum (Joan. n[,o).
introire in querunt, analheinalizavcrunt, ctforas civitatem mi-
et
Et exiens baptizatus esl a Christi discipulis. Etco- serunt, diripientes omnem subslantiam ejus.Egovero
gnoscentes Judaei amoverunt eum a principatu suo, et Iiunc fcci collegi, et in possessionem meam deduci,
et anathemalizaverunt eum,ct de civitate exsiliave- prxcipiens dispensatori meo, ut quidquid illinecessa-
runt. El hunc e^o Gamaliel quasi persecutionem pro perpetuam iii Christo Jesu salutem. Et incipit Re- :

Christo passum, sustuli eum in meum agrum, et velationem quae nihi ostensa est, digmim duxi ut
veslrae panderem Sanctiiati. Alius vero Gcrmanensis
1 Editi hic et aliis quibusdana locis, dominus ;
pro ante annos, ut videtur, sexcentos scriptiis consealit
quo Mss., domnus. Floriucensi libro, quem liic sequimur. Mutavit forte
2 Sic omnes Mss. At editi, sepluaginla. Beda, qua- inscriptionem Epistolae ipse Lucianus, cum Stephani
draginla quinque. reli([iiias Ilymesio transmitteret.
s Ita in manuscriptis. At in editis, cateehizatus est. ' (jermanensis codex, in exapnli jacuit cinitate,
(a) Die tertio dcccinhris anni 415. hide abstractus est in ria euntilms Gedar, Jussu im-
(6) Id est, lapsihus, sive peccatis. piorum sacerdotum ut a bestiis et avibus devoraretur,
(c) Beda, lib. Retract. in Acta., cap. 8. ' In Germanensi Mss., etjura.
Patrol. XLI. {Vingt-six,)
811 APPENDIX. 813

alui el vestivicum usquc ad finem vitsc ejus, et de- rium fidsset, prwstaret. Qui cum paiilulum supervixis-

fuDclum honorilice sepelivi juxta domnum Stepha- set, dormivit in Domino. Qucm fcci sepcliri ad pedes
nura. Similiter etAbibas' filius meus dileclissi- beati Stephani, tanquam pro nomine confessoris. Ille
mu3, qui mecum Baptismura Chrisli accepit ab ejus vcro tertiits, qui mccum jacet, ipse esl Abtbas filius
discipulis,viginli annorum exislens, ante me mor- meus, qui mccum pariter credidit Christi prxceptis,
tuus est, etsepultus in terlia theca excGlsiori, in et mecum pariter BaptisTnum consecutus at a sanctis

qua et cgo ipse postea defunctus, applicitus sum. Apostolis, vigesimum circitcr agens annum, Lcgis
Mea vero uxor Eihna habens nomen, et Seiemias multam habens scicntiam, castus corpore, et nullam
primogenitus meus.quia noluerunt esse fidei Cbris- midieris sciem maculam : sed semper templo Dei va-
ti cultores, in aliavilla matris
suae sepulti sunt,hoc cans cum Paulo discipulo meo. Prxcesserat enirn ad
est in Capharsemeiia. Interrogavi autem ego humi- Dcum immaeulatus (a). Juxta qucm ' positi stint de
lis Lucianus presbyter dicens :Et ubi vos queere- quihus Siipra locutus sttm, cum quibus et ego jacco.
mu3 ? Qui dixit mihi In medio ^ proastio quod po-
: Nam conjux mea Ethna ^ et primogcnitus mcus fiiuts
test intelligi proxiino de villa agro, qui dicitur De- Selemias, qui nolucrunt in Christum credere, recesse-
lagabri, id est, Virorum. Dei. ritnt a nobis, et in possessione sua materna sepulti
4. Et evigilavi, et deprecatus sum Dominum, di- sunt, qux Capharselemia dicitur : qitia indigni habiti
cens Domine Jesu Chnste, si est hajc visio ex te.et
:
sunt societate nostra. Vt aittem credas, cum cccperis
non est illusio,fac utiierum et tertio appareat mi- fodcre, invenies locitm uxoris mex et filii vacuum. Et
hi quando vis, et quomodo vis. Cocpi ergr. jejunare, ita ut dixit invenimus. Et cum ego miserrimus inter-
et siccas escasducere ' usque ad aliam Parasccven. rogasscm, dicens: Vbi vos invcniemus, domine? dicit
Et iierum domnus Gamaliel eadem similitudine, mihi In pos^sessione mea invenies nos, quse nunc lin-
:

eodemque schemate apparuit mihi, sicut in prima gua Syriaca dicitur Delanlabria '*, sive Debathalia,
visione,dicens :Quareneglexisti ire, et diceresanc- quod intcrpretatur Possessio virorum Dei, sive bella'
to episcopoJoanni? Et ego respondi :Timui,domi- torum . Et citm hxc omnia prxdixisset, evanuit ex
ne, niox ad primam visionem haec nunliare, nc vide- oculis mcis.
rer aeductor esse.Deprecatus sum autem, ut si a Do- 4. Ego vp.ro post hanc visioncm surrexi, et prostra-
mino missus fuisses ad me, denuo ac tertio appare- tus orationi, rogavi Domini misericordiam, et dixi :
res mihi. Dixit autem ad me Gamaliel Acquiesce,
: Domine Jesu, si hpcc revelatio sive visio ex voluntate
acquiesce, acquiesce mihi. Etiterum ail mihi Quo-: tua cst, prxsta \tt iterum el tertio manifcstetur mihi,
niam requisisli de reliquiis singulorum quomodo annunticm rcvelationem Sanc-
ut confisus fiducialitcr
ot ubi sint poailae appone sensum, et vide diligen-
; torum tuorum. Et ca'pi ex illa die jejunare, el ab
ter quae ostendunlur tibi. Et dixi Etiam, domiue.
: omnibus me abstinere, et prxter panem et salem in
Bt stalim attulit quatuor calathos, tres aureos, et escam nil sumere, et aquam bibere, sicut solemus in
unum argenteum. Tres eorum pleni erant rosis : diebus sanctx Quadragcsimw faccre. Insequenti vero
dao habebant albas rosas, el terlius rubicundas co- scxta feria denuo venit sanctus Gamaliel in ipso ha-
loris sanguinei :quartus vcro calathus argenteus bitu, sicitt prius vcnerat, et in ipsa noctis hora, me
plenus eral croco bcne olente. Et posuit eos ante nccdum valde soporato ; et dicit mihi : Quare dissi-
me. Et ego dixi ei Quid sunl isti, domno? Et dixit
: mulasti, charissime frater, et non perrcxisti et retu-
mihi Lipsana uostra sunt.Qui rubras habel rosas,
:
listi Joanni episcopo ? Numqitid non vtdes quantasic-

ipse est domnus btcphanus, qui a dextris posilus citas est supcr terram et Iribulatio in toto mundo ? Et
est ad orientem ab introitu monumenti.Secundus tu negligenter agis ! Surge igitttr, et vade, et dic illi
calathus, domnus Nicodemus est, positus contra os- xtt apcriat 7\obis, cl faciat locumorationis, ut per in-

lium. Unus vero calathus argenteus, Abibas est fi- tcrccssioncm nostrammisercatur Dominuspopulo suo.
lius meus, de utero testiroonii, id esl ileratus in le- Ego vero aio ad eum : Non cgi dissimitlanter, dominc
ge, immaculatus ex utero malris sua excessit e mi ; scd rogavi Dominum, et dixi, Domine Jesu, si ex
mundo, proptereain similitudinem arf,'enti mundis- te est hscc revclatio, secundo ct tertio uppareat mihi.
simi apparuit. Numquid non vides crocum, qui in Et nunc, dominc, ccce secunda vice venisti, et la^ttfi-
ipso est, suavissimi essc odoris ? Et ipse conjunctus casti me : si autcm tcrtio veneris, plenius mc exhila-
est meo calalho in e\cel3o loco.ubi ambo posili su- rabis. Cumque hxc attdisset, de manu significavit,
mus quasi gemini. Et cum liKC dixisset, dcnuo ex dicens Ignosco, ignosco, ignosco. Et cum hxc dixis-
:

oculis meis evauuil. set, dicit mihi Audi, prcsbyt''^. Cin ego i'espondi, et
:

5. Cumqueexpergcfactus fuissem,gratiasef;i Deo dixi Loqitere, domine quiaaudio. Et dicitmihi, Quia

:

omnipotenti, et coiisuelis jejuniis operam dedi us- h:vsitasti in animo tuo, dicens. Si ftierit ut inicniatn
que ad tertiam revelalionem. In terlia igitur scpli- Incum, putas in itno loco positos omnes inveniam ?
iiiana, eadem die ethora,venit supradictus vircom- Qnod si ita evcnerit, quemadmodumpotcro discernere
minans et Iremebundus, et dixit mihi Quare us- : rcliquias singulorum ? IIxc crgointra temctipsum co-
que nunc dissimulasli, et noliiisti pergere, et dicere gitabas. Cui cgo negare non potui ; et dixi : 1 crum
episcopo Joanni quac tibi dicta sunl el ostensa ? cst, domine, ila volvcbam i>\ animomeo. Omnianosti,
Quam excusalionem habcbis apudDeum.aut quam ct nihil tc lalct. El dicit mihi Non sumus, td putns, :

veniam pro hoc contemptu sperabis in die judicii? in itno loco posili : scd unusquisquc nostrum suttm lo-
Numquid non vides quanla siccitas est et tribulalio cunt habct. Animadverte itaquc qux ilico tibi, et in-
in toto mundo? Et tii negligonter agis Numquid ! tcnde animo. Et respicicns ridi cxtendcntem manus
non consideras quia mulli meliores te sunt per crc- suas ad co'lum, cl orantcm. Et statim deposuit inde
mum sancti viri, quos praetcreuntes, per te volui- quatuor calathos, tres aureos, ct unum argenteum, ple-
mus innotesci ? Ideo namquc te ex alia in hac villa nos rosis : ct ttnus c.v ipsis plenus erat croco. Vnits
voluimus cspc sacerdotcm, ut per te manifestare- vcro dc trihus calatltis rubcntes valde 7'osas habcbat
mur. Exsurgc igitur, cl vjuie, el dic illi, ut aperiat tanqitam sanguincm, qucm ct ad dcxteram meampo-
nobis, et faciat locum oralionis, ut inlercessione Sic Floriaccnsis codc.\. At Gcrmancnsis, ct mecnm
1

noslra misereatur Dominus pnpulo suo. El cum .id yariler Ikipti.^initim conscculus cst a praediclis Apo-
verba ejus intremuissem, dixi Non neglijicns fiii,
: slolis. Xcni vifffslmum circiter agens annum, Lcgis
domne mi,sed prscstolabarlcrtiumadvenium tuuni. plenissiinam hahcns scientiam, virgo et ayximo ct cor-
]^ori\ et nulluni t]iulicris sciens peccntmn, sed sempcr
Nunc vero sinecrusiinadic pcr^am.omnia qu;»» mi-
tcmplo Dci vacaiis cum Paulo discipulo meo, qxii }io-
hi mandasti dicturus. Et cum indignans edversuin
slra apostolus factus, praecessit ad Deuni, Juxta
me staret, videbar mihi quasi in allero menlis ex- cjuem clc. ,

cessu devenisse Jerosolymam, et quasi in conspectu - ('icrniancn?is codex, Alhea. -Mius Germanensis ve-
Inslior, F.mna.
3 Itlom Cicrmnnensis codcx, Delagabria.
* Ado iii Marlvrologio, beatorum.
Veteres lihri, Adbibas; vel, Ahbibas.
ia) 1'holius iii Bibliolhcca, cod. 171, scclione altera,
9 Mp!».. In tnro
3 Sic Mss. Editi autcui, sumere.
et Ado in Marlyrologio, qui eliam sequcutia refert.
 ;

81 ;) KPISTOLA UJCIANI. 814

adaturom opiscopo Joanni, n:irran8('i (»rnncin vIhIo- nuil. Alii rero duo plcni c.vdiU rosin albis, in moilum
nom. A (itio viiioljiir Hudiro Si Iuih; sic bo Imliciil
; lilii, crociiin ha
seil ru.fii! vraiit. Kf. i/iinrtiifi iiLlntiin^

ut oliuriHsimo, ol IJoiiiiiiua lil)i rnvolnviL haio

ilicin, hrlxU, ciijus odur frai/riihal suarissiinus lU/iosuil illos
toniporiltus nostris, oporltU int' oolli|j;«r(i do posHOH- in consperlii mro,rl ilirit inihi : Vnles hos calalluis V.l'.'

Biono illa l)Ovoin illuiii uiuxiiiii.in iivu(ori'in (|iii ol ,

aio ad ruin liliain,diiiiiinr.El dicit inihi : IstisniU lo-
:

carro ot uriilro ii|>lus ohI, (liiiiiUiirt> (ibi pnsrtcswio- ciili iwslri in iinilius iiicriuns, et h:i; rosu; rrliijiii;i; n.ns-

nein cnm oniiiiliua ciotoris. Ad (]ucm iiio lUi|uid : Inv siinl : el sicut vides hunc calalhuin msas jnilchcr-
mihi posscssio, doiniio nii, «i noii Imhoo hovoiii il- riinas lialientein ad dexlrrain luam jiosituin ita cuin
inm pcr (iiiom rct^altirct aretur pos^tcssio ? Et dixit aperire civperis locuin,lnvrnies osliuin srjiiilcri,el in-
niihi c[)iHCOpus lla |)lacuit, charissimc, (|noiiiiim
: Iroijressiis reprries indr.rlrra parte loculiiin i])se esl :

civitaa noHtra vohicuiis miiiiHlratur,c( tiiuiiii hovcin sancli Strphani. lil iir duhilare rrlis : qiiia ipse solus
ad illtiin nmxiraum carrum minuH hahciiius ',(|U(!in r.r nohis inarti/rio mcruil cnronari. Jit ideo in oricn-

tu dicoria in posseflsione (lui cciarc. Oporlol nam- tali parle posiliis rsl. Illrvrro loculiis qiii ad partes
que nl in civitato cclchorrimu sit muijis ([iiain iii borav, id esl aquilnnis, j>ositus rst, ipsr el sanr.ti Nico-
parvnla possessionc. NiiiiKiiiid non tihi sullioitiiit drini nrnphijti ^. Aliits rero lorulus, qui paiilulum
duo rosidui hoves minorcs ud cxcolendum tcrratu cininriilior csl, ipse rst ineus ct /ilii mci : quia et nos
vehicnli tui ? neophyti fuiinus. lit ego aio ad eum : hoijo, domine
G. Cumqnc
hoc in exstasi, hoc est in exccssu mi, qunrc unus calathus arqenteus est ? lil dicit mihi:
mentis, nudisscm, «(atim cxpergeractus lienedixi Quoniain fiHiis mriis caslus ct iminaculaliis excessit '^

Dominum, et perrexi ad civilatcm ad sanctum c initndo, proplcrra in siinililudlncin arqrntimundis-

episcopum Joannem. FA cum vide-
illi omnia qiu-c siini apparuit. Numquid non vidcs crocum, qui in
ram narrassem, reticui de visione bovis,exspectan3 ipso esl, suavissimi cssc odoris ? Et dum hxc dixissei,
quid audirem ah eo. Intellexeram enim quiasanc- drnuo cx oculis meis evanuit.
tus Stephanus ipsc esset hos maximus, ct qiiia 5. Cwnqur rjperqrfacim fuisscm, gratias eqi Deo
carri illi de qoibus dicebat sincta^ essent Eccle- oinnipotrnli, ct conslilutis jcjuniis opcram dediusque,
siic, et Sion priiiia Ecclesia, ipsa esset carrns ma- trrtiain rcvclationcin. In tcrlia igitur septimana, ea~
jor. Et quia habebat sanctus opiscopus a me pe- drin die et hora venit supradicliis vir, comminans et
tere benedicti Stephani reliquias, ideo de visione freinebundus, Quarc usquc nunc dissi~
el dicit mihi :

bovis episcopo dicere nolui. Cumque hccc audisRcl inulasli, ct noluisli pcrgrrc, et dicere episcopo Joanni
Joannes episcopus, lacrymalus est prs gaudio, et qmv tibi dicla sunt ct oslensa ? Qimrn cxcusationcm
dixit Benedictus Doniinus Deus Filius Dei vivi. Si
: habcbis apud Drum, aiit quam veniampro hoc com-
haec ut dicis, charissime, et audisti ^, et Deus libi leniplu spcrabis in dic judicii? Et non consideras
revelavit, oportet me inde transferre bea(um S(e- quia multi mcliorcs pcr cremum sancti viri,
te sitnt
phanuin primura martyrem et archidiaconura cjuos prcTterciintcs per ie vohdinus innotesci. Ideo
Christi, qui primum adversura Judaeos dominica namque te ex cdia hasilica hic voluimus csse saccrdo-
bella hellavit, et Deum in sua majestate in terris tcm'^, ul pcr te manifestaremur.Et cum ad verba ejus
positus in coelo vidit stantem, et tanquam angelus intreinuisscm, dixi : Non fui negligcns, dominc mi,
in concione hominum apparuit. Haec autem omnia sed privslolabar tertio advcntum tuum. Nunc vero
ul vidi, ita evenerunt et consona sibi apparuerunt sinc crastina die pergam omnia qux mihi mawlas-
'',

universa. Dixit autem mibi sanctus episcopus : ti dicturus. Et cum indignans adversum me staret,
Vade, fode in acervo, qui est in ipso agro et si : videbar mihi quasi in alterum mcntis excessum deve-
inveneris, nuntia mihi. Et ego di\i ei Deambula- : nissem Jerosolymis ^, et quia in conspectu starem
vi agrum, et vidi acervura minutorum lapidum in epii^copi Joannis, narrans ci omnem visionem. A quo
medio, ubi arbilratus sum eos esse. Et dixit mihi videbar aiidire : Si hxc ita sc habent, ut dicis, cha-
papa Jam dixi tihi, Vade, fode et si inveneris,
: ; riss'ime, et Dominus tibi revelavit hoc tempovibus
sedens custodi locum, et manda mihi per diaconum nostris : oportet me tollerc de possessione illa bovem
ut vcniam ad locuin. Et ita me dimisit. Et cum ve- iiluin maximum aratorcm, qui carro et aratro aptus
nissem in villam, misi prsecones, ut omnes habi- est, et dimittere tibi possessionein cum cdsteris omni-
tatores villae diiuculo consurgerent, et foderent in bus. Adcjuem aio : Utquid mihi possessio cst, domine
acervo. mi, si non habeo bovcm per quem regatur et alatur
7. vero nocte, apparuit ipse domnus Ga-
Eadem possessio ? Et clicit mihi episcopus : Ita placuit, cha-
inaliel cuidain monacho nomine Migetio ', inno- rissime, quia civitas noslra vchiculis ininistratur, et
centi et simpiici viro, eadem similitu(line qua mihi unum bovem ad illum maxinium carrum minus habe-
apparuit, et dixil ail eum Vade, dic Luciano
: mus, quem tu diceris in possessione tua celarc. Opor-
presbylero, Vaae lahoras in accrvo illo ;modo non tet narnque ut in civitate celcberrima sit quam in
ibi sumus, sed tunc ibi positi fuimus, cum laraen- parva possessionc. Numquid tibi non sufflciunt duo
tarentur nossecundum consuetudinera anti(|uorum, residui bovcs, et unus vitulus, et utcnsilia bovis ma-
propter quod ihi acervus in lestimonium planctus ximi, ad excolendam tcrram vehiculi tui?
factus est. Sed qiicEre nos in alia parte, qnae est ad 6. Et curn hoc in ecslasi, hoc cst in excessu mentis,
boreara *, et loco qui dicitur syra lingua Dcbatalia, audisscm. statiin cxpergcfactus benedixi Deum: ct per-
quod interpretatur in gr.neco avopwv a^cxOur), qood rexi in civitatem ad sanctuin episcopum Joannem.
nos possumus dicere, Virorum fortium. Diluculo Et cum illi omnia quae vidcram cnarrassem, relicui de
vero consurgens ad hymnos, inveni monachum visione bovis, exspectans quid audirem ab eo. Intel-
illum pra;(iicantem omnibus fratrihus. Hymnis lexeram enim quia sancius Stephanus ipse cst bos
deinde (Jictis, coepi dicere Eamus ad acervum
: maximus ; et quia carri illi, de quibus dicebat. sanc-
illum, et fodiamus in illo. Tunc (luidam dixerunt tse essent Ecclcsiw ; et Sion prima Ecclcsia. ipsaesset

mihi Audi primurn quid dicat monachus Migetius.

: carrus maior ; ct quia habcbat sanclus episcopus a
Et advocato monacho Migetio, exquisivi ab eo quid me petere sancti Stephani reliquias, ideo de visione
esset quod vidisset. Ille autein univcrsa signa quae bovis episcopo dicere iiolui Cumque audisset episcn-
videram domni Gamalielis dixit niihi, et (lueuiad- pus Joannes, prx i/audio lacrynialus est, et dixit :
moduin vidisset contra austrurn a^rum situra, et Benedictus Doininus Dcus Filiits Dei vivi. Si hsec, ut
nionurnentura in eo quasi negleclum etruinosura, dicis, charissiine, ita audisti, et Deus tibi revelavit
ubi vidisset tres lectos anrcos stratos, et unura ex oportet mc beatum Stcphanum pri-
transferre inde
eis altiorern ciBteris in quo eranl duo jacenies, mum martyrem, archidiaconum Christi, qui primus
unns Fcnex et unu.s juvenis, et in aiiis duol)US 'GcriTianensis Ms nepotis mei.
,

lectis f-rant singnli. Et respondit qui orat in excei- 2Ocrinanensis codcx, virgo rt immaeulatus.
' Editi, et unuin bovem illummaximum ad carrum ^ Idcin Germaiicnsis cod(ix, Ulimmcriano exemplari
minus habemu.s. Castigantur ex Mss. maf^is hoc loco consenticns, Ideo numque te ez alia in
2 Fortc, ita audiali. .M. hac villa volutmus esse presbyteriim ut per te mani-
'*
Kic Msri IvJiti aiitcm, Nuf/ello. feslaremur.
* Kditi, quae eat lioram. Emendantur ad veteres co- '<
Idcm codcx, !;ine relarilalinne perr/am,
dices. '''luQodemGGTmanens^icodico, devenisseJerosolymam.
 APPENDIX. 816
815
apitd Judseos domimca be.Ua beUavit, et Dominum in
Vade, dic presbytero Luciano,
siori lecto, et dixit :

si vis ma- sua majcitate in tcrrii positufi in coilum vidit stantem,

quoniam no9 domini loci istius luHnus :

tt tartquam amjplus in concione hominum apparuit.

invenire, ipse ab onenlali plaga
gnum et iustum Et cum lisec dixisset sanctus Joannes, dimisit me.
a raonacho, glonlicavi
esl. Et haec auJiens
Dositus
^ ^—
Dominum, quoniam inventus est aiiua teslis m Cumquc vcnissem ad viUam, misi prxconcm adomnes
habitatorcs vUlse, dilucxUo ut consurgerent, ct fode-
revclatione.
fodientes rent in acervo.
8 Nos igitur ivimus ad acervum,
et
aulem nos ad monu- 7. Eadem vero nocte apparuit ipse domniis Gama-
nihil invenimus. Convertimus Miqetio nomine, innocenti et
ipsanocte apparuerat, liel cuidam monacho
mentum illud, ubi monacho
simpUci viro, ea simiUtudine qua mihi apparuit ; ct
et fodientes invenimus tres thecas, secundum quod
dixit ad eum : Vade, et dic Luciano presbxjtero, In
apparuerat mihi in typo calathorum. Invenimus
lapidem obru- vanum laboras in acervo illo; modo non sumus ibi,
igilur altissimis litteris scriptum
quod interpre atur sedtunc ibi posUi fuimus, cum lamcntarentur nos se-
tum, habentem, Keayea Celiel,
cundum consuctudinem anliqvorum propter quod
Apaan Oardan quod mterpretatur :

Servus Dei et ,
acervus in leslimonium planctus faclus est. Sed qux-
;

Gamaliel. Hoc interpretatus est

Nicodemus» et
ab ipso sanclo re nos in aUa parte, in loco qui dicitur lingua sy-
papa Joannes, sicut et ipse audivi
episcopo, cum renuntiavi riaca, DcbalhaUa ; quod intcrprelatur in grseco, An-
episcopo. Slatim ergo
Hiospolis, synodum agens. dragathon ; quod nos possumus dicere, Virorum bo~
esset in Lidda, quae est
secum duos alios episcopos, Meu- norum. DiUiculo vero surgens, invcni monachum il-
Qui assumpsit
Jencho, et lum prxdicanlcm omnibus frairibus. lUjmnis dictis,
therium^ de Sebaste, et Eleulherium de
Qui cum apparuissent domni deinde crepi dicere Eamus ad acervum iUum, et fo-
:

venerunt ad locum. diamus in illo. Tunc quidam dixerunt mihi : Audi

Slephani thecam, slatim terra; motus factus est,
inde mgressa primum quid dicat monachus Migetius. Advocato mo-
et tanta suavitas et fragrantia odoris
nacho Migetio, cxcfiisivi ab co cpiid esset. lUe autem
quanlam nullus se memmit vel au- hommum
est
ut putaremus nos u\ amce- universa signa quae vidcrat^ GamaUelis, dixit mihi,
disse vel sensisse : ita
Multitudo namque po- et (lucmadmodum vidisset contra austrum agrim si-
nitate paradisi esse positos.
quos erant plunmi tiim, ct uwnumcntum
in eo quasi negleclum et rui-
puli aderat nobiscum, inter aurcos stratos vidit, unum ex
infirrai variis languoribus. Et ipsa hora mox de nosum, tibi trei lcctos

tres animae iis altiorem ab aliis, in quo erant duo jacentes, unus
odore suavitatis ejus septuagmta et
aliorum senex et iinus juvcnis, ct in aliis lectis duobus erant
curataesunt. Ab aliis fugali dffimones,
alu a sHumis et lu- sinquli Et respondit qui etat in excelsiori lecto, et
fons restriclus est sanguinis, dixit : Vade, et dic presbijtero Luciano, quoniam
syringio sanati, alii a ter-
runcuiis liberati alii a
nos domini loci hujus sumus. Si vis magnum ot jus-
;

quarlanis alios fehris reliquH.alios mor-

tianis et
lum invenire, ipse ab orientali plaga nobis jwsitus
;

hpmicrania
bus regius alii a cephalalgia curati el
;
cst. Et hsec audicns a monacho, glorificavi Domnium,
doloreliberati.ht mul-
nonnulli a viscerum occulto
senserunt hommes, quas enu- quoniam inventus est et alius testis in revelatione.
las alias curationes
ILtc autem ut vitli^, ita et evenerunt ; et consona sibi
merare longum Et osculanles sanctas rejiquias
est.
p?almis et hymuis apparucrunl universa.
ilerum clauserunt. Et tunc cum 8. Stalim igitur nunliavi beato episcopo. At ille
Stephani in sanc-
portaverunt reliquias bealissimi
archidiaconus fiierat misit ad fratrcs suos episcopos. Qui cum occurrissent,
tam ecclesiara Sion, ubi el
nobis de memhns banc- venerunl ad locum : qucm cum jussissent fodere, et
ordinalus derelinquentes
pars tcrrx maxima fuissct egcsta, invcnimus lapidem,
:

maximas reliquias, terram

ti parvos articulos, irao
in quo sculptum erat, CclcUel, Nasoon. Gamalicl,
cum pulvere, ubi omnis cjus caro absumpta est, AbbibabeP ; hcbraica quidem verba, litteris autem
caetera asporlaverunl*.
grs^cis. Intcrprelalio vero nominum hwc est : Cele-
.
. .

Heatitudini
9 Ex h\s ergo reliquiis transmisi
liel Stephanus quidem dicitur, Nawon vero Nicode-
vestrae quas cum susceperitis, orate pro cxinuilaie
mus, Abibahi'1 filium Gamalielis sigtUficat. Cwn au-
:

mea ut dignus inveniar in conspectu Dnmini,

tul-

martyris Stephani mentis, ot vestris tem pervcnisscmus ileorsum, invcnimus locum sancti
tus bpatissimi
ipsius Stephani in parte oricntis, sicut audieram. Et sta-
orationibus. Translata; sunt autem reli'iuiae
Et lunc in lim tcrrx motus factus est, et tanla suavUas et fra-
Mart.vris seplimo kalendas januanas.
sed oadem grantia odoris inle egressa est, quantam nuUus ho-
tempore jugis et intinita siccitas erat :

descendit, elahundanler ineliri- minuin sensisse sc meminit : ut ptitaremus iws in

hora pluvia magna
omnes glorificabant ibi Dominum, amanitate paradisi esse positos. MtiUitudo namque
ata est terra et
popuU adcrat nobiscum, inter quos plurimi erant in-
:

proptcr ccc-
propter saoctum ejus Siephanum, et
misencor.liac et pietatis, firini variis Umguorihus : in ipsa hora mox dc odore
lestem ejus thesaurum suavitatis cjiis scptuagiuta et tresaninur cttralx .'•unt.
aperire dignalus est Jesus
ouem periclitanti saeculo
et Spiritu Ab aliis fugali dpcmones. aliorum fons rcstinctus cst
Christus Dominus, noster, quicum patre a strumis ct furunculis Uberati alU
Amen. sanguinis alii ;
sancto vivil et regnal in saecula saeculorum. inftrmitate sanati, alii a tertianis ct
a secrctiore
,. , , . I- •, „i;„c m«vf))/« rrniv; aUi a ccohahirqia curati cl /lemicranio :etmultas alias
Adcrant enim tunc w tlo tcmpore cptscopi,Joan-
Znserun omines, quas enumcrare hngum est.
Jer,chont,n,i.« ctim omn, clcro
nes Jerosolymitanus etEiliotiius cpiscopus
de SebasU civitate, et Elcuthcrtus
Ilaque cum mcuTttnas reh-
nobis de tncmhrts Sanctt parvos artteulos, tmo
ustc'^t oriuZus: derelinquentes
archidiaconus ,

qitias cum pulvere, ubi ejiis omnis caro absumpta est

fierinancnsis Mss., vidcram.
Ms3. sic lcgitur, habcnlem ita : Celiel, quod
I

I
In Idom (lcrnmncnsis Ms ridi.
inlerpretatur Stephaiius Dei ; el Nardam, quod m-
s ,

3 Cicrmanensi Ms., in quo sculplum erat

In codeiu
terpretalur Nicodemus.
Chclicl, Xasuam, Gamalicl, Abhiba.
* Mss., in synndo.
* Germancnsis rodcx., Joannes Jerosol j/milanus et ,

3 Meliu» in allero cxcmplnri ex Floriaccnsi codirc.

(|ui et intrr Diospoli-
Heslonius Srba-^itianac ciritalis, et Eleutherius Jeri-
Eustnyiitim, sive Euthnnium
chonlinus: hi omnes cum clero suo venerunt, et ita
:

tnnae synodi episcopos noininatur al) Anguslino

iii
cum ma/i»i>. clc.
libro [irimo contra Julianum, n. it).
. . .

•••
r.crmancnsis codcx, ul in inscriptionc Kpi-
Idcni
In Mss. post, imo muximas relir/utas, haliclur
sic,
observavi-
stolac. nuniu llvmcsio cpiscopopracnolntnm
caelera cum pnlrere, ubi omnis rjus caro ahsumjUa
mup, ita in conclusiono rccedit a codicc Floriacensi, et
est, asportarerunl.
lialict sic ubi cjus nmnis caro dejhi.xerat. Ex his
:

crqo sanctis rcliquiis Beatitudini vestrae transmisi.

Qtiod ctim susceperilis, nratc pro exiguilate mea, ut
dignus iKVcniar in conspcctu Dnmiiii Jcsu Christi,
adjuius meritis beati primi marti/ris Stephani. Et
vos mementote nnstrae humUUatis, et tanquam
prae-
sentem me diligitc, praeslanfc Domino nostro Jesi'
Christo qui vtvit, et regnat in sancula saeculorum.
817 1)E TllANSl.ATIONK STKPIIANI MaRTYIUS. M9
9. Et ideo oratc, precor, j>ro c.ridnUatc inca, ut di(pms inveniar in rompectu Domini, adjutus Iteatinnimi
martj/ris Stcpliani mcritin, ct vcslris oratioiiihus : re<inante Cliristo Jcsii Doinino nostro, r.ui est cuin l'alre
ct Spiritii sanrto (jloria ct impcriiim in s:vciil(i s:vculoritm. .\mcn. Invcnlx sunt autcm rcli(jut:r bcatis&iini
Slephani tertio nonus aitiju.^ilas.

ADMONITIO IN EPISTOLAM ANASTASIK

KT iN suhsI':qukntkm schipturam.

Exvotero lihro Floriacensi prodil Epislola hmc Anastaaii, qna illo giKnifical o grajco scrmone in lalinum
Iransiatam suo iubore suhsoquotitoni scripluruin. Quonam aucloro condila gr.TCO el conficta fuerit Bcrip-
tura, compertum non est ei tamen fldem addunt multi o Griccis, qui plerumque illam Stephani marty-
:

ris, quam narrat, dctectionom url)cm Gonstaiilinopnlim tranHlationom statuunt post uiujuot
aliam ot in
annos a revclationc facta Luciano, Enimvcro contigisae translutio haec dicitur, « cuin esset recondilum
saacli Stephani corpus JerosolymiB in sancta Sion » quo nimirum a Joanne Jerosoiymilano translalum
:

post Luciani reveialionem fuit, secundum ipsius Epistolam Luciani. Altamen Nicephorus, lib. 14, cap-
9, refert primum Stephani reliquias Constantinopolim doportatas sub Constantino, luiii addit partern
quaradam ejus rcli(]niarum, qiia; occullata forsitan et relicta orat in Palc-estina, a Luciano postea detectam
divina revelatione. GiBterum subscquenlis scripturrc falsilatem produnt plurima, quae cura temporum
hisloria pugnant. Dicitur Stephani per Alexandrum exatructo « posilus consulatu
loculus in oratorio
CoDstanlini Augusti decies » at Constantinus imperator octies tantum consul in Fastis coosignatur.
:

Cyrillus, qui hic nominatur episcopue Jerosolymitanus, non sub Gonstantino suscepit episcopatum, sed
8ub Constantio, annis certe multis post mortem Eusebii Episcopi, ijui Eusebius nihilominus Constantino-
poli sedere et Stephani corpus excipere fingitur.

EPISTOLA
ANASTASII AD LANDIILEUM,
DE SCRIPTURA TRANSLATIONIS PROTOMARTYRTS STEPHANI, QUAM E GR^ECO IN
LATINUM VERTIT.

Landuleo egregio et Deo digno episcopo Copuano, hoc a praefatae urbis incolis obnixe rogarer, eo
Anastasius exiguus Apostolicw ' bibliothecarius,in quod illic hujus martyris habeatur templum, ho-
Domino salutem. nesta qualitate constructum.
1. Quia sancta Ecclesia, cui Venerabilitas tua 2. Suscipe itaque hoc opusculum, et mira quae
praeessedecenteragnoscitur,beati Stophani reliquiis primus Chrisli Domini Martyr atque Diaconus post
et memoria celebris et insignis habetur,ac per hoc transitum gessit, quaeque forte hactenus ignorasti,
magno erga ejus reverentiam Sanclitas tua flaf,'rat comperiens, laudea auctori dignas repende diem-
:

alVectu ratum diixi, peiies Mantuanam

; urbem Se- que anniversarium, mei quoque non iramemor, ia
dis apostolicae legationis apud Augustos explenda^ hujus mirabilis translationis celebrationem solem-
causa degens, Translationem ipsius sacri corporis niler age. Sed quoniam tunc temporis ibidem posi-
graece conscriptam,ac e.x improviso delatam,latine- lus sermonem nihilominus quem de virginitale su-
que nusquamame anteprorsus inventam, romano per Anna et Simeone, imo quem de tribus profes-
dare sermoni, tuaeque pi.Te destinare devotioni qua- : sionibus Amphilochius lconii praesul habuerat, in-
tenus per hoc et otiositatis a me rancor excludere- terpretatus sum, et hunc quoque cum memorato
tur, et latinitas tantorum miraculorum cognitione simul opusculo Sanctimoniae tuae mittere procuravi.
minime fraudaretur. Accidit aulera, ut etiam super Spirituali quippe nil fcre commodius duxi, quam
spiritualia offerenda, Beatitudo tua in aeternum
1 Supple, Sedis. valeat mei memor,irapetrantibus Dei sedes orationi-
* Forte, explendae. bus suis.

SCRIPTURA
DE TRANSLATIONE SANGTI STEPHANl
DE JERUSALEM IN URBEM BYZANTIUM.

1. Factum est.cum esset recondilum corpussancti xanderquidam senatorura posuisset in animo suo
Stephani primi martyris Jerosolymis in sancta Sion, construere oratoriam domum sancti Slephani. Quo
in diebus Joannis episcopi Jcrosolymitani, utAlc- peraclo,deprecatusostmuUumJoanncmep'scopum,
819 APPENDIX. 820

ut conderet corpu3 sancli marlyris Stephani in eo- aut in regione cujus sit hfec leclica, dicite Quia :

dem oratorio. Tunc ergo episcopus posuil locuium, marili dominae nostrte esl, et vailit Byzantium. In
et tilulum clavis lionlixit forinsecus, mense decem- eadem vero nocte transivimus mansiones tres.Porro
bri, die quarta decima, indictione quinla ', consu- iiiterdiu quioscenlibus, et sero incodentibus nobis,
latu do:iiini noslri imperaloris Conslanlini Aiigusti spiritus profunda nocte clamabant diceiites Tran- ;

dccies. Ilaque post annos quinquc in infirmatera sit is qui flagellal nos non possumus ferre vir- ;

incidens Alexander senalor, testamentum fecilsan- tulem sancti corporis, quia ignis est, et acriler nos
ctae Ecciesiae et pauperibus atque conjugi suse Ju- consumit non suslinentes vim sancli prolomarty-
:

lianaj, adjurans Joannem episcopum per Dominum ris Stcphani. Sanitates autem et virtules fiebant
nostrum Jesum Chrislurn, Ut post obitum, inquil, muilse in via.
meum fiat loculus persicus, et locale me juxta san- 4. Porro pervenimus Ascalonem maritimam, et
cti protomartyris Stephani tumulum nam et do-
: icvenimus navim eunlem Byzanlium, couvocatoque
mura ejus aedificavi ex mea substantia. Quo dicto nauclero, mulier dedit ci quinquaginta aureos, di-
dormivit in pace. Poslera vero die veniens episco- cens Quia secretum habeo tibi eiiarrars, et ne con-
:

pus una cum multiludine populi, sustulit eum, et tradicas mihi. Loculum habeo deportandum Byzan-
posuiljuxta sanctum Stephanum protomarlyrem. tium, quem salvum ferre procura, et habebis mer-
2. Post octo autem annos Juliana uxor ejus cofii- cedcm ab omnipotenti Deo. Qui dixit ei Nolo con- :

tans et esse bonum existimans, voluit corpus viri tradiceredominae me.p,qui magnus tecum est proto-
tollere, ac deferre Byzautium in propriam posses- martyrStephauus,et inipso est vitamea el spes mea,
sionem. Et hoc consiliata, profecta est ad Cyrillum quia viderunt oculi mei f;loriosissimahodie. Veni er-
Jerosolymitanum episcopum, et dixit ei Quia viri : go,domina mea,et adscende naviin. Navigaturi enim
mei corpus volo portare Byzantium in meam pos- sumus cum virtute J)ei et sancti corporis.Tunc in-
Beseionem. Qui dixit ei Non possum hoc facere,
: troeuntibus omnibus in navim, soluta est a terra
et populum conlurbare. Tuuc Juliana plorans, abiit veiito prospero. Et vcnientes in medium pelagi, su-
in domum suam, mi&it ap patrem
el faciens litleras bilo tempcstas facla est, ila ut fluctus exaltarentur
Buum * Byzantii posilum, scribens ita « Propria : super armamenta navis. Et mari fortiter fluctoante,
lilia tua Juliana, palri meo in Domino salulem. De» melu detenli surgentcsque omnes adoraverunt san-
ceates ' honores olfero, el rogo prapstes mihi quo a clum corpus. Cum autem plorarent et flerent,
te suscipiar. Nam non dicta verbis blandis replcta, repente serenitas magna exorla est in mari, et
Bed ccelesti myslerio nnntiata. neque compositam apparuit eis sanctus protomarlyr Stephanus di-
verbis rhetoricis suadelam circumrercntia, sed pre- cens Ego sum, nolite timere. Quod eo dicente,
:

cea dirigo ad patrem meum et dominum, quoniam cessavit ventus, et facta est tranquillitas magna
vim patior a principibus ut vidua, causa nuptia- [Matlh. viii, 2(1). Mane autem faclo venimus ad an-
rum. Accelera ergo ul (iat Sacra, et mittatur a ma- gusta Ghalantis propter principem Augustum '.Su-
gno imperalore Constantino*, Cyrillo episcopo Jero- bito autcm terrae motus factus esl in loco illo, ila
solymilano. ut veniam el ipsa, marilique mei cor- ut commoverenlur fundamenta tcrrae, donec pertan-
pus atreram ad possessionem meam. » At ille acci- siit navis sancti protomartyris Stephani ; et tunc
piens Sacram a magno imperatcre Constanlino, quievit terra qua; movebatur. Dsmones autem cla-
misil eam Cyrillo episcopo Jerosolymis. mabant adversiis principem dicentes Impiissime :

3. Itaque Sacram epiycopus legens, et contradi- princeps, quare non incendisti navim quae transi-
cere non valens, adduxit mulierem, et dixit ei Quo- : vit illuc, sed dimisisti illam transire contra nos ?
modo possumus hoc facere, cum nesciam qui sit Ipsa enim navis fecit terrae motum. Princeps vero
loculus sancli primi martyris Stephani.et qui ma- hoc audito, misit dromones quinque ad comprehen-
riii tui ? Sed vadens prajpara qua; itineri necessa- dendam et iocendendam navim. Dromonibus autem
ria sunt, et indica mihi. Qua?, prseparatis his quae porvenientibus ad navim, angelus exiens de navi
ilineri conj;ruunt, perrexit ad episcopum in eccle- peicussil droinones, et submersit eos. Ft factum est
s\h. Advesperascente auttTm profundius descende- gaudium magnum in navi, quia Deus erat cum illis.
ruiit in oralorium, ubi jacebat lipsanum Sancti et : Naviganles itaque tribus diebus, lotidemque nocti-
aperientes positionem, invenerunt loculos duos. Et bus, venimus Chalcedonem,et dimissa est navis in
dixit episcopus mulieri Non novi qui sit loculus
: portu. Facientibus antem nobis iliic dies quinque,
sancli protomartyris Stephani, et qui mariti lui. Cui quoquot habebant daemonia, veniebant circa mare
niulier Ego, inquit, novi qiii sit locutus viri mei,
: vexati clainantes Servus Dei venit, qui lapidalus
:

quoniam ego feci eum. Tunc episcopus audiens htec, esl ab iniquis Juda;is. Et gratia sancti Stephani spi-
jupsit ei tullere quem no^^scl.Et im|ielu abicns ain- riius clamabant Vaj nobis, quia comburit nos acri-
:

plexata est lipsanum sancti Slephani, existimans ter quo fugiemus minas cjus terribiles? Porro
:

es^e niariti sui rorpns. El accipiens posiiit illud in exiebant alrocilcr ab hominibus repulsi, tanquam
if-cticum. Kt valcdioens episcopo, ibat itinerc suo ab igne et quotquot habebant infirmos, fercbant
:

gaudens. El per totam noctem liymnus faclus esl eos extra mare, et oiimes salvi fiebanl virtute san-
in via, el odor unguenti suavitate relerli spirab«t. cli Protomarlyris. Praeterea inde moti venimus So-
Porro ppintus inunutidi clamabant diccntes V.-p : sas.Audicns autem pene tota civitas currebat Iran-
nnbi?, quia protomnrlyr Stephanus transit.diro nos sicns, Chrislianis quideiii gaudentibiis, Paganis au-
verberanp 'gne. Miilii-r autcm in vehiculo siio sede- tem Iristantibus. F.t inde prolecii rursus propter
bat, et pueri aml'ulHbnnt coram lectica, ot lormi- turbam quee iu circuitu erat, vcniraus civilatem
dHiiarii (licfnlfs Quid esl quod accidil nobis, quia
: Staiirium *.
epiritug (•laiiiant dH sancto Stephnno ? Putasno ip- ;). Cognito autem hoc Eusebius episcopus Cons-
?iu8 f^-l lidC rorpus, el nns ncscimus ? Multiludo lantinopolcos de corpore protomarlyris Stephani,
enim Angplormri ante lcrticam cnnunt hymnum. el Christianorum multitiido mota erat, ad
qiiia tota
Sed quid faciemus, doniina nostra ? ['orsitan non videndam cursim perre-
virtuteni sancti corporis,
estviii tiil corfiiis, scd sanrti protomHrtyris Stepha- xit ad impcratorem Cnnslantinum ', et nuntiavit ei
ni. Tiinc illa his auditis, (lcns taccbat.Prfficepitqne de corpore sancti Stephani. Imperator autem scis-
pueris nemini diccre qu.TB sibi appanicrant in iti- citabalur qualitor venerit ab Jerosolymis corpus, ct
nere Sed si quis interrogaverit, inquit, in civilate
: qiiis esset qiii hnc detulerat. Qui adduxeruntci mu-
lirrem, dicentes Domino Imperator, hrec est quae
:

1 Florinren«is ninniiprriplus. Al rodcx Jonnnis

Itft
Vlimnierii qiii Imnr srriptnrniii ])riinns viilgnvil, nliiquc Sic vetus codex. At editi, Mane autem facto ve-
«

po?lca ccliti Imlient, indiciione ii. Kt infra, Iiaqxie post nintus ad angusta calantes, propter principem Au-
annrn ii
gu.iti
Sic Klnrincrnsis rodcx Kdlti vcro, ad prexbyterum,
' * Fdili, Taurunu At Mss., Staurium.
' lii llorinronsi Ms.. Durcnlns. 3 Vclii:^ itcnim loro, Cnn.ttantium. Vcrum
rodex licc
* lloriaccnsis Ms. Iioc loco, Conslantio ; ecd mox Fiisoliius, (lo (|no suprn, non Constanlio, scd Gonslantino
infra habcl, Conatriniinn. imperante fuit cpiscopus Conslantinopolitanus.
 ;

821 EPISTOLA SEVKIII. 822

uUulil corpiis siincli I'rol(iin.\rlyri3. IiiiiUTdlur voro qiii.i mci f^^loriosissima hodin. Tunc
vidcruiil oi:uli
dixil 11(1 (Mini Oiioniodo iilluliHli oorpiis Hiincli Sle-
: voni(5ntoH protccloroH niiiitiuvorunl Impcrutori ,

phaniVdic niilii voriUiLcni. 0""' dixil: Doiniiio Im- (|iiia prolomarlyr Slc[dianu8 cst. VX gaviHUH est
peralor, vir nioiis ipso (odilicuvil JoroaolyiniH oru- valdo, ct coiivocans Kuscbium opi.sco)juin dicit ci :

torium suncti Slophtini, otipHO unu cuni opiHcopo Vudo ud nuvim cum mullitudino populi,el ego mil-
Jounno rccondivil siinclum SlPphanuin. Posl unno.s tiim plaiistriim, «!t fi^rLo mihi loculum in palutium.

autom uliiiuol niorluuH oat vir innuH, (lcpdaiLo tcH- (>. orgo cpiHcopuH, ctomnia po[tulu.s ciim cc-
Ivil
tamonlo upud opisco|)um Jounncni dic(!iis Posl : reiHciicurril. At vcro cpiHCofiiiH dcHcendons in navim,
finom niouni ponilo mo propo prinium inurlyr(!m tiilit iociiluin oL posiLo in carrucu fcaLinavit in pa-
:

Slephaiiuin. Et iLa luctum osl. Inipcrator aulem laLiiim. iVliiiiE uuLoin incodcbunt, Iructio violenlor ub
dixit Quoinodo crgo illud hiic dcLiiliHliV Oua) ait:
: An;,'cliH. KL veni(!ntcs iii lociiin qui dicilur Constan-
Domino linporaLor, vim puLiciis u principilniH, sic- tiiiiunus, HtcLorunl, cL ullcrius non vubibant tran-
uli vidua, el noleiis allcri viro coptilari, nuiiLiavi sirc. PcrciiLiebant er^o aniinanliii.lJna autem caruin
palri ineo, (juia huc volo venire ot iilTerre viri mei pcrangclicum virttilom liuiiiunu voce locutacHlcoram
corpus ad possessioncm moam. Tunc audions hoc omni populo diccnH Quid pcrcutilis IncieH nostrus?
:

paLer meus ', accepit Sacram ub impcrio vcsLro, et Ilic oporlet cum rccondi in loco hoc. Nolilo ergo ia-
misit haiic mihi ot opiscopo, uL tollcrcm corpus borarc omnino alioquin signa ct i)rodif,'iii habe-
:

viri mei. Descendens iLa(]ue nocLu cum Cyrillo epi- tis videre. Episcoiius vero tromeCactus ct lormentum
scopo, existiniavi toilere viri mci corpus, et tuli non sustinens, nunliuvit Imperatori Quia non pos- :

sancti SLephuni. Dcdit autem Impcralori eLiam Sa- sum alferre corpus Sancti. Audiens autem hoc
cram. Imperalor aulcm cum legereL, recognovit imperator, Iristalus est,et misit alia duodecim ani-
suam ipsius manum. Tunc mulier respondens dixit malia, ut trahercnl carrucam. Et ipsa quoque si-
ImperaLori Domine Imperator, poteslalem habos
: militer steterunt propter vim Angelorum, et non
corporis mei animae vero Dcus, qui facit mirabi-
; valuerunt movere carrucam. Tunc episcopus* ex-
lia in coelo et in terra. Quod si non credis, domine, clamavit dicons Unus es, Dcus omnipotens, qui
:

mitte ad navim Hebra3um, ubi jacet loculus Sancti, facis mirabilia solus {Psal. lxxi, 18) super sanclum
in quo etiam tilulus est aflixus, scriptus hebraicis protoroartyrem luum Slephanum, qui miirtyrium
litteris, et legens eas cognosces certitudinem. Im- passus est pro nomine luo. Da ergo nobis gratiam
perator vero, vocaLo Hebraeo, adjuravit eum per et misericordiam, per orationes et intercessionea
legem ipsius dicens Vade, et vide quid scriptum
: sancti ProLomartyris. Tunc episcopus tulit loculum
sit. Abiens itaque Hebraeus cum duobus protectori- a carrnca, el locavit eum faciens oralorium ejus per
bus, et legcns dixit Magnum spectaculura hoc esl.
: mensesquinque, inquo etposuit loculum curo omiii
Protectores vero dixerunt Quod spectaculum esl V
: cautela. Sanitates autem et virtutes factae sunt su-
dic nobis. Hebraeus autem dixit Quia protomartyr : per inllrmos in diebus illis, in gloriam Palris et
Slephanus est, et in ipso vita mea et spes mea ^, Filii et SpiriLus sancli, cui est honor el imperium
1 Idem codex, Tuno audiens meus dominus, etc. in saecula saeculorum. Amen.
2 In veteri codice non habetur, et in ipso vita mea
et spes mta. 1 In Floriacensi codice, populus.

EPISTOLA
SEVEIIl AD OMNEM ECCLESIAM,
DE VIRTUTIBUS AD JUDiEORUM CONVERSIONEM IN MINORICENSI INSULA FAGTIS
IN PRiESENTIA RELIQUIARUM SANCTI STEPHANI (a).

Sanctissimis ac beatissimis dominis, Episcopis, Pres- insula, quaeomnium terrarum, parvitate, aridilate,
byteris, Diaconibus, et iiniversse fraternitali totius asperiiale postrema est, duo parva oppi(la, quibus
orbis terrarum, SEve.RVs episcopus misericordia Dei a Pcenis indita nomina, e regione fundata sunt :
indiyens et omnium ultimus, in Christo Redemptore Jammona ad occasum, Miigona ad orientem spe-
nostro aeternam salutem. ctat. In his mihiomnium morlalium ullimo nu-
1. Cum Dei opera revelare et confiLeri honorificum per sacerdotalis officii pondus impositum est. Sed
esse Raphael archangelus moneat {Tob. xii, 2U) Jammona antiquumaDeomunusetiamnuncretinet,
profecto silere vel celare opera Christi periculosum ut Judaei hahilare in ea nequaquara possint. Mul-
est. In quibus tamen adnumerandis majorestgra- tos siquidem id temere audentes, aul aegritudine
tia, si communi et simplici sermone referantur. praeventos, aut repulsos, aut morte subitanea ex-
Celatur enim quodammodo speciosissima pulchri- stinctos, aut etiam fulmine trucidatos tradil vetu-
ludo virtutis, si abundantiori eloquio circumdata stas adeo ut celebris hujus rei fama ipsis quoque
:

fuerit alque fucata. Quapropter ego quoque rnagaa- Judaeis, ne id ullra temere audeant, metura fecerit.
lia, quae apud nos Christus operatus est, non com- Nec hoc fide indignum ducimus, cum eliam iupos,
posito, 86(1 veridico sermone referre aggredior. vulpegque, et omnia noxia animalia deesse viiiea-
2. Insula Minorica, unaex Balearibusinsulis est, mus cum earum quae ad vescendum bonae sunt,
:

quarum nomen cunctispopulis, saecularium quoque ferarum copia magna sit. IUud etiiim magis mirum
auctorum litteris pervulgalum est. H<ec inter Mau- est, quod colubri et scorpiones sunt quamplurimi,
ritaniam Caesareensem et Hispaniam medio prope- sed amiserunl omnino nocendi violenLiam.Gum igi-
modum aequoris spatio sita, angustis admodum tur Jammonam nullus Judaeorum, qui lupis ac vul-
terminia clauditur, longitudinem iriginta, lalitudi- pibus feriLate atque nequitia merito comparantur,
nem vero tria millia passuum habens. Quae nunc ne hospitii quidem jure accedere audeal ; Magona
idcirco commemoravi, ut agnosci possit, contera- tantum veluti colubris et scorpionibus, ut tradeba-
ptibilia mundi a Domino non solum in hominibus, tur, fervebal, ut quotidie ab his Chrisli Ecclesia
Bed etiam in locis eligi (I Cor. i, 27). In hac ilaque morderptur. Sed anliquum illud beneficium carnale,
nuper nobis spiritualo renovatum p.st ut iliu, sicut ;

ia) CiLatiir infra, in libro primo de Miraculis S. Ste- scriplum est, generalio viperarum [Luc. ni, 7), quae
pbaai, cap. 1. venenatisiclibussocviebat, subitodivinavirtutecom-
8S3 APPENDIX. 824
pulsa raorliferum illud virus inciedulitalis abje- partem divinae gloriae opcruisse. Sic enim sancti
ccrit. apostoli Pauli somnium Lucas sacrae historiae inse-
3. Natnque diebus pene istis, quibus ego tanti sa- ruit, dicens, virum Macedonem aslitisse in visione
cerdotii nomen, iicet indignus, ads-ptus sum, pres- noctis, orantem ut adjuvaretur ab eo et hac Apos-
;

byter quidiim (a) sunclitatc priEcipuus a Ji-rosolyma tolum visione prccmonitum, itineris alio destinati
veniens, Magoute non iongo lempore moralus cst: cursum ad Mace loniam convertisse {Act. xvi, 9, 10).
qui postquam transvehi ad Hispunias, sicul desiiie- Quanto itaque Domini nostri Jesu Cbriati raajor est
rabat, nequivil(6), remearc ad Africam dcnuo sla- gloria, quod id rainimis atque indignis famulis re-
luil tunc beaii Stephani reiiquias, qnae nuper re-
: velare dignalus est, quod cliam bealo Aposlolo de-
velutffi sunt, cum ad Hi-panias portareconstiluisset, luonslralum Scriptora celare noluit ? Igitur brevi-
ipsas.sinedubio NJarlyreinspirante,in memoratiop- tatis causa, ne Beatitudini vestrae fastidium fortasse
pidiecclesiacoliocavit. Quufacto, protiiius ilie ignis, gignatur, duo tantum somniainseram.
quem Dominus veuit mitterein terram etquem valde 7. Apud nos devota quaedain religiosissima, no-
ardere cupit {Liic. xii, 49j, charitate ejus accensus raine Theodora, qua; et virginitate corporis, et re-
est. Statim siquidem lepor nostcr incaluit,et factum ligionc propositi, et noraims interpretatione typum
est cor nostrum, sicut scriptura est, ardens in via portare Ecclesiae mereretur, vidil in visione noclis
(Id XXIV, 32;, Tunc enini ille in fide jam ardebat viduam quamdam nobilissima, ad me, qui non pro
zeius,tuncspe salvandae muititudiiiiserigebal. Deni- merito, sed pro divini nuraeris largitate sacerdotio
que statiin intercisa sunt eliam salutationis ol'(icia, fungor, insertas* litteras per se misisse ', quibus
et non solum familiarilatis consuetudo divuisa, sed mihi cunclos attros suos ad seminandum supplicitcr
eliam noxia inveteratae species charitatis ad odium oEferret. Simili eliam soranio me quoque ullimum
temporale, sed pro aeternae salutis ainore translata peccatoruin ad seminandum prajcingere et comrao-
e*t. In omnibus plaleis adversus Judaeos pu^'na: nere dignatus est. Vidua enim qua^dam altera no-
Legis, in omnibus domibus fidei praelia gereban- hilissima, quam synagogae speciem habuisse non
tur. dubiura est, me ut agros suos incultos susciperem,
4. Judaeorum popuiusmaximecujusdam Theodori eosque, quando tempus sementis urgeret, diligenter
auctoritate et potentia nitebatur, qui non solum in- excoIerem,deprecabatur. Quae estautem alteranobi-
ter Judaeos, verum etiara inler Cliristianos ejusdem lissima vidua, nisi illa quaj Christum irapie peri-
oppidi et censu et honore saeculi pra;cipuus eral, mendo, seraetipsam crudelissime viduavit? Hoc
siquidem apud illos Legis doctor, et (ul ipsorum somniura utriusque unum est. .Ante triginta ferme,
utar verbo) pater patrum fuit in civitate autem
: quamimplerctur, dies, etvidissenos,etIicet absolu-
cunclis curiae muniis exsolutus, el defensor jam ex- tionem ejus ignorareraus, tamen fratribus indicasse
stiterat, et jam nunc pHtroHUsmunicipium habebat. mauifesliim est.
Christiani autcm ut cnrde, ila etiam et viribus hu- 8. Apud Judaeos quoque niiro divinae dispensatio-
miles, sed veritalis robore superiores, patroni Ste- nis ordine, ut et noininis Theodori et olficii mei in
phani patrocinium deprecabanlur donec utrique : uno hoininesocietasconveniret. Theodorusquisum-
exercitus, cum jam diem certdminis condixissent, mus sacerdos perfidi populi eral, soninium quod
datis tunc induciis discesserunt, Juiiaeisid raagno- videral, non solum Judaei?, sed etiam propinqua;
pere exspectanlibus, ut scilicet Theodorus, in cujus cuidam matrifamilias primariaeipsius civitatis,rnul-
se omnis synai,'oga viribus acclinabat, ex Majori- tisqueeliaraaliisChristianis.antenon parvum quara
ceosi insulu reverleretur, ad quam iorte visendae adirapleretur terapus, his sermonibus propalavit.
possessionis gratia perrexeral. Qui quidem statim Eunti mihi, inquit. in synagogam, duodecim viri
ut ad oum missa legatio est, remeans, auctoriiate manus obvias obtulerunt, dicentes Quo vadis ? Leo
:

sua multos lerruit sed non exstinxit, sed consopi-

; Gum ergo audito leonis nomine trepidare
illic est.
vit contentionis i-icendium majore siquidem illico
: cocpissem, locum tamcn, dum fugam paro, unde
exardescens violenlia, eliam vicinum oppidum fidei introspiscerem, reperi, et vidi monachos illic mira
flarnma corripuit. Ki ut illuil Salonionis implerelur, suavitate psallentcs. Major mihi pavor illico adjec-
Frater fratrem adjiivansexallabitur siailcivitafiftrma tus est, et nisi in cujusdam noraine Rubcn ineres-
etalta(Prov.xvm, !9);statueruntmulti famuliChri- sus fuissem domum, et indead matrem propinquara
sti, Iriborem ilineris minime recusantes, cunctas cursu prajcipiti convolassem, nequaquam curam
animi vires huic bello tradere. morliferi terroris evasissem, illa me exanimem sinu
5. Pendenle igitur praelio, nos quidem qualia prae- suo cnnfovens, a discrimine pariter et a melu eri-
paraverimiis arma, subditum huic epistolae Cornmo- puit. Hocejus somnium vahie clarum est, et inter-
nitoriunn probat qiiod quidem non pro quorumdam
: prelatione non indiget. Quis cnim leo, nisi ille de
instruclione cdi voluimus (iiuippequi ea penitoscge- trihu Juda radi.r David {Apoc. v, 5) ? qua? propinqua
mu8, et quam a F^eaiitudine vestramagissperamus), illu, ni>i de qua scriptuni cst, Una cst propinqna
sed ut animadvfrti possit, non minimain nos solli- mca {Cantic.w, 8)? Illud ergosolum videbalur obs-
citudineni seciindum mndulum possibilitatispostra; curum, quod in domum Ruhen Judaji, a leone cura
suscepli bahuisse cerlaniinis Ghristum vero, cujus
: lerrerelur, ingrcssus est quod quidem nobis post-
:

rpgiium non in sermone, scd in virl.ute est, nnbis ne modum ab ipso leone qni terruit, ut salvaret, evi-
verhurn quidnra protcrentibus, suis omnia viribus deiilissime expoaitum est quod dehinc suo expli-
:

consuminassc, et absque ullo sudore certaminis ex- cabimus loco. Nunc autem cceptae rei ordinem
ercilui suo hano, quaiii nemo aut nptare aiideiiat, prosequar.
aut sperare poterat, victoriam conces-^issc, .ludaei 9. Ex Jammonensi civitate ad profectionera famu-
igitur exemplis se Machabani temporis exhortantcs, lorum Christi raultitudo convcnil, qure in ipso np-
morlem quoqiie pro delendeiidis legitimis suis de- pido putahatur consistere tantaquc difficillimi
;

siderobant. Itaque non solum libros revolvere, sed itineris laborcm alacritate confecit, ut triginta mil-
eliam saxH, fiuile^^, jaciila, nmniaqiie telorum goncra Jia passuum jucundius transvolaret, quam si ad
ad synagngam eonffrre coipere, iil Christianorum Buborbaiium nliquod amocnissimum ad convivia
acieiu virliite sandi Spiritus iiionitam (si ita rcs epulaturi vocarentur. Igitur Magonam pervenimus.
poscerei), etiam corpori.s viribu.s propiilsarent. Statim missisclericis, adventum meura Jud.neis nun-
6. Interea dum hi apparntus gercrentur, ma- tiavi, ct ut ad ecclesiam sanctam accederc digna-
gnO'|ue aitrinspcus stodin fnluriim insliluitur hel- ronlur, poposci. Illi autem inopinatum nobis nun-
lum, utrinquf exercilus incnarrabilibus ct absnlu- lium romittenles, mandaverunt ecclesiam aibi (ne,
tissimis somniig commovcntur, qiiorum si nullam credo, polluerentur) ingrcdidie eademnonoporlere:
penilus facerem mentionem, nnn minimam videhor eB.«e enim diera sabbnti. cujus festivitatem suis illi

fi7) Orn«ins. nctibiis corriipissent. Rursum ego cxpetivi, ul me

(/.') Erat onini IIii,ania ol)sesFa hoc tcmporo a Golhis. ' Forlc. iiiscriplas.
Baronin.s ad nnniini \\f<. 2 .Mias, praentisisse.
825 El>ISTOLA SEVEllI 826

ail synaj^ogum, si mallo.nl,, oppnrircnlur (immdo- ; Inr HLulimquo primiLivus Jacob racliifl, Rignurn
:

(|ui(ioiii iiigrca.sus ocol(>ai;i' pullulio vidorolur non : Siilnturo Hiiscopit, ol indo noHtria lalcribuH i»t(|uf3
ulitjuo oos a nobis in dio fcali sabbuli ud opua acr- coiiHiliia inhajrons, obslinutiHsimum cnnctorum du-
vilo compolli ('uLunuii iUiUMii
; honnaliriHimum do riti(Miinolii.scuin incrc.pul. Tridiiuin, ni lullor, omon-
logo cunllioliim, noc ('.Kciluiidus liUiH el laluilus csso Hiiin chI, cx ([110 noHtri in oratioiic, ol Jiidu:! in ((or-
misconduH uiilHi non usluLo corlumon lu^oninl, ol
; lidiu pcrHLit(!ro. l'oHt Ikoc voiiil ThondoriiH, rriullitu-
simplicoin atrorronl oxcuaulioncm, oHlondoronl |)r;u- (liniH bUio uginino circumBOptua, ad locum in (|iio
co|)ttim, (|uo in co d\o aormonom conrorrc proiiibi- aoli ayiuigogio pariolo», ([ui post hncc crodentilui»
tum sit. Ad Iuuc cuiii illi in omiiihus c.onlradicLio- Ju(l;rMs aunt aubvorHl, siiporcsse videbantur ad :

nom obstiiuilissimum rcliilissont, landoni illiiiH lco- quomloouiii Clirisliunorum pariter multitudo con-
nis lerroro compnlai, ud domum in (]uum hospiLio vcnit. Il)i ThcodoruH cum audaclor do loge disse-
acoossoram, connuxorunt, Ibi opo Quuiso, iiuiuara, : rona, oinniu qua3 objioiobuntur irridorct atque per-
fralrcs, quarc ([uasi udvcrsus luLroncH, [iroisortini vertcret populus ciirialiunua videns quod verbis
;

in civitale Uoinanis lcgibus subditii, acervos aa.xo- supcruri non possnl huinunia, aiixilium de cujIo
rum omniatiuo armorum gonoru congrcgustia ? Nos imploruvit. Oninos ituque pariler clumantcH, cum
acquircrecupimu.s, vos perdere desideratis: Non eal, summo unitaj vocia fragorc dixorunt Tlicodore, :

quantuni arbilror, requum ut tain vuria lite ulloru- crode in Christum. Mira indulgentissimi Dornini
trum laboromus vos voro, ut vidco, sitiLis nosLrum
: misoricordia adhuc parva petobantur, et majora
sanguinem, nos vero veslram saluLom. Ad htcc illi concosscrat imo non mirura est do Omnipotcnte
:

prtuiiilum tcrriti, negavere factum nostris aflir- ; miraculum. Ipse etenim virtulcm olamoris hnjus in
manlibus ila se habere etiam cum jurojurando re- auribus Juda;orum commutavit, qui olim eirocit, ut
nitebantur. Tunc ego, ut nodum cocptac conlentionis quatuor leprosi regis Syriic, (^ui Samariam obsc-
abscindcrem : inquam, oculis probari pe-
Ubi res, derat, castris potircntur; otqui por Gedeon Madia-
test, juraLione (juid opus esl? Eamus igitur ad sy- nitarum agminaconlurtjavit, deditquo trecenlis cjus
nagogam, et utrum pro vilio an veriLale vestra viris ingcnlem sino labore victoriam, efticiens per
nitatur asserlio, vobismetipsis testanlibus compro- terrorem, ut muluis hostium multitudo vulneribus
babitui'. prosterneretur. Ita et nunc ista vox longe aliter a
Pergere igitur ad synagogam coepimus, et
10. circumsLanlibus Judacis suscepLa est, quam a nos-
hymnum Chrislo per plaleam cx mnltitudine loetitiae Iris immittebatur. Omnes enim putaverunt dicium,
canebamus. Psalmus, autem, quem rnira jucundi- Theodorus credidil. ILaque exisLimantes principem
late eliam a Judaeorura popi.lis decantabatur, hic perfidiae sua3 ad Christi fidem fuisse conversum,
fuit Periit mcmoria eorum cum strepiiit, et Dominus
: cuncti pariter trepidi, ubi timor non erat, terreban-
imeternum permanet iPsal. i.x, 7, 8). Sed ante(]uam tur: mulieres eorum sparsis crinibus occurentes
ad synai^ogam perveniremus, quaedain Judaeae mulie- cum ferali ululatu nomen Theodori repelitis voci-
res (ordinatione credo Dei), audaciam praesumentes, bus accusabant, dicentes Theodore, quid feci-
:
^
ut scilicet nostrorum lenitas incilaretur, lapides in sti? Viri autem, alii ad devios saltus _et fixuras
nos exsuperiore loco immanissimos jaclare caepe- montium confugere, alii per ipsius oppidi angipor-
runt qui, mirum dictu, cum super conferlissimam
: tus discurrebant, locum in quo delitesccrent, in-
multiludinem grandinis instar descenderent, nemi- venire cupientes.
nem nostrorum, non solum ictu, sed nec tactu 12. Ipse Theodorus stupore perculsus divivarn
quidem vexavere. Hic agnis suis lco ille terribilis sententiam in plebe sua cernebat impleri, Fugit
mansuetudinem paululum abstulit omnes siqui- : impius nemine pesequente (Prov. xxviii, 1): sed ta-
dem, reclamanlibus nobis, saxa corripiunl, et pas- men non nemine; persequebatur enim eos ille leo
toris commonitione posthabita, cum unum potius terribilis, qui de synagogse loco, sicut Theodoro
consilium cunctis zelus poLius Christi, quam ira fuerat revelatum, per monachos rugitum emiserat,
suggcreret, lupos cornibus impetendos censuerunt: quo resislentes tremefecit inimicos. Stabat igitur
quamvis hoc illius qui solus bonus pastorest, nuLu Theodorus in loco prorsus eodem, (juo ei pridein
facLum esse nulli dubium sit. Denique ne cruentam per somnium terror fuerat leonis injectus : etcum
gregi suo viderelur praestilisse victoriam, nemo Ju- causam lanlae trepidationis inquirerel, et nomen
daeorum se contacliim saltein fuisse, ne pro invidia solummodo nostri leonis audiret, nullam iilic, sicut

quidem, ut mos est, simulavit. Sane quoniam om- ferebatur, feritatem videns, lantum psallenles nio-
nimodis debemus vilaremeudacium, unus exomni nachos intuebatur, et ab omni suorum muIliLudine
ChrisLianorum numeroinventus est, qui cumAcham desLituLus, atque elabi parans, etiara ipse pedura
iili similis esse vellet, qui sub Jesu Nave de ana- viam prospiciebat quem cum horribili formidine
:

themate spolia concupivit [Josue vii). Nam servus apprehensum, non solura colore vulLus, verum
cujusdam Christiani solus, dum aliquid a synagoga etiam vocis officio destitulum Ruben iUe sanctissi-
diripere concupiscit, in lapidem offensionis incurrit. mus aspexisset, propere accedit, et LremenLem
Quidam vero nostrorum, quasi adversus Judaeum, blando sermone compellans, ad Christi fidem co-
lapidem injecit qui capiti ejus illisus, ut capitis
; horlabatur ; atque ingerens ei, pro suffragio metus,
sui, id est Christi, meminisset, admonuit quod : suae credulitalis figurae, ad quam
exemplum, domus
vulaus licet periculosum fuerit, tamen el illum ra- pavore leonis confugeret, quodammodo s;itislacere
pinae suiB confiteri concupiscentiam compulit, el videbatur. Verum, ut et nos fideliter universa nar-
cunclos ne similiter laberenLur, praesenli terruil ul- remus, et vos qui non eloquii ornatum,sed verila-
tione. Igitur posiquam Judaeis cedentibus synagoga tem quaeritis, libentius audiatis, ipsius Ruben verba
polili sumus, nullus ex ea quidquam, non dico abs- inserens, nihil ex siinplicilate dictorum ejus sub-
lulit. sed nec coc;ilavit diripere. Omnia ejus orna- traham. Aiebat enim Quid times, domine Theo-
:

menta exceptis libris atque argenlocumipsopariele, dore?Si vis certe securus et honoratus et dives
ignis absumpsit. Libros sanctos, ne apud Judaeos esse, in Christuin crede, sicutet egocredidi. Modo
injuriam paterentur, austulidius argentum vero, ; tu stas, et ego cum episcopis sedeo si tu credide- :

ne vel de praeda nosLra, vel de suo dispendio qucre- ris, et tu sedebis, et ego anle te stabo. Hos ser-
rentur, ipsis reddidimus. Eversa itaquc cunctis mones Theodorus alta mente suscipiens, ad noa
Judaeis stupenlibus synagoga, ad ecclesiam cum ait Faciam quod vultis tenete, inquit, promisaio-
: ;

hyinnis perreximus, et auctori vicLoriae nostrae gra- nem hanc sed permittite mihi, ut prius alloquar
;

tias referentes, effusis precibus poscebamus, ut vera plebem meam, ut raajorem conversionis meae etiam
perfidiae antra Dominus expugnaret, et tenebroso- ex reliquis possim habere mercedem. Haec ejua
rum ppctorum infidelilas coargucretur a lumine.
11. Ilubcnquidam JudtEUS a Domino, ul primo- ' Fortasse, alii ad devios saltiis et fissuras montium
genitusomnium conslitueretur,esleleclus.Nam cla- confugere. Infra, n. 12, ad silvas sive ad antra cori'
more sanctissimo lcetificans corda mullorum, ab- fugerant ; ct n, 13, ad unam spetuncam, vel potius
solvi 86 a vinculis Judaicae superstitionis deprecaba- rupem, convenerunt, M,
 :

827 APPENDIX. 828

sponsio cum inexistimabili cunctorum cxistima- plebs christiana lestata est poterilne fieri, ut eliam
;

tione susccpta est alii in cum amabililer irruenles,

: tu, germani constrictus exemplo, reli<?ionem judai-
03 ipsius et colla mulcebant, alii eum ulnis molli- ccim descras ? Quid ergo in hac tcrribili soliiudine
bus araplectebantur, alii autem dexteram dexteras diutius tempus leriraus? Quamdiu etiam inopia
adjungere, et sermonem conserere gestiebant. Per- victus laborare poterimus ? Quid causae cst, ut fame
rexit igiiur Theodorus ad alrium suum quolibet tabescaraus, arescamus siti, obrigescamus algore?
orficio nostrorum laetus, tamen anxietate non pe- ad postrcmum, quod jam patimur, nostrae hujus
nitus ciirens. Nam licet in domum Ruben per pro- horribili tcneamur silentio ? Numquid
solitudinis
missionem suam jam venirctur, ingressus tamen et latronum vincula, nuraquid barbarorura gladios
tunc trepidus eral ; quia nondum ad propinquam fugiraus nuraquid sanguinem nostrum plebs tunta
;

venerat, quae eum post triduura materno suscepit misericors, quam pro nobis flere conspexiraus,
sinu, et ab omni perturbatione trepidationis absol- concupiscit? Recordemnr. obsccro, quem unquam
vit. Nos autem ad ecclesiam cum hymnis cx more laeseril vi no3trorun),veI saitera irrogaverit injuriam.
perreximus. Benediclus est Pater misericordiarum Revcrlamur ad innoxios, quos in nullo laesimus
el Deus totius consolationis, qui dedil capiti nostro inimicos et quod Deo placuerit,
; fiat. Ad hajc Mele-
aquam et oculis nostris fonteni lacrymarum, ut plo- tius: Ego te, inriuit, Innocenti frater, quem non
raremus vulneratos populi nostri. Peractis siqui- solum latinis, sed etiara grajcis lilteris eruditum
dem mysteriis ecclesiam egressi, non minimam in scio, et legein jugiter meditari, oblitum reor, quod
oocursum nostrum Judaeorum mullitudinem conve- per Ezechielem prophetam Dominus ait: Anima qux
nisse inspeximus. Omnes unanimiter deprecaban- peccaverit, ipsa morietur {Ezech. xvui, 20). Si enim
tur, ut Christi characterem a me, licet indigno iegisti hoc, cur me Iratris mei Tbeodori exemplo
pastore, susciperent. Reversi itaque ad ecclesiam, atirahi posse ad fidem Cbristi exislimas ? Habet ille
et toto cordc. Domino gratias referentes, illico in animam suam, ita el pecoatum suum quod quidem :

frontibus eorum signum salutis impinximus. Quas peccatum raihi, si Dominum Deum non relinquo,
autem cum his qui ad silvas, sive ad antra con- non nocebit. Testor autera illum qui eduxit patres
fugerant, Christi virlute gesta sint, quae lingua noslros de terra yEgypti, me, si hierais violentia
elTabitur ? presertim cum unusquisque eorum pro- non obesset, abrepto quocumqua navigio ad quas-
priam conversionis sure habeal historiam. Sicut ita- libel terras solum velle migrare nec me possessio-
:

que impossibile nobis est omnia dicere sic inpra- ;

num araor, nec afTectuum charitas detineret, quo-
tura cuncta prceterire. Quapropter unum Christi mi- rum facilis raihi jaclura est tantum ne Deum pa-
;

raculum, quod tum a lidelibus probatissimisque trum meorum negare compellar. Quod autem
viris comperimus,precibu3 vestris adjutus evolvam. consilio inutili ad civitatera remeandum decernis ;

13. Duo quidam primarii Judffioriira, Meletius, miror le,prudentissimura virum,non animo prajvi-
Theodori frater, et Innocentius, qui Hispaniarum dere quid de nobis futurum censeas, si Theodorus,
cladem nuper elTugiens, cum famulissuis ad hanc columnasynagogae nostrae, in quo omnera fiduciam
insulam venerat sicut nuncipsi eliam cum sacra-
: reponebamus, apostatare compulsus est. Hoc ergo
mentorum terribili interpositione confirraant, ad sanius est, ut eamus ad agrum meura, nec nos ul-
unam speluncam, vel potius rupem eonvenerunt as- tra Christianorura oculis ingeramus. Possumus
sociando se duobus quibusdam Judaeis humili loco enim illic interim delitescere, donec opporluno tera-
ortis, qui istos coraraunis fugae principes legerant. pore ad peregrina emigremus. Quandoquidera in
Igitur cum in loco eorum trepidi anhelantesque hac insula ita apud cunctos odiura nostras religionis
pauiulura resedissent duos illos, qui ajtate alacres
; increvit, ut qui patriam non reliquerit, fidem pa-
et audaces erant, explorandi gratia ad opjiidura trum tenere non possit. Curitaque non voluntarium
reraitlentes, soli derelicli sunt ibi. Tunc prior Me- suscipiamus exsilium, ad quod, sicut res indicat,
lelius : Quid est, inquit, fraler, quod verbum, sicut odiis civium, eliamsi nolumus, destinandi sumus?
docet religio nostra, blasphemum avellere a corde Hoc igitur consilio utriusque sententia con(irmala,
meo nequeo? Ex quo enim fratrera meum conver- laborem destinati itineris arripiunt. Sed dura per
sum fuissse Chrislianorum populus inclamavit, anguslissimum ingrediuntur cailcra, cogitationum
nihil aliud mihi in corde suggeritur, nisi hoc ver- tenebris lucem
occaecantibus oculorum, ipsum
bura mihi usque ad hunc diera penitus ignoratum : quem insciisequebantur, tramitem perdiderunt, et
Christe, in nomine tuo. Quanto magis pulsare hoc in locis desertis atque inviis remansere. Cura autcra
ab animo meo nitor, tanto violentius tcnaciusque scinderentur sentibus ac vepribus lacerarentur,
inhaerescit. Ad haec Innocentius Non, inquit, fru-
: postquam corpus suum longis fcedavere vulneribus,
slra hic serrao, quem cor tuum, ul apud cunctos ad lanlam primo quidem anxietatera, deinde eliam
probalisairoum est, antea neccogitavit, necunquara ad desperationem alque formidinem venere, ut com-
protulit, hic praesertira menti lus, ut asseris, tam pellerentur fateri, se eajudicio Dei juslo ob incre-
violenter insertus est hoc ex Deo esse arbilror. Ve-
: dulitatem perpeti. Igitur nomcn Christi, quod ante
rumtaraen elabora, obsecro, et fabulis his declina- se ultro ingerens repellebant, laceratis jara cruri-
tis, interpellationem molestae cogitationis expelle. bup, invocantes, semilara qua; cos contra volunta-
Tunc Melelius ita obstrepero et confusis claraori- teraac propositum suum ad oppidura retraxil, corri-
bu3 personare ccepit, ut eura cura sua mente lu- pucrunt. Sed cum ad civitatom inviti ac trepidi
ctari, non solum nulibus vultus, sed etiam totius pervenissent, curiosius orania percunctantes, au-
corporis indicio Innocentius cerneret. Quod postea- dicruntThcodorum etiam nunc Jud<Eum esse, nec
quam ne parum quidem proficere inteliexit, el ad- ullam, sicut existimaverant, populi Christiani per-
jecil eliam illud, ut verba quaedam profana et tur- tulisse violenliam. Stupentes aulem, el quod ipsis
pia loqueretur, ct nunc naribus corriigatis aerem acciderat non credentes, ad domura Theodori
sorbens inhonestosstrepitus promerct, nunc fetidis iter dirigunt ubi cum cos jam pene exacto
:

risibus cachinnaretur sed haec ab animo ejus no-

; prandio ille cxcepisset, illico inqiiirit causam, cur
men Chrisli extingucre nequivil insania, quia jam a se et a civitale abscessisscnt univesumque ordi-
;

cunclas ejus mcdullas sanitatis ignis pervascrat ncm gesta; rei, magis cum risu, quam cum adrai-
Quid ergo, inquit, Innocenli frater, in contrarium ratione cognoscit.
verba isla vertuntur ? Abolitionem mihi nominis l-i. Post triduum Theodorus, cum concionari ad

Christi nec scurrilitale verborum, necipsis possum plebem suara, eosque ad (idem Chrigtiprovocare dis-
obscccni sonitus extorquere blasphemiis aiiud si- : poneret, ullro so offerentium ad confessionem Ju-
quidcm mihi reddiscnlio, quod cordis mci auribus, daeorum cliara scditioncm pertulil. Nemo enim eo-
quas frustra obslruerc nitor, Christi nomen inge- rum fermc crat, qui non sc palam sensissc Christi
rere incessabili ciamore non dcsinit. Ilia Meletii potentiam contestaretur. Nam primoin concilio po-
verbis lalia Innocentius rctulil Fratrcm meum : rum adolesccns iiuidam, ipsius Thcodori consobri-
Theodorum doctrina, honore el {etate majorem, ad nus, nominc Galila?us (ut congruum, sicut diclum
Cbriati fidem conversum bis auribus audicntibus cst, nominibua mysterium geslae rei usquead finem
829 EPISTOLA SKVKUI 830
doiluccrolur), ciiiii ingonLi iiividiii procluinarc hoo mulronu ciijus supra mcnlio huhila
Mololii illius,
cdipil Cohlcslor, iiuiuil, vos omn03 ino JiKlfoormn
: cst, do cionuculn
porupicicnlCH ita eihi idipriuin
CSHO noii ()0330 iii puaacasiono ; siqiiidciii in cu viaum uflirmahunt, (|uaHi8U|)iubu8ilicamdocidiBHet.
Clirialianos coiiHorlcs liabco, (|iioiuiii odiis, si iii .lu- Voriiii) Iioo iiLruiii uiigoluH, uii ij)Ho HlcphunuH,
diiiaino porHcvciiiro voluoro, lorsilun poriiiioiidiis (|iiod visiiiii (!8t, fuoiil, iiiooitiiin cst. I-Jadcin dicl
suin. K^o igilur viLiu inco) poriculo conauloiia, ud liora oircitor (|uartu, id est, piiulo unto (|uaiii hoc
ccoloaiuin juin porguin, uL nocom (luie inihi paraLur Bignumdomuiislrurotur, grundo minutissimu,(|uum
oflu^iuin. Ihoc (lulilauis, cuiii ad LiMTipiis rup;;o hc incoho inauho illius gontili Kcriiiono ulbigistinurn
parurol, quuai ul cuiiaus coiivorsionia aiiii) rodiiidiaae vociinl, iion us(jUO(|ua(|uc oopiosa delluxil. M.'cc,
vidoreliir, do ruturi sa30uli morlo Luno niliil c()f.'i- cuiii odor cx Oii iiiollia Iragrarc coipiBSot, a multia
tans, veriLulein insoius loiiuobuLur. Huic aornioni (InoH i)er viam verhordvoruideguslata, (lulciormello
peno prflclorions vir lioncsLuH,ct non solnin inlcr Ju- compcrla est. Mulli itaque supicnlos, cum eadom
da;oH, veruni etium in civiLaLo usque uiico pnoci- dio lilios laruol nb /Kgyplo pcrlidia; su?e * ulquo u
puus, uL cLiuin nunc dcConsor civiLaLia oloclus scrvituto cgrossos viilorcnt, hacc qua; fuctu sunt,
sit, Giecilianus, veru Gulilajuin diccre, seque siiiii- signis illis quic in Exodo logimus comparabant,
lein habcro cuusain, siinilia Cormidaro uLteslubuLur. ut hiiio populo, qui DiMim credulo cordo intuens
Qiiibus vorbia laiiLum supra incmorato invoni ad- veruin ctiuni Israclia noiiien rncruit, manna crcde-
jeciL conlidenLium, ul in conspocLu omnium cursu rent innovari [E.rod. xvi). Columnum (luoque ignia,
rapidissimo ad porcipienduiu lidoi bravium ad Ga- quoB putrea in ercmo pra'cedcbal {Id. xiii, 22), ut
nosLri convolarel auxilium, et ah humiliLaLe
lila)i eliam filiis a vera y1j]gypto atquo fornace, sicut
nosLra, ut ejus deinde nominc censerotur, cxpele- snriplumest, ferrcacgressis (/)<Ju^ iv, 20), ducalum
rel. Ca^cilianus autcni cuni ossct Judaiorum pater, prajheret ad vitam, ostcnsani fuis&e existimarunt.
hahito cum Klorino, fratre suo, aique Jud;eorum Et re vera, sicut lectionc Exodiattestalur.similitudo
paLre seniore,consilio,hujusmodi, sicuL aj^jnovimus, signorum minimo discrepat. Nam et illud qiiod ni-
verbis synagogam adorsus esl Ego, inquit, cum
: vem fuisse credidimus, semen coriandri minuli
sim in honore synagog.-B post Theodorum primus, adaequabat, mellis saporcm ferebal et hoc quod ;

non sicuL juvenis Galila^us, cunclos quasi trepidus apparuil, columna3 igneac speciem habuisse mani-
consulo, contestorqne sed potius adhortor atque
; fesluni esl. Ulrumqueaulemsignum etiam Jammo-
commoneo, denunlians ut errore pravi itineris (Jc- noe consistentibus fratribus revelatum fuisse cogno-
relicto, si fieri potest, omnes pariter ad fidera ec- scimus. Nam et pluviam mellis mulli, quibusintel-
clesiasticam concurramus. Quod si vos ad Christum leclus requirendi et pcrgustus agnoscendi datus
tanta virtus non attrahit ; cgo certe et Florinus fra- est, probavere et columna candidissimi illius lu-
:

ter meus, aicut recusantibus vohis tantam salutem minis multorum, quos dignos Dominus judicavit,
vim inlerre non possumus, ila nos cum universa se ingessit aspectibus. Unde inleiligi dalur, Juda303
domo nostra religionis hujus, quam astruere non per universum orbem fidei lumine visilandos :

valemus.ludibriadeserenles, Christianorum numero quoniam quidem nobis, qui in hac insula atque
fideiquesociabimur qui nunquam uLique innurae-
: in hoc parvulo, ut ita dixerim, orbe consistimus,
rabiiibus Sriplurarum tesiimoniis, non solum te, tantus cffilestis gratiae splendor illuxit, ut usque ad
fraler Theodore, qui peritior reliquis videris, sed extremos terrae veslraeterminos signorum visio per-
eliam cunclos convincerent, nisi verilalem, quae veniret.
vincinonpotest, sectarentur. Tali Cscilianum sensu 16. Sequenti igitur diesumma omnium exspecla-
plebem suam afTatum comperimus, multosque Ju- tio, Theodorus sponsioni suae satisfaceret, admo-
ut
daeorum eadem dieadfidem Chrisli cum ipso con- nebal qui cum justis, quantum videbatur, allega-
:

currentes cum ineffabili exsultatione suscepimug. tionibus cunctorumvotacrederet differenda, dicens

15. Prodigia sane quaa de ccelo tunc facta sunt, matronam prius suam, quam in Majoricensi reli-
sicut eloqui digne non valeam, silere non audeo. quisset insula, huc se velle deducere ne forte, si ;

Hora septima Missam doioinicam solemni-

circiter ahsque consensu suo virum suura conversum fuisse
ter coepimus celebrare. Nam dum nos advenientes agnovisset, sicut solet, pertinax perfidia esset ;

ad Chrisli fidem Judaeos vel exhortamur, vel ad- persuasione matris praecipue suae, quae adhuo su-
notamus (siquidem noraina corum scripsiraus), pererat, et consiliis dementata, el a conjugio viri
populus aulem tantigaudii epulis saginatus carna- religione discederel.Gum haec TheodorusChrisiianis
lium non meminisset esrarum, pars diei major jam acquiescenLibus propalasset; Judaeis, qui con-
excurrerat, Cum igitur in ecclesia, quae populum a versi fuerant, acerrima commotione resistenlibus,
civitate sequeslri in loco sita est, in qua sancti amputala dilationis mora, ad malris propinquae
martyris Stephani nuper reconditae reliquiae con- sinum festinus ipse, ut in somnis videral, convola-
quiescunl, nobiscum pariter plebs universa Missam vit. Post quem omnis, lanquam remoto obice, ad
opperiebatur ; duo quidemmonachi, quos Dominua ecclesiam synagogu confluxil. Mirum dictu, invete-
te&tes suorum
rairaculorunn prseelegit, in campo rati illius legis doctores, sine ulla altercatione ver-
qui ante foresecclesiae protendilur, in herbis accu- borum, sine ullo Scripturarura certamine credide-
babant. Vir auiem honoratus, Julius nomine, cura runt :tantum percunctati, an vellent fidem Christi
alio quodam de civitate ecclesiam petens, cum per suscipere, credere se in Christo et Christianos fieri
ipsos prasterire ccepisset, rcspondente uao ex mo- cupere profitebantur. Centum quidam et duos, ut
nachis, viso mirabili signo conturbatus, confusum asserunl, a^tatis atque perfidiae suae hahens annos,
emisit clamorem conversusque ad se, protensa
; sine trium commutatione verborum, spe futurae
roanu, quae verho explicare non poterat, quid vide- vitae alaoer decrepitus, oplare se ut in fine tempo-
ret ostendit. Eiat glohus quidam candidissimi rum suorum per fidem Christi ad spiritualem rever-
luminis, proceritate sui staturam quasi hominis teretur infantiam, nobisque putrefacta jam senio
adaequans, instar vasculorum quae vulgo orcae ap- membra,ut quantocius per Baptisinum regenerare-
pelhiDtur tantae vero clariliitis et fulgoris, ut visum
; tur, ingessit.
fuit, quod fratri qui id prior notavil, sicut ipso re- 17. Fuerunl quidam Judaei, qui pr<etereuntes illuc
ferente cognovimus, sol decidere videretur. Hoc appulsi, opportunitatem temporis atquc ventorum
sicut istis visum est, quasi trans basilicam, in qua aucupabantur qui navigandi concessa opportuni-
:

universus nohiscum populus consederal, lento lap- tate credere maluerunt. Tres igitur tantum femi-
su demittebaiur verum ila propinquum putavere,
: nas, scd nobilissimas Judaeorum, ad virtutis su33
ul se idom Irater stupore percitus cursu prairiperel, gloriam dilatandam iu duritie perfidiaj suae Chris-
exisiimans id post basilicum decidisse. Sed ab illo tus permanere aliquantulum passus est. Artemisia
rotraclus fratrc gressum inhibuit: ille onim ita siquidem, I^eclorii, qui nupcr hanc provinciam
quidom etiarn sibi visiim, tainen lungius lui.^sc, rexil, et nunc Comes cssc dicilur, filia, conjugis
non quasi certus, sed ut aelismans astruebat. Mu-
lierea autem quajdam lunc Judaeac, inter quas ' Forte, ^)*/ fidiosa.
 ;

831 APPENDIX. 832

Meletii conversione commota , cum iina ferme surdis auribus ingerentes nihil profecissemus, ad
amica nulrico et paucis ancillis domum viri sui
el cognitum oralionis pra^sidium convolavimus, pre-
descrens, ad quamdam speluncam, licet in vinea, ccsqne quas humana ropcllebat impictas, ad coele-
turaen remotiore paululum locosila, oblita f'eminea3 slcm raisericordiam vertimus :it;!que usque in ho-
inlirmitalis evasit. Erat in ea parvuin novumque rani tertiam ferme hymnorum et oraiionum praeliis
torcular, lacusquc novus factus figuram quodam- adversus Amalec, hostem Jcsu, ducis noslri, suda-
modo gerere credentis populi videbatur. Non enim vit exercitus (Exod. xvii). Inde cum jam peiie, quod
islos sicut utres veteres, sed sicut novos iacus fatendum est, desperantes abscessionem molire-
mustum novi Testamenli reccpisse, ct credimus mur, resumptis rursum viribus orationem cunctis
etvidemus. In eo igitur loco cum perbiduum ma- indiximus, soloque slrati diu llevimus et cum in
;

Irona a viro suo oftensa inexorabilis permansisset ;

consummatione orationis Araen populus acclamas-
ut primum terlia dies iiluxit, famulaj aquam hau- set, el illa credere se et Christianain fieri velle
rire imperavit quam cum odore et sapore mellis
; subjunxit. Nos itaque, hac etiam a diaboli laqueis
dulcedinem referre sensisset, primoquidem minis- eruta, laeli nd habitacula nostra perreximus.
trae succensere ccepit, el cur in eodem urceo mel 19; Sequenti, id est octava deraum die,qua vene-
injecisset, indignans inquirebat. Postquam autem, ramus Jammona, remeare statuiraus, optima prce-
ut quasi negantem convincerel, ad lacum pergit ;
clarae victoriae gaudia reportantes. Sed cum jam in
de quo paululum concavis manibus hauriens.repe- procinctu itincris constituti, civitate digrederemur,
ritaquam, qua por biduum usa fuerat, in inellis Dominus populo suo, quasi pro viatico, gaudium
suavissimi versam dulcedinem. Advocans itaque quod solum deessc videbalur, adjecit. Affinis siqui-
cunctas quae aderant, ut gustarenl rogal, ne torte dem Innocentii illa vidua de pelago reducta esl,
fallax sapor in faucibus tantum ipsius suavitatom quae subitose meis genibus advolvens, fidei noslrae
mentiretur. Omnes guslantes mira obleclatione auxilium cum lacrymis deprecabatur. Cui ego :

a£fectaesunt,ut non aquam mellissaporedelibutam, Cur, inquam, mulier lanta animi levilale fratres
sed mel sincerissimum, solum aquae similitudinem tuos deserere voluisti ? Ad haec illa Et Jona, in-
:

censerent. Stuporeigiturpercitee, dum ad civitatem quit, prophela a facie Dominifugere voluit,el tamen
reverli parant, curiosius agerrtes, etiam rorem qui voluntatem Dei, licet invitus, implevit {Jonx i).
in herbis plurimis erat, degustatum similem repe- Suscipeergo tu non solum me, sed et istas orpha-
rerunt. Pergens itaque ad civitatem matrona me- nas,et Christo eas nutri.Et lioc miserabiliteraccla-
morata, haec marilo detulit, et per eum omnibus mans, duas filias suas parvulas mihi cum fletibus
indicavit, stalimque ad Christi fidem sine reluc- ingerebat. Quis non prae gaudio flevit ? cui ncn
tatione consensit. Verum eadem die qua Meletii extorsit lacrymaslaetitiaemagniludo? Suscepi plane
uxor amaritudinem incredulitatis abjicere ex melle ovem, quam ex omni numero solam errasse puta-
compulsa est, eadem, inquam, die qua raemorata bamus eamque cum gemino fetu ad Christi ovilia
;

filia Israel quasi in deserto posita illum antiquum revocavi.

Mara locum injecto crucis ligno obdulcescere per- 20. Sane per hos octo, quibus haec gesta sunt,
sensit (Exorf. xv), itamirificovereque ccelesti omnis dies, ante initium Quadragesimae, Paschae a nobis
ecclesia odore fragravit, ut preesentiam Spiritus celebrata est festivilas quingentas siquidem et
:

sancti, quam et ante jam aliquoties, snd paucissimi quadraginta animas ad Ecclesiam constat adjectas.
senseramus, fraternitas pene universa senliret et : Inane autem et supervacaneum non reor, ut, cum
rairum cunctisillud fuit, quod per eosdem dies, se- multa propter infinitara copiam praetermisero, in
rena propemodum jugiter permanente, creberrimi fine comraemorem, neminera ex tanta Jararaonensis
irobres demittebantur, et paulatim venientes ad fi- populi multitudine, qui per triginta raillia pas-
dem Clirisli Judaeos pluyia praecedebat ita ut hoc : suum ante lol dies venerat,aut curam domus suae,
animadvertentes, vulgo inter nos et quasi jocula- aut provisionem substantiac, aut desiderii affectum
riter diceremus Ecce jam pluit, scitote quoscumque
: huic operi pra;tiilisse.Illud magis mirum magisque
Judajos ad Christi fidem accessuros. Mirum dictu, gaudendum est, quod ipsam Judaicae plebisterram
frequenter durn adhuc talia loqueremur, a quibus- diu inertem, nuno autera recisis incredulilatis ve-
dam Judaeis fidei janua pulsabatur nec immerito,
: pribus etrecepto Verbi semine multiplicem fructum
sicut scriplura est, Pluviam voluntariam segregabil juslitiffi germinare conspicimus iia ut nobis in
;

hxredilati sux Dominus (Psal. lxvii, ^O). Desuper spe lantorum novalium gaudearaus, unde insignem
erant femin.-e, qua in odorem unguentorum Ghristi perfidia; cruimus silvam illic fertilissima
,
fidei
currere recusabant. opera puliulare. Priraum enira ipsa synagogae fun-
18. Innocentii illius, cujus supra fecimus mentio- damenla evertere, deinde ad novam basilicam
nem, matrona cum prole sua, venerabilis, sicut construendam non solum impendia conferunt, sed
fama est,vidua,iilico ul Innocentium,sororis conju- etiam humeris saxa comporlant.
gem, conversum esse conspexit, navim conscendit, 21. H;cc Beatitudo vestra die quarto nonarum fe-
non solum permittentibus, sed etiam suadentibus brualium virtute Domini noslri Jesu Chrisli arrep-
nobis quia ad fidem Cbisti nec verbis, nec mira-
;
la,octo dicbusabeodem consuramataessecognoscat,
culis flecterentur. Uxor autem Innocentii per qua- post consulatum domini Ilonorii undecimum, ct
tuor fere dies verbum salutis, quod ingerebamus, Constantio iterura victore. Quamobrem si insigni
obduratis auribus recepiebat. Uaec cum omnem ct peccatoris verbura dignantor admittitis, zeium
respuens raedicinam,insaiiabiliincredulitatis vale- Christi adversum Judoeos, sed propter Deum co-
tudine opprimeretur, nullisque Innocentii conjugis rumdcmque perpetuam salutera, suscipile. Forsi-
vel minis, vel procibus, vel lacrymis raoveri posset tan cnim jam illud prsdictiim ab Aposlolo venit
universa, Innocentio rogante, ad domum in qua tempus, ul plenitudine gentium ingressa omnis
habitabal, frttternitatis multitudo convenit, habens Israel salvus fiat (/?om. xi, 2.5). Et fortasse hanc ab
magnum dolorem animi, quod tantae laetiliaj pleni- extremo terra; scintillara voluit Dorainus excitari,
tudini una raulier obsisteret, quia jara soror ejus ut universus orbis terraruin charitatis flagret in-
manifeste putabatur. Cura igitur diu cassa verba cendio.

ADMONITIO IN SUBSEQUENTES LIBROS.

Incerti auctoris suntdc Miraculis sahcti Stephani martyris libri duo, neque Evoclii episcopi Uzalensia
nomcn, cui inscripti a Lovaniensibus fuerunt, pra^fcrebant in anle cdito Joannis Ulimraerii codice, nequc
in vetere libro Floriacensi. Evodiijussu coraposUos testatur auctorin prologo, sequeetiara ipse abeodem
 «33 DE MIIIAnULIS SANCTI STKPIIANI LIHKIl PllIMdS. 834

Evofiio episcopo (livoreum indiciit iii fioxlo ac dccimo Iprlio cnpilo libri primi et in (Ino libri socundi.
Proindo in argumcnto quod iibro priino u scriptoro pricdgitnr, (luando miraculn hirc dicunliir mandala
quoque noliluc fulelium ab Evodio in licclcsia Umli ; hia vcrbia non auclor t<cripton|uc opt^ri?, scd Kuaeor
el iipprobalor (jui wcril)! i(ij,'i<|iio jiisHorit, KvoiIIuh Bignidcaliir. Nissciiniis iiuliMii an opiis itjtud hahiicrit
pr«! ocuiis AiigiislinuH, (juando dcscripLuiii liio in iibriprinii (ino iiiiraciiiuiii nairaluruH iii Scrmonc WH,
n. 3, diccbat : Apud llxaliin, uOi est rpiscopus fralcr meus Evodiux, quanta miracula ibi finnt quierite, et

invenicds. Prietermissis aulcin aliis, iiiUico vobis unim quod ibi faclxim csl, ul lidfatis qiutvta sit ihi prxseu'
iia majeslalis.

DE MIPiACULlS
SArNCTI SiKPIIANI PROTOMARTYUiS
Cibri tiMO.
»S»9>WMiK^

LIBER PllIMVS.
Textus divinorum opcrum, quae oslensa sunt pcr beati protomartyris Stephauivenerabilo meritum, mandata quo-
que notitiao fidclium ab Evodio in Kcclesia llzali, cujus urbis poutificatum a(hninistrol)at sacerdos dlgnissiraus;
Aurelio tuac tomporis Augusliuo apud ilipponem dominicae sationis disponsatore coustiluto.

PnOLOGUS. phani, in martyrio primi confessoris Ghristi, reli-

Quoniam sanclus Raphsel angelus nos adhortari quine venturaj essent (non enim hoc fieri posse aut
dignalur, ut opera Dei non tain in abscondito collo- in cogitatione habebamus, aut suspicari potera-
cemus, (juam polius pro Dei gloria in aperto panda- mus) ecce ex anloriori tempore coepit idem j,'lorio-
:

mus, monens et dicens, Sacramcntwn rcgis bonuin SU3 quibusdam apud nos sanctis animis se ipsum
est absconderc, opera autcm Dei revclarc et confitrri revelare. Nam cum quodam loco vel die sermo su-
honorificum est [Tob. xii, 7); quia sicut cognitis tldem pradiclarum reliquiarum ab his servis Dei fieret,
non adhibere inlidelitatis est, ita invidentiae est ia qui easdem sibimet de Orienlis partibus missas no-
aedificalionem aiiorum nolle cognita prfledicare : bis nescientibus habebant, adfuit in sermone quae-
propterea, beatissime papa Evodi, jussis Palerni- dam etiam mulier, sacra tamula Dei quae ubi hoc ;

tatis tua; studiose oblemperare curavi, non tara audivit, ut evenire assolet, non facile credidit, et
fisus viribus meis, quam adjutus gratia Dei el apud semetipsam tacite dicere ccEpil Et quis scit :

sanctis oralionibus tuis ut ea quae per palronum

;
si vere murtyrum sunt reliquias ? Statim autem se-
nostrum Stephanum primura martyrem suum ope- quenti nocte persoranium anipulla quaedam eidera
ratus est apud nos Christus, et adhuc operari di- (iemonstratur intra se habens sanguinis quamdam
gnatur, non malivohi lacilurnitate supprimere, quo aspersionem et arislarum quasi ossium significalio-
caeieri traudarentur sed magis pia devotione nar-
; nera quam presbyter quidam raanu tenensgerraano
:

rare, quo Amici Dei gloria fraiernis auribus intime- ejus monacbo illa praesente looutus estdicens Vis :

tur: nec ingenio et lingua aliqua quasi exaggerare scirequomodo martyrura probenlur reliquice ? Quo
pfcEvalentes sed ipsarum rerum veritatem, prout
; dictoampullam ejusori injecit,et mox flammaignis^
Deus donaverit, fidelitcr expiicare cupientes, ut ipsa per aures ejus atque oculos evorai cojpit. Hoc quo-
nostra narratio non tam verborum pompam audeat modores ipsa raanifestalasitdignanter accipile. Am-
quaerere,sed potius mendaciorum fucumstudeat de- pullam sicut oculis suis vidit ancilla Dei in somnii
clinare; ita ut ubicumque res postuiaverit, ipsorum revelatione, sic inter nianus suas accepit postea sa-
quoquehominum verba,sicut ab eis dicta sunt,sim- ccrdos Dei in ipsius rei manifeslatione; et quod illa
pliciler ponere non debeamus erubesccre. Magis quamdam dubitalionem prius in se habuit, eamdera
enim placent bonis ac religiosis quaecumque dicun- nunc in quibusdam res ipsa declaravil. Quod deinde
lur vera, eliam vitiosis verbis, quam falsa polilis et ignis per ampnllam aures alque oculos comprchen-
ornatis verbis. Sanenon ob hoc nos quispiam arbi- dit, quid aliud lunc prai-signavit, nisi quod praedica-
trelur voluisse isia narrare, quasi aliquid nos glo- tio sanctarum reiiquiarum perveniens ad os mona-
riae beato Martyri videamur praastare quandoqui- : chorum, unum corpus Ecclesiae per auditura atque
dem illinectacendodemere. necloquendoquidquam visum clarilatis Dei igne succendit, ut omnes merito
possumus conferre. Ipsa quippo virtutum. miracula dicerent, Sieut audivimus, ita et vidimus [Psal. xlvii,
nullohumanaiinguffi praeconioindigent ;jamu!)ique 9) ? Nec quod ille presbyler apparuit,qui ad os mo-
personantem exserunl tubom sed tantum noslrara : nachi ampullara applicuit, quas ignem cmisit, inane
devotionein ad fratrum aedificationempro recipienda fuit. Is enim orat qiii nuper ex Oriente rediens, et
obedientiaj mercede cum humililate volumus de- de sanctis reliquiis quas illic viderat, in ore servo-
monstrare, metuenles quoque quod ab ips o Domino rum Dei verbura ponens, quasi ampullam admovit,
legimus terribiliter diclum esse, Si vostaccbitis, la- et sancto igne succendit. Sed jam vellem ad eviden-
pidcs clamabunt [Luc. xix, 40). Quaeso autem vos tiorael manifestiora patroni Stepliani transire mi-
omnes, quotquot hanc audire vel l^^gere pie ac reli- raoula, nisi ad rem pertinere existimarem, aKeram
giose voluerilis, ut hujus peccaloris ultimi, qui hoc adhuc Sanctitati vestras proferre visionem. Quam
in nomine Domini scripsi, semper in sanctis ora- peto ul patienter, et sicut arbitror, non infructuose,
tionibus vestris meminisse dignemini et si quida : audire (iignemini.
nobis rusliciter profertur, non indignomini sed ; CAPUT II. —
Ubivirgini sanctus Stepha7ws appa-
lantum, quia veraciter dicilur, deiectemini. ruit.
CAPUT PRIMUM. —
Dc ampulla sanrjuinis famulas Aliaautera virgosacra ad locum antiquorum mar-
Dei pcr soinnlnm ostcnsa.
Cuin igitur adhuc niilhis saltcm ruinor essc po- ' Sic Floriaconsis Ms, Atediti, el mox flainma san-
tuissct, qi:o ad nos indignos Domini eancti Ste- guinis.
835 APPENDIX. DE MIRACULIS SANCTI STEPHANI 836

tyrum in suburbio civitatisconslitutorum.qui Felix ct circumfertur [Jacobi, i 6]) haec itaque in fide ro- :

et Gennadius nuncupaiitur, videbalur sibi iler fa- borala, et in spc percipiendi luminis confiriuata, ac
cere per somniuin, non ea via qua de civitale coin- divina) graliae amore innaininata, ad lucuin ubi erant
pendio pergi assolet, sed aliiiuarituluin devia et fle- reliquia;, quo ipsaperseimpedientibus carnis oculis
xuosa. Per hanc videt advenlare innumeros populos corpure appropinquare non poterat, sed lu enlibus
gaudenles sane al-jue psallentes, et cereos ct iumi- oculis cordis spiritu jam pervenerat; rogavil quara-
naria cum grandi celebrilale geslantes, et quasi dain fcminam religiosam, utsibi maniiiti daret, et se
quenidam candidatum parvulum comilantcs, ei'iue illucducer<;t, iinde lucemscrccepturam esse conlide-
iteratis vocibus inclamantes Confessor Chrisli, con-
:

fessor Chrisli. Quem cuni ad ecclesiam perduxis-

ret. Quo ciim alienaE;
pallamsuperreliquiasposilammanuerrabundacom-
manus auxilio dcducla fuisset,
I
sent, atqiie supra pulpiluin olevasseni, videt eum- prehendit, stalimque suisutri.equo luminibiis appli-
dem parvuluni subito manus extendisse, el ore cavit alque exinde nondum quidem corpore iiluini-
;

proximo populis dixissc Ecce habetis marlyrem.

: nata, sed jam luce fidei irradiala discessit. Namglo-
Mirabile dictu est, quanta hujusquoque visioni^oe- riosiMartyris nomen nunc nre, nunc corde precando,
rilHSconsecuta esl necimmcrilo olim pcr prophc-
: etiara Christum Dominum non reticebat. Qiiae cum
tam divina vocc procdictum est Ecce dles venhmt,
: domum suam fuissetreducta,intra ipsos quoque do-
dicit Dominiis, ct dabo de Spiritu meo mpcr omnem mcslicosparietes ad evincendas cajcitalis tenebras,
carncm, cl proplielabunt fdii vcslri ct ftlix vcstrx, ct quasi adversus Amaleohostem Jesu ',continuataora-
juvenes visiones videbunt, et scnes somnia somniabunt: tione pugnabal {Exod. xvii). Parurn aliquid noclis
et supcr scrvos mcos et ancillos mcas effundam dc Spi- transierat, cum occe mnlier, ostii sui liiiien egressa,
ritu nico : et didjo si'jna in calo sursum el in terra paulatimcojpit iumen recipere, ita ut pariotes contra
deorsum {Jocl ii, 28-:'.U). Unde etiain stellaad locuin positos aspiceret, et silices plateae \isu discerneret.
supradictorum martyrum, ab his qui tunc in agro Statimquefiliurasuum appellavit,atquchisverbisal-
fuerunt, cccurrisse relertur. Nara si placet, sccundEe loqui coepit Fili, nonne isti parietes de domo infan-
:

visionis fructum incipiamus ostendere. Ij,'ilur post tis villici (rt) sunl? Ecceetsilices de platea. Etdixitei

quadraginta ferme diesexquo ista revelata suni, in filius suus Utquid mentiris ? putans quod illa ten-
:

loco memoratorum martyrum noslrorum, quo illa tando iddiceret, non videndo. Iteruirlcvansoculosad
pergenlem se videral, susceptis ibi reliquiis, atquo ccelum: Ecce video, inquit,et lunam super theatrum
sacramentis fidelium celebratis, exindecaulantes adhuc dimidiam. Dixitque ei filius suus: Quare te fa-
alque psallenles cum immensae mulfitudinis choris ciebas non videre ? quasi nunquam antea mater ejus
ad civitatcm regredi cocpimus, per illam vero viam caecafuissel, sed potiuscaecitatemfinxisset^.Nec mi-
quae puellae raonstrala est, portabantur sancti epis- rum si animalis homo nondum perciperet qu.T sunt
copigremiorcsidonlisvehiculosanclcereliquiae,velut Spiritus Dei (I Cor. u, 14), ignorans quod olim prae-
ille parvulus candidatus qui ab illa lueratvisus. In dictum esset Tunc aperieniur oculi csecorum {Isai.
:

sui quippe corporis portione parvuhis ille cognosci- xxxv, Verura illa non simulatc-e prisiinae caecitalis,
b).

lur confessor Christi. Dubitas an martyr parvulus ut filius pulabat; scd conscia perceptae novae lucis,
ait ? nonne propter innoccntiam infantulus, proptcr ut veriias habebat, Amico Christi gratias agcbat :

humilitalera pusillus est? Ipse denique hymnus qui quoniam non frustra Deo canlaverat, 7'u «//«midrtft/s
ore universi populi cantalialur, id est, Benedlctus luccrnam meam, Domine, Deus meus, illuminabis te-
quivcnit innomiiie Domini\Psal.LX\u,2Q>) quid uliud, ncbras mcas {Psnl. xvii, 32) cf, llluminans tu tnira- ;

dum repelila voce cantaretur, significasse intclligi- biliter a montibus seternis {Psal. lxxv,.5) quae sic de :

tur, nisi quod illa audiente dicebatur, Confessor montibus cBlernis exaudita sit et illuminala. Allera
Christi, confessor Christi ? Jam vero sicut ostensum die mane ad ccclesiam sola,nullo alio comitantc,sed
erat puellse, ila coreis lurainaribusque ful^ebant. proprio lumine dcducente, pcrrcxit, laudes Dei et
Eamdem quoque, quam illa per visionem viderat, Amici Dei non abscondil, quid in sc rairabilitcr ges-
no3 etiam intravimus ecclesiam. Unum aiiquid ulti- lum fuissel, congratulantibus et adrairantibus fide-
mum de omni visionejam restat, quod puella con- libus enarravit. Hoc crgo primum notum est apud
fessorem illum in pulpitum levatum esse conspsxe- nos in adventu sanctarum rcliquiarum.
rat, cl cxtcnsis manibus diccalein popali^ audierat, CAPUT IV. —
De liomine qui cadcns pcdemfregerat,
Eccc habetis martyrcm. Hoc quoque qualiter imple- ct salvus factus cst et de midtis qui a variis mor-
;

tum sildivinaprocuralionead lempusdignamini ac- bis curati sunt.

cipcre. l^^odem namque die in quo ingresste sunt ec- Per idem tcmpus quidam civitalia tonsor, qui
clesiam beali Slephani reliquiae,in ipso principio ca- Concordius vocabalur, pedem cadendo fregerat. Is
nonicarum lectionum,epistiil;i ad nos quoque delata diu lecto docnmbsns, variis doioribus criiciabatur.
cujusdara sancli episcopi, Severi nomino, iMinori- Cum hinc eum paupertalis cogitatio, inde parvulo-
censis insulae, de pulpilo in aures Ecclesiaa cum in- rum liliorum solliciludo in tanlo casus sui moerore
penli favore recitata cst qua) cunlinebat gloriosi
: positum maceraret, ecce quadam nocte, ipso qui-
Stephani virlutes,quas in insula mrmorata per prae- dem dormiente, sed non illo dormitante neque ob-
ficnliam rcliquiarurn suarum in salutem omnium dormionte qui cuslodit Israel {Psal. cxx, 4), qui
illic credcntiiiin perleccral Judajorum. Unde ex hac pusillum et magnura fccil, ct .Tpqualilcr esl illi cura
recilatione talium factorumsuorum famiuara exten- pro omibus {Sap. vi, 8), vidct per somnium per-
sione manuura suarum acclamantibus el cxsulianli- ductum se in arduum quemdam et angustum cu-
bus fidelibiis ipso diccre videretur, FCcce babetis
martyrem. Verum haec dicla sinl, ut commendare
fratribus aliquo modo possemus, quam non utcum- 1 Edifi, adjHvante Jesii. Abest, acljuvante, a Flo-
riacensi Ms.
que et temcre, sed (iivina dignalione ad nos quan-
Hic posl, fin.vis.set. aliisquc passim locls, lacunas
'.'

tumlibet homines peccalores, sancli Stephani rcli- explomns invnnlc FJdriaccnsi Ms.
qui.T, videantur porvcnissc.
— {a^ Floriaconsis Ms rHici. .\ddil hic editio GG.
.
— :

CAPUT III. De mulicrc casca, qux pallam cum « Nonicn pro|)rium hoc loco csse videlur nisi praeco- :

rcliquiis contiijit, et visinn rcccpit. « (lcns vocalnilum, i»/aniis, pro lali matis accipcre,
Nunc proinisimus, ad notiora mira-
ergo, sicut (Mii .sulijicialur villici
(I munus, quod homo illc gesse-
cula veniamus. Cura igitur ejiisdera diei vespere in « rit. Allcnim pi pracfers, iiifanii.^ diclum erit, pro,
« purvi Oliscrvaf cnim (rpfcrculc Cniisio in nioasnrio
loco absida^ supcr cathodram velalam essenl reli-
o mcdiMclalinilafis) linroniu!* nd nnnum 303, n 3(i,npu(l
quieecon3lilut.-r, mulier qu.-edum nominellilara.ocu- « Afros pracscrtiin infnntcs dicfos CPs»c jiucroi» (iuos([U(?,
liscnptn.rivibus nola panMria,excitata lantic {«'loriaB « cx Victoro Uticcnsi. do Persecufione Ynud.ilorum. lib.
Martyris fide, ef nulla incrcdulifatis nuiUuans dubi- « 3, pag. 43. ulii « Lecloics infanlulos * exsibo Iradilos
latioMc {Qui enim h,2'silal, inquit apostolus .lacobus cssc scribil. Alque reputnndum est anum hnec ioqui,
icstimabii.ur tempestati maris, quse a vcnto movctur « quae vcl adultiorcm appcllare polorat pucrum. » M.
 :

837 UWKR pruMns. K38

jusiluru nionlia ascmisum, undo nuUa silji ohsoI fa- simi udvocftti Slc^plioni iniplorarodobore palrocinla,
cullas roinoaiKli, miliiiH oxitiis cviulciuli. Kx qiu) non siiuj diviiia providciiliacHtaijiiibuHdnm iiihtiga-
(luiil uliud (lciuoiislrabalur, (|m)iii ut scirul ati|uo ad (!JUH Aliuiioiiaiu Hiipplcx
la ati|iio oolioi tala. Niiiri
iiilclli^^orol in iiujjiustiia picssiiraruiii Hiiaruni lum advoluvil, ibiipic ha ciiin lucryiiiis stiuvil. lOtdurn
Iiuniauum, scd aoliiis hci dclicri (iuu'rcio auxiliuui ? oral, uudiic iiicriiit, Maiitua luus vciilt. l'ropcre
Nanujuc aiiparuisso silii aii (|uaiii(iain rcvorcndi vi- illa domum rcdiif, et muritum incolumciii invcnit.

sus iomiuaiii, (lua) sihi aic aifliclo ot doloriiiu aiua- Ita ot conjugi caslitus custoditu, cl Ariiico Dei
ritudinc rcplclo, spccicin lici Iradcrci, pcr ciijtis quanla fiicril iiniiiur iicriclilaiilis curii, co}.;iiilurn
dulccdinis sij^Miilicaiioncin spiriliialis graliic pcrci- lacliiiii csl iii l)i>i uiirubili gruliii.
porct suavilutem. llndo ctiaiii (iduciani inipclrandi CAI'UT VI. —
l>e liomiiic quon ajUupsa domus op-

uccipicns prccibus insislcbat, ct sanilatcin ab ca prcsserat, cujus conjwjc orantc sanctum Sleplia-
petcbal. At illa, iiua' t_v|)um procui dubio gcstabaf, num, virus irrrentus cst.
Kccleaiu), Modo, iiupiil, acceilo ud sanctiiui Hlcplia- Per idcm lcinpuy, in nostra civitalo ([u.-ndam do-
nurn, ct fuciet to sanuni. Quod dictuin facli lidcscsl iiius ruina collupfiu homincm oppresscral, cui no-
subsccutii.Naiu cutn illadisccderct,pt ipse post cam men Dativus cat. Cnjus cxinile orutuin cor[)Uflclad
relinqui se dolens diccret. Diniittis uio, ct (lucis te ? vicinaiii domum Irauslalum, funcris obscquio plan-
ecce videt illain, sicut illi promiserat, ad sancluin gcbatur. I^roinde jugalis ojiisdcm, niariti sui lunto
Stcphanum acccdcnlcni et pro se rogantcm ac di- luctu [)orculsu, ad Menioriam gloriosi Ste|)hani pro
cenlcm hia vorbis Rogo te per sanclitatom luam,
: vita marili cum lacrymis sc prostratura [lerrcxit.
cura illum miscrere iili ", misorere tiliorum ejus,
;
Ibidem dum illa aliquandiu ad aurcs Amici Dci lide
libera hominem iunoccntcm dc tribulatione. Tum pulsarel, prccibus insisleret, cccc re|)eiite in cons-
illum (|ui rogabalur vidit ad se atquo ad ciibiculuni pcctu plangcntium funori circumstantiurn ct nomcn
in quo jacebat, ingredientem amiclum veslo can- vemirandi Martyris invocaiitium, \ir cjus in quo ja-
dida, specie decora. Qucm mox ut agnovit, ut aj^TO- ccbat loco,aperirc oculos,et corpus inovere,vidcnli-
lus medicuni, cgenus copiosum, Eupplcx patronum, bus et mirantibus omnibus qui adcrant, ccepit ac :

his verbis cum lacrymis rogabat dicens Chare : dcinde posl aliquantuin ejusdem diei spaliumemcn-
Christi amice, cura me, libera me de tribulatione, sumad vivosredicns,ct in se residens,adillum cujus
miserere mihi, miscrcro filiis meis. Vix precator domus erat, dixil Bcatus es, fratcr, quoniam hodie
:

yerba finierat, et jam precum exauditor precibus angelus Dei domum tuara inlravil. Emarrare ccepit
respondebat, dicens Surge, salvus factus es. At
: quae animicsuae rcvclatafuissent. Uixit enim multi-
ille statim in serraone jubentis, tanquam qui ob- tudine mortuorum so fuisse circumdatum, ([uorura
dormiens corpore, sed vigilans spiritu audisset, alios agnovisset,alios ignorasset. Deinde quodam in-
continuo de leclo exsilivit, et ante iectum suum gresso juvene,candidaveste nitenlc,habitum diaconi
firmis jj;reesibus incedere ccepit, ac sic verbum illud praeferento,et pielatis imperiojubcnlcac diccnteillis
prophetiae implevit, Et claudus saliet siciit cervus mortuis, Recedite statim illas mortuorurn turbas
;

{Isai. xxxv,6).Deinde niane surgit, votaque sua Mar« non comparuisso. Tum illum ad seaccessisse, ac si-
tyribus, ubi eaedem reliquiae susceplse sunt, reddere bi dixisso, Rcdde quod accepisti. Et se non intclli-
properavit. Quo propter itineris longitudinem ba- gente, itcrum iilum repelisse, Redde quod accepisli.
culo adhuc innitcndum esse putavit. Ubi postquam Sed et tertio ut redderet similitcr imperaturn sibi ab
diu oravil, ccreos accendit, baculutn dereliquit, 00 fuisse, seque respondisse, Num Symbolum jubos
atque exinde filium parvulum collo sustinens re- ut reddam? Et illo dicente, Redde; se ex ordine
pedavit in ecclesiam venit, et gloriam Dei alque
: Symbolum reddidisse, et adjecisse, Si jubes, ct Ora-
Amici Dei sanitatis altestatione praedicavit. Post lionem dominicam reddo atquc illo annucnto red-
:

hffic reliquiis in ecclesia cum ingenti celebritate didit. Tunc signo salulari cor jacenlis signavit,
ille
collocatis, tanquam proposita statione medicinae eiquedixit Surgf^ jam salvus. Et surgen?,sicut dic-
:

(unde cantavimus, Susccpimus, Deus, misericordiam tum est, salvus elfectus esl.
tuam in medio templi tui [Psal. xlvii, 10]) quantiex CAPUT VII. —
Vbi prohibuit sancttis cpiscopum, ne
illo diemultitudinis undiqueconcursusficricoepere, reliquias suas transferre pr^sumcret.
quanta beneficia fuerint collata, et quotidie confe- Eodem tcmpore venerabilis cpiscnpus noster dc
rantur,quantaniiracula demonstrata.quotcaeci illu- ejusdemsancti reliquiisaliquam partem disposueral
minati paralytici sanati, quanti variis morbis pas- in Promoniorionsi ecclesia collocare:diesetiam quo
sionibusque curati, sed et morlui suscitati, longum id fieret statuius erat. Ecce ante diem fere tertium
estnobis et pene impossibiie universa vel memoria quidam Ecclesis noslrae prcsbyteri duo, quorum
retinei-e, vel sermone digerere, vel stilo niandare ;
unus maturioris a}tatis,Zuinurus' nomine. admone-
cum unumquodquemiraculum suigenerisquamdam tur, quod ipse postmodum retulit, ut ad episcopum
historiam habere noscatur. De quibus tatnen om- mane pergeret, eique diceret, neperficeret quod de
nibus, quae neque explicare possumus, neque peni- parte reliquiarum facere disposuisset. Quod cum
tus reticere debemus, pauciora quajijue el notiora mcrnoratus presbyler negligenter habuissct, nec ad
eligimup, ut neque fastidientiutn aures inunde- episcopum perlulisset, secunda vice et graviter ar-
mu9, neque diligentium studia defraudemus. guitur, et alapa illisa in faciem verberatur. Alium
CAPUT V. —De muliere quse pro marilo suo sanc- autcm presbyterum, Donalum nomine, retulisse
tumStephamim invocavit, et exaudita est. quoil in ipso locoMemoriae eumdern episcopum no-
If^itur Memplonitani ioci ^ rnulier quaedam diu strum viderit sibimet e diverso astantem. et sacra-
peregrinantis mariti nec do morte certa, nec de vita menta nivei candoris in palla manibus et collo ges-
secura, cum triennii ferme lempus emensum essel, fantem. Quem protinus appeIlans,constanter dixit
quo illa diversis opinionibus de coDJuge exagifata in Pone hic quod portis. Cumque ab alio in sinistra
ancipili et dubio vitaj sua3 statu fuisset coilocata, episcopi stante presbytero sibimet diceref ur,Et quis
flucluahat ex incerto pendens muliebris animus.et alius portabit ? ipse respondit, Quid ad te, modo hic
in quod selatus .pgra projiceret ignorabat,dum hinc quod ab cpiscopo portatur, loco suo reponatur ?
nuptiae suaderentur.paupertas proponeretur,sollici- Quod sicul rcvelatum est, ita post diem tertium iin-
tudo ingereretur, Cragilitas curnis insidiaretur; rur- pletum est. Namquecum jam praecedeute die vehi-
8um ex alia parte castitas, maritus, fama, religio culum pararetur, uf ciim parte reliquiarum episco-
ante oculos ponerenlur tandcm inter hujuscemodi
: pus proficisccretur, repente hujusce roi fama per ci-
sibimet repugnantium cogitationum ffistus.potentie- vitatem divulgafa^iinmensa ad ecclesiam multitudo
confluxit. Tumultuset clamor raagnus fieri ccepit.
1 Editio ),ov. omittit, misernre illi. M.
^ Ila Floriaccnsis maniiscriptus. At cditi, Trjilxir in
emblonilurna loci, clc. ViiJc infra, lib. 2, cop. 4, n. 2. 1 Codex Florlaccnsis, Ziirius.
839 APPRNDIX. — DE MinVCUUS SANCTI STEPHANI 840

zelus fidei el amor Amici Dei omnes accetidii. Cir- Martyris porlaretur. Quo faclo, dum
ibideni hicmis
cunidaliir episcopus stipantii)us turijis, rogalur, et multo lempore in lanta frigoris asperilate super pa-
tcnctur, necaiitedimiltilur,quarasacra:iientoetiam vimentum tessellae jaceret in oratione (ijuod utique
interpositoniiiilsereliquiarutndecivitateabialurum contrariura hujusmodi inlirmitatibus esse solet),fe-
esse pollicerelur quo ita dcmum iila populi pro zclo
:
re vi<,'esima die per soranium noctu apparuisse sibi-
fidei tcmpeslas placarelur, simulque reliquiaj in met indicavit quemdam juvenili forma pra;dilum,
unum congrcgarcntur, in codem Memorise loco, nbi speciosa etiam vesle et habitu decorum,seque tunc
jam pars tuerat reiiquiarum primitus collocatH, ibi al) illoaccersilum, sibiqueeste jussum ut ad locum
et aiia pjirssimililer reponeretur. Donatus presbyter Meinoriae suis pedibus accederet el ex illo ccepisse :

pcr somnium sacrameutaportanteniepiscopum.hoc paulatim gressum etlinguam ad propria officia ali-

est sacratarum reliquiarum portionem gestantem. quanlulum rcvocare. Cumque quartus mensis fuis-
compeliere, sicut dictum est, videbatur, ut in loco set cmensus, eo quod nondum adhuc plenam re-
'

Buoreponereturquod ab eodem reportabatur. Ideo ceperat sanitatera, cogilure ccepit ad propria re-
factum credo, ne ullus divisionis locus daretur, meare; seque tunc admonitura fuisse ait sibique
maximc quia in Ecclesia hoc agobatur, qua: primi- diclum esse, ne festinare vellet, sed adhuc qualnor
tusa Donaiislarum riivisionc usurpata, postea us- menses exspectare deberel, quo tunc domum suam
que in hodiernum unitali Oalholic?e cst rcslitula. propriis pedibus repedaret. Quod omnino sicut pro-
Unde eliain vocaliulura surapsit,iit ecclosia Restilu- missum est,itadieet tempore denuntiato adimple-
tii appellHri meruerit. tura est.Nam sicut et nostra conscienI.ia teslisest,

CAPUT —
Dc CTco qni caj^xellam rcUqitiariim
Vlil.
et ipse in gloriam Dei confessus est, el pedibus suis
ad propria reraeavit, et ore proprio verba dislinc-
viswn rccepit.
ictiijit, ct
lius pronuntiare coepit.
Sane eodera quo haec agebantur die,cum pars ipsa
reliquiarum de monaslerii habiluculo prolata cum
CAPUT XII. — Ubi quidam paralysi linguse et pe-
ingenli celebritatis exsultatione elhymnorura cho-
dum liberaius est.

ris resonantibus dulci moilulatione manibus sacer- Quidam dc civilale Uticensi paralysi pedibus el
dotis ad ecclesiam porlaretur ; ecce quidarn coscus lingua iinplicalus lecto detincbatur. Cujus maleriid
apprehendcns caiisellam argenteam, in qua erat sancti Stephani Meraoriam fidc (irraissima convola-
reliquiarura portio memorata, coipit fortissiina fide vit, secumquc, postquam (ilii sui causam optimo
regno coelorum vim facere. I']tquia qui vim faciunt, advocato commi?it, exinde aliquid pulveris pro
diripiunt illud (Matth. xi, 12), continuo luraen rc- sanctificatione abstulit,et revertensdomum (ilioja-
cepit. Unde univcrsie Ecclesiae suiK Christus non centi adhibuit. Exquo mox ille sanitatis beneficium
moiiicum gaudium curaulavit. scnliens, de lecto surrcxit, et non solum pedibus

CAPUT IX. —
De duobiis catenalis per gloriosum
suis ambulare cocpit, sed etiam per duodecim rnil-
lia passuum proprio gressu ad Leati Marlyris Me-
Sleplianum liberatis.
moriam pervenit, gratias in corde suo agens de pe-
Item cum quidam in cuslodia publica catenarura dum sanltate percepta, sed adhuc preces fuadens
nexibus vincli dislrictius haberentur, eorum unus de propria linguii solvcnda. Proinde exucns sihi
cruciatu poona;acdolore corapuncius, sanctum Ste- manicam tunica^ suan, eo quod orarium non habcrct,
phanura Christi charura in auxiliura invocubat. per fenestellam ^ Meinoriaj ad interiora loca sancta-
Ecce vero inter lacrymas vocesiiue ejulantis, subito rum reliquiarum manu injecta mittebat,alque inde
de manibus ejus corruere catcnai. Quo facto, cura rursum (Jexteram reducens ori suo admovebat, et
praeposito custodiaj solutus ultro se ipsum ingos- linguam contingendo paulatira nodos loquendigra-
sisset, et rem tanti rairaculi confessus fuisset, non rcsolvebat. Hoc enim saepius faciendo.tan-
lia lidci
est ausus custos rursum oi vincula injicere, sed qu;'.m salutares cibos de ccelesti assumens cellario,
plane cx hoc quasi cautior et soUicitior effectus a}grotanti suo adhibuit membro : unde arentem lin-
alium pariter vinctum arctius fortiusque cons- guam loquendi officium adjutus Dei gra-
refecit, ct
trinxit quasi divinae potenlia; possit esse quid-
:
tia idoneum ac sic in utriusque illa sup-
recepit :

quara insolubile, ignnrans quia scrmo Dei non cst pleta est prophetia, per qu;im olim dictum est, Et
allirjatus {\[Tim. ii, 'J;. Vorum curn illc simili vin- plana ' crit lingua mutorum (Isai. xxxv, 6).
culorum asperitatc compulsus ad eumdcra tanti mi- —
raculi auctorera talibns, sicut socius cjus, vocibus
CAPUT XIII. Ubi ccecus Pisitanus htmcn recepit
oculorum.
el fletibus suppliciter exclaraaret.ipsc quoque exau-
diri meruit, et similiter catenis resolutis opcraDei Caecus etiamquidam Pisitanaj civitati*, cui voca
confitendo narravit. bulum Donatianus, ad stationcm potenlissimi
est

CAPUT X. —
soluto, et pcr meritwn sancti
De reo
medici Stephani advenit. Ibi denique pulsans fidci
pielate,dieoctavo,lanqiiam dominica} rcsurrectionis
Stephani sanalo.
sacramento, qua; facla esl a dic quidera passionis
Alio ilcm vinclo cum in thermi? publicis vapore numero post sabbatum octavo,
tertio, scii in dierum.
caloris catenarum vulncra inlumescerenl, cl gra- co die, ut dixi, pcr lumcn oculurum recepit,
fiilcra
vissimum dolorcm eidem concitareni, adfuit (ides, quiindo lucem mpntium universus mundus [/cr
'

ut Amici Dei opem imploraret.Qui cum ad piscina- Domini Resurroctionem cxccpit. Qui cum vota sua
lem ef,'res3U3 essct, su[)ito etiam ipsi caleniB ceci- cnpiens sancto Marlyri reddere, argenteam offerret
derunt, et omnes quolquot viicrunt, Chrislum at- pro sua dovotione candelara (nec iramerito candc-
que cjus priraura confessorem. Stephanum mngni- lam oderebat, qui luinon recepcrat) ;
is acccrsitiis
licare cocperunt. a vonerabili episcopo, alqiie iulerrogatus ut ci di-
CAPUr XI. —
Uhi paralijlicus mcruil sanitatem. ccre! quid sibi praestiliim ppset,qiiarc illud donura
Paraiylicus territorii Hipponensis Zaritorum ',vo- olVorrct, aslanle univcrsa Ecclctia, cliam orc con-
cabulo Reslilutus, fabcr lerrariiis, pcr plurimum fcs-iiis Cbt, qiiotl ct cordc el corpore, fpiriluali ar-

lempus lecto decumbcns,non pc iibus potcrat ince- cliiairn cinMiite. illuminalu.s rcddilus est.
dere, non linpuam in verba resolverc landem beati :

Btepliani ad se fama perlala,parenles proprios nutu

quo polerat hortabalur, ut ad Mcmoriam gloriosi '
Floriacensis Ms fuissel exemptus,c.v quo, etc.
,

- Idein Ms psr fcueslrtim.

,

nnto oditia dccst, Zfiritin-u7n pro quo forlp '

Sic Floriacensis Ms. Al cdili, plena.
I
In ;

moliu?. Uiarrylhorum. Rcsliluitur hic sicnti scriptum

* Sic Floriacensis Ms. Editi vero, quando lucem
esl in I"loriacen.sicodic6, iu quo postea, loco, i?«*atM(M«,
gentiuw.
habelur, liesli.
811 F.mKll SKCIJNDUS. H42
(lAPUT XIV. — Ubicuiditni suuelus Slcjihunus aii])
- (;A1'UT XV. -- Deparvido (jui calechumcnus mortuus
ruil ,ijuiamticrnl filiuin suuin a talronihus iiiter- csl, cl inerilis sanrti Stejihani inatri vivui reslilulus
jcctuin. cil.
Ulii luuiii.s ' iiDsLivu civlLalis noiiiiiii'. llii.sliiuiuiH -, i. tlujusdain inulicriH (iliun parvuJuH inorluus
8UU11) CUIU Ulio ilUUlilKl HUO ]H)l'COb iMofcaLuii),
lililllll catccliuinoiius crat. (jiii iiiutris portutu.s rnunihuB
cunnuinoraLiB solidiH, iui»crut Ibrc ad duccnlti luillia cuin iiigcnli cjulutu ol misoruhili vocirerutiono unto
pussuurn cuiiuiuo coinplureH LriinBiicLi c.ssmiLdios,
: ipsuni Miiuioriam f,'lorioHi Slephani fuit |)roJ«ctus,
ne(|uo illi udliuc rcvcrsi luiBsciil, u iiiioduin amico trudcnle illii inorluum, ut ab co rccipcrct vivuin.
8U0 urgui cL incrcpari cicpiL, oo iiiiod liliuin auuin Cuiiuiuc ftd auroH Ainici iXu piilsarct (idc jiiclutis,
el homiucin suuin in Lara longiinquaiu rcfjioncin porcussu duplici luctu orbitutia, ((uod ot in |)rce8onti
niilLero voluisset, quos jaiii u lalronibus occisos so vilu pcrdidiaset, ct in lulura, ulpoto sino
(iliuin
dixit audis.se. Ono audilo, illo^iuasi iiiisorabili luclu gratia Hapti.smi, salvum hubcrc non posscl, ecce
pcrculsus doinuiii llcna lu^ciib(|uo rcgrcssus cst. intcr diu luiiicnluntis cL vociCcrunLis dolorern el cla-
Lacryinis pro cibo lola paslus csL dic. liiterca cuin mor(!m miacra) inatris, rcpenLo parvulo spiritua
sic no.Yeuni opprcssuni muirorislcncl^ris invenisact, rcdditur, vilu tribuitur, vox vivcnli conceditur.
ccco per somninm videl silu apparerc (|uemdain de- Continuo presbyter acccrsitur, Haptismus parvulo
coruin juvenern, cujnsdam honorati^el priinarii tradiLur, sacramciita complenlur, ul(jue iLa u pccca-
civitulis viri noniinc Uzalensis vnltum habitumquo Loruin lcLhaii caLeua uniina liberata, statim etium
prajfcrenton), cumquc hilari tucie sibi dixisso : Quid raorlulis carnis vinculo cxuilur, et ud Dei spirituules
ploras ? Ilespondisso autem sc, nt ipsius utar sim- amplexus surnma cclcrilalc libcrala dirnittitur. ita
plicibus verbis Dominc meus, per bonitatein luam
*
: et matri non modica consolatione conccssa },'audere
ideo ploro, quia audivi quod hnmo mcus et fiiius de redditio filio datur', et parvulo salns vera con-
meus occisi sunt. At illc consolans eum ait illi : Non ceditur. Qui profecto oij lioc ad modicum vitam re-
sunt occisi. Tamen
qui suin ego, ait? lile respon- cepit, no in ajlcrnum moreretur; ob hocad tempu3
dit : Domnus meus
Uzalensis. Bene ait ipse^, di- : mori meruit, ut vita perpetua frueretur (a).
xisti, quia Uzalensis sum, sed non sum ipse quem 2. Ilaec interim de multis et pene infinitis mira-
putas ego eniin sum Stephaiius. Sane unde tristis
:
culis pauciora decerpsimus, nc in pra^scnti audi-
es de (ilio tuo et homine tuo, scias quod jam huc lorihus propler festivitatem Martyris dc longinquo
habent redeunles faciem. Nam dedisti illis solidos advenientibus forsitan oneri esse possemus. Caete-
viginli quinque,insuper autem acceperunt creditam rum quod nobis difficillimum esl, si omnia recor-
pecuniuin prope viginti millia folles, et adducunt dari ac recensere, ut superius dictum est, vellemus,
secum porcos numero quadraginta quatuor, omnes librum prolixum faceremus. Ipsas enim notissimas
electos. Venient aulem die Romanorum civilatis, clarissimasque virtutes ad praedicationem sui sibi-
hora prima. Haec itaque omnia sicntper somnium mel sufficere exisLimamus, cjuae non indigent hu-
revelata sunt, ita postea re ipsa completa sunt. manae linguae facullate, quoniam praevalent divinae
Namque et homines incolumes reversi sunt, et polentiaeperspicuaveritate. Verumtamendevotionem
porci tot numero adducti, et summa pecunia; cre- nostram ad eedificationem fratrum in nomine Ghristi
ditae eadem inventa, et dies horaque adventus illo- ex aliqua parte exhibere voluimus, ut paternae obe-
rum proedicta sine ullo prorsus errore est consecuta, dientiae mercedem orationibus vestris recipere et
gloriosi Stephani, priini lestis Christi^ benedictio-
1 Sic juxta Lovaniensium editionem. In B., Ubila-
neus. Melior procul dubio lectio Lov., quae si non
nem favente divina misericordia possimus impe-
omnino liquidum, qualemcumque tamen sensum pro- Irare : per Ghristum Dominum nostrum, cui est
fert, dum lectio Benedictina nullo modo potest intelli- honor et gloria ia sa^cula saeculorum. Aosen.
gi. M.
Floriacensis Ms., Rusticianus.
2

Ita rioriacensis manuscriptus. Editi vero, Honorii.

3 1 Sic Floriacensis Ms. At editi, de redempto filio
* Floriacensis Ms., Respondisse autem se sup-pli- datur.
cibus verbis. (a) Miraculum istud refert Augustinus in Sermone
s Edilio Lov., ille. 323, n. 3, et in Sermone 324.

LIBER -
SECVmm
t^nJKfl &C^-Ji f
--
".

LAPUT PRIMUM. ~ Alloculio de libro altero ad prx- in Psalmo scriptum est, complerelur, Sicut audivi-
cedentem adjungendo. mus, vvlimus [Psal. xlvii, 9). Erat namque in
ita el
Bene mecum recolit Sanctitas vestra, sanctissimi lanta re coelestis gloriae speclaculum grande. Ubi
patreset fralres,quod cum in conventu nostrae hujus enim pronuntiaverat lector quamlibet historiam,
Uzalensis Ecclesiae {b) cum domini Slephani primi ' verbi gratia prirailus de quadam caeca, poslea illu-
martyris Chrisli miracula fideliter descripta, et pu- minata [a), statim terminato sermone hffic eadem
blicaattestatione comprobata,a!itehoc tempus vobis personarequisitain populo,et inventa.et in medium
qui adfuistis de publico recitarentur, hoc quoque oranis Ecclesiae producta. adrairantibus et congra-
plenissimae gralulationis munus, ipso Aniico Dei, tulantibus, videbatur sola jam sine ullo comite ac
ut credimus, procurante, Dilectioni vestrae exhibi- duce, sicut prius solehat, incedere, ipsaque etiam
tum, ut post recitationem divinorum operum ati|ue per se gradus absidae conscendens, universis eminus
gestorum, ipsarum etiam personarum in quibus conspicienda aestubat, et testimonium in se divinae
illa mirabilia facla, quaecumque in praesenti repe- gratiae,ipsorum suorum illuminatione oculorum ve-
riri potuerunt, demonstralio perspicua el protessio luti fidelium testiura tacita quadam pra^dicatione
propria, non solum scriptis noslris testimonium proclamabat. Item cum de paralylico sanato multis
perhiberent, verum eliam oculis aspectibusque ves- antea cof,'nito proscessit lectio (6), conlinuo idem
tris fidcm veritatis ingererent. Undefactum esl ul, qui ah ejusmodi infirmitate fueral curatus, similiter
duin ipsffi virLules Dei vestris auribus primilus per pr(jductu3 e populo propriis gradiens passibus,cum
leclionem inlirnarentur, eliam visibus vestris ocu- t()tiu3 Ecclesiae mai,'no gaudio cernebatur, praeconia

lala'^ (ide praesentarentur, ut illud in vobis quod divinaj laudis quibusdam conteslans palpabilibus
documentis, ipsis sanatis sui corporis integris
1 Iledundat, cum. membris. Dum hffic itaque gererentur, dumque uno
2 Ulimmerii codex, osculata. eodemquetemporesingulisquoqueconscriptisetiam
(a) Abcst a Floriaccnsi Ms. (a) Supra lib. 1, cap. 3.
(b) Conl. supra lib. 22 do Civit. Dei, cap. 8, n. 21. {b) Supra lib. 1, cap, 2.

Pathol. XLI. ( Vingt-sept.)

 ;

843 APPENDIX. — DE MIRACULIS SANCTI STEPHANI 844

ipsae res rairabiliter concordi uiiitate coirent ; pro- aliud gravius et periculosius, unde nec ipsa quidem
fecto pulares non tam praelerila narrari, quam potius vivendi possibililas remaneret. Nam si puella sic
praesentia demonstrari. Ita enim, quod sermone defecerat sub vitiosi oris labore, quomodo posset
proferebatur, slatim etiam ipso praesenti opere cer- vivere cum mortuorum viscerum collapsione? Se-
nebatur, ut alio quodam majori miracuio mirabi- ptiraus raensis incesserat, non vultus pestifcr a pra-
iiora ipsa miracula redderentur. (juis tam durus ac vitate exuebatur, non alvus onere raorluo exueba-
ferreus non in lacrymas erupit? non ad pietatera tur. Pontius vcro, Megetia; pater, socer aulem
humilitateraque deflux.t? (Juis unquam digno praj- Avitianus, et maritus Adventius, utpote adhuc
conio loqui possil ? Fiebat ciamor gratulationis in gentililalis erroribus adstricti, quidquid non so-
auditu lectionis rursura quoque major exsullatio
: lum per induslriam modicorum, verum etiam per
excitabalur in aspeclu visionis ac sic pcr auditum
; arles daemoniorum ac superstiiiosarum figmenta
et visum penetrabat (lamma divini amoris omnis vanitatum, quasi pro vita intermorienlis Alegetiae
lunc cor hommis. Haec autem quia sine silentio poterant attentare, frastra omnino atque inaniter
praelerire non potui, propter eorum qui illo tempore desudabanl. Sed error infelix,quid saluli humanae
adfueranl memoriam renovandam,sive eorum quos te crederes posse conferre, quam studuisti semper
ista iatebani nequaquam scientiam defrauiiandam ;
auCerre ? Refellit te vox veritatis in sacratissimis
et quia ipsa continuoquffi recilata suiil, stalim
illa Psalmis, contestans generaliter et breviter, a quo
etiara a religiosis plurimis cum clausula sua capta' vere sil omnis salus aniraae corporisque, diceus :

sunt atque descripta idcirco ad alia quae consecuta

: Domini esl salus {l^sat. m, 9). Soli enira Deo recle
sunt narranda, liinc adjuvante Domino.quasi libelli cantalur, Houiines et jumenta salvos facies, Domine
secundiexordiumsumpsiraus.Referam igilurvobis, {Psal. XXXV, 7). Qui dignatus est crcare, ipse pror-
charissimi, adjutorio Domini nostri Jesu Christi, sus dignulus est et sanare.
adhuc Stepharii patroni communis mirabilia gestffi 2. Proinde illis raemoratis personis diu in talibus
rei multisque bene nolissimara id laudem el gloriam frustra laborantibus, et non corpore, sed corde dor-
Dei memorabilem historiam. raitantibus, ecce Deus ille raagister qui non dormit
ncque dormital, qui custodit Israel {Psal. cxx, 4)
CAPUT II. — De Megetia qux paralysi fuerat per- ipse Deus, inquam, cui cura est pro omnibus(S(zp.
cuisa, quae inler medicorum manus defeceral, el VI, 8), religiosam Vitulam, Megetiae matrem, fideli
currens ad sanctum Sleplianum a duplici infirmitate calore succendit, atque ut ad domini Amici sui Ste-
curata est. phani sufTragiura accurrerel, inspiravit. Ouam, ubi
1. Carthaginensis civilatis quaedam fuit, nobilis benedicta femina in sacratarum reliquiaruni loco de
genere, nobilior Christi fide, Megetia nomine, di- Carthaginensi urbe ad Uzalensem profecla esl, mi-
"ves in soeculo, ditior in Deo cui christiana mater
: sericordissirausDominus et miseralor excepit, exau-
erat nomine Vitula pagani autem erant maritus, et
: divit, adjuvit, alque de lilia compolem fecit, ac de
socer, et pater. Haec cum in utero hal^eret, quarto diabolo adversario superato victricem triuraphare
mense conceptus sui, nescio unde nauseando prius permisit. Dici non polesl quibus illa pia femina
ac rejiciendo, duin frequentius pateretur sioraaciii Ainicum Dei flebilibus vocibus fueril aggressa, et
concussionem orisque distensionem et vomitus pro- quanta cura raiseratione ante limina gloriosi Mar-
vocationera, in pravilatem pestemque paralysis tyris prostrata effusos sui cordis dolores expresseril,
causa perducta est, ita ut exclusis a locis suis ipsis in haec vcrba prorumpens :Domine Slephane,
cardinibusdenliumctarteriarum,nequaquamposset Christi amice, subveni matri miscrae, ad tc con-
dilapsa ora oonstringere, neque pervios atque inte- fugienti pro salute periclitantis fiiiaj. Hic le ergo
gros palati motus ac linguae ad aiiquid vel ore einit- planctibus oro, illic te ancilla tua praesentem me-
tcndum, vel in os recipiendum habere. Remanserat dicura sentiat imploro. Scis ipse qualibus causis
in femina piaet pudorata deformis quidam et aver- iaboret Megetia, et in quo vitas discrimine sitcon-
sandus aspectus, et ibi vitii macula corpori erat stituta. Ecce enim ex quanto tempore jacet, mi-
infixa, ubi utique nequaquara posset esse celata : sera toto corpore, el paralysi dissoluta, et visceri-
facies quippe erat, de qua quidam dixerat, Frons bus tabefacta. Proximum est autera, ut septirao
hominera praefert, quae tegi sine dedecorc non mense cornpleto, comprehendatur ab octavo. Om-
potest. Caeterorum naraque mcmbrorum cum aliquo nes desperanl de salute Megetiffi : ego qua3 ad
vilio officia praepediuntur, nonnulla industria ru- Chrislum et te, Amicum ejui,, confugi, credo quia
bori subtrahunlur. At vero cum ipse vultus ali(]ua talis luclus de filia non imponetur capiti meo. Peto
fuerit foeditato lurpalus, quidqu'd propter verecun- aulem et rogo, ut, cum hinc a corona tua rever-
diam tegmitiis adhibelur, ipsa vcrecumiia magis tens lostinanler ad ancillam tiiam proficisci coipe-
augetur. Quid ergo iaceret nobilis matrona, vela- ro, recreelur aniraa raea de lilia aliquo nuntio bo-
inento abscondens ora viliata, dum vcnientibus sa- no. His et horura similibus mullis affatibus ubi
iulatum ad se a^que aliis nobilibus feminis, aut satis visa est sibi idoneura instruxisse advocalura
osculum dare, aut serraoncin conferre, ipsius vita3 sanctum Stephanum apud judicom Christum, pro-
societas alque humanitas corapulissel, ut taceam pero ad revisendam filiam, unara el solam suam
de cii)0 et potu, ijuod vix aegre poterat manducare maximam curam, mator partunbunda reverlitur.
vel haurirc ? Numque ingcnium industriaque me- Oloum tamen sanctificalum, et orarium vol suila-
dicorum diu multumque circa eam laborantium riiim orationum suarum sudorumque pro salute
'

frustra, non solum niliii sahitis ei conferre pole- filia3 laborantis testimonium, a beati Martvris .Me-
rat, verum etiam in deterius causa pergebat. Nec moria sccum pariter reportabat. Ecce igitur in via,
immerito ab illo cnim condilore el redemptore
: cum declinandorum aestuum graiia (nam aistivura
omnis naturac Deo nondum in iila reformabalur, tompus erat, qun igneus sol terras urebat) seces-
quod nonnisi ojus virlule lomntur, cujus cent^ura sissot, subilo advcnienle nunlio accepit litteras a
omne hominis corpus et disciplina constringitur, viro 800 dc Carthagino directas, sicut precibus suis
et medicina laxatur. Tali igilur confecta moerore postulaverat, in quibus proxime futura liberalio
ac doiorp, nec quorumcumque remediorum aul lilia; significatd eral. Nam mensem octavum altera

modicampnlonim ullo adjuta lcvamine, fere jam flie ingressura filia dicehatur, aliquantulum tnmcn
scxto mrnse, tai)eraclum lueiat delicalai corpus vpgelior esse, ot siii j.tm partus signa prnecedere,
animusque puellae. Ob quam rem etiam
illud quod ct bono animo illam de filia essc dobere. Quod to-
ge^tabat a jam deslitutnm, intrasepta
viiali spirilu tiim roliginsre Vitulae matri, non ore humano, sed
viscerum relinebat cmorluum. lla cum prius sub divino oraculo nuntiabatur. His igitur prirais voto-
uno paralysis vitio jara ipsa vila borrerel, accessit

* Forlo legendum, concepta. M. '

Ulimoi., grationum.
 845 r-TBRIl SRCUNDUS. 84fl

rnm suiiruui roviUulii iiuilor i-uutpioiiH, |»rniicilor noniinc oliristiano. Qund sane oidom illa ipna no-
advoliivil. Qiiin iilii (lOrvoiiiL (l.ii llui^iuom, HUimiquo cto tali OHt viHiono ruvidaliiiii. Visa osl i|iiip|ti; Hibi-
natain in ipao viliu huiu iirlioiilo posiliiiii invniiit, iiiot viiloro jiixlu ipHuin boali MartyriH MDiiioriiun

stutim sucriito oloo lilifo ni(>,iulir.i j)oriinxit, Hudii- diio corolaria luniiiioHu, |Mi'ilor igiu; llaiiiuiunliUf
riiiin (|uo(|uo uin|iloxiiniJuiii pi^utori tradiiiit. Ono ibidoiiii|iio uHHiHtonto Hocuin utquu appurunto ine-
facto, roiiiviva Mc^^otia utori Hui partii ("xonora- monilo 1'oiitio viro Huo, Hiliiniot ilicluiii Iuihho Vi- :

lu, monniH mgroHsa prai^MiaiitihiiH iiiuiiori-

octavi tula, iiioliiiH liiocL ci'rol''tri(iiii iiohIiuiii ; undo volu
bus tromeiida lunnna ', al) ipna mortiH rojj;ia, rur8U8 sciuH mo juguloH. Quo viso audito-
poHui>,Ho jaiii
uuris 08t vitaiiljus rostitiilu. Sio ituiiuo iiiia iolliali (|uo, rcligioau Vituiu soiiino oxpcrgcfaotu, et mune
causa (iispuncla, urcliiatro coiloati protinuH ullorii fucla ' orationo siipplcta, hoc ipHiitn (luoil in som-
curunda roatabat. Qiiod ul jaiiijaiiHiuo liorct, (ida nia vidorat ([iiiliUHdam iuioillin Doi onarraro ofcpit.
mutcr Vilula lillaiu liboratain ud vilulis Irjntis vo- Mt prior ipsa Hoiiiniuin auum intorprctaLa rospon-
nam, undo (ogr^e auiH huiistum CQjlcstc poculiim dit, dioens ad momoratas circuinstantca virgincs :

attulorut, salubritenjuo inludorat, si^oum rpducero Noverit Saiictitaa vcstru, quia cilo l*ontiua crcdet
cupiebat. Sed nonduin rccuporata; viroa Mo(,'otia9, iu Clirislo, aicul confido do Christo mco. Nam hoc
post laborcni poriculos.c onixionig Hii;n, altorum est ([uod por somnium mihi signiticavil dicons Vo- :

ilineris aubirc luborcm minimo permitlobant. lo scias, Vitula, (|uia poaui jarn jugulos, non uti-
3. Interea vir, socer et pator puell.TB nihilo udhuc que nisi sub jugo Chrisli. Sic ergo honorabilia
permoti in laudem Doi voricpie ojus Marlyris primi Pontius eifectus, ut dixi, primuni catechuincnus
de tam miserabili oansa utori, rursuin coBperc ob christianus sequenli anno, iisdem diebus quibus a
pjusdem curandam reliiiu;ini vaictudincm, id est, religiosa Vitula bealus SLcphanus pro salule rnariii
vitiosi oris pravitatem, illa hominum remedia er- ajterna fucrat exoratus).
roresque consulere, et longas moras temporum 5. Sed, ut dicere cocpcram, coosenlientibus si-
fruatra conterere. Namque annua intogeret aliquot bimet viris suis, mater Vitula cumMegetia sua pa-
tere menses evoluli sic erant. Tandom (idolis ma- riter de Carlhagine jirofecLae, pariter ad Memoriam
ler Vitula, archiatrum quemdam, l<'elicem nomi- beati Martyris pervencrunt, ac deinde ante sacrata
ne, Carthaginensis civitalis, fidelissimum pra; cae- ipsius limita prostraiaj, die noctuque flenles et eju-
teris atque amicum domus suiB, corrogavit ad se lantes, cinere et cilicio squallentes, inde nobiles fe-
ipsam, ac super salutem ipsius unics obtestando minae homines noa erubcscentes, ut Deo essent pla-
constrinxil, dicens: Sic unica filia tua vivat po- ;
centes, susceperunt iliud quod dictum in Psalmis
testne curari Megetia de paralysi isla, an non ? Tum audioranl Fuerunt miki lacrymse rncie panis die ac
:

ille Fideliler dico, liliam tuam de hac causa pe-

: nocte, dum dicitur mihi quotidie, Ubi est Deus luus
nitus curari non posse, quia sic me voluisti con- (Psal. XLi, 4.)? Etenim neque ista de ipsa nostra
stringere. Ipsa, inquil, junctura quasi carri, ubi religione christiana piis et nobilibus feminis deerant
oris et maxillarum retinacula quaedam continen- ab incredulis improperia, unde anle Dominuraflebi-
lur, exclusa est a locis suis. Cui respondens niiiter libus vocibus, et amaris, ut scriptum est, vorbis
Vitula, fidei suae stabilitate fundata, continuo re- meinoral)ant,et effundebant super se aniinam suam.
tulit dicens Ego non sic credo in Christo meo,
: Dicebatur namque ab inirnicis fidei uostrae Ubi eat :

quia sic relinquetur filia mea in hoc tanto paraiysis Deus vester?Inclamabat ergo Vitula materauribus
malo. At ille fidei firmitatem valde admirans in fe- Amici Dei Domine Stophane, ecce adduxi Mege-
:

mioa Hoc, inquit, omnipolenti Deo licet facere,

: tiam tuam ad te, quam tu ipse liberasLi de morte.
cui credis nam nihil speres ex nobis. Quibus re-
; Nec nos in gaudium iniinici fecisli venire, non tra-
ligiosa Vitula auditis, dimisso a se archiatro, assu- dens nos in animas tribulantium nos,qui detrahunt
mens secum Mogetiam suam, adiit virura suum et et desperant de Ghristo Domino nostro, et de te,
virum ac pio inflamraata doiore, sic fari
fiiiae suae, ejus tanto Amico. Fac, rogo, fac iterum erubescere
exorsa esl Acquievimus, inquit, vobis misere us-
: eos de lota et de plena Megetiae tuae salute, sicul
que nunc,nec resislere viris muliores valuimus diu : jam fecistierubescere eos de ejus utori periculosis-
vestras pertulimus volunlates, ex quibus nullus fru- simo labore. Non omnino deficies ad minora, qui
ctus salutis filiae, nullus cessit efTectus, ita ut eece praestitisli majora. Quod promisi ejus viro pagano
per annum et quot excurruntamplius menses inler de te, imple propter te. Non coafundatur maler in
manus medicorum corpus filias meae tantummodo filia, qu<E praesumpsit in te, quae confugit ad te.

fatigetur, nec omnino, sicut videlis, aliquid perfi- Certeut oculuscordis nondum credenlium nobisque
ciendo sanetur. llogo, aliquando permitlile el no- insultantium sanetur,os filiae curetur ct ut acqiiira-
:

bis, ut faciamus et nos quae expediunt nobis ea- : tur sanitas aniraae illorum, praestetur puellae sanitas
mus et nos ad medicum noslrum. Gredo in illum, membrorum suorum.
quia qui noluit Megeliam cum suo partu mortuo 6. Talibus in ejusmodi sensum dictis lacrymabi-
mori, ipse eliam eam faciet sano vultu suo inter libus deploratis, septima transierat dies, cum ecce
homines conversari. His atque hujuscemodi queri- nocte intempesta visitatur per somnurn Mogetia:
moniis deploratis justis ac veris, neqnaquam illi videt apparenlem sib; insignem virum visu, diaconi
viri tali feminae virili animo indutae valuerunt re- praeferentem habitum. llla eum rogare coepit, velut
sistere. Malnerunt sponte cedere, quam quolibet quemdam medicum spiritualem, ut os suum inspi-
alio judicanlo victi disccdore. ceret, et si dignarelur, curaret. Verum ille raox ul
4. Flexis itaque illis in hanc sententiam matris os pjus inspexif, vultu eam hilari serenor|ue intuitu
Vilula?, marito scilicet simuique patre Megetias, ait 2 : Equiidera adhuc os luum non rectum sed ;

sod marito quidem adhuc pagano, patre vero chri- sursum aspice,et vide quid volitetsuper caput tuum.
stiano catectiumeno effecto nomine Pontio, senato- Continuo ilia super se erigens oculos, vidit serpen-
riae dignitatis viro (dignum est ut cnjus fidem in tem quemdam toterrimuin supra se pennarura re-
Christo coepimus pronuntiare, ejus quoque voca- migio volitantem, atque huc el illuc tortuosis an-
bulum jam incipiamus cum debito honore pariter fraclibus oberrantem. At pavefacta Megetia horribili
iiominare qui sane quemadmodum initiatus chri-
: monstruosoquevisu.insigiiis illius viri exhortatione
stiano nomine fuerit, quoniam locns videtur exi- flrmatur, ad ipsam dicentis Nisi prius islum ser-
:

gere, minime nos pigebit aperire. Quando enira penlem occideris, sanari nnn poteris. Sed noli rae-
religiosa Vitula, nondum do partus periculo lihe- tuero, forti animo illi congrodere, el omnino supe-
raia Megetia, ad Amicum Dei fuerat profocta, ibi rabis. Quo audito, Megetia fidei suae robore ct de
in S'ii3 precibus etiam de hnjusviri sui venerabilis tanti adjutoris sui artnata protectione, arrepta in
credulitate instruxerat, ut iile imbueretur fide ac
1 Forte, facto.
' Forte, limina. 2 Forte, intiiitus.
847 APPENDIX. BE MIRACULUS SANCTI STEPHANI 848
lempore sibimet velul virga oblata, conlra illum cuperct benedicta) Megetiae nuda ora vullusque
draconem teterrimum et lorluosissimum dccer- conspicere, intravit cum ea in obsequium ', et ubi
tavit. Qnem, etsi diu excrcila diuque ab reluctantc quantum voluit in faciem famulffi Dci intendil, pror-
adversario delassata.ad cxtremum tamen, ubi illum sus integrum sibimet apparens os Megetiae sanura-
in capile percussit, continuo proslravit. Quo Irepido que conspexit. Quo viso, obstupefacta atque mirata
gaudioexperget'acta,stratoe.xsilieiis evigiiavit.Cum- illa domestica, qua3 aliud quam sperabat invenit,

que somiiii sui quid ratio porlcnderetcogitaret, nec continuo ad quamdam juxtastanlem sacram virgi-
liquido intelligere valuisset, exinde oravit visitari, nera convertit sese, et nominatim eam coinpellans
confirmarique poposcit ', ac deinde se quieti permi- ait Inlans Ilelpidiana, sana est prorsus domina
:

Ecce dpnuovidetillumdecorum hahitu juvenem,

sit. Megelia. Sic eirim Dei gratia vigebat in Megetia,
nivea vesle fulgenlem, ac statim jacenti sibimet ut iicet, ejus plenior cura in corpore ex parte ali-
velut manu porrecta, audivit jubcntcm pariterque qua differretur, perfecla tamen sanitatis species re-
dicentem Surge, sic curaris. Al vero Megetia, ut
: verberandis increduhirum oculis ol)jiceretur. Quod
ante mcdico homini facere consueverat, capile oppo- illa aucilia Dei inlelligens maH^nuiii myaterium Dei,
sito, quasi fovenda ora sua ei offerebat. Sed ille, illi muliercula; rcspondit dicens : Increduli, vei
ulpote ignorantis corrigens factum, respondil ei- modo credite.
dem Utquid hoc facis ? Prius sunt tibi oculi cu-
: 8. Rursus apud Carlhaginein cum benedicla Mc-
randi. llla retulitdicens:Domine meus.oculos sanos getia quadam die cum viro suo pagano sermonem
habeo, sed ut os meum cures rogo. Et illc: Jam, conferret, et inler fahulas dum viro suo ore inte-
inquit, tibi dixi, prius sunt in le oculi curandi. Tunc gro vulluque apparcret, commolus tali visione vir
velut coclestis archiatrus, spiritu cordis secreta in- ejus gratulari ccepit ac dicere Domina Megetia,
:

trospiciens, quasi cutem medicinalem collyriura sanam te prorsus aspicio. Verum illa dissimulando
imposuit, oculos super iinivit, atque discessii (a). interim tegens quod divina virtus in se demonslra-
Verum cum mane facto hoc ipsum religiosa Mcgetia l)at, sermonis sui cursuiu tenebat. Itidemque ille
soinnium suum charissimis suis et sanctissimis fe- quod videhat tacere non poterat, et sicut prius ci-
minis indicaret, in ipso sermone narrationis suae dem respondebat Sana es prorsus, Deo gratias.
:

ultro corde compunta et cujusdam pcccati sui re- Al illa iiiipleta gaudio, tandem subridens, ait m.a-
cordatione subilo siimulata, peccalum suum con- rito Vcl inodo jam credes Ghristo? Et ille Quid
: :

fiteri non distulit, sed, sicut scriptum est, deliclum vis, inquit, faciam patrimeo? nam et ego christia-
suum agnovil, et injusliliam suam non operuil nus tieri volo.
(Psal. XXXI, 5). Ecce ergo qui iili erant oculi prius 9. Sed ut jam ad terminum quem promisimus ve-
curandi, non utique corporis, sed cordis, quod, ut niamus, dies Paschae sanclissimus propinquahat,
spiritualis medicus, gloriosus Stephanus pronuntia- ecce benedicta Megetiaa quadam amica alque nobili
vit illi diccns Prius sunt tibi oculi curandi. Sanan-
: femina Rustica rogabatur, ut voto suo solvendo
dum quippe eral quod vitiosum latebat in menle, bealo martyri Cypriano in Mappalia secum perge-
ut sic demumsanarelur quod depravalum cernebalur rel, et soleranitati pariler interesset. Quod Megelia
in corpore. Hinc iile quoque teterrimus serpens, facere se non posse causabatur, sciens quid in se
qui super caput volitabat, quia principalem ratio- Dei potcutia infidelium oculis ostenderet,quid plene
nalis animae mentem obtinebat, conterendus fuerat salutis^ coclestis gratia reservaret. Tainen amicam
et vincendus. Dum enim reatus cujusque delicti contrislare nolens, non penitus negavit, sed plane
humiliter agnoscitur, caput colubri poenitendo quas- ad illum diem quod Deus voluisset facturam se
satur, cordis oculus confilendo purgatur. Duode- essc promisit. At ubi illa amicadiscessit, non des-
cimo igitur die, ex quo cum sua ad Amicum Dei tilit (iie noctuque orationi instare Megetia. Duccel-

venerat matre, dum orat ad locum sacralae Memo- lam sane omni die in oleo sanctificato tinclara
riae pulsans fidei pietate, non solumaffectu cordis, prius accipiebat ; et sic ca;lcros cibos sumebat. Quu-
verum etiam motu corporis, ipsa osliola Memoriae dam vero nocle visitavit in somnis, ita ut se juxta
impulsa patefecit, ac vim faciens regno Dei, caput Memoriani heati Stephani stantem putaret, iljique
suum intromisit intcrius, ct super cubiie sanctarum juvenem illum speciosum cerneret, candida luce
reliquiarum confixit, lacrymisque suis omnia illic perfusum et insigni equo subvectum, iHmpadesque
lavit, atque rigavit. Verum ecce illo desuper mise- quamplures lucentes, ac praecedens el splendidissi-
rante qui appropinquatcontritis corde (Psal. cxlvi). mum apparalum, sibique ab eodcm clara voce di-
Megetia famula Dei quidam sibi visihiiiet attrecta- ctum Ad te perlinet ista lux, Megetia, suscipe
:

bili manu
os suuiii corrigi et compalpari persensit. illam. Post quara visionem expergefacta naudioque
Qua! posteaquam ab oratione surrexit, circumstan- rcplcta, statim ubi se saiiam sensil, mauus suas
tibus choris virginum sanctarnm, ibidemque pro ad os suum faciemque inspiciendam applicavit. et
illa et cum illa Deo laudes dicentiuin, trcmens et quasi piaR nimio gaudio soli sibi non credcns, an-
gaudens hoc i(>siim indicavit. Qualo tiinc quantum- cilius suas qua? circa lectum suum quiescebant,
que in omnibus mentibus fuerit gaudium, et fiendi clara voce excitavit, el ut ad se inspiciendam aique
ante ipsum Deum excilaveiit afftclum, vix poterit contcmplandam accurrerent, advocavit. Tuin illae,
explicari. ut viderunt in (ioniina siia donura Dei fuisse im-
7. Sed antequfim gegtflR rei ad Rnem optatissimum pletuin, votumque omninni csse perfectum, omnes
veniamu?, ubl plcnam perfcclamque salutem reli- paritcr in Iffititiam exclamaverunt,et in laudem Dei
giosae Mcgeliae, Ainico Dei ciirante alque auxiliante erupcrunt. Advenil eliam ille ab amica praestilutus
in nomine Christi, demonstratiiri sumus, quod in sibirael dies, vcaitur a diversis ad religiosam .Mege-
medio hiijus aliud inirabililcr cnnlifinril, nequaqunm liam, ut, sicut promiscrat, ad dcstinatura locura
pra^lerirc dchomus. C.uiii fcrme quadraginta diebus charas suas non dcserendo pergere dignaretur. Sed
circa sancti Martyris locum orando maler fiiiaque Mcgetia Dei famula volamento adhuc, sicut solcbat,
persisterenl, cccc rcponle venientibus litteris. sibi- ore couteclo, ab intirao cul)icuIo ad amicas suas
mct Carlhaijine dircctis, quo pater puclla! Imnora- foras egressa est. Quas ubi de se aliquandiu Iristes
bilisPonlius dicereturcorporc a^grolare^ad cumdem esse pormisit, suhito illo a facie velamento ai)lato
visendum de Uzalensi civilate prolVclae sunt. Vcrum ct vultu demonslrato, ait Ecce vos vidote quid in
:

cum in medio itineris, aesluuin causa, fovendi cor- me DeuR dignatus esl perficere, et una mecum gau-
poris «ratia lavacris uti voliiissent ; adfuit in prae- dete, et ipsi Doinino pro me gralias agite. Quara
senli quaRdam domeslica ab infidelli cognita Me^e- ubi omnes conspexere, gaudentcs et Dominum be-
tia et in obviam missa ^, non lam ad salulandum, noiiicenfea, osculis lamhcre, et eam complexari coe-
quam polius ad exploran.lura. Quaj cum curiosius perunt. Tuucomnes una ad ecclesiam perrexerunt
• Juxta Morcl, Elom. Crit. pagg. 359, 360, logen- cum ea, et vota sua Domino persolverunt. Peracto
dam est exinde ora visitari confirmarique poposoit.
:
autcm sancto Pascha Domini, etiam ad Uzaleasein
M
' Fortc, cognata Mcgttiae in obviam missa, • Lcgendum forte, tn hospitium.
[n) Locua comiptas. - Forlc, plena: saluti.
840 \Am\\ RECIINDUR. 8f.O

civilutPtn religioaa Viliila unii ciini Md^Milia sua nl fiitirul piii:ci!pLiim, huiiHil, porriixit, ii|)fiOH<uil,

aliisquo rcliKiuais roiiiiiiiH vtinil,, voUniiui huu dti sa- ropiiriuvil, vasiH(|uu Hin^nliH poMnoiliciini i|uiii con-
lulo iiliai |tli'na t)L {)t',rrcclii(',liriHlo Dniiiiuo LlliriHli- Iriliuit, t'l ubiil. Allfrii liii;, iiicdnirliiloi inaniiuli-

quc Ainico in consiicclii omniH nostrjc i<]c(;li'8ii» i|Uo Miii, snigit p.itorltimliiiiH miilntiniiM, minii-li.Tii
congaudfnlis aLt|iHi t^on^raLulaiiLiH liilariLcr rcd- coiiHoium miiiiHLrniiii|ii(', cii[iv(;iiil, uiiu Hcctim ud
difiii, ItMVonlor cxliibuil, rructuo3oi|Uo porsolvil. upulhociim coinilcdi diiciL inupiciuniiii' doiiuo cun-
:

CAPirr III. —
Ikniatus tjuidam apolkccam katiens, ctu por ordinoiii vusu viniim liuiiritnr, nitor in co-
:

jcvc ducenla xm$a vini corrupta rcpcrit, cujus jussu loro conspicitur, safior in giiHtii iipprobulur, iriHtitiu
minislcr laijenam cx omnihus vasis implcium attu- in g.uidium ODmimit.iliir, ct (juiil (|u;tntum'|iio lidcs
lerat, cl ad sanctum Sleplianum currens, il)i.(/ue po- in (liiiistu ojiistjiio (^lorioHisHimo Ainico vulcul ropc-
7}ens oravil, et revenus cum lagena, in omnihus ritiir, cunoli8(|uo uudiontibus rniruntiijusqiic succe-

vasis ex eadem infudit, el rcpuratum cst vinum. ditur: (leniqiie illu probutissimu viria condigno
Donatus tiuidam diciLur homo, sane liouosLisHinii prolio (!iiiptoril)U3 (liatiiluiuntnr. Ecco (jiiulilor di-
quotiuc lllii, nominc UusLici, praireclornm nuiunrarii viiia providcntiu utilitutibus hominurn dcsnrvit:
cunclis bone noLissimi, palcr. llic iii lunilo suo sub- et (|uid tandein Dco pro tantis ojus bcnoficiis oxhi-
urbano cum loco ct nomine vocitalo probi gcneria bctur aut redditur?
vina quoLannis condero cl conscrvare consucvcrat.
Inlorca, ul possessoribus mos csL, cominodorum
CAPUT IV. —Vhi draco deC(vlo magnificus apparuit,
a cujus conspectuuniversa plehs ail Steplutni limina
qu.-esluum causa, quoslibet Lerr.o rcposilos frucLus
cunfutjil, et ipsis orantikus paulatim inler vellera
tunc maiie venalcs einpLoribus publicarc, cum voLis nubium subtraclus non comparuit.
exoplaLorum lucroruin avariora concurrunt preLia
temporum,visuni esL memoralo domino pr.'edii,cum 1. Quadam
die agcbantur nundinae in nostracivi-
quodam homine suo, vini sciiicct «^ustaLoro peritis- taLe, ct hora jain meridiana cooli rucios sercnu in tc-
simo, apolhecam suam primiLus inLrare, ac pcr tram et caliginosam aeris turbidincm subito est
singula vasa examinando vina approltare. Quo faclo, commota. Ecce autem desuper aspicitur igneus
mox ut dcfjusLaLor hauslum vasis inerum applicuit quidam et iminensae magnitudinis propendens in
judicio labiorum, continuo stupefacta in homine caput e nubibus draco. Quod non ita insolitum et
ora vulLusque palluere. Nam praeter quod vini teter- novum debet videri, non solum propter noliliam
rimus color aversandum oculis ex se offerebat as- popularem, verum etiam Scripturaa sanctae aucto-
pectum, etiam tristissimus sapor labiis mtBrendum rilatem, quae de draconibus sic memorat dicens :

ingerebat gusLum. Verum cum hoc malum in uno Laudate Dominum de terrea, dracones et omnes abijssi,
tanlura vase consistere putarelur, non tam moles- ignis, grando, nix, glacies, spirilus tempestalis, qux
tante damnum ' jactura patristamilias habebatur. faciunt verbumejus [Psal. cxlviii, 7, 8). Abyssus
At ubi per singula vasa cceptum est circuiri, om- namque dicitur, non tantiim hic deorsum aquarum
niumque vasorum, id est ferme ducenlorum, nu- inoBslimabilis profunditas, sed etiam sursum istius
merusexaminatus similiter degenerasseac deperisse caliginosi aeris, quem suspicimus, immensitas,
reperlus est quis lunc ibidem fuerit possessoris
;
qui maris ac terra^ huinore videlur pinguescere :

animus, quis ipsius apothecarii luctus, puto quod cujus impulsu flabiles auraj excitantur, velul lanae
ignorare non possitomnis compatiens animus hu- vellera nubes agitanlur, fuigura ignita emittuntur.
manus. Non enim revera miDimum et contemnen- Quae omnia ne, sicut insipienter sapientes putant,
dum delrimentum damnumve contigerai, sed du- casu el fortuitu (ieri crederentur, sancla Scriptura
ccnta, ut dixi, fere quse putabantur vasa vino sua- vigilanter providit et posteaquam dixit, Ignis,
:

vissimo plenissima, eadem e contrario reperieban- grando, nix, glacies, spiritus tempestatis ; conlinuo
tur nec aceti, sedcujusdam corruptissimi et faecu- subjunxit de ipso universitalis Creatore atque Rec-
lentissimi liquoris squalore adimpleta. Quid ageret tore, et ait, quse fnciunl verbum ejus. Proinde pen-
ita rei labefactae suaedominus, vindemiae suae inte- dentem ex hac, ut dixi, providentia dispensationis
ritum non adhuc in vitibus, sed, quod estgravius, Dei, et nubibus flammantem draconem lanquam
in ipsa perpessus apotheca? quid, inquam, ageret ? de superiore abysso procedentem atque emicantem,
quid tam corrupto nec jam dicendo vino facere po- cum aliquandiu huc alque illuc motus aer ferret
tuisset? An forsilan qualicumque abjeclissiino pre- alque deferret, ac jamjamque pr.iecipitandum super
lio vendidisset ? Sed quis tam fatuus emptor ad mediam civilalem treinoromnium qui aderant exs-
rem fatuam accessisset ? An saltem effunderel atque pectantium el stupentium cerneret, Fugere conventu
projiceret ? Sed quis ita oblitus laborum suorum publico popularis turba ciBpit, el passim quacum-
esset, ut qualescumque anni fructus proculcandos que timor egerat, sicut quisque poterat, discurre-
hominibus belluisque facile exponerel? Tandem bat. Totus denique ipse di.isolulus perturbatusque
fluctuahunda in talibus moeroribus anima divins mercatus. Relicta namque omni negotiatione ler-
aspirationis aura perflata in portum fidissimum rena, pro sola tantum homines metuebant vita.
stationemque tulissimam velificanle deducta est Quis enim tunc quaereret lucra pecuniae, in tanto
gratia.Nam multa secum agitanti heec potior sen- discriraine damnadeplorans animae? autquis cogi-
tentia animo insedit possessoris, confugiendum taret vel corporis victum, formidans vitae suae ulti-
esse ad Amicum Dei Stephanum sanctum, primum mum occasum? quis porro cuperet vestem, metu
martyrem Ghristi. Proinde jubet illi praeguslatori mortis amittens nientem ? Magnus eliam concursus
vini sui, ut unam lagunculam exquolibet vasorum multitudinis ad gremium Ecclesiae matris, ad mi-
suorum adimpleret, eamque ad Beati Memoriam, sericordiam protinus convolavit Dei Patris. Ad
benedicendam diluculo tJeporlaret, atque exinde ipsam Amici Dei sacratam Memoriamin facie pros-
sanctificatam continuo referret, tuncque ex illa Irata jacebat divorsa aetas, dispar quoque sexus.
per omnia vasa parum quid superfunderet atque Tandem pro cunclorum fletibus opportune ad Chri-
discederet. Domino, Domine, cui cura est pro stum dornini Stephani fusa prece, clomentia Dei
honiine, omnia benigne facicns propter hominem, annuenle, horrendns ille draco paulatim coepil a
qui per sanclos tuos olim aquas amaras et infe- conspectn hominum inier nubium septa subtrahi
cundas, ligno immisso et vase salis injecto sanasti alque abscondi, et quaventi incubueranl, redeunte
(Exod. XV, 2.'); IV lieg. ii, 21), ac per te ipsum, coeli serena facie, discuti atque propelli, ac sic re-
Domine, aquam in vinum convertisti [Joan.u, 1-1 1\ vocatis animis, atque a tanta tristitia in laetitiam
ipae nunc et per amicum tuum Stephanum sanctum, reductis, reddebantur Deo et Amico ejus uberes gra-
reparaati in statum pristinum vina perdita, versa tiae cum ingentibus lacrymis de inopinata gratula-
amaritudine in suavitatem, nigredine in candorem, tione profusis.
DQfjerore exsultationem Propere igitur domini
in ! 2. Ad haec accedit etiam aliud quiddam ex hoc
Bui jussa minister ille fidelis exsequitur lagenam,: ipso miraculo mirabiiius ne ignara in omnibus
:

1 Forte, damno. In B. ad marginem, « locus corru- fragilitas humana, nihi! de divinis judiciis et bene-
ptQB, » M. liciis evidentius apertiusque edocta, ita ut dignum
851 APPENDIX. — DE MIRAGULIS SANCTI STEPHANI LIBER SEGUNDUS. 852
fuerat, exslilisset grata. Ecce iiamque altero die, samjudiciariae indignationis incurrerat. Qua de re
procuranle divina dispensatione, quidani negotialor ex prfficppto nescio unde proconsulis, praecipitauter
nunquam nostrfe cognitus regioni, subdiaconum jussus est rapi, et ejus mox obtutibus sisti. Quod
nostrum noraine Sennodum in ioco Mcinblolutano '
cuin absque ulla mora olficium quod patebat* im-
ultro convenil, et ad se vocavit, et quisnam vel plessct, memoratumque dispensaiorem raptum per
unde esset ab eodem flagitavit. Qui ubi se subdia- publicum sedendi proconsuli in secretario obtu-
conum Uzalensis Ecclesiae memoratusest, respondit lisset; continuo pallor ingeus ccepit discurrerc per
conlinuo ideni iile ignotus homo (si tamen solum cordaeorum qui aderant,et videbant.atque huraana
homo credendum est enim quia angelusel homo
:
;
raiserationo hominem dolebanl, ejusque periculura
ncque enim hoc vel inaudilum alque inexperlura metuebant. Interea viso protinua quem furialiter
est, sive religioni christiana; sivc notitiae humanaj, quaerebat, exsurgil in voce terribili potestas irata,
sanclos Angelos terreno habitu et visibiii specie miiiaci cumdem dispensatorem interrogationc pcr-
plerumque homiuibus apparuisse). Dedit ergo sub- turbans. At pavefacti hominis fugata uiens mctu,
diacono memoralo velum variis pictum coloribus, nec quid diceret inveniebat. Sed ecce Deus ille raa-
in quo inerat pictura haec in dexlera veli parte
: gister e coelo prospiciens super filios hominum,
ipse sanctus Stephanus videbatur astare,et glorio- misccns severitati lenitatem, minas transferens in
sam crucem propriis repositam humeris bajulare, benignitatem,castigando amans, amando consolans,
qua crucis cuspide portam civitatis videbatur pul- judex in flafjellis, pater in blandimentis, ubique
sare, ex qua profugiens draco teterrimus cernebatur (idelis, nusquam crudelis; ipse ergo Deus Dominus
exire, Amico Dei videlicet adventante. Verum ille ad liberandum eum hominem angeium suum misit,
serpens noxius nec in ipsa fuga lulissimus, sub de quo diclum est Immitlet angelus Domini in cir-
:

triumphali pede Martyris Ghristi contritus aspicie- cuiiu timentium eum, el eruet eos {Psal. xxxiii, 8).
batur et pressus. Talis ilaque piclura veli non om- Nam cum dispensator suae incertus ac
ille vitae
nino absque mysterio Dei ubi a memorato subdia- dubius sub lanto metu terribilis
potestatis inter
cono allata pariter atquc suspensa est ante ipsam quaeslionarios astaret, repente pulsatum se a tergo
Memoriam tanti patroni, omnis a?tas omnisque persensit. Statimquepaululum cervicedefixa,oculis-
sexus intueri et mirari coepit,tanquam speclaculum que furtim retrorsum reductis, videt velut unum de
grande, quo scilicel auctore quove liberatore draco carnificibus circa se astantera, sibique suggerentem
ilie exstinctus est hostisque devictus. Gestae quippc quid ageret, quem rogare deberet, diccntem et ad-
rei fidem praecedentis diei commendabat in animis monentem Invoca sanctum Stephanum. Quo viso
:

omnium attestatio sequenlis diei. Namque illud audiloque Florentius, suae menti ac seneui redditus,
quod studiosius cernebalur in velo,hoc jam crcdi- et fuga dndum recreato animo confortatus, glorio-
bilius tenebatur in vero. Concurrebat enim pictura sum Stephanum inlra semetipsum orare atque in-
cura gratia, et tam divinitus pridie gestum salutis vocare minime desistebat. Deinde elevata parumpcr
beneficium recolebalur, quam postea in veli ima- facie ad interroganlem judicem, ocuIoh intendit in
gine advertebalur. Denique ex ipsa congruentia judicis assessorem. Quem cum nova facie, novoque
diei praecedentis atque sequentis veritalis, et ima- vultu micantera, fulgentemque conspiceret, neque
gine rerum et quorumdam exemplariorum, tantus illum sibi notissimura, sed aliura incognitum alquc
in multis stupor pariterque amor, adrairatio et gra- mirificum judicis consiliarium cerneret, ila ut
tulatio accendebatur, ut a cunctis nihil aliud om- cum es.sel assessoris nota antea in omnibus, et
nino vel diceretur vel affirmarelur nisi hoc unum, marcida aevo in vultu deformltas et senilis aetas ;

Vere quia per Amicum suum Deus istam liberaverit in illo vero qui ei apparebal, juvenili decore vultus
civitatem, el grandem a nobis depulit pestem. Et et candor effulgebat. Hoc viso memoratus Floren-
revera Dei fuit ad homines quaedam allocutio in tius, diu multumque permotus, non jara dubius,
velo tacite significantis quodammodo et dicentis : sed firmus et certus, gloriosum Stephanum ibi pra;-
miseri mortales, quale hesterna die draconis senlem credebat adesse, ipsuraque occultata sede
evaseritis incendium, vel cujus pro vobis advocati intendere se, et in sua causa judicem sedere, vel
fuerit acceptura suffragium, isto sequenli die istius judici assistere. Nam quo plenius perfectiusque de
veli figuratione inteliigite, atque gaudete. Hinc tali visione ac praespnlationa Amici Dei fiduciam
veslram et praecedentem tentalionem et subsequen- caperet, videt Florentius euradem suum suffraga-
tem liberationcm apud vosmetipsos conferte,exinde torem, suique judiciis rcisericordissimura consiiia-
non dubii, sed certi,Deo vestro per Aniicura nieum torera, etiara manu sua sibiraet annuenlem, et ne
gratias ajjite. Ecce draconera de vestra civitate cer- quidquam prorsus timeret, per mannm dexteram
nitis fugatum el expulsum, ecce conlerentem caput significantem, vultuquc hilari sibi arridentem, ct
ejus primumMartyremmeum: ecceCrucis tropaeum, spem salutis plenissimam poIIioentem.Quid mulla?
per quod vicistis inimicum. Hoc ergo modo civitate Sensim ccepere illi furiales impetus judicis lumen-
noslra a tanto periculo primitus liberata, ac postea tesqueanimi ad omnem Iranquillitatem lenitatem-
tali per congruentem picturam veli adtnonilionc quc deduci ita ul non lormidaret Judicem, sed
:

instrucla el illuminata, geminomiraculo est omnis agnoscerct patrem npc cujus securim capiti suo
:

pia anima in Dei gloria exhilarata. pertimesceret, sed cujus favorem propriffi salutis
spcraret. Domine, Domine, qui veras tuas laudcs
CAPUT V. — De lUspensatorc pecvnix publicae Car- in sacris tibi psalmis decantari non arroganter,
thaginis iiberato. scd miscricordilcr jubes non pro tua jactantia,
:

scd pro noslra tulela, cum dicitur, Tu dommaris

i. In supra dictis miraculis domini Slephani pa-
potcstati maris, motum aulcm flucltium ejus lu miti-
Ironi communis, virtutes sanitatum el visioncs so-
gas {Psat. lxxxviii, 10) Sicut consonat etiam cvan-
!

mniorum effcctusqueeorum mediocrilate nostra gclica aucloritas, ubi imperio Chrisli tui, dum levi-
nos dige.^isisse meminimus: nunc vero evidcnler ct garentur turbulrnti fluctus ac venti, mirantcs di-
occultata fide humani habitus corporalps nppari-
xpre discipuli Qualis esl /lic, qui imperat venlis et
:

tiones ct d^imonstrationes in foro, in judiciis, in luce

ma)-i, et ohediunt ei {Luc. viii, 25)? Verissimumque
diei, et convontu pnpulnrum, ordinum dignilates
qnod otiam alibi in sermone Scripturae sacras dicitur
hominibus vigilanlibus et videntibus exhibitos per
de le Cor rrgis in manu Domnii, sirvt aqua dc-
ipsum Amirum
:

adjuvante Dominn, cupimus

Dei,
currens ; qvorumque volucrit, illur detorquet eum
enarrare. Igitnr dispensafor peruniap publicae Car-
{Prov. XXI, 1). Tu enim, Domine, de consulari irata
thnginensis civitjitis, F^lorentiu'? nnmine, sicnt in
primitus el post tranquillata polestateorga dispen-
lalibus functionibus fiscalium actionum evcnire
satorcm, illiid nostris lempnribus t^xhibuisti, quod
aenolet actonbus earum, ut molus saepe polestfitum
in antiqua Scripturas juictoritate prius ferociente
Fu't qiiihiis dpgunt, et quoriim dilioni inservinnt,
et rursum blandienle regia potestate, circa Esther
incurranl ideni usque ad pcriculum capitis ofroii-
;

» PP. Bonedictini nolnnt hic in mnrgine ; « legendum

' Forte. Memhlonitavo, ut suprR, lib. 1, cap. 5. forle, parebat, vel, petebat. » M.
 8S3 INDKX IIKIIUM. A
8r

iomiimiii aaiiclum oalendiHli, ol iii inemoriiuii poa- 8U[)po9ila ub illo clevulus pbI. Kx^jcrgcfaclus autcni

Itiiifl legondiiin soientluiniiut) iliitiisli (lCslher xv). FlorcntiUB 8urh'il mututinuH, cu|)ir'tiH(jiio KratcH iJco
Proindo (iis|ionsatt)ri'iii Kli)ninlium iirdconsoi, non [KTHoivoro, oJuH(|iio Aiiiico v()l(( Miii rcddcn', hoIuh
jam uL t)llii'iiilfm siiiiin, fol laiH|(iam liliiim rt;- ad IIz.iiitiiHcm urlicrn (iriiljciscilur. Scd ciuu vud
nioiis faruilicil)us, iioii Httliun atl hcho al(|U(' mi Hilii iiicdf^niild! cMHOul, vialor i^Miurun orabat luciliiH

groinium suuiu alisnuc ulio liinoro viciniiia jiisail iiitra Hcincti|)Hum, ct ojuHdoin f^iorioni MarlyriH
acctulore, sed et euin caepil paloriui airoctioiio la- dlirisli inijiiorut iluculiun. Vcruin cum ipHc [jreccni
niiliaiiuH comnioncro, ac (loiMdo iiuiulta vonia vita- liiiid(!roL,ccco in Kilcnlio [irccauliH prCHliylcr nostr/n
qiio concossa iilicrnm facil do Hocrclario al)HCC(l(M'o. Fcclosia>, FiimiiH nomine, Fiorcntio uliunde hupcr-
Quo lacto, ijui asliiliaiiL ct pro liominiH poritMilo |)ia ycnions Hiljiingiliir. Qncm conspicien» FlorentiuH
solliciludino trcpidabanl, ubciinlo ulisoiulo ot iiiioao fiorciinclatiiH cst quo ilcr uRcret, ltc8[)onden8 mc-
dispcnsuLoro, mixlo cum stuporo giuidio, iiiodo lia;- moratus prcsbylcr, ad Uzuienacm se [jorgero civi-
silabanl, moilo cxsuilabanl, niudo inlor sc niiranlcB latcm, undo otiam sc prpHliytcrum esfjo cunfcsHus
et (listiuiroulcs dicobanl IJiido ista lain rcpontinu
: cst. Tunc Fiorcnlius animo oxhilaratus f^ruluiari
reruin coinmutatio attjuo convorHio, (luic [iroconsii- plurimum cocpit, omno suum guudium celare non
larem potcstatom omni scveritalc cxuia ad tantam potuil, Hcd ab ipso cxordio HU[)raiiicto
rei f,'cst;n
humanitatom lcnitalcuuiuc ponluxit, ut hominem prosbytero itineris sui comiti udjuncto, quaj socurn
ad vilum ab ipso mortis iiininc roduxerit? divina misericonlia pcr gloriosum Amicum suumc^e-
2. Porroautem Florcnliu9,licct transaclo pcriculo rit, ordino indicavit. Deinde linitoitincro Florentius

adbue tameii ex priore metu aliquantulum aniiuo una cum presljytoro ad civitatem venit, beati Marly-
suucius doinum revorsus est. Nulli sanc sunrum est ris liniina humiii piolale ingrcssus, el pavimento
in lemporc conlbssus quid accidcrit, quid viderit, prostratus omnipoLcnLi Domino Jesu Christo, cjus-
quid evaserit (I). Verum noctc eadom per soinniiim quo beatissimo Amico f,'ralias egit. Monasteria qiio-
videt sibi apiiarentpra iiliim qui in socretario a se que ingressus venerabili episcopo, simnlque servo-
visus fuerat, juvenili specie vostitum, limine, atque rum Dei ad se concurrenti choro, omnia haec enar-
uilro nominatim compcilatus audivit Quid est,
: ravil. Et nos quoque secum per multam gratiarum
Fiorenti? Agnoscis me ? Ef<o sum qui in secretario actionem in laudcs Dei et corome martyris Stephani
apparui tibi, teque de morte liberavi. Quem cum alacriter cxcitavil ac ferventissime accendit. Hsc
Florentius agnovisset, ipsumque esse Stephanum dicta sunt a nobis pauciora de multis qus valuit
intellexisset, ubi eum adorare voluit, manu mento stiius indagare, ct legenda magis cum desiderio,
quam cum faatidio religiosis pectoribus commen-
* Alias, qui evaserit. dare.

INDEX RERUM QU.E IN HOG TOMO SEPTIMO CONTINENTUl?.

Intomdm septimdm Pb^fatio. 9-10 XVII. De morte voluntaria ob metum poenae vel de-
Syllabus codicum ati quos recognitum est Augustini decoris. 30
opu8 de Civilate Dei. 11-12 XVIII. De aiiena vioientiarum libidine, quam in op-
S.AURELII AUGUSTINI, HIPF. EPISCOri, AD MAR- presso corpore mens invita perpelitur. 31
CELLINUM DE CIVITATE DEI, CONTRA PAGANOS XIX. De Lucretia, quae se ob illatum sibi stuprum
LIBRl YIGINTI DUO. 13-14 peremit. 32
LiBER PRiMUS. — Paganosreprehendit, quiorbiscalarai- XX. Nuilam esse auctoritatem, quai Christianis in
lales, maximequeRomanseurbisrecenteraaGothisvasla- qualibet causa jus voluntariae necis tribuat. 34
tionem chrisliaDEe reiigioni, qua deorum cultus prohibe- XXI. De interfectionibus hominum,quce ab homicidii
tur, tribuebant. Agit de commodis elincommodis, quse crimine excipiuntur. 35
tunc bonis et malis, utsolet, fuerunt commiuiia. Illorum XXI'. Qnod nunquam pof sit mors voluntaria ad ma-
denique retundit procacitatem, qui Gliristiaoarum femi- gnitndinem animi pertinere. Ibid.
narum violatum amilitiliua {)udorem objeclabant. Ibirl. XXIIi. Quaie exemplum sit Catonis, qul se, vicloriam
PR.EFATIO. De euscepti Operis consilio et argumento. Caesaris non ferens, iuteremit. 36
Ibid. XXIV. Quod in ea virtufce, qua Regnius Catone praes-
Caput primum. Deadversariis nominis Christi, quibus in tantior fuit, multo magis emiueant Christiaui. 37
vastatione Urbis propter Chrislum Barbari pepef cerunt. XXV. Quod peccalum non per peccatum debeat de-
Jbid. clinari. 33
II.Quod Dulla unquam bella ita gesta sunt.utvictores, XXVI. De his quae fieri non iicent, cum a sanctis
propter deos eorum quos vicerant, parcerent victis. 15 facta noscuntur,qua ratione facta credenda sint. 39
III. Quam imprudenler Romani deos penates, qui Tro- XXVII. An piopter declinationem peccati mors spon-
jamcustodirenon potuerant,8ibicredideruntprofuturos. tanea appeteuda sit. 40
16 XXVIII. Quo judicio Dei in corpora contiuentium
IV. De asylo Junonis in Troja, quod neminem iiberavit libido iiostilis peccare permissa sit. 4i
a Greecis, et basilicis Apostoiorum, quae omoes ad se XXIX. Qnid familia Christi respoudere debeat uifide-
confupientes a Barbaris defenderunt. 17 iibi.s, cnm ex[)robrant quod eam a furore hostium noa
V. De generaii con.«uetudine hoslium victas civitatea liberaveril Christus. 42
evertentium, quid Cffisar censerit. 18 XXX. Quam pudendis prosperitatibus affluere velint
VI. Quod nec Romaiii qnidem ita ulias ceperint ci- qui de (hristianis temporibus conqueruntur. Ibid.
vitate?, ut in tenipiis earum parcerent victis. Ibid. XXXI. Quibus viliorum gradibus aucta sit in Roma-
VII. Qiiod in eversione Urbi.s quaeaspere gestasuiit, nis cupido regnandi. 43
de coiisuetudine accideiiiit belli qnaj vero ciemeoter
;
XXXII. De s(;eiii(Oruai iostitntione indorum. 44
de itoteiilia provfnerint nominis Cbristi. 19 XXXIII. De vitiis Romanoruui, quos patrife non cor-
Vlil De commodis atque incomniodis, quae bonis ac rexit fversio. 45
malis pierumque commuoia sunt. 20 XXXIV. De clementia Dei, quae Urbis excidium tem-
IX. De causis correplionum, propter quas et boni et peravit. /^jrf.
mali pariter flageiiantur. 21 XXXV. De latentibus inter impios Ecclesiae Bliis, ct
X. Qiiod aanctis in amissione rerum temporalium ni- de falsis intra Ecclesiam christianis. Ibid.
hil pereat. 23 XXXVI. De quibus causis sequenti disputatio ne sit
XI. De fiue temporalis vitae, aive iongioris sive bre- disserendum. 45
viorii". 25 LiBEnsECUNDUS. —
Inquodisputationeinstitufcademaiis
XII. De 8e[>uilura humanorum corporum, quae Chris- qute ante Christum, vigente deorum falsorum cultu per-
tiauis etiampi fuerit negata, nii adimit. 26 pessisunt Romani.tlemouBtralnr priniumeosmornm ma-
XIII. Quas sit ratio sancloriim corjjora sepeiiendi. 27 lis et animi vitiis, qufo mala vel soia vel maxima depu-
XIV. De caplivilate sanctorum, quibus nunquam di- tanda sunt, cumulatos procurantibus diis faisis.nediim
vina soiatia defueruut. 28 Iii)erat08 fiiisae. 47-48
XV. De Regulo.iii quo ca[)tivitatia,ob reiigionem eliam Caput puijium. De modo, qui necesBitati dispulationis
gponle loierandae, exslat exempium quod lamen iiii
: adliibeudns est. Ibid.
deos coleoti prodesse non potuit. Ibid. II. De hisqna) primo volnmine expedita sunt. Ibid.
XVI. An stupris, qua; eti.im sanctortim forte virgiuiun III. De assumenda historia, qua ostendatur quae
ma-
est pa^fsa captivaa, contaminari potuerit virtus animi si- la acciderint Romanis, cum deos colerent, antequam
ne voiuutatis asKeuBu, 30 religio chri^tiana obcresceret.
855 INDEX RERUM. 856
IV. Quod cnltores deorum nulla unqiiam a diis suis XIV. De impietate belli quod Albanis Romani intule-
prserepta probitalis acceperiiit, et iu gncris eorum lurpia domiuandi libidiue adepta.
ruot, et de vintoria 89
quffique celebraverint. 49 XV. QnalisRomanorumreguiuvitaatqueexitusfuerit. 91
V. Ue obsceiiitatibus, quibus Mater deftm a cultoribus XVI. De primis apnd Romanos consulibus, quorum al-
8uis houorabalur. 50 tcr nlterum pnlria pepulit, moxqne ipse post alrocissima
VI. Deos Paganorum nuuquam bene vivendi sauxisse parricidia a vulnernto lioste vulneratus interiit. 94
doctriuam. 51 XVII. Post iuilia consularis imperii, qnibus malis vexata
VII. luulilia esse inventa philosophica sine auctoritale fuerit Romaua respubiica, diis non opitulanlibus quos
divina, ubi quemqnam ad vilia pronum ningis movet quod colebat. 95
dii fecerinl, quam quod homines disputuriut. 52 XVIII. Qnantae clades Romanos sub bellis Punicia tri-
VIII. De iudis scenicis iu quibus dii non offenduntiir verint, frustrn deorum praesidiis expetitis. 98
edi'ione suarum turpitiidinum, sed placantur. 53 XI.X. De affliclione belii Punici secnudi, qua vires par-
IX. Quid Uomam V(.'tere3 de cohibeuda poelifalicenlia tis ntriusqne consumptae suut. 100
eenseriut, quam Grreci deorum sicut judicium, liberam XX. De exilio Saguntinorum,quibuspropterRomanoriim
esse vohierunt. Ibir/. amiciliampereuntibusdiiRomaniauxiiiumnontulerunl.lOl
X. Qua nocendi arte daemones velint vel falsa de se XXI. Qnani ingrata fuerit Rouiana civitas Scipioni li-
crimiua, vel vera narrari. 55 beratori suo, et in quibus moribus egerit, quando eam
XI. De scenicis apnd Graecos in reipnhliciB adminis- Sallnslius optimam fuisse describit. 102
trntionem receptis, eo qnod placatores deorum irijuste XXII De Mithridalis edicto, quo omnea cives Ronia-
ab homiuibus spernereutur. Ibid. nos, qui iiitra Asifim invenirentur, jussit occidi. 103
XII. Quod Romaui auffrendo libcrtatem poetis in ho- XXIII. De interioribus malis, quibns Romana respu-
niines, quam dederunt in deos, melius de se, quam de blica exagilala est, praecedeute prodigio, quod iu rabie
diia suis senserint. 56 omniiiin animalium, quae homiuibus serviunt, fuit. 104
XIII. Debuisse inteUigere Romanos, quod dii eorum, XXIV. De discordia civili quam Gracchiae seditiones
qui se turpibus ludi? coii expetebant, indigni essent excilaverunt. Ibid.
honore liivino. 57 XXV. De aede Concordife ex senatusconsulto in loco
XIV. Meiiorem fuisse Platonem, qui poetis locum in seditionum et caedium condita. 105
bene morata urbe non dederit, quam hos deos, qui se XXVI. De diversis generibus belli, quae post conditum
ludis scenicis voluerint honorari. 58 aedcm (^oncordiae sunt secuta. lOG
XV. Quod Romaoi quosdam sibi deos, non ratione, XXVII. De bello civili Mariano atque Syllano. 107
sed adulalione inslituerint. 60 XXVin. Qualis fuerit Syllana victoria vindei Marianae
XVI. Quod si esset cura juslitise, ab eis Ro-
diis ulla crudelitatis. Ibid.
mani accipere debuerint prsecepta vivendi potius, quam XXIX. De comparatione Gothicae irruptionis cum eis
leges ab aihs hominibus mutuari. Ibid. ciadibus quas Romani vei a Gallis, vel a bellorum civi-
XVII. De raptu Sabinarum, aliisque iniquitatibus.quae in iinm nuctoribns exceperunt. 108
civitale Romana etiam iaudatis viguere temporibus. 61 XXX. De conuexione bellorum, quee adventum Chrisli
XVIII. Quffi de moribus Ronianorum, ant melu compies- lilnrima et gravissima praecesserunt. 109
sis,aut securilate resolutis, Sallnstii prodat historia. 62 XXXI. Quod impudenter praesentia incommoda Christo
XIX. De corruptione Romanae reipublicae, priusquam impulent qui deos colere non sinuntur, cum tanlae clades
cullum deorum Christus auferret. 64 eo tempore, quo colebantur, exstiterinl. 110
XX. Quali velint felicitate gaudere, et quibus moribns LiBER OLLABTtJ^s —
In quo probutur, am[ilitudinem Roniani
.

vivere, qui tempora christiauEe religionis incusant. 65 imperiincdiuturnitatem adscribendam e8se,nou Jovidiisve
XXI. Quee sententia fuerit Ciceronis de Romana repu- Paganorum.quibus singnlis vix siugulae res et infirma quae-
blica. 66 que commitlenda credebantur officia, sed uni vero Deo
XXII. Quod diis Romanorum nulla unquam cura fue- felicitalis auctori, cujus potestate ac judicio regna ter-
ril, ne malis moribus respublica deperiret. 69 rena conslituuntur atque servantur. 111-112
XXIII. Varielates rerum temporalium, non ex favore aut Caputprimu.m. Dehisqufeprimovol. disputala sunt. Ibid.
impugnationedaemonium,sedex veri Deipenderejudicio.70 II. De his quae libro secundo et lertio continentur. Ibid.
XXIV. De Syllauis aclibus, quorum se dremones osten- III. Au latitudo imperii, quee nounisi belli acqniritur,
laverunt adjutores. 71 in bonis sive sapienlium habenda sit, sive feliciiim. 113
XXV. Quantum maligni spiritus ad flagilia incitent ho- IV.Quamsimiliasiutlatrociniisregnaabsquejuslitia. 115
minea, cum in committendis sceieribus quasi diviuam V. De fugitivis gladiatoribus, quorum potentia Bimilis
exempli sui iuterponunt auctoritatem. 73 fuerit regiae dignitalis. Ibid.
XXVI. De secretis dsemonum monitis, quae perlinebant VI. De cupidilale Nini regis, qui, ut lalius dominnre-
ad bonos mores, cum palam iu sacris eorum omnis ne- tur, primus iutuUt bella finitimis. 116
qiiilia disceretur. 74 VII. An regna terreiia inler profectus suos atque de-
XXVII. Quanta eversione publicse disciplinse Romani lecliis, deorum vel juveutur vel deseraiitur auxilio. 117
diis suis placandis sacraverint obscena ludornm. 76 VIII.Quorum deorum praesidio puteut Romaniimperinm
XXVIII. De christiante religionis salubritate. Ibid. suum auctum atque servutum,cum singulisvix singularum
XXIX. DeabjiciendocnlludeorumcohortatioadRom. 77. rernm tuitionem committendam esse crediderint. 118
LiBER x^KRTiys. —
Ut in superiore lihro de malis morum IX. An imperii Romani amplitudo et diuturnitas Jovi
et animi, sic in prfeseute de corporis exteruarumque re- fuerit adscribenda, quem summum deum cultores ipsms
rnm incommodis ostendit Augustinus, Romanos a con- opinantur. 119
dila Urbe his assidue vexatos fuisse, atque ad avertenda X. Quas opiuiones secuti sint, qui diversos deos diver-
id genus mala deos falsos, ciim ante Christi adveutinn si» mundi partibus praefeccruut. Ibid.
iibere colerentur, nihil pr.nostitisse. 79-80 XI. De mullis diis, quos doi tores Paganorum unum
—
Caputprimim. Deadverrtilatibusquassolasmalimetnunt, eumdouique Jovem esse dcfendunt. 121
et quas semper passus est mundus.cum dcos coleret. Ibid. XII. De opinione eorum qui Deum animam inuudi, et
II. An dii^quietaRomanisetaGrfEcissimilitercolebautnr miindum corpus Dei esse putaverunt. 123
causns liabnerint, quibus Ilium pntereutnrexsciudi. Ibid. XIII. De his qui sola rationalia auimantia partes esse
III. Non potuisse offendi deos Paridie adulterio, quod unins Dci asseruut. Ibid.
inter ipsos tradilur frequentatum. Ibid. XIV. Augnienta regnorumJovi incongruenler adscribi:
IV. L)e senteutin Varroni.", qna utile esse dixit, ut fc euin, si victnria, ut volunt, dea est, ipsa huic negotio
homines diis genitos mentiantur. 81 Bola sutficerct. 121
V. Non probari, quod dii adulterium Paridis punierint, XV. An congrnat bonis latius velle regnare. Ibid.
quod in Romuli matre non ulti sunt. Ibid. XVI. Quitl fuerit quod Roniani omuibus rebus el om-
VI. l)e parricidio Romnli, qnoii dii non vindicnrunt. 82 uibus motihus deos singulos deputantes, aedem Quietis
VII. De evcrsione llii.quod dux Marii Kimbria excidil. 83 extra portas esse voinerunt. 125
VIII. An debuerit diis lliacis Roma comniitli. 8i XVII. Au, si Jovis summa potestas esi, etiam Victoria
IX. Au illam pacem, quae sub Numce regno fait, deos dea debneril aostimnri. Ibid,
credemlum .sit.
prsestitisse Ibid. XVIII. Felicitalem el Fortunam qui deas pulant, qua
X. An optanduu) fnerilqnod tanla bellorum rabicRoma- ratione secernuut. 126
noriim augeretur imperium, cum eo Kl,udio quo sub Niima XIX. I)e Fortuna muliebri. Ibid.
auctnm est, et quielum cspo potui.-^set et tutum. 85 XX. I)u Virtule et Fide, quas Pagani templis el sacris
Xl^Desimiilacro^^niiiani Apollinis.ciiiiionetnscrcditusest liouoravtT nt, praeteruiitteules alia bona, qucB similiter
cladnmGrsicoruin.qiiibnsopitiilari iion potcrnt,indicnre,86 colpiiila fueriint, si recte nliis diviuitas tribuebatur. 127
XII. Qiiantos sibi deos Romnni prn-ler coiistiliilionem XXI. Qiiod dona non iutclligentes Dei, Virtule saltem
Nuiii.c fi(ljeoerinl, qiiorum eos numprositns iiiliiljiiverit. 87 et Fclifilnle tlcbiieriut essc conlenli. Ibid.
XIII. Quo jurc, qiio ffplere Romani obliuueriul prima XXII. Df Bcientia colendorum deorum, quam a se Varro
conjugia. 88 glorialur collataro esse Romanis. 129
 INDKX IlKiaiM. Hf58
8o7
tomporMlcm vitnm ooIoiuIoh dcon pulnnt nuno nuloiri ad-
XXIII. Do Felicitate, qtiain Uoiiiani, ninlloriirn vtuiara- :

tores (Itsormn, tiiii noii foliniriinl iionori', tlivino, fnin vcrmirt fon (|iri fiillirm ipHiHc.rcdiint pnipliir vilariiii'tcrriaiir
pro oiniiiinis Hoia «iinif.i'ri;l. l"-^'.' exliilioniliim qnoH AiiguntinuH Irbrin (|iiiii(|iio •uM|ucrilil>UH
;

XXIV. (Jiia ralioiif (lctfndant 1'aKaiii, c|iioil iiitcr foiiliit.itiirriH.oKtcnditliif. iii priminopinioricrii dcilii» quHiii
Ueort (olaiit ipsa doiia divina. l^il iibicfliini irabircril iimeiii(!t Varro iboologiio gcntili» i-cri-
XXV. Dii nno taiitmn folondo Doo, tini, lifot iiominc ptiir fnmrricndatifHiinnK. AlVort llieologiu! inlinH goiicra ne-
IH2 cuiiiluiri (surriilcm Iria, fabuloHiim, nalirrulr!, et c.ivilo nc
ignorolnr, lainon lnlifilali!» dator ocsti nciititnr. :

nio.K (If falinloHo ct do oivili dciiionBtrat,niliiI liujc Konorn

XXVI. Di' liidis soouicis, t|U08 sibi dii celobrari n mii»
Iltul. uil fiitiirii; vitai fclic.itntem foiifcrio. 1'3 174
ciillorilins ox('|,!ornnt.
deoruni, do tniibus Sf»'.-
XXVII. Df trilins gonoribus CAriir iMtiMii.M. Uo liiH (ini difiinl doo'* a ho non propler
I3S prioscntcm vituur coli, Hcd proplfr ailoriiuirr. 17j
vola ponliffx disputavit.
XXVIII. An ad olitinondnin dilataadnmiiuo rogniim Qiiid Varroncm de diiB (leiitiirrn HonHiHBO croibindum
II.

sit, (iiioriim talia ct gciicra (!t Hafra dotoxil, nt

rovor(!ri-
profiicrit Honiania fiiitus deorum. 1'54
liiiH cum ois agcrot, si di! illiB oiiinino rotiforet.
177
XXIX. Dc falrtitato anspicii, (luo llouiaui reyni forli-
tudo ct .-labilitas visa ost iiidicari. 11!^) III. Qnai sit partitio Varroiiin liliroriim Buoruni,
quos de
XXX. Oiialia de diia Cieutium eliam culloree eorum m antiqu?tatibu8 rerum humauarum diyiuarumque
178
coinpo-
senliro fateautiir. t3G BUlt.
XXXI. De opiuiouibus Varronis, qui roiirobata persua- IV. ox disputatione Varronirf apud cuUorcs doo-
Quod
sioue popiihiri, licet ad iiotitiam vori Dei nou pervene- ruin anliquioresreH humaiia.'quuin divin.-c roporiaultir.179
rit, uiiiiin taincn deum coleudum esse ceusnerit. 137 V. De tribus gonoribus Ihooiogiae Becundum VarToiHim,
XXXII. 01) quaiu speciem ulilitatis principes Genlium scilicet uuo fabiiloso, allero iiaturuli, lerlioqiio civili. 1»0
apud snbjectos sibi populos falsas religiones voluerunt VI. De tbeologia mytbica, id est fabulosa, et de civili,
1^''^
permanere. 139 contra Varronem.
atque
et civilis theologite similitudiue
XXXIII. Quod judicio et potestate Dei veri omnium VII. De fabulosoe
^"^
reguni atquo reguorum ordiunta siut tempora. Ibid. concordia.
XXXIV. De reguo Judfeorum, quod ab uno et vero VIII. Ue inlerpretatiouibus naturalium rationum, quas
Deo iustilutum atque servatum est, donec ia vera reli- doctores pagani pro diis suis couantur ostendere. 186
140 IX. De ofticiis singulorum doorum. 187
gioue manserunt.
LiBKH (1UI.NTL13. —
lui tio toileuda fali opinione agit, ne de- X. De libertate Seuecae, qui vehnmeulius civilem Lbeo-
190
mum e.vislani qui Romani imperii vireset incrementa,qude logiam reprehendit, quam Varro fabulosam.
XI. Quid de Judaeis Seueca seuserit. 192
nou posse diis falsis adscribi superiore libromonstravit,re-
ferre in fatum velint. lude ad quaestionem de pr;escientia XII. Quod Gentilinm deorum vanitate delecla, nequeat
Dei delapsus, probat liberum nostree voluntatis arbilrium dubitari aelernam eos vitam nemini posse prseslare, qui
Ibid.
per eam nou auferri. Postea de moribus Romanorum anti- nec ipsain adjuvent temporalem.
quis dicit,et quo eorum merito,sive quo Dei judicio factum LiBER sgPTiMus. — De diis selectis civilis theologias,
sit, ut illis ad augeudum imperium Deus ipse verus, quem Jano, Jove,"§aTurno, et caeteris, quod nec eorum cullu
nou colebaut, adjulor fuerit. Docet postremo quse vera perveniatur ad aeternae vitae felicilatem. 193 194
duceudasit feiicitas cbristianorum imperalorum. Ibid. Caplt PRiMUM. An, cum in tbeologia civili deitatem uon
CAP.PRiMu.M.CausaniRomaniimperiiomiiiumqueregnorum esse constilerit, in selectis diis eam iuveniri posse cre-
nec fortuitam es8e,necin?tellarum positioneconsislere. 141 dendum sit.
Ibid.
II. Ue gcminorum simili dissimilique valetudine. 142 Qui sint dii selecti, et an ab officiis viliorum deo-
II.
III. De argumento quod ex rota figuli Nigidius mathe- rum habeaotur excepti. Ibid.
maticus assumpsit iu quaestione geminorum. 143 III. Quom nulla sit ratio, quce de seleclione quorum-
IV. De Ksau et Jacob gemiuis, multum inter se mo- dain deorum possit ostendi, cum multis inferioribus ex-
rum et actionum qualilate disparibus. 144 cellentior administratio deputetur. 195
V. Quibus modis convincantur mathematici vanam IV. Melius actum cum diis ioferioribus, qui nullis in-
scientiam profiteri. 144 famentur opprobriis, quam cum selectis, quorum tautre
l'>^^
VI. De geminis disparis sexus. 146 turpitndines celebrentur.
VU. De electione diei quo uxor ducitur, quove in agro V. De pagauorum secretiore doctrina, physicisque ra-
aliquid planlatur aut seritur. Ibid. lionibus. 1^°
VIII. De his qui non astrorum positionem, sed con- VI. De opioione Varronis, qua arbitratus est Deum
nexionem causarum ex Dei voluntate peudentem fati animam esse mundi, qui tamen in partibus suis habeat
nomine appellant. 148 animas multas, quarum divina natura sit. 199
IX. Ue praescientia Dei et libera hominis voiuntate, VII. An rationabile fuerit, Janum el Terminum in duo
c ontra Ciceronis definitionem. Ibid. numiua separari. *0o
X. An voluntatibus hominum aliqua dominetur neces- VIII. Ob quam causam cultores Jaui bifroutem imagi-
sitas. 152 nem ipsius finxeriut; quam tamen etiam quadrifrontem
XI. De universali providentia Dei, cujus legibusomoia videri volunt. Ibid.
coiitinentur. 153 IX. De Jovis potestate, atque ejusdem cum Jano com-
Xil. Quibus moribus antiqui Romani merueriut ut paralione. 201
Deus verus, quamvis non eum colerent, eorum augeret X. An Jani et Jovis recta discretio sit. 203
imperium. 154 XI. De cognominibus Jovis, quae non ad multos detis,
XIII. De amore laudis, qui cum sit vitium, ob hoc vir- sed ad unum eumdemque referuntur. Ibid.
tu8 putatur, quia per ipsum vitia majora cohibentur. 158 XII. Quod Jupiter etiam Pecunia nuncupetur. 204
XIV. De resecando amore laudis humanae, quoniam XIII. Quod dum exponitur quid Saturnus, quidve sil
justorum gloria omnis in Deo sit. Ibid. Genius, uterque unus Jupiter esse doceatur. 205
XV. De mercede temporali, quam Deus reddidit bonis XIV. De Mercurii et Martis officiis. Ibid.
moribus Romanorum. 160 XV. De stellis quibusdam, quas Pagani deorum suo-
XVI. De mercede sanctorum civium civitatis aeternae, runi nominibus nuncuparunt. 206
quibus utiiia sunt Romauorum exempla virtutum. Ihid. XVI. Do Apolline et Diana caeterisque selectis diis,
XVII. Quo fructu Romani bella gesserint, et quantum quos partes mundi esse voluerunt. 207
his qiios vicere, contulerint. Ibid. XVII Quod etiam ipse Varro opioiones suas de diis
XVIII. Quam alieni ajactantia essedebeant Christiani^si pronuntiarit ambiguas. 208
aliquid fecerit pro dilectione aeteroae patriae,cum tanta Ro- XVIII. Quae credibilior causa sit, qua error Paganitatis
mani gesserint pro humana gloria et civitate terrena. 162 iuoleverit. Ibid.
XIX! Quo inter se differant cupiditas gloriae, et cupi- XIX. interpretationibus, quibus
De Saturni colendi
ditas dominationis. 165 ratio conciunatur. 209
XX. Tam turpiter servire virtutes humanae gloriae, XX. De sacris Cereris Eleusiniae. 210
qnnm corpoiis voluptati. 167 XXI. Deturpitudinesacrorum Libero celebratorum. /6ir/.
XXI. Romauum regnum a Deo vero esse dispositum, XXII. De Ncptuuo, et Salacia, ac Veuiiia. 211
a quo est omnis potestas, et cujus providentia reguutur XXIII. De lerra, quam Varro deam esse confirmat, eo
universa. Ibid. quod ille auimus muudi, quem opinatur deum, etiam
XXII. Tempora exitusque bellorum ex Dei pendere hanc corporis sui infimam partem permeet, eique vim
judifio. 168 divinam impertiat. Ibid.
XXIII. De bello in quo RhadagaisusrexGothornm.daemo- XXIV. De Telluris cognominibus eorumque significa-
numcultor.unodiecumingentihuscopiissuisvictusest. 169 tionibup, quae etiamsi erant multariim rerum indices,
XXIV. Quse sit chrislianorum imperatorum, et quam non debuerunt multorum deorum opiniones. firmare
vera felicilas. 170 213
XXV. De prohperitatibu?, quas Constantino imperatori XXV. Qnam interpretationem de abscisione Atiidis
chrisliano Uous contulit. 171 Graicornm sapieulinm doclrina reperorit. 215
XXVI. Ue fide et pietate Theodosii Augusti. 172 XXVI. De turpiludine sacrorum Matris mugnae. Ibid.
LiBER ^&XTVS- —
Hactenus contra eoB qui propter haac XXVil. De figmentia physiologorum, qui nec veram
8(59 INDEX RERUM 860
diviuilalem colunt, occ eo cultu quod colenda est vera XXVI Quod omnis religio Paganorum circa homines
divinilHs. 217 mortiios luerit impleta. 253
XXVIII. Quod doctrioa VarroDi8 de tbeologia in luilla XXVII. De modo honoris, quem Chrisliani martyribus
eihi pnrte concorilet. ^18 impendunt. 255
XXIX. Quod oninia qure pliysiologi ad muDduai {»;ir- LiBER BONcs. —
Po.=tquam dixitin superiore libro de ab-
te?que ipsius retuleruut, ad unum verum Deum relerre jiciendo Jacmbnum cultu.quippe qui spiritus uialos se ipsi
debiieriul. 2\'J prodanttam multisargumeutis; iu isto jam libro iis occur-
^
XXX. Qiia pietale dipcernatur a crealuris Creator, ne ritAugustinus.quidajmonumdifTerentiam afferuntnliorum
pro uno lot dii cclantur, quol sunt opera uuius aucto- malorum, aliorum bonorum qua ipse explosa differeulia
:

ris. Ibid. probatnulliomuiuo da;moui,?ed iiui Christo munusmeilia-

XXXI. Quibus proprie beneBcii» Dei, excepla geuerali toris homioum ad beatitudinem posse competere. 255-256
Iar<rllatp, sectatores veritatis ulautur. 220 Caplt primum. Ad quem articulum disputatio praemissa
XXXII. Quod facramenlum redemptiouis Cbristi nnllis pervenerit, et qiiid discutieudum sit de residua quaes-
relro temporibus defuerit, semperque sit diversis signi- tione. Ibid.
ficat!onibu9 praedicatum. 221 II. An
inter daemones, quibus dii superiores sunt, sit
XXXIII. Qiiod per solnm cbrislianam religionem ma- aliqua pars bonorum, quorum praesidio ad veram beati-
maliguorum, de ho-
nifestari potuerit fallacia spirituum tudinem possit huuiana auima pervenire. 257
minum errore gaudentium. lbi'f. III. Qute daemonibus Apuleius adscribat quibus cum :

XXXIV. De libris Numse Pompilii, quos senalus, ue rationem uou subtrahat, nihil virtutis nssignat. Ibid.
sacrorum causre, quales in eis babebautur, innotesce- IV. De perlurbationibus quae animo accidunt, quac sit
rent, jussit inceudi. 222 Peripateticorum Stoicorumque senteutia. 258
XXXV. De bydromantia, per quam Numa, visis qui- ^'. Quot passiones, quae christianos animos afficiunt,

busdaui daemonnm iningiuibu^, ludilicabatur. 223 non in vitium trnbnnt, sed virtuteni exerceant. 260
LiBER ocTAvus. — Veuit aii terlium genus tbeologiae, VI.Quibuspassionibusdaemones, confitente Apuleio.exa-
quae dicil'iir"rinluralis, deque diis eo perliueutibus qu;es- gitentur, quorumope homines apud deos asserit adjuvari.
tiouem, an ittorum videlicet deorum cultus prosit ad con- 261
seqiiendam vitam beatam, quae post mortem fulura esf, VII. Quod Platonici figmentis poetarum iufamatos as-
discutiendiim suscipit cum Plalonicis, qui ciEterorum serant deos de contrariorum studiorum cerlamine, cum
philosophorum sunt facile priucipes el ad fidei christiu- bae partes daemonum, uon deorum sint. 262
nae veritatem propius accedenles. Atque hic primum re- VIII. De
coelestibus et daemonibus aeriis homini-
diis
fellit Apuleium et quicumque alii cultum deemonibus busque terrenis Apuleii Platonici definitio. 263
tanquam internuntiis et interpretibus inter deos el bo- IX. Au amicilia cceleslium deorum per iutercessionem
mines impendi volunt; oslendeus ipsos deemoues, quos daemonum possit homini provideri. 2i)4
vitiis obnoxios esse, et quae probi prudentesque homuies X. Quod secuudum Plotini sententiam, minus miseri sint
aversantur et damnant, id est, sacrilega poetarum fig- homines in corpore mortali, quam daemones in aeterno.
menta, ludibria theatrica, magicnrnm arlium maleficia et 265
scelera importasse, iisque omnino favere et delectari XI. Deopinione Platonicorum, qua putant animas ho-
compertum est, nulla posse ratione diis bonis homines minum daemoues esse post corpora. Ibid.
couciliare. 223-224 XII. De ternis contrariis, quibus secundum Platonicos
Capdt PR1.MCM. De quaestione naturalis theologiae cum dsemonum et homiuum uotura distinguitur 266
phiiosophis excellentioris scientiae disculienda. lUd. XIII. Quomodo daemones, si nec cum diis beati, nec
II. De duobus philosophorum generibus, id est, Itaiico cum homioibus sunt miseri, inter utramque partem sine
et lonico, eoruuique auctoribus. 225 utriusque communione sint medii. Ibid.
III. De Socratica discipliua. 226 XIV. An homines, cum sint mortales, possint vera
IV. De prajcipuo inter Socratis discipulos Platone, qui beatitudiue esse felices. 268
oninem pbilosophiam triplici partitioiie distinxit. 227 XV. De Mediatore Dei et hominum, homine Chrislo
V. Quod de theologia cum Platouicis potissimum dis- Jesu. Ibid.
ceptaudum sit, quorum opinioni omnium philosopbo- XVI. AnrationabiliterPlatonicidefinierintdeoscoelesles,
rum postponenda siot dogmata. 229 declinautes terreua contagia, hominibus non uii8ceri,qui-
VI. De Flalouicoriim sensu in ea parte philosophi», bus ad amicitiam deorum daemoues suffragentur. 269
qu8B physica nominatur. 231 XVII. Ad conse.juendam vitam beatam.quae in participa-
VII. Quanto excellentiores caeteria in logica, id est, tioue est sumnii boni.nou tali medialore iudigere homiuem
ratiooali philosophia, Platonici sint habendi. 232 qualis est daemon, sed tali qualis uuus est Christus. 271
VIII. Quod etiam in morali philosophia Platonici obti- XVIII. Quod fallacia daemonum, dum sua interces-
neant priucipatiim. Ibid. sioue viam spoudet ad Deum, hoc annitatur, uthomines
IX. I)e ea philosophia quae ad veritatem fidei chris- a via verilatis avertat. 272
tianae propius accesfit. 233 XIX. Quod appellalio daemonum jam nec apud ciilto-
X. Quae sit inler pbilosophicas artes religiosi excel- res porum assumatur in signiticationem alicujusboni./Ati/.
lenlia cbristiani. 234 XX. De qualitate acientiae, quae dajmones supcrbos
XI. Unde Plato enm inlelligentiam potuerit acquirere, facit. 273
qua chrislianae scieiitiae propiuquavit. 235 XXI. Ad quem modum Dominus voluerit daemonitms
XII. Quod etiam Platonici, licet de uno vero Deo beue innotesnere. Ibid.
8enserii?t,multis tamen diis sacra facienda ceusueriut. 236 XXII. Quid intersii iuter scientiam sanctorum Aogelo-
XIII. De sententia Plalonis, qua defiuivit deos non esse rum, et scieutiam daemonum. 274
nisi bonos amicosque virtutum. 237 XXIII. Nomen deorum falso adscribit diis Gentiiim,
XiV. De opinione eorum qui rationales animas trium quod tamen el Angelis sanctis et hominibus justis ex di-
geni-.rum esse dixerunt, id est, in diis cceleslibus, iu dve- viuariim Scripturarum auctoritate commune est. 275
monibiii» aeriis, et iii hominibus terreuis. 238 LiBi.n Dt.ciMus Iii. —
quo docet Augustinus divinum
XV. Quod neqiie propter aeria corpora, neque propter honorem, qui Intriac cultus dicitnr et sacrificiis agitur,
superiora habilacnla da-mones bomiiiibus antecellnul.239 nolle Aiigelos bonos exliiberi uisi uni Deo, cui et ipsi
XVI. Qui'1 de moribus atque actionibus dajmouum serviuiit. De principio subiude ac via piirgaudae ac lilM>-
Apuleiiis Plntoiiiciis senserit. 241 randae niiiiiKB dis[)utat coiitra Porphyrium. 277-278
XVII. An digiium sit eos spiritus ab homioe coli, a Caput primum. Veram beatitudinem sive Angelis. sive
quonim viliis eum oporteat liberari. I/zid. hommibiis, pcr iiniini Deum tribui, etiam Plalonicos de-
XVIIl Qualis religio sit, iu qua docetur quod honii- finisse sed utruni bi, quos ob hoc ipsum colendoi pu-
:

nes, ul commendentur diis bonis, dajmonibus uti de- taut, iiui taiitum Deo, an eliam sibi sacrificari velint,
beant advocatis. 242 essc quanrendum. Ibid.
XIX. De impietate artis magicae, quiE patrociuio nili- II. I)e superua illumiQatione quid Plotinus Platonicus
tur s|iiritiiuiii malignorum. 243 scuserit. 279
XX. An credendiim sit quod dii boni libenlius dcemo- III. De vero Dei a quo Platonici, quamvis crea-
cullii,
niliu.'' qiinm homiiiibus niistceantiir. 244 toiein iiniversitatis iulellexerint, devinruut colendo an-
XXI. An daemoiiibus niniiiis et ioterpretibus dii utnii- gelos sive bouos sive malos honore divino. 280
tiir, fnlliqiie se ab eis aiit ignorrut, aut veliut.
24') IV. Quod uui vero Deo sacrificium debeatur. 281
XXII. De nbiicienilo cultu da;monum,coutra Apuleiuni. V. De sacrificiis qiiae Deus non requiril, scd ad signifi-
246 cationem eoriim offerri voluitquae requirit. Ibid.
XXIlI.Quid HermeBTrismegislusdeidololatriaseDscrit.et VI. De vero perfectoque sacrificio. 283
UDde Bcire potuerit superslitiones. ./iigyptias nuferen- VII. Qiiod sanctorum Aiigelorum ea sit in nos dilectio,
das. 247 ul nos uon suos, sed uuius veri Dei velint esse culto-
XXIV. Quomodo Hermes patenter pareutum suorum wit res. 284
confesiiu» crri)r(;m,f|uom lauieu doluerit dcslriiendum.2i'.> VIII.De miraculis quee Deus ad corrobornndam fidem
XXV. De liis queo sauctis Angelis el homiuibus pos- piorum, etiam per Angelorum ministerium, promiseia
BUDt esse comaiuQia. ^2 euis adhibere digualus est. ^5
801 INPKX HKlUJlVf. 802

IX. 1)0 iHiclUfl nrtiliim orf<a (luiiuonnm ftullnm, in (|nl- Bnmpnr linhiinrnnt, otlnm lllofl Hplrilii* qul in Vfirilnlfl

l)n« l'i>r|iliyi'iuH Pliiloni^ iih, (|iiiitiliini iinilmiido, (|iiin(liini 11(111 Hlcti;i-iinl, piirtii'.i|iOH riilHMo crodondiiiii fil. 327
((iiiirti iiii|iriiliiiii(l(), v(M'^Ml,iir. '!^*'i .Xll. Do (Miiii|iiiratloiio bcutitiidiiiiH iiiKlDriiin, nocduiii
X. I)i) tiii iirniii, (|iii(! fiilsiini iiurgiiUoncin unimin ilii'- tonciiliiiiii |ii'diiiiHHiiiiiiH diviiiii! prii-iiiiiiiii, ot priinoriiiii

moiinin invdciilidiKi |irdiiiiU,il. Ji^*^ iii iiiiriidiHd lidiiiiiiiiiii uiilo pcccntiiiii. 328
XI. 1)0 eiii!,l,dlii l'()r|iliyrii iiil Aiiclioiilcm J^lKyiiUini, iii XIII. Aii ita iiiiiiiH folicitntiH omiioH Angcli Hinl rronli,
Ihid. lllpHliroH HC pOHHOIlt IIOHHI] glllll, Ot
(|iiii jieUl (1(1 (livcr.^^itiiU) (iicniDiiiiiii hh doc.iTi. llt IIO(|IIC l{lli llljlHi

XII. \)' iiiiriiciilirt (|iiii' |icr siiiiclorum An^'(il(iriiiii iiii- poHt riiiiiiini liibciitiiiiii porHQVoruiiliifi buo! prfisHcionlium
nlHlcriniii Uciih vcriis oiicriilur. '^Dl nccoporint i|iii Htclciiint. Ihid,
XIII. l)c invisiliili Dco, (|iii so vi»iliilcni an'|ie prii-n- XIV.Qiio goiiorc lociitioniH dictiiin HJldo dinbolo,(iu(id
liloril, 11011 bocuikIiiiu i|uod esl, sod sociiudnni iiiiod i)o- in voritulo iioii Htotcrit, (jiiiu vcrilus noii ohI iii oo. 330
toraiil rcrro i'orneiiloa. /'"'/• Qiiid Henliondiim Hit du eo quod acripluiii c»t, Ab
XV.
XIV. 1)0 11110 Dco cohnido, nou hoIuui propUir iDtoriiii, inilin diaholus f^encat. Ihid.
sed cliiiui proidcr Usinporaliii honollcia, (|nia niiivcr.-*a iii XVI. Do gradibuH el diHorontiiH croatiirarum, quod
ipHiiia prdvidcnUiU polei^Uilo (•oiisisUiiil. 5?'.)2 nlitor iioiidit iihuh iilililutiH, alitor ordo rnlionis. 331
XV. Dc iiiiiiistorio Haiictornm Auy:olorum, (ino provi- XVII ViUum malilin! iion nntiiram ohbo, Bod contra
deiitia> Oci siM^viiint. 293 naliiram, cui ad peccttudum uoii CdUililor cniiBa obI «ed
XVI. An do pronicrouda benla vita hisangelis sit credoii- volmitns, Ihid.
duni,(inipocoll o.\if,uiiitlioiioro diviiio; au veroiHis,(iui iion XVIII. Do pnlchritndino iinivorHitalis, (luu! p(!r ordi-
8ibi,so(l iiiii 1)(M) saucla pruu^ipiiiiit roli^noiio aiirviri. l/>id. nalioncm Dei etiam cx contruriorum lil oppoBitiouo lii-
XVII. L)c arcii TcstiiinoiiU miraculis(|iic sii^iiornm, qiiiis cnl(!iilior. 3.32

ad conimcndandiim Lof^is ac promissiouis auctoritaloin XI.X. Quiil «eutiendnm videatur de eo quod scriptuin
divinitiis lacta sniit. i'^'"> ost, I>iiHsit Dons inler luccm et tenchras. Ihid.
XVIII. (^ontra eos (ini de miraculis, quibus Dei popn- XX. Do eo post (lisorolionem lucis atque tenobra-
qiioil
lus oruditus est, uegant eeclesiasticis Libris esse credon- rniii (lictiim est,El vidit Deics luccin, quin honn cat. .333
dum. 2<)(i XXI. De ajterna ot incommnlabili scientin Doi uc vu-
XIX. Qufc ratio sit visibilis sacrilicii, quod uiii vero cl luntalo, (iiia somper illi univor^a quaB fecit, sic placuo-
invisibili Deodocet vera reiigio.
oflerri 297 runt facieuda, qui^madmodnm facla. Ihid.
XX. Dc summo voroqne sacrificio, quod ipse Dei et XXII. De his qiiibiis in uuiversitate rernm a bono
hominum Medintor eQoctns est. 298 Creatore beuo couditarum quaedum displicent, el pntaiit
XXI. 1)0 modo potestatis daemonibus dalse ad glorificau- nonnnllam esse naturam mnlam. 335
dos sauctos per tolerantiam passionum, qui aerios spiritus XXIII. Doerroro,inquoOrigenisdoctrinainculpatur. 336
non placaudo ipso8,sed iu Deo permaneudo vicerunt. /6id. XXIV. De Triuitate divina, quoe per omnia opera sua
XXII. Uude sit sauctis adversum dffimones potestas, et significationis suae sparsit indicia. 337
undo cordis vera purgatio. 299 XXV. De tripartita totius philosophiae disciplina. 338
XXIII. De principiis, in qnibus Platonici purgationcm XXVI. De imagine summae Trinitatis, quiE secundum
animae esse protitentur. 300 quemdam modum in natura etiam necdum bealifiijuti
XXIV. De uno veroque principio, quod boIudq naturam hominis iuvenitur. 339
humanam purgat et reuovat. Ibid. XXVII. De essentia et scientia, et utriusque amore. 340
XXV. Omnes sanctc-s et sub Legis tempore, et sub XXVIII. Au etiaui ipsum amorem, quo et esse et scire
prioribus Sdbculis, iu sacramento et fide Cbristi justifica- dili«imus, diligere debeamus, quo magis divinai Trinita-
tu3 fuisse. 302 tis imagioi propinquamus. 341
XXVI. De inconstautia Porphyrii inter confessiontim XXIX. De sanctorum Angelorum scientia,quaTrioitatem
veri Dei et cultum daemonum fluctuantis. 303 inipsaejusdeitateuoverunt, otquaoperum causasprius ia
XXVII. De impietate Porphyrii, qua etiam Apuleii operautisarte,quaminipsisoperibusartiQcisintuentur.343
transceudit errorem. 304 XXX. De senarii numeri perfectione, qui primus par-
XXVlII.QuibuspersuasionibusPorphyriusobcaecatusnon tium snariim quaotitate completur. Ibid.
potiieritveramsapientiam,quodestChristus,aguoscere.306 XXXI. De die septimo,in quo plenitudo et requies com-
XXIX. De incarnatione Domiui nostri Jesu Christi, meodantur. 344
quam coufiteri Plalooicorum erubescil impietas. 307 XXXII. De opioione eorum qui Angelorum creationem
XXX. Quanta Platonici dognjatis Porphyrius refutave- antoriorem volunt esse, quam mundi. 345
rit, et dissentiendo correxerit. 309 XXXIII. De duabus Angelorum societatibus diversis
XXXI. Contra argumentum Platonicorum, quo auimam atque disparibus, quae non incongrue intelliguntur lucis
humanam Deo asserunt esse coaeternam. 311 et tenebrarum nominibus uuncupatae. 346
XXXII. De universali via auimae liberandso, quam Por- XXXIV. De eo quod quidam putant, io conditione fir-
phyrius male quaerendo non reperit, et quam sola gralia mamenti aquarum discretarum nomine Aogeloa signifi-
christiana reseravit. 312 catos, et quod quidam aquas existimant non creatas. 347
LiBER UiVpECiMUS. —
lucipit opcris pars altera, quae est LiBER DuoDECiMUS . —
In quo prius quidem de Angclis
de duarum civiiatum, terrenae et coelesUs, exortu, et pro- inquirit Aiigustinus~unde nimirum aliisbonavoluntas,aliis
curbu.acdebitisfinibns.Hocprimumlibrocivitatumearum- mala,et quae causa beaUtudinis bonorum.quee causa tiiise-
dem exordia quomodoin Augelorum bonorum et malorum riae malorum angelorum fuerit. Postea vero de hominis in-
discretione praecesserint, demonstrat Augustiuus, eaque stitutiooe agit, docetque eum non ab aeterno, sed in tem-
occasione agit de constitutiooe mundi, quac sacris Litte- pore esse conditum, nec alio auctore quam Deo. 347-348
ris in principio libri Geneseos describitur. 315-316 Caput pbimum. De una bonorum malorumque augelo-
Caput primum. De ea parte operis, qua duarum civita- runi natnra. Ibvh
tum, id est, ccBlestis ac terrenae, initia et fines iociplnnt Nullam essentiam Deo esse contrariam, quia ab eo
II.
demonslrari. Ibid. qui summe est ot semper est, hoc totum videtur divPT-
II. De cognoscendo Deo, ad cujiis notitiam nemo horai- sum osse quod non est. 350
num pervenit, nisi per JViediatorem Dci et hominum ho- III. De inimicij' Dei, non per naturam, sed per contra-
minem Jesnm Christum. 317 riam voluntatem, quae cum ipsis nocet, bouae utique na-
III. De auctoritate canonicae Scripturae, divino Spiritu turae nocet : quia vitium si non nocet, uon est. 350
conditffi. 318 IV. De natura irratioualinm, aut vita carentium, quae
De conditione mundi, quod nec iutemporalis sit.
IV. in suo genere atque ordine ab universitaUs decore non
nec novo Dei ordinata consilio, quasi poslea voluerit discrepat. 351 . .

quod antea uoluerit. 319 V. Quod in omni naturae specie ac modo laudabilis sit
V. Tam non esse cogitandum de infinitis temporum Creator. 352
spatiis ante muudum, quam nec de infinitis locorum. 320 VI. Quae causa sit beaUtudinis Angelorum bonorum,
VI. Crealionis mundi et temporum unum esse princi- et quae causa sit miseriae angelorum malorum. 353
pium, nec aliud alio praeveniri. 321 VII. Causam efficientem malee voluutatis nou esse
VII. De qualit ,te primorum dierum, qui antequam sol quaerendam. 355
fieret, vesporam et mane traduntur
habuiese. 322 VIII. De amore perverso, quo voluntas ab incommuta-
VIII. Qiiae qualisve inleilitjenda sil Dei requies, qua bili bono ad commulabile boniim deficit. Ibid.
popt opera sex dierum requievit in septimo. 323 IX. An sancti Angoli quein habeut crealorem naturae,
IX. De Augelorum condiUone quid secundum diviua eumdem habeaut bouae voluntatis auciorem per Spiritnm
testimonia seoUendnm sit. Ibid. sanclum in ei» charitate diffusa. 356
X. De simplici et incommutabili Trinitate, Patris et X. De falsitate ejus historise, guae multa millia anno-
Filii et Spirilus eaocti, unius Dei cui non est aliud qua-
: rnrn prfBterilis temporibus adscribat. 357
litaB, aliud substantia. 325 XI. De his qui hunc quidem mundum non sempiteruum
XI. An ejus beaUtudini8,quam sancU Angeli ab initio sui putant,8edantinDumerabile8,auteumdemunumcertacon-
863 INDEX RERUM. 864
clusione FfEcnlornm semper nasri etre?olvi opinautur. 35y XXI. De paradiso, in quo primi homines fuerant, quod
XII. Qiiid re.spoudendum sit bi?, qui primam couditio- recte possit significatione ejus spirituale aliquid intelligi,
nem liominis Inrdam esse cnusanlur. Ihiil. salvo veritate uarratiouis bi^tori. ae de corporali loco. 3J4
XIII. Ue revolulione eapcnionim, quibus cerlo fioe cori- X.XII. Decorporibussauctorumpostresnrrectiooem, qnae
clu iis, universa semper iu euniiJem ordmem eamdemquo sic spiritualia eruut.nt non iu spiritum caro vertatur. 395
ppeciem reditura qnidam philosopbi crediderunl. 360 XXIII. Quid intclligendnm sit de coipore animali et de
XIV. De temporali conditione fjieneris humani,(juani Dsus corpore spirituali aut qui moriuntur iu Adam, qui vero
;

nec novo cousilio Lonstituerit, nec mutabili volnnlale.3(J2 vivilicantnr in Christo. Ibid.
XV. Au ut Deus semper, eiiam dominus fuisse bemper XXIV. Qnaliter accipienda sit vel illa insufflatio, in qna
iDlelligalur, credendum sit creatnram quoque nuuquam primus homo faclus est in animam vive.niem vel illa quam
;

defuisse cui dominaretur : et qnomodo dicatur Eemjicr Dominus fecit, dicens, acr.i}iile Spirilum sanctutn. 398
creatum, quod dici non potest cofBternum. 363 LiiiKn D KCiMUS QUABTUS. — Riirsum de primi hominis pec-
XVI. Quomodo iotelligenda sit promissa bomiui a Deo cato, ex qiio vilie carualis et vitiosorum uQectunm causam
vila oelerua ante tempora aeterna. 365 profluxisse docet Augustinus: sed praeserlim libidiuis eru-
XVII. Quid ds inuommutabili consilio aul voluntate bescendae malum pcenam inobedienlife reciprocam esse
Dei lides sana defendat, contra ratiocinaliones eorum osteiidit, el quomodo, si non peccasset homo, filios fuis-
qui opera Del ex aeternilate repetita per eosdem semper set absque libidine propagaturns, inquirit. Ibid.
volnnt saeculorum rcdire circuitus. 366 Caput PRiMU.M. Per iuobedientiam primi bominis in se-
XVIII. Contra eos qui dicunt, ea quae infinita sunt nec cundae morlis perpeluitatem ruituros omnes fuisse, nisi
Dei posse scientia comprehendi. 3G7 mnltos Dei gralia liberaret. 403
Xl.X. De sfficulis faeculornm. 368 II. De vita tarnali, quae non ei corporis tantum, sed
XX. De impictale eorum qui assernnt animas snmniae etiam ex animi sit iutelligenda vitiis. Ibid.
Teraeqne beatitudinis parlicipes, iterum nlque iterum [ler III. Peccati causam ex anima, non ex carne prodiisse,
circuitus temporum ad easdem miserias laboresque redi- el corruptionem ex peccato coutraclam, non peccatum
luras. 309 esse, sed poenam. 405
XXI. De condilione unius primi bominis, atque in co IV. Quid sit secundum hominem, quidve secundum
generis hnmani. 372 Deum vivere. 407
XXII. Quod praescierit Deus hominem, queni primum V. Quod de corporis animaeque natura tolerabilior qui-
condidit, peccaturum simujque praeviderit quanlum
; dem Plalonicorum quam Manicbaeorum sit opinio ; sed
pioruui populum ex ejus genere iu angelicum consortium et ipsi reprobaotur, quoniam vitiorum causas naturae
Bua essel gratia transiaturns. Ibid. caruis ndscribuut. 408
XXIII. De natura humanae animae creatae ad imaginem VI. De qualitate voluntatis humanae, sub cujus judicia
Dei. 373 affectioues animi aut pravte habentur aut rectae. 409
XXIV. An ullius vel minimae creaturae possintdici An- VII. Amorem et dilectionem indifferenter et in bono
geli creatores. Ibid. et in malo apud sacras Litteras inveniri. 410
XXV. Omnem naturam et omnem speciem universae VIII. De tribus perturbationibna, quas in animo sa-
creaturae nonnisi opere Dei formari. 374 pienlis Stoici esse voluerunt, excluso dolore sive tristilia,
XXVI. De Platonicorum opinione, qua putaverunt Au- qufiui virtus animi sentire non debeat. 411
gelos quidem a Deo conditos, sed jpsos eese humanornm IX. De perturbationibus animi, quarum affectus reclos
corporum couditores. 375 habet vita justorum. 413
XXVII. In primo horainfc exortam fuisse omnem plenilu- X. An primos homines in paradiso constitulos nullis
dinem generis hnmaai.in qua prafividit Deiis quae pars ho- pertnrbalionibus, priusquam deliquerint, affectos fuisse
noranda esset praemio, quae daniDauda suppjicio. 376 credendum sit. 417
LiBERD^piusTiiunts. —
lu qiio docetur mortem in bomi- XI. De lapsu primi hominis, ia quo bene condita na-
nibus esse pcnualem,orlamque ex Adami peccato. 377 378 tura est, uec potest uisi a suo Auctore reparari. 418
Caput rRiMU.M. De lapsu primi bominis, per quem est XII. De qualitate priuii peccati pcr homiuem admissi.420
conlracta mortaiitas. Ibid. XIII. Quod in praevaricatione Adae ad opus malum vo-
II. De ea morte, quae animaesemper utcumque victurae luDlas praecessit mala. Ibid.
accidere potest, el ea cni corpns obno.xinm est. Ibid. XIV. De superbla transgressionis, quae ipsa fuit Irans-
III. An mors, quae per peccalura primorum hominnm in gressione deterior. 422
omneshominespertransiit.etiamsanctispoeuapeccatisit./i. XV. De justilia retributionis, quam primi homines pro
IV. Cur ab his qui per gratiam regenerationis absolnti sua inobedieDtia receperunt. Ibid.
Bunt apeccato,nou auferatur mors,id est.poena pecciili. 379 XVI. De libidinis malo, cujus nomen cum multis viliis
V. Quod sicnt iniqui male utuntur lege quae bona est, congruat, proprie tamen motibus obscenis corporis ad-
ita et justi bene ntunlur morte quae mala est. 380 scribitur. 424
VI. De generalis mortis malo, qua animfe et corporis XVII. De nudilate primorum hominum, quam post
Bocietas separatur. 381 peciatum turpem pudendamque viderunt. 425
VII. De morte, quam non regenerati pro Christi cou- XVIII. De pudore concubitus, non solum vulgari, sed
fessioue suscipiunt. Ibid. etiam coujugali. 426
VIII. Quod in sanctis primfe mortis pro verilatc sus- XIX. Quod partes irae atque libidinis tam vitiose moven-
ceptio, secuudae sit morlis absolutio. 382 tur, ut eas necesse sit frenis sapientise cohiberi, quae in
IX. Tempus mortis, quo vitaB sensus aufertur, in mo- illn ante peccatum uatura; sanitate uou fuerunt. 427
rientibus, an in mortuis esse dicendum sit. Ibid. XX. De vanissima lurpilndiue Cynicorum. 428
X. De vita mortalium, quae mors potius quam vita di- XXI. De bencdictione multiplicandae fecunditatis bu-
cenda est. ,383 manac ante peccalum, quam praevaricatio non adimeret,
XI.Anqui9quamsinQuletvivense88epossitclmortuus.384 et cni libidinis morbus accesserit. Ibid.
XII. Quam mortem primis hominibus Deus, si manda- XXII. De copula conjugali a Deo primitus inBtiluta,
tum ejns trausgreder' ntur, fuerit comminatus. 385 atque benedicta. 429
XIII. Praevaricatio primorum hominum, quam primnm XXIII. Au etiam in paradiso generaudum fuisset, si
Benserit poenam. 386 nomo peccassct; vel utinm contra aclum libidinis pugua-
XIV. Qualis homo sit factus a Deo, et in quam sortem tura illic fuisset traditio castitatis. 430
decideril suae voluntatis arbilrio. Ibid. XXIV. Quod insonles homines et merito obedientiae
XV. Quod Adam peccans prius reliquerit Deum, quam in paradiso permanenles, iln gcnilalihns merabris fuis-
rclinqneretur a Deo ; et primam fuisse animae morlem a senl usnri ad generalionem prolis, sicul cceleris ad arbi-
Deo recessisse. 387 Irium voluntatis. 432
XVI. De pbiloscphis qni animae peparationcm a cor|)ore XXV. De veru beatitudine, quam lemporalis vita non
non pulanl esse pop.nalem, cum Plato inducnt summum obtinel. *?3
Deum diis minoribus pronaittenlem, quod nunquam sinl XXVI. Qiiod felicitas in pnradiso viventium sine eru-
corporibns exneudi. Ibid. bescendo appetitu geuerandi officium credenda sit im-
XVII. Coiitra eos qui assernnt, terrena corpora incor- plere potiiisse. 434
ruptibilia fieri et aeteroa non posse. 3f9 XXVII. De peccatoribuB et angelis et hominibus, quo-
XVIII. De terrenis corporibus, qiiie philosophi aflirmanl riim perversitas non perturbat providcutiam Dei. 435
in ccpleslibuB esse non posse ; quia qnod terrenum est, XXVIII. De qualitate duarum civitatum, terrenae atque
naturali pondere vocetur ad terram. 3'.X) caMeslis. ^3i)
XIX. Contra eornm dogmata,qui primos homines.si nou LiHEn n ECiyna ouiMns . —
Poslquam egit quatuor proxi-
peccnspeiit, imniortalcs fnturos fuissc non crediinl. 392 nip antecedeutibuB lihris decivitatum duarum, tcrrenae ac
XX. Qiioil caro fanctorum, qiire iiunc reiiuicscit in spe, ciplcstis oxortu, libros lotidem de earumdem civitatum
in meliorem repnrauda sit qualitatem, quam fuil priino- procursii subjnngit Augustinus, idque argnmentnm ea ra-
rum hominum ante peccntum. 393 tione nggredilur,at prtecipua capita sacrae historiaB eodem
803 INDKX IIKUUM. HGfl

Biwctttntiu pcrtriiclot, |iriiiiiun Hciiicol (|iiiiil() (locuno litic X. 1)0 gciiintttioni! Som, iii ciijuk [irogeuiu leuUiiUM ud
lihro i\nn'. iii GuncHi icf^unliir a Ottin nt Alxil iihi|iic ttd Aliraliain civiliitiH Dni ordo dirigitur. 4H8
diliiviiiin. 4;{7-'i;{8 XI Qnod ca |
riiiiitns liiigim in ii«ii liomlnnm ruurit,
('.Ai>iiT iMiiMiiH. De du>tbiiAorJiuiliiiM gQUuriitioiiiH liiiiiitt- (|iiin poxtca lloliiiiMi ali llidicr noiiiinc iiiiiicii|iatii opI, ul
lur in (livi-rnort iinci» »1» iirocnrrciiti».
iiiitio l/>i'L iii (-iijiiH fiiinilitt rciiiunxil, cuiii divurxilnrt ciital lactu liii-
II. I)c liliia cttrnis, cl llliirt prominnioiiirt. l/>iil. gniiriim. 4UU
III. 1)0 slerilil.ile Siirriii,(|nttiii Dci Kraliu fccniKliivil. 4;!'.) .XII. Dc
arliciilo toiiiporiH iii Aliralinni, a i|iii) Hniulin
IV. I)c lcrrcniM civilaliH vcl conccrlHlioiic, vcl pacc. i'iO rtUcciiHHionirt noviiii ordo coiilo.xitnr. 492
V. Dciniiiiolcrrciuccivitttlirtiiiiclorornitricida, ciijiiH ini- XIII. {)\\M ratio fcoinsi! vidcnlnr, iit iii Irnuninigriitioiie
|iietalilUinnuuc urljiscoudilor gorniaiiicicdo rcniiondci it. 'riiara!,({ua Chaldii^oH dcHcroiiH iii .McHopotaiiii.iiii truiiHiit,
441 iiiiila liiii (!JUH Naciior luctn Hit iiiciiLio. 493
VI. Do lnnfjnoril)nei, i(no8 ex imuia peocati fitiaui civen XIV. l)o auiilH 'riuirii!, i(iii iii Cliairu vitiu 8ua) tompiin
civilatia Dei iii lui|un vila- iiorot,'riuutiouo putiuulur, ol implovil. 494
n .luihuB Ooo iiiodonto sauuiitur. 442 .\V. Do tcmpori! profrtctioui§ Ahruhii;, (jnn Hccundum
VII. l)o causu ct pcrtinacia scelerie Cain, queni u fnci- prii!ci!pliiiii do (Iliarra.
Diii (!xiit Ibid.
uoro coucopto nec Dci seriuo rovocnvil. 44;J XVI. De ordiiio otqunliluto promisHionuiii Dci, quui nd
VIII. Onao ratio fucrit, ut C^aia iuter priucipia goueris Abraliam fnctiB huiiI. 496
liimiaui coudoret civilnloiii. 445 XVII. De tribuH excellenlioriliUH gfiiitiuiii rogiiis, quo-
IX. l)e lon^'a vita lioniiuum, qu«e fuit ante diiuviuni, ruin uuum, id ent AHsyriorum, jum Abruhurii gonilo su-
el de aiupliore luunaiionim corporum foruin. 4i7 bliiiiiiis ominchat. 497
X. De (liflorontiii (ina inliM- lleliriuos ot uoatroB Codi- XVIII. Do iternlo alloquio Dei ad Abrahnm, (juo ei et
ccs videiitur aunoruin unmeri dis.^onare. 4iS sciiiiiii oju3 Cliauaan torru proniittitur. ibiit.
XI. De auniB Matliusalem, cujus actas quatuordocim XIX. De Snrrac pudicitia iii yEgypto per Deum custo-
aiuiis diluvium videtur e.xcedere. 449 dila, quam Abraham non uxorom suam essc dixerat, sed
XII De opinioue eorum, qni primorum temporum homi- sororem. 498
ues tani louf:;a;vo?, quam scribitur, fuisse nou credunt. 4.50 XX. De secessione Lot et Abrahaj, quce illis salva
XIII. Au in diuumeratioue anuorum, llebra;orum ma- charitale complacuit. Ihid.
gis quam Sepluaginta interprelum sit sequeuda auctori- XXI. De tertia promissione Dei, qua terram Chanana
taa. 452 Abraha) el semiui eju.-» in perpetuum pollicetur. Ibid.
XIV. De pnrilitale nnnorum, qui iisdem quibus nunc XXII. De su|)eratis ab Abrnham hoslibus Sodomorum,
spatiis et in prioribus sajcnlis concurroruut. 454 quando et Lotb de captivitate eripuit, et a Melchisedech
XV. An oredibile sil, primi sfeculi viros usque ad eam sacordoto benedictus est. 499
setateni, qua lilios geuerasse referuutur, a concubilii XXIII. De verbo Domini ad Abraham, quo ei promitti-
continuisse. 456 tur secundum multiludiuem stellarum multiplicanda pos-
XVI. Do jure conjugiorum quod dissimile a subsequeo- teritas quod credens justificatus est adhuc iu prcepulio
;

tibus mntrimoniis liabuerint prima connubia. 457 conslitutus. 500

XMI Do duobus ex uno genitore procreatis patribus XXIV. De
significatioae sacrificii, quod Abraham olferre
atque priucipibus. 460 praeceplus est, cum poposcisset ul de his quae credide-
XVIII. yuid sijjnificatum sit in Abel, et Setb, et Euo?, rat, doceretur. 501
quod appareat ad Christum et corpus ejus, id est Eccle- XXV. De Agar ancilla Sarras, quam eadem Sarra
siam, pcrtinere. 461 Abrnhae voluit esse concubinam. 503
XIX. De siguificatione quae in Enoch translatione XXVI. De testificatione Dei ad Abraham, qua eideoi
U)onstr;itur. 462 seni de sterili Sarra fllium spondet, patremque eum gen-
XX. De eo quod Cain successio in octo ab Adam peue- tium statuit, et promissi fidem sacramento circumcisio-
rationes clauditur, et in posteris ab eodem patre Adam nis obsignat. 504
Noe decimus inveuitur. [bid. XXVII. De mascu'o, qui si octavo die non fuerit cir-
XXI.QuarationecommemoratoEnoch,quifuitfiliusCain, cumcisus, perit anima ejus, quia testamentum Dei dissi-
totius geuerationis ejus usque ad diluviiim sit continiiata pavit. 506
niirratio commcmorato autem Eoos, qui fuit filius Seth,
;
XXVIII. De commutatione nominum Abrah» el Sarrce,
ad condiiionis humanae priucipium sit reditum. 465 qui cum ob unius sterilitatem, ob utriusque autem se-
XXII. De lapfu filiorum Dei alienigenarum mulierum nectutem generare non possent, munus fecunditalis in-
aniore captorum, unde et omces, exceptis octo homiui- depti sunt. 507
bu?, diluvio perire meruerunt. 467 XXIX. De tribus viris vel angelis, in quibus ad quer-
XXIII. An credendum sit angelos substautiffi spiritua- cum Mambre apparuisse Abrahae Dominus iudicatur. 508
lis, amore speciosarum mulierum captos, earumdem XXX. De Lot a Sodomis liberato, atque eisdem ccElesti
iniisse conjugia, ex quibus gigaotes sint creati. 468 igne consumptis et de Abimelech, cujus concupiscentia
;

XXIV. Quomodo iulelligendum sil, quod de eis qui di- castitali Sairte nocere non potuit. 509
luvio perdendi erant, Dominus dixerit, Erunt dies eoriim XXXI. De Isaac secundum promissionem nato, cui no-
centuDi viffinti anni. 471 meu ex risu utriusque parentis est inditum. 510
XXV. De ira Dei, quae incommutabilem tranquililatem XXXII. De obedientia et fide Abrahae, qua per obla-
nulla ioflammatione perturbat. 472 lionem immolandi filii probatus est, et de morte Sarrae.
XXVI. Quod arca quam Noe jussus est facere, in om- Ibid.
nibus Christum Ecclesiamque significet. Ihid. XXXIII. De Rebecca nepte Nachor, quam Isaac accepit
XXVII. De arca atque diluvio, nec illis esse consea- uxorem. 512
tiendum, qui solam historiam recipiunt sine allegorica XXXIV. QuiJ inlelligendum sit in eo quod Abraham
significatione nec illis qui solas figuras defendunt repu-
; post morlem Sarrae accepit uxorem Gethuram. Ihid.
diata hislorica verilate. 473 XXXV. De gemiuis adhuc in utero Rebeccae matrisin-
LiBEB DECjMjis^gExxiiS. —
In cujus priore parte.a capite clu?i.-» quid indicaverit divina responsio. 513
videlicet primo ad duodecimum, civitatis utriusque,ccele- XXXVI. De oraculoetbenediclione,quamIsaacnonalitep
stis ac terrenae, procursus e.xhibetur secuiidum sacram quam pater ipsius, merilo ejusdeni dilectus accepit. 514
historiam a Noe u?que ad Abraham posteriore autem
: XXXVU. De his quije in Esau et Jacob mystice praefi-
parle de coelestis tantummodo civitatis procursu ab Abra- gurahantur. 515
ham usque ad Israelitarum reges disputatur. 475-476 XX.WIII. De misfo Jacjb iu .Mesopot.imiam ad accipien-
(^APUTPHiuuM. An post diluvium,a Noe usque ad Abraham, damuxorem, etde visione quamin itiueresomniavit, et de
aliaequefamilicesecundum Deum viventiuuireppriantur. /6. quatuor ipsius feminis, cum unam petiisset uxorem. 516
II. Quid in filiis Noe prophetice fuerit figuratum. 477 XXXIX. Quae ratio fuerit ut Jacob etiam Israel coguo-
III. De generationibus trium filiorura Noe. 479 minaretur. 518
IV. De diversitate lioguarum,principioqne Babyloois.482 XL.Quomodo Jacob ciim septuaginta quinque animabus
V. De desccnsione Domini ad confundeudam linguam .iEgyptum narretur ingressus cum plerique ex his qui ;

ffidificantium turrem. 483 commemorantur, tempore posteiiore sint geniti. Ibid.

VI. Qualis intelligenda »it ista locutio, qua Deus An- XLI. De benedictione, quam Jacob in Judam filium
gelis loquitur. 484 suum promisit. 519
VII. An omne bestiarum genus etiam remotissimae a XLII. De filiis Joseph, quos Jacob prophetica manuum
lerris insulae ex eo numero acceperint, qui in arca a di- suarum trausmutatioue benedixit. 520
luvii inundatione servalus eat. 485 XLllI. De lemporibus Moysi, et Jesu Nave, ad Judicum,
VIII. An ei propagine Adam vel filiorum Noe quaedam atque exindeRegum.quorum quidem Saul primus est, sed
genera hominum monstrosa prodierint. Ibid.. David praecipuus et sacramento habetur et merito. 521
IX. An inferiorem partem terrae, quae nostrae babita- LiBER DECiMua sjgFJMiua. —
In quongitur de civitatis Dei
lioni conlraria est, Antipodaa habere credendum sit. 487 procursuTemporibua Regum et Prophetarum a Samuele et
 867 INDEX RERUM. S68
David usquc ad Chrislum, et quse sacris Lilteris mun- cob in JEgy^io sit mortuus. 564
datae suiit vaticinationes eornmdem teuiporum in Re- VII. Quorum regum tempore Joseph in yEgypto de-
gum, P#almorum et Salomouis liljris de Ghrislo et En- funrtus sit.
/5,,/_
clesia e.xpouuntur. 523 VIII. Quorum regum Moyses natus sit, et quo-
«etate
Caput rRmrM. De temporibus Prophetarum. Ibid. rum deoriim iisdem lemporibus sit oria relii,'io. 565
II. Quo tempore sil impleta promissio Dei de terra IX. Quando Alheniensium civiias sit cond?la, et quam
Chanaan, quam in possessionem etiam Israel carnalie ac- causam nominis ejus Varro perhibeat. 566
cepit. Ibid. X. Quid Varro tradat de nuncupatione Areopagi et de
III. De signiBcationibus Prophetarum, quae
tripartilis diluvio Deucalionis. '
557
uunc ad terreunm, nunc ad coeleslem Jerusalem, nunc XI. Quo lempore Moyses populum de yEgypto edu.xe-
autem ad ulramque referuntur. 525 rit, et de Jesu Nave, qui eidem successit quorum regnm
;

IV. De praelifjurala commutalione Israelilici regni ct aelate sit mortuus. sgg

sacerdotii, et de his quae Anna mater Samuelis, perso- XII. De sacris falsorum doorum, reges GraeciiB
quae
nam fierens Ecclesiae, prophetavit. 526 illis temporibns instituerunt, quee ab e.xitu Israel ex
V. De his qnae ad Heli sacerdotem homo Dei prophe- iflgypto usque ad Jesu Nave obilum dinumeranlur. 569
ticD locutos est spiritu, significans sacerdotium, quod XIII. Qualium fabularum figmenta exorta sint eo tem-
gecundnm Aaron institutum fuerat, auferendum. 532 pore, quo Hebraeis Judices praeesse coeperunt. 570
VI. De Judaico sacerdotio et regno, quce cum in •Tter- XIV. De Theologis poetis. 572
Dum dicautur statuta, non permanent ut alia intelli- ;
XV. De occasu regni Argivorum, quo tempore apud
gantur, quorum spoudelur aeteroilas. 536 Laurentes Picus Saturni filius regnum palris primus ac-
VII. De disruptione regni Israelitici, qua praefiguratur cepit. /6,,/.
perpetua divisio Israelis spiritualis ab Israele carnali. 537 XVI. De Diomede post Trojae excidium in deos relato,
VIII. De promissionibusad David in filioejus,qu8C nullate- cujns socii traditi sunt in volucres esse conversi. 573
nusinSalomoDcsedpleuissimeinveniunturinChristo. 540 XVII. De incredibilibus commulationibus hominum
IX. Qiiam similis in Psalmo octogcsimo octavo sit pro- qiiid Varro tr;ididerit. Ibid.
phetia de Christo, his quaj in Reguorum libris Nathan XVIII. Qiiid credendum sit de transformationibus,qufe
prophetaute promittuDtur. 542 arte daemonnm hominibus videntur accidere. 574
X. Quam diversa ac.la sint in regno terreuEe Jerusalem, XIX. Quod eo tempore .^neas in Italiam venerit, qiio
ab his quae promiserat Deus, ui iutelligerelur prouiissionis Liibdon Judei praesidebat Hebraeis. 576
verilas ad alterius Regis el regni gloriam perlinere. 543 XX. De successione ordinis regii apud Israelitas po<t
XI. De substuntia populi Dei, quae per susceplionem Judiciim tempora. 577
carnis in Chrislo est qui solus eruendi ab ioferis ani-
:
XXI. De regibus Latii, quorum primus iEneas, et diio-
mam sunm habuit potestatem. 544 decimus Aventinus dii facti sunt. Ibid.
XII. Ad quorum personara pertinere intelligenda sit XXII. Quod eo tempore Roma sit condita, quo regoum
flagilatio promissorum, de quibus in Psalmo dicilur, Uhi Assyriornmintercidit.etquoEzechiasregnabatic Juda. 578
siint misericoriii.v tux. Bomine, nnliqux, etc. 545 XXIII. De Sybilla Erylhraea, qua; inter alias Sibyllas
XIII. An promissse pacis verilas illis temporibus posMt cugiioscitur de Christo evidentia multa cecinisse. 579
adscribi, qu£e sub Salomone fluxerunt. 546 XXIV. Quod regnante Romulo septem Sapientes cla-
XIV. De studio David in dispositione mysterioque Psal- ruerint, quo tempore decem tribus quae Israel diceban-
morum. 547 tur, in captivitatem a Chaldaeis ductfe sunt, idemque Ro-
XV. An omnia quce in Psalmis de Christo et Ecclesia pro- rr.uliis mortuus divioo honore donatus est. 581
phetantur, ad conie.\lum hujus operis coaptauda sint. 548 XXV. Qui philosophi enituerint regnante apud Roma-
XVI. De his quoe iu qnadragesimo quarto Psalmo ad nos Tarquiiiio Prisco, apud Hebraeos Sedechia, cum Je-
Christum et Ecclesiam perlineutia, aut aperte dicuntnr, rusalpin capta esl, lemplumque subversum. 582
aut tropice. Ihid. XXVI. Quod eo tempore, quo irapletis se(ituaginta an-
XVII. De his quae ad sacerdotium Christi in Psalmo nis Judaeorum est resoliita captivitas, Romaui quoqne a
centcsimo nono, et de his quae in Psaimo vigesimo piimo dominatu snnt regio liberati. Ibid.
ad passionem ipsius speclant. 550 XXVII. De temporibus Prophetarum, quorum oracula
XVIII. De Psalmo tertio, el de quadragesimo, ct de habeutur in libris quique tunc de vocatione Gentium
;

quinto decimo, et de se.xagesimo septimo, in quihus niulta cecinerunt, qiiando Romanorum regaum ccepil,
mor-? et resnrrectio Domiui prophetantur. 551 Assyriorumque defecit. 583
XIX. I)e Psalmo sexagcBimo octavo, in quo Judaeorum XXVIII. De his quae ad Evangelium Christi pertineut,
pertinax infidelitas declnratur. 553 quid Osee et Araos prophetaverint. 584
XX. De regno ac merito David, et de filio ipsius Salo- XXIX.QoaeabIsaiadeChri8toetEccIesiasintpr8edicia.585
uione, eaque prophetia quae ad Chrislum pertiueus inve- XXX. Quac Michaeas, et Jonas et Joel novo Testamento
nitiir, vel in eis libris qui scriptis ipsius copulantur, vel conaruentia prophelaverint. 586
in eis quos ipsius esse non dubium est. 554 XX.XI. Quae in Abdia, in Naum, et Ambacu de salnte
XXI. De regibus post Salomonem, sive in Juda, sive mundi in Christo praenuntiata reperiantur. .")^7

io Israel. 557 XXXII. De prophelia qnae iu Oratione Ambacu el Cnn-

XXII. De Jeroboam, qui impietate idololatriae subdilum tico coiitinetur. 588
sibi populum profanavit, in quo lamen non destitit Dcus XXXIII. De Chrislo et vocalione Genlinm quae Jereniias
et Prophetas inspirare, et multos ab idololatriae criniine et Sophonias prophetico Spirilu sint praefati. 591
custodire. Ibi'L XXXIV. De prophetia Danielis et Ezechielis, qiia; in
XXIII. De vario ulriusque regni Hebraeorum statu, do- Christiim Ecclesiamque coiicordal. 592
nec ambo populi in captivitatem diverso tempore duce- XXX\'. De trium prophetarum vaticinio, id est, Aggaei,
rentur, revocato poslea Juda in regoum suum, quod uo- Zachariae et Malachiae. 593
vissime in Romauorum trausiit potestattm. 558 X.XXVI. De Esdra et libris Machabaeorum. 5?6
XXIV. De Prophelis qui vel apud Judaeos postromi XXXVII. Quod Prophetica auctoritas omui origioe gen-
fuoruut, vei quos circa lempus nativitatis Christi Evan- tilis pl>iloso|ihiae inveniatur antiquior. Ibid.
g^elica prodit historia. Ibiil. XXXVIII. Quod qiiaedam sanctorum scripta ecclnsiasti-
LiBEii DECiML-.s_ocTAvrs. —
Dlcit dc lerrenaB civitatis a cus canon pro()ter nimiam non receperit vetustatem, ne
lempore XliraTiam ad mundi finem procursu cum ipsa ci- per occasionem corum falsa veris insererentur. 598
vitate ccelesti el allingit oracula de Christo, cum Sibyl-
:
XXXIX. De Hrbraicis litteris, quae nuoquam in siiac
larum, tiim maxime sacrorum Valum, (pii ab regui Ho- liiiiniae proprietate non fuerint. Ibid.
uianorum exordio scripserunl, Osee, Amos, Isaise, Mi- XL. De /Kgyptioriiin mendacissima vanitale, (jiine anti-
chaeae, et 8ubs«quentiam. 559 quilnli scientioe sua> centiim millia adscribit annoriim. 599
Capitt I'Rimi m. De his qua? usqiie ad tem[)ora Salvatoris XLI. De philosophicarnm opinionum dissensionibus^et
decem et septem voluminibus disjiutata sunt. Ibid. canonicariim apud Ecclesiam concordia Scripluraruin. 600
II. De lerrenae civitatis regibus atqiie tcmporibus, qui- XLII. Qua dispensatione providenliae Dei Scriplurae sa-
hus ab exortu Abrahae sanctorum tempora suppntata crffi Vetpris Testamenti ex hebraeo in graecum elouqium
couveniiint. Ihid. translalae sinl. utGentibiis innotescerent. 602
lil.Qiiibusregnaiitibusapud AssyriosetSicyoniosAbra- XLllI. De auotoritate Septungiuta interpretum, quffi,
ba' renlenario Isaac ile promissioni' sit natus.vel ipsi Isnac salvo honore hebreei stili, omnibuij sit iiiterpretibus prre-
81'XagenarioEsauet Jacobgemiuide Rebeccasintedili. 562 ferenda. 603
IV. Iln temporibus Jacob et filii ejus Joseph. 563 XLIV.Quid intelligendum sitdeNioivilarumexcidio, cu-
V. De Api rege Argivorum, quim iEgyptii Sernpim jusdpnuutialioin hebra^oquadrauinladierumspatiotendi-
Domiiiiitum diviiio honore colucniut. Ibiii. lur, iiiSpptuaginta aiitem liidui brevilate concluditur. 605
VI. Quo regoante apud Argivos.quove apud Assyrios^Ja- XLV. Quod po8t inslaurationem templi propbetas Judaei
869 INUIOX llKfUJM. S70

luili(M'() (li!Hlit(iriiit, t!t (ixiii(l(! UH(|ii(! 11(1 milivilulcm X.KIII. Qiiiii l*i)r[)hyriuH (licul oraculiM ilcorum te.*\utn*a,
(llinsli (oiilmuiH Hint nfllif.ti, iil iiiolniii!-
iiiiV(!r«itittiiiiiM vi*M'. ilc ( ;iirii*i(i, iiriO

tiir (illoriiiH l('iii|ili iiiililluutiouum proiiliitticiit viH.iliurt XXIV. Qiiii dcllnilioiu! coiiHtcl |i'i|iiili iit rcipiiblicin
riiiKnc proiiiissam. ''"•> llllliciiputiiilicm ri!(:tc Hibl tlOII Holuill ItolliuilOH Hcd ctl/llll
\LVI. I)() orlii SiilviitoriH iiontri, ««ciiiiiiiim iiiioil \'i'r- rcKitu uliii viiiilicurc. f!55
hiim ciiro fiiclumol do ilii((M!rHioii(! Jiiilu-oriiiii pcr
(!nt ; XXV. Qiiod posKiiit
tioii ibi vcric udhc virlutcK, iibi
omiiiis Kciitcs, «iciil fiiurul proplKitutum. <)')S iioii (!Ht vcrii rcligio. (i."**!

XLVll. Aii uiitc tcmporu cliriAtiiitiu uliiiiii fiicriiit (!.\- X.WI. D(! |iu(!t! jHi|)iili alicnuli u Deo, (jiih utitiir ail [lii!-

tra larucliliciim k(!iiii3, (jui ud cu^losti.s civitiili» coimor- tiilcm jiopiiluH Dci, diiiii iii Itoc. ptircgriiiiiH ent iiiiitiilo. Ibiit.
iium pciliiicrciit. ''"'J X.W II.Dc puco MTvioiiliiiiti l)oi),ciijiis [lorrccta traii(|iiil-
XLVlll. 1'roplictiuiii Akk'»''. '1"« *l'xilmnjorem fiiliiruiu liliis iii liuc. tcmjioriili vitu iioii [(oloHt a|i|irchoiiiii. 657
gloriiiiu ilomiis Doi, iinum primiim fiiis«t!t, iiou iii rcii-dill- X.WIII.Iii ([iiciti liiiciti vi!iiluriiHKit o.YitiiH iiii|iiorum.(i5K
cutioiu) lcmpli, i>(iil iii Kcclcsiu (^lirisli (!s»c completum. (ilO Liiii;ii jujjijjXJUtLji. l)i! —
judicio iiovisKiiiio, (b^ijii lcHli- •

XLIX. |)(! iiidiwcrolu iiiiiltipiicatioiic KccloHiii-, ijiiu iii iiiiiiiiH ciim Novi, tiim V(!t(!ri.s iiiHtrumeiiti, (juibiis do-
hoc 8U!culo iiiiilli r(!priil)i miHcciiliir ulccliH. (Hl iiiiiiliutitr fiitiiriim. Ibid.
L. 1)0 prmdiciilioiui [(Ivun^clii, iiuu! per iiiissiouos priu- Cacut i'iiiMiiM. (Jiiod ([iiumvia otiiiii tomporc 1)(!Uh jmli-
clicuiilium clurior et polciUior luctu cst. ()12 cct, iti lioc tuiii(!ii liliro dc iioviHsimo ejii.-i jiidicio sit
Ll. (Juod cliiiiu por htbrelicorum disseasionos fidos {proprii! dis[)ttluiidum. Ibid,
catliolicu rol)oi(!tiir. Ibil. II. I)c varictalo rcntm liiimanariim, cui non polcsl dici

Lll. Au crcdcudiim sit, iiiiod ([uidaiii piituut implelis dccHsc judiciiim l)(!i, i|iiuiiivi3 iic((ui!ut vcKtiKuri. 660
decciu p(!rsoculiouil)ii8 quuj fiieriuit, uulluui jum siipc- III. Qiiiil iu libro iMxlcsiasle Salomoii do hi8(|uaeiu hac

rei>se priBter uudeciiuam, quiB iu ipao Autichrist' lcin- vitu cl boiiis ct iiiulis siiut communia, (lisjiiitarit. 6()l
pore sit futuru. (jii IV. Q.tod nd disseroudum de uovisHiiuo jiidicio Dei,
Llll.De tempore uovissima) persecutiouis occulto. 616 Novi iirimum Testamenti, ac deiude Veteris teBtimonia
LIV. De stullissimo meudacio Paf^aiiorum, quo chris- prolaltirus sit. 662
liauam relif^ioiicin nou ultra trecentos sexugiuta quinque V. Qiiibus sententiis Domiui Salvatoris diviuum jiuii-
auuos uiuusurum csse huxerunt. 618 ciuiti declarelur.
fiituruiii in liiie sfuculi Ibid.
LiBiiu DECiMiis NOisu^s. —
lu qiio de fiuibus utriusque civi- VI. Quiii sit [irima resurrectio, ([iitB seciinda. 665
ac ciuleslis, disputatur. Receuseutur de bo-
tatis, lerreu.TC VII. De diiubiis resurrectiouibits et dc mille aunisqiiid
noriim et malorum huibus opinioues philosopliorum, qui in Apocaly[isi Joaouis scri|)Uitti sit, et qiiid do eia rulio-
bcaliliidiuem iu hac vitu fucere ipsi sibi frustracoualisuul: uabililer sciitiatiir. 666
([tii diim operosius refellunlur, i()sius civitalis ccfilestis, VIII. De alligatione et solutioue diaboli. 669
seu populi chrisliaui bcalitudo et paxquiEnam sit,qualisve IX. Quod sit regnum sauctorum ciiin Christo [ler mille
hic haberi,vel iu futurum sperari possit,demonstraiiir. 621 atiuos, et in qiio disccniatur a rcgiio fclerno. 672
Caput PRiMUM Quod in qua;stione, quatu de liuibiis X.Qiiid respondendum sil eis.qui [lutaut resurrectioncm
bouoium et malorum philosophica disputatio veuliluvit, ad sola coriiora, non ctiam ad auimas j)ertiiiere. 675
duceutas octoginta et octo sectas esse posse Varro per- XI. De (log et -Magog, quosad perscqucudam Ecclosiam
spexerit. Ibid. Dci, solutus proiie fiuem saeculi diabolus iucitabit, 676
IL QuomoJo remotis oiuuibus differenliis.quce uou se- XII. Au ad tillimum supplicitim pertiueat impiorum,
ctae, sedqujestionessunt, ad tripartitamsummiboni defltii- quod (Jescendisse ignis de ccelo, et eosdem comedisse
lioiiem Varro()erveuiat,qiiarum tamen unasiteligeuda. 624 memoralur. 677
II!. De Iribus sectis summum hominis bouum quaereu- XIII. An tempus persecutionis Antichristi mille aunis
tibus quam eligendain Varro definiat, sequeus veteris aonumerandum sit. Ibid.
Academi;e, Anliocho auctore, seuteutiam. 625 XIV. De damnatione diaboli cum suis, et per recafii-
IV. De sunimo bono et stimmo aialo quid Chri.jtiani tulatiouem de resurrectiooe corporea omnium mortuo-
seuliaut contra philosophos, qui summum bonum in se rum, et de judicio ullinace retributionis. 679
sibi esse dixerunt. 627 XV. 'Jui sint mortui, quos ad judicium exhibuit marp,
V. De sociali vita, quae cum maxime expetenda sit, vel quos mors et iuferi reddiderunt. 680
multis offensionibus saepe subvertitur. 631 XVI. De cceIo uovo, et terra nova. 681
VL De errore humauorum judiciorum, cum veritas la- XVI'. De Ecclesife glorificatione sine fine post finem. 682
tet. 632 XVIII. Quid apostolus Petrus de novissimo Dei jiidicio
VlI.Dediversilatelinguarum, quasocietashominumdiri- prsedicarit. 683
mitur; etdemi.seriabellorum,etiamqu8eju8ladicuntiir. 633 XIX. Quid apostolus Paulus Thessalonicensibus scrip-
VlIl.Quod amicilia bouorum secura esse non possit, dum serit de mauifestatioue Autichristi, cujus tempus dies
a periculis quaj in hac vita sunt, trepidari necesse sit. 634 Domini subsequetur. 685
IX.Deamiciliasanctorum Augclorum.quaehomioiiQ hjc XX. Qiiid idein apostolus in prima ad eosdem Epistola
mundo non potest esse manifesta, propter fallaciam dae- de resurrectione mortuorum docuerit. 687
monuiu, iu quos inciderunt qui multos sibi deos colen- XXI. Quid Isaias propheta de mortuorum resurrectione
dos putarunt. 635 et de rctribntione judicii sit locutus. 690
X. Quis fructus sanctis de superata hujus vitEe tenla- X.XII. Qnalis futura sit egressio sanctorum ad videndas
tione paratus sit. 636 p(Buas malorum. 694
XI. De bealitudiue pacis seternae, in qua sanctis finis XXIII. Quid prophetaverit Daniel de persecutione An-
est, id est vera perfectio. 637 tichrifti, et de judicio Dei, regnoque sanctorum. Ibid.
XII. Quod etiam bellantium saevitia omnesque hominum XXIV. lu Psalmis Davidicis quae de flne saeculi hujua
ioquietudioes ad pacis fluem cupiaut pervenire, sine et novissimo Dei judicio prophetentur. 696
cuju.^ appelitu nulla uatura sit. Ibid. XXV. De prophetia Malachiae, qua Dei judiciiim ulti-
XIII. De [lace uuiversali, qtiaeinterquaslibetperturbatio- iriiim declaratur, et qiioiumdam dicitur per puriflcalo-
nes privari uon [.otestlegeuaturcc, dumsubjuslojudice ad rias pff.nas facieoda muudatio. 699
id qiiisque pervenitordinatione,quod meruit voluntate. 640 XXVI. De sacrificiis quae sancti offerent Deo sic placl-
XIV. De ordine ac lege, sive ccElesti, sive terrena per tura quomodo ia diebus pristinis et annis prioribus pla-
quam societati humauae etiam dominando consulitur. cui^ruut. 700
cui et con.-*ulendo servitur. 642 XXVII. Ue sefiaratione bonorum et malorum, per quam
XV. De libertate naturali, et de servitute, cujus prima novis.^^imi jndicii discretio declaratur. 702
causa peccatum est, qua homo malee voluntatis etiamsi XXVllI De lege Moysi spiritualiter intelligenda, ne in
non e?t maucipium alterius hominis, servus esl propriae dainuubilia murmura carnalis sensus incurrat. 703
libidinis. 643 XXIX. De adventu Eliae ante judicium, cujus praedif:a-
XVI. De aequo jure dominandi. 644 tione Scriptiirarum secreta reserante Judaei convertentur
XVII. Unde coelestis societas cum lerrena civitate [la- ad (^hristum. Ibid.
cem habeat, et unde discordiam. 645 XXX. Quod in libris Veteris Testamenti cum Deus legi-
XVIII. Quam diveri-a sit Academiae novae ambiguitas a tur jiidicaturus, non evidenterChristi persona monstretur:
conslautia fldei christianae. 646 sed ex quibusdam testimouiis, ubi Domious Deus loqui-
XIX. De habitii et moribus populi christiani. 647 tur, appareat uou dubie quod ipse sit Christus. 704
XX. Quod cives sauctorum in vitae hujus tempore spe Libi:h vi(iESj[J!in,s. PRiMys^ —
De flue debito civitatis diabo-
beati sint. 648 li, supplicio scilicei damnatorum sempiterno, deque hu-
XXI. An secundum defiDltioues Scipiouis, quae in dia- manis contra illiid incrcdulorum argumeutis. 700
logo(;iceroni9 8unt,uuquamfueritltomanarespublica./62V/. Gaput primum. De ordiue disputatioiiis, qua prius dis-
XXn. An verus sit Deus, cui Christiani serviunt, cui perendum esi de perpetuo supplicio damnatorum cum
Boli debeat sacrificari. 650 diabolo, quam de aeterna felicitate sanctorum. Ibid.
871 INDEX RERUM. 872
II. An possint corpora in uslione igois esse perpelua. 709 acta sunt, et fieri mundo credente non desinunt. 760
Jll. An coDsequens sit ut corporeuni dolorem sequatur IX. Quod universa miracula, quee per martyrea in
carnis iuleritus. Ibid. Christi nomine fiunt, ei fidei testimonium ferant, qua in
IV. De uaturalibus exemplis.quoruua consideratio doceat Liiristum martyres crediderunt. 771
posse inter cruciatus viveutia corpora permanere. 712 X. Quaiito dignius honorenlurmartyres.qui ideo multa
V. 0'iauta sinl quorum ratio nequeat agnosci, et la- mira obtiuent, ut Deus verus colatur,quam daemones,qui
meu eadem vera esse nou sil ambif^uum. 714 ob lioc quaedam faciunt, ut ipsi dii esse credanlur.
772
VI Qiiod non omnia miracula naturalia sint, eed ple- XI. Contra Platonicos, qui de naluralibus elemento-
raque humano injjenio modificata, pleraque autem dae- rura ponderibus argumentatur terrenum corpus in ccelo
monum arte composita. 716 esse non posse. 773
VII. Quod in rebus miris summa credendi ralio sit XII. Contra calumnias infidelium, quibus Christianos
omnipolentia Crealoris. 718 de crcdita carnis resurrectione irrident. 775
VIII. Non esse contra naturam, cum in aliqua re, cn- XIII. An abortivi non pertineant ad resurrectionem, si
ju3 natura innotuit, aliquid ab eo quod erat notum, in- pertinent ad numerum mortuorum. 776
cipit esse diversum. 720 XIV. An infantes in ea sint resurrecturi habitudine
JX. De gehenna, et selernarum qualitate pocnarum. 723 corporis, ([uam habituri erant aetatis accessu. Ibiii.
X. Au ifjnis |s;ehenL<n, pi corporalis est, possit mali- XV. An ad Dominici corporis modum omuium mor-
gnos Bpiritus, id est daemones incorporeos, taclu suo tuorum re.-^urrectura sint corpora. 777
adurere. 724 XVI. Qualis iutelligenda sit sanctorum conformatio ad
XI. An hoc ratio justitise habeat, ut non sint exlen- imagioem Filii Dei. 778
siora poenarum tempora, quam fuerint peccatorum. 725 XVII. An in suo sexu resuscitanda atque mansura int :

XJI. De magnitudme prsevaricationis primse, ob quam corpora feminarum. //ijrf.

seterna pcena omnibus debeatur, qui extra gratiam fue- XVIII. De viro perfecto, id est Christo, et corpore
rint Salvatoria. 726 ejus, id esl Ecclesia, quae est ipsius plenitudo. 779
Xlli. (^ontra opinionem eorum qui putant criminosis XI.X. Quod omnia corporis vitia, quae in hac vita hu-
supplicia post morlem causa purgatiouls adhiberi. 727 mano coutraria sunt decori, in resurrectione non sint
XIV. De poeois temporalibus istius vil£e, quibus sub- fulura, ubi manente naturali substantia, in unam pul-
jccta est humana conditio. 728 chritudinem et qualitasconcurret et quautitas. 780
XV.Quod omne opus gratiae Dei eruentisnos de profun- XX. Quod in resurrectione mortuorum uatura corpo-
ditale vetcris mali.ad futuri saeculi pertineatnovitatem.729 rum quibuslibet modis dissipatorum in integrum unde-
XVI. Sub quibus gratiae legibus omnea regeneratorum cumque revocanda sit. 782
habeanlur aetates. 730 XXI. De novitate corporis spiritualis, in quam sancto-
XVIJ. De his qui putant nullorum hominum pcEnas in rum caro mutabitur. 783
aeternum esse mansuras. 731 XXII. De miseriis ac malis, quibus numanum genus
XVIII. De bis qui novssimo judicio, propter interces- merilo primae praevaricationis obnoxium est, et a quibus
siones sanclorum, neminem hominum pulaut esse dam- nemo nisi per Christi gratiam liberatur. 784
nandum. 732 XXIII. De his quae praeter illa mala, quse bonis malis-
XJX. De his qui impunitatem omnium peccatorum pro- que communia sunt, ad justorum laborem specialiter
mitlunt etiam liaerelicis, propter participationem corpo- pertinent. 787
ris Chrisli. 733 XXIV. De bonis quibus etiam hanc vitam damnationi
XX. De his qui non omnibus, sed iis tantum qui apud obnoxiam Creator implevit. 788
Catholicos sunt renali, eliamsi postea in mulla crimina X.XV. De pervicacia quorumdam, qui resurrectionem
erroresque proruperint, indulgentiam pollicentur. 734 carnis, quam, sicut praedictum est, tolus mundus credit,
XXI. De his qui eos qui permanent in catholica fide, impngnant. 792
eliamsi pessime vixeriut, et ob hoc uri merueriut, lamen XXVI. Quomodo Porphyrii definitio, qua bealis animis
projiter fidei fundamenlum salvaodos esse detiuiunt./6i'/. putal corpus omne fiigiendum, ipsius Platonis sentenlia
XXII. De his qui putaut ea crimina, quee inter elee- deslrnatur, qui dicit summum Deum diis promisisse, ut
mosynarum opera committunlur, ad damualionis judi- niinqiiam corporibus cxuerenlur. 794
cium nou vocari. lbi'l. XXVII. De contrariis definilionibus Platonis atque
XXIII. Contra opinionem eorum qui dicunt, nec dia- Porphyrii, in quibus si uterque alteri cederet, a veritate
boli,nechominum malorum purpetua fulura supplicia.735 npiiter deviaret. 795
XXIV.Contra eorum sen8um,qui iu judicio Dui omnibus XXVIII. Quid ad veram resurrectionis fidem vel Plato,
sanctorum preces pulant esse parcendnm 73G
reis propter vel Labeo, vef etiam Varro couferre sibi poluerint, si opi-
XXV. An hi qui inter haereticos baptizati sunl.et dete- niones eornm in unam sententiam convenissent. Ibid.
riores postea male vivendo facli suot, vcl hi qni apud Ca- XXIX. De qualitate visionis, qua in futuro saeculo
tholicos renati ad heeresesaut schismata transieruut, vel sancti Deum videbunt. 796
hi qui a Catholicis apud quos renali sunt, non receden- XXX. De aeterna felicitate civitatis Dei, sabbatoque
tes, criminose vivere perstiterunl, possint privilegio Sa- perpetuo. 801
cramentorum remiasionem seterni sperare supplicii. 741 APPENDIX TOMl SF.PTIMI QPKRUM S. AUGUSTINI. 805-806
XXVI. Quid sit in fundamento habere Christum, et Epistola Aviti ad Palciio.'siu.m de reliquis S. Stephani.et
quibus spondeatur salus quasi per ignis usturam. 743 de Luciani Epislola a se e graeco in latinum versa. I"id.
XXVII. Contra eorum j)ersuasionem, qui putant sibi Admonitio in Epistolam Luciani ad omaem EccJesiam.
non obfutura peccata, in quibus, cum eleemosynas face- 807-808
rent, perstiterunl. 746 Epistola Luciani ad omnera Ecciesiam, de revelaiione
LiBEu viGKsiMLS SECiJNDrs. —Dc fiue debito civilatis Dci, corporis Stephani martyris primi et aliorum. Ibid.
hoc est de~ffilerna feTicilate sanctorum. Adstruilur fides Epistola Anastasii ad LA^iorLEDM, de scriptura transla-
resurrectionis corpnrum, et explicatur qualis futura sit. lionis protomartyris Stephani, quam e grseco in Jatinuin
Tum diclo quid acturi sint iu corporiljus immortalibus vertit. Ibid.
atqiie spiritualibus sancti, opus lerminatur. 751 ScRiPTinA de translatione S. Stephani de Jerusalem in
(vAPUTpniMrM.Decondilione Angelorumethominum.//>id. urbem Byzantium. Ibid.
IJ. De aDterna Dei et iucomniut.ibili voluntate. 752 Epistola Severi ad omnem Ecclesiam. de virtutibus ad
JII. De promissione aiternoe beatitudinis sanctorum, et Jud.rorum conversionem in Minoricensi iusula faclis in
perpetiiis suppliciis impiorum. 753 prffisentia reliquiarum S. Stepliani. 821
IV.Contra sapienles mundi,qui putantterrena hominiim De MIHACI LIS S. StEPUANI PROTOMAnTYniS LIBUI DUO.
corpora ad crnleste habitaculum non posse transferri.754 833 834
V. De resurrectione caruis, quam quidam muudo cre- LiBEn PRiMus. — Teilus divinorum operum, qute ostcnsi
dente non credunt. 755 sunt per benli prolomartyris Slephaniveuerabilempritum,
\I. Quod Roma conditorem suum Ilomulum dili''endo mandata quoque notitiae fidelium ab Evodio iu EccKiia
deum fecerit; Ecclesia autem Christum, Deum credendo Uzaii.cujus iirnis pontificatum administrabat sacerdos 'li-
dilexerit. 757 guissuuus: Anrelio tuuc temporis Augustino apud Hippo-
VII. ()uod ut mundus in Christum crederel, virtutis neiu dorainicae stationis dispeusatore constitulo. tbid.
fuerit divinflD, non persuasionis humaufe. 759 LiBER 8ECUNDUS. Varia referuntur miracula. o42
VJII. De miraculis quse ut muudus in Christum crederet

FINIS TOMI SEPTIMI.

Sancti-Amandi. — Ex typis BLSSIifeRE.

%?
 /

THE INSTITUTE OF MEDIAEVAL STUDlES

10 ELMSLEY PLACE
TORONTO 6, CANADA.

5 o<n ,.