-snAictt

Printed in

Germany

Digitized by the Intemet Archive

in

2011 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/p1tractatussivehom03jero

ANECDOTA MAREDSOLANA
SEV

MONVMENTA ECCLESIASTICAE ANTIQVITATIS

EX MSS. COOICIBVS NVNC PRIMVM EDITA AUT UENVO ILLVSTRATA
OPERA ET STVDIO

D.

GERMANI MORIN
S.

Presbyteri et monachi Ord.

Benedicti Maredsolensis.

VOL.

III

PARS

III

SANCTl HIERONYMI PRESBYTERI

TRACTATVS NOVISSIME REPERTI.

MAREDSOLI
apud Editorem.

OXOXIAEapudJ.

PARKER& Filium
1903.

Bibliopolas.

SANCTI HIERONYMI PRESBYTERI

TRACTATVS SIVE HOMILIAE
in

Psalmos quattuordeam.

DETEXIT, ADIECTISQVE COMMENTARIIS CRITICIS

PRIMVS EDIDIT

D.

GERMANVS MORIN.
ACCEDVNT

EIVSDEM SANCTI HIERONYMI

TRACTATVS DVO ET GRAECA IN PSALMOS FRAGMENTA
IN ESAIAM

ITEM ARNOBII IVNIORIS

EXPOSITIVNCVLAE IN EVANGELIVM

NVNC PRIMVM EX INTEGRO EDITAE

VNA CVM PRAEFATIONE ET INDICIBVS AD VOL. III PART. II ET III.

MAREDSOLI
apud Editorem.

OXONIAEapud

J.

PARKER & Filium

1903.

Bibliopolas.

OTNll

1937

%323
PERMISSV SVPERIORVM.

PATRI

OPTIMO

REVERENDISSIMO

HILDEBRANDO
ABBATI

DE

HEMPTINNE

ORDINIS

BENEDICT

PRIMATI

QVOD

IN

HAC
INTER

TEMPORVM

ACERBITATE

TOT

EXIGVAS

MENTES

INLIBERALES

ANIMOS

MIRVM

IN

MODVM

INTELLEXERIT

NVNC

ETIAM

PRODESSE

ECCLESIAE

XFF

LITTERATOS

SVOS

NEC

PLANE

VMQVAM

RESTITVTVM

IRI

ANTIQVVM
NISI

MONASTICAE

FAMILIAE

DECVS

CONIVNCTO

CVM

VITAE

SANCTITATE

QVA

DEO

ERIT

ACCEPTIOR

DOCTRINAE

STVDIO

ET

AMORE

QVO

FIAT

ERVDITIOR

PRAEFATIO.
Hieronymi opuscula huius tomi partibus
II et III contenta.

Res quidem tempusque me adducunt, ut in emittendis tandem aliquando Hieronymi tractatibus seu homiliis postremo
I.

repertis pauca,

quae erunt necessaria, quam brevissime ac velut primis lineis notare satis habeam cum vero et eiusmodi brevitas Anecdotorum meorum adprime conveniat rationi, et gemi;

nam de Hieronymo
antea
(*),

concionatore iam commentationem ediderim

quod

hic deesse videatur, vix aegre fero.

Imprimis
voluminis

libet,

quae ex D. Hieronymi opusculis huiusce

111
:

tertii

n et commemorare. Haec enim

partibus
i

continentur,

per

summa

capita

Psalmorum, quorum maior portio in Breviario apocrypho multa per saecula sepulta erat, adulteris mercibus immixta, reliquae vero particulae, eaeque ad
Tractatus
lviiii in

librum

delectationem
fuerant.
2 Tractatus

lectoris

aptissimae,

nondum

in

luce

collocatae

Marci Evangelium, qui inter silvam homiliarum latinarum D. Iohanni Chrysostomo falso adscriptarum in antiquis editionibus adhuc latebant.

in

Itemque decem alii de variis argumentis, et ipsi densissimis Chrysostomi Augustinive appendicibus hucusque admixti,
3

atque insuper etiam interpolamentis vel

deformati
2
(

foeda

detruncatione

).

1.

Les
t.

monuments
I,

de la predication de saint Jerome (Revue dWiistoire et de litteraturereli-

gieuses,

Quatorze nouveaux discours inedits de saint Jtrome sur les Psaumes (Revue Bttnedictine, t. XIX, 1902, n. 2, pp.i 13-144). 2. In numero non duco Fragmenta de libro Numerorum, p. 419 sq., quippe quae ex Origenis a Rufino translata in Iudic. homilia vm sint excerpta, veluti nec tractatulum de Psalmo L,
1896, pp. 393-434).
p. 421-3,

de cuius auctore diftkile iudicium videtur.

III, 3.
V-)

Anecdota Maredsolana

111
,(\S

Lx

ii

PRAKI ATIO.
4 Altera series

Tractatuum xiv in Psalmos in codicibus italicis postmodum inventa et ex toto adhuc inedita. In Isaiam Tractatus n ab aliis iam evulgati, nunc vero novis curis emendati et inlustrati. 6 Deniquepauca quaedam ex graecis in Psalmos fragmentis, quibus Hieronymi nomen inscriptum est. Ouibus testibus singularum partium innitatur auctoritas, ac quorum codicum ope editae seu recognitae sint, breviter iam
explicare placet.

Eorum

auctoritas interno charactere idoneisque testimoniis

comprobata.
II.

Ouod
ii

quidem ad
fetus

lviiii

priores

de Psalmis Tractatus
agnoscentur,

adtinet,

profecto hoc ipso ab emunctae naris hominibus genuisine

quod universi in diu neglecta codicum familia ( ) reperti sunt, quae illa omnia et sola ex apocrypho Breviario comprehendat, in quibus propria Hieronymiani ingenii vena iam olim doctissimis viris vel inter tot assumentorum pannos vere et aperte sese ostenderat ( 2 ). Ouo enim alio pacto res expediri possit, haud
nus

Hieronymi

magno

labore

plane

video

praesertim

cum

et

antiqui

librarii

pleniori-

bus
et

totum Psalterium Commentariis potissimum inhiarent, quae a pseudepigrapho Breviario aliena in praedictis lviiii
in
uti

Tractatibus leguntur, ea,

evidenter ostendisse confido,

et

eam
in

speciem referant, quae manifeste Hieronymum,

hunc

conventu fratrum
arguat.

Bethlehemitico de Scripturis disputantem,

Ceterum
prioribus ac

testes

habemus omnino idoneos, saltem pro quattuor praecipuis tractatuum ordinibus quorum singuli in
;

medium

sunt producendi

(3).

1.

QuamqHam iam
;
; ; -

probe distincta
2.
3.

quod planum

olim librariis nota erat, et a vulgato in Psalterium integrum Breviario faciunt Catalogi bibliothecatum autiqui ap. G. Becker, 6, 73- 74
;

35, 3 2 95 6S Cf. horum Anecdotorum

t.

III,

1,

Praefat. p.

sqq.
inferiores.

Omitto Alcuinum, Fioium Lugdunensem, ac ceteros aetate

PRAEFATIO.
a.

iii

Augustinus in Epistula cxlviii non serius an. 413 ad Fortunatianum scripta, n. 13 sq.
S.
:

Ne multa commemorando
Hieronymi interpono...

maiores moras faciam, hoc

ergo
ille
:

unum

sancti

Cum

vir

in

Scripturis

doctissimus
estis
?

Psalmum
aut

exponeret, ubi dictum est

Intelligite ergo

qui insipientes

in populo, et stulti aliquando sapite.

Qui plantavit aurem, non

?

audiet

qui finxit oculum, non considerdt

inter

cetera

Iste locus,
;

inquit, adversus eos

maxime facit, qui Anthropomorphitae sunt qui dicunt Deum habere membra, quae etiam noshabemus. Verbi causa, dicitur Deus habere oculos quia oculi Domini respiciunt omnia, manus Domini facit omnia. Et audivit, inquit, Adam sonum pedum Domini deambulantis in paradiso. Haec simpliciter audiunt, et humanas imbecillitates ad Dei magnificentiam referunt. Ego autem dico, quod Deus totus oculus est, totus manus est, totus pes est. Totus oculus est, quia omnia videt totus manus est, quia omnia operatur totus pes est, quia ubique est. Ergo videte quid dicat. Qui planta:

vit

aurem, non audiet? aut quifinxit

oculos, noncofisiderat?
;

Et non

dixit,

Qui plantavit aurem, ergo ipse aurem non habet

non

dixit,

ergo ipse
audiet
?

oculos

non habet. Sed quid

oculos,

dixit ?

Qui plantavit aurem, non

tulit, efficientias

qui finxit

non considerat?

Membra

dedit.

Atqui ipsissima haec legere

p.

est supra, Tract.

de Psalmo

xciii,

129.
(3.

Cassiodorius Senator, In Psalt. Praef.

:

c. 1

(Migne

P. L. 70,

2 sq.)

Animadvertendum
sanctissimis

quoque Spiritum sanctum sic fuisse prophetis attributum, ut tamen ad tempus pro infirmitate carnis et
est

contrarietate peccati ab ipsis offensus abscederet, et iterum

placatus

sub opportunitate temporis adveniret.

Unde

et

sanctus

Hieronymus
manentem
i?i

exponens evangelistam Marcum,

tos caeloSy et
ipso, ita

in loco ubi ait

de Ioanne, Vidit aperet

Spiritum tamquam cotumbam descendeniem

evidenti ratione tractavit, ut

nemo

contra ipsius sententiam

venire praesumat.

Porro hoc aliudve huiusmodi frustra

Expositione
in

Pseudo-Hieronymi Marcum quaesieris (Migne P. L. 30, 614 sq.)

in
;

immo

vero adprime respondet

p.

iis,

quae
:

in

nostra

De

principio
:

326 sq. inveniuntur Videte quid dicat manentem, hoc est perseverantem, hoc est numquam receden tem... In Christo Spiritus Sanctus descendit, et permansit

Marci homilia

iv

PRAEFATIO.
hominibus descendit quidem, sed non permansit. Denique in volumine Iezechielis... non transeunt viginti versus aut triginta, et statim dicitur, Et factus est sermo Domini Jiiel proplietam. Dicat aliquis Hoc quare tam crebro ponitur in propheta ? Ouoniam Spiritus Sanctus descendebat quidem in prophetam, sed rursum recedebat. Quando dicitur.
ceterum
in
:

Et factus
\.

est

sermo, ostenditur quia Spiritus Sanctus, qui reces etc.

serat,

rursum veniebat. Quando enim irascimur

in

Idem Cassiodorius, Exposit.

sq.)
:

Ps.

xli

(Migne

P. L. 70,

300

Sed

Io his
ait
:

nominibus

illud

meminisse debemus, quod beatus Hiero-

nymus
<J

Omne
filii

psalterium sagaci mente perlustrans,

numquam
in

invenio quod

Core aliquid
et

triste

cantaverint
;

semper enim

psalmis

eorum

laeta sunt

iucunda

saecularibusque contemptis

caelestia et aeterna desiderant, < sui.

congruentes interpretationi nominis

quidem Cassiodorii editor Garetius noster lectorem in remittit ad Expositionem tituli psal. lxxxiv, quae olim Breviario, nunc in Tractatibus legitur p. 92. Verum scite animadvertit vir cl. Ericus Klostermann ( ), neque in Tract. de psalm. lxxxiii. lxxxiv, neque in Epist. lxv, n. 4, ipsa omnino quapropter propius verba legi, quae modo adlata sunt fidem ei visum est, Cassiodorium ad quamdam Hieronymi de psal. xli homiliam respexisse, praesertim cum ipse S. Pater in praedicta epist. lxv scribat Qui sint autem filii Core... in quadragesimo primo psalmo competentius disputatur. Quod autem demiror, haud vidit vir doctissimus, vitiosa credo inter-

Et

ibi

<

punctione deceptus

2
(

),

ab iisdem plane verbis incipere

p.

in

nostra

editione Tractatum in Ps. xli ad Neophytos,

410 sq. Trino igitur testimonio de homiliis, quae secunda volumi0. nis parte continentur, audito, iam de reliquis hucusque ineditis, quae tertia parte exhibentur, ad alium sponsorem convertamur, eumque omni exceptione maiorem, ipsum videlicetHieronymum,
1.

Gottingische gelehrte Anzeigen, 1898, n. 8, p. 597.

2.

Garetius

ita

verba distinxit

<J

psalterium sagaci mente perlustrans.

meminisse debemus quod beatus Hieronymus Nunquam invenio quodyf/ Core etc.

ait,

omne

PRAEFATIO.
qui circa finem Tractatus de Ps. xv, p. 3
r
,

sua se voce hunc

in

modum

prodit

Notandum quoque, quod

laetitia,

in

hoc loco ubi nos legimus Adimplebis me

Theodotion

dixerit Septem laetitiae et

;

Cum

vultu iuo delectaiio

in dextera tua.

Victori

et

Aquila

et

Symmachus

transtulerunt Pleni-

tudo laetitiarum cu?n facie tua, vel apud faciem tuam, et reliqua. Quaeritur

ergo quare Theodotion septem pro plenitudine dixerit

facile sciet, qui

Quod

quidem
buerit.

hebraeae linguae saltim parvam notitiam haplenitudinem

Saba enim verbum, ut in libro quoque hebraicarum quaeres significat

:

stionum diximus, quatuor iuramentum et septem.

et satietatem,

Quid adhuc
III.

studii his tractatibus a viris litteratis

adhibendum.

Ergo inde capiatur principium,

ut seligantur tractatus

talibus auctoribus comprobati, ex quibus deinde excerpantur notabilia

quaeque, maxime dictiones peculiares,quibus frequentissime

utitur orator.

Quae quidem

ultro se ita ingerunt, ut nullo negotio

quo lydio quasi quodam lapide statim agnoscatur quidquid umquam ex Hieronymi concionantis ore prodiit. Hunc laborem a me susceptum diligentius exercendum aliis relinquo, satisque habebo nonnulla ex iis specimina
vocabulorum index
confici possit,

exempli causa proferre

Videte quid dicat

Dicat aliquis
...

...

Hoc

est

quod

dicit

...

Quod

dicitur,

hocest

...

Dicamus et aliter ... Simpliciter interpretari ... Rem dico novam ... Rem novam video ... Hoc interim secundum historiam ... Secundum litteram stare non potest ...
quare dixi
? ...

Hoc totum

Multa sunt quae dicantur, sed hora excludimur ... Vim facere scripturae ... Necessitate ergo compellimur ... Ergo sensus iste est ... Dixi-

mus de

...

dicamus de

...

Ubi sunt qui dicunt

...

...?

si

et

nos

...

Secun-

dum dum

intellegentiam spiritalem

Ad
...

reliqua festinat oratio

dixi
...

...

SecunVidete
...
...

habraicam veritatem
...

...

Frequenter

Usque hodie

...

mysterium

Videte significantiam
...

Videte

nominum sacramenta
...

Videte clementiam prophetae

Videte consequentiam scripturarum

... ?

Ego

simpliciter dico
...

...

Vultis scire
est
istius

Ego puto
...

Simulque consi-

derate quid dicat

Non

temporis

Nihil sic

Deo

placet

quomodo
dicere
lector
...

...

In singulis versiculis immorari

...

...

Rem

videor difficilem

Respondeant nunc
...

...

auditor

Breviter

Non quo ... sed quo ... Prudens perstringere ... Longum est nuncdicere ...

vi

PRAEFATIO.
Longum
est, si

velimus
...

...

Rem

dico ridiculam

Simulque considerate ... Si non aliquis ... Non est grande ... Infinita replicare ... Ad
...

psalmi ordinem revertamur

cundum anagogen
Si cui

...

Super persona Domini accipere ... setropologiam ... Simulque observandum, quod ...

tamen de earecipere testimonium placet ... Sive aliter ... Quantum in memoria mea est ... Hoc locus adversum eos facit, qui ... Hoc
adversus
...

Audi haeretice

...

igitur,

ut

Hieronymi genus ex tempore

fere

dicendi,

quod
ratio.

hucusque omnes
tractatibus

praeteribat,

recte

percipiatur,

singulis

tamquam obrussa imprimis adhibenda

existimo
:

erit

Xeque
tae (')
;

id satis esse

quin contra multa etiam

alia

ordine
2
(

erunt inquirenda, utputa, quo circiter anno homiliae sint habi-

ecquid una vel altera graeco sermone

eis
ii

sit

pronuntiata

);

quid

commodi ex
operam
qui

haurire possint, qui sacrorum Bibliorum

studio

dant, qui ecclesiasticae antiquitatis

lectantur,

documenta
in

liturgica

memoria dedogmatumve fundamenta

disciplinis

scrutantur, vel

qui denique philologicis

incumbunt.
labori atque
investi-

Ouae quidem omnia

industriae etiam nunc

utrisque quas initio

commemoravimus
tamen

dissertationibus breviter complexi sumus; sed

campus

patet amplissimus,ad

quem

gandum

indices in huius voluminis fine congestos aliqua fortasse

usui fore speramus.

Haud uno
IV. Illud

vitio laborare

Hieronymianam eloquentiam, infltiandum

non
est.

vero

unum haudquaquam

alteri

relinquendum esse

annum fere 401/402 subindicari alias notavi. Nec obstat quod legitur de Ps. CVIII, p. IQI sq. Respondete mihi, o Iudaei ... Ecce nunc quadringenti anni quare non est missus ad vos propheta?... Ecce quadringenti anni sunt. Sed tunc dereliquistis
i.

Multiplicibus indiciis

in Tract.

Dominum, et idola colebatis nunc autem Dominum crucifixistiset interfecistis. Nam et Arnobius Afer sub initium quarti saeculi, et pseudosynodi Antiochena an. 345, Sardicensis an. 347, Eusebius quoque Cae^ariensis, qui diem obiit an. 340, necnon S. Hilarius Pictaviensis episcopus,
:

Zeno Veronensis, S. Philastrius Brixianus eadem chronica notatione usi sunt (Cf. Balleriniorum disscrtationem primam dc S. Zenonis operibus, cap. 2, 1, ap. Migne P. L. II, 41 sq.). Quid quod in nostri Hieronymi epictula 129, ad Dardanum, an. 414 tradita legitur Post eversionem templi (= post an. 70) paulo minus per quadringentos annos et urbis et templi ruina
S.
:

permaneat
2.

Conf. principium Tractatus de Ps. 143, p. 278, 1. 19 sq. et graeci sermonis reliquias quae passim inveniuntur, ut p. 373, 13 sq. Mundum istum terrenum locum dicit, TOV TTEV.yEiov (ila

legendum

esse contendit Ericus Klostermann,

/.%".

non Tteptaaov) tottov Xeyet

p.

374

sq.

Ge-

neraliter disputavit, >cat

y.v.zyj.y-

.'li'.

dcuto etc.

PRAEFATIO.
censeo, occurrere
vitiis

vii

reprehendendisque defectibus, quorum

existimator quivis versutus ac sollers in ipsis tractatibus non

utique reperiet nulla.

Non
inter

hic

agitur de minore sermonis elegantia,

constet, a
seipsis

quippe cum
differre

omnes

plerumque viros mire

ceteroquin in scribendi arte versatissimos,

cum

subito orationes

habere coguntur. Nominatim proferam Ambrosium, a quo conciones aliquot quales prolatae sunt habemus, easdemque postea

domestico labore

ita

retractatas, limatas,

expolitas,

ut vix ab

eodem auctore
in

editae videantur.

Nonne

ipse

Hieronymus noster

homiliis Origenis latine reddendis adeo incomposito, agresti,

T

semibarbaro
possit
?

utitur

sermone, ut non nunquam aegre dignosci

viri vel eruditissimi

Quod quidem
2
(
).

proprio impendio

ita

esse didicerunt

Neque

in iis

commorabor, quae ab auditoribus,

dum

S. Patris

plerumque hebraica vocabula (3). Etenim de ceteris opusculis suis iam praemonebat Hieronymus Lucinium Si paragrammata repereris, vel minus aliqua descripta sunt, quae sensum legentis impe diant, non mihi debes imputare, sed tuis, et imperitiae nota riorum librariorumque incuriae, qui scribunt non quod inve niunt, sed quod inteliegunt et dum alienos errores emendare nituntur, ostendunt suos ( 4 ). Idem alibi Non sum, inquit,
vitiata sunt, ut
:

verba calamo exciperent, manifeste

1.

Lege Fr.

Florii libellum

De

ss.

Hilario
:

el

Hieronymo Origenis

interpretibus (Bononiae,

1789), cuius primus articulus inscribitur

nitatis vocabula,

In Homiliis Origenis latine reddendis sanctus Hiero-

loco adferuntur quaedam dictiones et humilioris latiquibus squalent Homiliae in Ieremiam et Ezechielem, ut sunt animas hominum regnatas a pcccatis (Migne P. L. 25, 616 B), inanimales nubes (ibid. 657 B), alieni eramus testamentorum et rcpromissionis (ibid. 720 A), intentatio (746 C), etc. 2. Norunt eruditi a Vallarsio primum pernegatum, novem Origenis in Isaiam homiliarum latinum interpretem Hieronymum fuisse ita nimirum a tanti viri ingenio dissidere eas opinabatur, ut ipsomet fatente mirari non desineret, doctissimos viros habere illas pro Hieronymianis potuisse . Stilus in primis ei abiectus esse videbatur, ac venia omnino carere id genus vocabula Jiguraliter, invenibile, illud negoiiorum, magniloquax, sufficiens isto, atque his similia (Praefat. in tom. IV, Migne 24, 13-16). Post annos vero fere triginta a sententia destitit, utque erat simplicis veritatisamicus, ingenue professus est, dubio reliquum esse locum non posse, quin Adamantii Homilias in Isaiae Visiones ipse magnus Hieronymus latinas fecisset. (Cf. Admonit.
:

nymus elegantiam neglexit. Et argumenti

ap. Migne, ibid., col. 935 sq.).

3.

Ut puta Chobar pro Chorrath

(204,

1. 7),

zecam pro cazab

(ibid., p.

214,

1.

14),

salun pro

lason (III 27, 6), etc.

4. Epist. 71, n. 5.

viii

PRAEFATIO.
huius temporis tractatores,

tantae felicitatis, quantae plerique

ut

nugas meas, quando voluerim, emendare possim. Statim ut '.iquid scripsero, aut amatores mei, aut invidi, diverso quidem
sed pari certamine,
in

studio

vulgus nostra disseminant

).

Ex

his colligere

possumus, quid ipse sensisset conspiciens simlitteris

plices

huiusmodi Tractatus se ignorante a nescio quo

insunt rooX|xxTa,
contuleris
:

raptim consignatos.

Verumtamen plurima etiam merito in ipsum Hieronymum

sacris scriptoribus

v. gr.

quorum culpam quod exempla e

sumpta

alienis
;

interdum nominibus adlegantur

ut
iure

(49, 10

136, 29

III 88, 20)

insuper ipsa exempla adeo con-

fuse

et

indiligenter

proferuntur,

oratorem auditorum
26. 28
;

inscitia
1

immoderate abuti suspiceris (140,

25
).
;

147, 20; 156,

244,
etc.

289, 10

324, 16

369, 21

^7

9*>

4".

24

HI

51,9

Ut nonnulla singulatim percenseam, perturbato ordine

referuntur duae piscationes (330, 27), duae eiectiones e templo (360, 24), et ea quae de Transfiguratione Domini narrantur
(348, 3)
10),
;

Bel insuper pro Nabuchodonosori statua ponitur(289,

(408,
1),

Selom pro Onan

(1
1 1

19),

nominis

Amos mendose
in
;

litterae

computantur

98,

mira etiam inconstantia

I

vocabulis

hebraicis mystice interpretandis (II

20, 2

33, 2

47, 7).

Quae

sane vitia ne sedato quidem animo scribens,

fundens homilias, omnino vitavit

nedum ad fratres Hieronymus (Cf. inter alia

598, not. 3
2,
;

Migne
not.
1
;

P. L.
t.

t.

23, 247, not.

;

ibid., col.

t.

24, 608,
?

25, 278, not. 2

ibid.

957, not.

etc).
in

Quid multa

Haud equidem

negarim, Nostrum aliquando

enuntiandis etiam

dogmatibus minus caute se gessisse, utputa cum de humana in ChrlsU) fiersona loquitur (III 47, 7), aut non Deum Verbum, non

hominem compositum, sed animam descendisse ad inferos aperte contendit (III 29, 14). Ouamvis enim magnus Hieronymus,
quamlibet eruditus, attamen
1.

homo

erat, et

humana passus

est

2
(
).

Epnt. 49,

n. 2.

Tract. de Ps. 128 initio dicitur, Egoautem jui qnadraginta aut quinquaginta annorum coepi servire Domino, illud profecto facit, ut iis facilius adsentiatur, qui Hieronymum anno 374 monasticae vitae addictum, 331 natum esse contendunt. Verum iure animadvertit Tillemontius,
2.

Qaod

S.

Doctorem

in

temporum

rationibus perscribendis

minime accuratum

esse.

Immo

vero forsilan

PRAEFATIO.
Quod tamen censores
peritissimos non impedivit, quominus agnoscerent.
ita

,x

ifsum

Hieronymum loquentem
V.

Ceterum has aliasque maculas haud

instituere
;

graviter tulere, qui

deficientibus licet prolegomenis indicibusque

horum Tractatuum

examen
utilitate

poris Aristarchei

non exhorruerunt, sapientissimi huius temqui omnes uno animo de eorum origine atque

consentiunt.
P-

feld

('),

Nominatim commemorare libet A. HilgenLejay (=), P. Wendland (3), P. Batiffol ( 4 ), Griitz-

macher (5), G. Cirot ( 6 ), G. Pfeilschifter (7), G. Wildeboer (3), necnon mihi amicissimum ac desideratissimum Samuelem Berger
(9),

qui biblico imprimis textui atque liturgicis,

ut aiunt,
ceteris

pericopis considerandis

operam

dedit.

Verum

prae

de

Hieronymo

tractatore optime meritus est vir doctissimus idem-

que erga me vere benevolus Ericus Klostermann ( IO ), qui eorum quae scripsit et amplitudine et auctoritate superavit omnes. Unus, nisi fallor, ex omnibus.rem in incerto reliquit H. Oort ( n ),

quem
jqui

licet alias

peritissimum, vix in eo genere exercitatum puto,

difficillima

de huiusmodi quaestione singulari atque

sumatur

arbiter.

hoc loco non de seipso sed de monachis in commune locutus fuerit. Neque aliter dixerim de iis, quae in Tract. de Ps. 132 (p. 246, 1. 10) leguntur Frater meus saecularis (quod de ?ue loqitor, de singulis loquor ) non tantum me amat, quantum subslantiam meam. Cf. Vallarsii Admonitionem ap. Migne t. 26, p. 851-2.
:

1. Berliner philologische Wochenschrift, 19 febr. 1898, an. XVIII, n. 8, col. 231-4. Quod autem vir eruditus adseverat duplicem panum multiplicationem in Evangelio parabolam aeque ac historiam Ilieronymo fuisse, ad memoriam revoco, vocabulum parabolam pro quavis sacrae Scripturae Trsp-./.o-TJ apud antiquos in usu inveniri. Cf. Revue Bcned., ian. 1902,
t.

XIX,
2.

p.

10 sq.

n. 35, col. 1361-5. 1897, t. VI, p. 491. 5. Theologische Literaturzeitung, 22 ian. 1898, an. XXI II, col. 4S-50. 6. Revue des Universites du Mnii, april.-iun. 1898, t. IV, an. XX, p. 238-247. Latius exsequitur omnia fere quae adversus suppositicium Breviaiium dici poterant,eaque contra Tractatns
3.

critique, 28 ian. 1901, an. XXV, p. 66-70, Deutsche Litteraturzeitung, 4 sept. 1897, an. XVIII,

Revue

4.

Revue Biblique, mense

iul.

a nobis editos nihil valere ostendit.

7.
8.

Wochenschrift fiir

klass. Philologie,

ian. 1898, an.

XV,

col.

11-14.

Museum,

febr. 1898, an. V, n. 12, col. 376-7.

9. Bulletin critique, 25 sept. 1897, an. XVIII, ser. 2, t. III, n. 27, p. 511-518. L'histoire du texte biblique rend un temoignage sans melange a 1'origine hieronymienne de tous les sermons que nous avons etudies (p. 514).

10.

11.

Gbilingische gelehrte Anzeigen, 1898, n. 8, p. 585-602. Theol. Tijdschrift, 1898, p. 203-207.

III, 3.

Anecdota Maredsolana

PRAEFATIO.
De codicibus
VI.
a

me

adhlbiiis pro LVIIII prioribus tractatibus edendis.

de codicibus, qui Hieronymi tractatibus edendis inservierunt, breviter dicamus. Namcum hoc opus propositi mei

Agedum

minime primum
ut

fuerit,

sed Caesarii Arelatensis quae supersunt

investiganti quasi perinsidias se intruserit, id saltem mihi iniunxi,

nequaquam editionem omnibus numeris absolutam molirer, sed satis haberem, neglecta illa Hieronymiani ingenii monumenta
honeste ac decenter saeculi mei hominibus semel proposuisse.
Itaque non omnes, quos invenire contigit, libros excussi, sed eos

demum, quibus quod volebam adsequerer. Noli

nuisse

igitur

mirari,
absti-

multa eaque optima exemplaria praetermissa esse,

immo

me quominus manu
;

scriptos codices in species familiasque

distinguerem
sumere.

quippe qui nondum advenisse tempus idoneum

in

censerem, neque

huiuscemodi

Tcaplpycj)

vellem aetatem con-

A. Codex
ix
x.

Collegii Pembrochiani Cantabrigiensis

J.

H.

2,

saec.

Erat Bur. S. Edmundi

de quo

vir incredibilis indu-

striae

M.

R. James in commentario
p. 63,
t.

On
in

the

Abbey 0/ S.

Edmund
ac

at

Bury\

itemque H. Schenkl
2,

Bibliotheca Patr. Lat.

Britannica,

part.

2, n.

2509.

In eo

primum integram

genuinam homiliarum seriem

inveni,

cuius excerpta dumtaxat

antea Lutetiae Parisiorum reppereram.

S.S. Levvis, Collegii Corporis Christi in

Hunc

mihi anno 1888

eadem Universitate olim

prae

socius ac bibliothecarius, quae eius humanissima fuit benignitas,

et qui

nemini desiderium
obtinuit.

sui facile

non

reliquit,

manu haben-

dum

Librum secundo contuli Cantabrigiae mense febr. 1S95 Qui quidem duabus columnis descriptus est, neque ullo
titulo insignitus
;

prima manu
3

sed

in

fine legitur

finit tracta-

P3ALMORUM numero lxviiii

SCI
(sic).

HIERONIMI pRBl

INFRA

SCRIPTIS

PSALMIS

Huvere

te

in
:

Domino semper optamus

pater dilectissime. Sequuntur versus

Mentes huc
Sponsi

vestras lectores vertite cuncti,

Psalteriumque pia voce sonate sacrum.

rielicias veri
si

corde

fovetis,

PRAEFATIO.
Cantet amor mentis, psallat opus fidibus.

xi

Haec

vobis cecinit regum fortissimus heros,

ille

Vates

David, quae celebranda monet.

Ast ego prospiciens passim florentia rura,

Per iuga, per montes Hieronimus gradior

Puniceos

flores

carpens

et lilia

blanda,
piis.

Vitem cum pomis, pascua mitto

Ultimis paginis insunt nomina mensium,

Translatio S.
civitas),

Bar-

tholomaei

inchoata (Est

in

India quaedam

aliaque

excerpta quae ad mores pertinent, inter quae singulare

&izi<rcokiov

hoc

cuiusdam ignoti de ordinatione sua deprehendi

Ego plane
in
licet

omnia tua pulchra conspexi, et memetindecorum vidi. Unde precor gratiam Dei, quae in te exuberat, ut non respuas deprecantem, sed libenter doceas quae me fateor ignorare. Compellimur igitur necessitate facere quod prohibes. Peritus enim dum non reperitur, qui ad officium sacerdotale veniat, quid faciendum est, nisi ut imperitus, sicut ego sum, ordinetur ? Iubes enim, ut non ordinetur imperitus. Sed pertractet prufedus et te
et

ipsum

comparatione tua

satis

dentia tua, ne forte ad peritiam sufficiat

ei

scire

Christum Iesum,

et

hunc crucifixum.

Quod ad indolem
;

textus hieronymiani pertinet,

haud magni faciendus. Multa habet ex libidine rite emendata graeca aliaque peregrina vocabula aut omissa aut turpiter deformata. Ex notis in margine passim adpositisapparet,
nonnulla tractatuum loca
fuisse.
in

plerumque mutata vel impeis

monachorum olim synaxibus

ix,

lecta

B. Codex Audomaropolitanus 89, saec.

Sancti Bertini, sub
ptus
!

erat monasterii

numero 153

in

catalogo anni
est index

1861

descrifere

).

Initio

manu coaeva praemissus

in

nominum

Saxonia pertinere ostendit vir ille gallicanae eruditionis nostra aetate facile princeps Leopoldus Delisle ( 2 ). Tractatus in Psalmos tacito auctoris nomine
270, quae ad

Novam Corbeiam

inscribuntur expositio psalmorum. Inter folia 41 et 42 mutilo

1.

Catalogue general des

Bibliotheque de

Jlfss...

des departements, (in-4

t.

),

t.

III, p. 83.

2.

V EcoJe

des Chartes,

LX,

an. 1899, p. 215-227.

xii

PRAEFATIO
extrema pars tractatus de
;

libro deficit

Ps.

81, et

reliqua

usque

uhitna verba tractatus de Ps. S6

folia

94-107 exalio postea

desiderantur a verbis
15).

codice suppleta sunt

itemque omnia

in fine
1.

Ceterum codex bonae notae est, .et cum Corbeiensi, de quo infra, plerumque quos ambos in hac editione instituenda potissimum consentit secutus sum. Et Bertinianum quidem laudati Leopoldi Delisle
ea... (p. 510,
;

uid dicat. Laudate

beneficio Lutetiam Parisiorum transmissum

meo commodo exami~$$

nare et
C.

cum Corbeiensi conferre potui. Codex olim C orbeiensis, deinde San-Germanensis

saec. ix/x,
foll.

nunc Parisiensis Lat. 12152,

scriptus.

178, lepida

manu

Fol.

v
i

inscribitur
i

liber hieronimi in expositione

:

PSALMORUM. Fol.

praefixus est index

Hi sunt psalmi qui

in

hic expositi sunt a sancto

Hieronimo
quod
in
in

presbitero. Beatus vir etc.

est,

Ceteris codicibus praestare mihi visus

non solum

sensu,

sed et

in

ortographia

nisi

exemplis e sacra Scriptura

sumptis recentiores versiones

antiquioris

locum haud raro

interpola-

subrepsere. I nus fere ex omnibus integer

est, nullis
;

mentis auctus, nulla dilaceratione imminutus

pulosius excutiendum esse existimavi,
iis

quem

idcirco scru-

tamen neglectis quae posterior nescio quis eruditulus perperam emendare curavit.

Codex Sangallensis eademque manu scriptus,

109, saeculi ut videtur octavi,

litteris

non una plerumque rudioribus, et quae

in

ad scripturae langobardicae similitudinem accedant. Medio

tractatu de Ps. 149 truncatus deficit, aliaque passim in eo desi-

derantur, ab inconsultis vero additamentis correctionibusve ferme

purus est

primigeniam sermonis faciem nobis haud semel unus, nonnunquam cum P, de quo mox dicetur, quadam exhibita affinitate servavit. Et quod dicere pene oblitus fui, praefixa volumini inscriptio est incipit giSPOSiTio sancti HiERONiMi presb. sup. sal. Porro ambos San;

a scribis videlicet

minus

peritis exaratus

gallenses
I
I

(G

et

S) celeberrimae

illius

bibliothecae procurator
;

Fah huc mihi utendos liberalissime transmisit maxima potui diligentia autumno anni 189 contuli.
1

quos qua

/.

Codex

Musaei

Britann.

Reg.

4.

A. xiv,

litteris

iricis

PRAEFATIO.
saec.
viii

xiii

exaratus,

quem

descripsit Carolus

Zangemeister

in

Durchforschung der Bibliotheken Englands, Vindobonae 1877, p. 28. Inscribitur tractatus sancti ieronimi prhi in LIBRO psalmorum a Psalmo autem 109 incipit, et pergit usque ad Ps. 149. In hoc inferior ceteris, quod nonnullas ex praefatiunculis, quae in apocrypho Breviario ante sinsuo
libello

Berickt

iiber die

gulos fere tractatus leguntur, admisit.

Ps.

contrario in tractatu de
(p.

133,

post verba evangelia tenemus

257,

1.

1)

reliqua

136; qua in re miro modo convenit cum codice G. Tractatum de Ps. 149 haec sequuntur
omittit,

statimque transit ad Ps.

Fol. 102

Landate

Dominum ommes gentes.

Islepsalmus
illis

no?i

habel nisi

versiculos quattuor...-Tunc

animas sanctorum

adtribuetur regnum

caelorum. Amen.'

Barbaro

sermone conscripta homilia, quam Hiero-

nymi non esse palam est. Paullo ante finem singulare quiddam legitur Tunc ct triginta (pro trecenta ?) sexaginia quinque compaginibus membrorunl animaru/n sanctorum AUeluia CJiristo aeterno in gloria cantent
(==

cantabunt)
:

).

Fol. 105

EXPLICIT TKACT. SCI HIERONIMI IN LIBRO PSALMORUM

.

item scT Hieronimi. Audite me increduii

fol.

numquid

de petra isfa...

io6 v

in ipsa poene morte

iam

positis.

(Tria Origenis a Ruffino

translati fragmenta, p.

419

sq.).

L. Codex olim S. Martialis Lemovicensis, deinde Colbertinus,

nunc
S.

Parisiensis

Lat.

2675.

Multa cum aliorum tum etiam

saeculo fere vin

Caesarii

Arelatensis continet miscellanea

;

exeunte scripta

quibus praemittuntur excerpta e Tractatibus

1.

Hieronymi
1

in
1

Psalmos

14.

67. 74-76. 80-81. 105. 107.

109-

10.

4-1

5.

137. 142. 143. 145-148.

;

et

2p r"33 r leguntur

foliis

Et haec quidem foll. vero 11-19 aevo recentiore

v v 3 -io

transer-

scriptus est sancte et egregie recordacionis

Oddoni abbatis

nuper hortante domno Theotolone episcopo de adustione beatissimi Martini Turonensis ecclesiae aeditus. Porro fragmentis in Psalmos titulus praefixus est expositio psalmorum
:

mo

hieronimi presbiteri. Quibus

ideo

licet hiulcis et
iis

in frusta in

concisis

animum

adtendi,

quod ex

primum mihi

suspicionem

I.

Cf.

Cod. Paris. Lat. 2675, f"- 59-61.

mv
venit, praeter

PRAEFATIO.

tasse

apocryphum Breviarium etiam nunc nonnulla forexstare exemplaria, quae genuinas Mieronymi de Psalmis

orationes exhibeant.
/'.

Codex

Parisiensis

Lat.

2676, antea

Colbertinus

Reg. 3904. 3. Folia priora 1-41 saec. ix exarata Tractatus hieronymianos ab extremo Jj Psalmo ad
inchoatum.

5079, continent

128 11111

Ex

quibus tamen desunt Ps. 108. 110.

ita vitiatus

11. 114.

115 integri, partim tantum Ps.

Ps.

109 et 119. Insuper usque ad

est, ut tertia fere

83 liber plerumque
interciderint.

pars folioprotuli

rum
6".

Quem

nihilominus

eadem quam supra

ratione inductus sum, ne ex toto neglegerem.

Codex Sangallensis 108, litteris langobardicis una eademque pulcherrima manu saeculo ut videtur viii scriptus. Post sermonem sci ysidori de fine mundi (foll. 2-10) legiturhic titulus IN HOC CORPORE CONTINETUR PSALTERIUM INTERP. A HIERONIMO.
:

Librarius

pro

illa

aetate

eruditus

fuit,

nec

graeci

sermonis
difficiles

omnino
praecellit

ignarus.
:

Frequenter ratione atque auctoritate ceteris

in

hoc tamen aliquando suspectus, quod

in fine

quasdam
dubitavit.

ac perobscuras lectiones proprio marte

emendare haud

concionum ex se fere concinnavit vel longiores fecit quas in aliis quoque codicibus frequenter additicias esse seme! monuisse sufficiat. Insuper in Psalmos 2. 3.4.8. enarrationes ex graecis haustas fontibus neque magni,
Doxologias etiam
;

uti

apparet, pretii interseruit. Praeterea nonnulla certo Hierony-

miana omisit, ut puta partes Tractatuum de Ps. 111 et 134, integros vero de Ps. 140. 143. 145. 146, idque ex oscitantia, ne dicam ex industria, cum ne minima quidem libri portiuncula
desideretur.

Ex

isto

tamen codice ac
constat editio.

tribus reliquis B. C. et G.

haec

mea praecipue
De
aliis

codicibus quos aliquando examinare proderit.

est,

Certissimum vero

multo plures adhuc codices exstare,

T

eosque sane dignos qui diligenti examine perlustrentur

1.

qui

Insuper optabile esse, ut suppositicii Breviarii exemplaria mss. accuratius perquirantur ac

describantur, Paulus Lejay recte ac merito admonuit.

PRAEFATIO.
mihi vel postea innotuere seu etiam
cotidie innotescunt.
:

xv

Ex

quibus saltem aliquot breviter indicare iuvat

Cod. Gratianopoi. 218 (129), olim Carthusiae Maioris, saec. XII ('), de quo in Anecd. Mareds. III, part. I, p. x sq. Ante Enchiridion, seu
Excerpta de Psalterio, tabetur nostia expositio beati ilronimi prbi

super psalmos. In fine legitur: lxplictunt psalmi tractati a beato ieronimo psbro Hoc libro in difficilioribus tantum locis usus sum Cod. Carnutensis 215 (174), saec. XII (-). fol. Incipit annotatio quorumdam Psalmorum in libro qui vocatur minus Breviarium sancti Ieronimi. fol. 2 liber sancti ieronimi presbiteri in expositione
1
: :

psalmorum.
scriptus est.

Affinis videtur codici

Parisien.

12152 (C) qui supra de-

vocant

Cod. Parisien. Lat. 2235, olim Baluzii, saec. VIII uncialibus quas litteris scriptus. Quem vir cl. Paulus Lejay primus indicavit
?

simul ac descripsit

),

adsignatus effugisset.

cum me quidem utpote S. Gregorio perperam Eum, fateor, ut quam diligentissime examinarem,
indignissimus
patriae

mihi

proposueram

sed

me

status

a gallico

rursus suscipiendo itinere hucusque deterruit.

Cod. Monacensis Lat. 14561 (olim

S.

Emmerammi

561) saec. vm/ix,

alteram editionem Tractatuum curaturis haud parvi aestimandus.

Cod. Monacensis 18526 2 (Tegerns. 526^) chartaceus saec. XV. Nonnulla passim desiderantur
;

iractatus de Ps. 101 115

numero desunt.

Cod. Monacensis 9548, saec. XII, mutilum levisque auctoritatis

exemplar.

Cod. Florentinus
dext.

in Laurentiana, olim Biblioth. S. Crucis, Piut.

XV

Cod. VIII.

saec.

XI

exaratus

(*).

Cod. Patavinus Bibliothecae Antonianae

ScafT. VI, n.

5,

saec. XI,
lo-

ab Erico Klostermann primum mihi indicatus, a iuvene tollega D.

hanne de Hemptinne me roganteac postmodum a meipso perlustratus mense febr. 1901. Id differt a ceteris, quod triginta nec amplius tractatus comprehendit, scilicet de Ps.

1.5.

14

66

67

75-77

82. 84. 89. 93. 103. 107. 109. 119. 127. 128. 131. 133. 135. *37 ^39-M 2 J 4^ 149 In querceo libri operculo intus compactum
.

est

quod superest de
S.

rotulo emortuali Milonis cardinalis et episcopi

5 (
).

Praenestini O.

B. (t 1103)

Reliqua parte continentur

Pseudot.

1.

Catalogue geniral des Mss. des Bibliolheques publiques de France, Departements,

lbid.
t.

VII,

(Paris 1889), P- 782.

3.
,

XI,

p.

110 sq.
loc. cit., p. 69.

Revue critique %
Bandini,

4.
5.

A me

t. IV, p. 471. nuper edito in Lovaniensi utilissima ephemeride, Revue

d? Histoire Ecclesiastique,

april. 1903, pp. 241-6.

PRAEFATIO.
Hieronymi Exposhio
iu in
:

Marcum, eaque,
S.

uii alibi

quoque sdepius

vidi,

homilias distributa

Victorini episcopi

et

martyris Explanatio

Apocalvpsis ab Hieronymo emendata,

cum eiusdem Hieronymi ad

;

Anatolium de suscepto labore epistula

denique anonyma nec

flocci

enda Expositio
rj.

in

Cantica Canticorum.
Madritensis
(*).

Biblioth. Nation.

5, 36,
1

olim Toletanus, saec.

litteris

wisigothicis

scriptus

Fol.

incipiunt

homelias beati
speciali-

iohanni 03 aureum. Ve
ter designare
tur, et
>>

mundo ab

scandalis... Yidetur
2
,

quidem
1

v 373-376) foll. 37-1 94 legunquidem Hieronymi nomini addicti, Tractatus de Ps. 119. 127.

(Anecd. Mareds. III

p.

128. 131-133- 135-137

De codicibus quibus

altera in

psalmos

series suppeditata est.

VIII. Ouattuor codicibus usus sum, quos nuper descripsi,

cum de quattuordecim
praelibarem
V.
2
(
).

orationibus S. Hieronymi ineditis pauca

:

Sunt autem

Cod. Vatican. Latin. 317 chartaceus foll. 260, anno 1554 exaratus a Ferdinando Ruano c. Pacen. scriptore Bibliothecae
Yaticanae
(3).

In eo habetur

(fol. 2 V )

beati hieronimi expositio

:

supek psalmos, quae fol. 238 hac rubrica finem capit explicit TRACTATUS PSALMORUM SANCTI HIERONVMI PRAESEYTERI. Maximam partem ex Arnobii commentario desumpta est (Ps. 11-13. 16120I2 79 94 99 lf> 116-118 ] 130. 134. 138. 141). Tres Augustini enarrationes complectitur, in Ps. scilicet 2 et 4 Psalmi 8 85 144 150 3 glossulis nescio unde emendicatis exponuntur, 44 us vero laciniis

43 45' 6 5 126. 129.

63-73

75

ex
gati

epist.

Hieronymi
5-7

lxv ad
66
67
.

Principiam.

Insuper
81

adsunt

numero quinquaginta quattuor

.

tractatus in Anecdot. III 2 vul.

ps.

14
.

74

76-8

80

83

86

90.

93 95 97 98 3- *35~7 l 39' J 43'

1

100-1 11
T

114. 115. 119. 127. 128. 131-

45-9- Denique supersunt

novem

alii

Trac-

tatus, iique

non solum hucusque omnino

incogniti, sed in quibus

divitem

venam Hieronymianam nemo

peritus infitietur.

Quinim-

1.

2.
3.
t.

Gulielmus v. Hartel, Bibliotheca PP. Lalin. Hispaniensis (Vindobonae 1897), t. I, p. 263 sq. Revne Bcncd. 1902, t. XIX, p. 114 sqq. Codices Valicani La/ini, descrips. M. Vatasso et P. Franchi de' Cavalieri (Roniae 1902),
p.

I,

231 sq.

PRAEFATIO.
mo,
uti

xvii

iam dictum, ipse se S. Doctor aperte prodit, dum ad suum Hebraicarum Quaestionum librum auditores remittit. Pertinent vero ad psalmos 10 15 82 84 $j 88 89 92 96
.

0.

Cod. Vatican. Ottobon.

Lat.

478,

saeculo et ipse xvi

scriptus, qui

eadem

fere

comprehendit ac Vatican. 317, eosdem

fideliter

certe

novem

tractatus de Psalmis antea ineditos. Neutri antiqua-

riorum contigit vetustius exemplar

exprimere

quod

cassum quaesiisse me sane moleste tuli, in Hispania vero adhuc delitescere interdum suspicatus sum. De duobus profecto Vaticanum 317 in omnibus fere potioet
alibi

quidem Romae

in

rem
binis

inveni.

M.

Cod. S. Marci Venetiis

Latin.

Class.
(').

I.

xciv.

foll.

139,

columnis

saec.

xn
in

exaratus

Eosdem

continet

de

duobus Romanis codicibus habentur, utroque ferme praestantior, quod ab antiquo exemplari simplicius pendere videatur.
Psalmis tractatus, qui
L. Cod. Laurent. Medic. Florentin. Plut. XVIII. xx. saeculo

plerumque columnis scriptus manu haud ita eleganti ( 2 ). In eo quoque maxima pars ex Arnobii Commentario et notis Hieronymi Tractatibus accepta est, nonnulla ex Augustini. Ouibus addi oportet sex e novem ineditis Hieronymianis, quos Romani libri Venetianusque iam exhibuerant (in ps. 82 84 87 88 89 92). Quod vero tres reliqui minime comparent, incommodum longe compensatur inventis in eo quinque aliis orationibus de ps. 83 90 91 93 95, quas in nullo alio antea codice reppereram, neque postmodum repperi. Dolendum saneea, quae a psalmo 119 usque in finem primitus legebantur, deperdita et ex S. Crucis Plut. xv dext. cod. vin (cf. supra p. xv) recentiori aevo suppleta fuisse. Verum conversis iam eruditorum animis in has Hieronymianae eloquentiae reliquias, in spem adducor fore, ut alia cum vetustiora atque emendatiora, tum etiam pleniora deineeps in lucem extrahantur exemplaria.
xi binis
.

r.

Valentinelli,

t.

I,

Cod. 45 (D).

2.

Bamlini,

t.

I, p.

472.
III.
3.

Auecdota Maredsolana

PRAEFATIO.
De duobus qui
heic

denuo eduntur

in

Esaiam

tractatus.

IX. Alteram seriem Homiliarum de Psalmis excipiunt Trac-

duo in Esaiam. Quorum primus iam pridem ab italicis Hieronymi editoribus ex uno codice Capituli Veronensis xv. 13. i') antiquissimae, ut aiunt. atque optimae cum viii saec. primis notae ms. libro pervulgatus est. Et quidem non putaverunt in eo laborandum viri ceteroquin eruditissimi, ut adductis argumentis falso huiusmodi /// Esaiam adbreviationem probarent magno Hieronymo tribtii. Verum neque iis notum adhuc erat S. Patris ex tempore dicendi genus;nec parva est suspicio,oscitanter ab illis codicem lustratum esse, cum solummodo qtiantum oporteat ad faciendum de auctore periculum edidisse se profiteantur, cetera nec operae pretium esse persequi ( 2 ) , neque tamen quicquam amplius in libro ms. habeatur. Nos vero hoc sentimus, idemque peritissimis quibusque viris visum iri confidimus, tam similem esse hanc Adbreviationem reliquis Hieronymi tractatibus, quam ovo ovum. Praefatum codicem Veronae cum frustra quaesiissem, ab humanissimo Bibliothecae praefecto Antonio Spagnolo didici, transmissum Romam fuisse reconcinnandum ubi me petente ab egregio amico Iohanne Mercati mense martio 1901 folia 38-42* diligenter conlata sunt. Alterum librum ms. egomet ipse excussi, cod. Bruxell. II, 1636,
ta t tis
;

saec. x, pag.

312-319 (3). Tractatus alter in Esaiam, isque permagni aestimandus, publici nuperrime iuris factus est opera venerabilis viri D. Ambrosii
Amelli.prioris et carthophylacis sacriCasinensisArchicoenobii
4
(
).

Quem quidem editor brevem

quem adhuc
1.

esse subitumque tractatum iudicabat,

iuvenis et Coustantinopoli degens an. 381 de Visione

A. Reifferscheid, Bibliotheca
Cf.

2.

3. J.

Patrum Italica, Vindobonae 1870, 1. Migne, P. L. t. 24, col. 15-17 et 973-8. Van den Gheyn, Calalogue des Mss. de la Bibliothique Royale,

I, p.

71.

t.

II (Bruxelles,

1902),

554.
.S".

tutm

Hieronymi Stridomnsis presbyteri Tractatus conlra Origenem de visione Esaiae quem codd. mss. Casinensibus Ambrosius M. Amelti... in lucem edidit et illnstravit. ripografia di Monteca

primumcA

PRAEFATIO.
Esaiae Hieronymus dictaverat, ut
Mercati
2
(
),

xix

et

experimentum faceret
(').

inge-

nioli sui, et amicis iiibentibtis oboediret

Io.

Refragatus est meus

anni 38
1

evj citq ue subitum illum tractatum

ab

Damasum de Seraphim et calculo minime distinguendum esse immo vero, num tractatus anonymus e
Epistola xviii ad
;

Casinensibus

libris

mss. erutus genuinus

D. Hieronymi fetus

habendus esset, subdubitare se nequaquam dissimulavit. Tum ego duplici edito commentariolo (3) ostendi, Amellianum avexBoTov
et

ab Hieronymo auctore indubitanter manasse,

et

iis

orationi-

bus adnumerandum esse, quas S. Doctor anno circiter 402, cum adversus Origenistas acrius decertaret, subitas habuit. Mihi

quod utramque sententiam cuncti demum assensu accepere quae quidem facilius iam vera probabitur, postquam tractatum ipsum novo apparatu critico instructum hisce Anecdotis inserere cl. Ambrosii Amelli beneficio concessum est.
gratulor,
;

De Hieronymo graeco eiusque

X. Quae subnexa sunt graeca
Taurinensi graec. B.
gratia
vii.

in

Psalmos fragmentis.

in

Psalmos fragmenta ex codice

suadente
in

30,

saec. ut videtur x/xi,

primis praestantissimo viro Prof. Alberto Ehrhard, gustus dandi

exhibui.

Nam
4
( )

et

alia

multa passim
;

in

graecis Catenis

Hieronymo

tribui

mihi compertum est

nec tamen ipsa paucis-

Hieronymiana esse contenderim,licetinlibroms. IEPQNYMOY QPE2BYTEP0Y 'IEPOSOAYMQN

sima, quae nunc profero,omnia vere

constanter inscribantur, nonnullaque

cionibus

cum

latinis

S. Patris con-

maximam habeant

similitudinem.
iis

Sed

mihi,

fateor,

nondum

caligo discussa est de

quae ad

Hieronymum

grae-

Hieron. Comment. in Is. 6, i. Migne 24, 93 C. Revue Biblique, mense iul. 1901, p. 385-392. A. Amelli ( Kevue 3. Le Nouveau Traite de S. /erdme sur la Vision d? Isdie edite par Dom Pour 1'authenticile du Traite sur la Vision d''Histoire EcdSsiastique, oct. 1901, p. 810 sqq.).
r.

S.

2.

'

cPIsaie (ibid.T iAn. 1902^ p7*3

4.

sHaT)7 ^-

3$

'

sqq.

Codicem Coislin.
vir

Cf.

I.

B. Pitra,

Migne Patr. Gr. t. 40, col. 845 Analecfd sacra, 1. [II, p. 518 et 631. 80, saec. XI, iam olim a Montfauconio nostro notatum, rogatu meo

denuo evolvit

graecarum litterarum peritissimus Henricus Omont.

xx

PRAEFATIO.
*

cum

pertinent,

atque

cum

laudato

Professore

Ehrhard

(*)

sentio plurima adhuc indagatione opus esse, etiam post curas a

Axthuro C. Mc.Giffert (3) quaestioni inlustr.indae impensas. Hoc unum, quod ad propositum pertinet,
Petro Batiflbl
(

et

dicere

nequaquam mihi hactenus constare de altero Hieronymo, qui anno circ. 740 vixerit, Hierosolymitanus et ipse presbvter fuerit, eaque, mirum dictu, graece effuderit, quae prioris Hieronvmi verissimam identidem exprimant imaginem.
sufficiat,

De Arnobii

in

Evangelium Expositiunculis, quae nunc primum integrae

exhibentur.

modicam voluminis amplitudinem commode episcopi Hieronymo aetate subparis fieri possit, Arnobii Expositiunculas in Evangelium appendicis loco nunc primum integras ( 4 ) repraesentare libet, ex codice Universitatis Gandavensis 132, olim S. Petri Blandiniensis, saeculo xn binis exarato columnis, mihique perhumane ab egregio bibliothecae moderatore Ferdinando van der Haeghen commodato. Hoc modo
XI.
per
fortasse

Cum

magis
in

in

aperto erunt opera ipsaque Arnobii persona,

;

quae adhuc
deinceps,

nocte densissima latere videbantur

nec quisquam

ultro

manus dante

collega

meo amantissimo Heda

Grundl (5) has Explanatiunculas ante Constantinum Magnum imperatorem scriptas esse defendet. Insuper multis opusculi sententiis medica manus accessit exempli gratia, cap. 25 in Matth. pseudopropheta ille nescio quis proprio nomine amaxobius appellatur, quod adukeratum in antea editis amapobius legebatur. Verum ad scriptiunculam lectorem remitto, quam in
:

Benedictina

Ephemeride mense

ian.

1903 (xx, 64-76) de hoc

argumento nuper proposui.

1.

Die

altchrisiliche

LUteratur und ihre Erforschung von 1S84-1900. Pars

t.

I,

p.

214

sq. Cf.

P- 3562.
3.

Revue

des Questions Historiques,

XXX IX

(1886), p. 248-255.

Dialogue between a Chrislian and ajewt Marburg, 1889. 4. Desiderahatur initio capituloriun index, neque adhuc enotuerant decem ultimae adnotationes in Lucae Lvangelium. 5. Litteris nrbaniUte plenis ad me datis die 22 ian. huiusce anni 1903.

PRAEFATIO.
Anecdolorum labor ad tempus
in

xxi

termittendus.

XII. Perductis iam ad finem quae ex Hieronymi deperditis seu misere corruptis opusculis invenire primaevaeque integritati
restituere contigit, ab

dendum

puto,

horum Anecdotorum labore nunc supersedonec aliquis mihi tandem adiungatur honestissisocius.

morum
tiis

studiorum consors ac
gratusque,
in

Interim collectis

divi-

felix

lector,

perfruere.

Ego

vero
ut

in

posterum
ab

omnem operam
tot

Arelatensi

meo consumam,
veluti

qui princeps

tantisque opibus
in

reperiundis materiam

subministravit,

oblivione
vel

qua diu iacuerat vindicatus ac postremus prodeat.

ex sene iuvenis

GERMANUS MOKIN.

POST SCRIPTUM. Fastigio operi iam quasi imposito hisque plagulis correctis tria adhuc opuscula, quae Hieronymo in codd. mss. tribuuntur, volumini inserere visum est. Ex quibus unum quidem genuinum S. Doctoris fetum existimo, scilicet De monogrammate, in Apoc. 13, 18; alterum vero De fide perbreve est ac nondum exploratae auctoritatis,dignum tamen cui animum intendant eruditi. Restat tcrtium.Zk induratione cordis P/taraonis, de quo frequens sermo apud tlieologos saeculo nono cum de duplici praedestinatione disceptarent ceterum inter apocrypha
;

certo

computandum est, nec nisi primum exhibetur. Quae omnia

mutiluin ex codice uno Metensi

in

heic

extrema parte

inter

Addenda
G.

congesta reperies.

M.

I.

TRACTATVS
1N

PSALMOS QVATTVORDECIM
NOVISSIME REPERTI.

V= Cod. 317 = Cod. Ottobon. 478 M = Cod. Venet. Marci L = CoJ. Laurent. Medic.
Vatic. Lat.
Yatic.
Lat.
S.

an. 1554.

saec. XVI.
1.

Lat. class.

xciw saec xn.

XVIII. xx.
saec. XI.

Florent.

Plut.

SANCTI HIERONYMI

TRACTATUUM

IN

PSALMOS
X.
iuvuciov,

SERIES ALTERA
DE PSALMO
5

Quid

significet infinem,

pro quo

Symmachus
:

Aquila
est.

et

sexta

editio t<5 vuotcouo transtulerunt, supra plenius

disputatum
et
finis

Nunc ad

decimi psalmi ordinem revertamur

qui

numerus

est et princi-

10

15

quo omnis supputatio revolvitur, cui et decalogus, hoc est, lex prima debetur. Iustus quoque propter pecuniam Domini in evangelio duplicatam huius numeri gubernandas accepit civitates. Et ut aliquid curiosius inferam, ab hoc Iesu, id est, Salvatoris incipit nomen, et illud inerTabile quattuor litterarum apud Hebraeos exinde habet exordium, quod scribitur per ioth he vau he in quem per decadas suas centesimus numerus evolvitur, et rursus millesimus per decem crescit hecatontadas, et usquequo humana ratio procedere potest, semper hic numerus et finis est et initium, iuxta illum sensum Ego sum A et 12, initium et finis
pium,
in
;

'

'.

animae meae : Transmigra in montes sicut passer ? Oui crudas carnes agni comedunt et occidentem litteram
confido,
dicitis

In Domino

quomodo

DE PSALMO X] exaM; in qua O V.

aliud aliquid

Ex codd.

MOV.
.

pro qnd\

M
;

per
.

quoOV
lin.

'.

8 iu qud\

corr.

9 sq. propter .. duplicatam]

OV

qui.

duplicavit

M
O V.

io a/iquid]

M.
vau

12 ineffabile] ex hoc inefabile, hoc add. sup.

he] vacat spatium in

M.

exinde] om.
1

M.
vilur]

3 ioth he
;

M.
;

centesimus] centessittius

4 evol-

OV

revolvitur

M.

rursus]

OV

rursum M.

hecatontadas] scripsi
15

aecaton-

tadas

haec a tontadas
l

et

hecontadas V,

in

marg.
ratio post

humana

ratio procedere potest]

humana procedere M una procederet OV.

Mareds. III 1 23, 15

manu, posterior manus add.

16 iuxta] corr. ex.
2

humana,

potest

post procedere
(cf.

iusta V.

17 in montes] scripsi

Anecd.

et III

88, 9 sq.)

in monte

OV

in

montem M.

18 comedunt] com-

medunt M.

6.

supra plenius disputatum

est\

Ex

tade. Sicut

hoc loco videtur Hieronynius decimum hunc psalmum post expositum psal-

enim decas decima unione completur, sic hecatontas ex decem decadibus struitur. Quartus numerus,
qui millenario continetur, de constat hecatontadibus
'.

mum IXuno tenoreedisseruisse. Quod

etiam innuit infra 7,4 cum dicit 'Pauperem illum, de quo supra dicitur
:

decem

15. et finis]

Apoc.

21,

6.

Tibi derelictus est pauper

10. civitates]

'.

18. Cf.
in

Qui crudas

car?ies

agni comedunf]
vigilia

Luc.

19, 17.

14. hecatontadas]
5,

Hieron.

Amos

supra Tractat. de Exodo in Paschae, p. 407, I. 23 sqq.

'

tertia in tertio, id est, in

III,
3.

hecaton1

Anecdota Maredsoiana

2
sequuntur,

S.

HIER0NYMI PRESRVTERI
intellegi volunt,

psalmum hunc super persona David

:

Iudae habitare compulsus est. aiunt ab eo dici Licet me Saul et omnis eius exercitus habitare in patria non sinant, et errabundus et vagus more avium et bestiarum huc illucque
fugit a facie Saulis, et in desertis

quando Et hoc

quo confidens vestras insidias non timebo. Et revera, si tantum principium legatur, non videtur eorum frivola expositio. Quod autem sequitur Quoniam quae
volitem vel discurram, tamen habeo praesulem
in

Deum,

perfecisti

destruxerunt

'

et reliqua

usque ad finem

cum hac

expositione

non congruunt.
catur, a

Spiritalis ergo, qui

omnia

iudicat, et ipse a

Domino

nostro et Salvatore dicit

nemine iudihunc psalmum esse cantatum

10

secundum duplicem intellegentiam, qua

ad angelos qui ministrabant ei fuerit locutus, vel ad contrarias fortitudines, quae eum irridere ac Quid me cohortatis terrere cupiebant. Si ad angelos, iste sensus est reverti ad caelestia, et terrena et humilia relinquentem habitare in monvel
:

tibus

meis

propter insidias diaboli et

omnem

eius exercitum,

quem
cae-

15

adversus
deitatis

me

intuemini concitatum
et

Quid

vultis ut

adsumam pennas
in

meae,

humanam deseram

conversationem, et securus

degam, cum ad hoc venerim, ut in Domino, hoc est, in mea habens divinitate fiduciam, superem adversarios exultantes? Si vero ad contrarias fortitudines ei sermo est, ita intellegendum Frustra me vestris vocibus et facto contra me cuneo putatis esse terrendum, cum ad hoc venerim ut dimicem, et superem dimicando sicut titulo quoque, iuxta Aquilam et Symmachum, psalmi ipsius demonstratur. Porroalius (quia nihil psalmus iste praecipuum habet, quod non possit etiam subcuiuslibet iusti persona intellegi) sanctam quidem eorum qui ad Christum psalmum referunt suscipiet voluntatem, sed asseret et ex prophetae, hoc est, iusti persona omnem intellegi posse contextum. /;/ Domino confido, quomodo dicitis animae meae : Transmigra in montes sicutpasser? Callidus adversarius, et Dominum Salvatorem in eremo
lestibus
:

20

25

super persona]

super personam

OV.
5 habeo\

intellegi~\

M
;

inlelligi

OV
7

constanter.

3 eius\

om. M.
et

4 aviutn] aiunt V.

habet

OV.

quae\

quem

OV
om.

hic

infra 5, 8

M,

et

poster.

cum Rom. Psalt. manu super cantalum

cf.

9 qui omnia\ add. aj/irma/.

I\ L. 72,

M
;

quoniam OV.

10 dkit\

qua\ corr. ex quo M.

13 cohortatis\ scripsi,

adnot. Maii ap.

Migne

818

coartatis

OV

cohortamini M.
in

15 meis\ me, postea expunct.

assumam
omisso
et.

M. ad summam OV. 20 ei\ eius M.

16 concitatum\

om. OV.
17 et

adsumam\ mutat.

pennas\ pennam V.
2
1

cuneo\

M V, corr. in
O
in

humanam\ Humanam M, marg. ex cum eo O. 25 sanctam\

27

secundum

in

textu

non solum V,
I,

marg.
in monte

contextum\ contexum O.
29 erevio\ heremo M.

28 in montes\ scripsi, ut supra

17

in

montem

OV.

9.

iudicatur\

Cor.

2,

15.

12. et\ Matth. 4,

a) tt^ ///)

'

TRACTATUS DE PSALMO

X.

temptavit, et sanctos quosque vult de terra exire Iudae, et habitare in

virtutum deserto, ut

ibi

eos facilius elidat. Sed et ipsum

consilium sub-

non enim hortatur ut pennas accipiat columbae, volucris simplicis ac domesticae, et quae felle carere dicatur, quaeque pro Domino ofifertur in templo, sed pennas passeris, avis garrulae et vagae, et post educationem fetuum fidem coniugii nescientis; licet Aquila
:

dolum est mansuetae

et

Symmachus

generaliter

'

avem

'

pro passere transtulerint. Montes

'

10

autem possumus intellegere illos, de quibus in alio loco dicitur Appropinquate montibus aeternis et in psalmo graduum secundo Levavi oculos meos ad montes undc veniat auxilium mihi' et ad quos, postquam abominatio desolationis in loco sancto steterit, migrare debemus. Quoniam ecce peccatores tetenderunt arcum, paraverunt sagitias suas in pJtaretra, ut sagittent in obscuro rectos corde. Pro quo in hebraeo scriptum est Ouia.ecce impii tetenderunt arcum, posuerunt sagittam super nervum,
'
' : '

15

ut

percutiant

in

obscuro rectos corde

'.

Propterea, inquit,

me

vultis

migrare ad montes, quoniam peccatores sive impii ardentes paraverunt

quae scuto fidei repellendae sunt. Et in pharetris suis habent iacula ad percutiendos iustos, non in die, non in nocte sublustri, cum
sagittas,

tenebrae lunae solacio temperantur,sed quando nox plena est,et tangibiles

20 tenebrae, id est,

ob hoc ipsum me vestra non audire consilia, quia ad pugnandum adversarii praeparati sunt, et non tam me,quem superarenon possunt,quam iustos meos cupiunt vulnerare; propter quorum salutem cum de caelo venerim, non debeo eos orphanos

^v.a^Tov

crxoTo;.

Scitote

te;nptavit\

tentavit

O V.

quosque\

quoque

OV.

5 sed\ scripsi
7

sel

M
in

sedet
;

OV, OV.

ubi vocula et certo redundat.

6fetuum\ joetuum M.

avem\ V,

marg

corr. ex

autem M.

pro passere]

MO

pro passer V.

iranstulerint\

transtulerunt

8 Appropinquate\ V, corr. ex appropinquante

MO.
M.

II
lin.

abominatio\ abhom. M.

13 pharetra\
sagittas

M
O

;Jar.

OV.
t

14 tetenderutit\
corr. ex
d, et sic

OV,

te

suppl. sup.

M.

sagittam\

OV.
M,
in

15 inquit\

saepissime
et\

17 pharetris\

M
in

;/ar.
in

18 sub/ustn\
tangibilis

cum\ sub lustricum OV.

textu.

19

M
;

om. OV.
;

tangibiles\ V,

OV. marg

quo saepe 21 non tam\ M et A confunduntur N et H, NQ<I>HTON cod. V vacat spatium in O. quam\ 22 que?n\ MV ; cor. in marg. ex quae O. particulam negantem om. OV. cutiunt\ MO capiuntV. item in marg. corr. ex quiO. 23 orphanos\ orfanos M.
20
d>T|Xao"n/c6v]

scripsi

NACM>NTON

cod.

M,

\
2.

facilius elidaf\ Hieron.

Commeneum
faci-

tariol.

huius

ps.

23,

15

'

Vult iustum
ibi

ad desertum migrare, ut
lius elidat.
9. aeternis]

10.

Mich. miht]Vs. 120,

2,
1.

9 iuxta

LXX.

Hieron. Quia ecce impii tetenderunt arcum, posuerunt sagittam suam super nervum, ut sagittent in abscondito rectos corde posuerunt sagittam Cf. pag. seq. 1. 1 suam super nervum
15. corde] Psalt. hebr.
(

'.

'

'.

11. debemus~\lsla.\.i\\.

24,16.

00

4
relinquere.
et

S.

HIERONYMI PRRSBVTRRI
ut dicitis,
filios

Ecce enim,

posuerunt sagittam suam super nervum.

volunt pueros meos

pubertatis adulescentulos

capere inlecebris voluptatum.. Virtus enim diaboli

meos dulcibus omnis in lumbo est

in
in
:
'

quam ob causam
marcescere, id
est,

etiam,
siccari

cum Iacob mecum

feci yXacpypov

congrederetur

lucta,
5

ipsius.

Quia ergo
\

tenebris

volunt percutere rectos corde, loquatur iustus meus et dicat

pedibus meis verbum tuum Domine,

et

lux semitis meis

Lucerna Ego autem

stans in acie et in procinctu positus initum non omitto certamen,

maxime
10

cum

dicatis eos tetendisse

in

arcum, sagittas

in

pharetra praeparasse, velle

sanctos meos

tenebris vulnerare, et

tamen necdum potuisse percutere.

Tetenderunt enim arcum, paraverunt sagittas in pharetra, ut ^agittent in obscuro rectos corde. Cum ergo ita sint praeparati, ego me opponam medium, ego illorum excipiam sagittas, ut meo servi mei dolore non doleant, meis sanentur plagis, me patiente non patiantur, et dicant Domine ut scuto bonae voluntatis tuae coronasti nos Sed et aliter intellegi potest:quod haereticae vel contrariae fortitudines per haereticorum dogmata intenderunt blasphemias suas, et iustos meos varia cupiunt fraude decipere. Sunt enim sagittarii, qui per occasionem tenebrarum suarum, quae illi recondita intellegunt sacramenta, recta iustorum volunt corda percutere. Propterea mihi et sanctis meis ad sublimia scripturarum testi' :

'.

15

20

monia transmigrandum
in

est, ut et in

evangelio scribitur: Si te percusserit

'

dexteram, praebe
inlecebris]

ei

et

alteram
M.

'.

Non

ait,

praebe

ei

sinistram, sed

in celebris
5 id est)

O
;

illccebris

voluptatum\ V, corr. ex voluptatem

et

voluptatum O.
cod.
;

OV
;

et

M.

siccari] sicari
est

OV.
vacuum
ad
1,

yXaoupdv]
:

scripsi

TAQTTPOK
9 teten-

M NAQTYPON
MY,

Vatic
8

in

spatium relictum

yir

cl.

Ericus Klostermann

coniecit to VEupoV.
disse]

et iri]

M OV om.
; ;

in.
lect.

initum] corr. ex inito

var.
15.

M.

OV. meo] in eo OV. nondum OV. 13 mediuvi] MV, corr. ex medio O. foriitudinis OV cf. infra 13, 22. dolore] M om. OV. 16 jortitudines] e ex i corr. M ut M, O in textu. intenderint M. 18 qui] V, O in marg 17 intenderunt] OV ei sinistram] M; eis 22 dexteram] maxiliam add. M, quae vox postea expuncta est. sinistram OV.
corr. ex tetendisset
cf.

supra

pharetra]

10 necdum]
;

M M

far.

3.

in

lumbo

est\
'

Iob 40,

ron. ep. 22, 11

nis in
'

Omnis

Hieigitur adversus
11. Cf.
:

viros diaboli virtus in lumbis est

om-

umbilico contra feminas fortitudo Com. in Ezech. 16, 4 'loquitur de diabolo Virius eius in lumbis eius. adversus viros virtutemhabet in lumbis, adversus feminas in umbilico Item in
;
.

7 meis] Ps. 118, 105. Item ad hunc versum Hieronymus in Commentariol. Quapropter iustus aiebat Lucerna pedibus meis verbum iuum Domine''.
' :

15. nos] Ps. 5, 13.

1

G.fortitudines]

De usu huius vocabuli

'

'.

Is.

5.

15, 4 sq. ipsius\ Gen. 32, 32.

apud Hieronymum ad significandos daemones, cf. H. Goelzer Latinite de S. Jerome p. 231.

'

22.

alteram] Matth.

5, 39.

TRACTATUS DE PSALMO
alteram. hoc
habet. Si
te,

X.

5
se iustus

est

alteram dexteram, quia nihil

in

sinfstrum

uno scripturarum testimonio conturbaverit, tu eum de altero supera, et imple illud quod in alio psalmo scriptum est Abysut utrumque sus abyssum invocat in voce cataractarum tuarum testamentum sibi invicem praesidio sit, atque taliter haereticorum decipula oppositione alterius dexterae et transmigratione in montes et abyssi ad abyssum invocatione frangatur. Qnoniam quae perfecisti destruxerunt. Et hoc qui supra adhuc vel ad
inquit, in
'
' :

iustum quemlibet vel ad

10

Dominum

loquuntur

Propterea

tibi

ad caelestia

quoniam et tam fortiter ad dimicandum parati sunt adversarii, et quaecumque tu extrues, illi demoliuntur. Praecepta enim tua et scriptam legem in corde credentium cotidie subruunt, ct suadendo
revertendum
est,

diversa subvertunt. Iustus autem quid fecit ?

Quod
Illis

varie intellegitur.

Sive super persona quidem

15

iusti,

hoc
fecit

modo

leges

Dei destruere

nitentibus, iustus
insidias
;

nihil
illis

dignum
facit,

ruinae, et frustra

vel certe

adversantibus, et

eorum patitur destruere Dei mandata conan-

tibus, iustus

hoc solum

ut eius deprecetur auxilium, qui habitat in

20

templo sancto suo, cuius in caelo thronus est, cuiusque oculi respiciunt pauperem,ut eum de insidiis eruat praeparatis.Super persona vero Dei hoc modo Licet adversarii ad praeliandum praeparati sint, et insidientur in abscondito quasi leo in cubili suo, ut in occultis interficiant innocentem et destruant templum Dei, tamen Dominus habitat in templo sancto suo,
:

numquam ei vel templum vel solium deest, alii. Unde in consequentibus scribitur
et
:

quia

aliis

ruentibus surgunt

25

Dominus
est,

in templo sancto suo,

Dominus

in

caelo sedes

eius.

Sedem,

id

thronum Dei iuxta consuetudinem scripturarum pro regno

M,
et sic

intelle-

2 inquit] inquid

fere

constanter.
S.

3 imple\
c.

impelle

OV.

5 taliter]

legendum puto
auctores
'

talia codd.

Confer

Bened. Reg.

65

'

qui talius inordinationis se fecerunt

'

ubi ipsum adiectivum ad

ut supra
2, 7.
;

normam pronominis

alius

'

inflectitur.

8 quae]
;

quem OV,

9 loquuntur\

MV

locuntur O.

11 tu extrues]

M M OV
;

om. tu. 13 diversa] MV diversas O, cf. supra 4, 22. 14 super persona] OV s. personam M, cf. contrarium supra 2, 1. 15 nitentibus] OV, M corr. ex denitentibus. eorum patitur] OV (pati*tur O) palitur eorum M. mandata dei 16 Dei matidata] OV
;

VI.

i7facit]M;fecitOV.

19 ut etim de]

ut de

OV

(ut

suppl.

sup.

lin.

O).
;

20 sint]
absc.

sunt

OV.

insidienlur]

MV,

corr.

ex insidienter O.

in absc.]

an

OV.

21 ut]

om. M.

22 sanclo]

om. OV.

26 regno]

OV

om. M.

1. si?iistrum habet\ Cf. Hieron. supra III 2 117, 14 et 264, 24. 4. tuarum~\ Ps. 41, 8. Haud aliter supra III 2 55, 1 et 413, S. Doctor

5.

dedpula]
92.

Vox ab Hieronymo

mi-

nime
op.
26.

aliena, uti videre licet ap. Goelzer.

cit. p.

pro regno intei/egamus]C(. supra

s qq-

UI

74, 23.

6
gamus,
iustitia

HlERONYMl PRESBYTERI
ei

ut ibi

'

Dabit

Deus thronum David

'.

patris sui'.
'
:

Et

alibi

'

Cum

Ouando rex iustus sederit super thronum Dominus in templo sancto suo, Dominus in caelo sedes eius. Antequam corporeum templum a Salomone construeretur, scit propheta templum Domini spiritale et in caelo thronum eius. Ubi quaeritur. quomodo alibi dicatur Caelum mihi thronus est Ouando
praeparatur thronus principatus
'.

Et

'

'.

in

caelo thronus est Domini, thronus eius circumdatur caelo, et in parte

quando caelum est thronus Domini, totum caelum in thronum Domini vertitur. Ex quo secundum avaywyv Dominus habitans in templo sancto suo, id est, in anima credentis, aut in parte eius habitat aut in toto. Quando adhuc inperfecti sumus, et est in nobis et boni aliquid et mali, in parte tantnm animae nostrae habitat Deus, hoc est in caelo. Ouando vero consummati et perfecti sumus, toti in habitaculum Dei vertimur, et efficimur caelum thronus eius. Templum autem
caeli
;

thronus est Domini

io

proprie Dei. aut

in

Patre et

Dominus noster et Salvator intellegitur, qui ait Ego aut is homo qui a Salvatore adsumptus est, Pater in me
'
'

15

aut generaliter ecclesia, aut specialiter unusquisque sanctorum.

Oculi eius in pauperem respiciunt, palpebrae eius viterrogant filios homi-

num. Adversus eos qui iram Dei et furorem simpliciter accipiunt, palpebras Domini et oculos proponamus. Si enim illa avScw-o-aSd); intellegunt, et haec similiter accipere cogentur. Quod si absurdum est in Domino omnipotente oculos
et

20

palpebras ponere, spiritalem aliquam interpretationem

pro

ira

quoque

non

et illa et

aeque cogentur inquirere. Valde quippe ineptum, haec vel spiritaliter vel carnaliter similiterintellegi.Unde hoc
et furore

2 thronus} corr. ex thronos

M.
in

5 spiritale\ spirituale

OV constanter.
est

6 sq.
est

Quando
Domini.
suppl. in

in caelo

etc]

Tota periodus

OV

corrupta est

ob homoeoteleuton thronus

8 quando caelum est thronus Domini\

OV
cod.

juando vtro caelum thronus

Domini

marg.
habitat

9 4vayci>")pM

ONAQTHN

intervallum

vacuum
0,

in

O.

10 habitans]

OV

'.

11 inperfecti]

OV

in profectu, u corr. ex
et sic

M.

13 consummati] consu16 adsumptus~\ asumptus

mati codd.
a::u7)iptus

15 troprie] propriae

M.
eniml

19 Adversus]

OV OV
;

saepissime.

OV

adoersum M.

20 proponamus\
;

proponimus
cod.

OV.

om. OV.
:

>umoicaOb><;] scripsi

QNOPQITOIIAOQC

M:
si\

QV PQriOQC
lioeas

cod.

vacat vocis intervallum in O.

21 cogtnlur]

om. OV.

suppl. postea sup

lin.

V.
;

22 ponere] om.

marte suo

restituit

O verbum

spiritaliter et carnaliter

M.

M, quapropter corrector sermonis seriem inter 2\vels.velc.\OV-, marg poneroX. Unde\ scripsi an de M an OV. nota un perperam lecta.
suppl. in
:

1. sui) Luc. 1, 32. 2.principatus'\ Pr^ov. 16.12 luxta

Aliuni locum adfert H.

Goelzer, Lati-

LXX
'

nite
6.

de

S.

Jerome, p 272.
66,
1.

^.t/ironum] Prov. 2C, Sitemsec. LXX. 4. corporeum templuni\ Cf. supra^^i, relinque patrem corporeum et 36
'

esf\ Is.

me\ Io. 14, 10. ig. simp/idteraccipiunt]An'\mumTe(er

16. in

169.6

'si

in

navi

nostra corporali

'.

ad Commentariol.

7,

22et5i.

T2.

TRACTATUS DE PSALMO
in

X.

loco isto sentiendum

est,

quod

iustus adversariorum

impetum non

habens auxiliatorem Deum, qui universa contempletur et videat, et non sinat pauperem suum eorum fraudibus decipi et iaculis vulnerari. Pauperem illum, de quo supra dicitur 'Tibi derelictus est pauper Simulque observandum, quod oculos suos Deus apertum iudicium inferendo humili aperit auxilio, licet sit unus et pauper, eumque suosemper tueatur aspectu. Ubi vero iudex est, et qui iudicantur filii hominum sunt (appellari enim Dei filii non merentur), ibi non oculis suis respicit, sed
formidet,
:

'.

palpebris requirit, conivens

10

quodammodo

et dissimulans, et nolens scire

'

quod

enim iniquitati, ait, adtendas Domine, quis sustinebit? Palpebras ab eo quod moveantur et palpitent appellari Varro tradit, hoc
novit.
'

Si

est dvou.aTWTOLwc.

Dominus
odit
15

interrogat iustum et

impium

qui autem diligit iniquitatem,

'
:

animam suam. Pro quo

sensus

melius scriptum est in hebraeo

et

Dominus
'.

iustum probat, impium vero

diligentem iniquitatem odit anima eius

:

Ut

sit

cum

superioribus copulatus

Frustra adversarii praeparan;

tur, ut sagittent in

obscuro rectos corde,

celare potest, et

et cetera

quia

Dominus

iustus

iudex
20

est, et nihil

eum

utrumque

facit, ut et

iustos suos

temptando probet, et eos qui impii sunt oderit. Impium et diligentem iniquitatem odit anima eius hoc est,odit eos toto corde et tota anima sua. Animam autem iuxta oculos et palpebras intellegamus, secundum illud Neomenias et dies festos et sabbata vestra odit anima mea \ Porro iuxta Septuaginta qui dicunt, Dominus interrogat iustum et impium, quod ipse iustorum impiorumque est iudex, alius Ionge sensus est
: :
'
:

sentiendum

est\

OV
;

sciendum M, om. esL

eorum fraudibus\
5

in

marg.
;

O notatur
'

als

eorum fraudibus'
lin.

fraudes V,
'

in textu,

om. eorum.

6 auxiiio\ sup.

mutat. in attxiliando M.
8 appellari
;

legendum,
in textu.

scilicet

ut eum.

e.

aptumque M. licet sit... eumque\ O in marg Puto sic appellare e. D. filium D.filii\ MV, O in marg
apertu?n\
;

OV

respicit\ scripsi

respiciet

OV.
enim
ait,

10 Si enim iniquitati...

MOV. sustinebit ?\ O
!

9 conivens\
in

ita certe

cod.

M;

connivens
talibus

marg

'

Sic

puto

legendum De

Amen

dico vobis vescio vos'

adtendas\
;

attendas

OV.

11 appetlari\

apellari

M.

12 o'vojJiaTa7CdUo<;] conieci

QflOTOC
;

codd.

MV

vacat spatium in O. Conf.

16

infra 12, 16 ubi ex

scripsi
;

verbo

ffXTjXoypaffliav

non remanserunt

nisi litterae OTTjcpicov.

Ut

sit\

Ad sit MV,

postea mutat. in assii

iustus\
'

adsit

(cf. lect.

var.

ad

6, 24.)

17 corde\
1

M
'

om. OV.

meus OV.
109, 9
'

18 celare\
te

latere

nihil celare te potest

et

\\V

'

nihil

celat'.

21

OV, cf. supra III 95, 20 Animam\ OV anima M.

;

iuxta\

istam V,

in textu

alias

iustam'

iri

marg.

tat. initio

^.pauptr\ Ps. hebr. 10, huius psalmi 1,

10. sustinebnt ?} Ps,

14. Cf.
6.
3.

adno-

apud
22.

F. Lactantium,

De

opif. Dei,c. 10.

15. eius] Ita Psalt. hebr.

Hieronymi.

129,

mea\

Is.

1,

13 sq.

11.

Varro

tradit\

Idem ex Varrone

8
et

HIERONYMl PRESBYTERI
sunt, in

quod impii iudicandi

eo quod diligant iniquitatem, oderint

syllogismi extrema pars nectitur, quae

animam suam. Et quodammodo

vocatur conclusio. Licet enim neget se quis odisse

/

ex eo quod diligit iniquitatem, eam odisse Oui repellit disciplinam, odit seipsum \ quoque in Proverbiis loquitur Si autem qui diligit iniquitatem odit animam suarri, e contrario qui diligit Oui possidet prudentiam, iustitiam amat animam suam, iuxta illud Oui diligit me, mandata mea Unde et Salvator ait diligit seipsum Ipse est quippe iustitia. Nec vero putandum secundum Sepcustodit tuaginta interpretes quod contrarium aliquid nunc dicatur,Dominus interIdeo non rogat iustum et impium, illi quod in primo psalmo scribitur
'
:

animam suam, tamen convincitur. Ut Salomon

'

'.

'

'.

10

'

resurgent impii

in iudicio

' :

quia

quomodo

inter iustos sic et inter impios

diversitas est, et sicut iusti dirTerentes possident mansiones, sic et impii

perfecti in malitia et iniquitate et tota adversus

Dominum mente

pug15

nantes in iudicio non resurgent

alii

vero impii, qui pro peccatoribus

nonnumquam
ventur.

intelleguntur, quia minoris malitiae sunt, Dei iudicio reser-

Pluet super peccatores laqueos.

Haud dubium

quin

Dominus

pro ipsis

quoque peccatoribus faciens, ut qui male libertate sua abutebantur, Domini laqueis irretiti, sub eius quasi freno recto itinere gradiantur, et
possint per

20

eum

incedere qui dicit

in

'

Ego sum

via'.

Unde

et
in

piscatores

mittuntur et venatores

Hieremia, ut pisces vagos et

gurgitibus

fluctuantessuis retibus teneant, et in

omnibus montibus
igitur,

et coliibus bestias

oberrantes capiant in salutem.

Non

ut multi aestimant,

ex hoc
25

versiculo et ex sequentibus supplicia peccatoribus

tuntur. Ignis sulphur et spiritus procellarum

sed remedia promitcalicis

pars

eorum. Dicitur
tibi

ad Babylonem
I

'

Habes carbones
OV,
'

ignis, sedebis

super eos, et erunt

sunt...

oderint] et oderint

item
:

M
O

poster.

manu, sed constructio iudicandi

Tract. de Ps.
'.

oderint ex
;

contextu retineri posse videtur

Tract. de Ps.
corr.

cf. infra,
fit...

LXXXVIII
7

'credimus... redeamus'

LXXXIX

Sicque

inferatur

2 syllogismi] sillooismi
;

ex sollig.

pars] V,
est.

suppl. in

9 putandum] OV add. in marg. ex omnium.

11 et

marg pras M. impium] M; om. OV.

suppl. sup.
lin.

amat]

O M;
;

sollogismi V,
diligit

OV.
corr.

14

Dominum] MV, O

15 pro\
ita

MV, O

16 Dei]

MV,

corr. in

marg.
;

ex

dum
:

O.
supra
I.

reserventur]
16.

omnino codd. modo coniunctivo.

20 Domini]

dum

OV OV

cf.

irretiti]

OV
M,

add. sunt.

23 retibus] r*etibusO.
;

24 aestimanf]

txiimant M.

27 Habes]

gr. /,'.; ivOpaxac.

habens

OV.

5.

odit seipsum] Prov. 15, 32.

8. diligit
9.

seipsum] Prov. 19, 80.

1,

'

Tract. de ps. LXVI 33,13 'gentes quae ante non recto itinere gradiebantur \
21. 7'ia]lo.
14. 6.

custodit] Cf. Io. 14, 21.

5.

12. iudicio] Ps.

22. in Hiere?nia] 16.

16.

20.

recto iti?iere

gradiantur] Hieron.

nj

TRACTATUS DE PSALMO
in

X.

9
exsuscitat;

adiutorium

'.

Horum carbonum ignem

in

flammam sulphur

quae flamma rapiente vento tempestatis turbine ventilatur, ut quicquid in auro nostro sordidum est, quicquid etsecundum Hiezechielis prophetiam argentum innobis,aes,stagnum,plumbumque consumens,nos redigat Lavabit Dominus sordem filiorum in aurum. Unde et in Esaia scribitur et filiarum Sion, et sanguinem mundabit de medio eorum spiritu iudicii Ecce Dominus ingreditur Et in Malachia et spiritu combustionis
'
:

'.

'

quasi ignis conflatorii et quasi herba fullonum, et sedebit conflans quasi

aurum
10
1

et

argentum populum suum

(

'.

Calix peccantium plenus est igne,

'

sulphure et spiritu tempestatis.

bibent

Calix vini meri plenus mixto

'.

de quo

omnes peccatores

terrae

Ego

arbitror, quia

de hoc calice ignis

et sulphuris

lem
15

bilius

Sodoma biberat, propterea de ea prophetari per HiezechieEt in evangelio: ToleraRestituetur Sodoma in antiquum terrae Sodomorum 'Non enimvindicabit Dominusbis in idipsum
'

'.

'

'.

'.

Unde
furoris
'

et

Lazarus qui receperat peccata sua

in sinu

in vita sua, et biberat

calicem

Domini,

Abrahae

bibit illum

calicem de quo scribitur:

Calicem salutaris accipiam, et nomen Domini invocabo'. Suppliciorum calicem et Hierusalem biberat in remedium suum unde dicitur ad eam
;
'

20

Exurge exurge Hierusalem, quae bibisti calicem ruinae, poculum furoris'. Et Hieremias hunc eundem calicem vini meri de manu accepit Domini, ut det bibere Hierusalem.et in omnibus in circumitu nationibus;qui bibenvomunt,
et corruunt,et fracta

tes

superbia in paenitentiam prosternuntur.

dilexit,

Quoniam iustus Dominus et eius. Pro quo in hebraeo habet

25 diligit,
1

iustitias
' :

aequitatem vidit vultus

Quoniam
'.

iustus

Dominus

et iustitiam

aequitatem videbunt facies eorum

Iustus, inquit, est

iurb.

Dominus
;

exsuscitat]

OV

exusc.

3 12 Hiezech.~\ 5 in

Ezech.

M. OY.
corr. in

2 turbine]

et

OV.
22,
18.

3 et]

4 aes] scripsi, iuxta

Ezech.
;

20

es

M M

om.
;

OY.

est

OY.

Esaia] in ysaya

Esaias

OV.
M,

scribitur]

M
et

scribit

OV.

8 herba] h suppl.

sup. lin.

M.

11 bibent]
est.

marg. ex biberunt O.

E.go] hoc add.

O, quod tamen
13 Kesiituelui]

mox expunctum
Restituerunt

12 propterea]
,

in textu

propt.
;

V,

marg.

M
\\

postea corr.

OY.
bibisti
in.

Sodoma]

Sodomam OV.
;

14 vindicabit]
est.
;

optime
bibisti]

iudicabit
gr.

OV.
;

15 receperai] reciperat codd.

postea correctus

19 quae

M,

TCiouaa

qui

qui

bibistis

O.

poculum]

populum OV.
23 iustitias]

21 in omnibus]
iustitiam

MO

om.

22 in paenitentiam]

om. OV.

OV.
14. in idipsu ;;/]Nahum 1,9
17. i?ivocabo] Ps. 115, 13.

i.adiutorium\ls.tf, i4sq. iuxtaLXX.

3. Hiezechielis] 22, 18.
7.

sec.LXX.

combustionis\

Is.

4, 4.
3,

\9.fur0ris]
20.

Is.

51, 17.

9.

suum] Malach.

2 sq.
~

ii. terrae] Ps. 74. 9. 13. in

Hieremias\ 25, i5sqq. 25. eorum] Psalt. hebr. Hteron.' Quo16, 55.

antiquum\ Ezech.
III,

14.

Sodomorum] Matth.
3.

10, 15.

niam iustus Dominus, iustitias rectum videbunt facies eorum

dilexit
'.

Anecdota Marddsolana

IO
ob supra

HIERONYMI PRESBVTERI

dictas causas: quia et hiNtum in praesenti saeculo temptationibus

dereiinquens non punit sed probat, et impium diligentem iniustitiam odit anima eiu>. AliuJ quippeest peccare carnis necessitate superatum, aliud
in

afifectum

transire
est,

peccantis.

Unde

et tales

homines, quorum

cor
5

anima Dei. Et quia super peccatores pluit laqueos, et dat eis bibere poculum cruciatuum quod merentur, iustus ipse Deus amat iustitias. Sicut enim unus est verus Deus, et si multi sunt dii qui
impaenitens
odit

participatione

illius

appellantur,
;

et

unus

est

filius

Dei unigenitus,

alii

autem adoptione vocantur sic et una est vera iustitia, ut in Proverbiorum exordio scribitur, sed ex communicatione eius plures iustitias appellatas diligit Dominus. In eo vero quod ait, Aequitatem vidit vultus eius, id est Dei, ut sit sensus, Ea quae recta sunt iudicat; in hebraeo secundum illam intellegentiam dicitur Hi ipsi qui iudicabuntur,-tam iusti quam impii et peccatores r videbunt iustitiam Dei, et aequitatem Domini illorum facies contemplabuntur, et dicent Iustus es Domine, et rectum iudicium
: '

10

15

tuum

'.

Vfc^ a/u./^
Tituli
inscriptio
'

DE PSALMO
ipsi
'

XV.

hebraicum posuit
4

David. Pro quo quinta editio ipsum verbum quod Aquila interpretatus est MACTHAM David
: '

'**#

David \ Symmachus humilis et inmaculati David Et ipse rursum Aquila in quinquagesimo quinto psalmo et in ceteris US que ad quinquagesimum nonum hoc ipsum vertit, ut diceret 'humilis Ex quo intellegimus, unum verbum et simplicem et perfecti David inmaculatum et perfectum sonare, ita tamen ut semper singulis humilitas praeponatur quod apud hebraeos compositum est ex duobus integris, ut quomodo dicimus, omnipotens, duo vocabula in uno sermone concludentes, ita et verbum MACTHAM in syllaba quae appeilatur MAC humilitatem sine ambiguitate demonstret, in sequenti autem quae dicitur THAM tria quae supra diximus sonat. Sex autem psalmi sunt, ni tamen
humilis
et simplicis
'.

20

'.

25

temptationibus]

M M

tent.

OV.
si.

2 derelinquens]

M
M
;
;

dereiictum

T'

codd., pro peccan

6 cruciatuum] crucialum V.

Deus\
iustus

4 peccantis\ ex dei ; dei item corr.

OV.

OV. et M.
om. O. dens V

7 et si\

OV M
;
:

om.

y.

8 appel/antur]
13 iusti]

appellentur

OV.
1/

ut

in'\

ct in

OV.

OV

Exiisdem codd.
'.

MOV.

18 Titulii.i. David] praetermisit

M. M.

et\ OV ita DE PSALMO XV\ 19 MACTHAM] MV

; :

20 inmaculati] immaculati
2 7- 2 9

MO
;

immacuiatus V.

26 concluientes\ concluintervallo

MACTHAM... MAC... THAM] vacuo tantum

ni]

indicantur in O.

29 sonat] co
9.

11.,

pro sonet?

OV

nisi

M.
20. David\ Eadem ex Hexaplis proferuntur in Commentariol. 25, 13 sqq.

Proverbiorui\
i/.T/j-r.

1.

secundum

LXX

facaioouvip
16.

(uum\

Ps. 118, 137.

TRACTATUS DE PSALMO
fallimur, qui

XV.

hoc

titulo

praenotantur

quintus decimus psalmus, etquin-

io

quagesimus quintus, et quinquagesimus sextus, et quinquagesimus septimus, et quinquagesimus octavus, et quinquagesimus nonus. Qui omnes referuntur ad dispensationem et passionem Domini nostri Salvatoris et cum addita quaedam inter se in praescriptionibus suis habeant vel detracta sive variata, in hoc tamen uno sermone consentiunt, id est, in tituli inscriptione, quod nunc solum in quinto decimo psalmo ponitur.In reliquis enim quinque quaedam et historiae praeponuntur, ut prophetia super Domino Salvatore non solum verbo sed etiam opere monstraretur. Sex autem ob hanc causam puto esse psalmos qui hoc mysterium
:

contineant et

tali titulo

praenotentur, quia Salvator

in

sexta die mundi

proomnibus

crucifixus moriens et resurgens

hunc nobis quasi victoriae

illis

suae titulum dereliquit; ut psalmos istos qui his praescriptionibus adnotantur describamus in cordibus nostris, et ingeramus in
15 et
;

eloquia Dei,

mentes nostrae mortis dominicae memores sint ut quomodo Iacob fecit Racheli titulum et usque hodie permanet, ita nos passionis illius

titulum et

memoriam

in nostro

corde signemus. Neque vero illud exposiin

' ;

tioni nostrae putetur facies tibi titulum,

20

adversum, quod Dominus

lege praecepit

: '

Non

merum

tituli

sed ad singularem nuquae odit Dominus Deus tuus pluralem generis neutralis iunxit dicens,Quae odit Dominus

Deus tuus, id est, non facies talia opera, quae in condemnationem tuam maneant in aeternum. Haec enim odit Dominus Deus tuus. Tales titulos
si

forte per

neglegentiam nostram illequi zizaniam superseminat

filiis

in terra

repromissionis extruxerit, iubent

35 stri, ut

Israel o'.oool-mo'.,

videlicet

magiex-

evertant

illos et

subruant et de terra quae lacte et melle

in

fluit

1-3 quintus decimus... et

quinquagesimus nonus] Locus

!

M
;

pessime habitus

Quinto decimo.

Quinquaginta quinto. Quinquaginta sexto

4 nostri]

OV
;

om. M.
;

7 in quinto]
ct.

OV

M
M

om.

in.

8 et historiae] V, corr. ex et historice

(cf.

III 1 52, 6)

M om.

Domino
14

Sa/vatore]
;

M
22

accusativo
18
;

OV.

13 praescriptionibus]M
tibi

scriptionibus

OV.

Dei]

Domini OV.
a EaijrjTS

Non facies

titulum quae odil] M, graec. 00 T.ovf^v.^

corrupte.

crsa-JTqj...

aTTjATjv,

OV. in]OV

Haet]

Non facietis quae M hoc OV.

;

OV
;

21 in condemnationem tua/u] ablativo

23 qui] om.
extraxerit M.

M.

zizaniam]
iubent filiis]

M
;

zizania

OV.

a M.
scripsi
;

24 extruxerit]

OV

OV

iubenturfiliiM.

Siopaxixoi]

AIOPATJKAI codd.

MV

om. O.

usque hodie permanet\ Legesis 16. adnotat. III 2 19, 24. 1 9. tuus\ Deut. 16, 2 1 sq. 25. exierniinent\ CJ. Num. 33, 52. Qui autem hic r>opaT'.xot appellantur a
tractatore, alibi

nymo iidem Comment. in

sunt
Is.

30,

ac magistri, v. gr. 10 Qui dicunt

'

Videntibus, Nolite videre... Ecclesiarum

tura

de

quoque, cum in ScripVidentibus sermo est, Hiero-

loquuntur magistris Nolite nobis videre quae recta sunt... si aversetur austeritatem magistrorum
:
'

S.

HIF.ROXVMI PRBSBYTERI
et

Abessalon inane sibi extruxit sepulchrum; qui usque hodie permanet in dedecus et testimonium parricidae. In talem titulum versa est et uxor Loth, quia non priora sed post tergum
terminent.
voluit aspicere.

Talem titulum

Post haecquaeritur,curSeptuaginta interpretes aliter

et

apud ceteras editiones

locis,

est

transferre voluerunt.

quam in hebraeo Ouod et de multis

aliis

sed

maxime de

praescriptione noni psalmi intellegi potest.

Oui cum apud hebraeos praenotetur LAMANASSE ALMUTH LABEN, quod interpretatur Symmachus 'triumphus adolescentiae filii quinta autem editio triumphus florentis iuventutis filii Septuaginta interpretes, nolentes tam aperte Ptolomaeo regi et gentibus passionem et
',
'

',

10

resurrectionem prodere Salvatoris, transtulerunt

filii ':

'

In finem

pro occultis
latitare,

quae transferre noluerint. Ita et nunc quia humilitas simplicitas immaculatio atque perfectio non hominem (nullus est enim qui hoc se audeat titulo praenotare) sed Dei filium demonstrabant, idcirco omiXoYpacpiav, hoc est,
et

ex ipso

titulo

demonstrantes, quaedam occulta

15

dignam rem quae geremus clausum

viris fortibus

titulo notaretur transferre

in
titulo,

voluerunt

ut aliud

intelle-

aliud

in

voce prolatum. Titulus autem et

ponitur

in sepulchris

ad

memoriam

pristinae fortitudinis,
victo- 20

et his qui
riae, et

occubuere pro patria,

et

ubicumque trophaea sunt atque

ubi leges publicae describuntur.

Quorum omnium

super persona

Domini Salvatoris facilior interpretatio est. Custodi me Domi/ie, quoniam in te speravi : dixi Domino, Deus vieus es tu,quoniam bonorum meorum non eges. Si unus apostolus interpretaretur hunc psalmum, si duo, grandis et unius et duorum esset auctoritas.
Abessaloii\ scripsi
;

25

Abesalon

in

marg

Absalon
qui
;

MV, O

intextu.

inane... sepuJchrum\

OV

inani... :epukhro
est.

M.

postea correctus

ALAMUTHX.
ir.

11

M ALMl'TH\ MO LAMAXASSE\ M LAMMAXASSE OV. passionem] OV interponunt et testimonium pairicidae, quae verba
3 quia\

M;

OV.

post tergum\postergum codd.,

non comparent,

et

ex

lin.

2
in

supra perperam huc intrusa sunt.

textu
est
:

13 quae\ corr. ex
simplicitas\
;

quem O. om. OV.

cod.
;

14 noluerint\
15 est enim\

M,

noluerunt V,

in

marg.

enim

OV.
20 $unt\

16 tmr)XoYpa<ptav] scripsi

CTIIA ITA<I>T QN
V.

M CTH'MQN
'.

Vatic

om. O.

OV
:

om. M.
'

22/acilt'or]
facilior est

in

marg.

corr. txfacilius \facilis

interpretatio

M. Conf. Hieron. Epist. 64, n. 6 multoque 23 Custodi\ M, cf. infra 13, 24 conserva OV.

super

Domino

24 meorum\ om. M.

qui usquc hodie pertnanet] En 2. novum tibi de Absalonis sepulcro documentum curn Fl. Iosephi 'As/a.o/.o-;.
VII, x,
11.
3)

Tract. de ps.
tariol. 22.
1.

VIIII

26, 4 et

Commen-

14.

testiinonio

conferendum.
adnotat.

Hieronymum nondum
ad
notata.

immaeu/atu?] Vot, ni fallor, apud a lexicographis

Ptolomaeo

regi] C(.

TRACTATUS DE PSALMO
Nunc

XV.

13

vero (quod in nullo de psalmis scriptum est) super hoc in Actibus

apostolorum repperimus, quod Petrus cum Christi apostolis, iam cum Mathias in duodecim pro Iuda fuerat adsumptus, interpretans levaverit

vocem suam,
5

et post

multa dixerit
est

'
:

Viri fratres, liceat audenter dicere

et

ad vos de patriarcha David, quoniam

et

defunctus
in

est,

et

sepultus

est,

sepulchrum ipsius

apud nos usque

eius,

hodiernum diem. Propheta

illi

igitur

cum

esset, et sciret quia iureiurando iurasset

Deus, de fructu

lumbi eius sedere super sedem

10

providens locutus est de resurrec-

tione Christi, quia neque derelictus est in inferno, neque caro eius vidit

corruptionem.
sumus.'

Hunc Iesum
retulerint,

resuscitavit Deus, cuius nos

omnes

testes

Cum

ergo omnes pariter apostoli ad

nobis, qui
est.

Dominum
ille,

Salvatorem

psalmum istum

christiani

esse volumus, utique

illorum sequenda sententia

Nec mirum quod

qui erat aequalis

15

Deo et se humiliavit formam servi accipiens, servi vocibus nunc loquatur. Unde et in ipso titulo humilis et simplex et immaculatus perfectusque
perscribitur
:

quia qui nullius indigebat auxilio,

in

tantum

se humiliavit,

ut pro nobis, pro ecclesia, id est, pro corpore suo

Dominum

precaretur.

Et

re vera grandis humilitas est,

Deum

rogare pro hominibus,

Dominum
cum

rogare pro servis, sanctum pro peccatoribus: ut non solum in servis suis
20 ipse et
illi

vestitum et potatum et visitatum esse se dicat, sed etiam

igitur corpus

rogaverint et exauditi fuerint, se rogasse et auditum esse fateatur.

Assumens
dicit
25
:

humanum,

vidit contrarias fortitudines, vidit et

;

exercitum diaboli facto adversus se cuneo dimicare

Custodi
in

et

propterea nunc
eccle-

siam quae

me Domine, nisi enim custodieris meum corpus, te sperat, in vanum vigilant qui custodiunt eam.
sequitur,

Dixi Domino, Deus meus es tu, ad apostolos et ad discipuJos et ad nos, si tamen meremur esse discipuli, sermonem mittit,docens quid locutus sit universitatis Domino. Quid igitur Domino
Nunc] MV, corr. in marg. ex Hunc O. cum Christi aposto2 repperimus] ita codd. 6 ipsius] lis\ fortasse primum scriptum erat cum XI apostolis, uti Act. 2, 14 auv toi$ svSs/.a. 18 est\ M m OV. 1 1 pariter] OV om. M. 16 perscribitur\ ita tres codd. 2^/acto Deum] M dominum OV. OV om. M. 20 potalum] M ;portatum OV.
1
;

Quod autem

adversus
supra

se

cuneo] iam scripseram,

2, 21.

cum idipsum meum] mecum V. 24

repperi in

\factum adversus
;

se
;

secum OV.

Cf.

ecclesiam] scripsi

aecclesia

et

ecclesiamOV.

25 vigi/ant

q.

custodiunt]

OV

vigilat q. custodit
seq.
1.

M.
tu]

26 Domino] mutat. in

Dominus O.
om. ad.

Deus] codd., pro Dominus,

11.

cf. p.

1.

om. M.

27

ad discip.]

sumus\ Act. 2, 29 32. i2.qui christiani essevolumm\YWtror\. Trac. de ps. LXXVII 59, 4 Si christiani sumus... quia sumus christiani, debemus credere evangelistis'.
'

14. accipiens\ Phil. 2, 6 sq.

2.contrariasfortitudines]C(.Goeher, Lat. de S. Jer. p. 231, et Tract. de psal2

mo X

supra

4,

16.

14

S.

HIEROXVMI PRESBYTERI
:

locutum esse se dicit? Dominu* meus es tu id est, qui omnium Dominus es, proprie meiis, hoc est, meorum factus es D >minus. Erat Dominus omnium et in veteri testamento, quippe qui universa condiderat sed
;

Ego sum Deus AbraDeus Isaac et Deus lacob illorum ergo, ita et meus ham et Sicut nunc specialiter Dominus es, quia meorum Dominus esse dignaris. Et causa, quare sit ei Dominus, subicitur Quoniam bonorum meorum non eges. Non eget enim Deus omnipotens bonorum hominis, nec virtutes nostrae ad profectum Dei pertinent, cum Deus non recipiat incrementnm sed quicquid laboramus et nitimur, ideo illud a nobis accipit et exigit, ut nobis restituat quod accepit. Nam et ille qui in evangelio de una mina decem fecerat minas, non solum quod dederat reeepit, sed etiam alia mina, quam alius non poterat multiplicare, donatus est. Dicitur et ad Iob Ouid prodest Domino, si tu simplicem facias viam tuam ? Ceteri domini, quamvis potentes sint, tamen non possunt dicere servis suis, Opera vestra non indigemus: abutuntur siquidem eorum ministerio. Deus vero solus est Dominus, qui servorum suorum ad hoc tantum indigeat officio, ut occasionem habeat plus donandi. Simulque docemur, quod si Salvator pro nobis rogat (rogavit quippe et pro apostolis in evanproprie sanctorum
factus est

Dominus, dicens
'.

'

10

'

'

15

gelio, et

propterea eos quos prius vigilare compulerat dormire permisit), 20

utique de nobis magis rogare

sine
illo

debemus

quia quamvis curramus, tamen

ad propositum pervenire non possumus, iuxta

'

Symmachi
Nisi

et

quintae editionis interpretationem, qui dixerunt

sine te
' ;

Bonum meum non

'
:

est

ut

ad illam

ista translatio

sententiam referatur
Dominus Deus V.
9 profectttm]
;

Dominus
;

Dominus~\

MO,
'.

gr.

Kjv.o; fioy

v. ffu

3 veteri\

vetere

OV.
per-

OV. 4 ti/teu/] pertinei V

est]
:

es

5 ef\
1 1

una ... quod dederat] de OV mna M. 14

;

M perfectttm accepti] MO accipit V. quid OV. quod] M mna decem fuerat minas non solum quod erat M corrupte.
primo loco om. M.
;

OV.
1 1

sq. de

13

miua}

et]

om. M.
viam]
\

prodest] prodeest O.

simplicem] M,
tXOU

in

marg

simpliciter V,

in textu.

in

marg.,
'
:

gr. -zr
t

-/

odov

;vifam
!

MV.

15 tamen]

M
;

om. OV.

16 abtttuntttt

Latinite de S.

Jerome

'

manus meas ad te.

dormire OV.
2 ut
1

legendum puto utuntur sed videsis H. Goelzer et Tract. de ps. LXXXVII infra, ad versum Tota die expandi p. 267, 20 prop19 apostolis] OV aliis M, nota compendiaria male lecla.
in
;
;

marg

terea eos] scripsi, licet eos ex abundanti esse videatur

propter eos codd.

nos m. debemtts rogare
:

dormire]

e(

de nobis m. rogare debemus]

1.

et

OV

'.

tamen]

om.

OV

supra
;

15.

22

Symmachi]
ediiionis]

scripsi

symachi
!

Symmachum OV.

23 quintae] scripsi

quintam codd.

Edidonis

5. 6.

Jacob] Matth. 22,

specialiter

2,2.

Tract. de ps.
Cf.

CVII

180. 17 sqq.

Dominus
41, 13.

es]

Tract.

fn evanetio~)
15.

Luc. 19. 13 sqq.

22, 3 sec.

de

ps.
1 1
.

LXVII
restituat

tuam?] Iob

LXX

quod accepit] Idem supra

'

TRACTATUS DE PSALMO
aedificaverit

XV.

jr

domum,

nus custodierit

vanum laborant qui aedificant eam. Nisi Domicivitatem, in vanum vigilat qui custodit eam.
in
'
:

Sanctis qui sunt in terra eius, mirabiles fecit omnes vo/uutates suas iu Sanctis qui in terra sunt, et sublieis. Pro quo in hebraico scribitur
5

10

His bonis quibus tu non indiges, o Pater, indigent sancti mei, quibus omnes voluntates meas feci esse mirabiles. Feci autem meas mirabiles voluntates, non extra eos, sed in eis ut dum unusquisque corrigitur, et se intellegit quis ante fuerit, et nunc esse quis coeperit, fiant in illis meae mirabiles voluntates ita tamen, si exeuntes de Aegypto et eremum transeuntes, terram potuerint repromissionis intrare, quae terra initium terrae viventium est. Nec statim contrarium huic est, quod mirabilia in terra Dei tantum dicantur fieri, illud, quod in campo Taneos, hoc est, in Aegypto sint facta mira-

mibus meis, omnis

voluntas

mea

in

eis

'.

bilia.
iS et

Magna quippe

distantia est inter mirabilia quae facta sunt a

:

Moyse

ab Iesu. Ibi de Aegypto fugitur, hic intratur in Iudaeam ibi vitatur dominus Pharao, hic qui serviant comprehenduntur ibi ranae et sciniphes et cinis et grando et tenebrae adsumuntur in mirabilibus, hic soli impe:

ratur et lunae

ibi in

hic obvius occurrit

20

columna nubis et ignis antecedit populum Deus, ipse Salvator gladium tenens et pro exercitu suo se

25

dimicaturum esse contestans. Videtis quomodo maiora sint mirabilia quae fuerunt in terra repromissionis, quam quae facta sunt in Aegypto vel in deserto ? Possumus autem terram Dei ecclesiam intellegere, quod sanctis qui in ecclesia sunt voluntates Dei omnes mirabiles esse videantur his enim qui extra ecclesiam sunt nihil videtur mirabile, quod per naturam suam mirum est. Simus ergo et in terra Dei, et transformemur
;

in

imaginem

Salvatoris, et

omnes voluntates suas

eorum,
toc

mirabiles faciet in nobis.

Multiplicatae

sunt

infirmitates
3 suas] codd.

et post

haec acceleraverunt.
cum
in Psalt.

2 vigilat] vigilant V.
et Gall. legatur

iuxta gr.

OsX^ij-ata auxou,

Rom.

meas.

4 hebraico]
8

hebraeo

OV.
6

sunt] codd.

OV

add. eius, quod

iure

meas]

M haud agnoscit, sicut nec M ineas O, in eas V.

;

Psalt. Hieron. ex hebr.

et se]

Pater] optalur

M mox expunct.
ex a corr.
13 illud]

OV,

ubi graeca dictio agnoscitur apud Nostrum haud

infrequens

et
;

in se

M.

ante] corr. in marg, ex

autem O.
12 huic]

fuerit]

M.

9 nunc]
et illud

OV
OV
'.

om. M.

10

eremum]

her.
;

M.

hic

OV.

Taneos] O,

manu
M.
;

Thaneos M.

V
25

sup.

lin.
;

16 dominus]

M
27

om.
post

OV.
cf.

sciniphes]

OV

scinifes

19 pro exercitu suo]

supra, 1,5.

23 sanclis]

OV

saucti

M.

et in]

M per exercitum M OV om. et.

;

suum OV,
et

haec] codd.

OV, quam

lcctionem utpote singularem retinere visum

est,

cum

in

M et in omnibus

latinis versionibus legatur pOitea.

2. 5.
tis

eam] Ps. 126,

1.
'

voluntas
Sanc-

mea

in eis

'.

in eis\ Psalt. hebr. Hieron.

14. mirabi/ia] Ps.

77, 12.

qui in terra sunt et magnificis, omnis

l6
Quorum,
supra

HIEROXVMI PRESBYTERI

infirmitates

in terra esse

eorum multiplicatae sunt ? Utique sanctorum qui Domini memorantur. Quando erant insipientes, incremultiplicabantur infirmitates eorum.
in

duli, errantes,

servientesque desideriis et voluptatibus variis, in avaritia

et invidia peragentes,
loti

Quando
(si

vero
5

sunt, et sanctiflcati sunt, et ad paenitentiam conversi praeterita reli-

quere peccata, tunc acceleraverunt. Legi

epistola

Barnabae

cui

tamen placet de ea recipere testimoniurrO quod elegerit Deus apostolos, qui erant super omne peccatum iniquiores. Et utique, si erant omnibus peccatoribus nequiores, multiplicabantur tamen infirmitates in eis a
;

quibus postea
'

quam

celeriter recesserint vide. Petro

et fratri eius

An-

10

dreae dicitur Yeni et sequere

me

'.

Similiter Iacobo et

Iohanni, qui et

patrem
et

et

naviculam

et rete dimittunt.

Matthaeus de teloneo consurgit,

et

statim apostolus

est.

Zachaeus de arbore descendit,

sanctus

est.

Paulus persequens ecclesiam repente credit, lavatur, docet, persecutionibus subiacet, decollatur.

Quid hac conversione veiocius

'

Gentium

15

quoque populus antequam converteretur ad Dominum et audiret per Esaiam Hoc primum bibe, velociter fac in omnibus infirmitatibus erat,
'

sive, ut interpretatus est

Symmachus aerumnis
'

'

vel ut aptius

Theodotio
pri20

et

quinta editio

'

idolis

'.

Multiplicatis

autem idolorum

cultibus, ad

apostolorum vocem credens, velociter est conversus ad Dominum. Quod quidem et Aquila Bia7coyqu.aT2 transferens, secundum morem

mam

suum simulacra verbum quod et

1

significat.
ibi

Xam
'

ponitur

hebraeo dicitur ASABOTH, id ipsum ldola gentium argentum et aurum Porro

in
'.

eorum]

om. OV.
pro

2 in terra

esse

Domini]
5
loti\

OV

om.
;

in

terra

et

Domini.
14 infra)

4 peragentes\
et ita

codd.,

pergentesl
hebr.

multipiicabantur] scripsi
corr.

multiplicabuntur codd.
(conf.
lin.

quidem Hieron.

in Psalt. ex
7 placef] post

ex

loctili

M M

item locuti
tur\

OV.
in

vocem testimonium
lin.

transferunt

muitipiicaiumur OV. Cf.

marg. corr. ex qui
fratri eius]

4 supra.

lamen\

M
:

OV. om. OV.

9 multiplicaban10
;

quam

cele-

rtter\

MV, O
OV.

ceieriter.

recesserint, vide\

optime

recesserunt,
11

ut de

om. OV.

Andreae\

M
;

Andrta OV.

Iohannf.
:

M:
om.

Ioinne

V:

Ioannes O.
18
vel ut

12 teioneo\ theloneo
aptius\ ve/ut apcius

M
vel

teionaeo

OV.

aptius

OV. 16 quoque] M OV, fortasse pro apertius.

Theodotio\ Theodocio

Theo.iosius

OV.
22
n.

19 autem]

M
I.

aut

OV.

21 v.aTTOv^u.aTa]

AIATIONHMATA
in tpistola

cod.

om. O.
c.

ASABOTH\
de
ps.

om. O.
4.

6.

Ear?iabae'\

5,

9.

19.

Haec

ipsa verba

tio adscribit

memoriae lapsu IgnaHieronymus, Dialog. con2

11. scquere 14.

me\ Cf. Matth.

i.

lavaiur'

e.

4, 18 sqq. baptizatur. Sic Hie:

tra Pelag. III.

et

statim addit

'

De

ron. in Ezech.
est...'

1,

Apostolus Paulus
lotus in

quorum
canit
eoru??:,

conversione psaimista Multiplicatae tunt i?ifirmitaies

ceicri

quando ab Anania
i~.fac]
Is. 9,
1

Domino

postea acceierave?u?it\

iuxta

LXX.

si cui ta?nen etc.] CJ. adnot.

ad Tract.

23.

aurum]

Ps. 113, 12.

TRACTATUS DE PSALMO
in

XV.
'

quod Septuaginta dixerant acceleraverunt videtur mihisensum monstrare sublimem quod apostoli sivegentium populus postquam ad fidem Christi conversi sunt, et Dominus illis sua peccata donavit (hoc est enim 7rpot.xi.<Ta(jievwv, quod Trpoixia, id est,
eo quod
',

ait

-nco-.x-.Tavivwv,

gratuito eis conversa sunt vitia),

aucti sunt, scientibus in

Sia7covTQ[/.oeca,

hoc

est,

dolores in

illis

quam magni maris

illud

aquis fuerintet a quali bara-

10

quod in Ecclesiaste scriptum est'Qui apponit scientiam, apponit dolorem \ Et Paulus Qui non sum dignus vocari apostolus, quoniam persecutus sum ecclesiam Dei \ Potest autem et aliter disseri, quia virtus in infirmitate perficitur et quando infirmior est apostolus, tunc fortior est. Nos quoque si volumus cito ad Dominum pervenire, multiplicare infirmitates debemus, ut infirmi in carne facti,
thro liberati sint
;
'
:

secundum

'

'

simus

in spiritu fortiores.

15

eorum de sanguinibus. Manifeste qui loquitur Salvator est. Quis enim poterat alius dicere, Non congregabo conventicula eorum de sanguinibus ? Eorum autem, vel nationum intelcongregabo
conventicula
lege vel apostolorum. Si nationum, hic erit sensus
sint, et
:

Non

Licet sanguinis

rei

me
20 sus

multa scelera perpetrarint, tamen quoniam post infirmitates ad acceleraverunt, conventicula eorum pura erunt et a sanguine proraliena. Si

de apostolis,

hic

erit

sensus

Nequaquam mihi
:

ut in

veteri lege offerent hostias, sed erit

novi testamenti religio

spiritalis.

Secundum
sanguinum
25

altiorem autem intellegentiam, hoc dicendum

et
;

Quia virum

dolosum abominabitur Dominus et sanguis impii de manu speculatoris inquiritur, qui iram Dei noluerit praedicare venien;

tum
1

et qui

minimum

scandalizaverit, interficiet

eum
loco,

et

quorum manus
infra

in eo\ in

eum M.

TcpoixtffafJLsvwv]

I1P0KICAMEN0N hoc

IIPOIKICAMENON

lin. 4,

cod.

dixerant]

M; IIPOIKIKAMENON cod. V i loco, infra vero ut Marcianus; O more suo omittit. O, V corr. ex dixerunt, M e contrario sup. lin. mutat in dixerunt. 4 Tcpoixta]
5 conversa\

MV, pro icpotxa? om. O. AiAIIOHHMATV Marc OV

;

vox tractu calami notata

fuerint\

in

O.

iairov7)(xaxa]

ut supra 16,21.

6 magni\ V, corr. ex magnis

item magnis
d\ prae-

OV, corr. ex aquae M. barathro\ absque positionem om. M. quia OV. 9 quoniam\ M; qui OV.
M.
aquis\
mitates\

MV,

corr.

ex fuerunt O.
;

h M.
10 in\

7 sint\

sunt OV.
15 dicere\

8 Qui\

OV

mu/tip/icari in infirmitate

M.

om. OV. 14 qui\ om. M.

;

12 multiplicare infiri

ex

corr.

M.
item M.
supra

18 sint\

OV;

sunt M.

perpetrarint\

V,

corr.

ex perpetrarunt

O;
a\

indicativo
uti

19
6.

pura erunt\

OV

lin.

23 abominab.\ abhom.
;

puraverunt M, M.

corr.

purgaverunt.

om. M,

24 specu/atoris\

peccatoris

OV.

inquiritur\

M
1

exquiritur

OV.
18.

8.

dolorem~\ Eccle.

1,

11. fortior esi\ Ibid. vers. seq.

9.

Cor. 15, 9. 10. perficitur] 2 Cor. 12,

Anecdota Maredsolana
III,
3.

Dei\

23.
9.

Z>ominus]Ps. 5. 7. 24. inquiritur\ Ezech. $$,

6.
3

i8

S.

HIERONVMI PRESBYTERI

sanguine plenae sunt, non posse eos in synagogas Domini praegregari certum est, qui spiritu combustionis ante purgandi sunt. Synagogas autem 1) >mini, vcl in praesenti intellegamus ecclesias, vel, quod melius

apud Patrem in caelestibus mansiones, quas intrare non poterit, qui peccatorum fuerit cruore respersus. Nec memor ero nominum illorum per labia mea. Sanctos, quorum multiplicatae sunt infirmitates, et quorum non congregabo conventicula de sanguinibus, quia ad me acceleraverunt, nequaquam vocabo pristinis nominibus, sed novis id est, postquam in fonte meo eos lavero, non vocabo ut ante filios hominum, sed filios Dei. Sive aliter Immutabo, inquit, nomina illorum, et de Simone Petrum faciam, quia super petram
puto, diversas
:
:

10

illius

mea funJata
illis

est ecclesia

de

filiis

Zebedei,

filios tonitrui,

sublimia
istis,

enim

evangelii mei sacramenta

sum commissurus. Nec modo

;

sed et

Abrahae quondam et Sarrae immutata sunt nomina nec decet ut quorum vita a pristina conversatione diversa est, eorum eadem sint vocabula. Alius vero hoc quod ait, Nec memor ero nominum eorum per labia mea, sic interpretabitur non eos leviter et quasi transitorie nominabo, sed habebo in profundo cordis mei, in anima mea continebo. Ut quomodo ad incredulum populum dicitur Populus hic labiis me honorat, cor vero eius longe est a me sic e contrario sanctos suos Dominus non labiis tantum nominet, sed intimo mentis teneat affectu. Dominus pars Jiereditatis meae et calicis mei: tu es qui restitues here:

15

',

20

ditatem
et rex.

meam

mihi. Salvator noster in scripturis et pontifex appellatur

'

aeternum secundum ordinem Melchisedech Rex, ut ibi 'Ego autem constitutus sum rex ab eo super Sion montem sanctum eius Secundum hoc ergo quod sacerdos
Pontifex, in eo
'.
:

Tu

es sacerdos in

25

'.

praegregari

OV

congregari M.

3 in praesenti}

M OV om.
;

in.

6 i//orum]OV,

Psalt.
fi/ios]

Rom
OV,

eorum M.
corr.

n
M.
;

super]

OV
13

supra M.

12 fi/iis}

ex fi/ius

i//is\

OV

illius

M.

Nec viodo

istis,

sed

OV,
2.

sup. lin. corr.

Hoc modo el M. ex habeo M. 22 pars}

et}

OV

14 Sarrae]
corr. ex

pras M.

OV, corr. ex filio M. sum\ OV, corr. ex sim M. 18 habebo] Sarae OV. 25 ibi] M ubi OV.
;

t.fJrt /y~

spiritu combusiiu?iis\ Cf. Is. 4, 4.

Hieronymus in Dan.1,7 Porro Dominus in bonam partem nomina mutat antiqua, et ex rebus
16. vocabula\
'

Sarae vocabulum fieret, imperium fuit. Et ut ad aeque Dei novum instrumentum veniam,ut Simon
ut

ex Sarai

Petri
tur,

nomen

acciperet, et
filii

filii

Zebedaei
voce

imponit virtutum vocabula

appeilaret
tri

ut

Abram
Pe-

bane reem hoc est

tonitrui vocaren-

Abraham,

et

Sarai Sara. In

Domini

nostri

Iesu

Christi

evangelio quoque quontiam

Simon
;

praeceptum est\
a me\ Is. 29, 13. Melchhedech\Ys. 109, 25.
20.
4.

nomen
1

accepit, et
filii
'

filii
'

Zebedaei
in Phile-

appeilati sunt

tonitrui

mon.

sqq.

Ut ex Abram Abraham
est

26. eius\ Ps.

2, 6.

dicerttur,

Dei iussione perfectum

TRACTATUS DE PSAI.MO
est,

XV.
( :

19

10

Dominus. Scriptum est enim in lege Filiis Levi non dabis hereditatem in medio filiorum Israel, quoniam ego sum pars eorum, dicit Dominus 'Unde ab Iesu non acceperunt partem in terra Iudae, sed dispersi sunt per tribus, impleta illa prophetia Dividam eos in Iacob, et disseminabo eos in Israel'. Si vero levitae non habuerunt partem nisi Dominum, quanto magis iste qui pontifex est, et qui audet dicere Pater in me manens facit opera sua' habet Patrem specialem et propriam portionem. Secundum hoc vero quod rex est, dicitur ad eum Postula a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam, et possessionem tuam terminos terrae. Et nota quam eleganter in utroque sermo
pars
illius est
'.
'

'

'

'

15

moderatus sit. De Patre dicitur, Tu es pars hereditatis meae. Es, inquit, non fuisti semper enim Filius mansit in Patre, et Pater in Filio. De nationibus vero, Tu, inquit, restitues mihi hereditatem meam esse enim hereditas Domini cessaverunt, quando multiplicatae sunt infirmitates eorum, et congregabantur conventicula eorum desanguinibus.Licet quidametiam
: :

inferiorem versum ad

Deum

Patrem referendum putent, ut

servi

sit

sensus

Quoniam evacuavi me, formam

descendi
in terras, restitue
fui, et

accipiens, et

de

mea
est,

maiestate

mihi hereditatem

meam

hoc

teipsum

in

quo semper
20

glorifica

me

gloria

quam habui apud

te ante

quam

novam aliquam dabis possessionem, sed restitues hereditatem meam, divinitatem videlicet Deique naturam,quam propterea visus sum non habere, quia formam hominis acceperam. Porro in eo quod ait, Et calicis mei, nulli dubium est, in scripturis interdum
fieret.

mundus

Non enim

mihi

calicem pro desiderato potu et gaudio accipi, ut

25

ibi

'

Calix tuus

ine-

Calicem salutaris accipiam, et nomen Domini invocabo'. Ut quomodo cibus nosteret potus Salvator nosterest ita eius hominis, qui a (carne quippe eius vescimur et cruore potamur)
brians

quam

praeclarus' et alibi

'

Salvatore adsumptus Patre una

30

est,

cibus et

poculum Pater
:

sit,

id

est,

cum Deo

communisque

divinitas.
in praeclaris non
repet.

Funes ceciderunt mihi

4
a.r\te

etenim hereditas mea praeclara est

partem)
corr. ex

illd)

om. OV.
lin.

5 eos)

OV.
13

patrem M.

6 qui)

pontijex sup.

add.

M, om OV.

audet) corr.

ex audit

M.

10 sermo)

M;

sermone OV.
inquit
tues]
<j)Q

11 Paire)

OV.
;

16

OV

restituae

Deum\ M.
et

M OV

parte
;

OV.

Tu

inquit restitues mihi)

M
est]

Et

dabis tu,
21 resti-

dfim M.

18 in terras)

OV

in terris

M.

xpaTKTXOV.

26

add. 25 praeclarus] polus Salvator noster] om.

est,

quod verbum nesciunt

OV

iuxta gr.
;

propter homoeotel.

om. OV.

3.
5.
7.

Do;;iinus]Cf.

Num.
7.

18, 20.
(

10. terrae] Ps. 2, 8.

Israei] Gen. 49,

20. fieret] Io. 17, 5.

opera sua~\ Io. 14, 10. Sua'item addit codex Bezae Cantabrigiensis.

25. praectants] Ps. 22, 5.

26. invocabo] Ps.

5,

13

20
mihi. Pro

HIKRONYMI PRESBVTERI
;

uno populo isto. totum orbem hereditatem possedi et de orbe, non quoscumque, sed fortes. Hoc enim significat, in praeclaris, quod graece dicitur in fortibus': secundum illud Dominus fortitudo mea et refugium meum et liberator meus' ct in alio loco Fortitudo mea et laus mea Dominus Si quis ergo praeclarus et fortis est, hic de hereditate Domini est. Unde et Theophilus ille amicus vel amator Dei,
'
(

'.

quia

talis erat ut scribi

:

ad

eum

peteret evangelium, xpdfcKrrog, id est, praea latinis

clarus, fortis, vocatur

quod simplicius

translatum est
et

Theophile'. Porro funiculus

terra dividitur, ut in Iesu

in divisione

agrorum sumitur,

optime ubicumque
(

possessiones distribuuntur, aut terrenorum

vectigalium census agitur,

10

Xave quoque. Angelus funiculum tenens prophetae ostenditur, qui Hierusalem aedificaturus est, ut primum omnium spatium civitatis ratione et ordine metiatur, dehinc ea quae mensa sunt extruat. Et in Deuteronomii cantico legimus Facta est pars Domini populus eius Iacob, funiculus hereditatis eius Israel In Regnorum quoque libro secundo, quando David superavit Moabitas, scriptura commemorat duos funiculos separatos ad mortificandum, et duos ad vivificandum. Ouid sibi autem velit, quod de Moabitis alii ad mortem alii ad vitam sint separati, Orpha monstrat, et Ruth quarum una
( :

'.

15

conversa ad idola

et

ad patriam antiquam morti est destinata

ait
(

altera 20

sequens socrum, quae interpretatur dulcis,

'.

Populus tuus populus meus, et Deus tuus Deus meus Et nos igitur si volumus de hereditate et de funiculo esse Domini, simus fortes atque robusti, et dicamus

Omnia possum

in

eo qui

me

confortavit Christus.

Nihil
M. Et M.
,

in

nobis
ad

infir-

2 in pratcUtris\ imprdeclaris

OV.
sq.

$foriibus~\ corr. exfrontibus

et\

etnn

M
OV

ad
12

se

OV.

Cf. Goelzer, p.

ibiVL

403 9 sumitur. agitur. Terra codd. agitur, terra]

;

OV
OV,

sumitur.

10 aut]

11

quoque. Angelus

quoque angelus codd.

19

omnium\

OV

omne M.

14 Et\ scripsi

-SV*/

codd., pro Sed et?

ut reor,

quarum quare

V.

24 possum /ossumus

(us postea eras.) et

ob verbum plurale dicamus.

Christus' xpo

M, item

in

marg.

4.
5.

meus] Ps. 17,

3.

Dominus\ Ps. 117, 14. quae leguntur circa fin. Cf. Homiliae I Origen. in. Lucam (P. L. 2 r 255 A), tx Hieronymi calamo interpretis, non auctoris,uti recte iam aliis visum Si quis Theophilus est, iste optimus et fortissimus est hoc quippe significantius graeco sermone dicitur
6-9.
),
:
'

Zach. 2, 1 sqq. 15. Israel] Deut. 32, 9. 17 vivificandum\ 2. Reg. 8, 2 iuxta I.XX.
14. exiruat] Cf.
.

21.

quae interpretatur
ita vere,

dulcis~\ Aliter,

^ed haud

vocabuli vim explicat

Hieronymus,
LIV.
n.

in libro

quidem de Nomi'

nibus hebr. 'pulchram', in epistula vero

17
'

consolatam.

"'

"'>:'.

22. meus]
,

Ruth

t,

16.

TheophiU Luc.

1,

3.

24. confortavit] Cf. Phil. 4. 13.

TRACTATUS DE PSALMO

XV.

21

quod heres non dignetur accipcre. Siquidem Etenim hereditas mea praein sanctis suis Christus gloriatur, et dicit clara est mihi. Vis scire quod praeclara hereditas fuerit Salvatoris ? Considera Petrum, cerne Paulum, omnes apostolos et sanctos, siquidem
sit,

mum

nihil debile, nihil

universoorbe crediderunt,etvidebis hereditatemChristi,atquepraeclaram. Etenim hereditas mea [speciosissima] Pro quo interpretatus est Aquila Tota es speciosa est mihi'. Ut sit illud quod in Cantico dicitur
: ' '

10

Ecce formosa es, proxima mea, et macula non est in te Et iterum mea, ecce formosa, oculi tui columbae, Qui pulcher et fortis es, et cum Pulchritudine tua et decore tuo similis illius fueris de quo canitur
(

'.

'

'

',

audies ab sponso

'
:

Obliviscere

populum tuum
'.

et

domum

patris tui, et

concupiscet rex decorem

tuum

15

BenedicamDominum qui mihi tribuit intellectum: insuperet usque adnoctem increpaverunt me renes mei. Ille qui infra loquitur 'Caro mea requiescet in spe, quoniam non derelinques animam meam in inferno, necdabis sanctum tuum videre corruptionem' consentanee nunc quoque ait: Benedicam

Dominum
lectum
20
?

qui mihi tribuit intellectum, insuper et usque ad noctem in-

crepaverunt

me

renes mei. Qui enim sapientia

est,

quomodo

accipit intel-

Deo

et

Sed quia 'Iesus proficiebat aetate et sapientia et gratia coram hominibus non tam a Patre Filius quam homo a sua eruditus
',

est divinitate.

Unde

et

de eo qui de radice Iesse

3

floruit

prophetae
pro

vati-

dignetur\ debelO prius in textu.

quod praeclara\ codd.

facile

quam

praeclara.

5 atque]

om. OV.

6 speciosissima\

Hanc vocem

aut certe aliam eiusdem significantiae

;

restituendam puto iuxta Hieron. in Psalt. hebr. ubi Aquilae vestigiis pressius inhaerere solet
praeclara codd. mendose.
8 mea\ codd., fortasse pro proxima mea, ut in exemplo sequenti
irXTjartov
\j.O'j.

utrobique in graeco legitur

colu??ibi
es cu?u
;

non

est] est

suppl. sup.
es, et cu??t

lin.

M.
est et cu??i
;

9 colu??ibae\

V.
esset
;

es, et cu??i\ es, et e

regione quifortis et pulcher

et decore\

O, mutat..in

V, om.

cu??i.

10

M om.

et.

11 audies]

corr. ex audiet

MO.
;

iuu??i\

om. OV.

12 concupiscet\-iscit codd.

14 increpaverunl\ hic semel et iterum

ep. 133, n. 3.

infra vero et in

Commentariol. 26,20 erudierunt, item Hieron.

lin.

requiescet\-escit

OV.

21 de radice] de suppl. sup.

M.

jioruit\

OV ',Jioritur,

mutat. in fioret M.

8. in 9.

Cant. 4, 7. columbae] Cant.

te~\

1,

15.

10. iuo\ 12.

Ps. 44, 5.
1

tuum\ Ibid.
hominibus\

sq.
2,

20.

Luc.

52.

Cf.

Commentariol. huius Qui sapientia Dei

'

ps. p. 26, 17 sqq.

est,

a sua eruditus est divinitate\ Hieron. 1. 22 interiori eruditus est divinitate humanae non credere fragilitali Et habes hic panlo post (pag 23,]. 12): 'interiorem divinitatis sapientiam possidentem, per quam edoctus sum imibid.
'

'.

ipsa

sapientia

sed

accipiendum
et

est,

non indiget secundum illud quod in evangelio

et

fragilitati

minentepassioneterrorecrucishumanae non cedere \ Cedere hoc loco,

credere
:

non

unde plus ponderis accedit

duxi inSpi-

dicitur: Iesus proficiebat aetate sapientia

lectioni

quam primigeniam

gratia corain

Deo

hominibus

'.

naliensi

Commentariolorum exemplari.

22
cinium
est:
'

S.

HIERONYMl PRESHYTKRI
eum
spiritus

Requiescet super

Domini,

spiritus

sapientiae

et intellectus \

Ouod quidem ad insaniam Arrianae haereseos retunden:

dam melius interpretati sunt Aquila et Theodotion dicentes 'Benedicam Dominum consiliatorem meum ut non tam sapientiam et intellectum Filio Pater dederit quae ante non habuit, quam consilium suum ad eius sententiam copularit. Ut quomodo in Proverbiis consiliatricem se Deo dicit fuisse sapientia quando laetabatur orbe perfecto, et gaudebat sibi cotidie sic et ipsa sapientia, in eo quod humanum corpus assump'

sit,quod mortuus est et resurrexit,ostendat se sine Patris consilio

se,

non
'.

fuis10

et
sic

Ut facerem voluntatem tuam Deus meus volui Sed hoc quod sequitur, Insuper et usque ad noctem erudierunt mc renes ?nei,
sed iuxta illud
'
'

accipiendum, ut renes pro reconditis cogitationibus et profundo sentiamus affectu, quod proprie &ico[Aa scripturarum est. Nam quantum

memoria mea est, nec apud philosophorum quempiam nec apud rhetorum, nec apud poetas, nec apud ipsos quidem medicos, qui naturae corporum scientiam repromittunt,umquamlegisse me novi. renespro intellectibuset profunda cogitatione positos. Scriptura autem hac consuetudine utitur, ut quando vult secretum aliquid et arcanum vel mysticum demonin

15

strare, dicat 'Scrutans

corda

et renes

Deus'

ut,cor secretum

cum

sit,

secre20

tiores cordis partes sint renes. In Sapientia

nis inscribitur, scriptum

repperi

' :

Renum
'.

quoque, quae titulo Salomoeius testis Deus, et cordis

contemplator verus,
licet inter

et

linguae auditor

In libro quoque Patriarcharum.

apocryphos computetur,

ita inveni, ut

quomodo

fel

ad iracun-

4 tam
crit.

tantum OV.
22
;

quae_

M, postea mutat.
10 Sed
ct

in

quasi

quem OV.
om.
et.

Cf. supra adnot.

ad

2, 7 et 3,

6 copularit] copu laret codd.

Proverbiis\ corr, ex Proverbio O.

]

10 sed iuxta

OV

set

mutat. in
lin.

scilicet

M.

M OV
;

12 pro) omisso

postea supplevit in sup.

13 tduofia]

tum OV. 0\
.

14 rhetorum' V,

marg

IAIOMA codd. rethorum M, O text.

;

scripturarum\
15 ipsos

quidem\

M M
;

scrip;

om.
;

arcanum archanum codd. 19 sccretum] corr. ex rectutn M, O in marg. rectum item V. cum] om. M. 20 cordis partesj OV corde M ex nimia fortasse scrupulositate. in illo 22 In libro quoque^ OV Salomonis", mo suppl. sup. lin. M. <juc. ui vocatur M, quae lectio artem sapit glossatoris.
18
;

2.
J.I

intellecius\ Is. 11,

2.

quantum
tract.

in

memoria

niea esi\ Cf.

et

6. in

Proverbiis\

8,

{2 sqq.

:o. z'o/ui] Ps. 39, 9. 13. Lftuofia scripturarum\

Hier. ep.
'

de principio Marci 319, 15 exemplum in nota ibid. allatum. 19- Deus\ Ps. 7, 10.
22. aurfitor]Sap.
co n te mpla to r
tur.
1,

scripturarum est, ut... Et infra p. 28, 1. 5 secundum iliud cduopa scripturarum

85,
n. 5
'

Idioma

igitur

6 ubi tanien

non
legi-

'

sed scrutatorxw Vulg.

'.

TRACTATUS DE PSALMO
diam,
sic

XV.
creati.

23
Qavoupvia
:

renes ad calliditatem

et

ad

astntiam sint

autem id est calliditas, ut vel in bonam vel in malam partem accipiatur in bonam, iuxta Proverbia Ut det, ait, innocentibus astutiam, puero autem iuniori sensum et intellectum in malam, ut apud apostolum Timeo autem, ne ut serpens seduxit Evam in astutia sua, corrumpantur sensus vestri a simplicitate quae est in Christo Quod ergo dicit,
'

'

'

'.

hoc est

eruditio

mea

et

profunda cogitatio

et internus

cordis affectus
in

non solum
10 divit

in caelestibus

mecum

fuit,

sed etiam
in

cum

nocte huius
est, et eru-

saeculi et in tenebris

commorarer,
a

mecum

homine versata
:

me,

et

nunquam

me

abfuit, ut

quicquid carnis imbecillitas non

erudierunt

valebat, cogitatio et virtus divina perficeret. Vel certe sic

renes

mei, interiorem

divinitatis

sapientiam

possidentem, per

me quam

15

humanae fragilitati non cedere. Porro quis alius (quia vita Salvatoris exemplum est) asserit eum non solum vigilantem sed etiam dormientem omni caruisse peccato, et ab universo carnis fantasmate mansisse purum ut sancti quoque, qui similes domini et magistri esse desiderant, omni custodia servent cor
edoctus

sum imminente passione

terrore crucis

r/v

23

somnum quidem, id est, sujjrrv-et non tantum non solum in die sed nec in nocte superentur. Hoc quoque adtendendum, quod dixerit, Insuper et usque ad noctem increpaverunt me renes mei ut ostenderet ante quam nox fieret, vel ipse Salvator esse inciperet
vigilantes, sed

ne per

semper eruditum a sua fuisse sapientia. Est alia interpretatio, quia semper scriptura divina ad similitudinem humanorum artuum de
in nocte,
1

calliditatem] calid.

OV.

ad
litteris

astut.] praepositionem

non

repet.

riavoupyia]

glossariis
legitur
est

IIANOJPIIACIA codd. quibus synonyma exhibentur

ubique Ttavoopyia.
V,
;

vox Ttavoupyaata subindicari videtur,

;

quemadmodum

in

ciovepYia et ffOvepYaaia

in locis

tamen ab Hieronymo

allatis
;

6 Christo]

OV

add. lesu.

7 hoc est]

M,

in textu

haec

in

marg.

insuper in

hae voculae iunguntur

cum

sequentibus.

9 commorarer\
fragilitati]

M
O

commoraret OV.

13 terrore]

OV,

mutat. in terrori M.
in

humanae
textu.

V,
;

in

marg

humana fragilitate
M.
marg.
r.

kumanam fragilitatem O
quis]
'

14 cedere]

OV

corr. ex credere

Cf. supra not.

ad 21,20.

om. M.

quia]
17

M,

in

textu

cui a V,

20 increpaverunt m.
1.

purum] purum mei\ OV om. M.

16
;

percontative

OV.

esse]

essent

V.

sintcreati]
Tzpoc;

8, 2 ap.
Tjirap

Testam. XII Patriarch. Migne, Patr. Gr. 2, 1108 A

0'j;j.ov,

14. quis

'in eo
et

alius\ Utputa Origenes, qui psalmo ubi scriptum est Iusuper

^oXrjv

po^

-'./.piav,...

usque

ad

?iocte?n

erudierunt vie renes

vsopo-j^ etc 7ravoopYxv.

Nullum hucusque

testimonium de hoc libello apocrypho apud Hieronymum repertum erat. Confer Ad. Harnack, Gesch. d. altchristl.
Litteratur bis Eusebius
4. intellectuni\ Prov.
6.
I,

852

sq.

1, 4.

virum sanctum, cum ad virtutum venerit summitatem, ne in nocte quidem ea pati quae hominum sunt, nec cogitatione vitiorum aliqua titillari'. Ita Hieron. ep. 133, n. 3, cum Pelagianam a-aOs-.av rogatu Ctesiphonmei,
asserit
tis

Christo]

Cor. 11,

3.

anno^is

refelleret.

24

S.

HIKRONYMI PRF.SBYTERI

Dei virtutibus loquitur, vcrbi gratia, ut, pedes cum habere dicat, oculos, aures, manus, ct cetera huiuscemodi, renes nunc pro seminum locis accipiendum sit ut, quomodo initium hominum et humanae carnis elemen;

tum

semine conditum est, ita sententiarum quoque nostrarum exordia et principia cogitationum habere renes suos ut antequam quid vel opere vel sermone tractemus, hoc cogitatio tacita in motu suo habeat secumque ipsa consideret. Ut sit sensus, Dominum et Salvatorem noin
:

strum. non solum opere et sermone, sed ne cogitatione quidem vel cogi-

tationum

quem cotidie erudiebat Dei Verbum. Xon quod alter Deus et alter homo sit std quo unus atque idem filius hominis et filius Dei nunc ut homo roget, nunc ut Dominus exaudiat.
exordiis,

quas

vocant

rcpoicaOeias,

peccare

potuisse,

10

ProvtiUbam Dominum in conspectu mco sempcr : quoniam a dextris meis est, ne commovear. Pro eo quod in latino legimus, Providebam, et in graeco scriptum est icpoop(du.7^v, melius habetur in hebraeo SEBETHI, Ut sit Proponebam Domiquod nos dicere possumus proponebam num in conspectu meo semper a dextris meis, et nulla poteram inimicorum fraude subverti. Simulque considera, quod in nostra sit potestate ponere Dominum ante oculos nostros. Qui iustus est et similis est Salvatori, ponit Deum a dextris suis, et dicit, Ouia a dextris meis est, ne commovear. Ideo autem eum ad dexteram ponit, quia habet ante oculos illum quem sequitur praeviantem. Oui vero peccator est, proicit sermonem Domini post tergum suum, et Dominus illi efficitur a sinistris. Ouem
'

15

'.

20

2 accipiendum sif OV, vitiosa sane consecutio verborum, cuius cum\ OV eum M. tamen alterum specimen habetur in Tract. de ps. CIII 164, 4 aquas pro doctrina. montes pro nec cog. OV. suni M. 8 ne cogitatione\ i sanctis accipiendum est KpoicsOetac] iam scripseram, cum in cod. Marciano repperi IIPOICAWEIAE 1IP1CAH<I>EIAE 9 codd. OV. 10 alter...a'.!ef M; aliter...ali!er OV. Fortasse legendum a/ius...aiius, ut in Commentariol. 5, 9 non quo alium adsumpsisse, alium adsumptum esse testemur sed quo
1
;
'
;

'

unus atque idem

filius

Dei
ei\

et filius hominis...' etc.

15
;

jtpoopii>ji.i)v]

[IPOOPAQMHN
est.

cod.

om. OV.

17

om. M.
'

19 similis esf
21

tris'

ad dextrts

OV hic et infra non semel.

marg. autem
'

eum

M OV non M eos OV.

:
; .

repet.

20 a dex-

22 praeviantem)

MV

praeante
cf.

in textu, in
5,

Hieron. in Gal.

24

aUzsfraeziantem, et forte legendum praeeuntem '. Verum 2$post tergum]corr. spiritum allegoriaesequitur praeviantem
inixtrisVL.

ex postergum

MO.
(
)-z.
:

%in\

9.

vccant-y-.'i

.'j.(\

Hier.

Comment.
' '

16.

proponcbani\ Psalt. hebr. Hieron.

'.

Ezech. iS,i sq(P.L. 25. 176 B) primos et secundosstimulos cogitationum,quas Graeci -y-.-jhi.'^ vocant 10. Non quod...sedquo]C(. adnot. ad
'.

Proponebam Dominum
18.

quod in nostra
ps.

sit potestate]

Cf.

similia nonnulla ex

Hieronymo

in

nota

ad Tract. de

V. 11, 30.

Commentariol.

2,

9.

TRACTATUS DE PSALMO
cum
est
'

XV.

25

diabolus ad laevam peccatoris aspexerit,

ilico

eius, ut

locum Dei possideat

impleturque
'.

illud

migrat ad dexteram quod de Iuda scriptum

Quod quare non quasi in narratione Domino igitur Salvatori, sive per Dominum sanctis eius, semper stat Deus ad dexteram. Iustus autem sinistram non habet, et quocumque se verterit, circumdat
Stet diabolus a dextris eius

sed in oratione ponatur, alterius loci est disserere.

'

angelus Domini

in circuitu

timentium eum,

et liberabit eos \

Vis

scire,

10

non habere iustum sinistram ? Moyses cum in typo crucis utrasque ad caelum levaret manus, non scribitur, Aaron erat a dextris eius et Ur a sinistris, sed quod hinc steterit Aaron et inde Ur. In Iudicum quoque libro Aoth ille princeps, cuius multiplex est et grande mysterium, qui gladium habebat in femore, et truncaverat cupidines, pinguissimum quoque et crassum adversarium suo mucrone confoderat, idcirco auLcsoTecooeHio? scribitur, id est, utramque manum dexteram habens, quem
nos latine ambidextrum possumus dicere. Opponat aliquis
:

15

Si iustus

non habeat sinistram, quomodo sapientia et dextram scribatur habere et laevam ? Diligens lector perfacile iudicabit, quanta differentia sit inter dexteram sapientiae et laevam, cum animadverterit, quae in dextris et quae in sinistris eius esse narrentur. Dicitur enim Longitudo aeternitatis
:

'

20 et

anni vitae in dextra eius, in sinistra autem eius divitiae et gloria

'.

Vides aeternum tempus et vitam perpetuam in sapientiae dextra collocata carnalia autem quae transeunt, quae dum teneri putantur aufugiunt,
:

id est divitias et

gloriam, in laeva eius posita,

alii

secundum
:

illud,

quod

in die

iudicii alii
25 dextris,

stabunt a dextris, et

a sinistris

agni videlicet et sancti a

haedi autem et peccatores a sinistris

eius.

Sed

et

illud
et

forsitan

curiosus lector obiciat,

quomodo

a dextris iusti stare

Deum,

a sinis-

ilico]

illico

OV.
;

2 ut...possideat~\

OV

et...possidet

M.

ratione sed in oratione] scripsi

non

qtiasi in oracione sed in oratione

3 non quasi in narnon quasi in noratione

sed in oratione
'

O
sic

non in oratione sed in narratione

corrector cod.
'.

O
;

add. in marg.

Hunc locum

legendum putarem, Non in oratione sed iu narratione

8 utrasque] ponantur MO. 7 circuitu] corr. ex circumitu O. 10 et\ OV, suppl. sup. lin. M. 12 cupidines] M; crepidines manum OV. 9 manus] 14 xp.cpoT.] QM4>0T. codd. OV, quae vox magna me difficultate primum adfecerat. 16 dextram] M; dexteram OV. 19 narrentur\ OV utramque\lsl utraque OV.

4 ponatur] V utranque OV.

narranlur M.
glorie
;

20 dextra]
21
collocata]

dextera

OV.

gloria\ scripsi

LXX

od;a

gloriae

OV,

M.
om.
et.

OV

;-atam M.

M OV

a sinistris] ad sinistris

OV.

23 gloriam] M; gloria OV. 26 curiosus] ; curiosius

24

et alii\

OV.

3. eius\

Ps. 108,

6.

10. itide

Ur\ Exod.
3,

17, 12. sec.

LXX.

6. si?iisira?n

non

/tabet eic.\ Cf. Tract.

in Iudicu??i\ 3,

15
16.

sqq.

de

ps.

XC.

117, 14 sqq.

20. gloria] Prov.

24.

7. eos\ Ps. 33, 8.

sinistris\

Maith. 25, 33.

4

Anecdota Maredsolana,

III,

3.

26
tris

S.

HIERONYMI PRESBYTERI
Domino
nostro legatur in
ei ei
'.

peccatoris
'

tmus diabolum, cum dc

Zacharia
>,

Et diabolus stabat a dextris eiiis ut adversaretur qui obicit hoc, et sequentia quod quando diabolus
:

Legat

stabat a

s,

sordida Iesus habuerit vestimenta.

dcxtris.

Recte qui nostra peccata

sinceperat et delicta portabat, non tam sibi

quam

sordidis

vestimentis

Simulque consideret, quod non dicatur, Stabat diabolus victor et triumphans, sed adhuc in certamine ct in acie ct in ambi^uo positus, immo cum necdum pugnare coepisset. Sequitur enim, Ut adversaretur ei. Adversabatur autem ei diabolus, ut diximus, quia habebat ex peccatis nostris sordida vestimenta. Postquam vero auImperet tibi Dominus qui elegit Hierusalem non stetit a dextris, divit sed abiit post tergum et sub pedibus eius, Statimque Iesus sacerdos irugnus accipit poderem, et candidis induitur exuviis, etiuncta sibi regia
diabolum habebat
a
'

10

',

dignitate,

id

est

copulato Zorobabel, aedificat ecclesiam, et spiritalem

15

extruit Hierusalem.

laetatum cst cor meutn et exultavit lingua mea. Hoc quod Propter ait, Propter hoc, ad superiora iungendum est,ut causam laetitiae sive exultationis hanc dicat fuisse, quod semper habuerit Deum ante oculos, et illo stante a dextris suis numquam motus sit, et fiat ordo Laetatum est
Jtoc
:

cor

meum

etexultavit lingua mea,

hymnum
mortem

Patri referens pro

hominum
a dextris

20

salute, quia

me

stante et sustinente

crucis

Dominus

est collocatus mihi.

Hic locus

semper accipi Respondeant enim, quomodo exultet lingua per se, aut quomodo possit lingua quasi sentiens et intellegens propriam habere laetitiam. Siquidem non ait, exultavit lingua, sed exultavit lingua mea. Sic ergo de lingua
poraliter
1

adversum eos facit, qui aestimant cormembra debere, quae proponuntur in scripturis.
et

25

de

Domino
lesu

uostro] His verbis expunctis corrector cod.

scribit in
:

marg.

; :

Ilic

puto legen-

dum,

de

sacerdote
;

4 habneri!

OV

magno Zach. habuerat M, postea

III'.
corr.

Scrupulosius sane
habebat.

cf.

supra TII 2 189, 2 sqq.

8 in ambiguo]

OV
;

om.

in.

nrt

coefrissei\

pugnam
M.

recepisset
et

corrector
ct

in

marg.

12 sacerdos] sacerdus

13 accipit
17 causam]
.

accepit

iuncta]
sive~
1>1

add.

postea
;

causa

OV.
fuissc.

corr.

ex sue

et

om. hanc dicat

;

19 Lactatuiu est]

M, om. OV. 14 et_ M exultationis] OV om. OY. M poster. manu laetetur OV, M
;

OY. om. OV.

add.
I

m.
ait]

22

et

om. 0\".

aestimant' estimant
uii

MO

extimant V. Cf. supra

8, 24.

26

scribendum iam duxeram,

postea legi in

M;

ante

OV, nota ah perperam

13:
*

intellecta.

2. et\
1 1.

Zach.

3,

1.

Hierusaleni\ Ibid.
fere

2.

dem

ad

litterarn in

Et haec quiTract. de ps.

CVIII. 189, 1-9. 22. Hic locus

qui\ Hieron. in

adversum eos facit, Tract. de ps. XCIII.

et

locus adversus eos qui Anthroponaorphitae sunt'; Ibid. 133, 1 Locus iste contra Arrianos facit in E})hes. 4, 5 sq. Ununi baptisma et contra Valentinum facit, qui 'etc.
129,
Iste

maxime

facit,

'

'

TRACTATUS
intellege, ut
effectus,

I)E

PSALMO

XV.

27

de ceteris quoque membris, quod scilicet universos habeat Pro eo iuxta illud Salomonis In manu linguae mors et vita
'

'.

autem quod
tavit lingua
5

in

Actibus apostolorum

et in editione

vulgata legitur, Exul-

mea, sciendum apud ceteras editiones et apud ipsos quoque Septuaginta non linguam positam esse, sed gloriam,quae hebraice dicitur CHABOD. Lingua enim [LASON] appellatur. Et puto, quia rhetoris gloria in laude sermonis est, sicut medici gloria in medicinae artis industria, et

athletae est gloria fortitudo, ceterarumque artium gloria est im:

plere
10

quod norint
est, ille
'.

ideo linguam,

per

quam quod
'

sentitur expromitur,

positam esse pro gloria. Vel certe gloria eius hominis, qui assumptus a
Christo
accipiendus, de quo alibi dicitur

Gloria

mea

et

exaltans
in

caput

meum

Sive apostoli gloria eius intellegendi, quod illum

:

toto
et

orbe glorificaverint

ut gloriam pastoris dicimus

amplum gregem,

magistri, eruditos discipulos, et imperatoris, fortes exercitus. Porro

15

quod

Iohannes Vidimus, inquit, gloriam

'

eius,

gloriam quasi unigeniti a Patre,

'

plenum gratia
exurge
' :

et veritate

'

et in alio loco scribitur

Exurge

gloria mea,

illam Salvatoris esse gloriam sentiamus,

quam

apostoli in car-

nis eius humilitate viderunt, ut

non quod apparebat, sed quod latebat

spe.

in corpore, acrioribus oculis intuerentur.

20

Insuper

meam

in

fluum est

Quoniam non derelinques animam inferno nec dabis sanctum tuum videre corruptionem. Superde his velle tractare, quae explanata sunt ab apostolis. Haec
et

caro mea requiescet in

y

ergo dicimus, quae ab

terea dixerit,
25

illis

quasi minora sunt praetermissa: quod prop-

Caro mea habitabit in spe, quia cum spe ilico resurgendi descenderit Salvator ad mortuos. Et non dixit, habitabit, sive requiescet, ut
codicibus legitur, sed
xaTaoxyyvctxret,

in latinis
2 effectus\

id

est peregrinabitur, ut sit

OV
N.

affectus

M.

et C,

et

LASON\
;

CHABOD] EHABOD OV, ENABOD M confusis litteris SAL.VN cod. M salum O solum V. scripsi, hebr. \)C>h
6
; ;
;

rhetoris\ V,

in textu

doctoris

M,

marg.

8 athletae\adletae

M.

est gloria...

artium\

praetermittit

propter homoeotel.

9 expromitur\
est\

OV
;

exprimitur M.
11 OV. M, perperain

10 positam

esse\~M; posita est

inser. est.

OV.

a Christo

M;
;

est

a Chrisio

accipiendus\
in

OV

12 capuf\ capud

M.
quod\

\^fortes\

OV

fortis

fortem mutat.

exercitus\

OV

exercitum M.

OV

quia M.

16 gratia et verilate\
;

gratiae

et veritatis

OV.

19 acrioribus\ O,

M
;

mutat. in acucioribus

accrioribus V.

22

esl\

om. OV uti ferme alias. 23 sunt praetermissa\ M, quae quidem lectio nondum invento codice Marciano mihi iam probata erat promissa O in textu omissa V, O marg. 24 quia\
; ;

et

quia
;

OV.

25 requiescet] requiescit

OV.

26 Haxaar>a)va>crst]
marg.

KATAKPHNCVCEJ

cod.

KATACPHNONKEI

Vat

KATAKPHNOTKEl O
12.
'

vita] Prov. 18, 21. sed gloriatti] Psalt. hebr. Hier. exultavit gloria mea'.
2.

meum]

Ps. 3, 4.
i,

5.

et

16. veritate] Io. 17.

14.
9.

exurge] Ps. 56,

HIEROXVMI PRESBYTERI

sensus

Paululum ibi commorabitur, et iuferos videbit iu transitu, anima quoque eius non relinquetur in inferno. Potestatem quippe habeo ponendi animam meam. ct potestatem habeo iterum sumendi eam Nec dabitur a Patre videre corruptionem. Videre autem dixit pro pati, secundum illud iStwjxa scripturarum 'Ouis est homo qui vivit, et non
:

'

'.

Qui cum non cognovisset peccatum, pro Simulque nota, quod Dominus et carnem hanobis peccatum fecit carnem quae posita est in sepulchro, et animam buerit et animam iiuae descendit ad inferos. Et ut caro absque anima perfecta fuit caro, ita et anima sine carne perfecta anima fuit, et nullo indiguit naturae suae officio, quod absque peccato humana anima habere consuevit. Hoc jrsus novam haeresem. Simulque, quia nonnulli varie argumentantur, ex eo quod clausis ostiis ingressus est Dominus, non eandem carnem resurrexisse quae mortua est, audiant quid nunc Dominus ipse commemoret. hisiiej^et_arQ mea requiescet in spe. Certe Salvatore mortuo et
videbit

mortem

'

Et

alibi

'

'.

10

15

passo ea posita est

rexit,

in

sepulchro caro,quae fuerat

et

et viva; ipsa

ergo et resur-

mortua iacuerat in sepulchro. Si autem eadem re=urrexit, quomodo quidam argumentantur spiritalem quandam et magnam et non nostram carnem in Domino resurrexisse ? Nec hoc dicimus, quod negemus corpus Christi adsumpsisse eam gloriam, quam nos quoque sanctos credimus accepturos. Tunc enim corruptivum hoc induet incorruptionem, et mortale hoc induet immortalitatem. Sed quomodo ante quam pateretur transformatus et glorificatus in monte eanquae exanimata

20

dem

utique carnem habuit

limatnV.

quam

habuerat
M.
:

et

deorsum,
IAIOMA
7

licet

alterius

2.3 habeo' habei

tduofxx]

cod.

M;

idioma OV.
et ita

Cf. supra 22,13.

5 vvoit]

MV cum
V
;

Rom. Psah

vivet O.

peccatum fecif M,

Hieron.
:

Comment. M om. /. .!.' OV.

in Eccles. S. 5; p. factns eit

OV

'.

rw]

heresem

MO.
passo
et

10 et 9 fuit caro\ caro fuit M. \^requiescet\ i$ostiis]aostiisMOV.

niortuo

viortuo et
;

tasso]

et

viza scripsi ex coniectura

et

vivit

OV QX e!
'

M.

16 ca\

M;
corr.

om. OV.
in

19 magnani\ Ita tres codd.

Nec\

ct resurr. et solummodo M. 21 enim] OV; cum M Ne M.

\

expunct.

M.

ex eum.

22 induet] corr. ex induit M.

>ur:i:ncm,

e.

m.

h.

induet] om.

propter homoeotel.

3.

eam\ Io

11.

iS.

interpretantur in quinto

decimo psalmo
:

6. mortej}{\ Ps.

88, 49.

atumfecit\ 2 Cor. 5, 21. \2.adv>rsus novam /)aeresem]E2.ndem nempe, in quam invehitur in Tractatibus Hieronymus supra, p. 197 et 397. 22. immortaliiatem\ 1 Cor. 15.53.

ex persona Domini prophetatum niam non derelinques a. m. i. i. n.

videre corruptionem..
.

Quos. t.

d.

dicemus idipsum quidem corpus et eamdem cnrnem resurgere, quae senulta est, quae in
hu:no condita: sed mutareeam gloriam, non mutare naturam. Oforiet enim corruptivum hoc induere incorrufilionem,
et

Conferendus integer hic locus cum Cornment. Hier.

24. li:et a 'tetius $loriae\
;

in L)ii. 2, 7

Hoc

est,

quod

apostoli

mortale hoc induere immortalitatem.

'

'

TRACTATUS OE PSAI.MO
gloriae
;

XV.

29

sic et

post resurrectionem eiusdem naturae in eo caro fuit quae

ante passionem fuerat, sed glorificatioris augustiorisque conspectus, im-

quod Paulus ait Itaque nos ex hoc neminem novimus secunet si cognovimus secundum carnem Christum, sed nunc iam non cognovimus Cogor in hoc loco dicere illud apostoli O profundum divitiarum sapientiae et scientiae Dei quam inscrutabilia iudicia eius et investigabiles viae eius! Deus filius, Deus Verbum quamdiu in caelis fuit, et homines non tantum peccaverunt ut ad eos ipse descenderet, simplex et incompositus cum angelis thronis dominapleto illud
'

dum carnem

'.

'

'

10

tionibus

ceterisque virtutibus

morabatur.
et

Ouando

vero

descendit ad

homines, eos videlicet qui ex anima

corpore compacti erant, venit et

15

non possent. Rursum quia animae absque' corporibus apud inferos tenebantur, quae in sua natura sunt simplices, et ipsa derelicta carne, non Deus Verbum, non homo compositus, sed anima descendit ad inferos ut quomodo unusquisque locus eum habebat necessarium, sic habitatoribus regionis illius ceripse compositus, ne compositi simplicem ferre
:

Scio plerosque, quoniam Christi corpus ecclesia est, et nos sumus membra, secundum avavwyr,v carnem Christi eos intellegere qui inferiores sunt, et animam illos qui perfectiores vel certe carnem eos
neretur.
;

2 impleto illud]

MOV,

etsi

in
c.

OV
'
'

postea corr.

illo.

Vulgarem dicendi modum censeo,

'

uti

apud
in

S.

Benedictum, Regul.
lat.

63

excepto hos quos... abbas praetulerit.

Cf. Evodii epistulam

Monac. 8107, fol. 130^ ab omni macula aut ruga aut ab aliquid eiusmodi purificatam.' (Rev. Bened., mense iulio 1901, p. 256). 4 et si cognovimus secundum carne?)i\ om. M. 18 hor.yorrqv] scripsi ANACTACIN cod. M, itemque O in 11 et ipse] M; OV om. et.
Cod.
;
;

marg

T pro
res

ANATACIN in textu O T (6,9), Q pro A (3, 20;

inferos V.

vacat in
4, 5
;

intervallum.

Iam supra vidimus

a librario scriptum

6,

20; 12, 16; 25, 14).

19 inferiores]

in inferio-

animam] anima OV.

16.

carnem] carnes M.
drini epistulam

S.noncognovimus]2Cor.$,
Tract. de
not. ibid.
7.

Conf.
sq.

paschalem anni 402 ab

inter

ps.

XCVIII.

154,

et

Hieronymo
epistulas

translatam,
'

huius

ordine
:

eius]

14.

Rom. 1 1, 33 non Deus Verbum, non homo comanima

descendit

vam,

n. 7

nonagesimam octaNec credibile est quod ad

inferos caro eius descenderit, vel pru-

positus, sed

ad

inferos\

Adnotator codicis O subducto tractu calami ad haec verba animadvertit:

dentia carnis, quae appellata sit anima, apparuerit sed quod corpus eius positum in sepulcro sit, et ipse nec
inferis
:

Hic locus videiur a catholifafide alienus. cum fide receptum sit, DeJ_Veibum simul cum animaChrisii adinferos descendisse. Quid tum, o bone ? Magnus quidem Hieronymus et doctrina praecellens ast homo erat, et falli potuit. Ceterum
:

de corpore

et

divinitate sua dixerit

sapientia carnis nec de Non deretinques

animam meam

in inferno, sed vere de nostrae naturae anima, ut perfectam ac rationalem et intellegibilem atque sen : sibilem ad inferos animam descendis^e

inihi

rasse

videtur hoc loco verbis magis erquam sensu. Cf.Theophili Alexan-

monstraret

HIERONYMI PRESBVTERI
animam
illos

qui sequuntur historiam,

spiritalem.
i

qui conscendunt ad intellegentiam

mihi fecisti vias

in dextera tua

vitaet adimplebis

me

laetitia

cum

vultu tuo

infinem.

Ouia caro
in

tionem. et anima eius derelicta non est

non vidit corrupinferno, nunc post resurreceius

tionem ad caelos victor ascendens, ex persona eius hominis qui resurrexerat, ait, Notas mihi fecisti vias vitae id est, didici quomodo homines liberentur ab inferis, qua ratione vitam adipiscantur aeternam. Simulque
:

considera, quod

ille

qui via et vita

est,

dixerit vias didicisse vitae, id est,

i

quomodo homines eum

qui se viam et vitam esse dixerit consequantur.

c

Et puto, sicut ipse est veritas, et loquens ad Iudaeos Si manseritis in sermone meo, cognoscetis veritatem, et veritas liberabit vos quasi de
'

alia loquitur veritate

et

ita,

cum

ipse

sit

vita, quasi

de

alia

vita loquitur,
sive, ut in he15

cum

ipse

sit
'

via, alias sibi dicit vias fuisse

monstratas,

braeo legitur,

viam

'

ut caro scilicet

quam
et

acceperat, et in carne eius

Filii

omne hominum

genus, ea quae divinitatis

dicit,

fuerant sibi

nota esse

gauderet. Propter quod exultare se

exultationem habere cum

illud
(

Patre (hoc est enim,

in

cum

vultu
')

tuo,

secundum

Laetificabis

eum
20

et plenam perfectamque laetitiam et ineffagaudio cum vultu tuo bilem voluptatem, cum sederit ad dexteram Patris, et impleverit Dixit Dominus Domino meo, Sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos Sedet ad dexteram Patris Filius in maiesscabellum pedibus tuis
'

'.

tate

regnantis

et

quia

primum martyrem suum Stephanum contra

stetit

v$*fUf Iudaeos viderat praeliantem, surrexit a solio, et Patris, quasi et ipse pugnaret pro martyre. Haec
1

ad

dexteram

est

delectatio, haec 25

seguuntur]

M:

secuniur

aeternam]

m
M;

postea cancellata
et

OV. M.
M.

6 tiomitiis]

om. M.

8 vitam~\

item

om.

M.

9 didicisse vitae\ vitae didicisse

esse]

M.

10 eum] om.

M.
acceperat]

viam

vitam] via

et vita

V,

O
;

sup. lin. expuncto est; est item cod.

15 ut caro]

13 loquitur... de alia]

om.

assumpserat OV.

ob saepe iam dictam rationem. %u feret] M gaudere OV. 17

22
in textu
;

M;

et

caro

M. OV.

20 voluptatem] V,
Sedet

O
ad

marg; voluntatem M.
t i'.a

in textu.

uis]

M: pedum tuorum OV.

ad dexieiam V,
ut>tas\

dexteram
;

sedet itaque

O
;

marg.

24 a

solio]

ex

rctinendum censui

e solio

OV.

25

/.

O marg

haec est voluptas

haec voltDilas

M,

in textu.

6 victor aseendens] et infra 31. 4 victor

penttrarit

ad
victor

caelos.
'

Notum

est

hoc

licanum putabatur additamentum apud nostium quoque Tractatorem invenir.

12. liberabit vos] Io. 81
1

nonnuliis expositionibus fidei antiquis inseitum esse, ubi de Christi ascensione ad caelos. Conf.
'

verbum

31 sq.
vitae'.

4. in hebr. legitur viat/t] Psalt. Hier.

'

ex hebr.

ostendes mihi semitam

1.

L.Hahn,Biblioth. Symbol. edit. 3,p. 51. 74 et 78. Mirum sane istud quod gal-

19. tuo] Ps. 20, 7. 22. tuis] Ps. 109,

TRACTATUS DE PSALMO
voluptas
1

XV.
pro
'

31
fine'

in fine

dispensationis sive victoriae

enim Aquila
et

et

Theodotion
victoriam
'

et

omnes

editiones, excepto
;

Symmacho
sit

Septuaginta,
collocaret.

transtulerunt

quod propterea
ut

passus, et resurrexerit, et

victor penetrarit ad caeios,

5

hominem

a dextris

Domini

Notandum quoque, quod

laetitia,

in
(

hoc Ioco ubi nos legimus, Adimplebis

'
'

me

10

Theodotion dixerit Septem laetitiae et Cum vulto tuo delectaet Aquila et Symmachus transtulerunt ticTTn "dextera tua. Victori Plenitudo laetitiarum cum facie tua vel apud faciem tuam et reliqua. Quaeritur ergo quare Theodotion septem pro plenitudine dixerit? Quod quidem facilesciet, qui hebraeae linguae saltim parvam notitiam habueverbum, ut in libro quoque Hebraicarum Quaestionum rit. SABA enim diximus, quattuor res significat plenitudinem et satietatem, iuramen'

'

'

'

'

tum
15

et

septem. Quia igitur

spiritus

apud Deum tem magis debere transferri, quam plenitudinem satietatem

Theodotion, diversas gratias esse cognoscens, putavit pro oportunitate loci sepest,

ambiguum

et iusiuranet

dum

ut/spiritum sapientiae et

intellectus, spiritum consilii

fortitu-

dinis, spiritum scientiae et pietatis, spiritum timoris

Domini apud Deum

20

quae vere septem plenaeque laetitiae sunt, non aliis, sed ei qui meruerit in Domini semper dextris delectari. Hac ratione quidam suspicantur a philosophis septem caelos appellatos, et septem errantia sidera nuncupata. Porro Symmachus, ubi nos legimus, Delectatio in dextera tua usque in finem, Virtus, inquit, in dextera tua in aeternum ostendens eum, qui virtutibus plenus sit, apud Deum iugiter permansurum.
esse monstraret
:

'

'

25

DE PSALMO LXXXII.
Deus quis
similis erit tibi ? Nullus erit similis tui.

Ne

taceas neque comitem penetraret

3 resurrexerit]

M;

resurrexit

OV.

4 penetrarit]

it

corr. ex et;

in

textu

penetravil V,

marg.
8 tua.

a dextris] ad dextris

M.

6 delectatio\ delectacio

M;

delectationes

OV.

Victori} Ita sane distinguunt tres codd.

;

MOV.

9 pro pleni18 esse] esset

10 saltim] M saltem OV. M pro plenitudinem OV. primum in textu. satietatem~\ sacietatem M sanctitatem OV OV. 20 appellatos] OV; apellant M, mutat. in apellata. plenis M. 25 DE PSALMO LXXXll] Ex codd. LMOV. tudine]
;

15 transferri] transfereus

corrupte.

23 plenus]

OV;

corr.

ex

w.inlibroquoqtte Hebraicarum Qitaestionum\ scil. in Genes. 21. 30; 26, 32 sq ; 41, 29. Locus, uti iam dixi, maximi momenti, quo huic seriei contionum

plures intellegendi sunt,

iuxta hebraei
et

sermonis ambiguitatem, quo

:

sabba-

nomen
bit.

ipse

suum Hieronymus
Isai. 54,
1
:

inscri-

tum significatur et plures de quo in Hebraicarum Quaestionum libro, quem in Genesim scripsimus, plenius dictum
est
'.

Huc

etiam refer quae leguntur in

'Sive

Comment.

proseptem

32
ts.

S.

HIERONYMl PRESBYTERI

Loquitur ecclesiasticus vir, de cuius utero fluunt flumina aquae vivae. YiJet enim messem multam, et operarios paucos grandem
:

multitudinem credentium, et doctrinas modicas magistrorum multos haereticos, multos adversarios, et paucos esse bellatores, qui pro Christo dimicent. Ne taceas neque compescaris Deus. Quare hoc ?
:

Quoniatn ecceinimici tui sonaverunt. Haeretici loquuntur, illi sonant, et nos silemus illi blasphemant, tici tacent
:

et ecclesiaset

nos

non

latramus.

Quoniam

ecce inimici tui sonaverunt. Pulchre dixit, sonaveest in aedificatione

runt

non enim sermo

comptus, sed tantum clamor

te

incompositus ad destructionem. Et qui oderunt

extulerunt caput. Tanta

10

multitudo haereticorum
tua
ecclesia
rapiant.

est, et

paucitas in te credentium.

Super populum tuutn tnalignaverunt consilium. Hoc loquuntur, ut de

Cogitaverunt adversus sanctos
tuos.

Nihil

aliud

cotidie cogitant, nisi

quomodo
est, et

ecclesiasticos decipiant atque subplantent.

Dixerunt, Venite disperdamus eos de gentc.

Novam rem

video.
ut

Tanta

15

multitudo haereticorum
diversae sententiae

tanta

dogmatum

diversitas,

inter se

sint, et in

nostro tantum odio consentiunt.

Quomodo
;

enim Herodes
isti

et Pilatus inimici erant, et

contra Christum agentes pacem

fuerat

fecerunt, et peior fuit

eorum concordia quam

foederantur.

inimicitia

sic

et 20

scelerate dissident, sceleratius

Adiersus testamentum tuum disposuerunt. Tu locutus es per prophetas et illi per Manichaeum, Marcionem, Arrium, et Valentinum. Tabernacula Idumaeorum et Ismalielitum. Quoniam semel coepimus derelicta historiae vilitate sensum ad altiorem spiritalis intellegentiae expositionis modum extollere... Historia enim simplex est, in qua populus Iudaicus loquitur ad ceteras gentes, quae contra illum dimicabant. Ceterum quodcumque factum est, in typo nostro factum est. Israel oppugnatus est, victoria illius nobis profuit. Videamus ergo qui sunt qui adversus ecclesiam dimicent. Tabernacula Idumaeorum. Idumaei terreni interpretanlur. Pulchre dixit, tabernacula, non enim habent fun;

25

30

ifuunt \ om.

L.

et\

om. L.
2

6.8 sonaverunt] sonuerunl L.

15,

6 ecclesiasiici\

OV

ex superfluo add. viri. Cf. supra III

34

'

Illi

(haeretici) pereant, ecclesiasticilaetentur';

haeretici...
'

63, 25 'Ecclesiastici

enim

rustici sunt...:

omnes vero

etc.

non\

om
et

L.

9 in aedifuatione\
lerunt capud L.

MOV;

in hedijicatione L.

10 qui\ quia L.

extu/erunt capuf\

extu-

14 ecclesiasticos\

Hic quoque

OV

add. viros

19 fuerat inimicitid\

fuerant inimicitiae L.
21 testamenlum
et

20 dissident^ discedent
te

OV.

foederanlur\ federantur

LM.

tuum\

OV;

testamentum LM.

/ocutusj

LM

loquutus

OV.

22 Arrium

Valentinum\
;

OV; et Valentinum Arrium M; Va/entinum Arriumh. 23 Ismahe/itttm\ spirita/is inte/legentiae\ corr. ex Hismaelitum LOV. 24 vi/itate] utilitate O.
O;
spirita/i inte/legentia

specia/is int.

M.

25 in qua

LM

iu quo

OV.

27 typo noslro\

nostro typo

M.

TRACTATUS DE PSALMO

LXXXII.

33

damenta nec domus, sed tabernacula, sedes semper incertas. Et Idumaeorum et Ismahelitum. Ismahelitae interpretantur, quasi audientes. Pulchre dixit, quasi audientes non enim audiunt Deum, sed praetergre:

diuntur.
5

Moab
:

et
:

10

cramenta patre non enim in patre sunt, sed ex patre, quia patrem pristinum reliquerunt. Et Agareni, qui interpretantur proselyti et advenae, qui fuerunt antea cives, postea facti sunt peregrini non enim sunt de domo, sed alieni sunt, quippe qui domum patris inpugnant. Gebal, quod interpretatur vallis vana. Non sunt de montibus, sed de valle sunt: non enim sapiunt de sursum, sed de deorsum non sunt de caelo, sed totum de terra sunt. Propterea dixit, vallis vana, quia est et vallis non vana quicumque enim humilis est, et se propter Christum deicit, iste vallis et campus
:
:

Agareni, Gebal et Ammon. Singula nomina habent singula saquot enim verba, tot mysteria. Moab, quod interpretatur, ex

15 est,

quippe interpretatur populus falsus. Ergo de haereticis dicitur, populus falsus non enim sequuntur eum qui dicit Ego sum veritas sed eum sequuntur qui est
:

non vanus, sed bonus.

Ammon, et Amalech. Ammon

',

'

princeps mendacii. Et Amalech, qui interpretatur lingens

in ecclesia
-o

nihil

enim

residere patiuntur, sed tota eius

fundamenta

lingunt.

Non

comedunt scripturarum verba, sed lingunt terram quasi serpens. Et alienigenae ctim Jiabitantibus Tyrum. Pro eo quod nos habemus alienigenae, in hebraeo scriptum est Philistim, quod interpretatur calix
potionis, quia
'

inebriantur de calice Babylonis, sicut dicit Hieremias

Calix aureus Babylonis inebrians

omnem terram Vide

'.

quid dicat, calix

1 domus\ domos ~L. 2 lsmahelitum\ Isinahelite hoc loco M; Hismaelihim O mutat. in Hismaelitarum Hismaheliiarum V. quasi audientes\ L add. deum quasi non audientes
;

OV hic

et lin. seq.

Ammon\

Amon

ceteri.

7
11
et\

non enim in patre sunt\

sapiuni\ corr.

LM

non enim patres

12 sed de deorsum\

sunt OV.

10 quod\

om.

L.

ex capiunt V.
15

OV

sed deorsum

LM.

13 est

OV;

LM

om.

et.

Ammon\

MO; Amon

LV.

16 de haereticis dicitur\

19 totd\ corr. ex totam V.

21

Et

alienigenae\

OV; hereticis dicitur M; heretici dicuntur L. L cum Psalt. Rom; MOV om. Et. cum

habitantibus\cohabitantibus

OV.

24 sq. inebtians... Babylonis\ om.

propter homoeotel.

semper incerias\ Hic et in sequentibus proxime, ut vides, accedit ad priorem huis psalmi expositionem, 2 III p. 82 sq. 2. quasi audientes\ Aliter Hieronymus supra III 2 82, 9 sqq. Ismahelitae interpretantur oboeditntes sibi... Ismahel h. e. oboedientes Deo licet Dei Ismahelem auditionem alibi
1.
' ' '

de Nomin. Hebr. et in Quaest. Hebr. in Genes. 16,11. Verum, quod tanti viri pace dixerim, nihil eo inconstantius, ubi eiusmodi vocabulis ad allegoriam deinlerpretetur,
v. gr. in

libro

torquendis indulget,
17. veritas] Io. 14, 6. 24. terram] Ierem. 51, 7.

Cf.

notam

'

ad Tract. de

ps.

LXXVII

63, 29.
5

Anecdota Maredsolana

III, 3.

34

S.

HIEROXVMI PRESBYTERI

aureus Babylonis. Babylon interpretatur confusio; calix vero aureus, dog-

mata philosophorum et eloquentia oratorum. Ouis enim non inductus a philosophis? Quis enim ab oratoribus mundi istius non seductus? Calicem aureum habent extrinsecus splendorem eloquentiae et intrinsecus venena sunt condita, quae latere non poterant, nisi auri specie celarentur. Vides quidem eloquentiae mella, et non suspicaris mortifera venena. Alienigenae cum habitantibus Tyrum. Tyrus interpretatur angustia. Vere enim angustiae ibi sunt, et non latitudo quod est Christus, sicut et apo:

stolus ad Corinthios:

'

Non angustamini

in nobis,

sed

angustamini

in
10

visceribus vestris'.

Etenim Assurvenit cum eis. Illi praecesserunt, et iste sequitur.Videamus qui sit iste qui sequitur. Assur quippe interpretatur diabolus vere, quia ipse est et inimicus et vindex, sicut in octavo psalmo scriptum est Ut destruas inimicum et defensorem Ipse nos facit peccare, et ipse nos accusat ad puniendum. Etenim Assur venit simul cum eis. Habent diabolum principem, habent imperatorem non illis Iosias rex iustus imperat, sed A.ssyrius.Facti sunt in adintorium filiis LotJi. Loth interpretatur declinans, quod intellegitur, a Deo, sicut populus Iudaeorum quia omnes haere:

'

'.

15

tici

consentiunt Iudaeis

in

blasphemiis.
:

Multa sunt quae dicantur, sed hora excludimur longum est enim per singula currere. Ouis enim possit facile dicere Fac illis sicut Madian et
Sisarae, sicut Iabin in torrente
sicut stercus terrae.

20

Cison. Disperierunt in

Endor, facti sunt

Salmana

Pone principes eorum sicut Oreb et Zeb et Zebee et omnes principes eorum qui dixerunt, Hereditate possideamus
?

nobis sauctuarium Dei'

Putaverunt se ecclesiasticos

esse, et sibi eccle- 25

siam vindicantes.
ut

Deus meus pone illos ut rotam. Non sint stabiles, sed semper incerti sedem non habeant, et semper volvantur instabiles. Sicut enim rota
:

bibens,

L; om. OV. 3 enitn] non repet. L. 4 habent] O in marg. expuncto quod prius scriptum erat. 8 sicut ef\ L om. et. 9 ad Corinthios] L add. dicit. angustamini L; angustiatnini ceteri. 11 eis\ M; illis LOV. 12 qui sil] LM; quid sit OV. quia] om. L. 13 esi et\ LM; OV om. et. 14 destruas]destruam M.
1

aureus

defensorem^

om.
L.

MOV.

cum Rom. Psalt; ultorem cum eis] omnes.

ceteri.

15 simul]

iterum cum
iusltts]

Rom.

Psalt;

16 habent]

OV
et\

inser.

et.
et.

LM

om. OV.

20 exc.uiimur^ excluditur

corrupte.

2} Oreb

om.

24 Salmana] Psalmana

25 sq. Putaverunt... vindicantes]

LM;

om. OV.

27

Non

sint]

non sunt OV.

10. vesttis\ 2

Cor.

6,

12.

pronomen
:

nobis superfluum

esse pro-

14. dcfaisoreni] Ps. 8, 3. 24. possideamus nobis\ Auno circ.403,

in

epistula

CVI,

n.

53,

Hieronymus

nuntiabat quod idcirco in Psalt. Gallicano ab eo expunctum est, sed in Romano adhuc comparet.

TRACTATUS DE PSALMO
per se stabilis non
per
est, ita et haeretici

LXXXII.
in

35

non stant

sententia sua, sed sem-

dogmata mutant. Sicut stipulam ante faciem venti. Undecim petit poenas contra illos, quia undecim apostolorum mysteria negaverunt. Sed dicat prudens lector Ouomodo unum versum in duos divides ? Etscripturae violentiam facis undecim apostolos dicis, cum sciamus Dominum Salvatorem duodecim habuisse discipulos. Ideo ergo undecim numerum ponimus, quia Iudas proditor, qui duodecimus fuerat, de numero decessit. Deus meus pone illos ut rotam. Habes unam plagam diligentius ergo numera et cetera quae sequuntur. Sicut stipulam ante facietn
:

10

venti: ecce secunda. Sicut ignis qui comburit silvam

:

ecce tertia. Sicut

:

15

flamma comburens montes quarta. Ita persequeris eos in tempestate tua quinta. Et in ira tua conturbabis eos sexta. Imple facies eorum ignominia septima. Et quaerant nomen tuum Domine octava. Erubescant et turbentur in saeculum saeculi :nona, Et confundantur et pereaut decima.. Et cognoscant quia nomen tibi Dominus undecima. Tu solus altissimus super omnem terram. Hucusque iracundia est quod sequitur iam clementia est. Et in ira
:
:

tua turbabis

eos.

Non

dixit,

occide, sed,

turba
:

illos,

ut

revertantur

ad

te

ecce sex. Imple facies eorum

redire

ignominia
possint.

20 exclusi,

ad

Dominum non

non poena, ne morti Imple facies eorum lg?

nominia, non poena. Quare ergo non occidas eos

ponit: Ut quaerafit
nient.

Sermo

divinus exet
:

nomen tuum Domine.

Si

enim quaesierint,

inve-

Qui inducti sunt ab haereticis, ad Dominum convertentur ecce septem. Confundantur et pereant. Qui erubescit in peccatis, proximus est
1

ita et]

LM

om. OV.
dividis.

2 stipulam\ stipula L.

3 quia]
5 dicis]

omnes codd., non

Et]

LM

om. OV.
11

LM qui OV. LM ;dicitOV.

;

4 divides]
scia?nus]

LM;
OV.

sciatis

OV.
Psalt; illos
ceteri.

6 habuisse discipulos] discip. hab. L.

undecim]

LM; undecimum
eos]

9 stipulatn] stipullam

stipula L.

quarta]

LM

ecce

quarta OV.

LM, Rom.
16 super

OV.

13 quaerant] querant
saeculi]

L; quaerent
18

ceteri.
;

14 turbentur]

L; conturbentur

L; om.

MOV.
M.
iurba]

Et confundantur]
turbabis]

LM OV
j

om. Et.

omnem

terram]

LOV;

in

omni

terra

LM

conturbabis

OV.
illos]

occide sed] scripsi; occides sed

omnes codd.

turbas L; conturbabis

OV.

M;
L.

eos

LOV.
21 occidas]

19 morti exclusi]

MOV.

cf.

H. Ronsch,

Italau. Vulg. p. 436; mortis exclusi

LM;

occides

OV.

23 converteniur] revertentur L.

semper dogmata mutant\ Hieron. Tract. de ps. V. 15, 14 cotidie enim haeretici inmutant dogmata sua': Tract.
1.
'

Et hoc prudens lector adtende epist. 108, 20 Dicat prudens lector '; in Is. 1, 13'Quodsi prudens lector
14
' '

'

de

ps.

CXLIII.
1.

283,
'.

15

'haereses...

quaesierit

;
'

in Is. 9, 2-4 'diligens lector

cotidie mutantur
4.et pag. seq.

agnoscat
dicat prudens /ector]

'

etc.

Itemque

hic supra

25,

1.

Hieron. Tract. de ps. VII. 24, 15 'prudens lector intellege'; ep. 78, mans.

Diligens lector perfacile iudicabit' 26 cuiiosus lector obiciat '. 25,

'

16

'

36
inpeccato
dixisti
:

HIKROWMI PRESBVTERI
quam
sal-

ecce octo. Dicat prudens lector: Huic interpretationi

est.

contrarium

Et pereant. Oui enim ad hoc confunduntur ut

?

ventur,
tur

quomodo

peribunt

Pereant, pereant, inquit, haeretici, et salvensi

Adulter iste pereat, non quod optes perire adulterum, sed quod adulterium pereat in ipso neque quando
ecclesiastici.

Ouomodo

dicas,

salvatur adulter, adulter salvatur, sed iustus et castus.

esse

Ut

sciatis
:

illum

sensum quem diximus,

et pereant.

ipse Spiritus sanctus ita loquitur

Confuntibi

dantur

Ouomodo

pereant

Ut cognoscant qnoniam nonien

:inus.

Pereant

in errore, in veritate salventur.

Tu

solus altissivius in
10

omtti terra,

Xon haereticorum

conventicula, non Valentini aeones et dies

innumerabiles, non Basilides qui trecentos sexaginta etquinque deos asserit

;

non, inquit, innumerabilis

multitudo

falsorum
in

deorum,

sed tu

solus altissimus in

omni

terra.

Cui est gloria

saecula saeculorum.

Amen.

DE PSALMO
1

LXXXIII.
titulus octavi
;

I5

Iam pridem cum de octogesimo psalmo, diximus quod

inpeccato\ in peccato

OV. Vox

'

inpeccantia' ab
t.

Hieronymohaud
dixit

raro usurpatur

sed neque

deest apud du
^r. -j.--.~r--. rJ^

Cange

(edit. Paris. 1S44,

2

III, p. 842) inpeccalus

eiusdem significantiae atque

irreprehensibilis.
3 Pereaut, pereantj

iixisti
;

OV;

dixiL,.
iteratur.

conf.

ad hc:

L.
:

OV
OV

M
M, nec

corr. ex q, saivator ai.

q.

verbum in LM non salvantur adulteriOX

', ;

ad hoc confunduntur\ 5 quando salvatur

10 Valen-

6 adulter saivatur\servatur

repet. adulter.
:

8 quoniai\

quia

LM.

9 errore]

inser. ut.

tini aeones' scrip-i

Valcniini aenias (post. corr. neniae)

]^alentiniani aconasl.; Valentiniani

ait5va<;

graeco vocabulo
L.
et\

solummodo OV. Ilieronymus ubi in Valentini mentionem incidit, commemorare consuevit. die$\ codd., pro dii?

ab eo excogitatos

11 trecentos\ trescentos

LMO

om. V.
;

12 falsornm] fictorum L.

15

DE PSALMO LXXXIII\ Ex
t.

uno cod.

Laurentiano

priorem de eodem Psalmo tractatum habes supra

III 2 ,

pp. 85 sqq.

16 psalmo] Videtur notio aliqua deesse, ut puta tractaremus vel aliud quid simile.
1

1.

deo; asserit] Hieron. Dialog. cont.

'

Lucifer. n. 23

tunc Basilides

summum
est'

deum Abraxas cum

in

trecentis sexaginta

quinque editionibus commentitus

Amos

3,

triginta

9 sq. ut Valentinus iiwva<; ut Basilides qui omnipoten-

Ezech. 45, 13 sq. psalmos legimus, octavum, et octogesimum, et octogesimum tertium, qui omnes ad ecclesiae sacramenta referuntur.' Et in
in
'

Item Comment.

De

his torcularibus tres

Is. 63,

tem
\
.

Deum
t

portentoso nomineappellat

de

Dicendum est itaque 3 sqq. torculari, quod iuxta scripturae san*

itteras et

eumdem secundum graecas annui cursus numerum dicit

;

in solis circulo contineri'

'

in

Gal.

1,

pro ctae consuetudinem, interdum ultione atque suppliciis ponitur peccatorum, interdum in congregatione no-

Quapropter Valentini deliramenta et fabulae contemnendae sunt, qui triginta

-j.\Gyrj.suos, ex eo quod in scripturis saecula legantur, affinxit' etc. 16. cum de <^ctooesimo psalmo] Conf. supra III 2 n. 68, 1. 26; p. 70, 1. 5.
.

vorum fructuum... In bonam partem

inscribuntur psalmi pro torcularibus, octavus, [et octogesimus,] et octogesi-

mus
vita

tertius.

De

comes
'

fuerit,

quibus in suis locis, si Domino praebente

dicetur.

TRACTATUS DE P5ALM0
psalmi, et octogesimi, et octogesimi
tertii

LXXXIII.

37

psalmi, hoc est istius, pro torcularibus praenotaretur. Torcularia ergo diximus quasi horrea, in quibus

Videamus ergo quod dicit. Qnam dilecta tabernacula tua, Domine virtutum. Ista ergo sunt torcularia, in quibus frumentum spiritale condendum est. Facite vobis amicos
fruges recondantur.
'

de

mamona

iniquitatis, qui

vos recipiant

in

aeterna tabernacula

Quam

dilecta tabernacula tua,

Domine

virtutum.

Ouam

dilecta tarbernacula,

per quae

homo de

terra transfertur ad caelum. Conaipiscit et deficit a?iima

10

Domini. Felix istacogitatio, quae diebus ac noctibus Domini desiderat tabernacula. Qui peccator est, cum mors venerit, non cogitat de istis tabernaculis, sed de poenis non considerat regna caelorum, sed gehennae flammas pertimescit. Concupiscit et deficit anima mea in atria
in atria
:

mea

Domini. Videte quo amore vel qua concupiscentia sancti viri animus vulneretur in atria Domini. Pulchre dixit: ego ostia considero, et intus
15

domus
Cor
quid

qualis

sit

nescio.

meum et caro mea exultaverunt dicat. Quam dilecta tabernacula

'

caelorum loquitur.
evangelio
20
dicit.

vivum. Audi, haeretice, tua, Domine virtutum de regnis Multae mansiones apud Patrem meum Dominus in
in
:
'

Deum

Concupiscit et deficit anima

et caro

mea

in atria

Domini
et

haec

sunt atria in quibus sancti in aeternum habitabunt, quae propheta desiderat.

Cor

meum

mea. Videtis ergo quod

et

anima

caro pariter
si

desiderant regna caelorum. Si autem caro in aere dissolvitur,

surget, sicut haeretici putant,

non

re-

25

quomodo caro prophetae desiderat regna caelorum ? Cor meum et caro mea quia pariter laboraverunt, pariter expectant retributionem. Si communis labor, quare non commune sit praemium? Obsecro vos ut cum venia audiatis. Magis laborat caro in praesenti saeculo quam anima quia anima imperat, caro servit. Aliud
: :

2 horred] absque h. L.
1

8 per quae] per

11

quem

L.

8.

12 deficit] defecil L.

9 ac]

m.

corr. ex

an L.

poenis] penis L.

12 Concupiscit] concupivil hoc loco

L cum

Psalt.

Rom.

14 ostia] hostia L.

19 deficit] defecit L.
t 1

25 commune] communis

L,

postea erasa.

27 Alitui]

d ex

m. L, pro alius

6.

tabernacula~\
'

Luc. 16,

9.

Cf. III 2

tamen commeatum
lamus.

70, 22

Ista sunt torcularia,

:

de quibus

dicit et Salvator

Facite vobis amicos... tabernacula \ 9. Felix ista cogitatio] Hieron. supra III 2 130, 20 Una cogitatio felix est, cogitare de Domino'.
'

et spatium postuquare facimus? Quia peccatorum nos conscientia remordet. Scimus enim, quia si recedamus de corpore, non imus ad Christum, sedad

Hoc totum

gehennam \ 18. meum\

notat,
uti

Io. 14, 2.

12.

gehennae flammas

pertimescit\
'

23. sicut haeretici putant\ Origenistas

Tract. de ps cxix, p. 228,1. 19 Si octogenarii fuerimus, timemus mori

;

apparet

ex
n.

Iohannem Hierosol.

Libro contra 23 sqq.

si

centenani

sumus

et

aegrotamus,

38

S.

HIERONYMl PRESBYTERI
Dominum
:

labor servientis, aliae deliciae imperantis. Desiderat anima

caro ieiunat, caio

dolor

in

terra iacet in frigore, in

carcere, in

martyrio versed

beratur, caeditur, damnatur, carnis iniuria est. Dolet

nisi

quidem anima
:

Sed dicat aliquis Quomodo dicit apostolus, quia caro et sanguis regnum Dei non consequentur ? Vis scire quomodo scriptum est ? Audi loquentem in Genesi Dominum Xon permanebit spiritus meus in homine in aeternum, quia caro est'. Quare ? quid enim est ? Tu carnem fecisti, et carnem accusas et damnas? Sed quod dicit Deus hoc est non permanebit spiritus meus in hominibus istis, quia non vivunt secundum spiritum, sed secundum carnis vitia Quicumque in carnesunt, et voluntatem. Det et apostolus testimonium Deo placere non possunt Si omnes qui in carne sunt Deo placere
per carnem ad

eam non

pervenit.

'

10

'

'.

non possunt, quomodo ipse qui loquitur Paulus Deo placuit ? quomodo Petrus vel ceteri apostoli sanctique placuerunt, quos in carne fuisse Vos autem in carne negare non possumus? Sicut idem iterum dicit non estis, sed in spiritu. In carne erant et quomodo dicit, In carne non estis ? Quia non vivitis secundum carnem, quia nostra conversatio in Xos enim qui in isto saeculo peregrinamur a Domino caelis est ambulamus, sed ad caelestia festinamus quia liic in terris quidem locum proprium non habemus, sed advenae et peregrini sumus, sicut
'

t$

'

'

'

'.

',

20

-J% omnes patres nostri. Etenim passer invenit sibi domnm et turtur nidum ubi reponat pullos suos. Hoc est quod in evangelio dicit Dominus Vulpes foveas habent, et volucres caeli nidos Etenim passer invenit sibidomum. Cotidiano exemplo dedit similitudinem. Quia dixerat, Quam dilecta tabernacula tua, quae concupiscit anima mea, et caro mea desiderat regna caelorum dat similitudinem, et dicit Aves liberae sunt, et quamvis vagentur per aerem, tamen nidorum suorum meminerunt, et revertuntur ad eos. Si ergo passeres nidos requirunt, quare anima humana non quaerat habitacula sibi
'
:

'.

25

Domino praeparata ?
Altaria
tua

30

invenit sibi
22

Domine virtutum. Quid intellegitur, Etenim passer domum, et turtur nidum ubi reponat pullos suos altaria tua,
} :

mdum
s

ubi reponai\

L more

suo sequitur Tsalt.

scripsi
;

L, priori
L.

postea erasa.

quamvis\

Rom. 27 quam solummodo L.

liberae sunf\ liberes sunt

per aerem]per aeram

31 inteliegitur\ intellig. L.

5.

Cf.

non consequentu? 1 supra III- 279. 24. 7. caro est] Gen. 6, 3. 12. non possunt] Roiu.
\

Cor.

15,

50.

17. in caelis esf\ Phil. 3, 20.

18.

a Domino\

Cor.

5, 6.

21. patres nostri~\ Cf. Ps. 38, 13.

8, 8.

24. nidos\ Matth. 8, 20.

16. in spiritu\ lbid. 9.

TRACTATUS DE PSALMO
Domine virtutum
cupiscit et deficit
?

LXXXIII.

39
Domine
virtu-

quae consequentia est?

in atria

Ex
:

superioribus pendet. Conaltaria tua,

anima mea
'
:

Domini

Domini, sub quo erant animae tum. Vidit Iohannes in Apocalypsi iustorum. Sic enim dicit Vidi sub ara Domini animas occisorum Sub altario Dei erant, propter verbum Domini et testimonium Iesu
altare
'.

quia pro Christo in martyrio fuerant immolatae

Salvatoris in caelis esse sub altario merebatur.

victima

enim Domini

Beati qui habitant in domo tua Domine: hoc est in ecclesia sive praesenti, sive 'ecclesia primitivorum In saecula saeculorum latidabunt te.Vide
'.

10

quale

sit

officium

martyrum

quod

et

angelorum.

Quod

ergo

illi

faciunt

in caelo,

hoc nos imitamur

est

in terra.

Quando ergo vocamur ad psalmos

te.

et

neglegimus, laudes contemnimus Dei.

Beatus vir cuius

dat,

auxilium abs

Nostrum

incipere,

Dei est adiuascen-

vare. Ascensiones in corde sno disposuit. Cotidie cogitat

15

quomodo

non quomodo descendat. Quicumque peccator

Ascensiones
in

est,

non ascensiones,

sed descensiones ponit in corde. Ideo et Iacob vidit angelos ascendentes

20

quod suum est, bonum cogitat, efTectum autem Deo derelinquit. Nostrum est disponere, illius In est perficere. Videamus ubi disposuit ascensiones. Audi quid dicat valle lacrimarum, in loco quem posuit. Legimus in Iudicum libro, quando
et descendentes.

corde disposuit

venit angelus, et

Dominum,
recordati,

et

populo praedicavit paenitentiam dicens, Reliquistis Dominus derelinquet vos quod populus cum audisset flevit,
;

et appellatus est locus ille Vallis

lacrimarum. Veteris sumus historiae

ut haeresim

fugeremus. Vallem autem lacrimarum, spiritain apocalipsin L.

5 Iesu] Ihesu L.

2 deficii] defecit L.
altario] scripsi
11
;

3 in Apocalypsi\

Sub

sub altaria L. Cf. infra

lin. 7, et

Goelzer
Vulg.

p. 282.

10 officium] offitium L. 12 contemn.] contempn L.

imitamur] imitamus L. Cf. Roensch,

Ital. u.
t

p. 300.

18 derelhiquit] dereliquid L.

22 audisset]

ex

m. L.

23 appell.]

apell. L.

Veteris

sumus] Veterissimus L.
5. et

testimoniujn Iesu\ Apoc.

6, 9.

primitivoru7n\ Hebr. 12, 23. imitamur in terra] III 2 218, 25 Sicut enim martyres laudant Dominum pure in regione vivorum, i.ta et monachi... Quod enim faciunt angeli in caelis, hoc monachi faciunt in
9.

notatis supra 24, 18 et III 2 11, 30 ; 14, 14 ; 185, 22 284, 21 item hic infra, ubi
;

11. nos
'

de Psal. XC. Quae tamen succedente

tempore haud tolerari posse visa est, inprimis Ianuariano illi presbytero, cuius ad abbatem Hadrumetinurn latentem adhuc epistulam nuper edidimus, Rev. Bened. t. xvm (1901), 248, 1. 62 sqq. 23. Vallis tacrimarum] Cf. Iud.
1-5.

terris

'.

Vides utrobique inter martyres

et

p.

angelos
institui.

monachos comparationem

2,

Nostrum incipere] et post pauca Nostrum est disponere. Dicendi ratio Hieronymo in consuetudinem versa, uti videre est cum aliunde tum ex locis
13.

24. ut /zaeresimfageremus]Origems\.a.-

rum

scilicet, de animis e caelo lapsis in corpora. Cf. supra III 2 107, 12.

40
liter lioc

S.

HIERONYMl PRESBYTERI
intellegere.
valle,

est in

saeculum possumus regno caelorum, sed in

Non enim sumus

tenebris
in

in

monte, hoc
istius
;

hoc

est in

mundi

et

convallem lacrimarum, ubi paenitentia, ubi lacrimae sunt. In valle lacrimarum, in loco quem ut hic posuit. Quid dixit ? Quem posuit locum Deus ad certandum
errore eiecti
:

sumus de paradiso cum

Adam

contra diabolum, contra peccata certemus, ut

in

caelestibus coronemur.

Quare ergo dedit certamen pugnandi ? Numquid sine certamine nos vivificare non poteratDeus? Sed dedit quasi agonothita, dedit stadium, ut non dormientes nos, sed laboubi luctam adversus vitia faciamus rantes, postea merito coronaret. Quid sequitur? Etenim benedictionem dabit qui legem dedit propterea locum dedit ad ceitandum, ut postea benedictionem daret, qui legem nobis certaminis dederat. Ibunt de virtute in virtutem. Vides quia conveniens sensus est.
:
:

10

Ibunt de virtute

in

virtutem

ideo hic pugnant, ut

ibi

postea coronentur.
in

Yadunt de virtute tem nisi enim hic

:

in virtutem.

Non

dixit,

de infirmitate ibunt
fortiores.

virtu- 15

fortes fuerint,

non erunt postea

Sed

dicat
et

aliquis, Misericors est

Deus. Sed videte qnid sequitur: Misericordiam

veritatem di/igit Dominus.

audis,

Estquidem

misericors. sed [et] verax.

Quando

misericors,

non debes esse neglegens, quia

quia veritatem

sequitur, et verax.

Rursum quando
enim
in

audieris veritatem, noli desperare, noli

:

tantum
'
'
:

Deum
Calix
est,

zj

putare esse crudelem

misericordia temperat.

manu Domini plenus mixto,

et

inclinavit de hoc in illud

hoc

de misericordia veritatem,
tunc Deus deorum

de

veritate misericordiam
ierint

temperavit.
in virtutem,
25

Videbitur Deus deorum in Sion.

Quando

de virtute

videbitur in Sion. Cui est gloria in saecula saeculo-

rum. Amen.

in monte h.

e.

in regno\ in

monlem

h.

e.

in

regnum

L.

17 videte\ ex vedete corr.

m. L.

18

ei\

om. L,

etsi

sermonis consequentia

exigit.

1.

Xon enim sumus

in

10 'Consideremus

in mo?iie\ III 2 89, quod in valle sumus:

in

15.

A Ton dixit,de
'

2 infirmitate etc.] III

non sumus
paradiso
9. tion
'

monte, non sumus

Neque enim dixit, ibunt de in90, 3 becillitate in virtutem, sed, ibunt de

virtute in virtutem. Vis ibi esse fortis
? ?

etc.

dormientes nos, sed labora?ite>\ III 2 66, 28 Neque enim dormientes nos Deus adiuvat, sed laborantes' ; 185, Quando laboramus, tunc adiuvat 17 nos Deus... Athleta enim dormiens perdit victoriam et hic infra Tract.
' '
'

ante hic esto

hic
'

fortis.

Vis

ibi

coronari

pugna

'.

verax\ III 2 210,24 Erige aures, peccator misericors est Dominus. Sed noli esse neglegens sequitur enim, et iustus etc.
19.

sequitur,

et

'

de Psal. XC.

'

Neque enim dormientes

'.

22. in itlud] Ps. 74, 9.

coronat, sed laborantes

TRACTATUS DE PSALMO LXXXIIII

41

DE PSALMO
In finem
filiis

LXXXIIIl.

Chore psalmus. Chore interpretatur Calvaria, locus dominicae passionis. Nos omnes filii Chore sumus, qui credimus in illius
resurrectionem. Quid ergo dicimus et consona voce cantamus
5
?

Domine terram tuam. Melius dicitur in graeco EJoox/^ac; placuit tibi, hoc xjv.s, hoc est, bene piacuit tibi Domine in terram tuam tibi visum est, hoc decrevisti. ut per tuam misericordiam quod in sequenti
Benedixisti
;

versu dicitur impleres

Avertisti captivitatem Iacob, remisisti iniquita-

tem
10 ita

plebi tuae, operuisti

omnia peccataeorum. Verum

et

latinum sensum

possumus

intellegere. Benedixisti

prius maledicta fuerat, tuo

'

Domine terram tuam. Terra, quae adventu benedicta est. Quae prius audierat
5 ,

Spinas et tribulos germinabis nunc dicitur, sicut

'

in

Cantico canticorum

scribitur,

Flos campi et lilium convallium'. Terra, quae prius spinas

in

germinabat, audit
15

Exiet virga de radice Iesse, et flos de radice eius ascendet.' Avertisti captivitatem lacob. Venit ergo Dominus praedicare captivis remissionem. Hoc est quod in alio loco dicitur CapEsaia
'
:

'

tivam duxit captivitatem'

capti fueramus,

hoc

est,

nos qui prius a diabolo

in
in

in

perditione

nunc a Salvatore capimur

salutem.

Remisisti iniquitatem plebis tuae.

20

Hoc

baptismate credimus esse

completum. Operuisti omnia peccata eorum. Hoc in paenitentia, sicut in tricesimo primo psalmo dicitur Beati quorum remissae sunt iniquitates,
' :

et

quorum

tecta

sunt peccata'. In baptismate nobis iniquitates remit-

quae fuerant proteguntur non dimittuntur, sed proteguntur. Diligenter vim sermonis consideremus.
tuntur, in

paenitentia

vero

peccata

DE PSALMO LXXXIIII\ Ex
EVAQKVAC KVPHE
Vatic.
{in terra tua

codd.

xupte]

cod.

L;

LMOV. 5 E-jooxifaas 3 Nos\ L inser. enim. ETAOKrCAC RTPIE Marc ETAOKICACKIPIE Ott
;
;

EVAOKIKAK KIPIE
tibi]

6 bene placnii\
;

LM

placuit

OV.

in terram

LM

M)

om. OV.

7 in\

om. L.
L.

9 plebi\
12 germinabis\

OV

tuam ; placuit cum Psalt. Rom.

germinabit

et gr. Tqj

Xaa> aou

plebis

LM.

n fuerat\fuit
OV
;
;

LOV.

dicitur\ dicetur
scrib. cantic.

M.

in Cantico\
13 sfinas\

a cantico

in canticis L.

canticorum scribitur\
17 perdilione\ perdictione

M.

LM

tribulos et spinas

OV.
;

OV.

18 capti\
.

captivi

LOV.
inser.

codd. hoc loco.

patientia V. 12.

Hoc\

OV

fueramus\ a corr. ex i M. 20 Hoc\ L Hoc est MOV. enim.

19 p/ebis\

omnes

paenitentia\

21 primo\

om. V.

germinabis\ Gen. 3, 18. 13. c07ivallium\ Cant. 2, 1.

15. ascendet\ Is. 11,
1.

17. captivitatem\

Ephes.
1.

4, 8.

22. peccata\ Ps, 31,

23.

non dimittuntur, sed protegu?itur\

interpretatio
;

Erit profecto cui displiceat haec Tractatoris

etiam Ambrosius, De paenitentia II. 16, 506 A 5, 24 apud Migne P. L. enim beatum dixit, et cuius Utrumque iniquitas remittitur per lavacrum, et cuius peccatum tegitur operibus bonis \ Cf. etiam Primas. in Apocal. (P. L. 68, 820 C.) ubiadserit peccatum baptismo
:

'

'

verum
3.

ita

fere

remitti, paenitentia tegi.

'

Anecdota Maredsolana

III,

42

HIKROXYMI PRESBVTERI
in

A Jveniente

quippe Domino Salvatore, omnes nobis iniquitates

bap-

tismo penitus remittuntur.

Quando enim
dicitur,

sine lege vivebamus, sine lege

peccabamus, ivouia graece

hoc

est sine lege,

peccatum

quando

autem baptisma accepimus, nequaquam dicitur ayotua, sed peccatum dicitur peccatum. Peccatum enim non imputatur, nisi ei qui scit esse peccatum ubi mandati transgressio, ibi verum peccatum. Vultis scire
:

quomodo
pudicus
hodie
in
:

operiantur peccata virtutibus

Heri luxuriosus eram, hodie

pudicitia operit luxuriam. Heri inprudens eram, hodie prudens,

:

paeniteo errorem

prudentia operit inprudentiam. Heri aliena rapiebam,

:

mea

distribuo

elemosina operit avaritiam. Beatus cui iniquitates

10

baptismate remittuntur

naufragium paenitentia.
landus.

secundum autem Ergo et iile beatus

:

est
dici

quasi tabula
potest
:

post

licet

cum

periculo liberetur, sed qula liberatur in

paenitentia, beatus est appel-

Mitigasti

omnem iram tuam,

:

avertisti ah ira indignationis tuae.

Videte

15

quid valeat paenitentia

imminentem iram prohibet

dixit,

Dei. Converte nos

:

Deus silutum nostrarum. Non

salutis

nostrae
in

quia multa pecirasceris

cavimus, multis salutibus indigemus.

profecit in salutem
rearis.

Numquid

aeternum
es,

nobis? aut extendes iram tuam a generatione in generationem? Ira tua

:

propterea priori populo iratus

ut nostro mise- 20

nobis
1

Tu co)iversus vivificabis nos, et plebs tua laetabitur in te. Ostende Domine misericordiam tuam, et sahttare tuum da nobis. Quod in

noftis]

LM
L
: ;

nos

OV.
5

3.4

ivouia]

LM, L

loco add. qaippe

7

ANOMAcodd. OV.

t\accepimus]accip.

LM.

imputatur] i/nputabaturL.

operiantur peccata]
L.

peccata

infar

opiriatur peccatum

OV.
ita

8 eram, hodie prudens] om.

:

9 paeniteo 10 distri'

errorem]

tetiito

trrorem M, po^tea corr. perito errore

1

paenitet erroris
:

OV.
2

buo] destr. V.

secundum]
est
?

L, sup.

lin. corr.
'

secunda

cf.

III 2 223,

Aliquis dicat,
13 liberetur]

Et hoc facere secundum

liberentur V.
p. 93,

Ego

dico,

secundum
scripsi,

secunda item

MOV.

17

salulum nostrarum]

ut in priori
;

tractatu

de hoc psalmo, III2

23 ; salutem nostrarum L, corr. ex s. nostram nostrorum OV. 18 salutibus] OV ; salutis L,

txtendis

salularium nostrarum

salutarium
19 extendes]

corr.

salutaribus.

OV.

20 profecit in] L; proficit ad

MOV.
est

iratus es\

L;

es

om.

ceteri

nostro] mutat. in nostri

5.

M.
Os.
8.

dieitur peccatum\ Hier. in

'

scriptum
7.

Beatiquorum remissaesunt
quorumtecta sunt peccata\

13
et

sq.

Inter ivo.atav, id est iniquitatem,

interest,

iniquitates, et

peccatum hoc

quod

iniqui-

tas ante legem,

est...

peccatum post legem

ini-

quonwdo operiantur peccata virtutibus] C(. priorem de hoc psalmo

tractatum III 2 p 93, 19. w.quasitabula post naufragiuni\\ jtgz

Stcundum autem anagogen

quitates, id est srvouut: et a&xiai vocan-

quas ante baptismum commisimus, et quae nobis in baptismate sunt dimissae peccata autem, quae post baptismum egimus, de quibus et in psalmo
tur,
:

ad tract. de ps. 95, III 2 134, 10. Secunda C(. etiam Hieron. ep. 84, 6 post naufragium tabula est...
sis not.
'
'

TRACTATUS DE PSAI.M0
latino
dicitur,

LXXXIIII.
Iesus.

4* J
in

dicitur salutare,

in

hebraeo diritur

Ergo

hebraeo

ita

nobis

Ostende nobis Domine misericordiam tuam, et salutare suum da Nisi ante misericors fueris in genus humanum, lesus tuus non
/oquatur in

dabitur nobis.
5

Audiam quid
loquatur
in
in in

deprecatur, et qui loquitur in

me Dominus Deus. Propheta pro populo se loquente Deo, et dicit, Audiam quid
in

me Dominus
;

Deus. Vides quoniam Deus non

'
:

auribus sed

corde loquitur

sicut et Zacharias dicit

Et angelus qui loquebatur

10

me dixit mihi Ibi angelus Dominus noster intellegitur, qui Patris annuntiat voluntatem, qui in Esaia angelus magni consilii appellatur.
'.

Audiam quid
ut

loquatur in me Dominus Deus inclinabo aurem audiam quid loquatur in me Dominus Deus. Quoniam loquetur pacem in plebem suam, et super sanctos
:

cordis,

suos, et

in eos
15

qui convertuniur ad

cor.

Tria

genera

video

populi

plebem,
plebe

sanctos, et eos qui convertuntur ad cor. Loquitur

pacem cum
'

20

non cum populo Iudaeorum, de quibus in Osee dicit Non plebs mea vos sed de omnibus christianis qui crediderunt in eum. Omnes enim quicumque in ecclesia sunt, plebs Domini in commune vocantur. Qui autem iam primi sunt in eis, et spiritalibus actibus proficiunt, sancti Dei vocantur, sicut Paulus in epistolis suis ad ecclesias scribit et ad
sua
:

',

sanctos qui in eis sunt. Sequitur hoc tertium, Et in eos qui convertuntur

Hi qui a diabolo subplantati fuerant, postea agentes paenitentiam ad virtutes convertuntur. Eo enim tempore quo peccaverunt, cor
ad
cor.
1

Iesus\ ihesus

Iesu
;

OV.
om. qui.

2 Ostende... da nobis]
et dicit]
;

6 qui /oquitur]
11 inclinabo...

LM OV
L

Deus] om.

ob homoeotel.
seq.

convertentur V, item
suo,
etsi

OV

lin.

15 et

om. ceteri. 5 pro] om. L. in tne] tnecum L. om. et. 9 12 Dominns] om. M. 14 converluntur] 16 populo] O 1 m. add. eos] et in eos MV.
;

LM OV

est,

quod postea expunctum est. magis placuisset cum omnilms et legendum sed omnibus.
;

Osee] Oseae V.
;

17 de omnibus] iuxta quattuor codices,

fortasse praepositio de ex plica litterali [sed e omnibus) orta

18 p/ebs] corr.

ex plebes O.

in

commune vocantur]
ecclesias] aecc/esiam

LM
L
;

in

communi

voto

una vocanlur

OV

conf. adnot. crit. infra.

20

item

sed postea corr.

21 convertuntur] corr. ex convertentur O.

22 Hi\ Hiih.

1.

in

hebraeo

dicitur Iesus\
66, 24

Idem
;

quandam

liturgicam heic indicari exis-

Hieron. saepissime in priori serie ora-

tionum III 2
;

32, 19

145, 19

216, 23 422, 18. 9. mihi\ Zach.

10. consilii\ Is.

timabam. Et ipsa quidem dictio invenitur in Sacram. Gelas. edit. Wilson, Commune votum communis p. 28
'
:

1,

9,

9 etc, 6 sec.
1,

oratio prosequatur.'

Verumtamen

genui-

LXX.

num textum codicibus LM repraesentari

probabile est. Ceterum usque hodie in Unde canone Missae Romano legitur et memores, Domine, nos servi tui, sed
:

17.

18.

mea vos\ Os. in commune\

10.

Cum

mihi primum

'

solummodo suppeteret lectio codicum OV in communi voto, supplicationem

ttpiebs tua sancta...

'

44
amiserunt, hoc
pinnt.
est,

S.

HIEROWMI PRESBYTERI
quam
conversi ad meliora reci-

cordis prudentiam,

Andi Montane, audi Novate, audi Maximilla et ceteri cata Phry^as, qui dicitis non esse paenitentiam. Dominus loquitur ad plebem suam, ad omnes utique christianos, et sanctos suos qui in ecclesia primi sunt, et ad eos qui convertuntur ad cor, hoc est, qui agunt paenitentiam. Beatus quidem est, quem numquam peccatum aliquod maculavit, cui numquam aliquod vulnus infixum est tamen secunda beatitudo est,
:

post vulnus sanare cicatricem.

eum salutare ipsius. Vide quid dicit. Oui timent Dominum, prope habent Dominum, quoniam timor necdum
Verumtamen prope
:

cst

timentibus

io

habet perfectionem
nos qui diligimus

'

Perfecta enim dilectio foras mittit timorem

iuxta, sed intus

'.

Ergo

Dominum, non
inambulabo,

habemus.

'

Inhabitabo

quippe
populus
vitae,

in
'.

eis

et

et ero

illorum

Ut
'

inhabitet gloria in terra nostra.

'.

Deus et ipsi mihi erunt Haec est terra quam in alio

15

loco dicit

Terra dedit fructurn suum qui nobis in Bethleem natus est

in

Fructus terrae nostrae est panis

;

interpretatur. Et hic panis, qui in

Bethleem quippe domus panis Bethleem ortus est, factus est nobis
de caelo prospexit. Veritas reproiustitiae

de caelo descendens,

cuius mysteria angeli desiderant.

est,

Veritas de terra orta

et

iustitia
et

missionis de terra orta

est,

sol

de caelo prospexit

ut 20

lumen suum
retur.

in

tenebris

et

umbra mortis
:

constitutis

hominibus

largi-

pax osculatae sunt. Duas res video, quae conveniendo Misericordia et veritas obviaverunt. et obviando unum fiunt. Iustitia et pax osculatae sunt. Hoc totum in mysterium Domini Salvatoris coaptatur hoc est Dei et hominis filius, qui est nobis veritas misericordia pax atque iustitia, in quo iustitia prioris populi et misericordia sequentis in unam pacem coniunguntur.
Misericordia
et vcritas

obviaverunt sibi

iustitia et

25

2 cata

Phrjgas\

scripsi. ut in

graeca transl.

libri

De

vir. illustr.

c.

catafrigas L, catafricas

Catafr;,ges
:

Cathafryges V.
9 est\

40 (r, 4 ad\

oupeffic
et

t) xaxa ad OV.

<l>pjya;);

omnes\

omnem
Psalt.

L.

a d eos\

LM

in eos

OV.

Rom ;

timentes

LM,

Psalt. Gallic.
11 hahet\

Vide

OV LM
;

om. LM.
iuxta\ iusia L.
;

timentihus\
10 habeut

OV,

videteOV.
nostra dabit
L.

Domi-

num\
in

LM
L.

//.

Deum OV.

hahent V.
15 dedit\
est)

12

13 in eis\

illis

84, 13.

14 populus\ populum L. hortus (om. 17 ortus est\

LM

OV,
.

ex hoc ipso Ps.

OV

natus

est

18 descendens\
.

des

ceniit
o~p.

MOV. MOV.
27 pax}

in cuius\
21 et

umhra\

MOV om. in. LM et in umbra

;

19 Veritas repromissionis

prospexit\

L;

secundo.

24 Misericordia
et

e.

v.

obviav.\

23 osculatae\ obsculatae V semel et unusrepetit. 25? mystetiuvi\in mysierio

OV.

M.
11.

pax OV.
Io. 4, 18.

timorem']

15.
18.

14.

populus\

Cor.

6,

16.

suum\ Ps. 66, desidcrani] Cf.

7.
1

Petr.

1,

12.

TRACTATUS DE PSALMO
1

LXXXIIII.

45
Hoc
canticorum

Ipse enim

est, ait

apostolus,

pax

nostra, qui fecit utraque unum'.

et clarnat in Canticis

est

mysterium, quod ecclesia desiderat,

(

dicens

Osculetur
'

me

osculo oris sui

in

',

IIoc est osculum, quod Paulus

'.

apostolus dicit
5

Salutate invicem

osculo pacis
terra

Etenim Dominus dabit benignitatcm. Propterea

ut daret

ista

oscula data sunt,

Dominus benignitatem. Et
est,

nostra dabit fructum suum.

10

nunc videmus expletum. Terra nostra dat fructum suum, quando aratro iustitiae colitur, quando ieiuniis, quando abstinentia et ceteris virtutibus a veteribus vitiis extirpatur, ut evangelici seminis granum quod accepit in fructum centesimum reddat.

Ouod

eo tempore promissum

Petrus et ceteri apostoli, quia excoluerunt diversis

laboribus

terram

15

dedit fructum suum. suam, possunt fiducialiter dicere, quando crucifiguntur, terra eorum Martyres quoque quando caeduntur, reddet fructum suum. Multa sunt quae dicantur, sed hora compellit ut finem accipiat oratio.
In
in

Terra

nostra

commune Dominum deprecemur, ut et meus sermo et vester auditus Non enim auditores tantum apud Deum iusti opere convertantur.
'

sunt, sed factores

'.

Oui enim loquitur

dicit.

vel audit, et

non
in

facit, in

condem'

20

? Si nationem suam peccatum Nos illud aliter convertamus caeci essetis, non haberetis Si surdi essetis, et non audiretis, non haberetis peccatum. Verum quia et dicere et audire sine opere utrumque peccatum est, rogemus Dominum

autauscultat aut

Quid enim

evangelio dicit

'.

ut ponat in via gressus suos, hoc est, ut

nobiscum

in

huius vitae periculis

comitetur, et

in

nostro corde ambulans sine offensa peccati nostri sem-

enim

est] est

enini L.

dabit~\

daret L.

explelum] exemplum V.

8 dat]

dabit ceteri.

10 in fructum]

LM

OV

om.

in.

centesimum] certissimum L.
14 reddet]
licet

II quia\

LM
;

qui OV.

13 quoque quandd]

L om.

quando.

M,
50,

fortasse

pro reddit

dedit ceteri.
in
;

15 compellit] competit

hoc loco quattuor codices,

:

constanter
9
etc.

Hieronymus
16 et meus]
his omissis

huiuscemodi formula verbo compellit utatur

et.

cf.

infra

49,

LM OV om.
OV
exhibent

17 in opere] corr. in opera

M.
conv.]

tantum apud Deum]

LM

legis.

19 aut auscultat]

OV

aut ascultat

auscultat L, om.
illud

aut.

enim]
audiretis]

21

MOV inser. Salvator. LM audieritis OV.

;

20 illud

alit.

non haber.

pecc.]

L L;

alit.

conv.

pecc.

non haber.

MOV. MOV.

22

et dicere et

audire]

et

audire

et dicere

M.

23 suos]

om.

MOV.

24 comitetur]

committetur

OV.
14.
tract.

1.

unum~\ Ephes.
sui] Cant.
1,

2,

de

ps.

3.

1.

nos diximus

et

XCI. 126, 26 et quod quod vos audistis opere

'

in oseulo Rom. 16, 16; 1 Cor. 16, 20; sancto 2 Cor. 13, 12 1 Thess. 5, 26. 17. in opere convertantur] Ita in fine
4.

in osculo pacis\
'.

immo

'

conpleamus,
opera'.
18. factores]

et

verba

vertamus

in

Rom.

2, 13.

20, peccatuni] Io. 9, 41.

46
Amen.

S.

HIKRONVMI PRESBYTERI
in

per in nobis habitare delectetur. Cui est gloria

saecula saeculorum.

DE PSALMO LXXXVII.
In ipso statim principio titulus difficillimus est, et licet

necdum

por5

tamen obscurissimae nobis quaestiones incumbunt. Canticnm psaimi filiis Chore in finem pro meletli ad rcsponium inUllectus Eman Ezraitae. Videtis quod in singulis verbis singulae quaestiones sunt. Canticum psalmi non est magna difficultas.
et
:

tum expositionis inchoavimus,

Filiis Chore:

filiis

Caath, de genere Levi. In finem. Diligenter advertite

in

quod

dixit, in finem, non

:

principio,

non

in

medio, sed
in

in

finem

10

medio prophetis, sed in finem apostolis nobisque cantici laetitia promittitur. Pro meletJi. Meleth sermo hebraicus est, interpretatur autem chorus. Chorus autem dicitur, quando multi in unum concinunt, et quomodo citharae diversae quidem chordae sunt, sed unum sonum efficiunt. Ergo, ut sciatis quia
promittitur

non

in

principio

patriarchis,

non

15

meleth chorus interpretatur,statim sequitur Ad respondcndum: ut propheta

concinente omnis chori multitudo in Dei laude respondeat. Nam mysterium praefiguratur ecclesiae de diversis gentibus congregatae, ut de
diversis locis et de diversis partibus et moribus unus chorus
efficiatur. Intel/ectus

Dei laudum
fuit, 20

Eman

Ezraiiae.
fuerunt.

Eman unus

de chorodidascalis
dicitur Ezraites,

quomodo Asaph
est

vel ceteri

Ouod autem

hoc

interpretatum,
Amen\ om. M.

adiutorium

Domini

consecutus
exquattuor codd.
ct

(siquidem

Ezras
4portum\ tamen X.

DE PSALMO LXXXVII\ Item

afpyu)?
f.j>of(

LMOV.

fortus L, iuxta graec.

ttvo<;

et

tamen] LM,
;

postea expuncto

6 Canticum\

LM, O

in textu (gr.
;

iaAjxou)

titulus V,

marg.

6. 12.

13 meleth\ scripsi,
7 i)iteUectus\
;

ut in plerisque latinis psalteriis

inte/lectu L.

melech codd.,

lin.
;

6 corr. ex amalech.
Ezaelite
;

Ezraitae]

Ezrahilae V,
;

9 Caath\ restitui ex coniectura

Cainan L

O marg Chanaan
;

in

textu

hisraelite

M.
non
L.

MOV
repet.

nobis

L.

cantici

laetitia]

LM

M Chanaam OV. canticum laetitiae OV.

15 quidem\
efficiunt\

12 nobisque\
13
\
.

Mcleth\

OV.
; ;

14 multi in unur>i\ in

unam

multi M.
;

om.

chordae\

abaque h
xs\

LM om. OV. LM scias OV.

17

souum\
16

LM
om.
choro

om. OV.
inser.

corr.

ex

effi-citur

statim\

OV

quod,

pro quidl

ut propheta\
de.
:

om.
:

;//.

concineute\ concinentem L.

18 ecclesiae de~
ceteri.

L om.

19 et de\

LM OV
:

om.

de.

partibus

et\

Dei laudum\
V,

LM

ad Dei laudem
22

unum OV.

20

chorodidascalis\

didascalus

in

textu.

Ezras\

MOV.
interpretatur
transtulit
a.

13.

quidem Hieronymus
ex hebi.
:

in
'

clwrus\ Et ita suo Psalterio

praecinendum
15.
tract.

'.

per

chorum ad

unum sonum efficiuni] Confer de ps. CXLVIll. 312, 12 sq.

TRACTATUS DE PSAI.MO LXXXVII.

adiutor interpretatur) hoc
iste
est,

47

chorus, qui in

auxilium a Domino consecutus. Ergo et laudibus concinit, Dei est fultus auxilio. Curramus

per singulos versiculos, et quia brevi spatio coartamur, singulas singulis

sententiolas coaptemus.
5

Domine Deus
hoc
est,

sahitis meae.

Ex

persona Salvatoris psalmus hic

dicitur,

ex persona

eius

ergo humiliter dicitur,

quem est dignatus adsumere. Quicquid ex persona humana narratur, quia saluti proficit
servi
te.

humanae. Die clamavi et nocte coram tamen virtutum conscientia lux fuit.
10

Licet nocte clamaverim,

mihi

Tntret in conspectu tuo oratio mea.

'.

In manus, tuas, Pater,

commendo

15

animam meam Intret in conspectu tuo oratio mea. Inclina aurem tuam ad precem meam. Ubi sunt. av9pwrco{AOprTai, qui putant Deum habere membra? Inclina aurem tuam, Deus. Vox Filii ad Patrem est, ex persona nostri loquentis. Inclina aurem tuam. Magnae inbecillitatis est, si, cum audire voluerit, aurem indiget inclinare, ut vicinius audiat. Vide quam miserum est dicere, quod Pater Filium nisi inclinato capite audire non possit. Fragilitate humana loquitur scriptura, ut nos facilius quod
dicitur intellegamus.

20

Quia repleta est malis anima mea. Multorum peccata porto, ideo pro omnibus doleo. Repleta est malis anima mea. Mala porto, ut ea in cruce deponam. Et vita mea in inferno appropiavit. Pulchre dixit,
nec aliter Hieron. ep. 53, n. 7 Ezras et Nehemias, adiutor videlicet, et 2 concinit\ corr. ex concinunt L. consolator a Domino' adiutus L. ; om. 3 et]
1

adiutor\

MOV,

'

LM

OV.
mutat. in

coartamtir] coartantur
is

OV

'.

singulas] singula L.

4 sententiolas\ as postea
;

L.

coaptemus]
7

mutat. in r L.

6 eius]

MOV

om. L.

quem\quam
'

L, corr. ex quae.

humana] vocem natura

inseruit scriptor codicis

L, dictionem

per-

humana forsitan aegre ferens. 10 In m. t. Pater c. 9 tamen) tantum OV. animam meam] L Pater in m. t. c. spiritum meum OV M om. In manus... oratio mea propter homoeotel. antropomorphitae MOV. 12 av8pU)TTO(Jiop<ptxat] ANTOIIQMOP<I>HTE cod. L audire] audiri V. eum LOV enim M. 14 nostri] nostra M. 15 cum\ scripsi vicinius\ vicinus V. Vide] LM videte OV. 20 Repleta] Quia repleta OV. ea\ et L. 21 iu inferno] codd. cum Augustino et latinis psalteriis non paucis. appropiavit\
sona
'

et Psalt.

Rom

appropinquavit

ceteri.

Pulchre

d.

appr.\ om.

L.

1.

consecutus]

Aliter

Hieronymus

in

coaptare \

libro

Dei

'

de Nom, hebr. 'Ezraites, semen iam vero S. Doctorem in huius:

n. meam] Luc.
12.

Ubi

23, 46. sunt...?] Cf. adnotat.

Comtract.

modi interpretationibus sibi consentaneum non esse etiam atque etiam moneo.
3.

mentariol. in Psal. p. 16. 1. 10. 12. habere membra~\ Hieron.

'

singulis
tract.

sententioias

coaptemus]
r,

Hieron.
tentiolas

de

ps.

CII. 16
singrulis

debemus

sen3 versiculis
'

de ps. XCIII. 129, 13 qui Anthropomorphitae sunt, qui dicunt Deum habere membra \

48
appropiavit
:

S.

HIEROXYMl PRESBVTERI

non enim tenta est ab inferno, sed pro nobis appropinquavit in inferno. Denique in alio psalmo ex persona Domini dicitur Quooiam non derelinques animam meam in inferno, nec dabis sanctum tuum videre corruptionem
1

'.

Aestimatus sum cum descendentibus in lacum, Hoc putaverunt interfectores mei, me cum ceteris hominibus in inferi carcerem descendentem, in lacu inferiori retinendum
eos qui ibidem detinebantur
sicitt
:

ignorantes
potius

me

ideo descendisse, ut

mecum

extraherem.

Factus sum

homo

sine adiutorio, inter mortuos liber.

Non

dixit, factus

sum

sine
10

adiutorio, sed, factus

sum

sicut sine

adiutorio, quia habebat adiutorem

in
si

Patrem. Inter mortuos liber. Ceteri homines tenentur Nullus est hominum sine peccato, nec peccatorum
'

inferno vinculis

unius diei

sit

vita

quicumque in infernum descendit, lege tenetur inferni. Vinculis enim peccatorum suorum unusquisque constringitur Ego igitur liber eram natura, factus sum quasi debitor paululum propter peccata hominum.
eius
'.

Omnes enim

in

praevaricatione tenemur
'

et

ideo

'.

15

Sicut vulnerati dormientes in sepulcJiris. Pulchre dixit, sicut vulnerati

non enim habebat vulnus, sed pro salute hominum vulnus

Esaias dicit
'

accepit, sicut
'.

Ipse vulnera nostra portavit, et pro nobis dolet

in lacu inferiori.

Posuerunt me
in

Ad

inferni

extrema descendi,

ut

omnes
dixit,

20

de inferni vinculis liberarem. In tenebrosis

morte, sed,in
:

et in

umbra

mortis.

Non

umbra

mortis.

Mors mihi

a Iudaeis inlata non

fuit,

sed

umbra mortis
in

quia pro salute

hominum

voluntate descendi. Ideo lux

inferna descendi, ut animas de inferni tenebris liberarem.

25

Super me confirmatus est furor tuus. Propterea totus tuus furor super me venit, ut ab aliis recederet. Et omnes fluctus tuos induxisti super me.
In
I

me

tempestas tota detonuit, ut

mundo
M
om.

tranquillitas fieret.
in.

ab inferno\ ab infero M.

2 in inferno]
5

3 derelinques]

quis
L

M.

in

inferno]

LM

om. OV.
7

Aestiviatus] extimatus V.

6 ceteris hominibus] om.

carcerem] carcere L.
10 sicutj

inferiori] inferi

M.
qui

9 inter mortuos liber]

M. om. OV.

OV

inser.

homo.
nisi

quia]

MOV.
MV, O
in
si.

habebat]

habebam
etsi,

LOV.
13 eius]

adiutorem aliutorium M,
corrector scripserat
;

O in textu. O in textu

12 nec si]

marg. expuncto

quod prius

nec L, omisso

sit]

LM

om. OV.

zdd.fuerit.
15 igitur]

et ideo... tenetur}

om.

L propter

homoeotel.

in infernum] in inferno

M.

MOV,

fortasse pro qui, nota q

;

cum q perperam
et in\

confusa (conf. Morel, Elements de

tenebrosis]
l. i.

crnique, ed. Migne, col. 1019)

;

vero L.

21 inferni vinculis]vinc. inf. L.

LMO, gr. 7XOXetvot< tenebris V. LM, O suppl. in marg om. V.

;

MOV
LM
;

om.

iu.
().

23 Ideo

i.

descendi]

24 in infema]

ad. inf.

inferni] L, om. ceteri.

27 detonuit corr. ex detinuit O.

4. corruptione??i\ Ps.

15, io.

15. constringitur\

Prov.

5,

22.

i^.eius] Iob 14,

4 sq. iuxta

LXX.

19. dolet\ Is. 53, 4.

TRACTATUS DE PSAI.MO LXXXVII.

49

Longe fecisti notos meos a me. In passione crucis etiam apostoli me fugerunt, in tantum ut ipse Petrus diceret Nescio hominem Videtis quod sententiis brevibus magis quam expositionibus currimus, quia
'

'.

ita
5

liora
'

compellit.

dicentes

abominationem sibi. Iudaei scilicet, Crucifige, crucifige talem nos non habemus regem nisi
Posuerunt
nie
:

Caesarem

'.

Tradiius

sum

et

non egrediebar. Quid est hoc quod

dixit,

Traditus

sum et non egrediebar? Tradiderunt me Iudaei, et tamen pro clementia mea non dimittebam eos, sed affectu versabar in eis. Traditus sum
10

Pilato

ab

eis, et

non egrediebar ab

eis,

dicens in cruce

'

Pater parce

eis,

15

20

Dicamus et aliter. Traditus sum et non egrediebar. In evangelio scribitur, quod cum quaererent eum praecipitare de supercilio montis, securus et liber de medio eorum evaserit. Hoc est ergo quod dicit Numquid et modo non poteram, quando traditus sum, mea divinitate insidias hominum et discrimina mortis effugere ? Sed quia ad hoc veneram ut paterer, ideo nolebam nisi ut paterer. Quod traditus sum, voluntatis fuit, et quod non egrediebar, voluntatis fuit. Dicamus et aliter. Traditus sum quasi homo, et non egrediebar de divinitatis maiestate. Dicamus et aliter. Traditus sum ab hominibus, et de sinu Patris non egrediebar. Dicamus et aliter. Traditus sum quasi homo in terra, et quasi Deus non dimiseram caelum. Oculi mei languerunt prae inopia. Qui sanus maiestate mea eram, infirmus pro hominum peccatis effecnesciunt quid faciunt'.
:

tus sum.

25

Clamavi ad te, Domine. Non solum voce, sed corde sic quippe clamamus ad Patrem. Clamantem in cordibus nostris, Abba pater Tota
:

'.

4 abominationem] in abhominationem L; abhominationetn

s initio

M;

abominationes V, ob litteram
7 dixif\dicit

vocis seq.

scilicet]

igitur L.

8 pro clementia

mea

n.

dim.

cos]

MOV;

non repet. L. hos a mea clementia uon dimitt. L.

5 crucijige]

M.

9 dimittebam]
13 evaserit]

dimittam M.

versabar] versabor

M.

10 egrediebar] ego egred. L.

;

Hoc est ergo quod dicit] LM om. OV. 14 et modo nou] L; et modo OV, omisso non; non modo M, omisso el. med\ scripsi; ea quattuor codices, ob litteram m in fine vocis praeced. 16 ideo n. n. u. paterer] om. L. 15 hominum] hominis L. nisi] om. M. i8sq. Traditus sum quasi etalitcr] om. 17 et quod] LM; OV om. et. V; O in raarg. 2 m. suppl. egrediebar] grediebar L. sq. Traditus sum ab... et 19 aliter] item om. M propter homoeotel. caelos OV. 22 Qui] Quia 21 caelum] LM V: cf. pag. praeced. 10. hominum peccatis\hominibus L. 25 Clamantem] L; claexiit L.
'. . .

MOV;

1.

mantes

MOV.
In evangelio\ Luc.
6.

2.

homineni\ Marc. 14,

71,

12.

4,

29 sq.

6.

Caesarem]

Io.

19, 15.

25. pater] Gal. 4,

11. /aciuiit]

Luc. 23, 34.

III,

Anecdota Maredsolana

jO

HIERONYMl PRESBYTERI
i
!;.

dU
epistola ad
[Q

IIoc est testimonium

quod apostolus

in

Romanos ex persona
titai
i

Salvatoris abusus

est.

iam ex uno codice Laurentiano.]

quod auctoritatem. Si enim

Videt
si

psaimo non facimus, sed apostoli sequimur ille ex persona Domini unius versiculi abusus est timonium, quaie nos totum psalmum non ita velimus exponere ? Quem
viin

et a!iter interpretari

voluerimus, evidenti hac apostoli sententia senSi

sus nostrae expositionis exsolvitur.

voluerimus totum psalmum exfacere,

ponere, viJemur nobismetipsis

moram
pura
et

quos iam hora compellit

10

ad carnes Salvatoris
pacis accedere, ut

immiculata conscientia in unitate possimus digne caelesti pane saturari, per Christum
veri agni
est gloria in

lesum Dominum nostrum. Cui

vi,

saecula saeculorum.

Amen.

[Aliter prosequuntur coJices IfOV, quos idcirco miuutiori charactere hic describendos existimaat possint

cum

vulgato Breviario, cuias nonnisi frustula exhibent, comparari

f

tmquid mortuis facies mirabilia

mihi qui
iti

Non

illis

qtii

viventes mortui

sunt,

sed

Aut meiici resuscitabunt f et reliqua. Non aromata medicorum, se<i tu Pater me resuscitas neque illi, sed ego confitebor in populis. Xumquii narrabit aliquis in sepulchro et cetera. Non te laudabit sepultus
:e vivo.
;

15

in divitiis saeculi,

neque habitans

in perditione peccati.
i?i

Numquid cognosctntur mirabilia in tcncbriS) et iustitia tua Et ego ai te Dominec/amari, ct mane oratio mea praeveniet te. tina me resuscitatione clariricabis.
Ut quii Domine Pauper sum ego
Exaltatus
In
:

terra oblivionis
est,

Fioc

quia matu-

repellis

orationem meam, ut non transeat calix

iste a

me?

^o

et in laboribus

a iuventute mea: a tempore carnis adsumptae.

:

id est, in cruce.

Humiliatus

hoc

est, in

sepulchro.

me pertransierunt irae tuae. Transierunt, et non persteterunt. Circumdederunt me sicut aqua tota dte. Iudaei in fluctibus persecutionum. Circumdederunt me simul. Pharisaei cum sacerdotibus.Pilatus cum principibus et populis.

25

Elongasti a me amicum et proxi/uwu,

et notos

meos a miseria. Prae

confusione

passionis. etiam ipsi apostoli elongati sunt

1

ab eo.]

est]

L; om.

MOV.

ttstimonium\

LM;

ttstitfianio
et

OW
esC
;

quod\\,\ om.
2 epistola

MOV.

Verbi

abuii c\im accus. seq. exempla suppetunt ex Plauto

Terentio.

OV

inser. sua:
14,

Corrector

in

marg

'

potius legerem usus

15
;

sed

cf.

supra adnot. ad

16.

c
;

comfellat L. Cf. supra 45,

12 Nonillis otti
col.
1

coniectura

inuitate L.

9 in unitate) item ex 4 etc. viventes] Cf. Breviarium in Psal. ( (3) apud

49,

ae, in editione
ita
'

qua utor
)Y.
;

151 B sqq.

13 resuscitabunt] suscitabunl 3.
s

14 re-

i//i] i/lis

OV

geminata

quae sequitur.

confitebor\ 3 add. tibi.

19 resusiitatione]
2.

OV

resurrectione M'i.

Vox

suscilalio exstat ap. Hieron. (Goelzer, p. 77).

abusus

est\ Cf.

Rom.

10, 21.

hunc tractatum

sed

et

de ceteris

ple-

9.

ai

carnes Salvatoris\

synaxim

eucharisticam

Vides ante habitum esse

risque idem fere sentio.

TRACTATUS DE PSAT.MO

LXXXVIII.

51

DE PSALMO LXXXVIIL
Octogesinuis octavus psalmns hoc titulo praenotatur
quitur et obscurum.
5
:

lntellcctus

Esrahitae. Ubicunique intellectus pracmittitur, mysticum est

Elhan quod seEzrahita

robustus

Ethan interpretatur

fortis, sive

robustus

autem, adiutus, sive adiutorium consecutus.

adiutorinm consequatur a Domino,
cere.
rari.

Hoc

dico,

quia historiam

carpimus. Recte ergo praemittitur intellectus, ut

et ea

iste fortis sive

Ezrahita vero sive

Lege Numerum

et

quae sequuntur possit agnosde loco nomen accepit, sive fuit de genere MeLeviticum libros, et ibi omnia plenius invenies.
lector ad

10

Intellectus Ethan. Praemittitur intellectus, ut

vocetur. Si

scientiam pro-

enim simplex

esset historia, et

intellectus quid necesse esset lectorem in

ille,

non haberet aliquid mysticum, titulo commoneri? Ethan itaque

ut diximus, fortis sive robustus,

lium
15

consecutus, recte

adiutus sive auxiad intellegendum provocatur, ut possit scire

Ezrahita vero,

quae dicenda sunt. Nam sequitur in psalmo, Iuravit Dominus David servo suo, usque in aeternum praeparabo semen tuum. Iudaei dicunt, quod Dominus cum iuramento promiserit, ut de semine David non deficiat in eis dux sive princeps, quod nunc patriarchae eorum et
dicunt
:

Ecce usque hodie custodit Dominus iuramentum suum

vere putant,

nobis.

20

Sed
1

si

quomodo

eos

Romanae

potestati subditos vide2.10 Ethan~\

DE PSALMO LXXXVIIl] Ex
absque h

quatluor

codd.

3 Ezrahitae]

ezdraite
;

M M

israelitae
q.

et 4 quod sequitur et obscurum) L 4.8.13 Ezrahita] absque h L esdraita

;

obsc.
;

LMOV. O in textu. sequitur MOV.

Rom.
'

AEthan

L.

mysticum] mysticus L.

Ethan]
libri

OV

inser. vero.

esdrahita O, h posteaexpuncta.
Missali

7 consequatur]

consequamur L.
post

9
;

Dom

III

Quadrag

Numerum] L, sic in Numeiorum MOV.

M.

Lectio
;

Numeri

'

Feria

VI

Levilicum]
viisiicum

postea mutat. in aliquem

mysticum] L,
12

LM M

LeviticosOV.
mystici

11 aliqutd]

OV,

qui
el

et

signum
ille

distinctionis post inteUectus interponunt.

distinctio.
esset leclorem] lectorem esset

intellccius]

iniellectum

post hoc item

13

M.
;

ilaque]

LM

quippe

OV.

ul

diximus] tiam

ut dix.

ille

MOV.

sive]

L
'.

et

MOV.
18
et]

14 intellegendnm]

intellegen-

MOV.
20
si

provocatur]prcvocantur
vere pulant]

expunct. in
in

M.
si

19

Dominus] Deus

M.

LM

sive

reputanl

textu

hoc reputant V,

marg.

subdilos] subditas L.

4. sive

robustus] Hieron. in Libr. de

ap.

'

Ubi enim simplex

et

apertus est senintel-

nom. hebr.

Migne

23,
'

865

'

Ethan,

robustus, sive ascensus plenius invenies'] Quo iure ad 9. Numerorum et Levitici libros lectorem remittat, haud plane intellego; immo
vereor, ne inscientia auditorum Hiero-

quid necesse est audientem legentiae praemoneri?' 18. patriarchae eoruni\ Hieron.
sus,
'

in Is.

nymus nimium more suo

12.

commoneri t~\

confisus sit. Hier. epist. 65, 4

Considetemus patiiarchas Iudae3, 4 orum... et impletam prophetiam esse Usque hodie in Gal. 1, 1 cernemus Iudaeorum apostolos patriarchis a
'

mitti...'

'

J2
mus,
et

HIERONYMl PRESBYTERI

imoeratorum ? Ycrum mystice nobis de Christo repromittitur. Et aedificabo in ^enerationem sedem tuam. Er^o mentitus est Deus, quod cum iuramento promisit, et non fecit (cum utique quod promisit Deus firmum esse deberet) si quidem usque hodie videamus hoc in Iudaeorum genere non stare ? Sed hic intellectus necesservire

iussionibus

sarius est. Recte igitur

ille fortis

sive robustus

intellectum necessarium

habet auxilium sive adiutorium, ut mysteria huius psalmi possit advertere.

Redeamus ergo ad principium

psalmi.

Misericordiastuas Domine in aeternumcantaboNow dixitmisericordiam,

una opus erat misericordia quoniam ergo plura sunt peccata, plurimaesunt et misericordiae. Misericordias tuas Domine in aeternum cantabo. Ouoniam in aeternum misericordiam consecutus sum, in aeternum cantare debeo, quia aeterna mihi
sed misericordias. Si
esset peccatum,
:

unum

10

est

causa laudandi. Qui canit, dimisit luctum, dimisit metum,

et

ad gaudicit, 15

dia transcendit, quia

misericordiam consecutus

est.

Ouod autem

Ouia mihi peccata dimissa sunt per misericordiam Dei, propterea misericordiam eius cantabo. Quod autem dicit, in aeternum, hoc est quia mihi non brevi tempore misertus es, sed in aeternum, et ego in aeternum sine cessatione laudabo, quia me in aeternum libehoc
est
: :

rasti.

20

In generationem et ^enerationem annuntiabo veritafem

tuam

itt

ore

ttieo.

praeclarum ordinem psalmi

non prius coepit a

veritate, et postea venit

est, et sic

ad misericordiam: sed primum misericordiam consecutus ad veritatem, cum indulgentiam peccatorum perceperat.
2

venit

Primum enim
4 quod] om.

in generationem]-one

LM.

cnni

iuramento]

L om. cum.

M.
;

promisit]

LM

promittit

OV

5 videamus]

intellectus

OV. Domini V cum

7 advertere] avertere L.

MOV. 6 intellectum] LM 9 tuas Domine] LMO, gr. Ta iXet) aou xupte;

videmns
plurimae sunt
et\

Psalt. Gall.

II quoniani]

quia L.

L;

et pl.

sunt

MOV.

12 tuas

Domine\

L Domini
;

hoc loco

cum OV.
cantabo]

13

mihi

est] est

mihi M.
inser. in

15 transcendif trascendit

OV.

3-

Quod

autem...
;

om.

L ob

repetita verba

Quod autem...
17

dicit.

17 misericordiam]

misericordias

OV.

eius]

OV

aeternum, quae verba codex

iure

non agnoscit.

dicit in aet.]

L;

in ael.

dicit

MOV,

me

i.

ae. liberasti]Y.

LOV.

22 prius]

me L primum
;

in ae.

lib.

M;
;

in ae.

lib.

meOV.

21 In generationem]

;-oue

M
p.

om. OV.

5. intellectus

necessarius est\

Hievon.
67. 10

Commentariol. huius psalmi,

'Propterea intellectus est n^ressarius, quia repromittitur thronus David in aeternum permanere, quem interim iuxta historiatn olim videmus esse destructum.
1

supra 42, 17 'Non dixit, salutis nostrae: quiamulta peccavimus,multis salutibus Quare indigemus r ;et t. III 2 93, 25 non dixit, salutis nostrae, sed, salutum nostrarum ? Si semel peccareuius, una indigeremus salute. Multa peccavimus, proptera multis indigemus salutibus'.
'

1.

et

plurimae

sitnt t/iiserio)rJiae]Cf.

TRACTATUS DE PSALMO LXXXVIII.

cum
peccator essem, ad veritatem accedere tion
;

53

audebam cum autem misericordiam consecutus sum, iam securus ausus sum praedicare veritatem. Quod autem dicit, in generationem et generationem, pulchre dixit
non enim dixit
5

in

generationes

et

generationes, sed in generationem et

generationem.

Non

ergo multas generationes

commemorat, sed duas

tantum,unamin circumcisione.aliam in gentibus:ad unam mittitur Petrus, et ad aliam mittitur Paulus. Et quod in principio oblitus sum dicere, nunc dicam hic debet persona Domini Salvatoris constitui. In generatione et generationem annuntiabo veritatem tuam in ore meo. Qui prius
:

10

loquebatur per patriarchas et prophetas, postea ipse loquitur praesens,

sicut in Canticis dicitur

canticorum

'

Osculetur

me

osculo oris sui

et

quod

dicit,

hoc

est

de quo loquebar per prophetas, inde

Ergo nunc per

'.

memetipsum
15

loquor.

Ut quem tonantem mundus audire non

misericordia aedificabitur.

potuit,

audiat saltem vagientem.

Quoniam

dixisti,

In aeternum
in

Ego
et

ipse,

qui tunc locutus

sum

veteri

testamento per patriarchas

;

per pro-

phetas, nunc ipse per

me

loquor

non enim veni solvere misericordiae

superaedificare. Sicut ipse in evan-

mandata quae lex construxerat, sed

gelio dicit
20
'
:

Non

veni legem dissolvere, sed adimplere'.

Adtende caelum et loquar, et audiat terra Hieremias quoque sic dicit Haec dicit Dominus' ceteri prophetae sic dicunt: quia quod loquuntur Domini sint verba, et non sua, et quod per os ipsorum dicit, quasi per organum Dominus sit locutus. Quid ergo est
Moyses
?
'
'

Quid ergo dicit verba ex ore meo

'.

autem\enim L.

aliam]

una... alia
1

/'// M. 1 vagantem M.

6unam... 5 ergo] L ;enim MOV. 3 ()/W]LM QuidOV. et ad\ L MOV om. et. 10 et prophetas\ per proph. LOV. 7 Canlicis dicitur canticorum] L dicit iu C. c. OV. 14 vagientem] corr. ex
; ;
;

15
ipse

perme\per me dissolvere\ L;
2
I

Ego]ergo OV. 16 et per\ M. misericordiae\ L; om.

LM

OV
ex

non

repet. per.

17 ipse

MOV.
L, gr.

19 dicit\
trxofJ.aTo<;
;

L;
|xou
;

dixit
niea

solvere
;

MOV.
et

20 ex ore meo\

MOV. MOV.
M.

sic

dicunt\

simililer dicunt
et.

MO V.
quod\
et

22 sint verba\
quos

OV
est\

sunt verba
;

L
;

verba sunt

et

non\
7.

MOV om.

OV.

23

hoc est

est hoc

OV.

Pauius] Hieron. Tract. In generati68, onemet gefieratiofiem... Petrus in populo circumcisionis, et Paulus et Barnabas in gentibus
mittitur

de

ps.

LXXVIII

'

'.

Gant. 1, 1. i^.tonantem...vagientem]H.[eron. ep. non fulminans et tonans, sed in 82, r praesepi vagiens Homil. de Nativ. 2 t. III 19 'tanto tempore tonavit in 397,
11. sui]
'

'

Hieron. Dial. cont. Pelag. II, 2o;RomaPsalt. verba in caelis cum coniungit. sequentibus 19. adimptere] Matth. 5, 17. 20. meo] Deut. 32, 1. 23. sit locutus\ Hieron. Comment. in Quod autem in proIerem. 23, 23 sq. phetis crebo dicitur Haec dicit Dominus, propterea semper infertur, ne contemnantur quasi verba prophetarum, sed

num quoque

'

caelo, et
1

non

salvavit; vagiit, etsalvavit'.

admoneantur

iugiter
'.

Dei esse sermones

^aedificabitur^AZ versum distinguit

quos loquuntur

54
quod

HIERONYMl PRESBYTERI
quasi
sit

dicitur, Aedificabitur,
alibi

domus magna
aliquid
tale
'

vel civitas aedificetur

Yideamus ubi

scriptum
sibi

de aedificatione. Requi-

iamus in Genesi. quid stam de latere Adae,

aedificavit.

Et tulit, inquit, Deus coet aedificavit illam in mulierem Vide quid dixit, Aedificatio enim, sicut superius diximus, non nisi in

sermo

iste

velit.

'.

magnae domus
et

fabrica dici
est.

solet.

Ouoniam ergo

illa

costa

Adae

in

mulierem fabricata
ecclesiam
;

iuxta apostoli auctoritatem, Cliristum significat

propterea dixit, Aedificavit

de costa mulierem. Audi10

vimus de primo Adam, veniamus ad secundum, et videamus quomodo de latere eius aedificetur ecclesia. Latus enim Domini Salvatoris in cruce pendentis lancea pungitur, et exinde exiit sanguis et aqua. Vultis scire quomodo de aqua et sanguine aedificetur ecclesia? Pri-

mum
guine

per

baptismum per aquam dimittuntur

acdificari,

peccata, deinde in sanest,

martyrii coronatr.r.

Ouoniam ergo manifestum

ecclesiam
15

Dei misericordia
veritas tua.
retice,

propterea sequitur In caelis praeparabitur In terra misericordia, et in caelo veritas est. Audi, haedicitur.

quod

In caelis praeparabitur

veritas

Dei. Si de caelo

animae corruerunt propter peccata quae fecerant, quomodo ergo in caelis veritas praeparatur? Si cotidie animae praecipitantur ad terFiat ram, quomodo Dominus in oratione dominica docet et dicit voluntas tua sicut in caelo et in terra ? Ergo hoc rogamus ex auctoritate Domini et Salvatoris, ut quomodo anima sine corpore peccavit in caelo, ita in corpore peccet in terris et quae iustitiam libera et in caelis servare non potuit, nunc corporis angustiis coartata ser'

20

'

2alibi\
in
in

LM magnae LM
;
;

0111.
;

OV.
7

4 Vide\

LM
M.

videte

OV.
;

superius]

I,

supra

MOV.

ui viagnae

OV.

6 ergo]
iusta L.

LM
n
13

enitn

OV.

in muliere
12
;

LM.
aedificetufi
in

iuxta]

c.xinde e.xiif

in mulierem] V, O om. txit inde M; exnt inde

OV.

aedificatur

dimitiuntur] dimittiiur L.

peccata]
;

MOV

mutat. postea

peccatum L.
17 quod_
;

14 martyrii coronatur

coronantur V,

in textu.

L quid MOV.
;

Dei\

LM, O marg L tua OV tua

;

mattyres
in eis

M.
ex

praeparabitur OV. 19 praeparalur\ corpora L. peccavit\ peccaverunt L ;

;

LM

22 anima] animae L.
peccet
;

corpore_\ corr.

OV.
om.
et.

23

itd\

OVinser.*/.

iusti-

tiam

OV

iusticia

LM.

et

in caelis]

LM OV

servare]

LM

reservare

OV.

4. in mu/ierer//]Geri.
7.

2.

22.
5. 32.

17.

Si de caelo animae
t.

etc.]

Homil.

aposioli auctoritatem~\ Ephes.

aqua\ lo. 19. 34. Hieron. martyrii wronatur\ epist. 69, 6 Latus Christi percutitur lancea, et baptismi atque martyrii pariter sacramenta funduntur.
11. et 14.
'

394, 25 'Si cutidie in caelo ruinae fiunt, quomodo in caelo gloria est ? Cf. etiam ibid. p. 79, 8 et

de Nativ.

III

'

Hieron.

epist. 75, n.

1.

21. in terra)

Matth.

6,

10.

'

TRACTATUS DE PSAI.MO LXXXVIII.

vet in terris
in
?

55

Rem novam
quod
'

video

in

caelo

anima
terris

peccavit, et detrusa
inveniat.

terram

est, ut
:

in

caelo perdidit, in
esse potest, ut

Sine corfacilius

pore peccavit

quomodo

cum

corpore

Deum

mereatur
5

Siquidem

caro concupiscit adversus spiritum,spiritus

autem

adversus carnem'.
Disposui testamentum
disponat
electis meis.

Vultis scire

quomodo usque hodie

Dominus testamentum suum ? Bene agamus, et merebimur dispositione Domini electorum esse participes. Iuravi David servo meo. Videamus quid sit, quod iuravit Dominus. Hoc utique quod se10

Usque in aeternum praeparabo semen tuum. Subveni nobis, apostole, et hunc interpretare versiculum. Quid enim dicit apostolus? Non dixit in seminibus, sed in semine quod est Christus. Hoc est Oui habet clavem David, qui quod in Apocalypsi Iohannis dicitur claudit et nemo aperit, aperit et nemo claudit'. Hanc clavem scribae et
quitur.
'
'
'

15

pharisaei tenuerunt in lege, quibus in evangelio

Dominus
et reliqua.

dicit

'
:

Vae
non

vobis scribae, qui tenetis clavem regni caelorum

'

pharisaei,

qui regni claves tenetis, et in Christo, qui est ostium regni et ianua,
creditis
:

vobis quidem repromittitur, sed nobis redditur

:

vos habetis

carnem, sed nos spiritum

20

immo

quia spiritum negastis, carnem quoque

cum

spiritu perdidistis.

Et aedificabo usque
scilicet et in gentibus.

in

generationem

et

generationem sedem tuam.

in

In

duabus generationibus, ut diximus, sedes Dei ponitur,

circumcisione

Et
25

coufitebuutur caeli mirabilia tua Domine.

dicitur
'

Hoc

est
'.

quod

in

octavo de-

cimo psalmo

Caeli enarrant gloriam Dei

Secundum mysticos
'

intellectus,apostolos caelos appellat. Si enimdicitur ad peccatorem

Terra
et legit
'

video]

ai4tiio

MOV.
Cf.
\facil. Deuiii

2 in terram\ in terra

M.

3 esse]
:

MOV

om. L,

qnomodo potest

ut...

loquendi

modum apud
7

nos usitatum

'

Comment

se peut-il que...

Deum facilins] LM
L
;

OV.
;

suuni] om. L.

merebimur] merebilur L,

ut

supra 48, 10 habebam pro habebat.

tulerunt

13 in Apocalypsi] in apocalipsin L.

15 tenuerunt]

16 ctavem] claves M. MOV. Dominus] L om. MOV. 17 ostium] Domini MOV. 22 Dei] L hostium MOV. prom. MOV. 18 repromittitur] L et M 26 a.t peccatorem] postea mutat. in peccalori L. 24 est quod\ L om. OV.
; ;

1.

Rem novam
2

video]
2.

Lege

sis

ad-

XIIII. 31, 8
diturus
'

'

Illi

promisit, nobis red-

not. ad.
5.

t.

III 414,
5,

est.

carnem] Gal

17.
16.
7.

12. Christus] Gal. 3,

[4. ctaudit]

20. perdidistis\ Confer supra, In die dominica Pasch. 417 20 sqq.

22. ut

Apoc.

3,

16.

caelorum] Cf. Luc.

n,

52.

25.

diximus] paulo ante, Dei] Fs. 18, 2.

p.

53,

5.

18. sed nobis redditur]

Tract. de ps.

56
s

HIERONYMI PRESBVTERI
quaie sancto
vel iusto

non dicatur, Caelum es et in caelum ibis nctorum enim iuxta apostolum conversatio in caelis uod autcm dicit, Corfitebuntur caeli mirabilia tua. signum est est paenitentiae praedicandae,quam nos apostolis annuntiantibus in Domini Iesu Christi confessione suscepimus qui, si eorum monita et exempla sequamur, possumus nos quoque caeli appellari, quando illos imitamur,
[

in

terram

ibis

',

'

quorum conversatio

sit in caelis,

vena sum ego in terra et Iudaea loquebatur, hoc est, in patria sua et quomodo peregrinum se esse dicit ? Sed quoriam sancti in praesenti saeculo peregrinantur in terra,nihil terrenum possidere cupientes, quorum possessio omnis in caelo est. ubi habet mansiones, ubi habet civitatem, cuius artifex et conIdeoque et propheta. qui non est de hoc mundo, hic pereditor Deus grinum se esse dicit, et animi voluntate ad patriam suam festinat, hoc e>t, ad paradisum, ad regna caelorum. Ne dicas, haeretice, quia dixi paradisum patriam esse sanctorum, quod animas asseram ante fuisse, quam in corpora huc venirent. Xec hoc dico, sed iuxta apostolum dico, qui affirmat nos omnes in praevaricatione Adae de paradiso per pecca'.
: '

enim in alio loco propheta Adperegrinus sicut omnes patres mei Et hoc in
Dicit
'
:

JO

'.

15

tum

fuisse deiectos.

Hoc

apostolus

dicit,

Adam

etiam

in
est,

nobis corruisse,
caelesti

qui postea futuii eramus. Ideo nunc in Christo, hoc

Adam

20

credimus, qui per peccatum primi

2 inxta\ iusta L.
5 qui\
iti

Adam
8

de paradiso cecidimus, nunc

sum
ego\

quia

MOY.
;

cgo
/';/

snm M.

Et
;

hoc in\

L
11

om. hoc Et in hcc in cae/o] V om. in.

;

OV

M.
13

10 Jicit] aicebat L.

terra\

in terris

MOV.
14 esse

12 habct... habet]

ap. Hieron.
a'i>:it]

cf.

Goelzer, p. 422.

LM Deus\ OV

habent... habent

OV. De

habct impersonali

add.

est.

et\

L L

om.

MOV.

dicit esse

OY.

voluntate\ voluntatcm L,
17 in corfora]

postea expuncla
a ex e corr. 19 deiectos]
;

M
;

et

voluntate V.

16 patriam

esse~ esse

patriam OY.
iuxta]
iusta

M,

in corpore

OV.

Nec\

Non MOY.
et

L more

suo.

MOY

egiectum\ g postea

expuncto L, qui

add. verba de paradyso

est\

mox
;

tractu calami deleta.

20 nunc in\

LM

OV

om.

in.

hoc

hcc L, omisso est

hoc cst in

coniunctionem quoJ aliamve huiusmodi particulam

OY. primum

21 credimus\ Deesse hic

suspicatus

sum

postea vero
:

memini

alia

suppetere in hisce tiactatibus exempla construclionis creaitnus... reJeamus

;

cf. 8,

iudicandi sunt... oJerint

65, 12 Sicquejit... inferaiur.

1. ibis\
t.

Gen.

3,

III- 259, 2 sqq.

Idem omnino 'Ceterum secundum

10.

2.

in caelis est\ Phil. 3, 20.

8.

mei\ Ps. 38, 13.

intellegentiam spiritalem citur peccatori Terra es

ibis, sic et

quomodo
et
i?i

di-

13.
17.

Deus\ Hebr.

11. 10.

terram
es et

iiuc venireni\ Tract.

'

de Psalmo

sancto, dicitur,
ibis
'.

Caelum

in

caelum
;

Cf. infra,

Tractatum de

Psal. 96

Ierem.

Origenis homiliam V in ab Hieronymo translatam, Miet

gne 25, 657 A.

Subrepit in hoc 107, 12 ... Ergo erant animae loco haeresis antequam fieret orbis '. Cf. etiam Tract. de Ps. LXXVIII. 67, 5 sqq. 19. deiectos\ Rom. 5, 12 sqq.
:

LXXXIX.

TRACTATUS DE PSALMO
per secundi

LXXXYIII.

57

Adae
?

iustitiam ad paradisum redeamus. Confitebuntur caeli

?

mirabilia tua

Domine. Quae mirabilia

aut quia
in est, cui

quia caelum

fecisti

aut quia

unum maria congregasti ? Quid enim hoc omnia dixisse fecisse est ? Ista ergo in Deo sunt in Deo grande magna, in Deo mirabiiia, quia Deus homo factus est, quia in virginis utero latuit, quia natus ex virgine in praesepio iacuit, quia ab homiuibus
terram fundasti
vulneratus est qui

hominum

vulnera sanabat, quia alapis caesus

est,

quia

io

15

20

tantam ab hominibus iniuste illatam sustinuit poenam, qui ne poenam homines sustinerent ista perpetitur. Sol Dominum suum in cruce pendentem videre non potuit, sed abscondit se, ne Iudaeorum sacrilegio misceretur. Terra quoque contremuit, petrae scinduntur, omnis creatura turbatur, quia creator eius occiditur. Velum templi scinditur, quia quod clausum fuerat in Iudaea in cunctis gentibus aperitur velum scinditur, et legis mysteria fidelibus ostenduntur nam incredulis usque hodie operta sunt. Cum enim Moyses legitur, et vetus testamentum a Iudaeis omni sabbato recitatur, velamen positum est super cor eorum Legunt enim iuxta apostolum legem, sed non intellegunt, quia obscurati sunt oculi eorum ne videant. Similes enim sunt his de quibus dicitur Oculos habent et non videbunt, aures habent et non audient'.
; :
'

crucifixus est, quia inmortalis mori passus est, et

'.

'

Qtioniam quis

in

nubtbus aequabitur
in

Domino

Nubes sunt prophetae,

inrigant doc-

nubes sunt apostoli, qui

arida

hominum corda imbres

Domine} om. M. 3 hoc in Deo grande est} in Deo grande est hocM. 4 Ista ergo Deo sunt niagna, in Deo mirabilia} M Ista ergo sunt magna in Deo mirabilia L, I. e. sunt in Deo magna mirabilia OV. virginis} MOV 5 Deus homo} LM Deus et homo OV.
2 in
; ; ; ;

virginalis L,

postea in fine deleta.

7 sanabat}

sanavit L.
;

quia crucifixus... passus

est\

LM

om. OV.

15 usque hodie operta sunt}

;

LM

operata sunt usque hodie

OV.
;

16 a
et

ludaeis}

MOV
L

L.

om.

a.

17 eorum} illorum
in

L.

18 sed non\

LM

non OV.

19 videbunt}

vident

MOV

instanti,

cum

Psalt. Veron.

4.
i.6,

dixisse fecisse est\ Hieron. in Mt.

usque deorsum,

et

omnia

legis

sint

18

'

quia

meum

dixisse

fecisse

est \

revelata mysteria ; ut quae prius recondita tenebantur, universis gentibus pro-

osienduntur] Hieron. in Matth. 2 7> 5 1 Velum templi scissum est, et omnia legis sacramenta quae prius tegebantur, prodita sunt, atque adgentium populum transierunt *; Epist. 120,
15.
'

derentur 17. eorum]

'.

c.

8,

n.

'

dicendum
et

est,

emittente scissum sit in duas partes

Anecdota Maredsolana III
3.

Deinde iuxta anagogen quod inclamante Iesu spiritum velum templi

a

Cor. 3, 15. 18. ne videant] Ps. 68, 24. 20. non audieni] Ps. 113, 5 sq. 21. Nubes sunt prophetae etc] Idem Hieron. usque ad satietatem t. III 2
2
,

43

x
;

J54, 20; 141, 14; 143,

11

181,

30

296, 14 etc.

summo

58

S.

HIERONYMl PRESBYTERI
Domino
infiliis

trinarum. Simiiis erit

latione et

Dei? Omnes sancti filii Dei appelvocabulo nuncupantur, quia adoptione sunt filii; ceterum filius
filius

Dei
|U
est,
)

rniinus noster Iesus Christus solus est

natura proprius.
erit

dicitur,

Quis

in

nubibus vel

in

filiis

Dei similis

De Domino? Hoc
5

angelorum vel sanctorum creatori poterit adaequari in gloria vel in virtute, cum omnibus ipse det gloriam, ut laudes eius sine fine sint quem omnis creatura expavescit et tremit, quem cherubin et seraphin, quem quattuor animalia sine cessatione collaudant, quem dominaquis
:

tiones et principatus adorant,

et

imperium

in

saecula

quem omni sterra saeculorum. Amen.

veneratur

Cui est gloria

10

[Hucusqae codex Liurentianus. Sequunlur in MOV breves alnotatiunculae, quae niaximam partem in Breviarium = 3) receptae sunt, verum ibi quidem alienis mercibus inmixtae
(
:

Deus qui glorificatur in

Afagnus
vitae
et

consilio

sanctorum

Paraclitus scilicet,
Patri

qui in congre-

gatione apostolica adorandus erat, aequalis esse

ac Filio praedicatur.
ei

mctuendus supcr omnes quiin cireuitu eius sunt. Qui

per innocentiam

appropinquare meruerunt.
quis similis tibil potentia et virtute. Potens es Doiuine,
15

Domine Deus virtutum

et verilas

tua in circuitu
\

tuo.

Ipsa veritas

ait

' :

Pater, volo ut ubi ego

sum

et ipsi

sini

mecum

Tu dominaris potestati inaris, motum autem fluctuum eius tu mitigas, Tentationes, quas commovent servis tuis. Tu humiliasti sicut vulneratum superbum. Diabolum, qui clavis crucis tuae
sauciatus
est.

20

Aquilonem
ait
'.

quo Dominus
Thabor
et

mare ad Hieremiam
et

tu creasti.
'
:

Aquilo Antichristus

intellegitur,

de

Ab

aquilone pandetur

malum

super cunctos

habitatores terrae

Hertnon in nomine luo exultabunt.

lux.

Hermon anathema

interpretatur

Thabor, veniens lumen, vei veniat

1

Lumen,
in

vetus testamentum intellegitur. 25

Domino]
Dei]

filii

MOV cum gr. LM OVom. Dei.

;

Ttjp

ftupup;

2 quia]

Deo L. L qui
;

iiliis]

MOV; inter filios Lcum

adoptione]

Rom.

Psalt.

MOV.

M, ne

m.

corr. ex

ni

adoptionis

LOV.

3 solus]

om. L.
erit.

filius]

LM

om. OV.

4 in nubibns] aequabitnr
in.

inserit L, et

L. for^itan recte.

om. velinfiliis Dei similis 7 sint] Canticum

tremit]

6 in virtute]

om.

laudes]

MOV
O

laus

inser.

mutaretur
9 Cui
est...

in quod.

OV,

it

unus L, ex quo factum ut pronomen quem postea tremat L. Cf. verbum ital. tremare. corr. ex et

Amen

cod.

Lunus.
iste

19 commovent] 3,

corr. ex s

commovens\{evc\

in textu;

commoves V,

O
:

marg.
Igitur

24 sq. Thabor] Tabor

OX

25 Ltimen] codd., ast in Breviario

plura leguniur

qui optative vel proplntice adnuntiatur (pro adnuntiall) venire

oscitantia linea integra exciderit.

lumen ... Forsitan antiquariorum

9.

quem oinnis terra veneratur\ Heic subit anuno lilius hymni te deum decantatissimi versiculus Te aeternum Pairem omnis terra veneratur\ Verum
' :

Missa III ap. Mone, p. 20 quem omnis angeli cumlaudant et astra mirantur, maria benedicunt, terra
v. gr.
'

in

haec una erat ex formulis in sollemni gratiarum actione antiquitus usurpalis,

veneratur \ 17. mecuni\ Io.

23.

17,
1,

24.

terrae] Ier.

14.

TRACTATUS DE PSALMO LXXXVIII.

Ille
in

59

enim qui anathemn,

id est,

perditionem profert,

quo peccata anathematizare iubemur, dicente

novum lestamentum ostendit, Domino Nisi paenitentiam

'

egeretis,

omnes simul
i?i

peribitis

'.

Domi?ie in lumine vultus iui ambuiabunt. In illuminatione utique Spiritus

5

sancti.

Ei

?w??ii?ie tuo, id est,

christiano.

Qno?/ia??i gtoria virtutis illorum

iu

es,

et

i?i

be?ieplacito tuo exaltabitur

ita tibi

cornu
est,

nostrum. Sicut

eis

beneplacita fuerunt praecepta tua,

beneplacitum

et in te exaltabitur virtus

eorum.

10

Quoniam Don/ini est assu?////io, carnis utique. Et sancti Israel regis nostri. Ipsius Domini nostri Iesu Christi, qui in saecula regnat. Hinc iterum propheta ad Patrem loquitur Tu/ic iocutus es i?i aspectu filiis
:

tuis

in

visione

sanctis

tuis,

prophetis tuis atque electis.

exaltavi
eieciu??/

Et
:

dixisii,

Posui

adiutorium super potenien/,

et

num, qui propterea

15

electus de populo dicitur,

est, elegit

mea Christum Domiquia carnem assumpsit ex homine.

de piebe

Inveni David servum meum. Id

ut eius
:

genere assumeret carnem.

'

Quod autem
est esse se

Non rapinam arbitratus aequalem Deo, sed semetipsum exinanivit, formam servi accepit \ Oieo sancto ??ieo unxi eum hoc est, laetitia et sanctitate. Ma?ius e?/i?n mea auxiliabitur ei, ei brachiun/ 11/euii/ co?/jortabit eun/ in assumpto
ait.

servum meum, apostolus explanat

20 corpore.

Nihil
ei.

proficiet inimicus in eo

diabolus

scilicet.

Et fiiius

iniquitaiis ?/on i/ocebit

Iudas traditor.

Et
mino

concidan/ inin/icos eius a facie ipsi/is

confusi,

et

Iudaeos utique, qui saepe a Do-

tamquam

concisi gladiis, discedebant a conspectu eius.

Et odientes

25 eu?n in fi/gan/ co?/vertam

cum daemonibus

dicit

iniquis,

qui coram eo saepius

fugiebant.

Et veritas n/ea et n/isericordia ?nea eius. Et po?/a?n in tnari manum eius,

principatus et potestates mundi.
30

cu?n ipso, et
et i?i

i?i

nomine

??/eo

exaltabitur cor?/u
est,

fiuminibus dextera eius: hoc

super

Ipse invocabit me, Paier meus

es

tu.

Ego
'

pri?noge?/iiu?n

ponam

iiii/11/,

excelsu??/
ait

prae regibus

terrae.

Etenim Dominus Iesus

iiii

primogenitus ex mortuis', sicut

apostolus, excelsus factus, caelos ascendens, regna

mundi

subiciens cuncta.
ipsi.

In aeternum servabo

misericordiam meam,

et

iestameiiium meun/ fidele

Haec
35

in ecclesia perpetualiter conservat,

quam redemit
thronum

per testamentum suorum

praeceptorum.

Et po?/a??i

in saecuiu??/ saecuii sedem eius, et

eius sicut dies caeli.

Con-

3.

peribiiis] Luc. 13, 3. 17. accepii\V\\\\. 2, 6 sq.

1,

31. ex mortuis] Col.

18.

32. excelsus factus] Conf.

Hebr.

7, 26.

christianum heic comIesus / excelsus factus/ caelos ascendens/ regna mundi/ subiciens cuncta

men quoddam
'
:

memorari

Dominus
'.

Simulque recte suspicetur

aliquis car-

60

S.

HIERONYMI PRESBYTERI
est,

gregatio enim sanctorum quae in ecclesia

residet.
':/

in

qua Deus tamquam

in

throno

filii eius

legem

Iabiis meis

nonfaciam

irrita.

meam et cetera usque Et quae procedunt de Quod derelictores legis, iudiciorum oblitores, protransgressores in virga, id
est, in disci- 5

fanatores iustificationum,

mandatorumque

plina Dei corripiantur, et misericordia divina

non

auferatur. Illud ostenditur, ut

:

nullus sine spe recuperationis ab ecclesia arceatur

terret

quia sicut severitas divina

arguente

iustitia, ita pietas

reparat
in

moderante clementia.
illo

Semel iuravi

in

sancto

meo

Homine

Dominico. Si David mentiar.

eius in

Xullo enim mendacio circumscribitur Deus. Semen

est,

aeternum manebit

id

10

populus acquisitus.
ejus sicut sol in conspectu meo. Significat

Et thronus
in caelo fidelis.

ipsam ecclesiam

in claritate

futurae beatitudinis permanere.

Et

sicut

luna perfccta,
fidele

id est, tota lucida.

Et

testis

Ipse Christus

Dominus, qui

testimonium reddidit Deo

15

Patri in

mundo,

in caelos evectus.
:

Hinc ad Patrem vox apcstolica

tradendo inimicis.
AverUsti testamentum servi
tui,

Tu

vero repulisti et distulisti Christum

tuum

per

fanasti in terra sanctuarium eius. Promiseras

quod promiseras nos secum regnare. Froenim quod non dares sanctum tuum
20
legis
et

videre corruptionem, et nunc in sepulcro tegitur.

Destruxisti omnes sepes

eius.

Verba

prophetarum,

in

quibus retine-

bamur.
Diripuerunt eum omnes transeuntes viam. Transeunt enim illum qui dixit

Ego sum via veritas et vita cum vel vestimenta eius dividunt, velcorpus clavis et mucrone confodiunt. Faclus est obprobrium vicinis suis. Iudaeis ac principibus
1

',

25

sacerdotum.
ExaJtasti dexteram inimicorum
eius,

cum

humilias

eum

in

mortem.

Laetificasti

omnes inimicos

eius.

Pilatum

cum

gentibus et Iudaeis.
:

Avertisti adiutorium gladii cius

illius.

cum non
:

proficit Iudaeis

sermo praedicationis
30

Et non
eius.

es

auxiliatus ei in bello
collisisti

in conflictu
est,

utique passionis.

Et

sedem eius in terram

Id

sanctorum animas, quae conturbantur

de obitu
mortis.

Minorasti dies temporis

eius,

perfudisti

eum confusionem. Confusionem utique

Haec dicebant
His

apostoli, ignorantes

eum
dicit

a mortuis debere resurgere.

Patri,

Ideo
ab 35

ergo talia loquebantur apostoli, quasi exprobrantes

inferis redire.

quia ignorabant

eum

igitur

succedens ecclesia
finem
1

Usquequo Deus
irasceris, ut

irasceris in

exardescet sicut ignis ira tua

?

Quamdiu

eum

a mortuis

non revoces

iu Homine illo Dominico] De hac locutione, a nonmillis quidem Patribus

9.

sancto usurpata, le*e ap. M'gne 23, 152 D.

24. vita] Io. 14, 6.

sis not.

editorum

reprehensa, ab
translatione

Hieronymo tamen in libri Didymi De Spiritu

20. corruptioneni] Ps. 15,

ro.

TRACTATUS DE PSALMO
Memorare Domine quae
sit

LXXXVIIII.

6l

mea

subsiantia. Nulla mihi est vitae substantia, nisi

quem hominum ?
in

eo

praestolor reverti de tartaro.

Si

Numquid enim
?
?

vane constituisti

filios

enim

illos

non vane sed veraciter spe resurrectionis

videbit

constituis,

quanto magis debes suscitare Filium tuum

5

Quis

est

homo qui vivit et non

?

mortem

aut quis eruet

animam suam

de
ser-

manu

inferi

Scio quid nullus carneus evadet mortem, neque animam suam

vabit ab inferis; sed novi quia

Deus sub velamento

carnis

latebat absconditus,

10

quoniam mors et infernus non debeant retinere. Ubi sunt misericordiae tuae aniiquae /)omine sicut iurasti David Si hic non resuscitatur.
}

in veritate tua?

Memor

esto opprobrii

servorum iuorum^ qui

eum

expectant.

Quod

continui mul-

tarum gentium-. quos congregavi tamquam

in sinu, in

una domo

credulitatis.

15

Quod exprobraverunt inimici tui Domine. Iudaei, Sadducaei, Pharisaeique. Quod exprobraverunt in commutationem Christi tui. Cum se ab his commutans ad gentes diceret Ecce relinquetur vobis domus vestra deserta Benedictus Dominus in aetemum .-fiatfiat.]
'
:

'.

DE PSALMO LXXXVIIII.
Lectus est octogesimus nonus psalmus, cuius titulus hic est
:

Oratio

20

exordium est, quoniam psalterium in quinque libros divisum scire debemus. A primo usque quadragesimum liber primus, a quadragesimo usque septuagesimum primum liber secundus, a septuagesimo primo usque ad octogesimum octavum liber tertius, ab octogesimo octavo usque ad centesimum quintum liber quarMoysi hominis Dei. Quarti
libri

tus, a
2 5 libri

centesimo quinto usque in finem liber quintus;et ideo quarti principium est, Oratio Moysi hominis Dei. Hebraei non solum
in eis titulus

istum psalmum, sed et alios decem qui sequuntur, quoniam

titulo sunt eius

non habetur, putant a Moyse esse conscriptos. Et propterea eos qui sine
putant esse cuius
et ille
est,

quia

ei

qui inscriptus est

titulo adiacere videntur.

14 in commutationem\
ret\

OV, cum

praepositio in ceteris versionibus minimelegatur.

15 dice20. 21 usque]

03

dicere V.

dE PSALMO LXXXVUll~\ Ex quattuor codcl. LMOV.

MOV add.
OV
add.

21 priinjus]
est.

LM

OV

add.
est

esi.

a quadragesimo]

LM

om.

22 secundus\

23 quartus]

item add.

OV.

26 qui] quae L.
15. deserta]
19. in

27 conscriptos] conscriptus L.

24 quinlus\ quintus est inscriptus\ inscriptum L. 28

OV. OV.

Luc. 13, 35. quinque libros divisum]

priores
Cf.

psalmi

sunt

';

Epist. 140, n. 2

Commentariol. 46, 1 1. 27 a Moyse esse conscriptos] Hieron. Praefat. Comment. in Malach. Quod in psalmis diximus, qui titulos non et habent, eorum essecredendos, quorum
.

scriptura

nominibus praenotati Hanc habente sancta consuetudinem, ut

'

omnes

'

psalmi, qui cuius sint titulos habent, his deputentur, quorum in non prioribus psalmis nomina continentur'.

62

S.

HIERONYMl PRESBYTERI
omnes homines
'

Oratio Maysi Jwminis Dci. Si

essent homines Dei,

numquam additum esset, Oratio Moysi hominis Dei. Vultis scire quoniam non omnes homines homines Dei sunt ? Homo cum in honore esset
non
illis

intellexit
'.

comparatus

est

iumentis insipientibus,

et similis factus est

5

Grande

est ergo, dici

homines Dei aut servos Dei. Ouando enim

;

non humilitatis sed dignitatis indicium est nec enim condicio servitutis ostenditur, sed bene servientis dignitas demonstratur. Oratio Moysi hominis Dei. A Moyse lex conscripta est, a
de aliquo
sic dicitur,

Moyse mundi natura monstratur, a Moyse dictum est quomodo homo ad imaginem Dei conditus sit. Quid ergo est hoc quod dicit, Oratio Moysi hominis Dei ? Moyses quidem scribit quomodo factus est homo, ipse scribit et quomodo corruit. Xunc ergo orat, ut ille qui corruit in mortem elevetur ad vitam, et qui per peccatum cecidit diabolo faciente,
rursum per Christum resurgat ad gloriam. Propterea ergo Moyses orationem facit ad Deum, et dicit
:

10

15

Domine refugium factus

fuerit persecutio
:

nisi

Refugium numquam dicitur, nisi enim nos alius persequatur, non indigemus ad
es

nobis.

alium refugere.
gimus.

Domine refugium
et

factus es nobis.

Quoniam nos grandis

refu20

tribulationum aestus fatigat

cauma, sub umbra alarum tuarum

bestia

Domine refugium
quia nos

factus es nobis. Propterea ad

auxilium,
generatione
3

grandis
et

persequitur

et

tuum refugimus quoniam multos

/;/

adversarios

habemus
et

hostes, tu nobis saltem unus esto refugium.

isto loco

generatione. In

serpens

sibilat.

Qui enim prius

5

homines homines Dei]

OV

vox homines

in

LM
;

non geminatur.

homines] scripsi
7

hominis

LMOV.

servos] item ex coniectura

servus

OV
1 1

servi

LM.

condicio]
scripsit...

conditio

scripsit

LOV. LOV.

10 Oratio

M.

h. Dei'_

om. L.

sq. scribit... scribif

12 in mortem] in morte L.
;

14 per Christum resurgat] res.p. Christum

;

ad gloriam' L in gloria MOV. M. 15 facit ad Deum] ad Deum facit OV rcfugium] M inser. tu. LM confugere OY 18 refugere] numfecit M.
'.

ad Domi21 bestia]
5

L;

mestitia

MOV.

Cf.

Hieron. ep. 140,11.

5.

'

Si saevissima bestia
et

hominis sanguinem

sitiat...

22 unus

esto] esto

unus M.

In generationc
sibi

generatione] constanter scripsi iuxta graecum,

neque codicum qui

23 enim]

numquam

constant lecticnes
a.

palam recoquere necessarium duxi.

d.

LM

om. OV.

p/ius

dicunt]

L animas
;

prius

MOV.

5. illis]

Ps. 48, 13.

s.

218, servos Dei\ Tract. de ps. Orandis dignitatis est et meriti, esse
'.

CXV.

p. 207. serpens sibilat] Hieron. advers. 23. Iovin. 1, 4 Haec sunt sibila serpentis
'

Jerome

'

servum Domini 16. Refu^ium ?nanquam dicitur etc.] Conferendus omnino locus iste est cum epist. 140 Hieronymi de hoc ipso psalmo LXXXIX ad Cyprianum. n. 5. Latin. de 19. et cauma] Cf. Goelzer
'

Tract. de princip.Marci, III 2 326, 11 'Videtis sibila serpentis anti-

antiqui

'

qui?'etc.

Qui enim flrius, animas Idem qni supra 54, 17 et

Origenistae.

dicunt etc.]
56, 15, scil.

TRACTATUS DE P8ALM0

XXXVIIII.

63

10

animas dicunt factas quam saeculum et ante quam in corpora mitterenDomine tu refugium factus es nobis in generatione et tur, hoc dicunt generatione, priusquam fierent montes aut formaretur orbis terrae hoc est, priusquam mundus iste crearetur, tu nobis fuisti refugium male distinguentes, male intellegentes. Nos enim sic debemus dicere Domine tu refugium factus es nobis in generatione et generatione. Ethuc usque distinctio. Deinde sic quod sequitur: Prius quam fierent montes, el formaretur orbis terrae, a saeculo et usque in saeculum tu es Deus. Hoc ergo dicitur, non quo hominis anima ante saeculum fuerit,sed quo Dominus Deus semper fuisse et ante saecula esse monstretur. Denique et sequens versiculus conveniens dicit, Et a saeculo et usque in saeculum tu es Deus. Ab aeternitate usque in aeternum manens es, nec principium nec finem
: :

habens.

Ne
15

avertas
?

hominem

et

quid dicit
avertas

Quem

Moyses pro homine deprecatur, ad imaginem tuam condidisti, non perire patiaris.
in humilitatem.
in

Ne

hominem
ibis
',

humilitatem.

Non

consideres corporis vilitatem,

'

sed animae dignitatem. Sufficiat nobis quod semel audivimus

et in

Terra es

terram

et

propter peccati conscientiam humiliamur.

Ne

aver-

20

enim dixisti per omnes prophetas, Convertimini filii hominum. Sufficiat quod peccastis agite paenitentiam, ut salutem habere possitis. Ne avertas homitas
in

hominem
:

humilitatem.

Ne

avertas, sed convertas

tu

nem

in

humilitatem. Mitte Filium tuum, ut corpus nostrae humilitatis

erigat in sublime, et de terrae oneribus liberatum per

novam conver-

sationem elevet ad caelum.

25

Quoniam

mille anni ante oculos tuos sicut dies hesterna quae praeteriit.

Ad
1

aeternitatem Dei

omne tempus hominis

cf.

breve est

quamvis nobis
MOV.
montes

in corpora mitterenlur] scripsi,

supra 56, 17 etc

incorpore mitt.

2.4/]
fierent
et\

LM,

cf.

supra 62, 18; om.

terrae]

MOV.

OV, iterum cum

;

3.7 fiirent montes]

Psalt.

Rom. L

om.

L L cum MOV.
;

mitt. in corpore
Psalt.

Rorn

7 sic]

LM
;

L, in graeco quoque xoci legitur

ant

MOV.

9 non quo... sed quo] scripsi

om. OV. non quod...

;

sed quod

non
'

quo... sed

praefationem ad
1901), p. XI.

quoniam L; non quo i... sed quoniam OV. Cf. cl. Ambr. Amelli Hieronymi Tractatum contra Origenem de visione Esaiae (Montecassino S. 10 monstretur] L demonstraretur Dominus\ L optime om. MOV.
'

MOV.
L om.
et.

11 dicit\

esl

dicens

MOV.
L tuam
;

Et
im.

a saccuio\

MOV,
17

gr. >cal arcd

toj alcovo;

14 iu humilitatem] in humilitate codd. hoc loco, qui

15 iinaginem

tamen deinceps non

sibi

constant.

tuam]

MOV.

Suficiat]

suficit
;

MOV.
L
;

18 in terram] in terra V. audivimus] audimus L. 21 ut] 20 prophetas] OV add. tuos. nem sed MOV.

avertas, sed]

avertas homi-

MOV

et

L.

25 sicut]

tamquam MOV.
4.

26 nobis]

om.

MOV.
distinguis, haeresis
18. ibis]
'.

male distingitentes] In priore Tract. de hoc Psalmo, IIP 107, 20 'Male

Gen.

3, 19.

64
longum Et
lesus,

S,

HIERONYMl PRESBVTERI
comparationem aetemitatis, quia
fine

esse videtur, sed ad

con-

cluditur, pro nihilo computatur.

custodia

in

nocte.

Nox

quattuor habet vigilias per ternas horas

'

distinctas, sicut in evangelio dicitur

Quarta

vigilia noctis venit

ad eos

'

quod circa galli cantum intellegitur. Hoc est ergo quod dicit mille anni apud te, non solum ad brevitatem diei, sed ad trium horarum spatia comparandi sunt. Quae pro niJii/o Jiabentur anni eorum. Quod dicit, hoc est quoniam homo a principio mundi vivebat pene mille annis, et
:

mille anni ante

sic

Deum

sic

sunt quasi custodia in nocte.

aetates

Immo

satis dixi:
10

hominum ad comparationem divinae aeternitatis. Vultis scire plenius quam nihil sit humana vita ? Audite quid sequitur. Mane sicut Jierba transeat. Quomodo ros matutinus cito transiit, sic est hominum vita. Mane nostrum, adolescentia est. Mane floreat et
sunt

tamquam

nihil

transeat. In adolescentia et perfecta aetate

floruimus, in senecta vero

concidimus,

et flos

nostrae virtutis emarcuit.

?

Quis enim nostrum

ita

scit 15

quomodo

aetas nostra pertransit

Nescientibus pene nobis,

nos post

tergum occupat senectus. 1'espere decidat, induret et arescat. Vespere nostrum senectus est, quae iuventutis flore discusso, vario morborum induratur horrore. Omnis quippe caro faenum, et gloria eius sicut flos faeni aruit et decidit verbum autem Domini manet in aeternum Adhuc vivimus, et pars nostra iam periit in senecta licet animus idem sit, nos tamen qui vigorem pristinae iuventutis amisisse sentimus, quodam'

'.

20

modo

alii

sumus.

In ira tua defecimus. Quia iram tuam per peccata meruimus, inmortalitatem
raliter

quam

dederas perdidimus
iure
:

in

Adam,

quo nobis quasi natu-

25

dimissum est. Et in furore tuo turbati dixit, turbati qui enim turbatur, non perit, sed terrore concutitur, ut sentiat potentiam eius quem peccando contempserat, et ad paenitentiam humilis subditusque confugiat. Et in furore tuo turbati supeccatum hereditario
sumus. Pulchre
1

videtur)

videatur

MOV.

quia}

MOY
9

om. L.
satis dixi)

comparandi)

ex a postea

corr.

M.

8 vivebat)

LM

om. OY.
13
sic)

Immo

Ita
;

omnino quattuor codd.

Cf.

10 aetates) aetatis
Itala

OV.
;

12 ?;iatutinus)

OY,

us corr. ex

um

matutina L.

Roensch,

und Yulg.

p. 271.

L
;

et sic

MOY.
19

14.21 senecta)

LM

seneciuie

OV.
ceci-

16 pertransit)

LM

pertransiit

OV.

post tergtim) postergum

LOY.
L.

17 induret)

indurat L.
dit

18 quae)

OY

et
;

ex L.

faenum) fenum

20 decidit)
in

M.

22 amisisse) scripsi

ammisisse

L; amissae
a
qtio)

OY
;

amisse

M, mutat.

amissum.
27 perit)

25 perdidimus) peccata\u.

LM
;

/erdideramus OY.

scripsi

a qua codd.
;

26 peccatum)

hereditario) hereditarium L.
periit Y.

iurbati)

LM
;

conturbati

OY.

LM, O marg
contempAt
4.

in

textu.

2% quem)

LM

qui

OV.

contempserat)

MOY.
Matth. 14, 25.
20. in

ad

eos\

aeternum\

Is.

40,

6. 8.

TRACTATUS DE PSALMO
mus. Quia ofTendimus, perturbamur
suscepimus, consolamur.
Posuisti iniquitates nostras in conspectu tuo.
:

LXXXVIIII.

65

sed quia Cbristum

tuum credentes
latuit

Nihil te ncstrorum

10

peccatorum omnia apud te manifesta sunt quae commisimus mala. Saeculum nostrum in illuminatione vultus tui. Omne quod vivimus, sive quod agimus, tuos oculos non latet tenebrae ipsae non celantur apud te. Quoniam omnes dies nostri defecerunt. Ita dies transeunt et mors propinquat, ut quodammodo ignorantibus nobis aetas omnis et vita ipsa subtrahatur exigua. IIoc ipsum, quod ego nunc loquor et vos auditis, de parte vitae nostrae deciditur; et quamvis credamus in hoc aliquem animae esse profectum, tamen quia horarum spatia consumit, damnum est temporis et aetatis. Sicque fit, ubi lucrum nos habere putamus, ibi
:

damnum
15

potius inferatur.

Anni nostri sicut aranca meditabu/itur. Nlhil pulchrius potuit dicere, quam ut humanam vitam et omnem sollicitudinem nostram studiaque
describeret, quibus huc illucque discuirimus et opes praeparamus, divitias

quaerimus, aedificamus domos, liberos procreamus

in parietibus fila
ita vitae

et videte cui rei

comparantur. Anni nostri sicut aranea meditabuntur. Sicut enim ara-

neam videmus
20

deducere, telas texere, quae

repentino

25

omnis nostrae actus repentino tribulationis aut mortis impetu dissipantur. Dies annorum nostrorum in ipsis septuaginta anni. Videte quomodo paulatim humana vita subtracta est. Primo in paradiso acceperamus aeternitatem, quam perdidimus per inobedientiam postea in mille annos vita antiquorum dilatata est: nunc in temporis nostri faece vix usque ad septuaginta pervenitur. Dies aunorum nostrorum in ipsis septuaginta anni : si autem multum,
vento solvuntur;
:

tuum\

LM
O

ul

OV.

add. M.

6 agimus]

MOV

4 commisimus] commissitmis OV. 5 iri\ om. V, postea sup. lin. 10 credamus\ om. L. cogitamus L. 11 animae\ OV add.
;

meae, sed in

diphthongus ae calami tractu deleta

est.

esse\

om. L.

12 temporis\

temporeY.
65, 12.

Sicquefit... inferatur\ quattuor codd. absque ut,

quemadmodum

supra 8,

16 et opes... quaerimus\

LM

om. OV.

18 comparantur\

MOV

comparatur L.

araneam\ L; araneas

MOV.
om.
iu.

20 vitae omnis\ vitae oms

onuiis vitae

M
et

omnes vitae
paulo
infra.

OV.

21 dissipantur\ disip.

OV.

22 anni\ scripsi

aunis codd. hic

24 in mille\

LM

OV

26 anni\ annis codd.

9.
1

Hoc

Hoc

ipsum, quod etc] III 2 109, 14 ipsum, quod loquimur, de morte

LXXXIX
amus

109, 17

'

Sic et vita

hominum

huc illucque
filios \

discurrit...

Possessiones

est \

quaerimus, diviiias apparamus, procre-

i^.Nihil pulchrius potuitdicere]Tra.ct.

de

ps.

LXXVI.

52, 9
'

'

Non

potuit pul-

chrius dicere...

17. liberos procreamus\ Tract. I Anecdota Maredsolana

III,
3.

de

Ps.

26.siautemmuitum]lta certe Hieron. in laudata epist. ad Cypiianum et in Psalt. ex Hebr.

9

HIERONYMI PRESBYTERI
Videte quid dicat, Amplius est quod superius diximus, quia ubi lucrum

eorum labor

et dolor.

Hoc
ibi

>nuis in vita nostra, ibi

damnum
:

et

incommod im invenimus. Ubi

:

augmentum annorum,
ibi

senectus
ibi

ubi senectus, ibi morbi

ubi morbi,
5

tormenta
ioniam

ubi

tormentum.
'

mortis desiderium.

mansuetudo, per quam corripimur ? Memento Domine David et omnis mansuetudinis eius'. Ouae est ista mansuetudo? Discite quia mansuetus sum et humilis corde Supervenit mansuetudo. Non dixit, venit mansuetus, qui sed venit mansuetudo, quod est Dominus noster Iesus Christus quomodo in alio loco. non sapiens, sed sapientia vocatur, ita et hic, non mansuetus, sed mansuetudo ipsa nominatur. Dexteram tuam sic notam fac, et compeditos corde in sapientia. Dextera Brachium enim Domini tua, qua mundum fecisti. mundum illumina. revelatum est ? Dextera tua, qua fecisti hominem, ipsa corpus humacui num assumat et salvet. Et compeditos corde in sapientia. Ita inteliegi potest qui antea libere vagabantur, compediantur sapientia tua. Melius melius est est enim bene compediri, quam male liberos habere pedes currere. Ouomodo pullus ille in evangelio, qui bene stare, quam male
venit mansuetudo, et corripiemur. Ckiae est ista
'

'.

10

'

'

15

antea liber erat,

refrenatur, et
t

et infrenis

per praecipitia ibat, postea sessus a

:

Domino

20

bene ambulare docetur

facias, ut

lam mundo notam

Convertere

vagi et

deprecamur, ut dexteram instabiles compediantur tua sasic

te

pientia.

tuam

inspice

Domine usquequo. Convertere Domine, et ad imaginem noli nobis dorsum ostendere, sed f^ciem tuam. Convertere

25

usquequo. Oui dicit usquequo, ostendit se desiderare, et desiderii sui moras sustinere non posse. Repleti sumus mane misertcordia tua. Mysteria sunt quae dicuntur in psalmis, et figuris plena sunt omnia. Moyses ex persona humani generis deprecatur, ut filius Dei venire dignetur ad terras. Et quia dixerat, dexte1

30

octoginta] in octoginta L.

eoru/n]

est

add.

sed et Ilieron. ex hebr. legebat

et

quod

Videte\videVL.

\augmentum\ aucm. M.
;

8 Z)unV<?]

MOV
:

add. a
dixii\

ie.

viansuttus] L, deleto mitis

:

?>iitis

MOV.
fec.

9 Supervenit] superveniet V.
19 ?nale currere]
(cf.
:

LM

om. OV.
20 inf/enis]
el...

"

fecisti

hominem] hom.

M.
et]

LM OV
:

om.

/'.

LM,
:

vox ab Hieronymo usurpata

Goelzer,

p.

165)

effrenis

21

docetur]

LM

ui ... doceatur

tua/n]

cum

i?ispice

coniungunt

LM

OV

OV. cum

24

om.

MOV.
25

ad imaginem
??oii\ ??olli

Co?ivertere

Do?ni?ie.

V.

26

se\

LM

om. OV.

29 Ji/uris] in figuris L.

8. eius\ Ps. 9.

13; corde Matth. 11. 29.

11. in alio loco\

Ut puta

Cor.
1.

1,

24.

15.

revelatum

est ?] Is. 53,

TRACTATUS DE PSALMO
ram tuam
dicit,
sic

XC.

67

notam fac, nunc quia exauditum se esse scntit, adiungit et Repleti sumus mane misericordia tua, quando Filius tuus die tertia

Et quia ad vesperam pro nostra vita in tenebras mortis descendit, ut nos ad lucem matutinam extraheret, ea hora nos plenitudinem tuae misericordiae cognoscimus. Unde vicesimus primus psalmus hoc titulo praenotatur Pro assumptione matutina'. Semper quidem tua misericordia apparuit sanctis sed numquam tam manifeste et tam plene effusa est, quam quando redemptor omnium pro communi
a mortuis resurrexit.
' :

salute resurrexit.
10

Et exultavimus
nostri,

et delectati sumits.

Post resurrectionis

redemptos et resurrecturos esse iam credimus, reliquis vitae nostrae diebus gaudentes Jn hac fiducia exultamus, et hymnis canticisque spiritualibus Deo reddimus laudem per lesum Christum Dominum nostrum cui est gloria in saecula saeculolaetitiam

Domini

qua nos

et

rum. Amen.
I5

DE PSALMO XC
Laus cantici ipsi David. Hoc primum scire debemus, quod ab octogesimo octavo usque ad centesimum, hoc est, undccim psalmos in hebraeo titulum non habere et eos, sicut in superiori psalmo proxime tractavimus, ad eumdem pertinere, ad quem pertinet et ille qui hoc Oratio Moysi hominis Dei titulo praenotatur
;
'

20

'.

3 a mort. resu>r.\

LM

resurr. a mort.

OV.

Et

quia\

OV

Et qui LM.

in tenebras\

LM
et

in tenebris

OV.

4 lucem matiitinam~\

L
;

mat. lucem

MOV.

5 tuae miser.]

miser. luae
cetera.

MOV.

vicesimus\vicescimus\

et

tricesimus L.

OV om. ct. 15 Laurentiano,inquo solummodo inscribitur LXXXX. Prior dehocpsalmo

10 et redemptos]
;
:

LM

9 sumus] MOV add. DE PSALMO XC\ Ex uno cod.

tractatus exstat
t.

III 2

pp.

113 sqq.

18 sicut in\ scripsi

sicuti

L.

19 tractavimus\ tractabimus L.

6.

matutina\ Ps. 21,

1.

Cf.

Commen-

principium est Domine refugium factus

es tt^/.f,usque

tariol. 32, 8.

ad nonagesimum nonum,

ab octogesimo octavo\ Hoc ipso scilicet haud adnumerato, sicut nec altero termino. Ceterum audiendus ipse Hieronymus, ubi Contra Rufm. I, 13 haec de Origene adserit Octogesi16.
'
:

qui inscribitur Psalmus in confessione... hanc habente scriptura sancta consuetudinem, ut omnes psalmi, qui cuius sint titulos non habent, his deputentur, quorum in prioribus psalmis nomina

quoque nonum psalmum, qui scribitur Oratio Moysi /lomiuis Dei, et reliquos undecim, qui non habent tituHiulli expositionem, los, secundum Epist. 140, n. eiusdem Moysi putat 2 Non solum nobis quinque reliquit libros (Moyses)... sed undecim quoque
'

mum

continentur
1

'.

Eandem opinionem
Comment.
in

reco-

quit, Praefat.

Malachiam:
conve-

Tempus quoque
:

titulusque

'

quod et in psalmis diximus, qui titulos non habent, eorum esse credendos, quorum priores psalmi nominibus
niunt
praenotati sunt
20.
'.

psalmos,

ab octogesimo nono,

cuius

Dei] Ps. 89,

1.

HIERONYMI PRESBYTERI
Nostrum
est

adiutorio Altissimi.

incipere,

Dei

est

neque enim dormientes coronat, sed laborantes. In protectione Pro eo quod legimus, Dei caeli, in hebraico habet Unde hoc quod in lezechiele dicitur Et audivi vocem Domini Saddai loquentis ita potest intellegi, quod audierit vocem Domini Dei caeli loquentis quoniam Saddai Dei caeli interpretatur.
adiuvare
:

;-.

'

'

Deus meus. Pulchre

et tu

dixit,

refugium

quoniam multi
venan10

sunt persecutores,

solus refugium. Multa sunt vulnera, sed tu solus

xbo in
:.

eum

quoniam
' :

ipse liberabit

me

de laqneo

Iu isto saeculo plures sunt

venatores, qui animas nostras capere

desiderant, sicut a propheta dicitur

ie

Anima

nostra sicut passer erepta

in

iaqueo venantium

'.

Venatores quippe

scripturis

sanctis in

sinistracn

partem accipi saepe iam diximus. Xebrod enim ille gigas, adversus Deum semper rebellis, venator fuit. Esau quoque venator fuit. Quoniam ipse liberabit me delaqueo venantium. Legimus in Proverbiis: Quicumque enim viderit :ulus meretricis, laqueus peccatoris. mulierem ad concupiscendum eam, iam moechatus est eam in corde suo
' '

15

'.

Ouot peccata

sunt, tot laquei

quot laquei, tot venatores.

:

Dogmata

haere-

ticorum, laquei sunt mortis. Denique sequitur

ct

a verbo aspcro. Yides

in 20

quoniam de haereticis dicitur. Pro eo quod nos habemus, aspero,

hebraico habet
'

abscondito

."

Semper enim

haeretici secreta

quaedam

quae vera sunt et manifesta diripiant. et magna In scapulis suis obumbra^it tibi. Ouis obumbrabit? Utique Deus caeli, sicut gallina pullos suos, et quasi aquila nidum suum. Unde et in cantico Deuteronomii dicitur, quod populum Israhel in humeris portaverit, et quasi aquila protexerit. Potest ct de Salvatore intellegi, quod in cruce sua nos suis alis protexerit. Et sub pennis cius sperabis. Tota die expandi manus meas ad populum non credentem et contradicentem rnihi*. Manus
pollicentur, ut
'

25

4 sqq.
fretalnr\
lin. seq.

SAD D
ir.

/] scripsi

sa

L. ultimat' postea add.

altera
;/

6inter-

add.

m. sup.

lin.
1

S e! tu\ fortasse pro sed :u. uti

15

N
lin.

:la

LXX
ib.\obbumb.\,.

L.

gias

']

corr.

exgigans L.

:re!i:f\

c/add. sup.

L.

ii\Q.obbumbravit\..

1.

Nostrum
13

est incipere\

Cf

adnotata
9.

supra 39
4.

:s

Iteni
1

supra 40,
sis

habet SidJat] L?se

adnot. in

Conf. Prov. 6. 25. sun Matth. 5. 28. 17. 21. habet abscondito\ Huic interpretationi non contradicit Psalterium ex
16. peccatoris\

Commentariol. III 70. r. !is\ Ezech. 10, 5. 12. venantium\ Ps. 2 3. 7.

j

hebr.

Hieronymi 'de
tila

lr.one insidiarum'.

24. pullos suos\ Cf.

:

Matth. 23. 37.

11.

protexerit\ Deut. 32.

14.

'/uit\

Eadem

fere

au

litte-

2S.

miht\ Rorn. 10. 21.

rarn supra III 2 114, 9 sqq.

TRACTATUS DE PSALMO
Domini ad caelum
protegebant.
levata?,

XC.

69

non auxilium postulabant, sed nos miseros

hoc
est, in

10

girum circumdaberis veritate. Et quid sequitur ? Non timebis a timore nocturno. Iustus non habet nocturnum timorem, sed diei. Venite, filii, audite mc, timorem Domini docebo vos Qui fllii sunt prophetarum, timorem non habent nocturnum, neque tenebrarum, sed lucis et diei. Ut sagittent in abscondito rectos corde Diabolus sagittas suas in die non mittit, ne videatur. Omne enim quod in luce fit, manifestatur a luce. Sed dicat aliquis Si diabolus non sagittat in die, quomodo ergo seSatto circumdabit
te

veritas eius

'

'.

'

'.

quenti versiculo psalmista

ista sagitta,

dicit,

sagitta volante per

diem? Quae

est

15

20

quae per diem volat? Doctrina haereticorum est: quae quasi per diem, hoc est, legem Dei huc illucque volitat, dum adversus nos sollicite inquisita congerunt testimonia. quae interpretationibus suis a veritate depravant. Et a negotio perambulante in tenebris. Non dixit, stante, sed perambulante quia haeretici numquam in sententiis stabiles sunt, sed semper mutantur atque perambulant. Ab incursu et daemonio meridiano. Legimus in Genesi, quod Ioseph fratres suos in meridie paverit et in Canticis canticorum scriptum est Ubi cubas, ubi pascis ? In meridie.' Ergoquomodo sancti habent meridiem et lucem ubi pascant
:
(

25

angelum lucis habet ministros suos transfiguratos, velut ministros iustitiae. Ergo quando videris haereticum praedicantem, et dicentem, Haec dicit Moyses, hoc scriptum est in prophetis, hoc in evangeliis nonne tibi videtur, si perfidiam mentis ignores, quod loquentem audias angelum Salvatoris ? Simplices autem putant esse quendam daemonem meridianum, qui metidie magis homines possit incurrere. Nos autem haereticorum principes interpretabimur daemones meridianos, qui simulantes angelos lucis, dogmata
et recubent, ita et

diabolus transfiguratus

in

levalae} ,'aevate L.
;

po~tu. abant.

protegebaut\ postulabat... protegebat L.

ai.,

3 cirin
i

cumdaberis\ scripsi

circumdaucris

tum circumdabis
lin.

ac
lin.

demum

mutato.
11
lin.
I

vcritale] veritatem L.

8 mittit.] mii(&= L.

106W/J sup.

corr. ex Se L.

A
sq.

sagitta]

in fine erasa

L.

15 depravani] sup.

corr. ex depravat L. Conf. supra

perambulante\
21 recubent]
esse

in fine erasa L.

16 stante... perambu/aute] stantem ... perambulantem L.

transfiguralus\ us postea corr. ex
in

erasa sup. u L.
Ita

um
L

L.
legitur.

26 putant

auendam}

omnino corrigendum, ex putantes seqtiendum, quod

6.

vos] Ps.

2,3,

I2

15,

'

Cotidie eniin hacretici inmu'.

8.

corde) Ps.

10, 3.

tant

dogmata sua

17.

luce\ Cf. Ephes. 5, 13. semper mutantur\ Cf. supra III 2

20. I?i meridie\ Cant.

1,

6.

21. lucis] 2 Cor. 11, 14.

HIERONYMl PRESBYTERI
praedicant tencbrarum. Vultis aliquid dicamus eleganter
ceteri qui
ridiani.
tere
tris.
?

Arrius sive

de Aiexandria processerunt haeretici, dicuntur daemones metuo mille, et decem milia a dextris tuis.

latere et a

dex5

non habet, sicut in evangelio scriptum est Oui te percusserit in maxillam dexteram, praebe illi et alteram Non dixit, praebe sinistram si quidem agni stabunt a dextris, et haedi a sinistris. Cadent a latere tuo mille, et decem milia a dextris tuis. A latere iusti, inbecillitates corporales possumus intellegere: in dextera autem, animae integritatem. Corporis laboribus, hoc est,ieiuniis et castitate cadent mille; a dextris autem, ubi per animae libertatem pura sanctaque doctrina est, ibi cadet hostium plurima multitudo. Ad tt autetn non appropinquabitnt. Finge hostium cuneoscontra virum iustum venire munitos, de quibus dicitur, Ad te autem non appropinquabunt hoc est, prius corruent, quam ad te usque perveniant.
dixit, a sinistris, quia iustus sinistram
'

Xon

'.

10

15

Verumtamen
bis.

oculis tuis considerabis, et retribntionem

et

peccatorum vide-

Videbis cadavera mortuorum,

miraberis maiestatem

Domini

Sal-

vatoris.

Et retributionem peccatorum videbis. Ruina peccatorum, interitus eorum est. Ouod dicit hoc est Tu qui refugium tuum Dominum
:

posuisti, oculis tuis

te

haereticorum retributionem securus

dicta sunt

inspicis,

quoniam

20

ab eorum traditionibus custodisti. Haec in persona Domini ad iustum

et

nunc autem persona

ex contemplatione iusti Domino respondetur: Qiwniam tu Domine spes mea. Qui enim liaec dicit, iustus est. Altissimum posuisti refugium tuum. Iterum persona mutatur et ideo psalmi obscuri sunt, quia saepissime personae mutantur. Dum enim iustus Dominum inprecatur, et dicit, Quoniam tu Domine spes mea; audit a Domino, Altissimum posuisti refugium luum. Et propterea tibi sequens conveniens est
mutatur,
:

25

versus

6 dexteram\
L.
11

m. sup.
li

lin. corr.

dextram L.
sup.
lin.

8 haeaf\ edi L.
13 appropinquabunt\ 17 maiest.] magest.

9 inbecill.] inbeccill.

castitate]
i

suppl.

L.

L cum
L.

Psalt.

Rom.
tibi]

15 pervenianl

m.

corr. ex

pervenient L.

L.

20 inspicis] L,
28

pro inspicies?
L, timeo ut recte.

22 sunt] post. m. corr. ex sinl L.

23 Domino]

Domini

1.

Amus...

de Alexandria] Hieron.
'

25. ideo

Contra Rufin. II, 17 Antequam in Alexandria quasi daemonium meri-

ji, 22

psaimi obscuri sunt etc.JIII 2 Prophetae et psalmi ideo ob-

scuri sunt,

quoniam
'

subito,

cum
'

nescis,

dianum Arius
7.

nasceretur'.

8.

alteram\ Matth. 5, 39. a sinistris] Matth. 25, 33.

persona mutatur Psalmi 130, 31 semper personas mutant, et ideo obscuiisunt' etc.
;

TRACTATUS DE PSALMO

XC.

Non accedent ad te mala, et flagellum non appropinquabit tabernaculo tuo. Non dixit, sonabit, sed, non appropinquabit tabernaculo tuo non
:

10

15

20

25

30

non sonet. Si enim ipse enim Dominus flagellatus est, et tribulationibus temptationibusque vexatus est quis iustorum non flagellabitur ? Sed videamus quid est hoc, Non appropinquabit tabernaculo tuo. Hoc est sonavit quidem extrinsecus, sed animae tabernacuet carnalibus passionibus perturbare temptavit lum, sive sensum, quod est tabernaculum fldei, non subvertit. Quoniam angelis snis mandavit de te, ut custodiant te in omnibus viis tuis. In manibus portabunt te.ne uutquam offendas ad lapidem pedem tuum. Si quando aliqua adversus nos de scripturis interpretantur haeretici, non debemus turbari quia et hoc testimonium usus est diabolus contra Dominum Salvatorem dicens Si Filius Dei es, mitte te deorsum; scriptum est enim, quoniam angelis suis mandavit de te et reliqua. Diabolus hunc enim psalmum ad persic interpretatur scripturas quasi diabolus sonam Domini applicabat. qui non de Domino, sed de iusto quolibet viro dicitur. Sed concedo tibi, diabole, ut de Domino sit ipso scriptum, quia in manibus angeli portabunt te quare quod sequitur non dixisti, Super aspidem et basiliscum ambulabisl O astutia versipellis inimici Quod ad fragilitatem Salvatoris et ad temptationem hominis videbatur quod autem contra se intellegebat, calliditate pertinere locutus est antiqua reticuit. Erras diabole, et fallacia tua temetipsum circumvenis. quamvis hoc ad tempIn hoc loco mendacium tuum ecclesiae prodest tandum feceris, ostendisti quod filii Dei, iusti quique, angelorum manibus, hoc est adiutorio, praecipiente Domino et iubente portentur. Cetera quae sequuntur, ad eandem pertinent expositionem. Ouod autem iustis et Deo caris potestas sit, super antiquum et tortuosum calcare serpentem, et omnem exercitum eius pedum calcaneo premere, in evangelio evidentissime invenimus. Sic enim Dominus ad apostolos ait :'Ecce dedi vobis potestatem calcandi super serpentes et scorpiones
fieri

potest,

ut flagellum diaboli

insto

'

'

'.

2 sonabit] sonavit L.

fortasse protestimonio. Cf.

zxpsalmus 2m.

1 m. 12 testimonium] L, i^est] add.sup.lin. i$psalmu?n\ corr. tamen supra,p. 50, 1. 1 et 4. antiquuni\antiqum L. 27 potestas] cod. potestatis. ijifiso]o2 m. inrasura.

3 iusto]

iustum L.

io tuwn]corr. ex tuo

2. Non dixit, sonabit] Eadem significatione verbo sonare utitur aliquando

Contra Lucif.
antur
dicunt,

n.

28
si

'

Nec

sibi

blandi-

(haeretici)

de scripturarum

Hieronymus.
ITT,
1

v. gr.

Comment.

in

Naum

capitulis videntur sibi adfirmare

quod

'Fiagellum in eis Assyrii regis sonat... de quo ad iustum dicitur Et flagellum non appropinqnabit tabernaculo tuo\ iT. Si quando aliqua etc.] Hieron.
sqq.

cum
sit

et

diabolus de scripturis
'

aliqua

locutus.

14. de te\

Matth.

4, 6.

30. scorpiones] Luc. 10. 19.

Hl

ERONYMl PRESBYTERI

Quam
tolica

potestatem
ut

ct

nobisdatam intellegere poterimus, quando nos aposcos

conversatione adversjs
qui

sciamus adcinctos.
iustis,

Rogemus ergo
adhuc parvulis et eorum meritis
in

Dominum,
tiae

potestatem
:

ciedit

det nobis

adiutoiium

ut imitatores simus apostolorum,

a liuveraur, in

Christo

Icsu

Dominu

nostro. Cui est

gloria

saccula

uiorum. Amcn.

DE PSALMO
Bonum e. primum non
Gteri

XCI.
notnini tuo Altissime.

Domtno,

et psallere

Ouare
hic
10

dixit,

Bunum

est psallere, et

postea confiteri
:

Sed quia

ordo erat veiae confessionis, ideo sic dixit bonum est primum agere paenitentiam, et peccatasua hominem Domino confiteri et cum peccata
;

confessus

sit,

tunc

ei

psallere,

cum paenitendo

meruerit libera voce qua

possit in Dei laude sine peccati confcssione prorumpere.

\

a inuntiandum manemisericordiamtuam>etveritatemtuamper noctem.

ire

misericordia mane, et veritas in nocte cantatur

Adtendite

dili-

15

genter, quia obscura sunt quae dicuntur.

fiteri

Primum

dixit,
:

Bonum
et

est con-

Domino deinde confessionem

:

sequitur laudatio

sic ille

qui
lau-

post paenitentiam laudare meretur, incipiet etiam annuntiare

dat.
in
ibi

quem

Sed quid

est

quod

dixit,

mane misericordiam
miscricordia

annuntiari, et veritatem
est,ibi lux estjbi

nocte cantari?

Ubicumque

Domini
:

mane,

20

hora est qua

sol oritur et

tenebrae caecae noctis peribunt. Et veritatem

ibi

tuam per noctem. Ubi

pericu'um peccatorum

veritas,

iustitia
:

ubi

iustitia, ibi

iudicium

[ubi iudicium,] ibi misericordia

non est ubi misericordia non est, ibi cst, ibi nox et non dies, sicut propheta dicit Ouo diem Domini ? Et hic est tenebrae, et non lux ': in qua die iuxta vobis mcritum uniuscuiusque examinatio celebranda est. Unde et in aiio versiculoetiam sibi metuendum diem propheta... ...sustinebit ?
'

25

'

DE PSALMO XCl\
12

XCI solummodo
21
}

L, ex quo hicce Tractatus nunc primum editur

in

lucem.

meruerit

ex nieruit statim emendat. L.

libera voce qud] Ita codex, nec

quicquam immutare praesumpsi.

supplevi.

hord\ ora L.
est tencbrae] in

23 ubi iudiciuvi] ex coniectura

25 hic] L,

pro hacc

marg. postea corr. sunt tenebrae

in

Iutt) E<TTt 7/.0T0:

LXX Amos
;

5,

18,

quod Ilieronymus Comment.

iuxta] iusta L.
'

Ioel 2, 11

similiter

interpretatur

Et

hic tst tenebrae.

27 prop heta... sustinebit] Aliquid

:

hic certo desideratur

,iics

rimam

autein ita facile expleri posse existimo

valde, et quis

propheta ostendit dicens,

dies

Domuii

ct ierribilis

eum

sustinebit?' Cf. adnotat. infra.

?

25. Jion lux\

susti?iebitV\
ari
1
1

Amos 5, 18. Mancum testimonium

tincbit euin

Magnus

est dies

Domini

atque
est

Iod 2. pertinere apparet ex Commentario Hieronymi, Migne 25,

1009
P>

Et

de quo alibi scriptum Utijuid desideratis diem Domini ? rarushic esi tenebrae, et non lux
terribiiis,
;

et

10 3
r

'
:

Magnus enim
et

dies

que aut nullus eum poterit

sustinere,

Domini et terribilis

vatde,

quis sus-

quin in se piaebtatmateriamsaeviendi.'

'

TRACTATUS DE PSALMO
l)i

XCI.

73
me Dotnine
r.on potest

decachordo psalterio \cum cantico] in cithara. Quia delectasti

in fdctura

tua

et in operibus

manuum tuarum
,

exultabo. IIoc

dicere nisi vir eruditus, quiscit providentia Dei

;

unumquodque

esse crea-

tum qui non scandalizatur a creaturae opera sed intellegens singularum rerum rationem, glorificat creatorem et dicit, Quia delectasti me Domine in factura tua, et in operibus manuum tuaium exultabo. Audi
Manichaee, audi Marcion, Valentine,
tis

et ceteri haeretici, qui creatori

aude-

10

quo vos scandalum patiemini, propheta delectatur, et exultat in opeiibus creatoris; sciens quod si quid videatur esse vitiosum, non ex natura, sed ex voluntate venisse.
detrahere, et videte quod, in

Quam

magnificata sunt opera tua

Domine

:
c

nimis profundae factae sunt

cogitationes tuae.

Unde

et
!

apostolus dicit
'

profundum divitiarum
fac-

sapientiae et scientiae Dei

Fropterea ergo, quia nimis profundae

tae sunt cogitationes tuae, et opera eius

15

quae nec sensus nec

'

ratio hufide.

mana adsequi

potest, in

alio

loco dicitur

Omnia opera

tua in

20

Vide quid dicat, Opera tua in fide. Si creatura in fide et non in ratione consistit, quanto magis creator ipse et conditor omnium ? Ouando ergo dicitur, Et omnia opera tua in fide, et ego ipse qui loquor in fide sum si quidem pars operum eius sum. Et ego in fide et non in ratione consisto non enim possum scire rationem quomodo gressus moveam, quomodo
:
:

25

quomodo cogitatio disponat, voluntas impcret, et corpus serviat voluntati, quomodo anima quae inmortalis est iungatur huic corpori quod mortale est, quomodo anima mea huc illucque discurrat, et rem quae corpore comprehenditur mundi illa latitudo non capiat. Hoc totum quare dico? Quia audivi inter fratres contentionem, immo
lingua sonet,

disputationem fuisse fidem. Disputationem dico, non contentionem

ubi

enim contentio
scicntiae
1

peccatum ubi autem disputatio, ibi pium est desiderium. Non enim quaerebat unusquisque probare quae
est, ibi
:

decachordo] decacorda L.

cum

cantico]

om. L.

in] corr. ex

cum

L.

3 dicerc\

poster.
L.

m.

corr.
e,

ex dici.
licet

Litteram

8 patiemini) paciemini 4 opera] mutat. postea in operibus. superfluam, hic servandam duxi, cum eiusmodi vitiosae dictionis alia

pasfim adferantur exempla.

9 sq. scieus quod... Vtnisse]

10 sed ex] ms. sex ex.
21 sonet] sonat L.
.1

Alterum huiusce construclionis

12 cogitationes] es ex
is

specimen habes supra 67, 16 sqq.

14 quae] codex, fortasse ex abundanti.
corr.

corr. L.
is

23 morta/e]

ex

postca

24 rem]
i

res ms.

26 fidem]

m. corr.

expnem

L.

26 sq, content.]coniempt. L.

28 enim]
13.
15.

ex

m.

corr.

Dei\

Rom.

11, 33.

Consonat Evodius Uzalensis in Epistula ad Valentinum quam nuper edidimus (Rev.

28. scieniiae
Anecdota Maredsolana
III,
3.

infide\ Ps. 32, 4. desideriuni\

Bened. XVIII, p. 254,1. n) Laudamusquidem studium vestrum,sed nolumus esse contentiosum; contentio enim perturbationem excitat, studium pieta'
:

tem

requirit

'.

;o

HIERONYMl PRESBYTERI
suam meae
scientiae retulerunt
:

nesciebat, sed ignorantiam

non enim

Auerunt docere quod nesciebant, sed scire quod ignorabant.

Ergo

illoest.

rum
bit
?

quaestio non est aliena, quae de misericordia Domini agitata

Dicitur in Esaia de
'

Domino

lando dicitur,

Generationem eius quis enarraQuis? omnis excluditur creatura. Non enim dixit,
Salvatore
:

'

nerationem eius quis

:

hominum

enarrabit

sed generaliter,

lis ?

hoc

angelus, non archangelus, non cherubin, non seraphin. Si enim

hoc quod dicitur caelestib:is creaturis in Deo fuit absconditum, quid mirum si nobis de limo factis videtur ignotum ? Relatum est mihi, fratres,
quia inter se quidam fratres disputando quaesissent,
9

quomodo

Pater et

10

\ li]4

Filius et Spiritus sanctus et tres sunt et

unum

sunt. Videtis

ex quaestione,

quam
et

periculosa

sit

disputatio

ad rationem siuie scire de mysterio Trinitatis, quod angeli

lutum et vas fictile de creatore disputat, naturac non potest pervenire et curiose quaerit
: ;

in

caelo scire non possunt.

?
:

Quid enim dicunt angeli

inse est rex

'

Ouis

est iste rex gioriae

Dominus
'

virtutum,
iste
:

15

gloriae

'.

Similiter in

Esaia dicitur

Ouis
et

est

qui
pul-

ascendit de

Edom, candida vestimenta

et

eius?' Vide quid dicunt

chritudinem praedicant,

de natura tacent. Ergo

nos simpliciter

dicamus. Vis scire naturam Dei ? vis scire quid sit Deus ? quia quod nescias. Xcc in hoc contristeris, quia nescias
:

Hoc
et

scito,

angeli 20

nescierunt, et

omnis
?

similiter

creatura.

Sed dicat

aliquis

Quid ergo

credo quod nescio

Christianus?

Quomodo

Christianus sum, qui nescio

quomodosim
quod

D:cam

simpliciter,

antequam aliqua de
?

scripturis profera-

mus.

Christiane, quid tibi videris nihil scire? Si scias lioc ipsum,

nescias,
et

nonne magis
putat
:

tibi

plus videris scire

Gentilis

homo

videt lapidem, 25
:

deum

philosophi vident caelum, et

putant.

deum
sol

putant

alii

vident

solem, et

dcum
:

Tu

vero vide quantam super istos habeas scienesse

tiam, qui dicis

Lapis deus esse non potest,

deus non potest,

scire,

qui alterius imperio currit.

1

Vide quod

in

eo quod te dicis nihil

pro ergol

nesciebat] nccebat in

L, postea corr. dicebat.

7 enim~\

S in Dcd\ codex,

Domino,

ut reor, aut etiam a Deo.

9 Relatnm

esi etcj

Ex hac ultima

parte Tracta-

Augustino supposilos 232 (=a). 15 angeli] in ra^repetit a. Quid\ L quomodo a. 22 sim\ sum inilio 21 oinnis... creaturd\ omnes... crcatnrae a. videris', a ceteris 25 tibi\ om. y.. 24 quid\ qui lineae add. et delet. in L. ~i~ide quod\ L vides quia x. inser. x. 29 qui\ qnia
tus consarcinatus est

sermo

inter

'j

-j..

2.

docere

quod

nesciebani\ Hieron.

siiniliter

ad angelos

refert
in

Contra
tatis sit,
4.

Ruflfin. II,

10

'
:

cuius temeri-

docere quod nescias'.

I
.

Comment. in Is. 63, et 19. Hoc scito, quod

enim

Hieronymus, Abd. vers. 1.

'

?iescias\

Pars
'.

enarrabit

53, 8.
10.

scientiae est, scire

quod

nescias

16. gloriae\ Ps. 23.

17.

eius\ Is. 63,

1.

Utrumque locum

Comment. in Ezech.42, 1 sqq. Cf. etiam infra, De Visione Seraphin in Esaia.

TRACTATUS DE PSALMO
:

XCI.

75

magis nosti gentiles autem in eo quod se dicunt scire, nesciunt, quia falsa sunt quae novcrunt. Simulque considera quid vocaris fidelis utique, non rationalis. Denique accepto baptismo hoc dicimus Fidelis factus est, et propterea scio, quia me scio sive factus sum. Credo quod nescio
:

nescire

quod

nescio.
;

fugere expositionem

Sed dicat aliquis Hoc non est exponere, sed et nos scicbamus scire quod nesciebamus, tu nos
:

dcce

scire

quod ignoramus. Nonne melius

?

est

pie ignorantiam profiteri,

10

non damnor quia dicam, Ncscivi naturam creatoris mei, si autem aliquid tcmere dixero temeritas poenam habet, ignorantia veniam promeretur. Dicamus aliquid de scripturis, non rationem sequentes, sed auctoritatem Domini Salvatoris. Ouid enim dicit, ascensurus ad caelum ad apostolos loquens,

quam

temere sibi scientiam vindicare

In

die iudicii

quibus praedicat ut magistcr

sua dicere,
1

et

Dominus? Nemo
:

sic

novit de natura

20

quomodo ipse qui Deus est nobis sufficiat scire de Trinitate, quod Dominus exponere dignatus est. Quid enim dicit ad apostolos ? Ite, baptizate omnes gentes in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti Tria nomina audio, et unum dicitur non enim dixit, in nominibus, sed in nomine. Tria nomina dicit et quomodo unum dicit, In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti ? Nomen Patris et Filii et Spiritus sancti unum sed Trinitatis est nomen. Ouod dicitur, in nomine Patris Dei, in est
'.
: : :

nomine

Filii

Dei, in

nomine Spiritus

sancti

Dei

Pater et Filius et

Spiritus sanctus

unum nomen

est divinitatis.

Sed

requiris a

me quomodo

25

uno nornine tres appellantur ? Nescio, et libere me nescire profiteor, quod Christus noluit indicare, Hoc solum scio, quia in hoc sum Christianus, quia unum Deum in Trinitate confiteor. Si autem dixero unam personam esse Patris et Filii et Spiritus sancti, Sabellianus appellabor, et quia et Iudaeus dicit unum incipio non esse Christianus <ed ludaeus
:

5 est\

7.

om. L.
a.

15 enitri\

L
;

ergo a.
est

dicit]

utium ponit

20 Trinitatis

17 dicitur\ a add. nomen. nomeu. Quod dicitur\lu\ Trinitas

18
est

unum

nomen quod

dicitur a.
2.

26 Sabellianus\ a

Sabcllius L.

27 incipio] a

scio L.

2 fidelis u. no?i rationalis\ III 154,

expositio?iem\
II,

Hieron.

Contra Ruffin.

Fideles dicimur, non rationales \ 3. accepto baptismo\ Ita quidem Romae et alibi ceterum Hierosolymis, Mediolani, Remesianae fideles iam dicebantur, qui inter Competentes nomen dederant, baptismi sacramento mox expiandi. Confer S. Cyrilli ProS. Nicatech. P. Gr. 33, 343, not. 1 cetae Fragm. 2, P. L. 52, 873; S. Am-

23

'

suspiciones non sopire, sed serere \

10
'
:

Hoc est

hominum

16.

17. sed

sancti\ Matth. 28, 19. in ?wmine\ Comment.

'

in

bros.
5.

De
Hoc

Sacram.
?io?i

I,

1.

Ephes. 4, 5 sq. Et non baptizamur in nominibus Patris et Filii et Spiritus sancti, sed in uno nomine \ 20. Trinitatis est ?iomen\ Hieron. Comment. in Matth. 28, 19 Nomenque Trinitatis unus Deus est
'

'.

est exponere,

sed fugere

HIERONYMl PRESBYTERI

quia Patrem nescit et Filium et Spiritum sanctum.propterea

si

terium non tenet Trinitatis. Ergo

et

sic

dicimus

unum Deum,

ut

Spiritum sanctum excludamus a mysterioTrinitatis, Patrem et Filium Iudaei efficimur. E *o lib^re dico, non ex me, sed ex sententia SalOuomodo tres vatoris, scandalum quod in animo nascitur auditoris unum sint ? Quomodo Pater et Filius et Spiritus sanctus non divi:

dantur
putetis
.

in divinitate

Ouandocumque personas appello, rogo vos, ne me personas hominum dicere ego personas in Patre et Filio et
?
:

itu

sancto non dico quasi personas hominum. sed iuxta proprietates

kiiotica^. Patris

personam

dico, quia Pater est, et Filii, quia Filius est, 10

est.

et Spiritus sancti.

quia Spiritus sanctus

Xon

est
:

Pater Filius, nec dividuntur enim

Filius

Pater, nec Spiritus sanctus

Pater aut Filius

Videte,

proprietatibus,

'

hoc ipsum scandalum Philippus quondam apostolus sustinebat, guando dixit ad Dominum Cui respondens DoDomine, ostende r.obis Patrem, ct sufficit nobis Philippe, tanto tempore vobiscum snm,et ignoras Patrem ? minus ait videt me, videt et Patrem O :od ipse Pater est, ipse Filius, hoc ium est dicere. In co quod Eilium vides, intellege Patrem non enim potest appellari Filius, nisi Patrem habuerit. Quando dicitur Pater, non
sed

natura

sociantur.

'.

15

'

'.

dicitur ni>i habuerit Filium.

20
:

Multa sunt quae dicnntur

Trinitatis audisse.
sit,

sed suniciat fidelibus pauca de mysterio

in

Rogo

vos,

monasterio magis certamen inter nos

quomodo adversarium triumphare quaeramus, quomodo ieiunemus, quomodo peccata nostra plangamus, quomodo cogitatio nostra non nos captivos in libidinem trahat, quomodo patientiam contra omnem iniuriam habeamus, quomodo fratri iniuriam facienti non resistamus, sed vincamus eu:n in humilitate, quam a Christo didicimus qui cum pate'

25

retur

non comminabatur Si quando venerit cogitatio, et apposuerit, Quid est Deus? et quae est ratio Trinitatis? nobis sufficiat credere quia est. Et non temere rationem quaerere, sed timere, et orare Dominum semper debemus et ei solam scientiam nostram in hac parte exhibeamus, ut diebus ac noctibus ei lau ies canamus. Cui sit gloria et imperium in
'.
;

30

saecula seeculorum.
4
P.
:
j.
;

Amen.
5 scandaluni] add. esse.
in animo~\ x
s.
;

Ergo ego L.
1.

in

uiiotuas]
:ere]

L;om.

\ad\ ain?er. ipsum.

15 cl

nobis]
oc.

om.

x.

animutn L. 9 se.i i. 17 Quod] L; Quid?

p.
ac

a inser. sed hoc dicit.

Io.

22 in monasterid] om.

2^>apposnerit]
:

\proposuerit
;

a.

?iobis\

14,

8. 9.

de Ps. xcn
tur, sed...

17
21.

ei

Patrem\ Ibid.

Multa sunt quae d canpauca de laudibus Domini

'

Multa sunt quae

altbi

dicantur,

sed

dixisse sufficiat
2S.

'.

sufficiatf. pauca

etc.]Idem Hieronymus
infra, in fine

comminabatur\

Petr.

2.

23

cum

lum

Tractatus

TRACTATUS DE PSALMO

XCII.

77

DE PSALMO
Titulus praescntis psalmi
liic

XCII.
David
est,

est

Latts cantici

in die sabbati

qnando inhabitata
nobis

cst terra.
'

In die sabbati requies nostra est, et

inhabi-

tatio terrae nostrae est.

5
'.

Et Verbum caro factum

et habitavit in

Inhabitata est ergo terra nostra.

Videamus itaque quid

faciat

ista habitatio, et

quibus laudibus efferatur.

Dominus regnaviL decorem indutus est : iudutus est Domiuus fortitudinem et praecinxit se, Etenimfirmavit orbem terrae^quinon commovebitur.
10

Domino Salvatore reliqui vero qui sequuntur ad ipsum Dominum diriguntur. Dominus regnavit, decorem indutus est. Dominus regnavit, qui ante servierat. Decore indutus est. Vidimus eum, et non habebat speciem suam homo Ouid dicit Esaias in plaga positus, sciens ferre infirmitatem ? Dominus regnavit, decorem Oui ante in vilitate carnis horruerat, indutus est. Ouod dicit hoc est
Tres
isti

versiculi dicuntur a

propheta de

'

'

15

nunc
tati
se,

in deitatis

maiestate resplendet. Quicquid enim

:

in illo

deforme

est,

nostraereputetur condicioni

quicquid autem pulchritudinis, suae maies-

congrue applicabitur. Et praecinxit se. Hoc quod dicit, praecinxit debet aiiquod significare mysterium. Ouando praecincti non sumus,
:

tunica nostra usque ad pedes dimittitur

20 vestis tota

nisi

cingulo fuerit contracta,

dependet. Sic ergo et nos quia totam Domini fortitudinem

ferre

non poteramus, maiestatem suam carne praecinxit. Hoc est quod Faciem meam videre non poteris, posteriora mea in alio loco dicitur videbis'. Dicitur et de Helia in Regum volumine, quod steterit in monte Sina in foramine, et sic viderit Dominum praetereuntem. Videte quo'

habitatio

DE PSALMO XCII} Ex quattuor codd. LMOV. 6 efferatur] corr. ex offcramus O MOV.

8
se\
i

3 inhabitatio] L,
;

cf.

Goelzer,

p.

72

offeraiur V.
lin.

7 decoreni\ hic
in

OV,

infra vero decore constanter.

m. suppl. sup.

L, et

textu add.

virtutem.

9 Domino} MOV om. L. 12-14 Quid aicit... iudutus

;

10 sequuntur}
es/]

LM

dicunlur OV.
Q.
dicit.

Dominum} om. M.
12

oin.

L
1

ob repeiita verba
15 deit.

Quid\ quod
resplendet}

OV.
V, itemque

14 anic]

L; antea MOV.
;

maiest.] maiest.

deii.

M.

MO 2 m

resplendens L,
ptticlu itudinis]

reputaiur OV.
maiestatis O.

MO MOV

m.
;

enim]

LM

om. OV.
sttae

16 repuletur]

LM

pulchrius L.
Si M.

maiestati} corr.
in

ex siue

18 aliquod} corr. ex aliqui O.

19 nisi cingulo] corr.

Sic]

marg. ex nc

singulos O.

20 dependei}

LM

pendet

OV.

ergo}

m. L.

Domini]

LM
23

deum OV.

21 carne praecinxit}

carnem praecinxit se L.

22 mea}

vero

MOV.

steterit} corr.

ex steterunt O.

24

Dominum}

LM Deum
;

OV.
fortitudinis

4.

in nobis\ To.

1.14.
Is.

13

infirmiiaieni]
'

53,

sq.

expansa eum cognoscere

'.

suae veste

non poteramus] CommenAdcinctus Dei contrahit tariol. 53, 17 non enim possumUs vestimentum
21. ferre
:

Exod. 33, 23. 24. praetereunieni\ 3 Reg. 19, 11 sq.

23.

videbis]

HIE LONYMI PRESBYTERI

o in foramine positus vidisse dicitur posteriora Domini Salvatoris.

etra interpretatus est
'

Dominus atque Salvator... Christus autem, ait apostolus, erat petra'. Ouando enim in foramine petrae ponimur, per carnem aspicimus Deum. Hoc totum quare dixi ? Quia et sequentem versiculum eadem expositione complectimur indutus est pulchritudinem, et praecinxit se. Ouomodo per foramen petrae videtur Dominus
:

atque Salvator,
intellegimus
turbetur,

ita et

per cingulum maiestas eius conspicitur.

Etenim firmavit
ita

orbetn terrae qui non commovebitur. Si

Deo

esse

firmatum, ut
'

hunc mundum nulla umquam commotione

transibunt
'

quomodo

alibi dicitur

Caelum

et terra

Ouod

si

10

caelum et terra transibunt, quomodo hic dicitur, Firmavit oibem terrae qui non commovebitur ? Oixouixevr, in isto loco, quod in lingua nostra habitata interpretatur, mihi ecclesia esse videtur,
'

Ego

et

Pater meus veniemus, et

de qua dicitur in evangelio mansionem apud eum faciemus Recte

:

'.

ergo dicitur habitatio, quae habet habitatorem Patiem

et

Filium

et
in

15

Spiritum sanctum.

Ouod

ergo de habitata, hoc

est,

de orbe terrarum

aeternum firmato intelleximus, intellegamus et de anima nostra. Si enim habemus habitatorem Patrem et Filium et Spiritum sanctum, terra nostra in aeternum non commovebitnr. Dictum est de regno Domini et de decore vestimenti eius, dictum est de fortitudine, dictum de orbe qui non commovebitur nunc prophetae ad ipsum Dominum regnantem ct tonantem sermo dirigitur. Et quid dicit ? Parata sedes ttta, ex tunc a saeculo tu es. Hoc quod dixit, Indutus est fortitudinem et praecinxit se, de carnis vilitate descendit ceterum regnum tuum semper fuit. Parata sedes tua parata semper, numquam incipiens. Ex tunc.Ex quando? ex quo tempore? Non habet definitionem,
:
:

20

25

ponimur) poniturL,

in

quo

;//

et

confundi non seniel animadverti.

Ita quattuor codd.

4 sequentem)
0111.

insequentem M.
7 maiestas] corr.

5 pnlchritudinem~\

6pctfo/amen) V

per.

ex maiestatis O.
'

eius'

om. M.
Ma.c.

9 a Deo\
II hic\

L om.
;

a.

nulld) illa L.
12 OlxoufievTi]
;

10 sq. Qiioa
scripsi
;

si ..

.transibunt

om

M obrepet.
;

tratisibunt.

LM

niuit

OV.

14

DIKOHMHNHIN meus' LM om. OY.

;

cod.

L EKOTMENEiN

Vatic.

in isto)

LM OV

om.

in.
;

mansionem) tnansione OV.

17 firmato ' firmata L.

15 habitatio) Lfortasse pro habilata

inhabitatio

MOV.
dictum
:ur M.
est)

20 Domini^Dei L.

de decore)

LM OV
;

om.
23
..

de.

om.
tua)

est.

21 dictum)

LM OV add.
;

est.
;

prorhelae} propheta L,

LOV

add.
e.x

Deus ex Kom.

Psalt

quam vocem neque M, neque

graecus, neque hebr.

agnoscunt.

tunc a saeculo) Ita coniung.

cf.

pag. seq.

lin. 4.

quod,
et

LM

om. OV.

24 vUitate utilitate M,

O
et

in textu.

26

Ex
'

quando]

et

quando M,

postea deleto

quando V.
4.

ex quo\

LM

quo OV.

detinitionem) diffin.

OV.

petra]
10.

Cor. 10,
[o. 14,

tramibuni\ Matth.
faciemus\
et

24. 35.

Ps.XCV. 138,23 Ov.ooysvv in quaipse habitat oecumene enim melius graece

;

14.
16.

2^.

dicitur

quam

latine...

in

qua habitet
'.

Spiritum sanctum] Tract. de

Patcr et Filius et Spiritus sanctus

TRACTATUS DE PSAl.MO

XCII.

79
numquam
dixeris, tunc, con-

quia nec principium habet. Ouotienscumqne dixeris, ex tunc,

deficit

tempus, sed sub incerto relinquis. Ouia

:

cum

venit ut interrogeris

definitione positus
5

Quando ? Vides ergo quod sermo propheticus sine est, quem cernis habere interrogationem. Ex tunc a
;

saeculo tu

es.

Pulchre dixit, tu es

non
es,

dixit, a saeculo tu coepisti, sed,

a saecuio tu es.
dic
filiis

Tu

es qui

semper

qui
'.

dixisti

ad Moysen

' :

Vade,

et

Oui est, misit me ad vos Elevaverunt flumina Domine, elevaverunt voces suas, a vocibus aquarum multarum, mirabiles elationes maris. Ouot verba, tot sensus quot versiIsrael
:
:
i

culi, tot

sacramenta. Elevaverunt flumina voces suas.

'
:

Hoc

est
'.

Fluminis impetus laetifkat civitatem Dei Flumina plaudent manibus in idipsum loco Flumina mihi videntur esse quae irrigant universum orbem, apostolicae et propheticae dignitates. Elevaverunt flumina voces suas. Laudem et gloriam Domini praedialio loco dicitur
'
:

quod in Et in alio

'.

15

20

25

totum orbem eius iudicia annuntiantes. In omnem tenam exivit sonus eorum, et in fines orbis terrae verba eorum \ A vocibus aquarum multarum. Voces aquarum multarum tria nobis mysteria praestiterunt. Videamus quae sunt ipsa mysteria. A vocibus aquarum multarum, mirabiles elationes maris, mirabilis in excelsis Dominus : testimonia iua credtbilia facta sunt nimis. Si mare mystice intellegimus hoc saeculum... amarum est enim et tempestatibus plenum, in quo navigantes considerant multa Domini mirabilia. Propter quod dicit Mirabiles elationes maris. Multos enim videmus undis tumentibus elevatos subito corruisse alios vero videmus fluctibus oppressos rursum ad altiora susstabile invenitur. Ubi tolli. Nihil enim in hoc saeculo firmum, nihil tranquillitatem putavei is, ibi naufragium est ubi quietis facies ostenditur,
cantes, per
' :

dixeris]

LM
;

dixerit

OV.

2 deficit] postea mutat. in definis

M.

relinquis] scripsi

ex coniectura

relinquit V,
3

marg

relinquens
lin.

LM, O

pro resplendet.
Videris L.

ut]

suppl.

sup.
;

O.
L.

supra77, 15 resplendens interrogeris] inierroges V. Vides]

in textu. Conf.

om.
10.

MOV.

4 positus est] 6 qui semper

LM
es]

est pos.
;

OV.

Pulchre

dixit... sed

a saeculo iu

es]

MOV

0111.

8 suas]

L inser.

Elevabuntfitunina voces
10
est]

stias, fortasse

pro fluctus suos, ut in Cod. Alexandrino apouatv

01 Tzo~ccy.oi i-i-z^vl^.c aoxtov.

14 voces suas]

constanter, iuxta gr. ccova; auTaiv

vocent
;

suam

12 in idipsum]

et Psalt.

Rom.

iuxta gr.

etci
;

x6

: j:j~<'>

simul

MOV. MOV.

om. M.

videntur] videtur

V.

13 dignitates] Cf. Goelzer, p. 395

dignitatis
;

QY

i$per]etp>erM.
19 in excelsis]

annunin

tiantes] nunciantes
corr. ex in altis
;

M.

16 exivit]

LM

exiit

OV.

OV, L

marg.

m.

in altis item

M.
;

Cf. pag.

seq., lin. 4.

20 Si mare] omnes codd., vereor 24 oppressos] corr.

ex oppresos V.

ut recte.

intellegimus]

intellegitur

MOV.

26 quietis] quitis V.

7.

advos\ Exod. 11. Dei] Ps. 45,

3, 14.
5.

12. 1 idipsuni] Ps. 97, 8. 16. eorufti] Ps. 18, 5.

HIERONYMI PRESBYTRRI
clamaverimus Magister salva nos repente perimus. Mirabilis in excelsis Dominus. Quicumque ris istius saeculi fluctus stabili super petram habitatione firmiter sustinere potuerit, hic intellegere poterit quam mirabilis in excelsis Dominus.
ibi

tempestatis impetus
',

et

turbines latent

et nisi

'

Excelsus enim
dicit

in excelsis habitat, et

sanctus in sanctis

'
;

sicut et alibi
'.

sum Dominus Deus vester m autem humiliat conscientia peccatorum, et ad caelum cum Iesu oculos non potest elevare, apud hunc Dominus non est admirabilis in
ncti estote, sicut et

e^o sanctus

s,

sed terribilis
tu

in subditis.

Testimonia
stans parvulis

libilia

facta sunt nimis.

Hoc

est

quod

in

septimo

10

decimo psalmo
'.

dicitur

Testimonium Domini Ouibus parvulis? Pater, gratias ago

'

fidele, sapientiam praetibi,

'

quia abscondisti

haec a sapientibus

et

prudentibus saeculi,

et relevasti ea parvulis'.

Domum
15

tuam

Domiue. Vide quid dicat. Ouicumque sibi videtur in domo habitare, si sanctitudinem non habet, alienus a domo est, quia domus ornamenta non habeat. Domum tuam decet sanctitudo, Domine.
decet sanctitudo,

secundum apostolum templum et domus Dei nos sumus, ergo sanctitudo nostrae conversationis ornamentum et decor debet esse ecclesiae si autem peccata et vitia in nobis deprehendantur, dedecus et foeditas domus Domini, non pulchritudo, sumus. Domum tuam decet sanctitudo, Domine. Domus Domini ecclesia est. Ecclesia vero secundum mysticos intellectus iam in diluvio per arcam figurata est, in qua munda magis animalia Domino iubente multiplicata sunt. Et quamvis propter inmunda ct munda diversae habitaverint ferae, tamen domum Domini munda
Si
;

20

tnrbines\ tarbinis
2

OV,

item

corr.

ex turbidinis.
3 saecu/i]
Cf.

c/amaverimus]

LM

c/amavcris
fluctus]^Sl

OV.
corr.
siabili]

perimus]
;

ex j/uctibus

L; peribimm MOV. fluctibus retinuere LOV.

L;

0111.

MOV.

construct. gr.
reor, s

ttvi u<pi'<rca|xai, Ttvt avxs}(to.

M
O

stabilis

LOV

2rperam geminata, ut

quae sequitur.

habitatione]

LM

itionem

OV.
in exc.

4 hic intellegere poterit] Ilaec verba desunt in

dictam.
slote

Dom.] L

Dom.

inexc.

MOV.

enim]

MOV
;

ob rationem saepe om. L. destote]

8

V,

in textu,

ex quo hispanicae originis praeberi videtur indicium.

;

apud hunc
14 Dovidetur]

Dominus] LM oplime apud Dominum OX mine] om. M, et add. in /onjiludinem dierum.

'.

admirabilis]
Vide]

LOV

mirabi/is

M.

LM

Videie
;

OV.

LM
s.

viderit

OV.
1

15 habet]
17 Si
d. sanct.

habeat
;

MOV.

quia] scripsi
Si.

qui L, item

corr

quae OV,

m.

secundum] L

MOV

om.

19 foeditas]fed. L.

20 decet

Domine] Dom.

M.

22 magis] om. L.

24 munda]

OV mundam LM.
;

2. 5.

salva nos\ Matth.

in sanctis\
:

Kx

xaxotx&v t6v r; ',: h 7.-;o:: quae verha in x, Clementis Romani epistulam c. 59 in6

LXX

8, 25. Isaia 57,

li^r^koic,

deque
15

in

nonnullas liturgiastransierunt.
tt, 44.

iuxta

6.

vester] Levit.

',>"',.-

parvu/is] Ps. 18, 8, etsi in textu i^sahnus septimus decimus allegatur. 13. ea parvulis~\ Malth. II, 25.
12.

TRACTATUS DE PSALMO
decebant, quae iam inpari

XCIII.
figurabant

8l
:

numero

virginitatis sacrificia

ex

quibus

Noe de

periculis diluvii liberatus

dignum ex mundis Domino

animalibus obtulit holocaustum. Multa sunt quae dicantur, sed hoia excludimur, et pauca de laudibus Domini dixisse sufficiat. Cui est gloria in saecula saeculorum. Amen.

DE PSALMO

XCIII.

10

Deus ultionum Dominus, Deus ultionum libere egit. Sive Patrem, sive Filium, sive Spiritum sanctum dixeris, iuxta rationem Trinitatis quam in evangelio exposuimus, et Deus et Dominus est. Deus ultionum libere egit qui in humilitate contemptus est, in maiestate postea vindicaturus
:

est.

Exaltare, qui iudicas terram.

Terram
in

iudicas, quia

caelum
est
?

iudicari

non meretur. Audi,

in
15

haeretice,

quomodo Dominus terram

et

iudicat. Si

caelo ruina

est,

quur non

caelo

iudicium
?

Si

animae

Redde retributionem superbis. Omnia quidem sunt cavenda peccata, quia omnia contraria Deo sunt sed et varie superba inimica sunt Deo. Dominus enim superbis resistit, humilibus autem dat gratiam Superborum est diaboin

caelo

peccaverunt, quur terra sola iudicatur

'

'.

lus princeps.
20

'

Ne

in superbia, inquit, elatus

in

iudicio incidat diaboli

'.

Omnis enim
1

qui exaltat cor suum, diaboli particeps est, qui dicebat

decebat

qaaedam iu impari M. fii u laudibus\ in marg. 2 Noe\ et Noe M. 4 3 hord\ horam OV. corr. ex laude O. 6 DE PSALMO XCIII\ Ex uno codice Laurentio nunc primum vulgatur, conferendus cum priori tractatu III 2 127 sqq. 12 Terram 8 iuxtd\ iusta cod. iudicas] iudicas ex iudicans corr. 13 quomodo] facile pro quoniam, compendio scripturae

decebant\

OV

LM.

quae iam inpari\

LOV

rabant] figurabat L.

quo male

lecto.

17 sed et varie superba inimica sunt Deo\ L, fortasse pro sed propriesuper-

bia inimica est Deo.

incidat\ incidas L.

19 inquit] inquid ms.

insuperbia... iniudicio\ cod. proaccusat.

20 particeps\ scripsi

princeps

corrupte.

1.
1,
1
'

inpari numero] Hieron.

et

in

Agg.

inparem numerum solumque

esse gentilis novit dicens /Vumero deus impare gaudet. Pressius vero ad rem in epist. 123, n. 12: Quod si de mun-

sequeretur,

quem mundum
'

T3. Si in caelo ruina est^quur etc.] Cf. supra III 2 394, 25 Si cotidie in caelo ruinae sunt, quomodo in caelo gloria
'

quoque poeta

est ?

'

15. terra sola iudicatur\

'

Ibid.

79, 7

'

dis septena ponuntur,

et in

id

est

imparia,

hoc

virgitatis ac pudicitiae

palma

monstratur. Egressus enim de arca Noe Deo victimas immolavit, non utique de pari, sed de impari numero'.

Iudica caelum, sed terram. Ergo terra iudicatur, non caelum. Si ergo terra iudicatur, et non caelum, ergo in caelo peccata non fiunt
dixit,
'.

Non

18. gratiatn] Iac. 4, 6.

19. diabolf\ I

Tim.

3, 6.

Anecdota Maredsolana III,

3.

Ir

HIERONYMl PRESBYTERl
'

'

I ii

fortttudine faciam, et sapientia intellegentiae auferam finesgentium

quac longuum est enumerare, in quibus diaboli superbiam propluta describit. Misericordiam Domini cetera vitia promerentur, quia humilitate subJita sunt Deo superbia sola, quae supra vires erigitur, iulter aut fornicator oculos ad caelum non ausus est sl
et reliqua
:

elevare, deiecto

animo misericordiam Domini deprecabiliter sperat

sed

quem
bia et

conscientia declinat, in terra humiliat, sed elevat ad caelum. Supergloriae appetitus

quando
facit.

levat

hominem, tunc

humiliat, quia

inimicuni suo peccato

Deum

Usquequo peccatores,
cator qui
sceleie,
dicit,

Do/ni/te,

usquequo peccatores gloriabuntur? Pec;

10

Deum
?

deprecatur, meretur veniam

est
iiro
:

qui

autem

gloriatur in

superbus

et

superbia inimictim habet

usquequo

Ir^y/ intellegendum est, ut

Deum. Hoc quod cognoscamus Usque

:

quo peccatores gloriabuntur ? usquequo effabuntur et loquentur iniquitatem ? usquequo loquentur omnes qui operantur iniustitiam ? Humana igitur inpatientia Dei patientiam admiratur, et dicit Ego peccator non
:

15

fero peccatores

tu iustus

Domine, gloriabuntur ? Grande habet peccatum, qui peccat,

Effabuntur
ct

quomodo portare potes ? Usquequo peccatores, Non dixit, usquequo p e c c a tofes^peccabu it?
ri

et

insuper in

peccato gloriatur.
:

loquentur iniquitatem ?

Omnia
in

peccata sermone velantur

20

superbia autem prodit iniquitatem,

I

dum

suo scelere gloriatur.

Populum tuum Domine kumiliaverunt, et hereditaiem tuamvexavemnt. Qui ? superbi^ Viduam et advenam interfecerunt. Historia manifesta est si autem voluerimus interpretari secundum anagogen, cotidie diabolus
:

superbus
Dicentes,

cum Xon

satellitibus suis in

ecclesia humiles opprimit et vexat. 25

videbit nec intelleget

Deus

Iacob. Patientiam

Domini igno-

rantiam putaverunt.
1

gui

2 ionIn fortudine\-inem L. faciam~\faciem L. fnes] LXX 6'pia fnem cod. est enumerarc] emendavi ex longe est enumerari, quod incodice legitur. 3 Misericor\

diam] miae L.
i\
_r.
~x~',

6 aeiec/o] regecto L.
;

8 gioriae appetitus\ gloria appetit cod.

13

i~o

xoivou; apoxi/wn L.Cf. verba a paribus'quibusinscribuntur

Romanorum Pontihcum
ut cognos-

G;egorii Magni epistulae non uni sed pluribus eaedem singulatim missae.
;

camus] codex, ut reor. pro ut legamus verbum enim graecum yiyvciiNyxa) ad utramque notionem enuntiandam passim usurpatur, et legere scilicet, et cognoscerc. 16 admiratur] ammir, L.
26
intellegef] cod. imeilegil.

/atientiam] Pacientia ms.

Cf.

1.

gentiu?ri\

Is.

10, 13. sq.

'

Hieron.

Primam superEzech. 15,48 biam posuit, proprium diaboli primumque peccatum. Unde idem apostolus
in
:

Fortitudi?ie faciam, et safientia intelligeniiae aufera/n

corruit.
:

Dixerat enim

Ne

infiatus,

ait,

superbia

i/i

incidat diaboli, propter

quam de

iudicium caelo

termi/ws gentium... Et Superbis Deus humilibus autem dat graiiam*. 5. Adulier aut fornicator etcj Eadem fere habentur supra III 2 399, 11 sqq.
:

resistit,

TRACTATUS

I)E

PSALMO

XCIII.

83
Qui

Intellegite qui insipientes estis in popu/o, et stultt aliquando sapite.

plantavit aurem non audiet ? qui finxit oculum nou co)isiderat ?

Naturali

10

argumento corripit et convincit peccatores. O vos qui putatis ad Dominum non pertinere mortalia, qui cum Epicuro ab humanis rebus Dei quia parvuli curam dicitis separatam, audite naturale argumentum estis, parva vobis exempla praebebo. Oui homini auditum dedit, ipse non audiet ? Simulque vide quid dicat. Non par pari retulit non enim dixit, qui plantavit aurem ipse aurem non habet ? aut qui finxit oculum ipse oculum non habet? Sed quia in Deo membra non sunt, ideo sic dicit, ut nos quotienscumque in Deum talia legimus quae in scripturis saepe inveniuntur, intellegamus efficientiam significari, non membra. In Salomone legimus 'In manu linguae mors et vita Numquid lingua manum habet? Sed ut facilius ad ^uperioris sensus intellegentiam veniamus, hoc protulimus testimonium ea enim ratione qua linguae manum
:
:

'.

15

dederis, ea et

Deo

universa

membra

daturus
dicit

es.
:

hoc est qui dedit legem, ad hoc dedit, ut erudiat audientes, aut puniat contemnentes. Qui docet hominem scientiam. Non adiecit, Ipse non habet scientiam ? Sed quid
dixit
20
?

Qui erudit gentes, non arguet? Quod

Dominus

scit

cogitationes

hominum quoniam vanae

:

sunt.

Mirantur

homines philosophorum ac poetarum dicentium

curae hominum, o quantum est

in

rebus

mane

25

Ecce psalmus David ante multa saecula eandem dixit sententiam. Dominus scit cogitationes hominum quoniam vanae sunt. Quandiu homines sumus, vanas cogitationes habemus. Ego dixi dii estis, et filii
'

omnes Beatus homo quem tu erudieris Domine, et de lege tua docueris eum. Vides ergo quod discenda sit lex, ut quae obscura sunt diligentius intelExcelsi
'. I

insipientes] inscipientes L.

3 corripit]

corripitur L, deponensne pro activo, an potius

error librarii, subdubito.

4 Epicuro]

ex

e corr.

13 snperioris sensus] snperiori

sensu L.
dixit L.

17 erudiat] eruditat L.

contemn.] contempn.
2

L.

18 quid dixii] qui

?

20 Mirantur.

philosophorum] Graeca constructio xtvo^ %ya\i.aa

t.

22

curae]

cure L, uti codd. nonnulli supra,

III

p.

130.

12. vita\

Prov. 18, 21.

Pers.
sat.

22. inane~\

26. omnes\ Ps. 81, 6. Simile quid mvenies ap. Hieron. Comm. in Matth. Qui de Filio hominis lo16, 13 sqq. quuntur, homines sunt qui vero divinitatem eius intellegunt, non homines,
'

1,

1.

sed dii appellantur... Prudens lector, adtende, quod ex consequentibtis textuque sermonis apostoli nequaquam homines sed diiappellantur...Illis, quia homines sunt, humana opinantibus,
vos,

qui estis

dii,

quem me

esse

exi-

stimatis?'

?4
leori

S.

HIEROXYMI PRESBYTERI
'

possint. Dicit

enim apostolus, quia

lex

spiritalis est

'.

Et David

vela oculos meos. et considerabo mirabilia de lege tua

'.

Hoc

est

ergo

quod

dicit.

docueris

homo quem tu erudieris Domine, enm. Onare doccs enm ? Redde causas.
Beatus
fs

et

de lege tna

futurum illi parcas ideo in praesenti corripis, nt in futuro non damnes. Iudicis enim sententia sustinenti mala est non quod sententia mala sit, sed quod
malis. Ideo illum doces, nt in
: :

pttierri eam,

malam. itur peccaton Q ms est qui peccatori fodit foveam ? Videamus quid alibi dicit propheta. Lacum aperuit et efYodit eum, et incidit in foveam quam fecit Foveam igitur non facit Deus, sed pecrator, ut cadat in eam. Caecus, inquit, si caeco ducatum praestat, ambo in foveam cadunt Ouis consurget mihi adversus malignantes ? aut quis stabit mecum adversus operantes iniquitatem p Quando dicit, Ouis ? aut rarum significat, aut nullum. Ex ner-ona enim infirmi hominis propheta sic loquitur.
sentit, iusta sententia et

dum poenam

bona

sentit

'

10

'.

'

'.

15

Quis consurget mihi adversus malignantes? Venit Moyses, et meliorare non potuit venerunt prophetae, et me de peccatorum laqueis non liberaverunt Qnis ergo consurget mihi ? Pulchre dixit, consurget quasi ?' dormiens. quasi iacens.' Exurge, quare obdormis Domine Magister
:

'

20

salva nos, perimus

'.

Quis consurget mihi adversus

auxiiinm
?

tudinem?

Quis

praebebit
?

operantes iniquitatem

Pulchre dixit,

daemonum muitiQuis mecum stabit adversus Ouis stabit mecum ? Nisi enim
25

nobiscum steterit Dominus qui in passione iacuit, nisi consurrexerit qui in morte dormicbat, adversarios nostros superare non possumus. Propterea Stephanus praelians adversus impetus Iudaeorum videt Iesum stantem a dextris Patris. Stantem vidit, quia pro suo martyre dimicabat. Xisi quia Dominus admvasset me. Nisi quia Christus ab inferno surrexit. mea anima ad inferos descendisset. Si dicebam, Motus est pes meus : misericordia tua Dominc adiuvabat me. Inbecillitatis confessio cito Dei auxilium promeretur, et quanta superbia
5 ei\

30

eum L ex

Psalt.

Rom.

6 damnes\

danipms L.
14 Quis\

8 iusta senlentia et bona~\ L,

facile

pro accusativo.

10 aperuit] atferuit L.

12 in ea?)i\ a ex u post. m. corr. L.

injuit] inquid.

praestai\ at ex as corr. L.
hic

Qui L hoc

loco, deinceps vero Quis.

mihi\

ir.fra.

autem mecum.
7.

31 sq. quanta... tatiii\ L, pro quanium...

tantum?

1.

esf\

Rom.

14.

sustinent
1 r.

'.

2.
7.

tua] Ps. tiS, 18. sustinenti malaest\ Hieron. in sqq.

fecit\ Ps.

Amos
(bel-

13.

7,16. cadunfy Mt. 15,

14.

3,

lum), sed

Non per se malum malum videtur his

est

20.
2 r,

Domine

?] Ps. 43, 23.

esse qui

perimus] Mt.

8,

25.

U]^k41&.

TRACTATUS DE PSALMO
ofifenditur, tanta humilitate placatur. Si
si

XCIII.
est

85
pes

dicebam, Motus

meus

confiteor peccata mea,

in

non confidam

dicam pedem meum stetisse in lubrico, si propria virtute, si non iacentem me esse robustum.
si

statim misericordia tua adiuvat me.

5

10

Secundum ntultitudinem dolorum meorum in corde meo^consolationcs tuae laciificaverunt animam meam. Hoc est quod supra dixit:eundem sensum, eandem intentionem prosequitur. Secundum multitudinem dolorum meorum in corde meo, consolationes tuae laetificaverunt animam meam. Ouantum dolorem vidisti in corde meo ex gemitu paenitentiae, tantum tuam misericordiam ministrabis doloris enim magnitudo fiebat materia
:

consolationis.
\

Numquid aderit

tibi sedes iniquitatis

?
?

Tu
;

qui iudfcas iustitiam,

numest,

quid iniquitatem poteris habere vicinam

Quifingis dolorem in praecepto?

sed ipse dolor bonus

Praecepta Dei dolorem habent paenitentiae

15

quia medicinam exhibet peccatorum. Nisi enim

cum sudore

et

labore

Dei praecepta non faciemus.

'

Nemo

ergo

in

deliciis
\

aestimet coronari.

Vidua quae

in deliciis est,

vivens mortua est

Quod de una persona

fuit

dixit apostolus, nos referamus ad

omnes

neque enim apostolo sola

cura de viduis, qui totius ecclesiae doctor existebat.

20

Modo

quia non

nominavit virginem, non monachum, non ecclesiasticum, ideo se non debet a deliciis sustinere ? Si enim vidua homo est, et ceteri puto ho-

mines sunt qui pro fragilitate communi id per delicias possunt incurrere, quod vidua pertimescit. Audi ergo quod dicit, Qui fingis dolorem in
:

praecepto. Praecipitur enim nobis ut ieiunemus, praecipitur nobis ut

25 sobrii

30

praebeamus alteram, ut auferenti tunicam dimittamus et pallium. Ista omnia praecepta sine labore non fiunt. Propter enim verba labiorum tuorum ego custodivi vias duras \ Videtis ergo quod nemo in deliciis coronetur. Artaenim et angusta via est quae ducit ad vitam \ Quaecumque enim virtutes sunt, sine difificultate non fiunt. Ingenti labore ad montis cacumina pervenimus quanto magis in caelum ? Hoc est quod in evangelio dicitur 'Regnum caeiorum
simus, ut percutienti maxillam
' (

2 si confiteor\ pxo si conftear?

3 si

non iacentem me\ Deest verbum, ant certe iterum

is

subauditur

si

non confidam.
16 faciemus\
scripsi

5 consolationes\ es ex

L.

12 aderit\ scripsi

adherit

gr. Ty/-r,o-i'j-y.:.

sedes\ es

ex

is

L.
;

13 fingis\ finges L.

15 sudore\

m.

in ras.

ex coniectura

faciamus L.

aestimet\ extimet

cod.

21 debet\ pro debent}

sustinere?\^'\^x\wm interrogationis addidi, quod quidem sententia

exigere videtur.

23 quod dicit\ L, pro quid dicit?

17. tnortua est]

Tim.
4.

5, 6.

29. vitani\

Mt.

7,

14.

27.

duras\ Ps. 16,

86
'

HIERONYMI PRESBYTERI

vim patitur. Vim patitur, quia nobis subicitur per gratiam, quod non est subiectum per naturam ut unde angeli corruerunt, homines ascendant Ut ubi corpora non ceciderunt, animae cum corporibus vadant. Dicat aliquis Ouomodo ergo eadem corpora nostra ibunt in caelum ? Si regnat Christus. nos regnamus cum Christo quod ilie iam possidet, nobis post
: :
:

resurrectionem pollicetur. Si

primitiae regnant,

et

reliquiae regnabunt.

Caro quae regnat in Christo, quur uon regnet in credentibus Christo ? Cum enim Christus apparuerit, tunc et nos apparebimus cum ipso in gloria. Si caro ab angelis adoratur in caelo, quare in hominibus non regnet, qui regni meruerunt dignitatem ? Dicitur alibi Et adorate scabellum pedum eius, quia sanctus est Quidam putant de terra dic

'

'

10

'.

tum, scabellum

pedum

eius

mihi autem videtur quod ad comparationem

sed quia Christi adoratur. Nihil enim

divinae maiestatis incarnatio Salvatoris scabellum propter subiectionem

humilitatis merito nuncupetur
;

est,

deest divinitati

quicquid enim
:

o6covop.ta est in Christo,

non

illi

additur,

15

sed nobis prohcit

ille in

gloria assumitur, ut nobis futurae

est gloria et

spei gratia

demonstretur, qui
saecula

cum ipso regnavimus. Cui saeculorum Amen.

irnperium

in

DE PSALMO XCV.
Antequam de evangelio disputemus, de
pauca dicenda.
culos
;

titulo

psalmi videntur nobis

20

et

post

tituli

disputationem veniamus ad paucos versivestibulo dixeramus, idem in

:

ut intellectum

quem de

omni domus
?

porta cognoscamus. Titulus hic est

captivitatem, huic David. Cuius
3

Quando donius aedificabatur post

aedificabatur post captivitatem
habere. Cf. Forcellinih.

domus
L

non ceciderunt] cadere hoc

loco, ut gr.

:~ ~eo = quadrare, locum

expuncta
est.

v.

4 Si] Post
in

hanc coninnctionem, littera.^in

r;'/..':

11

sandus
17

est]

L, etitaquidem

multis codd. graec. Ps. 98, 5 oti

iaxi.

15 quicquid enit/i] quia quicquit etiim L.

to

otxovofiia]

fKQNOMEIA
19
dativo)

cod.,

minutiori super

addito.

regnavimus] cod., pro

ftgnabimusl
Iato (ev

DE PSALMO XCV]
23
ap.
alia
t

Ttem ex uno cod. Laurentiano nunc

cod.
/>orte, fortas>e e.\

demum

editur.

\xeramus\ pro dixerimusl

fiorta]

^raeco scruptriosius trans-

cum

exempia

Roensch,

p. 412.
;

aeuific.]hedific. L.

24 huic]

rtasse pro

hymnus compendio

scripturae male lecto

graec.

i|)8t)

~.<~j

AaoiS.

1. patitur\ Mt. 11. 12. 2,per naturani\ Hieron. in Matth. loc. cit. Grandis enirn est violentia, in terra nos esse generatos, et caelorurn sedem quaerere possidere per virtutem. quod non tenuimus per naturam regnat in Chrisio\ Cf 7. Caro juae III 2 279 sqq. Non riespiciamus 23 carnem, quae cum Christo regnat in
'

caelo...

Caro et sanguis regnum Dei non possidebunt. Et quomodo in Chris'

to regnant
9.

gloria\ Col.

3,

4,

11. sanctus est\ Ps. 98, 5.

'.

22. in omni domus por/a] His verbis ad memoriam revocatur initium tractatus de Psal. 1.

TRACTATUS DE PSAI.MO

XCV.

^7

Quis putas ex nobis captus est et in captivitatis tempestate destructus, ut post captivitatem rursus aedificetui ? Si omnes homines conclusit

Deus sub peccato,

catum,
5

et
:

omnia

in

incredulitatejnveniuntur

ubicumque pecne forte

;

ibi

captivitas

ubi captivitas, ibi ruina, ibi aedificatio necessaria

est.

Debemus

ergo nostras

domus

diligentius considerare,

in

aliquo corrucrint. et indigeant post captivitatem adificari

quibus, ne
ut

penitus corruant,
tur in nobis

omni labore
in

et solertia

subveniendum
'
:

est,

implea-

runt
10

runt

Exodo scriptum est Ouoniam obstetrices timueDeum, aedificaverunt sibi domos Vide quid dicat, Ouoniam timue Deum, aedificaverunt domos. Ergo domus nisi timore Dei non
quod
'.

\-

potest fabricari. Si ergo illae timore Dei aedificaverunt domos, quae non

peccaverant, sed magis

cum Dei

voluntate fecerunt: nos qui capti sumus,

:

quid facere debeamus

Audi, peccator

debemus quidem timere Deum,

tabula est paenitentia.

ne
15

peccemus

sed secunda

post naufragium

Quando domus
batur
:

aedificabatur post captivitatem.

Quando domus

aedifica-

20

non dixit, aedificata est, quia paenitentia non habet finem. lustus ubicumque peccatum est, semquippe mortuus relinquit paenitentiam per mordet conscientia. Ideo dicitur, aedificabatur, quia tempore non concluditur quantumcumque vixeris, ibi semper incurris. Cantate Domino canticum novnm. Vetus homo deponitur, et extruitur novus propterea cantatur canticum novum. Cantate Domino omnis terra.
:

Quae

tota

mente ad Dominum conversa

est, in

Domini confessione

lau-

des eius novae vocis suavitate decantat.

Non debemus inmemores

25

esse promissi

ad evangelii lectionem, quo-

niam difificilis est, transire debemus. Semel dixisse sufficiat, psalmum dictum esse ex persona paenitentis ad quam intellegentiam et quae
:

reliqua sunt applicabuntur.

DE PSALMO
Titulus psalmi
30
ita

XCVI.

praescribitur
est,

do
1

dicitur,

restituta
1

Quando terra eius restituta est. Quanostenditur quod ante fuerat, et postea non
:

captivitaiis\ is ex es

m. corr.
ubi

tempestate\

postea sup.
6

te

addita.
;

uina,

ibi\

Videtur desse
7 impleaiur}

membrum

ruina, ut supra 72, 23.

quibus\ scripsi

qui

ibi cod.

L.

12 peccaverant\ ant ex

n post implea expuncta. unt 1 m.

28

S obsletiices\ obsetrices ms.

corr.

10 domus\ domos

14 peccemtis\ peccemur cod.

secunda]

secundam L. 22 est]t 1 m. add.

scripsi
3.
;

17 relinquit\ ?-eliquid ms. uti supra

non semel.

18 mordet\ mordit L.

DE PSALMO
OV.

perscribitur

scribitur

XC\i\ Ex tribus cod. MOV. Quando dicitur, resliiuta est\

14.

29 praescribi/ur]

om. OV.
tabula\

in incredulitate\ Cf.

Rom.

11, 32

et Gal. 3, 22.
9.

Cf. adnot.

secunda posi nanfraium ad III 2 134. 10.

domos] Ex. 1,21.

HIERONVMI PRESBYTRRI
sit.

David quae restituta cst ? David terra sancta Maria est, mater Salvatoris. Qui factus est ei ix semine David secundum carnem Quod David repromissum fuit, in Mariae virginitate partuquc completum est, ubi virgo de virgine procreatur. Atque ita factum est, quod in evangelio dicitur, Verbum caro factum est. et habitavit in nobis ut quod David fuerat repromissum, per sanctam Mariam nobis restitueretur.
fuerit, et

iterum constituta

Quae

est

ergo terra

ista

'

'.

'

'

Dominns

regnavit, exultet terra* Exultet terra

unum

habeat regem,
10

quae prius a pluribus habebatur. Laetentur insulae vtn/tae. Dicitur in quodam propheta Loquere ad habitatores insulae huius hoc est, ad liabitatores Hierusalem. Vides ergo quia Hierusalem insula nuncupatur. Ante ergo quam terra David resthueretur, una tantum Iudaeae insula exultabat nunc autem David terra restituta, dicitur, Laetentur insulae multae. Insulas multas, diversas provincias sive urbes possumus dicere credentium populorum, sive diversas ecclesias interpretabimur. Quomodo enim insulae marinis fluctibus hinc inde tunduntur, sic et ecclesiae variis
' :

',

15

tempestatibus temptationum tunduntur quidem, sed non subvertuntur.

Nubes
in

et caligo in

drcuitu eius. Nulli dubium quin Domini Salvatoris,

fuit

cuius circuitu nubes et caligo

caro

quam

est
'

dignatus assumere

quamvis apparuisse dicatur in evangelio Ioannis. Et apparuit nobis Apparuit quidem apostolis, sed Iudaeis celabatur. lllis in monte ostenditur, istis in humilitatis valle celatur
in
:

'.

20

illos

beatitudinibus aedificat,istis

parabolis loquitur, ut videntes propter perfidiam non viderent.

caligo in circuitu eius.
'

Nubes
natura quo25

et

Apparuit
in
:

sicuti

voluit,
'.

non
Si

ut

eius

poscebat.

Et posuit tenebras latibuium suum

tenebris
?

Deus lux

est,

modo
I

lux potest habitare

Illic

tenebrae scientiam nostram

significant et infirmitatem
constituta\

quia maiestatem eius non possumus intueri.

Quae
IO
sq.
est\

constructa
;

OV.

OV

om.

est.

3 ei\

OV
M.

0111.

M.
V.
sive

4
.

Mariae\

OV

matris M.

habiiatores\-orcm

M.

12

und\

unam
:

zersas] et aiversas
as\ urbes inser.

M.

15 ctedentium

fcfu!orum\

OV

\credentespopulos
16

codex

pes^ime. ut vides, hoc loco depravatus.

();

et\

om. OV.
;

mpestatibus tcmptationum\
22
s
1

temptationibus

cdatur M.

catiluiinibus\

OV

bcaiiludine

21 celabalur\ 0\ solummodo M. 26 tcnebrae\ tenebres M I m., M.

;

gcminata primum
add.
3.
1

quae sequitur, postea vero expuncta

tenebras

OV

27 signijicant\ n

no.

sup. lin.

significat
1, 3.

OX
locum epistulae I ae S. Iohannis veluti exhuius evangelio desumptum venditat,

carnem\ Rom.
/';/

6.

nobis\ Io.
18.
ittJe

1,

14.

10. Auius] Is. 20,

6?

Cf.

III 2

140,

28; 150,
16.

quemadmodum in expositione psalmi LXXV. 49, 10 exemplum ex Apocalypsi sic adfert

'
:

hinc

tunduntur~\ Lege adnot.

Io.
1,

Denique quid
'

dicit

III 2 141, 3
20. nobis'\
1

ipse in evangelio
2.

Hic, ut vides,

25. suuui] Ps. 17, 12.

TRACTATUS DE PSALMO
Si

XCVI.

89

enim in istius solis, qui creatus est, qui conservus noster est, radios et quanto magis in sole iustitiae oculi humani intendre non possunt tenebrae sunt et caligo in circuitu eius, ut a nobis non possit intellegi vel videri ? Hoc est quod de sancto Moyse legimus Et ingrediebatur in caliginem nubis ut videret Deum, quem sine nube videre non poterat. Dominus veniet in Aegyptum in nube levi Hoc et in Esaia dicit hoc est, in sancta Maria. In nube levi, quia humano semine non grava; :

'

'

'

',

batur. Iustitia et iudicium correctio sedis eius.

Quando

dicitur correctio,

ostenditur quod ante

10 eius.

pravum

fuerit. Iustitia et

iudicium correctio sedis

Ante quam Dominus veniret

in

carne, inaequalitas erat, quia in

Iudaea notus erat tantummodo Deus. Ille venit, et omnis terra unum et eumdem quem Iudaea noverat cognovit creatorem et facta est correc:

tio sedis eius.

Ignis ante ipsum praecedet.

15

Dominus mundus

est,

sanctus

111

sanctis

non possumus ad eum applicari, nisi combusserit. Uniuscuiusque enim opus quale
habitat
' :

vitia
sit,

nostra ignis ante

'.

'

ignis probabit

Et
de

inflammabit in

circiiitu

inimicos eius.
:

Non

quasi inimicos suos inflammat

vitia decoquit, ut

inimicos Deus, sed quasi amicos

inimicis amicos faciat.
20
'

inimicorum enim

Illuxerunt fidgura eius orbi terrae.

Hoc
'.

est

quod dictur

in

Dominus

qui fecit

orbem

terrae in sapientia sua, qui eduxit nubes

Hieremia ab

Illuxerunt fulgura eius orbi extremo terrae, fulgura in pluviam fecit terrae. Aiunt philosophi qui solent de rerum disputare naturis, nisi nubes contra se venientes illisae fuerint, ignis ex his non potest elabi cum
;

25

vero
eis

quodam

inter se certamine concitatae fuerint in

tonitrua, tunc

ex

fulgur elabitur.
intellegere.

Quam
Hoc

similitudinem etiam de lapidibus ignitis pos-

sumus
I

ideo diximus, ut simile aliquid facilius videamus

OV.
5 in ca/iginem]

iri\

ono.

levi] in

M. 3 nubem levi OV.

constanter.

possit] possint

M ine
;

OV.

dinnube

7 gravabatur] eius]

OV
M.

gravatur M.
9
15 ignis\
conbusserit
in
co

8 sqq. correctio]

cor-

replio

OV

OV

tuae

pravum]parvumV.

n
O;

notuserat]
16 com-

erat notus

OV.

14 praecedet] praecedit

M.
;

om. OV.

busserit] corr. ex combuserit

V, ex co?nbusserat
it

M.
item

probabit) probavit

O V.

18 decoquit] dequoquet, et in

20.22 orbi] orbis codd.

M, quo 22 fulgura]fulgora M. 23
postea correcto
;

mutato

decoquet V.

naturis] natura

M.

24 venientes]
ex quoniam O.

O
de]

in textu,

postea corr. venientis

ventis

MV, O

marg.

26 Quam]

corr.

om. OV.

ignitis] ingentis

V.

5. in

caliginem nubis\ Exod.

19,
1.

20, 21.
23.

cf.

supra 80,

5.

6. levi\ Is.

gravabatitr] Cf.

IIP65, 8; 141,
2.

11.
15.

Deus\

Ps. 75,
Is.

habitat]

57,
III,

15
3.

sec.

LXX

1 Cor. 3, 13. 22./^//]Ier. 51, 15 sq. 23. Aiunt philosophi etc.] Eadem fere ad verbum t. III 2 143, 4 sqq.

16. probabii\

Anecdota Maredsolana

12

90
10

HIERONVMI PRESBVTERI

mysterio Salvatoris. Nos habemus nubes nostras, prophetas et apostolos unde et alibi dicitur Veritas tua usque ad nubes Si usque ad nubes
'

'.

istius aeris veritas eius,

>

quomodo

alibi dicitur

'

Veritas de terra orta est'?

et

hoc est Yeritas tua usque ad nubes. Prophetas utique apostolos significat quae nubes nisi inter se fuerint collisae, splendodicit
:

quod

rem suum dare non possunt

nubes appellentur
super eos imbrem
'.

si

autem uno cursu contiguerint

Esaia
'

intonare,

fulgura in toto orbe cadunt. Vultis scire

?

Dicitur in

quomodo Mandabo nubibus ne

'
:

sancti in scripturis

pluant

Expectetur Moyses nubes erat, et ideo loquebatur sicut pluvia eloquium meum Apostolorum epistolae nostrae pluviae sunt spiritales. Ouid enim dicit Paulus in epistola ad Hebraeos ? Terra enim saepe venientem super se bibens imbrem et reliqua. Et iterum Ego plantavi, Apollo rigavit Vidit et commota est terra. In toto orbe sermones Domini fulgurantes terra sensit, et mota est, quae antequam moveretur dura erat, et verbum Domini suscipere non valebat. Respexit eam Dominus qui respicit terram et facit eam tremere'. Quid est hoc, facit eam tremere ? Super quem alium requiescam, nisi super humilem et quietum et trementem sermones meos ?
'.
' ' : 1

10

'.

15

'

'

'

Montes sicut cera fluxerunt a facie eius. Montes, sublimes potestates dicit. Oui ante per superbiam erigebantur in caelum, ad adventum Domini humiliati sunt et qui nimia indurabantur iactantia vanitatis, postea
;

20

divinae sapientiae calore madefacti sunt.

Annuntiaverunt caeli iustitiam eius, et viderunt omnes populi gloriam eius. \\\ duobus istis versiculis duae res significantur caeli annuntiant iustitiam Domini, et vident omnes populi gloriam eius. Nisi enim caelum
:

25

aliquis fuerit, iustitiam

Domini non
terram
ibis
'

potest annuntiare. Si enim peccatori

dicitur

'

Terra

es, et in

quare iusto non dicatur, Caelum

;

es,

in] suppl. sup. lin.

in

Si] postea delet.

mysterio] scripsi O. O, om. V. 3 aeris]

ministerio codd.
;

et}

om. OV.

terrae

OV.

6 cursu] corr. ex curso O.

et tago
;

uerint^ scribere
in textu, item
7

non dubitavi,

cf.

adiectivum contiguus ex con

' ;

conticuerint V,

M
O.

postea mutat. in eas contigerit

Puto legendum contigerint'

16 terram] 21 nimia]

in

marg.

quomoao codd., fortasse pro quoniam, nota quo male lecta. ad aiventum M postea sup. lin. add. vero. Quae M.
in fine deleta
I

eam M. anima V.

20 Qui]
22 calore}

viadefacti] tnadefactae

OV.

25 caelutn} caeii

OV.

26 iustitiam}

iustilia

27 in terram u in terra V.

2.

ad nubes\

3. 9.

Ps. 35, 6. orta est\ Ps. 84, 12. imbrcniX Is. 5, 6.

ronymo confidenter
13. rigavit\ 1
16.

attribui.
3, 6.

Cor.

10.
i2.

mcum\

Deut. 32,

2.

trcmere\ Ps. 103, 32. 18. meos\ Is. 66, 2.

27. ibis\
tat.

imbrcm\ Hebr. 6, 7. Xota Epistulam ad Hebraeos heic Paulo ab Hie-

Gen.
1.

3, 19.

Cf

supra adno-

ad 56,

TRACTATUS
et in

T)E

PSALMO

XCVT.
terreni, sed

g\

10

imaginem caelestis quoniam nostra conversatio in caelis est \ Si quis ergo ambulaverit super terram, quamvis in carne, tamen non secundum carnem, iste libere potest Domini annuntiare iustitiam. Si enim aliquis minus sciens scrupulum patiatur, et dicat, Quid est quod iustos in hac vita videmus laboribus et egestate compressos, et peccatores divitiis et commodis omnibus efflorere ? nisi ecclesiasticus vir in divinis scripturis fuerit eruditus, quomodo potest in huiusmodi causis Dei monstare iustitiam ? Si autem in meditatione legis die noctuque laboret, facile respondebit, brevem praesentis temporis humilitatem aeternis postmodum praemiis compensandam. Multo enim melius est, exiguo aetatis suae spatio alicaelum
:

ibis

Non enim habemus imaginem

'

quem

propter

Dominum

tolerare voluntariam paupertatem, ut divitiis in

15

futurum perfruatur aeternis, quam hic abundare luxuriis, et postea intolerabilibus suppliciis cruciari. Et viderunt omnes populi gloriam eius. Qui prius scandalizabantur in cruce Domini, quia per se eum agnoscere non
poterant, annuntiantibus

postmodum

caelis

iustitiam Dei

glorificant

Deum.
Confundantur omnes qui adorant sculptilia, Si propheta benedictus, numquam benedictum novit maledicere et propterea in eo quod dicit, Confundantur, non contra illos, sed pro illis est: orat enim ut confundantur in errore suo, et ad Deum verum ac solum creatorem convertantur. Exultaverunt filiae Iudaeae proptcr iudicia tua Domine. Quid sibi vult hic sensus, Exultaverunt filiae Iudaeae, et non filii ? Intellegamus primum quid interpretatur Iudaea et cum scierimus interpretationem, videamus quae sunt filiae interpretationis. Iudaea igitur confessio interpretatur. Quaecumque anima Deum confitetur, filia Iudaeae est. Ideo filias Iudaeae dicimus omnes credentium animas, quae ad Dei iudicia exultant. Nisi enim fidelis fuerit anima, ad Dei iudicia non exultat.
;
:

20

25

2 ergo ambul.~\ corr.

ex

ambuh

ergo O.

6 laboribus\

om. OV.
ex eius O.

12

Dominuni\

OV Deum
;

M.

13 abundare\ hab.

M.
gr.

16 Dei\ corr.

18 sculptilia\

scultilia

M.

benedic/us] est add. post. sup. lin.

M.

19 benedictum~\

um

postea in us
;

mutat. M.
<

22 Judaeae] codd. iuxta

24 quid] quod codd.

zr

c,

'Ioooaiai;.

vult hic sensus]

hic

s.

vult

)Y.

scierimus\ sciemus

'.

26 Quaecumque\ Quaecunque

quaeX.

ludaeae] Iudaea

OV

'.

27 Dei iudicia]

M;

iud.

DeiOV.

28 iudicia\

iudicium OV.
1

2. caelestis\

Cor. 15, 49.

39,
2

omnis animacredentis

est

necesse

est,

in caelis est\ Phil. 3, 20. exultant\ Hieron. epist. 28.

1

enim filiae Iudae in omnibus iudiciis Domini. Si Iuda confessio interpretatur, confitens autem
Exultaverunt

in ut qui se credere omnibus Christi iudiciis gaudeat. Sanus sum, gratias refero creatori langueo,
dicit in Christo,
;

et in

hoc laudo Domini voluntatem.'

'

'

02

HIERONYMI PRESBYTERI
naufragio perdidi,
ante
filius

Domus mea
mor
fuit
:

corruit. divttias

mihi mortuus

est,

servus fu^it et res meas rapuit, qui dives

nisi

filia
'
:

nunc e^estate consufilia Iudaeae fuero, non exulto in iudiciis Dei. Beati Iob anima Iudae. quae in damnis familiarium rerum sic se consolabatur
fui

dicens

Dominus

dedit.

Dominus

abstulit, sit

nomen Domini
' :

benedi-

ctum

nudus

diatur, in

cum

filiis

nudus quoque ibo subauterram. Pr'mum ex divite pauper factus, substantiam amisit egestatc pariter et orbitate depressus. postremo ad ultimam
exivi de utero matris meae,

venit miseriam,

morbo

regio percussus et vulnere insanabili

insanabili
10

hominibus. sed sanabili apud

diso deambulabat.

Deum. Quod medicina humana sanare non

Sedebat
in stercore, et

poterat. patientia sanavit et fides.

animo

in paraest.

Toto corpore putrescente,

diripuit,filios ruina
:

sola

illi

lingua servata

quae

Dominum

blasphemaret. Yidete artem hostis antiqui. Substantiam

nihil ei

iusti viri hostili

praeda
illa

totius corporis horrore percussit

oppressitjpsum gravi vulnere et reliquit nisi linguam et uxorem,

fuit
:

15

ut

illa

tentaret et

blasphemaret.

Memor

diabolus pristinae

artis,

qua Adam aliquando decepit per mulierem ita et hunc appetit per uxorem, aestimans quod semper viros possit per mulierem decipere, non considerans quia unus per mulierem deiectus est, et nunc per muiierem
totus

mundus
:

salvatus

est.

In

mente

tibi

venit Heva, sed considera

riam

illa

nos eiecit de paradiso, ista reducit

Maad caelum. Revertamur ad

20

psalmi ordinem.

Qui diligitis Domiuum, odite malum. Si Dominus bonus est... Quid Et enim legimus ? Pastor bonus ponit pro ovibus suis animam suam iterum in alia parabola Amice, si ego bonus, quare oculus tuus nequam est ? Qui diligitis Dominum, odite maium. Non possunt duae caritates in uno homine inter se esse contrariae. Quomodo non est consensus sic fieri non potest, ut una Christo cum Belial, iustitiae et iniquitati
'

'.

25

'

hidatae'

ludae
12

MO,
8
illt\

atque

ita

tres

codd.
;

concorditer

lin.

familiarum codd. postea add. M.

corr. ex orrore

ad ultimam"

ad ultimum OV.
14 oppressit]

om. OV.

4 fami/iarium] percussus] est sup. lin. 9 depressit OV. 15 horrore]

seq.

O.

percussit] percusit V.

reliquit] V,

corr. ex

O
;

reliquid item
19 per

M.

18 aestimans] extimans OV. ; OV om. per. 17 per muliereni\ 20 Heva' scripsi AZva totus m. p. mulierem OV. t. mundus] M
;
;

mulierem

Eva OV.

6. ibo\

Iob

1,

2i.
*

i^.quaeDomifiuvibiasphemaret^TxdiCt. de ps. LXYI. t. III 2 35, 14. 18 Xihil enim iili remaosit in corpore sanum, nisi sola iingua, per quain blasphemare possit... Solam linouam ei integram
.

phemare. 24. suam\

Io. 10,
est ?]

n.

reservavit, ut possit

Deum suum

blas-

Matth. 20, 15. 25. possunt duae caritates etc] 26. Xon Duae simul Commentariol. 72, 14 buni et mali caritates esse non possunt. 28. iniquitatt] 2 Cor. 6, 14 sq.
k

nequam

TRACTATUS DE PSALMO
anima
et

XCVI.

93
:

10

15

malum. Qui diligitis Dominum, odite malum diabolum. Utriusque et amor et odium in opere consistit. Qui enim diligit me, mea mandata servabit'. De parte autem diaboli quid dicitur ? Invidia autem diaboli mors introivit in orbem terrarum imitantur ergo illum qui sunt ex parte illius Aut certe simpliciter intellegendum Qui diligitis ea quae bona sunt, oditeea quae mala sunt. Non potestis bonum diligere, nisi oderitis malum. Custodit Dominus animas sanctorum suomm Ordo pulcherrimus Qui diligit bonum et odit malum, quid meretur a Domino, nisi ut custodiatur ab eo ? De manu peccatoris liberabit eos. Hic oritur questio Si Dominus custodit animas sanctorum suorum, et de manu peccatoris liberat, quomodo in persecutione martyres opprimuntur? quomodo Petrum et Paulum Nero impius una die data sententia morte damnavit, si custodit Dominus animas sanctorum suorum ? Diligenter attendite quid dicat. Custodit Dominus animas sanctorum suorum animas dixit, non corpora. Nolite timere eos, ait, qui occidunt corpora, animas autem non possunt occidere sed eum timete, qui corpus et ani-

bonum amet

et

'

'.

'

mam

potest occidere in

gehennam

'.

Quomodo
'

ergo custodit Dominus

20

animas sanctorum suorum ? In martyrio. Pretiosa in conspectu Domini mors sanctorum eius In martyrio ideo sanguis effunditur, ut anima de temptationibus liberetur ut relinquat brevem vitam, et migret ad aeternam ut relinquat persecutionem, et vadat ad coronantem Dominum nostrum Iesum Christum. Cui est honor et gloria in saecula saeculorum.
'.
:

Amen.
3 servabit]

servat

V
O,
12

m
1

introibit

O,

O V. m

parte..

diaboli]
7
s

OV

patre..

diabolo

M pessime.
9

4 introivit]
liberavit

intravit

m.

in persecutione]

M. M,

Dominus] om. M.
expuncta
;

liberabit]

in

fine

persequutionibus

OV,

in omisso.

una

die data sententia]

OV M
;

nescio quo scrupulo motus omisit.

18

14 attendite]

attendeOV.
pungunt
:

ijergo^M; om. OV.

?
et

suorum

In martyrio.] Tres codd.

20 liberetur]

inter-

suorum in martyrio

Pretiosa] est add.

liberaretur O.

22 honor

gloria] gloria et honor

OV. OV.

liberentur

3.

servabit] Io. 14, 21.

Petrus,
catur.
'

Romae

pro Christo capite trun-

24 sq. 12. una die~\ Hieron. De viris inlustr. c, 5 Et hic ergo (Paulus) quarto decimo Neronis anno, eodem die quo
5. illius]
2,
'

Sap.

17. in

gehennani\ Matth. 10, 28.

115, 15.

19. eius] Ps.

FRAGMENTUM TRACTATUS
Quod
,

IN

PSALMUM
X

XCllI.

sequitur fragmentum exhibuit ultima pagina codicis Rotomagensis A. 277 fol. 133', inter additamenta rudiori calamo saec. exarata. Breve quidem illud

ac nulhus fere momenti,

reperiri possit.

cum

locus opportunus suppetat, oculis subicierdum duxi,

et

quod neque praelo videatur indignum,

ex eo forsan aliquando integer tractatus

TRACTATUS SANCTI HIERONYMI

Dens ultionum Dominus, Deus ullionum
ipse libere egit, qui

IN DIE PASCHAE.
libere
egit.

Solus etenim

nobis hodie ostendit quid fecerit. Libere cnim egit,

fueiat

de

quo multum antea

sine
?

prophetatum,

quia

'

factus

est

sicut
5

homo
egerit

adiutorio

inter
fecerit.
:

audite quid

mortuos liber'. Vultis tamen scire quid Nulla necessitate, sed propria voluntate in

ligno se suspendi permisit

clavis corpus

suum
:

perforari
in

non rennuit
et

animam ponendo mortem

sustinuit

carnem

sepulchro reposuit,

comitante secum anima ad inferna descendit principem conligavit, legiones illius perturbavit
ferreos efTregit,

tenebrarum et mortis portarum inferni vectes

10

omnes

iustos qui originali peccato obstricti tenebantur

absolvit

captivos in libertatem pristinam revocavit, peccatorum tenebris

excaecatos splendida luce perfudit. Ecce audistis quid

noster ultionis

Dominus

libere egisse describitur.

quod defensor Postquam enim exalsit,

tatus est, id est, a Iudaeis in cruce suspensus est, ut breviter cuncta

15

perstringam,

mox

ut spiritum reddidit, statim unitate suae divinitatis

anima ad infernorum profunda descendit, cumque tenebrarum terminum quasi quidam depraedator...
I

TRACTATUS] TR A CT US
e

cod.

2 ultionum\uitionem.
;

3.

14 libere] liber, propter

e.

liiteram

sequentem.
9.

4 quia~\ scripsi
tenebris\

Qui cod.
11
effregit]

7 ferforari] ferforat
efregit

9 anima]

animam.
originali\-ale. divinitalis]

17 descendit\ discendit. 12
tenebras.

cod., fortasse pro confregit.

14

descnbiiur] discr.

16 unitate suae

Legendumne

unita suae diviniiati?

18 defraedalor\-atur codex, qui

mancus

his verbis finem capit.

II.

ESAIAM TRACTATUS DUO AB ALIIS QUIDEM IAM ANTEA EVULGATI, NUNC VERO NOVIS CURIS RECOGNITI ET ILLUSTRATL
i.

IN

2.

GRAECA

IN PSALMOS

FRAGMENTA

D.

HIERONYMO ADSCRIPTA
VII.
30.

EX COD. TAURINENSI

B.

IN ESAIA

PARVULA ADBREVIATIO
:

DE CAPITULIS PAUCIS.
quod solent facere medici in aegrotationibus, hoc prophetae quasi spiritales medici in animae vulneribus diversisque peccatis facere consuerunt. In duodecim prophetis
liber est

Unus

duodecim prophetarum

et

quasi aegrotans, qui vitio suo curari noluerit, ad

tur
;

mortem usque

describi-

et

postea per Christum, qui verus est medicus, sanatus post mortem

esse

narratur.

Quod

ergo duodecim prophetae per partes faciunt,

et

nihilominus
10

ipsi

breviter subindicant, hoc latissime maiores prophetae

facere consuerunt. Ezras autem, qui interpretatur adiutor, et Zorobabel, qui interpretatur iste princeps in Babylone, et Iesus, qui in lingua nostra

sonat salvatcr,

in figura
libris

praecesserunt Domini
curare non potuerunt,

ut

quod

ceteri

prophetae

medicinalibus suis
rint
15

isti

curaverint, et reduxe-

populum post captivitatem.

cognosoculis
:

Visio Esaiae. Propterea visio dicitur, quia prophetae futura

cunt, et spiritalibus

Salvatoris intuentur adventum unde et vocabantur prophetae. Filii Amos. Plerique Videntes apud antiquos putant, Amos, qui tertius est de duodecim prophetis, patrem esse Esaiae sed vehementer errant. Diversis quippe apud Hebraeos scribuntur litte-

1
(

INESAIA
collatis

etc]

Ex

codd. Veron.

XV.

13, foll.

38-42
(

= V)

et Bruxell. II. 1636, pp. 5

312-319

= B)

cum

edit.

Migne

P. L. 24, coll. 937'94 2

M-)1 1

/* duodecim\ B
B.
;

V;j.

om.

in.

10 Ezras~\ Vp. ; 9 latissime] latissimi B. Isaiae Bp. 15 Esaiae] V sup. lin. B.

;

Ezdras B.

iste\ isti

13 non\ suppl.
diciturvisio,

visio dicitur, quia\ Vp.

qua

B.

18 Esaiae] aesaiae B.

Hieron. ProComm. in Ioel. enuntiato duodelog. cim Prophetarum ordine iuxta LXX et hebraicam veritatem, ita prosequitur Et quia semel omnes unius voluminis prophetas enumeravimus' etc. Neque dissonat Epist. LIII ad Paulinum, n. 8, ubi dicuntur duodecim Prophetae in unius voluminis angustias coaitati. supia III 2 7. verus est medicus] Cf. 337, 14 Egregius medicus (Iesus), et verus est archiater. Medicus Moyses, medicus Esaias, medici omnes sancti
3.

Unus

est liber d. p.]

10. adiutor]

Lege

sis

adnot. ad III 2

113

2 3-

in Babylone] Ita fere Hieron. in Lib. de Nom. hebr. ubi de Zacharia ; in Coinmentario autem Ezechielis 19, 1 sqq. Zorobabel ex eo quod in Babylone natus est nomen accepisse
11. princeps
'
'

'

traditur.
16.

'

unde

et

Videntes

etc].

Hieron.

'

Comm. in Os. 12, 9 sq.'Sciamus,inquit, omnem prophetiam in scripturis sanctis

appellari visionem
in
. .
. :

unde
'

et
'.

prophe-

tae ante dicebantur Videnies

Itemque

sed

iste archiater est

'.

Quam

similitu-

dinem Hieronymus sumpsisse videtur ab Origene, in Ieremiam homil. 11,

initio.

Amos 7, 10 sqq. Prophetae, ut crebro diximus, prius appellabantur Videntes, quia quae ventura dicebant, cordis oculis intuebantur \

Anecdota Maredsoiana

III,

3.

'

98
ris
:

S.

HIEROXYMI PRESBYTERI
Quam
vidit super

alius per s \de, alius per SIN.

Specialiter Esaias ad duas tribus mittitur,

ludaeam et HierusaIudam et Beniamin et

;

Hierusalem, hoc

ad metropolim duarum tribuum civitatem. Indiebus Achac, Ecechiae, regum Iuia. Sub istis ergo omnibus,
est,
;

qui regnaverunt in Iuda, prophetia eius extensa est

etiam

in ipso libro

repperiemus, quae visio sub quo dicta

sit

rege.

Hoc secundum
;

historiam.

Secundum tropologiam autem, intellegendum quia quodcumque ad Samariam et ad decem tribus dicitur, hoc dici contra haereses quodcumque
vero contra Hierusalem, hoc dici contra ecclesiam. Prirna intellegentia
tropologiae ista
est.

Secunda

illa

Anima quae

erraverit, et

de

iustitia

10

conruens
vaccas

vitiis

subiacuerit, dicitur Efraim, dicitur

Samaria
in

nam

dicitur

sibi

aureas construxisse, et refertur ad decem tribus. Porro quiin

cumque adhuc
pitur a

proposito perseverat, et non

apertam

prorupit

insaniam, negans esse quod dicitur, et nihilominus

vitiis

subiacet, corri15

propheta quasi Iudas,

in

quo

sit

vera Dei confessio, et quasi

:

Hierusalem, quod pacem quidem habere videatur

nibus se retrahat, ne etiam
illi

ut ab occultis crimi-

captivitas veniat.

Audite
1

caeli, et

auribus percipe terra, quoniam

xaTa tt^ 'Iouoaia;
;

Dominus

locutus

est.

Beniamhi] corr. ex ueniamin V. 6 repperiemus] BV ergo] Vu. enim B. 4 istis] extrema littera suppl. sup. lin. B. quia\ BV reper. om. ob vitiosam, ut reor, 7 tropologiam\ tropologian V. construciionem quia.. dici sed conf. supra 67, 16 sq. scire debemus quod... titulum non habere sciens quod... ex voluntate venisse'. 10 illa\ B alia Vu. II con73, 9 sq. T nuns'\ V corruens Bu. Efraim\ V Effraim B Eph>-aim \x. 12 Porro\ B om. \ \x. percipe\ 18 et\ om. B. 14 corripitur\ V inser. autem. 13 prorupit\ Vu prorumpit B.
/udaeam]
iuxta gr.

Tudam

u..

>)..

jj.

'

'

corr. ex percipete

percipite B.

/ocutus] loquutus B.

1.

alius per
'

sin~\

Comment.

in Is.

1,

Amos autem

pater Isaiae non, ut

samech
verim.
2.

enim aliam rationem verbi SiN heic pro posiii quaerendam esse puta-

plerique

autumant, tertius duodecim prophetarum est, sed alius, diversisque apud Hebraeos scribuntur litteris. Iste

Iudam
1.
'

et

Beniamin\
Isaias

Comm.
et

in

Is.

h.

Ergo

principaliter

primam et extremam litteras habet aleph et sade ille ain et samech

'

duabus loquitur tribubus, Iuda

iamin
6.
'.

de Ben-

Prolog. in Amos Amos propheta, qui sequitur Ioelem, et est tertius duodecim prophetarum, non est ipse quem patrem Isaiae prophetae legimus. Ille enim scribitur per primam et ultimam nominis sui litteram aleph et sade... hic vero per ain et samech. Ex quo
'

sub quo dicta

et

sit rege\ Ibid.

Quod-

que

in titulo ponitur,

prophetasse

eum

Ioatham et Achaz et Ezechia regibus luda, non ut in aliis prosub Ozia

phetis confuse intellegendum
est,

ut

'

facile

deprchendes,

Hieronymum

et in

scriptis ingenii sui

monumentis saepe
:

dicta iterasse, et in repentinis orationi-

bus saepius memoriam amisisse

neque

nesciamus quid sub quo specialiter rege dictum sit sed usque ad finem voluminis scriptum tefertur, quid seorsum sub Ozia, et quid sub Ioatham, et quid sub Achaz, et quid sub Ezechia ei a Domino revelatum sit.
:

'

'

IN

ESAIAM

I,

1-6.

99
eo tempore quo Moyses
et loquar,
et

Quoniam

fn

cantfco Deuteronomii scriptum

est,

quasi nubes
terra verba

Domini loquebatur,
:

'

Adtende caelum,

audiat

ex ore meo expectet sicut pluviam sermonem meum, et descendant sicut ros verba mea et legem Dei sub his testibus dederat, caelo videlicet et terra, hoc est, omnibus creaturis quae caelo includuntur et terra (ex parte enim totum indicatur o-uvexSovtxw^, quod tenetur in
',

partibus

quia omnia includuntur, ut diximus, caelo et terra), quia legem

Dei praevaricatus est populus, eosdem rursus testes vocat, sub quibus lex data est ut quoniam populus audire contempsit, cunctae audiant
;

io

creaturae. Audite caeli, et auribus percipe terra. Iuxta historiam,

:

quod

Quoniam me genus contempsit humanum, et inter cunctas dicit hoc est creaturas et elementa quae feci hoc tantummodo rebelle genus est quod repugnat voluntati meae propterea etiam inrationabiles quae putantur
;

audiant creaturae, ut magis rationabiles condemnentur.

15

Quia Dominus locutus

Filios enutrivi et exaltavi
;
:

est

Filios enutrivi et exaltavi. Pulchre dixit,

20

non dixit, Filios genui, sicut in vulgari habetur superfluum enim fuit dixisse, filios genui, cum utique interpretatione omnis filius genitus sit. Ergo in eo quod dixit, filios, indicavit esse iam genitos. Nunc augmentum facit quia non omnis, qui generat, et nutrit ergo ego et genui, et nutrivi. Et non solum enutrisse contentus fui, ut in more animalium et avium suae illos relinquerem passioni, et suo labori sed quos parvulos enutrieram, magnos quoque, et adultos dimitterem ut quibus vitam dederam, nunc darem etiam gloriam feci esse maiores
:

Deuteronomii\ deuteronomi V.
\i.

scriptuni\ scribtum
B.

BV

'.

2 nubes\ nubis

'.

plu

viam\

pluvia BV.

omnibus\ cum omnibus

12 feci\fecit V.
;jl.

includuntur\ includentur

V
B

6 aruvex8oYi)cd)?] synecdocicos V.
8 praevaricatus\ v corr. ex b V.
16 habetur\
\y.

7 caelo et tcrra\

B optime
15 sq.
;

Caelum

et
et

terram V\j
exaltavi\
sit\

Pulchre

om.
sit

V(jl.

habent

17 fuit\
esse
\x.
;

om. Ya.
11011

18 genitus

BV
;

genitus

esse

iam]

BV

iam

19
in

omnis\
\).

B optime

V\x om. non

20 in more\
labore B.

V;

item B, sed in postea erasum

Btj.
;

morem

21 suo /abori\V\x

sub

22 dimilterem\

dimittere V.

parvulos...
\)..

magnos\
;

ex u corr. B.

iTffeci esse maiores\

fecisse maiores ait

om.

nunc\ V\x

om. B.

verba mea\ Deut. 32, 1 sq. eosdem rursus testes vocat\ Comm. Sive quia per Mosen testes in Is. h. 1. vocaverat Dominus caelum et terram,
4
8.
'

diam concitatum.
non dixit, Filios genut\ Ibid. Filios genui et exaliavi... Pro quo Symmachus et Theodotio ita verterunt Filios enutrivi et exaltavi... Melius est autem iuxta hebraicum legere Filios
16.
'
:

populo Israel legem suam, et dixerat Adtende caetum, et loquar: audiat terra verba oris mei post praevaricationem populi, eosdem rursum in testimonium vocat, ut cuncta eledans
;

enuttivi, quatn genui.

19.

augmentum facit\ quod Hieron.

2,

menta cognoscant,

iuste

Deum

in ul-

18 graeco vocabulo appellat, itemqtie paulo infra 10

supra III 2

ao;r,7iv
1, 4.

tionem mandatorum suorum adiracun-

IOO

S.

HIER )NYMI PRESBVTERI

runt me. Pro tantis beneficiis vicissitudo contemptus

fuit.

suum, et asinus praesepe domini sui. Rationabili homini inrationabilia iumenta et pecora comparantur, ut cum illa
://

bos

beneficia

senserint, et

brutus quoque sensus non

ignoret

eum

cuius

beneficia sentit, solum genus

humanum condemnetur quod

et

contempsit
sui.

Denm. Cognovit bos possessorem suum,

praestat

asinus praesepe domini

Bos qui laborat, qui iugo colla submittit,

domino quam ipse a rem suum. Asinus quoque praesepe domini sui intellegit beneficia, et locum in quo cibos accipere consuevit libentius viJet. Israhel non cognovif, subauditur, me \populus meus non intellexit, subauditur, nec possessorem nec dominum. Simulque considerate exempla quantam vim habeant. Bos licet cibos accipiat a domino, et asinus praesepe cognoscat, tamen multo plus labore suo praestat dominis, quam ipse a dominis accipit ego autem cum nulla beneficia hominum habeam, nisi hoc tan:

multum ex labore suo plus domino accinit, tamen intellegit possessoet

10

15

tummodo
nihil

si

salventur ipsi quos diligo,

cum

eis

tanta praestiterim, et

solummodo reddiderunt. Ouia ergo tanta perpessus sum, et perdidi filium quem enutrieram, quem exaltaveram, quod possum solum facere facio plangam perditum et mortuum, quem aegrotantem sanare non potui.
acceperim, pro omnibus beneficiis contemptum
:

20

1'ae

genti peccatrici, populo gravi iniquitate

semini nequam,
:

filiis

sce/eratis.

Mutaverunt nomina. Vae genti peccatrici quae quondam gens mea dicta est. Populo gravi peccatis enim gravibus praegravati sunt. Semini nequam non meo semini, secundum quod alibi dictum est Et in semine tuo benedicentur omnes gentes. Filiis sceleratis nequaquam filiis, statim enim ut peccare coeperimus, cum meis conditione peccati filiorum nomen amittimus. Dereliquerunt Dominum quasi sequentem. et In singulis verbis singuli sensus sunt. Cum omnia fecerint, cum cuncta
:

'

25

'

contemptus\

contemtus V.

5 brutus\

BV

u mutavit

in brutorunt.
et

S submittit\
13 considerate\
\y.

summi/tit B.

12 subatiditur^ nec\ ante nec in

\>..

B me additum
u..

erasum.

B
V,
\

onsiderat
e corr.
;

14 asinus\
;

Vu

repet. licet.

15 praestat\

BV
hoc]

praestant

*P se \

ex

ipsi
B.

m..

16 accipil\

BV

accipiant

haec

;j..

17 si\

')

ut\n rasura
B.

19 tanta perpessus\ tantum percussus B.

tnutrieram\ enutri26 in\ In

et

veram

24 f>raegravati\ praegraviti V.

25 Et\ om. B.

in rasura B.

oniitioue] condicione V.

28 Dereliquerunt\ derelinquerunt V,

iterum post pauca.

seqneutem. In singulis verbis singuli sensns sunt\

1:

B optime

qu.isi

sequentem in singulis

Singuli sensus sunt y

26. gentes\
20.

Gen. 22,

18.

In

singitlis

verbis singuli sensus

sunt\ Cf. III 2 62, 19 bis sensus sunt;',

'

In singulis ver-

IN ESAIAM
scelera perpetraverint,

I,

1-6.

IOI

tamen ego non dimisi eos, sed expectavi ut aliquando ad me reverterentur illi autem stantem me et pandentem manus ad paenitentiam eorum dereliquerunt. Et non eis sufficit quod
;

dereliquerint (videte otv%r\aw peccatorum), sed etiam blasphemaverunt

5

Sanctum Israhel, abalienati sunt retrorsum : id est, hoc coeperunt quod ante fuerant, antequam meo nomine censerentur.
hoc infertur a Domino, quasi
a

esse

Super quo percutiam vos ultra addentes praevaricationem ? P oena ad

vero medico, ut per cauteria et
:

mordacem

10

pulverem sanitas subsequatur. Ergo quod dicit hoc est Multa emplaslra adposui, diversis medicaminibus curare vos volui, non invenio genus remedii, cum vestra cotidie aegritudo succrescat non solum, inquit, non
:

sanamini a prioribus

vitiis,

sed et

me

curare volente priora peccata, nova

15

Quasi dubitantis verba sunt hoc est, in quo vos sanem ? Quia enim plaga Domini ad hoc percutit ut emendet, ad hoc castigat ut sanet, dicit, Super quo percutiam ? hoc est, quasi, Quod vobis inponam emplastrum, addentes praevaadponitis vulnera. Super quo percutiam vos ultra ?
:

ricationem
Illud

cum

cotidie novis peccatis vetera copuletis

20

autem quod paulo ante diximus, prophetas esse medicos spiritales, et quasi totum genus curare morborum, nunc manifestissimo [monstratur] exemplo. Videte enim scriptura quid dicat. Omne caput languidum, et omne cor moerens : a planta pedis usque ad verticem non est
in eo sanitas
et
:

vu/uus, et /ivor, et p/aga tumens.

Omne

caput languidum,

25

admoneo, ut in prophetis verba singula consideremus idcirco enim secundum historiam inperitis utilitas non non videtur, quia non intellegunt quod dicitur. Omne caput languidum, et omne cor moerens. Si quis aegrotaverit, vel difficillimo morbo corporis oppressus fuerit, habuerit autem animam laetiorem, infirmitas corporis laetitia animi sustentatur. Rursus si aliquis moerorem habuerit, et
cor moerens. Frequenter
;

omne

2 pandentem] expandentem B, ex initio lineae additum.

4 dereliquerint]

B;

derelique-

runt

\j..

au^Tjffiv]

B
B.

auxesin

\j..

blasphem.] blasfem. V.

5 Israkel] Srahel V.

retrorsum] relrosum V.

ad

hoc]

adhuc B.

8 a vero medico] a viro m. B.

volente]

9.16 empl.]

V, hempl. 2 a
revolvente
\j.

m
;

impl.

12

me curare
scil.

mea cura

revolente

B
;

mea cura
quapropter

pessime.

nova] vos B.

17 novis] nobis V.

20 monstratur] supplevi
scriptura] scribt. B.

ex coniectura

curatur BV, repetito

ex oscitantia verbo membri praecedentis

adsentire nequeo Scip.

2t moerens] maerens

Maffeio, cernatur
fere constanter.

legendum

esse adnotanti.

22 livor\ libor V.
;

23 admoneo) atnmoneo B.
\x.

26 vel]

et

B.
\j..

26 corporis]

corpores V, s expuncta

corpore

27 oppressus] oppresus V.

28 animi] om.
2%.laetitia
Is.
1,

in

animi sustentatur] Comm. Animi laetitia interdum 5 dolorem corporis mitigat quod si ad
'
:

aegrotationem corporis accedat aegritudo animi, duplicatur infirmitas.

'

: :

102
dolorem

S.

HIERONVMI PRESBVTERI

robustum autem corpus, inbecillitatem animae sanitas corporis sustentat. Cum autem et corpus in aegrotatione est. et anima in dolore, nulla possunt subvenire remedia. Hoc est ergo quod dicitur, Omne caput languidum, et omne cor moerens. Simulque considera, quia principali animae, hoc est cordi, corporis comcordfs, et diversas tribulationes,

paraverlt piincipale, id est caput. In capite

omnes sensus sunt

capite
:

ceteris

membris
aufertur.

truncatis

vivere animal

potest,

truncato

Et non

dixit,

omne caput amputatum

et
dicit, ut

omnis superfluum enim erat

vita
si

membra describere dixisset. Languidum ergo

cetera
:

morbos reliquorum artuum,

et in descriptione

amputatum
cete10

membrorum

rorum habeat locum. A planta pedis usque ad verticetn non est in eo sanitas. Totus aegrotat Israhel ne unus quidem vir sanctus inveniri potest, quasi in corpore membrum aliquod quod sanum esse videatur. Si enim esset in toto corpore aliquid quod sanum esset, ex unius sanitate etiam
cetera

medelam

trahere viderentur.
:

Vu/nus,

et /ivor, et
:

Vulnus, peccata recentia

est et

livor,

antiqua scelera

p/aga Uimens. plaga tumens, incoctum

15

vetus delictum, quasi

nec curata medtcamine, neque fota

fecit

quodam pure parturiens. Non est circum/igata, oleo. Non quo haec Deus non fecerit
si

haec omnia, et sine causa missi erant prophetae,

ista

non

fecissent
20

sed, quia

non

est

sanitas subsecuta, quodammodo videntur non facta

esse quae facta sunt.

Secundum tropologiam, Audite

et

caeli, et

auribus percipe terra

hoc

est,

vos qui sancti videmini, et vos qui peccatores, pariter audite. Fi/ios
:

enutrivi et exaltavi

ipsi

autem me spreverunt. Deus

est per

filios

dignatus
ipsi

sum

enutrivi eos et magnificavi, ut de servis

homines habere amicos dicerem

:

25

autem spreverunt me, hoc

peccata sua, et certe

cum nullam

4 quod\ X<). inser. nomen medicamine. ex loco adlato inferius lin. 18 forte anticipatum. animal] B anima <x. morbos reli8 enim] om. B. 9 describere] desscr. V. quorum] morbo>um liquoriim B morborum relinquorum V. IO desoipt.] describt. V
7
;

<).

discribt. B.
B;j.

om.

est.

15 cetera medeiam] cetere 13 quod] om. B. deiiclum] i ex e corr. V. quodam] alteram

7>iedella

V.
B.

17 est et]

sup.

lin.

add. B.

pure]
19 haec

fnri B.

omnia] B
25

Non quo] BV enim omniaX <x.

18

JScn quod

p..

Deus]

ei sup.

lin.

inser.

20 subsecuta] subscqimta B.
ae servis] de se?vos V.

23 videmini) vidimini V.

sum

enulrivi)

sum

et

nutrivi B.

26 Aocest]

;j.

om.

est.

5.

principali animae,
*

hoc

est,

cordf\

est.

Conf. etiam supra III 1

397, 28. principale
ipsos
i.

16, 17 et

Hieron Epist. 64, 1 Quaeritur ubi sit animae principale. Plato in cerebro,
Christus monsrrat in corde Comm. in Matth. Ergo animae 15. 19 sq. principale non secundum Platonem in cerebro, std mxta Christum in corde
'

III
;

6.

e.

caput\

In

Is.

h.

1.

'

omnia membra corporis principalem locum obtinet caput, in quo visus et odoratus,
Inter

quoque sensus

et

auditus

et

gustus est

IN

ESATAM

VI,

1-7.

IO3

meam
nisi

duritiam senserint. Et prudenter dixit, spreverunt.

:

Nemo spernitur,

mansuetudinem meam inbecillitatem interpretantes, spreverunt quem timere et amare debuerant. Et proponit exemplum, quod supra diximus, de bove et asino. Hoc autem totum interpretamur in sanctis, qui per peccata sua a Domino recesserunt, quod multo deteriores sint brutis animalibus: illa enim,non
cuius nimia bonitas est

ergo

et

illi,

clementiam

et

habentia

tanta

dominorum
:

et

possessorum beneficia, nihilominus a

10

cum vapulaverit, et asinus cum a domino non recedunt et non sentit plagas, sed beneficiorum tantummodo domino fuerit indagatus, recordatur et cum viderit dominum, adludit, et laetitiam mentis quibuscumque potest gestibus indicat Israhel vero, hoc est anima videns Deum,
bos enim
;
:

me

cognoscere noluit.

[IN
Et factum
15 est,

ESAIAM
est
et

VI,

1-7.]
rex, vidi
:

anno quo mortuus

Ozias

Dominum Sabaotk

sedentem super tJironum excelsum

circuitu eius
;

elevatum

et

SerapJiin stabant in

Videamus quid de hoc loco Esaiae prophetae vir, ut putant, eruditissimus senserit. Oziam regem Non poterat, fuisse Iudaeae sacra scriptura commemorat. At Origenes
sex aJae uni, et sex aJae aJteri.
'
: '

20

propheta cernere visionem, nisi ei fuisset Ozias rex morQuod nos nequaquam recipimus siquidem vivente Ozia ante hoc tuus. capitulum multa Esaiam vidisse legimus, sicut ipsius prophetae testatur
inquit, Esaias
;

senserint\

senserit
\l.

V.

Nemo\enim

sup.
;

lin.

add. B.
;x,

spernitur\
et

BV

spernit

jx.

2 illi}

illius

5 in sanctis} optime

BV

in scripturis

absque codieum auctoritate

nihilominus} corr. ex
\j.

add. de

eis.

6 multo} multe V.

7 habentia]

habentium V.

nihil omnibus V.
correcta et tu sup.
12 noluit}
lin.

9 indagatus} scripsi, iuxta cod.

suppleto.
II indicat
:

B
;

indignatus

item V, sed a ex
;

ti

Israhel} indicatis israhelB

indicat srahe/V.
B.

EXPLICIT DE AESAIA PAUCA CAPITULA V EXPLICIT FELICITER

etc.

Vero-

nenses vero editores add.

Et

in

nota

'

Abunde
13

satis

haec
'

sint

ad internoscendum consarciid quidem, cum nihil Ambrosio Amelli nuperrime

natoris ingenium. Cetera nec operae pretium est persequi.

Prudenter
cl.

omnino amplius
luce donatus
scripsi
;

in codice

habeatur

IX ESAIAM\

ex mss. Casin. 342 et 345 ( = C) ; deest inscriptio in codd. ul ut a. 21 Esaiam} csaya cod. 342. ut rut cod. 342
(
;

= a)

17 vir ut\

9.

ifidagaius] Hieron. Vita Hilarion.

'

Ego, inquit, aselle, ... per aestus Idem verbum indagabo et frigora eodemferesensu exantiquatranslatione Danielis 2,44 a Victorino Pettabionensi episcopo et martyre adhibitum esse animadverti in fragmento Comment. in Apoc. a cl. Io. Haussleiter nuper edito (Theolog. Literaturblatt 26 april. 1895,
n. 5
'.

Et regnum hoc alia p. 197, 1. 30 sq) gens non indagabit namque dominus petculiet et indagabit universa regna quo quidem loco apud LXX habetur
'
: :

'

actituvc^ xai

h.vjj.r\<jz.i.

16. a/teri] Is. 6, 19. rex

sq.

mortuus] Cf. primam Origenis

homil. ex translatione Hieronymi, ap. Migne 24, 937 A.

jtitik+KUifytyjto

104
exordium, dicens
vidit contra
'
:

HIERONVMI PRESBYTERl
quam
vidit

Yisio

Esaias

filius

Amos

propheta,

quam

Iudaeam et contra Hierusalem in diebus Oziae Ioatham et Achaz et Ezechiae regum Iuda. Ouomodo ergo Origenes adserit, non potuisse Esaiam videre visionem, nisi ei mortuus fuisset Ozias rex, cum perspicue antequam Ozias moreretur Esaias coeperit prophetare ? Et idem ait Audi caeium, et auribus percipe terra, quia Dominus locutus est', exponens quae et post visionem Dominus sit locutus. Nec negatur quod sed hoc quaerimus, quomodo propter regem Ozias rex peccator fuerit
'

'

peccatorem sanctus propheta visionem Dei videre non potuerit ? Igitur in consequentibus idem Oiigenes, Oziam regem allegorice interpretans, inter cetera etiam hoc intulit Talem regem et principem animae
'
:

10

oportet

mori, ut possimus
est,

scriptum

Factunt

est in

Dei cernere visionem. Neque enim frustra anno quo moriiuts est Ozias rex,vidi Dominum
15

Sabaoth. Unicuique nostrum ut vivit Ozias, vivit Farao, sed quamdiu

Aegyptia opera facimus, et non ingemiscimus si autem mortuus nobis fuerit Farao, statim dolorem gemitu protestamur, sicut in Exodo scriptum est. In hunc modum quamdiu vivit Ozias, non possumus Dei cernere visionem. Cum haec ita disserat, non tam pertinaces sumus, ut allegoriam, si pia sit, et de veritatis fonte ducatur, refutandam putemus; ita dumtaxat, si non sit contraria veritati, non pervertat historiam, si sensum scripturae sanctae sequatur, et non voluntatem perversi inter:

'

20

pretis scripturarum praeferat auctoritati.

Dicamus
:

igitur et nos Origeni,

qui allegoriae nubilo universa confundit

Non

sic

divinatio tua,

non

sic.

Historia enim pro qualitate

temporum quae gesta

sunt narrat, et legentes

;

exemplo sui provocat sequi optima et vitare contraria porro allegoria quasi quibusdam gradibus per historiam ad excelsa conscendit, ut sublimior sit, non contraria. Denique beatus apostolus Paulus exponens sacramenta Adam et Evae, non negavit plasmationem eorum, sed super
I

25

prophetd\ cod

prophetae
|

a,

nescio quare.

2 loathanr loathan a.

II

animae]
ultra

ante

me

cod. 342.

me

oportet mori] ab his incipit cod. 345,

\

quocum codex 342 parum

progreditur.
scribt.

14 ut vivit\ utui-

ttiuii cod.

342.

19 allegoriam~\

ia C.

21. 22script.'\

C.

26 gradibus] gravibus C.
Is.

28 Evae]

Eva

C.

3.
6.

Iuda\

1,

1.

simile
2.

quiddam apud Hieron.

84,
n. 2
:

notavit

locutus est\ ibid.

Origen. ab Hieronymo 937 A. B. 22. scripturarum praeferatauctoritati\ Suggent Amellius Hieron. epist. 98, n. 19: 'qui auctoritau scripturarum Origenis praeferunt deliramenta
18. visionem\

translat. loc. cit.

'Allegoriae nubilum serena expositione discutitur'. 28. superfunda;nentun?historiae\Idem

epist.
vir. ci.

ad Hieron.

Comm.

iti

Is. lib. 6,
'

prolog. nos revocat, ubiscribitur

super
ex-

fundamenta

historiae...
'.

spiritale

'.

truerem aedificium

23. allegoriae nubilo\

Idem Amellius

IN ESAIAM

VI,

1-7.

IO g
'

fundamentum
hoc relinquet
suae, et erunt

historiae spiritalem intellegentiam aedificans, ait

homo patrem suum

duo
in

Propter et matrem suam, et adhaerebit uxori

:

carne una. Sacramentum hoc

'

magnum

est,

ego

autem dico
5

in

Christo et in ecclesia.
in

quissima proferret exemplum,

cum ex historia antiqua scriptum est, quomodo ad Moysi

Et
alibi,

10

virgam de petra aqua eruperit, ut sitiens populus biberet, sic aptat Bibebant inquit, ex spiritali sequente eos intellegentiam spiritalem petra petra autem erat Christus. Apertissimam enim historiam nequaquam negat, et ea quae gesta sunt ad excelsiorem intellegentiam trahens sic erigit culmen, ut fundamenta non subtrahat. Si in hunc modum Origenes allegorias quaereret, et nos libenter haberemus sed quia sic aedificat mendacium ut destruat veritatem, refutamus eius explana' : ' ; ;

tionem.

15

20

Non poterat cernere visionem proConsideremus ergo quid dicat pheta, quamdiu vivebat Ozias. Et allegorice interpretans statim infert Oportet principem animae Oziam primum mori, ut sic propheta cernat Quid ergo dicemus ad id quod Esaias loquitur O miser ego, visionem. quoniam conpunctus sum, quomam cum sim Jionio, et inniunda labia Jiabeam, in medio populi inmunda labia liabentis ego Jiabito, et regem Dominum Sabaoth vidi oculis meis? Si enim inmunda habebat labia, quomodo in huius anima mortuus erat rex Ozias, ut cerneret visionem ? In tantum autem et sua et populi labia confitetur inmunda, ut postea se dicat Et missum est adme purgationis gratiam consecutum. Sequitur enim
' :

'

'

uuum
25 aJtari.

de SerapJtin,

et in

manu

Jiabebat carbonem, queni forcipe

:

tuierat de
et

Et

tetigit os

meum,

et ait

Ecce

tetigit Jioc Jabia

tua,

auferet

iniquitates tuas, et peccata tua purgat.

Nec ante

iniquitates eius ablatae

5
et\

Moysi\

scripsi

Moyse

Moysis

a.

7 sequente\ sequenti C.

?iegat\

negant C.

pro sed?
;

12 destruat] deslruhat C.

16 Oziam\ Ozias C.

25 auferet\ scripsi,

gr. acpeXet

aufert a

auferes, s sub rasura C.

4.

in

ecclesia\

Ephes.

5,

31

sq.

patrem

Hieronymus (Comment. ad h. 1., Migne 26,568 C) Apostolum, pro patre suo et matre sua, pronomina abAdserit
stulisse, et

et matrem suam, et adliaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una. Statimque subiungit Sacramentum Jioc
:

magnum
et

est,

ego

autum

dico in

CJiristo
S.

patrem tantum posuisse

et

in ecciesia'.

Non
1

est igitur, cur

matrem, insuper verba et adhaerebit uxori suae penitus praetermisisse. Sed haec quidem ibi ille anno fere 387 Origenem secutus ceterum sex circiter post annos adversus Iovinianum ita Hoc ipsum interpretetur scribit I, 16 Apostolus Propter Jioc relinquet Jiomo
;
'
: :

Doctorem nostro
8.
1

tractatori

opponas.

CJiristus\
1.

Cor. 10,

4.

libenter haberemus\ Cf. supra III 2

dicari

181,24:' Angeli libenter habent eorum creatorem

'.

prae-

20. meis\ Is. 6, 5. 26. purgat\ ibid. 6 sq.

14

Anecdota Maredsolana

III,

3.

IOO

HIKRONVMI PRESBYTERI
quam
cerneret visionem.

sunt et peccata mundata,

Ouomodo

ergo iuxta

Origenis allegoriam Ozias princeps animae eius mortuus erat, qui adhuc
labia post visionem habebat
eius ablatae sint, et peccata

inmunda, quippe cum postea iniquitates mundata^ Apparet enim Dominus etiam
peccatis.

peccatoribus, ut eos retrahat a

Xam

et

sanctus Paulus

cum

est
:

adulescens

et

vastaret ecclesiam, et acceptis

desaeviret, apparuit
ei

adversum apostolos
Salvator, et

litteris in
'

eorum sanguinem
Saule, quid

locutus

iule,

me
'

persequeris

Chaldaeus,
in

cum

in

fornace ignis tres

:

Nonne tres medio eorum, et ait ligatos ? Et quomodo ego video quatuor viros solutos, et ambulantes in medio ignis, et corruptio non est in eis, et visio quarti similitudo filii Dei ? Moses quoque, qui nutritus in Aegypto est, et eruditus omni Aegyptiorum sapientia, vidit visionem ardentis rubi, qui non combureTransiens videbo visionem hanc magnam batur cumque dixisset
' '

Nabuchodonosor rex pueri deambularent, vidit quartum pueros misimus in medium ignis
?
'

Sed

et

10

',

15

Deus

prius locutus est ad

eum
:

'

Mosi, Mosi, ne propinques huc, solve

calciamentum de pedibus tuis locus enim in quo stas, terra sancta est\ Oui eruditur deinceps, ut post visionem Dei gracilis vocis et linguae tardissimae esse se dicit, id est indignum ministerio verbi Dei, pro quo ad populum mittebatur. In hunc ergo modum clementissimus Deus et Esaiae, iuxta quod homo videre poterat, se ofTert videndum et idcirco post visionem propheta loquitur O miser ego, quoniam conpunctus sum.
;
:

20

Xam

cum

Jiomo [sim],

et

inmiuida labia Jiabeam,in medio populi inmunda

labia Jiabentis Jiabito, et regem

Dominuni SabaotJi vidi oculis meis. Nihilque est aliud quod propheta commemorat, nisi hoc Cum peccator sim et plenus iniquitatum, vidi Dominum sedentem super thronum excelsum
: 1

25

iuxta\ iusta C.

6 apostolos] apostolis C.

16 prius] legendum esse conicio

C. 19 dicit]

pius C.
dicat.

Mosi,

Mosi]

gr.

Mcouotj

Mwuotj

Mosy,

Mosy

Mercati

coniecit

2j ;im] om. C.

24 Nihil...

a.iu.i] Nichil... aliut C.

8.

persequeris\ Act.

9. 4.

Obicit vir eruditissimus Io. Mercati(Rcv. Biblique X. 389), haud parum discrepare verba hcic coinmernorata ab iis quae leguntur in Cornmentario Danielis P. L. 25, 534 sq. Xeque id negamus sed nodus facile expedietur, ubi animadverteris, Danielis exemplum in Commentario secundum hebraicam veritatem ipso
13.
3,

Dei\ Dan.

91

sq.

ex graeco memoriter praestringi, quod illi cotidie in conventu fratrum scripturas edisserenti solenne erat. (Contra Ruf. II, 24 et 27). 15. magna?n\ Exod. 3, 3. 17. sancta est\ lbid. 4 sq. 20. clementissimus Deus\ Cf. supra III 2 72, 32 'O clementissimus pater' et locum Comment. Is. ibi in nota laudatum.
24. meis\ Is. 6. 5.

monente Hieronymo proferri, hic e contrario iuxta antiquam transiationem

'

IN
et

ESAIAM

VI,

1-7.

107

elevatum. Quin rebus probatur, Origenis allegoriam nec elegantiam non enim, ut ille testatus est, princeps animae habere nec veritatem
:

eius

mortuus

est, et sic vidit

sit.

labia se habere testatus

5

visionem Dei, cum post visionem inmunda Sive igitur iuxta historiam, sive iuxta alle-

goriam, mentitus esse convincitur. Vivo enim Ozia vidit Esaias visionem et eodem anno contra Iudaeam et Ierusalem, sicut scriptum legimus
;

quo mortuus
eius

est Ozias, vidit aliam visionem.

errasse deprehenditur.

Ouomodo

Porro iuxta allegoriam sic enim mortuus erat princeps animae

10

inmunda? Si autem illi non erat mortuus qui labia habebat inmunda, quomodo morietur et nobis quando viderimus visionem, si post visionem adhuc labia habuerimus inmunda?
Ozias,

cum adhuc

labia haberet

15

Cum Est autem sensus perspicuus, iuxta illud quod Paulus scripsit Et de ergo adhuc peccatores essemus, Christus pro nobis mortuus est Esaia dicimus similiter si adhuc labia habebat inmunda, et necdum ei mortuus erat Ozias, quem Origenes interpretatur principem animae
' :

'.

20

25

non ex suo merito sed ex clementia Salvatoris visionem et licet eum inmunda labia prohiberent ne videret divinam magnificentiam, tamen misericordia Creatoris sui videndam se offerebat, quae idcirco apparet peccatoribus, ut peccata eorum auferat. Cessent ergo Origenis tendiculae, et veritas superet, adversum quam Duo vidi Seraphin in utroque erant senae alae duabus rursus loquitur tegebant faciem, non suam sed Dei, et duabus tegebant pedes, non suos sed Dei et duabus volabant. In hoc quoque loco arguitur suum posuisse sensum, qui semper novitatibus gaudet, et erubescit dicere quod omnibus pateat. Neque enim Dei faciem, iuxta quod Deus videri potest, duabus sed suam, ut prophetae ostenalis operiebant Seraphin, ut ilie confixit derent Dei faciem, iuxta id quod Deus est, mortalium oculis non videri. Unde et Moyses cum loqueretur ad Dominum Ostende te mibi maniaudit ab eo Nemo videbit faciem meam, et vivet. feste, ut videam te
prophetalis, vidit Esaias
;
:

'

'

'

'

'

6 sicut scriptum legimus~\ scripseram, in quo

Iohannem Mercati mihi

;

adsentiri cognovi

sicut
legi

scriptum

est.

Legimus C.

15

animae
17

prophetalis~\ scripsi

prophetantis a, qui in

adserit prophetatis. Cf. infra 109,13.

videret] viderent sub ras. C.

;

gnijicentiam~\divina magnificentia Q.

21 vidt\ a inter errata

vidit C.

divinam ma2^arguilur

suum\ arguit ursuum C.

13.
15.

25 enim\ ei C.

27 Deus\

C
'

a mutavit in Dei. ibid.

';

mortaus esi\ Rom. 5, 8. animae prophetalis\ et infra 109,

prophetali.
'

discipuli...
illi

n.

'

Sed cessent
'

13

desiderio

Ep.

96,

3
'

prophetale

Hieron. vaticinium
'
'

haereticorum... tendiculas declinantes' etc. 23. volabant\ Cf. Migne 24, 939 B.
a
ibid. n. 2

novorum...

ibid. n. 9

prophetalis sermo etc. 20. Cessent ergo Origenis tendiculae\

'

29.

videam

te\

Exod. 33,

13.

vivci\ ibid. 20.

Hieron. Ep. 98, 6

Cessent Apollinaris

'

io8
Ouibus
dictis

S.

HIERONYMI PRESBVTERI
suae

docetur cupiditati

modum

ponere, et
' :

fragilitatis

propriae ncsse mensuram. Sed et Iohannes clamat

Deum nemo
'

vidit

Cuius non homines tantum, sed omnes rationabiles creaturas et quicquid extra Deum est docet Deum videre non posse iuxta id quod Deus, sed iuxta id quod se creaturis suis dignanter ostendit. Ouas ob causas et sanctus Paulus ait Regi autem saeculorum incorruptibili invisibili soli Deo honor et gloria. Quando dicit invisibilem Deum, non aliis visibilem et aliis invisibilem esse significat quicquid enim invisibile est, a nullo videri, sed invisibile est omnibus, ut invisibilis Dei natura servetur. Cui sensui et illud testimonium congruit :' Oui solus liabet inmortalitatem, et lucem habitat inaccessibilem quem nullus
;

umquam

Unigenitus Deus, qui est

in sinu Patris, ipse narravit.

sententiae definitio

'

'

10

hominum

umquam, nec videre potest Verbum inaccessibile Ergo Seraphin suam operiebant faciem, non Dei quia nulla creatura,
vidit
'.

[...

.]

sive visibilium sive invisibilium,

divinam potest comprehendere magni'

15

tudinem.
In consequentibus quoque non utile adserit
:

Duo

Seraphin operie-

bant Dei pedes.

'

Si

enim faciem

illius et

pedes Seraphin operiunt, maiora

;

10 videri a inter uncinos suppl. potest.

'

Cui sensui] a
'.

cui sensu C.
uti

12 habitai]

C.

13
s

Verbum

inaccessibile ...]
in ty

Aliqua hic desiderari suspicor,

factum erat
Cf.

profecto deside-

rantur infra, ubi

3.

de tabernaculo
Io.
1,

narravit\
in

18.

Utrumque
Isaiae

Hieron. ep. 18,

n.

17

'
:

Siquidem

locum
6,

Commentario quoque

ipse

Deus

invisibilis et incorruptibilis...'

1 adlatum notat Amellius. Quod idem accidit in Dialogo contra Pelag. III, i2:'Audit (Moyseir) a Domino, Xon poies viderefaciem meam ; non enim videbit homo faciem mea/n, et vivet... Et Iohannes evangelista sacra voce testatur, dicens, Deum nemo vidit umqua/n;

1$. potesi] t Tim. 6. 16. Referendus animus ad Dialog. c. Pelag. III, 12 ubi inter exempla ex Exodo et Iohanne superius iam exhibita hoc quoque S.

Unde et apostoPater commemorat lus invisibilem solum Deum, qui et lucem habitat inaccessibilem, et quem
' :

Unigenitus Filius qui est in sinu Patris

ipse

narravW. Quod autem hic legitur Unigenitus Deus, non Filius, id quidem

nullus hominum viderit, videre, appellat.

neque

possit

rninime neglegendum, praesertim cum absolute dixerit recentissimus Novi

14. non Def\ Quod nunc nimio studio concitatus infitiatur orator, anno 381 in ep. 18 haud cunctanter probaverat

Testamenti

Wordsworth, p. 509, unigenitus Deus apud Latinos xusquam apparere nisi apud
latini
'

editor

Io.

In graecis vero exemplalectio tantam habet auctoritatem, ut eam in textum recipere Westcott et Hort non dubitaverint.
Iren.
p.

256

'.

nbus praedicta

itemque anno 392 in Comment. Abacuc 3,1 apertedescribit'duo Seraphin... in Isaia velantia caput et pedes Domini Demum an. circ. 410 in Comment. Isaiae 6. 2 animo iam aequiori utramiuxta hebraei que interpretationem sermonis ambiguitatem admitti posse
'.
'

'

7.

incorruptibili

invisibili\

Tim.

concedet.

1,

17 item

ex graeco

ae>0af>xq> aopaxaj.

IN ESAIAM
erunt Deo, cuius, ut
ita

VI,

1-7.

IO9

dicam,

summum

accipiendum est, quod Origenes licet sermone taceat, consequentibus loquitur. Omne enim quod aliud [operit], maius est eo quod operit et quicquid operitur, minus est eo quo operitur. Ad quod ille, quid diceret nesciens, inpietate pervenit. David quoque incircumscriptum asserens Deum, mystica voce decantat Ouo ibo ab spiritu tuo, et a facie tua quo fugiam ? Si ascendero in caelum, tu illic es si descendero in infernum, ades. Si assumpsero
ita
;

nequaquam

ultimumque operiunt. Quod ne Seraphin Deo maiora credamus

'

pinnas meas deluculo,

10

et

habitavero

in

extremis maris. Etenim manus

'

tua illuc deducet me, et tenebit

loquitur de
' :

me

dextera tua.

Unde

et

sanctus Paulus
'

Invisibilem enim quasi videns expectabat. Iuxta Mosi quem sensum et Seraphin extrema Dei, quae spiritaliter appellantur pedes eius, non operiunt sed suis gressibus et desiderio prophetali inponunt modum, ne ultra velint tendere, quam creaturarum fragilitas
;

15

patitur.
scire

Unde

suos operiunt pedes, ut plus

:

quam Deus

se vult intellegi,

non cupiant. Dicit etiam Seraphin stabant in ea indicat, et in sua manere mensura, ne ad maiora
mediis
alis

circuitu eius. Stare

festinent.

Unde

et
;

volabant, ut mediocritate contenta sint volatus quae additur

ut humilia relinquentes,
20

de

Deo quae

excelsa sunt cogitent. Omnipoten-

25

tem autem esse Deum qui maiestate sua cuncta continet, et publica mortalium vox est, et propheta testatur dicens Operuit caelos virtus eius. Ante quem Salomon aliis verbis eundem exprimit sensum Gloria Posuit, Dei abscondit verbum. David quoque de Deo similia sentiens inquit, tenebras latibulum suum. Unde ostenditur incomprehensibilem esse et invisibilem Deum. Etiam Esaias, qui ante dixerat Vidi Dominum
' : ' '
: : '

'

'

4 operit] post aliud suppl. a

II de

om. C.
:

5 diceret] a
;

dicere C.

9 habitavero\abero C.
Invisibilevi a.
;

Mosi

Invisibileni\ scripsi

de

Mosyn visibilem C

de

Mosyn

18 cou-

ienta sint volatus] contentas in tuo laius C.

editionis
est Io.

23 de Deo] conieci

et

Deo

a. Cf. inter errata

Amellianae ad
;

n. 7 et

Seraphin pro de Seraphin.

24 ostenditur] recte suspicatus

Mercati
litteris.

adtenditur a, qui quidem adnotat in

legi ienditur, spatio

vacuo

relicto

pro

duabus
3.

quod Origenes

licet

sermone

taceat,

Cum
maior
5.

ergo virtus
est caelis
'

Dei operiat caelos,

virtus

consequentibas loquitur\ Mira verborum similitudo cum epistula 98, n. 15:

eius,

qua ope-

riuntur caeli.
n.
'

'Quod tamen
litur,

licet

sermonetaceat(Origenes)...
necessitate compel-

quid diceret nesciens] Item ep. 98,

et nes'

ipsa dicere
'

quaeprioribus dictis ordine nectit sequentia. Cf. etiam Dialog. c. Pelag. I, Quod licet non dicatis, ... 19:
'

14 Simili errore deceptus, ciens quid loquatur...

10. tua\ Ps, 138, 7-10.
1 1.

expectabat] Hebr. 11, 27.

2.

tamen
4.

aliis

verbis loquimini.
(

16. eius] Is. 6,

2
1
.

maius est eo quod operit] Hieron. in Abac. 3, 4 Nosse debemus, minus esse quod operitur ab eo quod operit...

virtus eius] Abac.

3,

3 iuxta

LXX.

23.
24.

verbum] Prov. 25,

item graece.

suum]

Ps.

17,

12.

HIERGNYtfl PRESfcYTERI
thronu

!sum

et

eleiatum, in consequentibus

fume, ut inconprehensibilem Deum et quo scilicet tenebris et caligine circa eum sint omnia, licet appareat his quos erudire voluerit, sicut ipse dignatur. Quod et sanctus Paulus intellegens ait 'O profundum divitiarum et sapientiae et scientiae Dsi Quam inscrutabilia iudicia eius et investigabiles viae illius Quis enim cognovit sensum Domini, aut quis consiliarius eius fuit? aut quis dedit ei.ut retribuatur illi ? Ouia ex ipso, et per ipsum, et \n ipso sunt omnia.' Si autem in ipso sunt omnia, et aphin sunt et licet aliis creaturis maiora videantur, tamen Deus ab eis operiri non potest, sed et ista et omnes alias creaturas maiestas divina circumdat. In eo enim quod dicitnr O profundum divitiarum sapientiae et scientiae Dei inconprehensibilitas illius demonstratur. Cumque idem apostolus Paulus scribit in alio loco Credere oportet accedentem ad Deum quia est non posuit quis et qualis sit debere cognosci, sed tantum quod sit Scimus enim esse Deum, scimusque quid non sit quid autem et qualis sit, scire non possumus. Quoniam bonitatis est atque
Et domus inpleta inaccessibilem demonstraret
litur

est
;

ic

'

'

'

',

15

clementiae descendentis ad nos, ut aliqua de eo aestimare valeamus,

esse

eum sentiamus
sit

beneficiis

qualis

autem
;

sit,

propter profundum

interiacens nulla potest intellegere creatura

et,

ut pressius aliquid loquar, 20

quid non
est

Deus novimus, quid autem

;

sit

aliquid habens, postea habere desierit

non possumus. Xon quo sed quo id, quod nobis iunctum
scire
:

per naturae fragiiitatem,

ut

ut corpus,

non habeat verbi gratia, aut mutabilis aliquo indigeat, ut humanis pateat aspectibus, et si qua
ille

sunt

alia,

quibus creatura subiecta

perfecta
est.

est.

Ouae cum
ut

Deo facta sit,

:

sapientia

2:

eius et ratione

Xeque enim,

quidam philosophorum
quia quicquid

putant, absque providentia fortuito cuncta esse coeperunt

non habet ordinem atque consilium quod ex arte descendit, quae apparet in cunctis. et artificis prudentiam suo declarat intuitu, non
fortuitum
est,
;

tt
1

tiae\ C'x, iuxta graec.

Rom.

11,33 y

'-

rocp&t?.
9.

8 ant quis d.

e.

u. rctribnatur

m.

in ras.

C.

15 sed\ et C. Cf.

supra 105,

19 esse\

et esst 1.

23 aui mutabi.is ut corpus\

quid autem\ quit autem C. legendum suspicor /// mutabile sit

16

corpus, saltem aut in ut esse

mutandum.

1.

clevatum\ Is. 6. fumo\ ibid. 4.

1.

omnia\ Rom. 11, 33-36. quia est\ Hebr. 11. 6. 26. ui quidam philosophorum putant\ Hieron. in Eo.lcs. c. 9. Migne 23,
9.

15.

Et haec, inquit, aliquis !o1138 C quatur Epicurus, et Aristippus, et Cyrenaici, et ceterae pecudes philosophorum. Ego autem mecum diligenter
:

'

retractans,

invenio,

non,

ut

quidam
'

male aestimant, omnia

fortuito geri.

IN ESAIAM
solum
et

VI,

1-7.

1 1 1

in

opere, sed et in consilio operis atque ratione. Lucet itaque in

creaturis Dei sapientia, nihilque

omnibus
et

quod factum

est

absque causa

utilitate

factum

est.

Ipsa quoque utilitas habet in se pulchritudinem,

10

unaque elementorum materies diversas accipit formas, ut in singulis speciebus Dei providentia cognoscatur. Ouod considerans, in laudes Dei psalmista prorumpit dicens Mirabilia Et propheta ei adsentiens opera tua, et anima mea cognoscit nimis. Consideravi opera tua, et expavi. Illud quoque quod scriptum loquitur est Ecce omnia bona valde ', non fortuito processisse significat creaturam, sed Dei cuncta facta consilio atque sapientia, ut et species et
pulchritudo
utilitate

decoratur

'

'

'

'

'

pulchritudo et incredibilis consonantia in

sitate noscatur.

omnium creaturarum

diver-

Beatus propheta

'

Caeli, inquit, enarrant gloriam

Dei
;

'

15

20

non quod caeli os et linguam et arterias moveant ad clamandum sed quod ex sua consonantia et perpetua servitute Creatoris indicent voluntatem. Ex magnitudine enim et pulchritudine creaturarum consequenter Creatorem earum intellegimus, et invisibilia Dei a constitutione mundi per ea quae facta sunt intellecta conspicimus. Quid sit igitur, ut diximus, quod autem sit, intellegimus, non nostro Deus, scire non possumus sensu, sed illius misericordia, per ea quae fecit Factoris prudentiam contempiantes. An non in navi et aedificio artificem navium et caementarium cogitamus, in opere videntes artem, et in singulis quae ratione perfecta sunt, rationem invisibilem cernimus ? Unde et Deus per creaturas
' ' ;

suas perspicitur, et invisibilitatem

suam quodammodo

facit esse visibilem.

Neque enim caelum

25 et

operit

Deum,
;

et facit esse invisibilem,

nec Seraphin

30

eorum beneficio atque operimento visibilis esse desistat sed in omnibus est, et ubique est, et super omnia est, et cuncta percurrit visibilia et invisibilia, regens omnia atque sustentans, nec loca mutans locis, sed cuncta ratione dispensans ut solidata sit, rursumque ad nutum eius conterrae moles illius voluntate cutiatur, pavefaciens corda mortalium, quando correptione indigemus
ceterae creaturae, quasi possit videri, et
;

ut maria soluto liquore diffusa sint, et

cum ad statutos venerint

terminos,

inlisione fluctuum

retundantur

ut in quatuor

tempora anni circulus

dividatur, et per
1

momenta
rationis a,

decrescentia atque crescentia diversitate aeris

ratione\

C
;

poster.

man.

corr.

Atqui prior

lectio

sane retinenda erat.

7 propheta ei\ conicit

4 decoratur] a decoretur C. Mercati ;prophetae Ca.

tura
;

6 pronimpii\ scripsi ;prorupit Ca.

adsentiens\ adesentiens C.

23 perspicitur\ iterum ex coniec-

prospicit Ca.

7.

8. 9.

nimis] Ps. 138. 14. expavi\ Abac. 3, 2 iuxta

valde\ Gen.
1,

12.

Dei\ Ps. 18,

conspicimus]

1.

LXX.

17.

Rom.

1,

20.

3T.

'

112
foveantur
semina,

S.

HIERONYMl PRESBYTERI
torreantur
;

nutriantur germina, et solis caloribus

quoque et invisibiles creaturas suo illustrans lumine, ut semper Dei amore teneantur, et nequaquam ad terrena declinent. Quin rebus ostenditur, Seraphin non Dei vultum pedesque texisse, ut Origenes somniat, voiens illum probare invisibilem, non naturae proprietate, sed
rationabiles

beneficio creaturarum.

Nam cum

propheta

dixisset

Vidi

Dominum

Sabaotlt sedentem super thronum excelsum et elevatum, rursum videntur

Seraphin operire faciem suam et pedes, ut prophetae ostenderent Dei magnificentiam non videri, sed pro qualitate meritorum offerre se conspectui mortalium, ita tamen, ut invisibilis permaneret.

erudiens

populum quod

esset

invisibilis

Unde et Moyses Deus, loquitur 'Vocem ser:

10

monum
1

eius audistis, et similitudinem

non

vidistis,

sed tantum vocem.

:

Ouod quidem Dominus atque

Spiritus ubi vult spirat, et
',

Salvator etiam de Spiritu Sancto dicit

eius audis, sed nescis
et

vocem

unde veniat
'

et
15

quo vadit
testans.

etiam Spiritum invisibilem

quo doctus apostolus Paulus in enim scit hominum ea quae sunt in homine, nisi spiritus hominis qui est in eo?Sic et ea quae Dei sunt nullusnovit, nisi Spiritus Dei qui est in eo.
:

incomprehensibilem esse prohaec verba prorumpit Quis

'

Cumque Deus
invisibilis

invisibilis sit,

consequenter

et

Spiritus qui in

Deo

est
20

appellatur, continens
'
:

quod alibi scriptum est Nonne caelum et terram ego impleo? Legimus de omnipotente Deo dicit Dominus. Quod et de Salvatore, qui humanum corpus assumpsit, apostolus credens loquitur Oui descendit, ipse est et qui ascendit super omnes caelos, ut impleat omnia. Cuius participatione et Seraphin plenitudinem sortiuntur, et per sanctificationem Spiritus Sancti omnes
' : '

omnia atque pertransiens, iuxta illud Spiritus Domini inplevit orbem terrarum.

'

'

'

25

sanctae fortitudines recipiunt sanctitatem.

Transeamusad Hiezechihel,

ut illum quoquesimilia sensissedoceamus.

et

Describens visionem Cherubin,

8 prophetae] n \propheta C.
1 1

quatuor animantium sacramenta, hoc

sermonem C.
16 prorumpit] prorupit
21 inplevit]

sermonum] a

Ca,

ut pag. praeced.,

1.

6.

20 iuxta] iuxla

moresuo.
7ttcCUCi)V.

m.

corr. ex

replevit.

24 credens]

'

confidens
;

',

uti

gr.

25 Seraphin plenitudinem

sortiuntur] scribendum conicio

Seraphin in plenitudine sortiuniur Ca.

12. vocem~\

Deut.

4,

12.

in

Is.

6,

'

Seraphin, quos angelicas

'

15. vadit\ Io. 3, 8. 18. in eo~\ 1 Cor. 2,

21. terraruni\

fortitudines intellegimus
1

et Translat.
'

1.

Sap.

1,

7.

Domi?ius\ Ier. 23, 24. omnid\ Eph. 4, 10. 25.

23.
27.

anctae fortitudi?ies\ Cf. Hieron.

56 supernae virtutes, rationabilesque quas solet scriptura angelos et fortitudines nominare Sed et supra, de Ps. X 4, 16 haereticae vel contrariae fortitudines \
Spir. sancto n.
'

Didymi de

'

IN ESAIAM
etiam
intulit
'

VI,

1-7.

13

Et alae eorum extentae desuper quatuor, singula duas habebant alas coniunctas sibi, et duabus operiebant corpora sua. Consideremus quid dicat sua velabant corpora, non Dei ut per haec verba discamus, omnem creaturam, quamvis sit rationabilis, et terrena transierit, tamen condicione fragilitatis suae Deum, ut est, videre non posse, nec clarum lumen eius caligantibus oculis intueri. Quem sensum sub Et ecce vox aliis verbis idem propheta mystica narratione describit super firmamentum quod erat super caput eorum, quasi visio lapidis,
: '
:

'

similitudine
10

throni

et

super similitudinem

throni,

similitudo

quasi
;

species hominis. Et vidi quasi visionem electri a lumbis et supra

et a

renibus deorsum quasi aspectum ignis, et splendorem in circuitu, quasi

visionem arcus
demonstrat, non
15

in

nube

in

die pluviae.

Haec

erat visio splendoris in

'

circuitu, et hic aspectus similitudinis gloriae

Domini.

Qua

descriptione

Deum

se

cernere, sed similitudinem gloriae

ferre

Domini

20

25

non sustinet, quanta sit veritas valeat quia naturam suspicari, cuius imaginem sanctis quibusque largitur divinae maiestatis creatura non conspicit. Unde idem propheta in conEt surrexi, et egressus sum in campum et ecce sequentibus loquitur ibi gloria Domini stabat sicut visio gloriae quam prius videram super fluvium Chobar, et cado in faciem meam '; ut ostenderet invisibilem esse Deum, et omne quod conditum est Conditorem suum videre non posse. Legimus in evangelio, cum transfiguratus Dominus fuisset in monte, cecidisse apostolos in faciem suam, quoniam gloriam vultus eius ferre non poterant. Non solum enim Deus Pater omnipotens, sed etiam Filius, id est sermo Dei, iuxta naturam suam invisibilis est. Quamobrem et visibile idem humanum corpus assumpsit, ut per id quod videri poterat,
ut
: : ;

ex similitudine quam

praesens Deus invisibilis loqueretur.

Cum
ea super

hoc

nemo dubitet, rursum Origenes de Seraphin disputans, sic mensuram suam laudat, ut Filium Dei blasphemet, et Spiritum
c.
1,

29 Filiuni\ Filius C.
2.

sua\ Ezech.

veis.

11

23

13.

Domini] Ezech. 1,25

2,1

con-

mendose apud Amellium, 13 veroiuxta Mercati,qui et ipse,ut verbis Hieronymi

utar,
1

stanter iuxta graecum.

20.;;/^;//]

Ezech.3, 23 item ex graeco.

invisibilis est]

(Tract.

dum
'.

rem

de ps. 77, III 2 60, 18) errorem emendaret, fecit erroSimulque considera hic quoque

24. sed etiatn Filius...

Commentario vero Ezechielis iuxta Hebraicam veritatem pronon est igitur cur ferri testimonium tantopere miretur Mercati Nostrum optime cum Ambrosio, non cum Hieronymiano Commentario concordare.
ex graeco, in
:

Consonat Hieron. in Comment. Isaiae h. 1. (Migne 24, 94 sq.) Ad quod respondebimus, non solum Patris divi:

'

nitatem, sed ne Filii quidem et Spiritus sancti, quia una in Trinitate natura est, posse oculos carnis aspicere... Ergo

Dei natura non cernitur, sed videtur hominibus, ut voluerit.

'

Anecdota Maredsolana

III,

3.

15

114

HIERONYMI PRESBYTERl
Sed haec de Seraphin quae atque prudenter dicunt Sanctus sola rationabiliter
in

Sanctum. Dicit enim

circa

consequentibus

'

Deum
'

sunt, et

Sauctus Sauctus. Ideo prudenter laudant atque sapienter, quia sancta

sunt.

Nec nos possumus denegare, quod Seraphin

:

rationabiliter dicant
5

atque prudenter, Sanctus Sanctus Sanctus

denter

sed quaero a doctore prae-

cipuo, ubi in sanctis scripturis legerit, sola Seraphin

;

Deum

laudare pru-

cum omnes

rationabiles
?

creaturae

et

primogenita caelestis

ecclesiae

Deum

et Potestates, et

Et Throni, et Dominationes, et Principatus, Fortitudines, quas Paulus enumerat, prudenter sanctum

noverint

praedicant
excelsis.
'

Deum.

Nam

Esaias clamat
:

' :

Sanctus Dominus qui habitat

in 10

Et ante illum David

Exaltate

Dominum Deum
est.
'

nostrum,

et

adorate scabillum

pedum

eius,
'
:

quia sanctus

Danihel quoque de
'

Milia milium ministrabant ei. Omnes angelorum exercitu loquitur enim administratorii spiritus sanctum Deum prudenter et rationabiliter praedicant quod et quattuor pueros in camino aestuantis incendii ceci;

nisse legimus

' :

Benedicite angeli Domini

'

Dominum,

laudate et exaltate

Et non solum Seraphin, ut Origenes audacter pronuntiat, sed scienter et docte laudant Deum dicentia Sanctus Sanctus Sanctus et omnes creaturae, iuxta Ananiam et Azariam et Misahel, digne laudare Dominum comprobantur. Sequitur enim Benedicite omnia opera
in saecula.
;

eum

'

Domini Dominum, laudate et exaltate eum in saecula. Sed et in psalmis Lauomnes creaturae ad laudem Domini provocantur, dicente David
'

'

7 caelesiis ecclesiae] caelesti aecchsiae C.

19 iux/a] ius/a
tinet,

et sic

constanter.

3.

Ideo

sapienter]

Pro

prude7iter laudant atque his verbis legitur in Ori-

nequaquam existimo hac magis

illa

quam
mari.

relatione adversarium infa-

genis homilia ab Hieronymo translata, Migne 24, 034 B, Propter hoc servant mysterium Tnnitatis. Ubi iterum miratur Io. Mcrcati lectionum varietatem.

10. in excelsis\ Is. 33, 5 iuxta Gr. 12. sanctus est\ Ps. 98, 5. Notanda

Ycrum ne
effata hic

obliviscaris velim, Origenis

huius loci congruentia cum exemplo supra allato, Tract. de Ps. XCIII, p.
86,
1.

memoritcr a vehementissimo tractatore, illic placide exgraeco, eaque benigniori passim interpretatione, a translatore exhiberi. Et quidem paucis ante mensibus Ruffinus Hieronymo
obiecerat

11.

13. <*]

Dan.

7,

10.
3,

17. saecula]

Dan.

58.

Quod autem

nimiam libertatem

in Graecis

Adamantii latine vertendis, et ad probatiorem sensum haud sine sententia-

de quattuor pueris loquitur, non tribus, fortasse alludit ad vers. 92 ibid., nisi, quod magis equidem crediderim,notam numeri IIII pro III scriba osci

'

tanter legerit. Cf.

21. in saecu/a]

lin.

19 infra.
3, 57.

rum praetermissione

deflectendis quapropter facile crediderim, placitaOrigenis, ubi in aliquo differunt, accuratius nunc atque in ipsa translationeproferri. Quod vero ad praesentem locum per:

Dan.

22.
Cf.

ad laudem Domini provocantur] supra III 2 307, 15 Quia ad laudes

' ;

Dei angelos provocavimus...

; '

IN
date

ESAIAM
eum

VI,

1-7.

15

Dominum

de

caelis,

laudate

in excelsis.
'

Laudate eum omnes

Et utique si laudant Deum, sanctum illum esse noverunt et non solum Seraphin, ut ante iam diximus, sed omnia quae laudant Deum, sanctum norunt esse quem laudant. Scimus quidem muitas esse mansiones apud Patrem sed in singulis mansionibus, iuxta mensuram eorum quae in mansionibus variis commorantur, Dei sanctitas praedicatur ita ut Seraphin iuxta modum fidei suae Deum laudent, et noverint sanctitatem, iuxta quam et Archangeli et Angeli et omnes administratorii spiritus laudant sanctum Deum.
angeli eius, laudate
virtutes eius.
;

eum omnes

10

Quod

si

solum, iuxta Origenis errorem, detur Seraphin, ergo Gabriheli

et

15

Dei obtinent Paulo dignitatem, scientia Sed Sion montem, et civitatem Dei viventis, Hierusalem caeaccessistis ad lestem, et multorum milium frequentiam, et ecclesiam primitivorum qui Quod si iuxta Origenen sola Seraphin laudant scripti sunt in caelis. prudenter Deum, ergo haec omnia insipienter et irrationabiliter eum
archangelo
ceteris, qui
in servitute

Michaheli et

eandem

tolletur,

et

ratio laudis Dei, dicente

'

'

laudare credenda sunt. Et

sanctis eius
'

quomodo
' :

psalmista dicit

'
:

Hymnus omnibus
'

Aut qua

fiducia nos, qui

homines sumus, Esaias ad laudem

20

25

'

Laudate Dominum, clamate nomen eius ? Domini cohortatur dicens Et rursum in eodem volumine, Iudaeorum impietatem arguens, loquitur Vae gens peccatrix, populus plenus peccatis, semen peccati, filii iniqui dereliquistis Dominum, et ad iracundiam provocastis Sanctum Israhel. Hoc quod dixit, Sanctum Israhel, prudenter dixit, an inprudenter? Non puto aliquem tam vaesanum, ut audeat dicere, prophetam stulte sanctum Dominum praedicare. Et in alio loco eiusdem prophetae legimus Sic dicit Dominus Sanctus Israhel cum conversus ingemueris, tunc
: (
: :

quam]

a, pro

queml
i

11 ceteris] caeteri C.

obtinent\ optinent Ca.

21 filii\fili a.

2. eius]

Ps. 148,

sq.
14, 2.

peccati.

..

provocastis.

Respondeo crimen

apud Patrem~\ Cf.Ho.

96,

10. iuxta Origenis errorem]

Hieron.

17 et Cont. Ruf. II, 10 luxta Origenis errorem ; Ep. 98, 12 iuxta errorem eius Ep. 96, 5 iuxta sceleratum Origenis errorem etc.
Epist.
' '

'

'

'

15. in caelis\

Hebr.

12, 22 sq.

posse in librarium, qui post peccatrix... plenus peccatis tertio fortasse peccati posuerit pro pessimo, quod revera in Graeco legitur (-rrovrjpov). Porro lectionem provocastis etiam apud TertullianumetHilariumnotavit Petrus Sabatier, a quibus eam Tractator mufacile transferri

18. eius] Ps. 148, 14. 19.

tuari potuerit.

nomen
Io.

eius] Is. 12, 4.

mus

hic

Quid quod ipse Hieronyquidem et in Is. poputus ptenus

22. Israhel] Is. 1,4. Arguit heic

que
tem,
iuxta

quoMercati translationis varieta-

peccatis, in
delictis

cum

Hieronymus hunc locum

interpretans dixerit seme?i
co?icitaveruni
y

LXX

vero 5, 4 sq. plenus maluit interpretari igitur in dubium deinceps vocanda erit huiusce Commentarii auctoritas ?
ex

Amos

LXX

pessimum...

non

seme?i

ri6
Ivus cris.
'

HIERONYMI PRESBYTERI

Si sola

Seraphin prudenter laudant sanctum Deum, ergo

et

excluduntur angeli

omnes

rationabiles creaturae et ipse propheta a

laudatione prudenti, qua dicit

Sanctus Sanctus Sanctus.

Anna quoque
:

cum
'

ablactasset Samuhel, gratias

in salutari tuo,
'

referens Deo, in haec verba prorupit

Laetata sum
d et

quia

nemo

sanctus ut Dominus, et non est

sanctus sicut Deus noster.

Ergo haec loquens inprudenter loquebatur. Esaias adventum Domini in carnem praenuntians scribit San' :

ctificate

eum

qui

contempnit

gentibus quae serviunt

animam suam, principibus. Ouomodo eum

'

qui

abominationi est laudare debemus nos,

?

qui ex gentibus sumus

prudenter, an inprudenter
;

Si prudenter

eum

10

sumus laude condigni sin autem stulte, ergo et nobis stultitia coaptabitur. Ouod autem dixit Oui contempnit animam suam \ pro eo quod est humiliat.et parvi ducit, debemus accipere, atque neglexit; Nunc anima mea turbata est et Tristis quod Salvator fecit dicens Quod utique pro assumpti corporis est anima mea usque ad mortem. humilitate dicebat. Haec ideo diximus, ut doceremus, non solum Seraphin, sed et angelos quoque, et alias rationabiles creaturas Deum sanctum
laudamus,
et
ipsi
'

'

'

'

'

15

laudare prudenter.

Porro

Origenes de

caelestibus

disputans,
et

et

arbitrum

se

faciens
20
r

uniuscuiusque spiritalium
pronuntiat
ille
' :

sanctitatis,

de

Seraphin temeraria voce

inter ea

His enim

nihil sanctius

novimus

quae sunt. Haec

et Potesta-

dicit

nos autem et Seraphin, et Thronos, et Principatus,

tes, et

Virtutes, et Dominationes, quae iuxta

Deo,

et

Paulum apostolum serviunt omnes Angelos atque Archangelos qui suum ordinem servaquo
25

verunt, sanctos novimus, Dei solius intellegentiae relinquentes, quis

7 Esaias\

Esayas Ca.

18 arbitruni\ arbitreum C.
;

20 novimus inter ea quae sunt.

ille dicit. Cf.

Haec

ille dicit\

C optime

a correxit novimus. Interea haec sunt quae

;

adnot. infra.

24 iuis quo\ scribere non dubitavi

1.

quisque

a.

Is. 30, 15 ex graeco. Saepe censori displicet, quod hic lelaudato gitur conversus, ubi ap. Hieron. habetur sed profecto minutiora haec, reversus

eris\

twv ipxovxcov). In hoc igitur Tractatu sententiam ex graeco diligentius repraesentat, quam ad sensum suum nimia
libertate in

Commentario detorquet.
'

quam
9.

ut alicui
1

6. noster]

negotium facessant. Reg. 2, 1 sq.

Is.

principibus]

49,

iuxta

LXX.

Et Hieronymus quidem in

Comment.

\\.\.\tx\.\\.despicit^xocontemnit\pzx\im

Hieron Contra Pelag. I, 14 solamque perfectionem et veram iustitiam Dei tantum virtutibuscoaptandam'; Transl. Didymi de S. S. n. 38 nullum verbum potest
11. nobis stultitia coaptabitur\
'

hoc, insuper ubi hic habes guaeserviunt

principibus, in

ei

Commentario

transtulit

principum. Opiime: verum idem ipse post pauca fatetur servos pro servo legi apud Septuaginta (xtov SouXtov

qui servus

est

proprie coaptari etc. 14. turbata est\ Io. 12, 27. 15. ad mortem\ Mt. 26, 38. 20. quaesunt\ M. 24, 939C:'His enim,
'

in

omnibusquae

sunt,sanctiusnihilest.'

IN ESAIAM VI,
sanctior
1

1-7.

17

sit.

Neque enim novimus

'.

qui Archangeli

quibus Archangelis

sanctiores sint, nec

Stella

qui Angeli quibus Angelis videantur esse meliores.

ab stella difTert in claritate Quas oculis contemplantes, possumus iudicare quae stella qua stella maior sit de Angelis autem quos non videmus et Archangelis, Principatibus, Thronis et Dominationibus, Virtutibus et Potestatibus, et de aliis ministeriis spiritalibus iudicare non possumus
;

quia inferior humiliorque natura de melioribus se non potest ferre sen-

10

Angelus illo Angelo melior est, et ista Dominatio et Potestas et Virtus illa Dominatione et Potestate et Virtute sublimior in est. Quod Origenes de Seraphin audacter pronuntiat dicens, quod Dicente autem David his quae sancta sunt, nihil Seraphin sanctius sit.
tentiam, ut dicat
:

ille

'

'

15

Qui regis Israhel intende, qui deducis sicut oves Ioseph, qui sedes super Cherubin manifestare putasne aliquis nostrum scire potest, utrum Cherubin sanctiora sint quam Seraphin, cum et illa sint sancta, et Deus solus et hii quibus ipse revelare dignatur habeant huius rei notitiam, quae quibus sanctiora sint? Nam et apostoli cum ignorarent mensuram suam, et nescirent quis quo maior esset, diiudicati sunt a Domino et ita Petro datus est principatus, ut unusquisquesuum ordinem possideret. Et David canit Domine probasti me et cognovisti me. Si enim
',
;
(
:

'

20

25

ea quae sunt in homine, qua temeritate Origenes ausus est dicere se nosse, quid quo in caelestibus sanctius sit, et quod nihil ei Seraphin sanctius esse videatur ? Quis illi huius arbitrii tradidit potestatem, ut inter Cherubin et Seraphin diiudicet? Dicente autem Hiezechihel de Cherubin Et vox alarum Cherubin audiebatur usque ad atrium exterius, sicut vox Dei Saddai stultae temeritatis est, aliquem velle decernere, quae inter Cherubin et Seraphin diversitas sit, cum haec solius Dei scientiae reservetur. Rur'

nemo

novit
',

hominum

nisi spiritus

hominis qui

in

eo est

'

',

sumque narrante eodem propheta de Cherubin Et egressa est gloria Domini de vestibulo domus, et ascendit super Cherubin et assumpserunt
' ;

30

Cherubin alas suas,

3 ab stella] ab stellae C.

et

elevata sunt de terra

5

in

conspectu
scripsi
;

meo

',

quis
Ca.

Thronis] Throni C.

12 deducis]
;

deduces

sicut oves] Ca, iuxta graec. Co?z\ ~oo'3a-:a.

22
;

ei] scripsi

et

Ca.

25 Saddai] Sadda C.
et

26 stultae temeritatis] scripsi fido animo

stultitiae
et

stulta

(i a

m.

corr. ex stulte)

temeritatis
in

et

temeritatis

maluit

a.

27

haec]

absque necessitate a

hoc commutat.

29 vestibulo] bestibulo C.
3.
1 Cor. 15, 41. 13. manifestare\ Ps. 79, 2. 16. cum ignorarent mensuram

in claritate\

sn. in eo est\

Cor.

2,

11.

suam~\

qua temeritate Origenes ausus est\ Hieron. ep. 96, n. 6 qua temeritate
'

Ep. 92,

'

nec intelligant mensuram

1.

Origenes... ausus

sit

'.

suam
19.

'.

25. Saddai\ Ezech. 10,

30. meo\ lbid. 18 sq.

5.

me\ Ps. 138,

'

S.

HIERONYMI PRESBYTERI
sanctitatis

hominum mensuram

eorum

se nosse iactabit, et ad

compa-

rationem gloriae Seraphin minora subsistere, aut pronuntiare de caelestibus, cum terrena non norit ? Quis cnim scit ad liquidum, qui homines
quibus hominibus sanctiores
sint,

nisi

forte

nobis Sanctus revelarit

? 5

Ouod
chihel

ignorans Origenes, linguae suae non ponit

'
:

m >dum.

Idem Hieze-

rursum describens Cherubin ait Et gloria Domini Israhel erat super ea. Hoc est animal quod vidi sub Deo Israhel super fluvium Chobar et cognovi quod Cherubin essent. Quatuor facies uni, et octo alae uni, et similitudo manuum hominum subter alas eorum. Haec erant
:

unumquodque contra faciem suam gradiebatur \ Esaia docente cognovimus quod Seraphin senas habeant alas porro Hiezechihel nos instruxit quod
facies

quas

vidi

subter gloriam

Domini iuxta fluvium Chobar

10

unum Cherubin
alas,

quaternas habuerit facies

octo alas

et

octonas

alas. Si licet pro-

nuntiare de maioribus, quid putas maius

est,

qui

unam habet

faciem, sex
15

Sed de his non solum loqui,sed et cogitare temerarium est, praesertim cum qua ratione ipsi facti simus Ipse novit figmentum nostrum. ignoramus, dicente David de Deo Utraque sancta sunt sed quae maiora, Deus viderit. Si enim maris atque harenarum, astrorum quoque et nubium imbriumque mensuram scire non possumus, nec terrae profundum, nec abyssi magnitudinem, nec numerum herbarum quae in montibus campis vallibusque nascuntur, nec qua ratione ipsi compacti simus cur ea quae excedunt humanae scientiae modum ? Tanta Origenes desaevit audacia, ut dum apud inperitos quosque et simplices gloriam quaerit novitate verborum, hominem se esse non noverit. De Iohanne T5aptista Salvator ait in evangelio Quid existis in desertum videre ? calamum vento agitari ? Sed quid existis videre ? hominem mollibus vestitum ? Ecce qui mollibus vestiti sunt, in domibus regum sunt. Sed quid existis videre ? prophetam ? Etiam dico vobis, et plus quam prophetam. Et statim iungit Non surrexit inter natos mulierum maior Iohanne Baptista. Et de Iob idem Dominus loquitur Vidisti servum meum Iob ? Quoniam non est qualis ille super terram homo sine querela, iustus Dei cultor, recedens ab
an qui quatuor facies
et
?
: :

20

25

'

'

'

'

30

'

modum] monitum
;

sub.

ras.

C.

8 facies] facie C.

octo alae]

iuxta gr. uti

cl.

Amelli adnotavit
a inserit
scripsi
;

quattuor alae Vulg.

16 simus]

10 vidi] ut di C. Cf. supra 103, 17.

i^faciem]
23 desaevit]

et.

sumus C

m.in rasura.

20 abyssi] abissi C.

desivit

Ca.

11. gradiebatur]
17.

Ezech. 10, T9-22. nostrum\ Ps. 102, 14.

29. prophetam~\

Mt. 11,

7-9.

30. Baptista] Ibid. 11.

IN ESAIAM

VI,

1-7.

II9
'

Respondeat ergo nobis Origenes, si audivit Dominum loquentem, sicut de Iohanne et Iob, etiam de Seraphin, quod nihil illis sanctius sit. Si autem non audivit, taceat, et_Deo diiudicandi creaturas suas scientiam derelinquat. Dicente enim David de Deo Ascendit super Cherubin et volavit'et sajctus Paulus ad factum erat Et super arcam Hebraeos ait de tabernaculo in ty [ ] periculosum est Seraphin CrTeTubin gloriae obumbrantia propitiatorium

omni mala

re, et

adhuc retinet innocentiam.

'

'

'

sanctiora dicere
dere.
10

quam

Cherubin, et

modum humanae
: '

humilitatis excete in populis,

invisi-

Dominus ad Hieremiam
'

loquitur

Probatorem dedi

ut probes eos

et Origenes, quasi

probator caelestium et rerum

illis

bilium constitutus, audet de Seraphin dicere, quod nihil

nabiles creaturas sanctius
sit.

inter ratio-

15

20

huc usque temeritas processisset, ferremus utcumque eius amentiam nunc autem maiora blasphemat, et inpietas eius ad ipsum pervenit Deum. Filium enim et Spiritum Sanctum, quasi quidam fictor idoli, et novorum simulacrorum conditor, appellat duo Seraphin et in hunc sacrilegii erumpit vomitum 'a principali Sancto Seraphin sanctitatis accipere consortium, et alter clamat ad alterum : Sanctus Sanctus Quae sunt, inquit, ista Seraphin ? Dominus meus Sanctus\ Et iterum Quod Seraphin a Deo, qui sanctitatis omnium et Spiritus Sanctus. caput est, acceperint sanctitatem, et clament alter ad alterum, Sanctus

Et

si

'

'

tabernaculo\ tavern.

C.
?

arcam\ archam C.

8 et

modum\
;

10 et Origenes\ pro at Origenes

14 maiora blasphemat\ scripsi

I m. add. in C. maior blasphemat Ca.

Conf. supra 113, 29 Filius blasphemet pro Filium.

21 acceperint\ acciperint C.

innocentiam\ Iob 2, 3. Respo?ideat ergo n. Origenes, si] Inlerpellandi modus cuius innumera apud Hieronymum proferri possunt exempla. Cf. Comment. in Mt. 2, 15 Respondeant qui Hebraeorum voluminum denegant veritatem ; et in Tractatibus supra III 2 217, 19 Re1.

duceret.

2.

Mihi quidem magis arridet haec aliave eiusdem significantiae senin ty [po corporis Dominici^ in tentia cuius siniilitudineni Iudaicum illud ten:

'

'

toriu?n\facium erat. 7. propitiatorium\ Hebr. 9, 10. eos\ Ier. 6, 27 iuxta gr.

'

5.

spondeant nunc Iudaei, quomodo...'; ibid. 418, 14 Respondeant Iudaei, et qui tantum secundum litteram...' III 3 Respondeant enim, quomodo 26, 24
'

'

exultet'etc.
5.

16. novorum simulacrorum condiior\ Hieron. Epist. 96, 11 novorum dogmatum assertor ; ibid. n. 16 novae impietatis assertor Ep. 100, 13 Origenis simulacra contemnant Seraphin 17. a principali Sancto
' '

'

'

'.

6.

votavit\ Ps. 17, 11. in ty factum erat\ Aliquid hic

sanctitatis

desiderari

manifestum
supplevit, ut

est.

Amellius
in-

rimam

ita

Hieionymum
loquentem

de Novo Testamento

accipere consortium\ Haec ex Origene proferre videtur orator ; quae nimio, ut reor, orthodoxiae studio in homiliarum translatione praetermiserat Hieronymus.

certe

I2G

S.

HIERONVMI PRESBVTERI
;

autem Filius aestimetur et Spiritus Sanctus,hoc penitus refutamus. Ouicquid enim consortio alterius
ut
ss

Sanctus Sanctus, negare non possumus

idet sanctitatem, abusive dicitur

sanctum, nec eiusdem est sanctitatis,

;

autem et Spiritus Sanctus, non abusione, alteriusque consortio, sed per naturam [ quae sancti] ficante Deo sanctitatis nomen accepit, aut permanet in sanctitate, et aut per neglegentiam perdens quod acceperat, sancta sancta dicitur esse desistit. Porro Filius et Spiritus Sanctus non alterius consortio
cuius illud a

quo

accipit sanctitatem

Filius

habent sanctitatem,ne similes creaturis esse videantur, et aliunde accipere quod non habebant, inferioresque esse eo cuius possident sanctitatem. Sicut enim corpus habens colorem non est ipsum quod color, sed coloris participatione aut album est aut rubrum aut nigrum, nec est tale (quamquam absque colore esse non possit) qualis ipse color sic Filius si aliunde habet sanctitatem, iuxta Origenem, sanctus non erit per natu;

10

de Spiritu Sancto intellegamus. Aliud enim est esse sanctum per naturam, aliud per participium quia
ram.
et
:

Quod de

Filio diximus, hoc

15

non potest deesse quod semper est, in altero potest auferri, quia acceptum est. Dicamus et aliud exemplum. Ignis calidus per naturam est, facit autem calere et alia quae calorem illius participatione susceperint et non tam per naturam calida sunt, quam caloris participatione dicuntur. Sic Filius et Spiritus Sanctus si aliunde possidet sanctitatem, non secundum naturam sed secundum gratiam sanctitatem habere credendus est. Sed quid ad Origenem, qui Filium et Spiritum Sanctum non natura sed participatione sanctum ausus est dicere, ut non multum distet a nobis, qui sanctitatis ex alio meremur habere consortium (quod etiamsi sermone taceat, ipsa rerum consequentia loquitur), et ignorat quod licet color non possit a corpore separari, tamen omnis participatio quae aliunde descendit, inferioris meriti fit ab eo, cuius participatione fit sancta? Aliud enim est per naturam, aliud per accidentiam aliquid possidere. Igitur Filius et Spiritus Sanctus, si ex aliquo principali accipiunt sanctitatem, non erunt sancta natura, sed abusione.
in

altero

20

25

30

scripsi ex coniectura

naturam] natura C. quod

;

"}

neglegentiam]-tia C.

18 aliud] aliut C.

23 quid]

1.

negare non possumus\ Hieron. Cont. Ruf. I, 18 Haec Origenes scripsit, negare non possumus
1.
'

ficante
18.

'.

5.

naturam
possit
:

quae sanctificante\

Hic
ita

etiarn aliquid deest,

quod

fortasse

suppleri

sed per

natnram

[sancti sunt.

Creatura vero\ quae sancti-

et aliud\ Agnoscis unam ex iis quas in ore constanter habet locutiones Tractator noster, v. gr. III 2 148, 20 etc. 9, 17 ; 76, 33 79, 3.4 26. quod etiamsi sermone taceat] Cf. adnot. supra ad 109, 3.
;
;

Deo etc. Dicamus

IN

ESAIAM

VI, 17.

121

Quicquid enim participatione fit sanctum, accipit quod non habebat ex eo cuius coeperit habere consortium. Vcrum absit ut hoc de Filio sentiamus et Spiritu Sancto, et in tantam erumpamus amentiam, ut iuxta deliramenta Origenis duo Seraphin Filium et Spiritum Sanctum esse dicamus. Ouin potius loquamur ad eum zelo apostoli Cui enim de Seraphin et
'
:

aliis

creaturis dixit Deus, Filius

:

meus

es
?

tu,

iterum
vero
io tui.'

Adorent eum omnes

in

angeli eius

Ad

ego hodie genui te ? Et angelos enim dicit Oui

:

facit angelos suos spiritus, et ministros suos ignem urentem.

:

Ad

Filium

Thronus tuus

saeculum

saeculi, virga directionis virga regni

Rursumque de
' '

Filio, et

15

Et tu in principio tuarum sunt caeli. Neque enim haec de Seraphin dicuntur, sed de Filio nec Seraphin fundaverunt terram, aut opera manuum eorum sunt caeli, ut iuxta Origenis furorem Filium et Spiritum Sanctum esse credamus. Cui enim de Seraphin, aut cui angelorum dixit Deus Sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum ? Nonne hi
tat
:

nequaquam de Seraphin, psalmista decanDomine terram fundasti, et opera manuum

omnes sunt
Esaias
:

administratorii spiritus, in

qui hereditate accepturi sunt

ministerium missi propter eos salutem ? Unde de Seraphin clamat

'

haud dubium quin quasi 20 ministrum et Dei inperiis serviens. Mittitur autem propter eos qui salutem consecuturi sunt. In hoc etiam evidenter agnoscimus secundum Origenis disputationem Seraphin non esse Filium et Spiritum Sanctum, quoniam clamant Sanctus Sanctus Sanctus Dominus Deus Sabaoth plena est universa terra gloriae eius. Qui nisi essent ministri spiritus 25 prophetantes Domini nostri Salvatoris adventum, dicerent sine dubio, Pleni sunt caeli et terra gloria mea. Dicit Esaias Missum est ad me
est

Missum

ad meunuin

de SerapJiin

13 eoruni\ scripsi

eius Ca.

24 essent\ a

esse C.

-$.in tantam erumpamus ameniiam,ui\ Hieron. Ep. 96, 10 in tantam eruperit vecordiam, immo dementiam, ut...'; in tantam prorumpentes Ep. 92, 1
'
'

12. caeli] Ps. 101, 26.

18.

qui hereditale accepturi sunt salu1,

tem] Hebr.
rit

13 sq.

Idem
6,

locus occur2

in

Comment.

Is.

sq.

et

ibi

dementiam,
iuxta
'

ut...' etc.

quidem

legitur qui hereditatem accepiuri

deliramenta Origenis] Hier. Ep. 96, 9 iuxta Origenis deliramenta' Origenis praeferunt deliEp. 98, 19 ramenta'; Ep. 100, 12 'iuxta delira'

suni saiutis, uti iam adnotavit Amellius. At vero in Translat. Didymi de S. S. n. 13 itidem adducitur, atque his verbis clausula enuntiatur qui accepturi erant
:

menta eorum' etc. 5. loquamur ad eum

'

salutem. Vides igitur,

zelo

apostoli]

rumque

argumento

haud magno pleesse huiusmodi

Hieron. Ep. 100, 12 Nos ergo ad eum... zelo fldei concitati loquamur 10. tui] Cf. Hebr. 1,58.
'.

verborum discrepantias in exemplis e sacra Scriptura ab Hieronymo proferendis.

16

Anecdota Maiedsolana

III,

3.

\22

S.

HIERONYMl PRESBVTERI
in

unum
;

manu sua
ct

habebat carboncw, quemforcipe tulerat

:

ct tetigit os

meutn,

dixit

Ecce tetigit

lioc

labia

t/ta,

et

aufert

i/ :

cata tua mundat.

Non

ergo

unum

de Seraphin, sed

carbo

quem

tulerat de altari, ignitus videlicet

sermo Dei atque doctrina,

tuiit

iniquitates prophetae, et peccata mundavit.

Ouod

si

Dei Filius
tua.

raphin, qui iniquitates ab^tulit et peccata mundavit, debuerat

dicere
igitur

Ecce abstuli iniquitates

Dei de
spiritali
si

tuas, et

mundavi peccata

Sermo

raptus altari abstulit iniquitates prophetae, et

in

peccata mundavit. Oui

aufert iniquitates, et

credentium corde servetur, usque hodie

ait
'
:

abscondi eloquia tua,

mundat peccata, ut David ut non peccem tibi.

'

In

corde

meo

10

FRAGMENTA GRAECA
Ps.
T".7Y
1

IX
CFOU

PSALMOS.
KuOt6' OW/.X; eUCppOOWTlV
'j.o.
'

4-

sq.

J.

. fJ7, i-

'f.yy*

TO

-W; TOU TTpOdWTTOU

tyv xaoOtav

ULOU.1

Beou

r 7tp6<7(i)7iov iv /y.zy.y- rz7'. Oefa)pouu,evov ou

Boxet

500V reaoi 77.:

,Ty.'..

izi-y.z voetv

icpo^TiTrc* -y.j-y.z

yap 70 Qetov etooc

2:7y; Xeyet.
81

/ y.zyy-t .-^to;

Kai touto ^-wv, to reXetov vvwptau.a

7/,;

lo
y.

toO

15

Kuptou

Xv.tto;

stt-.v,

0;

xat sv.oaisv
t/,v
;'.;

'r/J.y;

Ta ovtw; dtyaOa'

xat tt,v

voytyv EUCppoauvTiv

Ty-/,/.-/v.sv,

vouv /al xap&tav.

5. 7-

Ps.
"A-oasC;
:

jcavTac tou^ XaAouvTaq to

osvvo;.

Oux

etnfcv,

tov;

XaATrjaavTa^
T. X.]

c\dktret C.
graec.
B.

mundavi\t
VII.
t.

in

Taurinen.
Pitra,

50

AnaUcta sacra
-,:;]

III,

T), fol. 376 = P)

(
(

nne expuncto C. 30'. Verba 8eou

inter

13

Beou X.

Ex

cod.

rcpo'ab>7rov

:bs":r,;: /.*'>. affert

Eusebiana,

non

tamen
j et

sine

varietatibus.
15

/aoa/.TT,

xoi$ z

r y.:

inser. P.

0'J

u.ot

SoxeI EXEpov] Pitra om.

fol.

7oov.

Kae

rooxo]
.

1/.

touxou
.
.

P.

18

Oox

-/] Ibid.

31.

Et ita quidem Origenes ex versione ipsius Hieronymi,

abst uli
.

et

mun daz'i]
in

eum

homil. 1 et 4 sunt Hilarius

I

Isaiam,

quem
;

secuti

sensus accedat, et diligentius contempletur, et aliquid sibi de eius maiestate adsumat et vindicet, et quasi

Cassiodorus Xoster vero, ubicumque suo nomine scribit vel loquitur,tertia semper iuxtagraecum
et

de

radiis solis

calorem

quemdam
et

splen-

doremque luminis mutuetur,

Signatum Domine.
'

dicat

est

super nos lumen vultus tui

x.x.X.]
4
:

utitur persona.
11. tibi] Ps. 118,

11.

14

/y.,y./-r y :::i-.y.:]
l

Pulchre

eamdem

sententiam

Comm.

in

Ephes.

Hieronymus, explicat 3. 12 ubi enumeratis

'
:

Conf. supra III 2 13, 3 Non dixit, Qui operati sunt iniquitatem, sed, Qui operantur iniquitatem Itemque post pauca
iS.
'.
:

06x e^iu

Hieron. uW

virtutibus, scilicet ratione, veritate, sapientia, iustitia. ita prosequitur

Quo-

modo haec
Deum,

nubis tribuunt fiduciam ad sic et accessum ut noster ad

:

autem quicumque loquitur mendacium iam peritet occidit animam suam, omnes autem mentimur ergo omnes
'

Si

peribimus

'

FRAGMENTA GRAECA
70
J/eGSo?'

IN PSALMOS.
Et
0 7.-0 ).)..

123
TCaVTCfC 70 j;

7.AA7, TOUC ),7.).0J777.; 70 'Jc'JO0C.

KuptOC

).a),0J777.;

70

lleuBoC,

777.;

03

OvGptoTCOC

'lcJSTY,;. /.777. TOV Aaj'.0,

-7777; Xpa

av9p(*)7COUC

7.770 AAjo^-

Kuptoc.

Ps.

7,

2.
u.

Swtov
5

j.

/.

navrcov tcov 8td)xdvTCi)v

tyjc

xat pucat
uiev

uie.]

Ttc ojv

7,

oV/^o pa

tou Tco^ecOat xat tou &ueo*9at; "Oti

7(077,0(7.$

xuptcoc ol dtaSevouvTec

yp-^ouatv, tou &ueer6at 8e

77,;

ot ev T7j atvLJ.a/\c)o*ta xaTe*ydu.evot.

crcoo-ov

Eu^eTat ouv

Ttept

IvTauOa

Ico7,c
0JT7.'.

xat 77,; j.eaAojct,;0

J.

yap

*j.,

cpvjclv,

evTauOa a~o twv

0*t<i)x6vT(i)V,

X^ V 7C0

X7.t0'7)

77 C loeUVTlC.

Ps.
"OTt
10
-7.'.7t77.t
7.

9,

24.
'b'J'/'7^

J.7.p7Co),0;

7 77.t; BTCtOu U.tatC 77,;

l

7.J70J.

Mupta
t/J

VaO
I

-7.C7.V0J.7. 0G(0V7;,
k

X7.t -7.'!vO'j; 7:7.07

7C0V X0A7.X(0V XapTCOUVTat.

k

T6 xat
a.VOJ.taV
utev

70tXC0V
-'7.p

7J A0Vt77.t, 777 TOU

7,j.wv v 7(0

0'.7.jOAOJ 6

TCSOsV.TV.C

t/'/7.VV

0o;

atOipt 70J7(o

apyV.v

auTOv

7:poo-7acv, euAoyetrat

)>0'.7:0V

V 7.J7(0.

Ibid.
Z777O/7C77.'. 7
15

36.
U.7}

aU.V.OTta

7.J70J,

X7.t

OJ

eUOeOr,'

0'.'
I

aUTTjV U.eV 77 V

7.U.7.Ju.V,

TtaV. Too
eUOeOr,*

oAov "Ov7(o;
0*TtV,
tj

iav, Krr.ai, iyZr^i^e'.^ rt\v au.apTtav 70J tcovt^oou, oj

6

70'JV

7.7:0At77.'.

"077.00;

0'.'

aUTYW.
7,

IIoU

V7.0

7 TOJ Toj07.
;

tptAapyupta; tcou
t

77,; atrUTCTtac TcovT,pta*, tcou

toO ^apaco UTcepri<pavta

t

M77
'

7oj xapTcou xat 7

*

oua a-oA70. T0J70

7.J70J,

o-acDeaTepov 6
1

Suainavoc /.
t t

etrcev 'Ex^7

77,07,o-77.'.

7,

dtaipeta

tva

p.7)

e upeQ T).

Ex'!v7,;

yap

^7,70j!jt.V7,;

xat

20 8etxvuuevT,c, 0O70; 7.-o).).j7a'..

Ps.

15,

4.
;

Oj

jjtYj

ffuvayayw 77; cruvaywyac

ex 7(ov
eGvcov,

aj^cov

atpiaTCOV.]

Suvaycov,
eo"Ttv,

^>7iO"tv,

o-jv7.-'(o-"7.;

ou o
j.o*.

.'

a'.j.7.7(ov

TauTac Tjvacor 70J7'

o'.'

ou

-7.07.-

TXjao-co
77,;

o.7 77j; vou.tX7,c

-poo-pyo-07.'. A7.7pt7.;,

atvc>co; 8e fj.a).),ov xat

avauAOXTOU

Qucrtac.

aTToXXuffE'.]

airoXXuffi
1

T.

4 Tic ouv] T,
12 iv

fol.

33.

Mupia] T,

fol.

37*'.

11 iveuXoyeiTai]

m.
v

corr. ex Vj).oy*.7.

tw

at0e'pi touxcjj] cod. ev

70 EOepetxouxo.
uireptcpavia
Ii,

13
21

7j7(o]

7j:o cnd.
f.

14

8i'auxTjv]

T,

f.

39.

17
nj>.

urtepr,a)avia]

T.

Suvavwv] T,

43

23 7rpo<je'p/e<j8ai] Tcpoep^eaGai

Pitra,

Anal. sacra

469.

2.

li'J~-r :]
l

Ps. 115, 11.

21-24. Suvaywv x.x.X.]

aOto;
.

Eadem

Origeni

19.

fjiT)

eupeG-f,]

addendum
>,

cum

inscripta reperies

apud

I.B. Pitra,

Anal.

editoribus Hexaplorum.

sacra II, 469.

CoAptt

'

124

HIERONYMl PRESBYTERI
Ps.
16,

14.
KUTtSv.]
I1-/T/,;,
csYio-lv,

\-

txv

ra

xxTxXot.rx
xat
e_c.

TOiig

VTjmo..

T.aoxvou.ta.

r0T,_rxv*

..xioa. o txut/.v T.apli.6u.<bav.

Ps.
Kat
xvTa-o.toaet
p.ot

[7,

21,
'

xuptoc xxtx ty

v o.xa.07jvY v ulou
(

ll--'.7v.a'.

vaa

oti

xaTa tov xatpov,

:ta_,

Tjcriv, t/.c

Btxatoxptcrta. auTOU, ov uvTiu.ovu?ac ulou ty; a'aa_I l

I

xaTa

ty.v

otxatoauvr.v u.ou a.-oo(07'. Ltof Ta; *-a~ aAAa. Ltou Tr.acr.; Tac . ' ^
l

s _"

lv
1

otxatOTUVT) (.)7~:
1 i

_v uy(j) avTt7wapaXa3u)V, xai av7'.77Y

1
.

'

7a; Ta -,u.apTT.u.aTa '

1

'

uou, xv.Ta iroAu ~Aova,!o'j7a; ^

_i_o.
1

tou

-'vo'jt.voj
1
t

u.01
1

av.a_TY'ij.aTOC.
(

Ps.

18,

4.

Oux
iTOV

i'-'.

Ly.i:.y.'.

ovo Xdyot,
tt'.v
1

wv ouyi
T'.v7

-.xouovtxi al ccovxi auTwv.]

"0 Xevet
tov
h\
(

_TTtv

Apa oux

Tr_a*'v.aTa,

111

xai
(

v.y,
1
'

_ltevTat
1

(OVTiV
1

Tyv'.TY,v
.

avaxTjpuTTOvra. Nat

v.y'
(

xai yaa sx t/

xxmo;

'/jou.otjjivT|;

vy o;

10

T'/vy TOU vauTCTiVOU satverat. 1

'11

Ps.
I.-.

2 2,

2.
r

jo-/to; ava-ajo-sto; ; rJ._/s ue.l

T0(_)_ ava-aj7(o;, to avtov _a-T'._-'j.a.

Ibid.
Kat to xaTOtxetv ue Iv otxw Kvotou
/-'

etc u.axooT-YTa yji0(ov.] Ty.v lxxX._crtav

j._vyi
1

->..
1 1

a;.__;

zzzys ".z^z\^ Iv aJTr *

1 1
1

s.'c
.

to attov.

1'

Ps.

24,

7.

KaTa

to

e/.eo;

toj
1 1

'r/f^hr-.L
1

v.ov.] "Av9o(_HTOt u.ev v.vY.v.ovevovT.;

avax.vo'J7.v

Ttvwv, Ta;
'1
(

_-

savTaarta. '

twv ttoo*'vwtv.vwv

Iv

savTolV Beoc *
\ i
1

Se
k

v.vY
1

aovs'j(Ov

/o-.xy;
'

-^v7'o;.
1

ouvi 'j.avTa7']av /.1

1

auTrc Xau.3avei "

fvvwu). vao

S7T.v

Beoc

ouattooT.c), a/./.a *"!vTa. Iv auTr.

1'

Toutou vap XeveTat

i

v
o'.;

u /<<)zz:. Kat /.1

-/'<)zz'.-

tt.otsov uev ota ty,; 8stootac * '

r_e

ii
xai
3

111

ii'

'j.'avY,70a.

Kuptoc, tou ,7
1
1

twv yevovoTWv 11

Kvo-.o; y(oo'. Iv
/.
t

-.Ta

a ty,; *'vf07(o; ty,; kavToO.

20

v.

r,

T,
T.

f.

45

[I-TTs-txjxa'.]

-_-'.7;j.y'

T,

fol.

48.

6 iv:.7Tr

77.;]

scripsi

a/-7Tr
(

-7-y.;

8
11

}._-;.]

T,

f.

51.

vatjxiv

T.

f av/iTa.]
|i_vi)
s*.c

ms. evexai.
xo
stttov] ita

9 aoievxat] cod. aoisvxe. 12 TStop] T, f. 58.

'

10 Nai

fX7jv]

13 T7jv exxXijatav]
17 yvtotoc] sic.

Ibid. 58'.

14

ms.

15

AvOptoTCO.] T,

f.

6o v

10. vtjoc]
1.

20

'

Au non

Conf. Hieron. supra p. in navi et aedificio

m,
arti-

flcem navium

et

caementarium

cogita-

mus

'

RAGMENTA GRAECA
Ps.
30,
u.ou.1
'

IN PSALMOS.

125

IO.

'ETaoavOv
tou
i

sv
i
I

Ojv/o

dco&aiWoc
crou

Ev

6'Jjjlo),

CDTicrlv,

tto cr, tout' egtiv

-5

0sou.
t

Opyict6svtoc
'

vap,
i

csYicriv,
i

'

'

TOcrouTO.; etcsctov xaxoc,

cbc 1-3

xal touc

dcp6a/\u.ouc XY,co6svTac utco ^ ^

i

Tapay9ic /. "
1

u.Yioe
t
'

opav
i

Buvacr6a'..

Ps.
A0YWU.0I
i
t

32,
i

I.

ty\c ,j r

xaoSiac ^
i 1

auTOU
1

a.-o
71
*

Ysvsaiv
i

s.';
-

Ysvsac. ^
1

I
1

Kapo'.a
t >

llaTYjp !

SipYiTat, j r

v
0'.

uticrct)

Ttov Suo

aa^ov *

vouv tou Vlou

xa*.

IIvsuuaTOC/ xai

Y a P "1 it"

xapSta xal

u.xbl w7;; s.V.v vcopiTTixol xa'. vwpYjTixot.

Ibid.
'Iooj
Yj
o.

18.

o'co6a/\u.ol

Kuptou
ojvay..;,

etcI
r,

toj; cpojjouu-evouc. auTOV.] 'Ocp6aXu.ol Kuptou

TcavTOTCTiXY)

auTOU
't

7C0/\Xax.<; 6

Ylo; xal to Qvuu.a-

w;

sv

jjicrfc)

Ouo

C5(OTG)V, '
I

QaTY.O TWV CDtOTWV.

i

Ps.
10

33,

16.
V.o;

'Ocp6aXuol

Kuptou

stcI

oixawuc,.] 'Oco^aXfJiO!, Kuptou

sctt'.v

xal to Qvsuu.a to

av.ov

o)vW; 8s dcc>6a/Vu.6c

w;

toc

navra
00

icpoptov.

rb
Tou supsvv ty v avofjuav auTOU xal
8

o-

piLcrvjcrai.]

Touto

os, cpv^crlv,

[ou] Xoyt^STat,

6't.

Bs6;

eOoicrxei tt.v a\jjcapT'!av auTou, xa. euocov jjj.tsT xal auV/rv xal auTov.

Ps.
Msvtoi ys
15

38.

7lla;
I

ev

s .'x6v.
f

o'.aTcocs'jTa'.

av6p(OTcoc.

avQow-o; ^wv
r,

ev

e'.'xov.

v.a-opsvsTa.'
'--0;

y.to.
Y|

tyj

tou
t.

(*)sou,

T7|0wv to xa.T

Etxova'

aAAoj tivoc vwoj,

T

6Yj/\upiavYi;
s.V.(jl)v

a/\Xo
t

aXovov xaTa to
,

7,60; y.vouevo;.
,

ovtw;

6 xocrpio;

ojto;

ctt'.v

tou aooocTOU IlaToo;' a JTs;ojcr !(o; ouv TcoosvsTa. ' ^ ^

t 1

avOoiOTcoc ev ^
t

TO-JTCO T(0 XOT'A(.),

TT'.V ''xWV.

'Ev Ovu.w]

fol.

68 v

4 KapSiaJ
7 'Oc>9aXjj.ot]

f.

72 v
f.

6 v^toptaxixot xat 10 'OpOaXjJiot]

'/(oor.-uf/.oi] yji>picr:r|XOt

xat /(optTtxo'. ms.

80,
fol.

T,

73.

Ibid.

f.

75, et
in

Coislin.

91.

11 6/\to<; oe]

om. Coislin.
12

s^opaiv]
:

Ad
fol.

verba quae sequuntur

ccj~o'j
v
.

Psalmo
:

TTpdffumov 81 xuptou x. x. X. codex Coislin. 80 subiungit

Tou

(i.

e.

Hieronymi)
16

Trjv

twv -oayaa-ojv
negans deest
-6 r/jo^Jcod.
in

I'v8et;iv ovoo.a^s-..

Touxo

o] T,

78

ou Xoyi>s-a'.] particula

ms.
(

14

Ha;

avOptorco;] T,

fol.

86 v

elxovij gtxovrj ms.

xa~a

*/.a-or Oo;.

11, icpopwv] Conf. item III 2

'

129,

18

14.

Ilas av8pa)7coc x.t.X.]

Eadem

fere

Ego autem dico qtiod Deus... oculus est, quia omnia videt
'.

tottis

ad litteram inter Origeniana apud Anal. sacra III, 30.

Pitra.

126

HIERONYMl PRESBYTERI
Ps. 44,
3.

kcsyjOr /apt;
EXTtt

sv

/i:/.zz:

aou.

Ou

p.6vov 8ta tou? aoyouc. TYjq yaptTOC touc^

o'.a ttJv

ouc ix tou rrdu.aTOC aurou,

ott

aXXa xat
au.aoTtat.

vaotv

ty,s

asss-swc tcov

kuLapTiwv. XeYOVTOc" Aoewvrat aou

Ps
\

54.
oj

24.
u.7)

&cec

aluaTWv xal BoXiotyitoc

t ,

f u.t?eu3'<dcri
l
1 t

ra; Yuioa; auTWV.l

\ij

twv ayaOwv epywv aTeAetOTTiTa oeixvuorv

,
,

ttoo^yty.c, '^'
t l

w; twv
'

tcovt.owv j 5
'1
t l

avoowv
T-.

7cavT7)
'

tt.c

'^

x7.t

apeTTiv 7tOAiTetac e^uareoouvrtov, xal UY,0 ^

' t t

00; UTOOV '

l

TauTTC ^EixecOat

Yvo)pt^ou.ev(i)v.

Ps. 58.
OTl
I

4-

'.00 J

jY:-J77.V TTjV
7.U7Y,

///".TW/, OTaV
>

.'1
X7./.7.
t
I

'l>'J'/'f\v

[JLOU.]

Br^peUOUO''. TY.V <J>UYT|V 8ta

TWV

7C0VT,pWV
t

JTTO 3aAA0 UOtV

77

V.Y OVT7. X7./a.' WCTTiep

t '

0T7.V 0Aa.O

tu

*/7./.x(~)
/.

ot XAtetc '

TreotSaAAOUctv.

10

Ps.
Kai
T7.JT7.

72,
'

13.
ulou x. t. a.1 Ka.Yco, cpT.o*tv,
l

et7:a'

"Apa uaTatcdc eotxatttoa tyv xapotav *

I

II''
'

OOWV iOoOVOOJV.YV
t t t
'

TOtC XoYtO*U.OtC X7.T T

(

U.7.JT0V VV0WV, U.Y,-(OC 707. UTUep ' ^

t t t t

ipeTTc tiovoc
t *
t
.

tt.v
*

BtxatoouvT.v aaxetv, xat to xaQaoteuetv aStxou -oa;w;,

* t

xa.'.

to

twv TcooTeowv
i

av.aoTYu.aT(.)v
t
t

't

euauTOV uaoTttCetv tt lEou.oAoYT.oet, xat touto ^

*

t'

<

f'oT-'v
1

IxxotTTc 8tavtorao9at etc to -^

u-rcep
t

twv au.apTT.u.aTWV xaxouv, avoTiTa

t

15

'1

V.O'.
I

''7'..

Ps.
"A--io"TO'!/a:

88,

44.
auTOU.l 'EvTauOa ty,v
1

tyv tt-'i'

3oT8etav

ttic

'-ttt^
&ou.cpatac.
-'7.0

etorcpaqtv
i

OT.AOt YV ~0'.Y7avT0 louoa.UOV TCatBeC

Tfltc

TOAULT. X7.T7.

TOU OWTYOO; \o.TTOU, UjOVTeC

T0T7JT7.; &eoo*T,yeiac,. 'EaQovtoc

'.';
-

TtTOU uiou OucOTzaotavou, xa.Ta 'ItOOY,--

Tcov, >

tyv
t
1

lepouaraXrtu. ev TULepatc oTuijuov, exAetoev ev auTr. u.uptaoac ' ' .' { 't
.

HO

xa.Ta 20
t

tov vov.ov
t

-'7.0
1

Mouo(.)c oux yv ooTa^'.v auTOtc ;(o TepooOAUULOjv, r

'

X7.1

IHeTpu-

'

PTiOaV -a/T/.(.);. ToT

'
'

X7.'.

X7.1

V7.0; '

7.UT'.)V

(")

"7.0
i

U.U0'.7O7.C '
t

UOV ^(OVTaC
t

xat utdvov.
t

'"j

|xdvov] T.

f.

94

v
.

3 'Accecovxai]

ayaiovxai ms.
ms.

5 Trjv

ocyaOwv] T,
fol.

109''.
1
V 1
.

7--./.i'.^-r,-y
11
ky/;t!>]

a~L/ ot/,-7. mj.

f.

6 iroXiTEtac] TcoXTiTEiac ms.

12 xaT' eptauTov]
Jta8' (jlootov.
f.

8 BTjpsuooai] T,

Ibid.

137.

14 touto] cod. pro

articulo?

15 i/./.o-.-r.c^ic.

17 'EvTauOa] T,

167.

19 O.07r

y.'.7.;]sic.
(

3.

8. Brjpeuoucji

iaapTiat] Mt. 9, 5 etc. x.T.X.]Pitra, op.cit. p. 63.

v.t.

bello lud.

VI.

9. et

Dialogum Tudaei
p. 79.

et

23

fidvov]

Cunf.

Iusephum,

Christiatii (jtieni
fert

edidit

A. C. McGif-

(Marburgi 1889)

FRAGMRNTA GRAECA
Ps.
'EveyxaTe tw Kupiu a
IxxATjG-mov vy/oov.ivoj;,
tojv
;

IN P3ALM0S.
sq.

127 /

95,

TtaTpiai t<5v IGvwv x. t. X.] II/tv./; xaXei tou<;

twv

lepeti;

xal Tcpde8pou<;,

0%

rcpeTcei

8ode'.v

tov 9e6v 8ia

;/7,v

epywv twv dya9(3v, xal

Buaria^

t/vyj

xal TLpav drc6 OLxaiwv TcoXiTeiaSv. "ETTyye

Os!/..;

xat
5

dvacpepeiv oitck;,

dva<pepet.v os ev t/?;
ocut<J)

auTOU auXati' 87jXaoTj

'Itjctou

t/.; exxXTjffiai<;

toj;

-pc/yO^To^voj;

oV/ -(ttsoj;

Xv.ttoj.

Ibid.

II.
7,

E j^pa'.via-0oj7/v
,

ol

oupavol

xal

dyaXXidaGoj

yyj.]

0'joavov

-oXXdx.;

yj

ypacpTj xa.Xs-7 toj; ev ojp/.vw dyyeXou<;, wcrrcep xal yyjv toj; a.-o y/,; dvOpWTcoucj.

Kal TcdXiv
yvjv

cpTjCflv,
yy,<;

[lacra 8s

tj

yr\ T^ptaTa,

dvTt toO, Katpo;

sv

tjv

do!?TOj.

KaXeiouv

toj; a~o

dvOcw-oj;, xal oupavov toj;

o.

ojv/vw dyyeXou;. Ao-.-ov

10 ojtoj; voTjcrwL/isv to E'J'^oa'.vTOcocrav

oupavoL

Ps.
IIcotxjve-.ts
x.Ticrs(jj;

98,

6.

tw

'j-o-oo'.o)

tojv

oowv

a-JTOU.

V-o-oo'.ov auTOU

/)

Tcacra ttjcj

UTCOTayyj. T.vs; j/sv xscpaXyjv

[Aop<pT>v Tjv

Xv.ttoj

ty,v OsoT/jTa

Xsyoucnv, j~o~oo.ov
cr/jijiaivoucuv.

Oe

T'V|V

toj dvOpw-oj

SVSOJ7/TO* olydp tcoos; t/,v oouXeiav

Ps.

109,

3.
crou.l "II

MsTa
15

croj

Ti

dpvTi ev
ev

f.jjtepa

t/; ouvduietoc
r

tov xaLp.ov ttc

/.olcrsw;

8ia tojtoj

cr^i/a^ivs'.,
tj

ouvdj/s'. Os !a rcd.vT/; xaTaxoivst., spyoj/.svo; v.st/.

Tyj;

twv

dyveXwv auTOU*
Tcpoa-ayopcJSTa'..

tov xaipov

yevvy^soj;

cpyjcriv,

y
(

T.;

xai yjj/ipa ojvdy.soj;

IlaTpidcl Tcaxpetas T,

f.

175''.

-oX'.ts..cov]

cod. -oXt,t.wv.

'Ettjys,.. oita;]

sic

ms.
80,

6 OJpavov] T,
fol.

fol.

176.

7 xaXsTJ xaXTjt

ms.

11
tt)<;] 0111.

V-o-o'o'.ov T, fol. 179 et

Coisl.

Coislin.
Coisl.

282.

auxoO]
oi-j
(

T; BeoO

Coisl.

12 'jTro-ayi]

add.

BipTjxai.
rijv ;/op'^r v

/.e'j/Xt'j v]

ol xscpaXTjv ;xsv Coisl.

13 ttjv to'j av9pa>TC0u

fol.

jj,opoTjv]
UTj|jLatvTj

xov oojXou Coisl.

14

'

tov x.aipov] T,

204.

15

cjfjO.av/E'.]

cod.

Conf. Caelum et terram ad audiendum provocat, in caelo supernas significans angelicasque viitutes in terra mortalium genus, j/ETojvoatxw^ ab his quae continent, ea quae conti6.

Oopavov

-oXXaxic;
2
'
:

x.x.X.]

libro

Adsutnptio, inquit, humani cor-

Hieron.

in Is.

i,

hoc est, hominem quem Deus de Maria dignatus est adsumere, ipsum,
poris
;

inquit,

dicit

scabillum
legi

pedum

eius.

'

Et simile quiddam
libello

animadverti

in

apocrypho qui Melilonis Clavis

;

nentur'.
12.

dicitur
;jev...

qui item ab his verbis incipit

divinitas
'.

Ttves

Xeyouatv] Cf.

liieron.

Capat Domini, ipsa

supra III 2 154,

Legi in cuiusdam

1UEROXVM1 PRESBYTERI
Ps.
118,
73.

\
:

--.'':',
,

8eo yetp lortv,

*zo

k)C

6 Ytoc xat tg IlveOjxa

aytov, ot

tov t>.

t* txaAiora
l
l

irov
r.c

07

.ouo* .7: 'll.'

Rxl tq

ixev
I

EotT.oev, voViaetc

171
s

xai

roc. 7totT,ua

vaoOeoGduooreoa* too 1.-/77:..

Ps.

29,
'.":

2.

r^./uTM
.-

77
:

srpoffivovra
-

tVjV

epwvVjV
Ot

rr,c

oeTiaecac uou.

Qtx

souuev,

r5v

xt OET^oetc y.v.ojv rcpoc

T,

fol.

..

-;

nis.

-::/.]

T,

fui.

229.

:.
4 1

/]

Hieron.
est
(

supra
1

III 3

29, 20 Totus manus umnia operatur

".

>eus).

quia

/..7./.,

Eadem

sub nominibus Origenis, Cyuiii, Athanasii, Didymi, Evagrii ap. Pitra, Anal. III. 279 not. Porro p. 51S ad Ps.

E: diligenter observa quia non dixerit, sumus atque plasmatio, sed, Ipsius faelura sumus. Plasmatio quippe onginem de terrae limo trahit factura vero iuxia similitudinem et

Ipsuis figuratio

nomine

75 aiiud lemma legitur 'Upo inscriptum. Interim gra^ca

nostra conferre prodent cum Hicronymo Latino, Comm. in Ephcs. 2, 10

:

imaginem Deisumpsitexordium. Quod ccniesimo quoque octavo decimo Psalmo simul positum diversa significat Manus tuae fcccrunt me ei plasmavcrunt me. Factura primum locum
in
:

tenei

deinde plasmaiio.

'

APPENDIX.
ARNOBII EPISCOPI

EXPOSITIUNCULAE IN EVANGELIUM
NUNC PRIMUM INTEGRAE
EX C00.
132

UNIVERSIT. GANDAV. EUITAE.

Anecdota Maredsolana

III,

3.

17

G
|i

cod. Universit.
saec. xii.

Gandav. 132 (olim

S. Petri Blandin.)

= Migne,

Patr. Lat. 53, 569-581.

= Pseudo-Theophili
(Lugduni 1677)

Allegoriae,
t.

Maxima
2,

Biblioth. Patr.

11,

part.

pag. 166-175.

EXPOSITIUNCULAE ARNOBII EPISCOPI IN EVANGELIO IOHANNIS EVANGELISTAE MATTHAEI ET LUCAE.

INCIPIUNT CAPITULA EVANGELII SECUNDUM IOHANNEM.
5
I.

In principio erat

Verbum

etc.

II.

III.
II II.

De De De

nuptiis in

Cana

Galilaeae.

caeco.

Lazaro.
habetis.

V.
10

Ambulate dum lucem

VI.

VII.

VIII.

De vite et palmite. De Abraham. De gladio Petri.

INCIPIUNT CAPITULA SECUNDUM MATTHAEUM.

I.

15

II.

III.

III

I.

V.
VI.
20

De muneribus magorum. Vox clamantis in deserto. De cibo Iohannis. De pala et area. De ieiunio et templo.
Esto benignus adversario tuo. Nesciat sinistra tua quid faciat dextera
Nolite vobis condere thesauros in terra.
tua.

VII.

VIII.
IX.

Quid vides festucam

in

oculo fratris

tui.

X.

Numquid

colligunt.

XI.
25

XII.
XIII.

De De

viro qui aedificavit

domum suam

super petram.

sponso.

Deprofluvio.

XI III. XV. XVI.

3

Mitto vos sicut oves

in

medio luporum.

[f.

I28 v ]

Nonne duo

passeres asse veneunt.

XVII. XVIII.

De homine habente manum aridam. Regnum caelorum simile est thesauro

abscondito

in agro.

XIX.

Ubi coegit discipulos ut ascenderent navem. Quia difficile dives introit in regnum caelorum.

XX.
35

XXI. XXII.

De De De

patrefamilias qui prodiit conducere mercennarios.

pullo asinae.

patrefamilias qui plantavit vineam.

17 pala} scripsi, ut infra 136, 9

6 Cana\ chana G.

palea G.

ARNOBII EPISCOPI
XXIII.
Redditr, inquit, quae Caesaris sunt Caesari et quae Dei Deo.
Insurget autem

XXI III. XXV.

XXVI.
I.

re^num super regnum.

Qui

in

Iudaea sunt fugiant ad montes.

virginibus.
5

De decem
De Ne

EXPLICIT MATTHAEUS. INCIPIT LUCAS.

nativitate lohannis.
dixeritis
:

II.

Patrem habemus Abraham.

III.

Xemo
I.

accendit lucernam, et ponit

eam sub modio.

10

III

V.
VI.

VII.

Ubi ascendit Iesus in montein orare. Ubi homo descendebat ab Hierusalem in Iericho. Ubi hominis divitis possessio bene attulit fructum. De grano sinapis.

VIII.
IX.

De aedificatione turris. De homine cui ait filius

contingit.

iunior

Da

mihi portionem quae

me
15

X. XI.
XII.

Facilius introibit camelus per foramen acus, etc.

De Zachaeo quem vidit in arbore. De homine qui abiit accipere regnum.

Venit dies paschae,
et misit

XIII.

Petrum

et

Iohannem

in civitatem.
2o

EXPLICIUNT CAPITULA EVANGELII SECUNDUM LUCAM.

INCIPIT
In principio erat

DE EVANGELIO IOHANNIS.
I.

Verbum,

et

Verbitm erat apud Deum,

et

Deus

erat

Verbum,

et cetera.

INTERPRETATIO.
Principium Deus
itaque principe erat
est,

25

qui

principator

omnium
'.

esse voluit. In
' :

hoc

Verbum, hoc est Christus, de quo dicit Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum Ostendit Christum ex Deo processisse, de quo in psalmo Eructavit vox paterna ait XLIIII cor meum verbum bonum hoc est Christum. Per quem omnia facta sunt, et sine quo factum est nihil hoc est idola, quae sine arbitrio Christi facta sunt de quo apostolus dicit Scimus quia nihil est idolum.'

'

'

'

'

'

II.

ITEM DE NUPTIIS IN CANA GALILAEAE.

111

Et

die tertio nupiiae fiebant

Cana

Galilaeae, et

mater Iesu erat

ibi.

34 Cana]
24.

canam G.
1

Verbuni\

Io.

sq.
1.

32. idoluni\

Cor.

8, 4.

30. bonuni\ Ps. 44,

EXPOSITIUNCULAE IN EVANGELIUM.
Vocatus auiem est Fesus
et cetera.
et discipuli eius

33

ad

uttptias, et

viuum non habebant,

INTERPRETATIO.
Facta sunt
5

ista

omnia, sed habent spiritalem intellectum. Nuptiae

et ecclesiae,

scilicet

coniunctio Christi est

hoc

est

lapideas, ecclesias Hydrias autem VII petram fundatas. Aqua, inquit, plenas hoc
:

novae legis traditiones. demonstrat super VII

est

baptismi gratia.

Quod

autem Ternas autem capientes,

10

dicit, Capientes metretas binas, hi sunt qui matrimoniis iunguntur.

hi sunt qui spiritales effecti, Trinitatis virtutibus

implentur. Architriclinus

autem, Moyses

est.

Novus autem

sponsus,

Christus

est.

Aqua

in

vino conversa, passionis cruorem demonstrat.

CAPITULUM
Et egressus
15

III.

DE CAECO.
ambulat, vidit hominem caecum a
:

lesus de templo,

dum
eum

nativitate sua, ct interrogaverunt

peccavit, hic
illis
:

disciptdi eius diceutes

Rabbi, quis

an parentes

eius,

quia caecus natus est ? Respondens Iesus ait

[fol.

129].

Neque
ei

hic peccavit, neque parentes eius,

tur opera Dei in

sputo.

Dixitque

illo. Hacc dicens, exspuit in terram, et Vade ad piscinam Siloe, et lava ocnlos :

sedut manifestenfecit lutum de

tuos.

Abiit ergo,

et lavit, et cetera.
20

INTERPRETATIO.
Caecus quem
nativitate in

genus hominum gentilium demonstrat, quod a caecitudine errabat. Siloam autem, fontem luminis interdicit,

pretatur,

quod

est baptisma,

unde cordis oculos inluminamus,

IIII.

DE LAZARO. CAPITULUM
25

Fuit vir autem quidam infirmus nomine Lazarus de

castello

Mariae

et

Marthae
unguento

sororis eius.

Haec

est

autem Maria quae unxerat

Dominum

et exterserat pedes eius capillis suis,

cuius frater infirmus erat, etc.

INTERPRETATIO.
Facta sunt ista omnia, sed habent spiritalem intellectum. Nam Lazarus genus humanum demonstrat, qui in morte condormiebat, priusquam
Christus veniret. Institis autem constrictus, hoc est genus
peccatis invoiutum.
tur,

30

hominum

Martha autem et Maria, ecclesia et fides intelligunrogantes Christum ut Lazarum suscitaret, hoc est, vitam hominum
G
;

5 traditiones\

traditio)iis
;

\x.

6 Hydrias~\ Idrias
u..

Hydriae
\j.

\y.

iapideas]

lapideae

\}..

demonstrat]G

devionstrant

9 virtutibns]

virtutes G.

11 in

vino]

in

vinum

\x.

17 exspuit] expuit G.

22 Siloat/i] Syloam G.
27. infirmus erat] Io. 11,

1.

non habebant]

Io. 2,
1

sq.

sq.

19. et lavit] Io. 9,

sq.

134
excitaret.

ARNOBII EPISCOPI

Lapide devoluto de monumento, hoc est, duritia de corde hominum remota. Ouarto autem die excitatum, evangelicam demonstrat figuram, quae nobis duritiam cordis repellent. Quod autem dicit, Lacrimatus est Iesus, de infidelitate scilicet Iudaeorum.
CAPITUL. QUINTUM.
5

Ambulate dum lucem habetis, ne tenebrae vos comprehendant ; qui enim ambulat in teuebris, nescit quo vadat. Cum ergo lucem habetis, credite in
/ucem, ut fi/ii lucis fieri possitis.

IXTERPRETATIO.

Lucem quod

dicit,

lex Dei

est, in
est.

qua ambulare debemus. Tenebras

est,

10

autem quod dicit, ignorantia autem Antichristus est.

Sive quia lux Christus

tenebrae

DE VITE ET PALMITE. CAPIT.

Ego sum inquit, vitis vera^ et Pater meus in me non ferentem fructum et cet.
s

VI.
:

agrico/a est

onmem pa/mitem
15

INTERPRETATIO.
Merito Christus
agricola, quia
vitis est,

quia vitam nobis

:

attulit.

mundi gubernator est qui et bonus cultor administrat. Palmitem vero quod dicit fructiferum, nostrum populum significat. Infructuosus autem haereticorum figura est, quem
ignis expectat.

Recte et Pater eius pluvias et tempora quasi

2o

DE ABRAHAM.

CAP. VII.

Abraham
gavisus
est.

pater vester expectavit ut videret diem

meum

et vidit, et

INTERPRETATIO.
Priusquam Christus veniret ante duorum milium annorum Abraham defunctus est. Quomodo ergo Dominus dicit, Abraham vidit diem meum, et gavisus est ? Tunc scilicet quando Isaac ad victimam lignum portabat, et arietem victimae dignum [f. 129/] dedit, et gaudens filium recepit. Tunc exultavit, quia crucis lignum vidit.
2 Quarlo

25

30

auiem

iie

excitatum\

Quartum

a.

diem excitatum
r
<j.

\i.

Quattus
u.
;

a. dies excitati (corr.

ex excitatus) G.

e-'angelicam~\

G
;

evangeliorum
G.

j.

3 r/uae]
u.
;

qui G.
duo

nobis~\

).

a nobii
lin.

:.

8 possitis]

u.

potestis

17 attulit]

extulit G.
;

19 quod\
?nilia
u..

sup.

mutat. in

qtum G.

26

duorum milium\ G graecorum more

u.
;

defunctus\ defuntus G.

28 quando]

quo G.

8. possitis] Io.

12,

35
1

sq.
sq.

24. gavisus est\ Io. 8, 56.

15.

fructum\

Io.

15,

EXPOSITIUNCULAE IN EVANGELIUM.
DE GLADIO
Simon
sacerdotum,
et

135

PETRI.

VIII.

igitur Petrus habens gladium eduxit^ et percussit

servum principis

amputavit

illi

auriculam dextram.

INTERPRETATIO.
5

Dominus praeceperit discipulis suis ne quidem virgam in via ferrent, quomodo Petrus exemit gladium, et amputavit auriculam puero sacerdotis, et Dominus ei dixit, Reconde gladium tuum in tecam suam ? Gladius scilicet Spiritus sanctus est, sicut apostolus Paulus ad
antea

Cum

Ephesios meminit. Auricula autem amputata, auditus Iudaeorum

10

est,

sicut

Isaias

dicit

'

Domine

quis credidit auditui nostro

?
'

Teca vero

Petrus erat, in quo Spiritus Dei latebat.

EXPLICIT

SECUNDUM IOHANNEM. INCIPIT SECUNDUM MATTHAEUM.

DE MUNERIBUS MAGORUM.
CAP.
I.

15

Aperientes, inquit, thesauros suos obtulerunt ei munera, aurum,

tJius, et

mirram. Et respouso moniti sunt sed per aliam viam regressi sunt.

iu

somnis ne reverterentur, ad Herodem,

INTERPRETATIO.
20

magi praesago spiritu Christo munera offerebant aurum scilicet quasi regi,thus autem quasi Deo,sive quia passionis immolationem demonstrabat. Mirra autem sepulturae signum ostendebat. Magi autem ipsi tipus credentium erant. Herodes autem diaboli significat figuram. Quod autem magis dictum est, ne reverterentur ad Herodem, hoc est, qui ex gentibus ad Christum veniunt, ne rursus ad diabolum revertantur.
scilicet
:

Tunc

25

CAPITUL.

II.

Vox clamantis in deserto, Parate viatn Domini, rectas facite semitas Dei nostri. Omnis vallis implebitur, et omnis mons et collis humiliabitur, et erunt prava in directa.

INTERPRETATIO.
30

Vallem quod dicit, mundum istum demonstrat, repletum Christi doctrina. Montes autem et colles humiliati, perfidia scilicet diaboli, et idolorum cultura, quae in adventu Christi humiliata sunt atque depressa.
7 reconde] recunde G.

21 demonslrabat\

demonstrabant
iy. regressi

y..

3.

8.

dextram\ Io. 18, 10. ad Ephesios]6, 17.

ls.

sunt] Mt.

2,

11 sq.
3,

28. directa]

Mt.

3,

3; Luc.

4 sq

10. nostro?] Is. 53, 1.

40, 3 sq.

136

ARNOBII KPISCOPI
dicit, Erunt prava in directa, hoc de gentilium pravitate nunc recta itinera gradiuntur.

Quod autem
dicebat. qui

DE CIBO IOHANNIS.
lohannis erat locusta
et

III.

mel silvestre.
5

[NTERPRETATIO.
populorum multorum demonstrant figuram, qui ad Iohannem veniebant. Mel autem fructum dulcedinis eorum demonLocustae quas
dicit.

strat.

quorum

credulitate et fide Iohannes saturabatur.

DE 1'ALA ET AREA.
.

IIII.

inguit,

palam

in

manu

sua. purgabit

aream

foi.

130] suaiu, et 10

coll\

"in

in Jiorreo, paleas

autem comburet igni

ihextinguibili.

[NTERPKETATIO.
Area quod
dicit,

mundus

iste intelligitur.

Frumentum

vero quod

dicit,

sancti et fideles intelliguntur. Pala vero

autem parauisus

est,

crucem demonstrat. Horreum ubi sancti colliguntur. Paieae autem leves, id est,

15

perditi homines. qui in

gehennam

mittuntur, et igni exuruntur.

Et
Si
solo
ct te

cuin

DE IEIUNIO CHRISTI. V. ieiunasset Iesus, postea esuriit. Et dixtt ad eum

es,

is

qui temptabat:
ei
:

filius

Dei

dic ut lapides isti panes fiant. IIie

autem dixit

Non

in
20

Tunc assuiupsit euui diabolus, statuit eum supra pinnaculuin teiupii, et dixit illi : Si filius Dei es, mitte deorsum. et excipiant te angeli, ue forte offendas ad lapidem pedem tuum.
pane vivit
Jwino, sed in

omni verbo

Dei.

INTERPRETATIO.
Christus ieiunans nos esuriebat, quos iustitia saturabit. Lapides autem

nos fuimus, qui duritiam cordis habuimus.

Templum autem
' :

Christianos

25

Vos estis templum DeiV homines demonstrat, Paulo apostoio dicente Fastus autem templi caritas est, per quam eminet templum, per quam Christus in Christianis ascendit. Quod autem diabolus Christo dixit, Mitte te de templo hinc deorsum, hoc est suadebat Christo, ut de nostra caritate descenderet. Xe forte, inquit, ofTendas ad lapidem pedem tuum hoc est, quasi qui increduli essemus, veiuti duritiam lapidum haberemus, ita offensionem nostram Christo obiciebat.
:

30

6 Locuslae]
j
-.

ustai

y..

9 sqq. pala... falavi,

;

<j.
;

palea... paleaui G.
;

\o purgabii\

purgavi: G.

13 Area]

Fastigium

22 txcipiant\ G G Areatn eminet templuni\ G om. quam

;j..
;

excipient

\x.

27 Fastus]

;j..

4. siivestre]

^.

4.

22. tuum~\
3,

11. inextinguibili\

Mt.

12.

26.

Dei\

Mt. 4, 1 Cor. 6,

sq. 16.

EXPOSITIUNCULAE
CAP.

IN
VI.

EVANGELIUM.

37

Esto benignus adversario tuo cito, dum es cum illo in via, ne forte adversarius tradat te iudici, et iudex ministris, et iu carcere mittaris

INTERPRETATIO.
5

Adversarius quod
carnalem,

dicit,
iter

exteriorem

hominem demonstrat, hoc

est

Via autem transitum saeculi huius demonstrat. Iluic ergo adversario benigni simus, hoc est, casti cum illo vivamus, ne admissis inlicitis tradat nos iudici, hoc est Christo et iudex, inquid, ministris, id est angelis, et angeli in carcerem nos tradant, hoc
facimus
;

cum quo

10 est in

gehennam.
CAP. VII.

Nesciat, inquid, sinistra tua quid faciat dextera tua, ut sit

elemosina

tua in abscondito.

INTERPRETATIO.
15

Dextera nos sumus, quia Christum colimus, qui in dextera Patris sedet. Sinistra autem Iudaei sunt atque haeretici. Proinde nesciat sinistra,
quid pars faciat dextera.
CAPIT.
VIII.

Nolite vobis condere thesauros super terram, ubi

20

tinea et comestura

exterminant,

et

ubi fures effodiunt

et furantur.

Tliesaurizate
',

autem vobis

tJiesauros in caelo, ubi fures

non effodiunt neque furantur

et cetera.

INTERPRETATIO.
Terra
vero
25

quam dicit, habitaculum corporis nostri significat. Thesaurus in terra, fides est. Ouod ergo dicit, Nolite vobis condere thesauros
thesaurizare in carne
sive libido
; ;

hoc
hoc

est, nolite
est,

ubi tinea, inquit,

[f.

130^]

comedit,
qui

avaritia

et

fures effodiunt, hoc

est

diabolus,

fidem furatur. Sed condite, inquit, thesauros in caelo, hoc est in spiritu,
qui caelum intelligitur.
'

Oui seminaverit
in

in carne,

de carne metet

cor-

30

ruptionem aeternam

qui

autem seminaverit

spiritu,

de spiritu metet

vitam

'

CAP. VIIII.

Qui vides festucam

consideras ?
5

in oculo fratris tui,

trabem autem in oculo tuo ncn

Adversarius\

Adversarium

;x.
;;..

8 ne admissis inlicitis\

)ie

forte

ob

admissa

illicita a.

23 Terra~\

Terram

28 intelligitur\ a

inser. sicut apostolus

Paulus

dixit.
3.

mittaris] Mt.

5,

25.

30. aeternam~\ Gal. 6, 8.

Mt. 6, 3 sq. 21. furantur\ Mt. 6, 19 sq.

13. abscondito"\

33. consideras

/]

Mt.

7, 3.

Anecdota Maredsolana

III,

3.

18

138

ARNOBII EPISCOPI
[NTERPRETATIO.

Hoc ai
oculis ut in

haereticos dicit, qui audent

cum

Iudaeis altercari, de

quorum

eximere se putant festucam,hoc est,coronae illius spineae festucas oculis suis trabem non sentiant, hoc est, crucis offensionem.
x.
5

Nunquid

colligunt de spinis uvas, aut de tribulis ficus ? Sic

omnis arbor

bona bonos fructus facit, mala autem malos fructus facit.

IXTERPRETATIO.
Spinae quas
iustitiae dicit et tribuli

haereses intelliguntur, de quibus fructum

nemo

colligit,

hoc

est,

martyres ex haereticis nemo. Arbor

10

autem
libido,
attulit.

mala vetus homo est, qui multos fructus facit, hoc est peccata, et avaritia. Arbor autem crux est, quae fructum vitae credentibus
XI.

Omnis qui audit verba mea liaec et facit ea, similabo eum viro sapienti qui aedificavit domum suam super petram. Descendit plitvia, advenerunt
flumina, fiaverunt venti,
ea, similabo
et

15

inpegerunt in

domum

illam, et non cecidit

et

fuudata enimfuit super petram. Et omnis qui audit verba mea

non facit
20

eum

viro stulto qui aedificavit

Descendit pluvia, flaverunt venti,

facta est ruiua eius magna.

domum suam super harenam. inpegerunt in domum illam, et cecidit, et

IXTERPRETATIO.
Petra
dicit,

scilicet

Christus

est,

auctor apostolorum.
est.

Domus autem quam

;

habitaculum corporis nostri nostram aedificemus, hoc

et

In hac igitur petra, hoc est Christo,

domum
inpulsi

est,

corpus nostrum sanctificemus

ut 25

cum fiumina

ventus venerint, hoc

est,

impetus persecutionis

et procella,

non cadamus. Harena autem non aliud quam haereses intelliguntur, quae omni tempestate volvuntur. Super hanc igitur harenam, hoc est haeresim, quicunque domum suam, hoc est, corpus suum et fidem suam aedificaverit, stultus est. Mox enim ut advenerint flumina et venti, hoc est tempus persecutionis, ilico cadet.
CAP. XII.

Xon
avaiitia
.

possunt, inquid,
<).
;

filii

sponsi ieiunare,

quamdiu cum
Spinas...
tribulos
])..

illis est

sponsus.
12 libido et
u.
;

3 spineat

spinc G.

9 Spinae... tribuli]
<)..

u..

libidines el avaritiam
et

23 Do)nus~\

Domnm
30

28 quae\
<).
;

qui G.

ut

v dt corfus suutn G om.

:

fiiem

suam]

om.

;x.

aedijicaverit]

dicaverit G.

<)

l.facit

Mr

7,

16 sq.

21.

magna]

Ibid. 24-27.

EXPOSITIUNCULAE
Venient autem dies
diebus
[fol.

IN

EVANGELIUM.
tunc ieiunabunt

139
illis

cum aufcretur ab

eis sponsus, et

131].
:

Nento autem inmittit conviissuram panni rudis

in vesti-

mentum
fit.
5

vetus

tollit

enimplenitudinem eius a vestimento,

in

Neque mittuut vinum novum

utres veteres,

maior scissura alioquin rumpit vinum

et

utres, et
et

vinum

perit et utres

sed mittunt vinum

novum

in utres novos,

utraque servantur.

INTERPRETATIO.
Sponsus Christus est filii autem sponsi nos sumus. Proinde si quis quia sponsus cum illo est, qui dixit Ego lectioni insistit, non ieiunat sum panis vitae. Et tunc incipient ieiunare. Indumentum autem novum hominem novum demonstrat vetus autem indumentum veterem homi; '
:

10

'

nem

significat. Si

quis ergo

hominem

interiorem, hoc est spiritalem,

15

maiorem scissuram facit. Vinum utres scilicet novum, sacramentum est. Utres autem veteres, Iudaei sunt vero novi nos sumus, qui hoc musto potamur.
coniunxerit
exteriore, id est carnali,
;

cum

XIII.

Ecce mulier sanguinis profluvium habens per annos duodecim accessit

retro, et tetigit

vestimenium
salva

eius.

Dicebat enim intra se

Si

tetigero

tantum

vestimenium
20 tetigit?

eius,

ero. Ille

autem

dixit

ad discipuhs

suos

Quis me

enim a me exisse virtutem. At ubi vidit mulier illa, quae tetigerat vestimentum eius, non posse celari, procidit ad pedes eius dicens Ego Domine tetigi, quia profluvio sanguinis vexabar. Ille autem dixit ei Fitia,fides tua te salvam fecit.
sensi

INTERPRETATIO.
25

Facta sunt
in

ista

omnia, sed habent spiritalem intellectum.

;

Nam

mulier

profluviosanguinis conversa, ecclesia est

in cuius

imaginem iamtunc

30

Machabaea iugulabatur, cuius sanguis in imagine ecclesiae profluebat. Veniente autem Christo, sanguis eius iam non in profluvium mortis, sed in martyrium gloriae translatus est. Vestimentum autem eius quod quod et nos attingimus,et sanamur. Duodecim tetigit, corpus Christi est autem anni, apostolorum numerum demonstrat.
;

dies

cum]

\j.

om. cum.
15 hoc\

9 insistit
de hoc
u,.

persistit

\x.

cum
que a G.

illo

est]

\x

inser.

qui

est

Christus.

G;

22 quia\
lin.)

;x

29 in

marlyrium
(X.

gloriae) \x\ in

martyrum

gloria {qloria add. sup.

G.

31 anni\

annos

6.

servantur] Mt.

9,

15-17.
8,

23.

salvam fecit] Mt.

sq.

9,

20 sq

Luc.

10. vitae] Io. 6, 35.

43

140

ARNOBII EPISCOPI
CAP. xilli.
inquid, mitto vos sicut oves in mcdio luporum. Estote, inquid,
tcs sicut serpcntes, et

simplices sicut columbae.

IXTFRrRETATIO.
Lupi quos dicit, persecutores nostri sunt. Oves autem nos sumus, qui tempore persecutionis a lupis coercemur. Sed estote, inquid, astuti sicut serpentes, et simplices sicut columbae hoc est, sicut serpens in necessitate mortis caput suum celat, corpus autem suum morti tradit ita et nos caput nostrum [f. i3i v ],hoc est,Christum celemus confitendo, corpus autem nostrum lupis tradamus. Columba autem ecclesia est, cuius filii, quotiens ob nomine Christi occiduntur, gaudent et exultant.
:

10

CAP. XV.

Xonne duo passeres asse veneunt ? Et unus ex sim voluntate Patris vestri, qui in caelo est.
INTERPRETATIO.

illis

non cadet in terra

15

psalmo dicit Anima nostra sicut passer erepta est de laqueo venantium. Asse autem quod dicit, denarius fidei est, a quo convenimus. Terra autem
passeres quos
dicit, spiritus et

Duo
:

anima

intelliguntur, sicut in

'

'

homo

ipse est,

qui sine Patris voluntate

nec

animam nec

spiritum
20

potest accipere.

CAP. XVI.
Venit, inquid, Iesus

manum
manum,

aridam,

et

synagogam, et invenit ibi hominem habentem dixit illi lesus : Extende manum tuam. Et extendit
in

et facta est

sana sicut

altera.
25

INTERPRETATIO.
Facta sunt

quod

dicit

omnia, sed habent spiritalem intellectum. Nam aridam manum, infructuosi hominis ostendit personam. Proinde
ista

Dominus

dixit ad

eum, Extende

manum tuam

ut

elemosinam cum
30

misericordia extensa

manu

pauperi porrigamus.
cap. xvii.

Simile

est,

inquid,

regnum caelorum ihesauro absconso

in

agro

quem

1897, vol.
p.

9 ce/emus] G, etita quidem legendum praesensit Beda Grundl, Theolog. Quartalschr. Tiibing. u ob nomine] G. Cf. H. Ronsch, Ital. u. Vulg. LXXIX, p. 560 co/amus |x.
;

408

ob

nomen

'i.
1
.

18 a quo convenimus]

a quo

eum venimus

;j.

ad quam

religionis

sludio convenimu; p

3.

columbae\ Mt. 10, 16.

17.

14. in caelo est] Ibid. 29.

24. altera]

venantium] Ps. 123, Mt. 12, 9 sq.

7.

EXPOSITIUNCULAE 1N EVANGEI.IUM.
qui invenit homo absconsum, vadit,
et

141

vendit omnia quae habet, et emit

agrum
Ager
5

illum.

INTERPRETATIO.
hic

mundus

est.
illa

Thesaurus autem

in

agro absconsus Christus

in

est,

qui latuit triduana

vita
ut

passione. Sive quia ager paradisus est, thesau-

rus

autem habemus,

etema

est.

Proinde vendamus quicquid

hoc saeculo

ad illum agrum perveniamus.

XVIII.

Et
10

coegit discipulos ut ascenderent

navem,

et praecederent

irans mare

donec remitterct turbas. Navis autem iam erat in medio mari fluctibus
turbata
illos
:

fuit enim contrarius ventus. Quarta autem vigilia noctis abiit

in

ad

ambulans

mari ;

et

cum

viderent eum, turbati sunt. Dixit autem

15

Simou Petrus : Domine, si tu es, iube me venire ad te super aquas. At ille ait : Veni. Et descendit Petrus super aquam ambulans, ut veniret ad Iesum. Videns autem Petrus ventum validum venientem ad se timuit ; et cum coepisset mergi, clamavit dicens : Domine salvum me fac.
INTERPRETATIO.

Mare

scilicet

saeculum

est

navis autem, in qua apostoli ascenderunt,

ecclesia est.

Quod autem

dicit,

Fluctibus turbata

est,

hoc

est,

quod

20 ecclesia persecutione pulsatur.

25

Ventus autem contrarius diabolus est, qui dicit, Quarta vigilia noctis [f. 132] ecclesiae contrarius est. Quod autem venit ad eos ambulans super mare,hocest, quod quatuor evangelia nobis attulit, qui in nocte ignorantiae iacebamus. Quod autem dicit, Turbatus est Petrus visa tempestate, hoc est, quod in passione Christi turbatusest, ut etiam negando fides eius submergeretur.
CAP. XVI III.
Iesus autem dixit discipulis suis
intrabit in
:

Amen

dico vobis, quia difficile dives

regnum caelorum. Iterum

transire,

dico vobis, facilius est

camelum per

foramen acus
30

quam

divitem iu regnum Dei.

INTERPRETATIO.
Divitem populum Iudaicum dicit,qui cum divitiis de Aegypto exierunt; de quo in psalmo dicit Divites eguerunt et esurierunt. Camelus autem nos fuimus, qui nihil rectum in nobis habuimus qui nunc sarcinas peccatorum deposuimus, et per foramen acus introivimus, hoc est, per arctam
'

'

vadit\

vadet

jjl.

2. illum~\

Mt. 13, 44.

14, 22-30.

16.

salvum mefuc] Mt.

29. Dei] Mt. 19, 23 sq. 32. esurierunt] Ps. ^^, 11,

142
et

ARNOBII EPISCOPI

angustam viam quae ducit ad vitam. \am Iudas Scariothis dives fuit de pretio quo Christum tradidit, sed in regnum caelorum non intravit.

AP. xx.

regnum caelorum homini patrifami/ias, qui prodiit primo manc in foro conduccre operarios in vineam suam ; et placuit illi cum ariis siugulis denarits diurnis. Et egressus circa horavi sextam et nonam, et idem fecit. Sedet circa lioram undecimam egressus cst, et invenit alws stantes, et ait illis Quid Jiic statis otiosi ? Et illi responderunt : Quia nemo nos conduxit. Et ait illis : Ite et vos in vineam meam. Vespere autem to dixit dominus procuratori suo : Voca operarios, et redde illis mercedem, incipiens a novissimts usque ad primos. Cum ergo venissent qui circa
st
:

10

Jtoram undeci?nam fuerant vocati, acceperunt singulos denarios. Venerunt

autem

ct priores,

sperantes se amplius accepturos.

Et cum

accepissent sindicentes
:

gu/os denarios, coeperunt

murmurare adversus patremfami/ias

et

Hi

novissimi una Jwra opetati sunt,

totius diei.

pares

illos

nobis fecisti, qui susti

15

nuimus laborem

IXTERPRETATIO.
Paterfamilias Christus
tes colligit, ut
est,

qui operarios conducit, hoc est, qui creden-

Vinea autem, cultura legis est. Denarius autem, vita aeterna est. Quos autem dicit ad horam primam operatos, virgines sunt, qui se laborem et calorem carnis sustinuisse dicunt. Forum autem mundus iste intelligitur. Oui autem sero ad opus accesserunt, abstinentes sunt. Ouod autem dicit, Vespera mercedem acceperunt, hoc est, quod in adventu Christi recipient casti mercedem [f. 32 v ] laboris sui.
accipiant.
1

mercedem

20

CAPUT
Et adduxerunt asinae pullum,
sua in via,
a/ii
:

XXI.

25

ct sedit

super eum,

et

deponentes vestimcnta
et proiciebant

eum

dicentes

autem caedebant ramos de arboribus Osanna filio David.

ante

INTERPRETATIO.
Asinae quem dicit pullum, populum novellum demonstrat, hoc est nostrum, qui et praesepium domini sui cognovit, hoc est altare, ubi cibaria
colligimus.Turba
30

autemquam

dicit

vestimenta sua iactantem,hoc est,quod

proiciet.

credentium multitudo veterem hominem expolians se

I

Arbores
;

Scariolhis\

Iscariotes
;

;;..

24 casti]

>.j.

ea isti G.

30 Asitiae]

\).

Asinns G.

j2 iactante?n\ scripsi

iactantam

iactantes

\y.

1.

ad vitam)

16. diei\

28.

Cf. Mt. 7, 14. Mt. 20, 1-1 2. David) Mt. 21,7 sqq.

31. cognovif\ Cf. Is.

1,

3.

33. expolians) Cf. Coloss. 3,

9.

EXPOSITIUNCULAE IN EVANGELIUM.
autem iidem homines sunt. Rami vero de arboribus quae in nobis virescebant.
XXII.
abcisi,

143
peccata sunt

Aliam, inquid, parabolam audite. Erat quidem paterfamilias qui plantavit vineam, et sepem illi circumdedit, et fodit in ea lacum et aedificavit turrim, et locavit eam colonis, et ipse peregre profectus est. Cum autem appropinquasset tempus fructuum, misit servos suos ad cultores illos, ut acciperent de fructibus suis. Coloni autem appreJiensos servos viros, alium ceciderunt, alium vero lapidaverunt, alium autem decollaverunt Item misit
alios servos plures prioribus, et fecerunt illis similiter.

10

Novissime autem

misit illisfilium

suum unicum

dicens

Forsitan filium

meum

verebuntur.

Quem

et

ipsum appreJtensum occideruut.

INTERPRETATIO.
Paterfamilias
15

quem

dicit,

Patris
est.

similitudinem

demonstrat. Vinea
;

quam
dicit

dicit novellasse,
est.

lex nova

Turris autem ecclesia est

;

lacus

baptisma

Coloni autem Iudaei sunt

intelliguntur.

sepis vero fides est. Servi quos

dicit

occisos, prophetae

Posteriores quos

missos,

apostoli sunt, ex quibus unus decollatus est Iohannes. Novissime

filium occiderunt, scilicet
20

autem

Christum.

xxni.
Reddite, inquid, quae Caesaris sunt Caesari,
et

quae Dei sunt Deo.

INTERPRETATIO.
Iubemur, inquid,
in

persecutione reddere que Caesaris sunt Caesari,

;

hoc
25

est,

corpus in quo habet potestatem

XXIIII.

reddere quae Dei sunt Deo.

Fuerunt, inquid, apud nos septem fratres. Primus eorum uxore ducta non

30

uxorem suam fratri suo ; similiter et secundus, et tertius, et quartus usque ad septimum. Novissime autem omnium et mulier defuncta est. In resurrectione ergo cuius eorum erit uxor? Nam omnes septem habuerunt illam uxorem.
relictis filiis

mortuus

est, et

reliquit

INTERPRETATIO.
Septem quos
septem
1

libri

septem demonstrat, qui sunt Moisi. Uxor autem eorum synagoga est cum qua septem
dicit
fratres, patriarchas
;

iidem] idem G.

Rami...
\i.

abcisi]
:

optime

Ramos... abscindentes

;j..

8 viros\

om.

\y.

24 Deo\

prosequitur

spiritnm

sci/icet et fidem.

12. occiderunt\

Mt.

21,

33 sqq

Mc.

21.

Deo\ Mt.

22, 21.

12,

sqq.

30. uxoreni\ Mt. 22, 25 sqq.

144

ARXOBII EPISCOPI
et

patriarchae coeuntes semen nominis Clnisti infuderunt,

concepit.

fidem

nunquam

xxv.
Insurget autem regnum super regnum
tnt fames et terraemotus
[f.

133] et genies super gentem, et

per

loca singula.

Sed

Jiaec

omnia

initia erunt

gemitus
gcnt
et

et doloris.

tur, et tra ient se

Tunc tradent vos in mortem, tuuc muiti scandalizabunalterutrum ad mortem, et multi pseudopropJietae exsurct propter

sedncent multos ;

scelerum Jiabundantiam refrigescet caritas

Jiic

torum. Qui autem persevcraverit usque infinem,

salvus

erit.

INTERPRETATIO.

10

Regnum

super regnum quod

dicit,

audet diabolus haereses suscitare.

quod super regnum Christi Fames autem et terraemotus, hoc est,

hoc
est,

quod aliquanti homines,

est, sine

nji]

terra intelliguntur,

famem

patiuntur, hoc

Spiritu Dei, nec intellectum habentes, ad haereses submoventur.

se,

Et tradent
ut puta

inquid, in mortem. Et pseudo, inquid, prophetae exsurgent

decepit.

15

Amaxobius, qui multos

XXVI.
Tunc, inquid, qui in Iudaea sunt fugiant ad montes
lactantibus in
sabbato.
diebus. Orate autem, ut
; et

qui in agro

est,

non revcrtatur retro ad vestimentum suum. Vae autem praegnantibus

lilis

et

non

Jiat fuga vestra Jiieme

vel 20

IXTERPRETATIO.
homines quique carnem suam sanctificaverunt. Fugiant, inquid, ad montes hoc est, ad apostolorum doctrinam. Et qui in agro est, non revertaturad vestimentum suum hoc est,qui in saeculo est, non revertatur ad veterem hominem. Vae autem praegnantibus et lactantibus hoc est, quicunque fratrum et sacerdotum avaritiam velut praegnans conceperit, vae iilis erit. Lactans autemiserit, qui mandata Christi non recte docuerit hic non cibo sed lacte potavit. Hiems autem quod dicit, tempus capiendi homines ostendit. Item et Iudaeo sabbato fugere non licet,nec etiam de civitate recedere permittit. Ita et nos oremus, ut saeculum fugere possimus, ne ab antichristo veluti ab hieme aut sabbato preoccupemur.
Iudaea
scilicet terra

sancta

est,

hoc

est,

casti

25

30

XXVII. Tunc, inquit, simile aestimabitur regnum caelorum decem virginibus,

4 enles\
16 ut puta
9.

35

gens ;.

13

qut\

supplevi

ex

\).

om.

G.

14

nec\

}jl

necis

G.

Amaxobius\

recte

ut pote

Amapobius
.

;j..

23 quique\

qui

jjl.

salvus erit\ Mt. 24,

sqq.

21. sabbato]

Mt. 24, 17-20.

EXPOSITIUNCULAE IN EVANGELIUM.
quae acceperunt lampades suas
illis

145

Quinquinque prudentes. Fatuac autem acceptis lampadibus suis non sumpserunt oleuni secum in vasis suis ; prudentes
ct

exierunt obviam sponso

et sponsae.

que autem ex

erant fatuae,

et

autem tulerunt oleum

5

iu vasis suis

cum lampadibus.
nomina dicimus, id elemosinam. Vasa autem habiin

INTERPRETATIO.

Decem
est,

virgines quas dicit, quinque sapientium

spem, fidem, caritatem, castitatem, et tationes eorum sunt, hoc est, ho[f. I33 v ]mines
inquit, plenas
10 ritus
:

quibus inhabitant. Oleo,

vero, vigilantium spi-

hoc

est, spiritali

gratia.

Lampades

sunt.

Obviam euntes
:

sponso, hoc est Christo. Fatuae autem sunt

quae quod vident sperant, alia infidelitas, tertia sine caritate, quarta autem carnalis, quinta vero infructuosa. Horum etiam lampades extinguuntur quia oleum non habent, hoc est, spiritalem
istis

contrariae

gratiam.
15

EXPLICIT SECUNDUM MATTHAEUM. INCIPIT

SECUNDUM LUCAM.
CAP.
I.

Ideoque nascetur tibi filius,

nativitate eius gaudebunt, et
20

et

vocabis
et

nomen

eius

Iohannem,

et

multi in

vinum

siceram non

bibet.

INTERPRETATIO.

Vinum quod Iohannes

autem
dactili

bibere prohibetur, luxuria intelligitur

sicera

sucus

est,

qui non aliud

quam
II.

carnis dulcedo intelligitur.

Proinde hoc genus poculi spiritales efTugiant.

CAP.
*5

Ne
securis

dixeritis,

Patrem habemus Abraham. Dico autem

istis
est.

vobis,

quoniam

potens est Dcus de lapidibus

suscitare filios AbraJiae.

Iam quidem

ad radices arborumposita
excidetur, et in

Omnis

ergo arbornonfaciensfructitm

bonum

ignem mittetur.

INTERPRETATIO.
Lapides quos dicit, Iudaei intelliguntur propter duritiam et incredulitatem suam. De quibus filios Abrahae resuscitavit, hoc est apostolos sive gentilium duritiam, de quibus martyres coronavit. Arbores autem homines intelliguntur quibus securis posita est, hoc est duorum testa;
;

mentorum acumen, quorum manubrium crux

9 vigilantium\
4.

intelligitur.

corr.

ex vigilantiae

vigilantia

[x.

lampadibus] Mt. 25, 1-4. 19. non bibet\ Lc. 1, 13-15.

III,
3

28. miitetur\ Lc. 3, 8-9.

Anecdota Maredsolana

'9

146

ARNOBIl EPISCOPI
CAP.
III.

Xemo,
dito,

inquid, lucernatn acccndit, ct ponit

eam sub modio aut

in abscon-

sed super candc/abrum, ut omnes qui ingrediuntur lumen videant.

INTERPRETATIO.
sive Lucerna Christus est, qui dixit Ego sum lumen huius mundi mandata eius, quae illuminant corda nostra. Vas autem mundus iste candelabrum autem veritas, quod intelligitur, modius vero haereses lumen demonstrat. Proinde hanc lucernam, hoc est mandata Christi,non in saeculo abscondamus, sed super candelabrum ponamus. Ut luceat, inquit, omnibus introeuntibus in domum hoc est, in ecclesiam.
'

'

10

CAPIT

IIII.

Et dum oraret, facius est aspectus Itus eius inmutatus ; et vestimentum eius factum est a/bum, refulgens sicut nix. Et ecce viri [fol. 134] duo conloquebantur cum eo : erat autem Moises et Helias apparentes in gloria. Et dicebant excessum eius, quem completurus erat in Ierusalem. Petrus vero, et qui cum illo erant, gravati crant a somno ; et vigilantes viderunt gloriam eius, et duos viros qui cum ipso erant, et dixerunt ad Iesum : Magister, bonum est nobis hic esse, et faciamus tabernacula tria tibi unum, et Moysi unum, et Heliae unum, Et
ascendit Icsus tn

montem

ut oraret.

15

nescientes

quid dicerent.

20

INTERPRETATIO.
Merito Dominus ascendit
Patris sui
;

in

montem

altum, lioc

est, in

sublimitate

inmutatus

est in

splendore luminis, ne forte apostoli adhuc

'
:

Iam enim ante dixerat ad eos Modicae fidei, quid dubitastis ? Quod autem dicit, Vestimenta eius splendida facta sunt, inmutationem sanctorum futuram demonstrat. Quod autem dicit tria
aliquid dubitarent.
'

25

tabernacula, triduanam habitationem passionis demonstrat.

CAP. V.
Suspicieus, inquid, lesusait:
in IericJio, ct incidit in latroncs,

Homo quidam

descendebat ab Hierusalem

qui despohaverunt eum, et plagis impositis 30

reliquerunt
6 Vas]

eum semivivum,
<x.

et abierunt.

Quidam autem

sacerdos descende14 eratj G\x, pro erant?

Vasum

10 in ecc/esiam]
?

\).

in ecclesia G.

17 vigilantes] G;j, pro tvigil.

18 hic\

>j.

suppl. in marg. G.

29 Stispiciens~\Q,

uti

codd. Evang. multi, pro Suscipiens.

3.
5.

videant] Lc. ir, 33.

rea

desiderantur
'

reliqua,

quae

mundi\

Io. 8, 12.

20. dicerent] Lc. 9, 28-33. 21. Interpretatio'] Omnino

primum ex cod. Gandavensi tur n ucem

l
-

heic proferun-

differt

ab

25. dubitastis

/1

Mt.

14. 31.

ea quae edita est in

\x ;

\n

quo

praete-

EXPOSITIUNCULAE
bat eadem via, et

IN

EVANOELIUM.
cum

147
vidisset

cum vidisset

eum,preteriit. Similiter et levita

Samaritanus autem quidam iter faciens venit secus illum. Quem ut vidit, misericordia motns est, et accedens alligavit vulnera eius, infundens oleum et vinum. Et inposuit illum super iumentum suum, et duxit ad stabulum, et curam illi adhibuit. Et alia die protulit duos denaillum, pertransiit.
rios, et dixit stabulario, et ait
:

Curam

illius Jiabe, et

quodcunque superero-

gaveris ego revertens reddam

tibi.

INTERPRETATIO.
Hierusalem
10

visio pacis interpretatur

Hiericho autem saeculum

in

est.

Homo

autem qui descendebat ab Ierusalem

Hiericho,
:

Adam
hoc

fuit,

qui proiectus a facie Dei in saeculo venit, inquit, in latrones

diabolo, qui

est, in

eum

despoliavit, et
illi

plagas

illi

infixit,

hoc

est,

quod induSacerdos

mentum
autem
15

inmortalitatis

abstulit, et

peccata mortis
;

infixit.

et levita,

Moyses

et

Aaron
est.

intelliguntur

quia

Adae

vulnera, hoc

est

gentilium peccata, non curaverunt. Samaritanum autem Christum

dixit, qui
est,

Samaritanus dictus

Ipse, inquit, plagas eius curavit

v

hoc
est,

vulnera nostra sanavit, vinum et oleum infun[f. i34 ]dendo, hoc

;

sanguinis sui et crismatis sacramentum

est,

et

ad stabulum perduxit, hoc

ad ecclesiam. Stabularii autem episcopi sunt.

tibi,

Quod autem

dixit,

20

Revertens reddam
episcopis daturus.

hoc

est,

in

adventu suo mercedem medicinae

VI.
y

CAP.

25

Hominis cuiusdam divitis possessio bene attulit fructum. Et cogitavit intra se, dicens : Quid faciam, quoniam non habeo ubi congregem fructus meos ? Et ait : Hoc faciam, destruam horrea mea, et maiora aedificabo, ubi congregabo omnia quae nata sunt mihi ; et dicam animae meae : Habes multa bona, epulare. Dixit autem illi Deus : Stulte, hac nocte repetimt animam tuam a te. Quae ergo
:

Dixit autem ad illos parabolam talem dicens

praeparasti, cuius erunt ?

30

INTERPRETATIO.
Divitem stultum
6 dixit] G, pro dedit
?

dicit,

hoc

est,

carnalem divitem

et

honustum

peccatis,

14 vulnerd\, peccata expuncto, G.

7. tibi\

9.

Lc. 10, 30-35. Hierusalem visio pacis etc.]

in

Ista

rem suam convertit PseudoTheophilus ex quocertius comperimus ultimas has adnotatiunculas genuinum

quoque

148, 13 oleum, hoc est, crismatis graiia. Conf. Arnob. in Psal. IV 'vinum in sanguine, oleum in chrismate 19. Stabularii a. episcopi sunt] Conf. Hieron. Commentariol. psalm. 146 III 1
'.

Arnobii fetum esse.

18. crismatis

100, 1-4.
et

sacramentum\

infra

29.

eruntf\ Lc. 12, 16-20.

14^

ARNOBIl EPISCOPI

totum hominem fructu impietatis repleverant. Cui maior apotheca et horreum fabricatur, hoc est, cor hominis et mentem impellebant ad inndelitatem, ne Deum agnosceret. Anima autem eius avaritia est, sive hbido, in qua vetus homo luxuriatur. Huic itaque Christus respondit Stulte, hac nocte repetunt animam tuam a te hoc est, illa nocte qua
;
:

Christus passus

cst, et

hominem veterem
VII.

occidit in cruce.

Dixit

'parabolam: Si
Transfer

est

invobis fides tanquam granum sinapis,

a vobis.
10

dicetis huic monti,

te,et transferet se

IXTERPRETATIO.
Sinapis quod
dicit,
:

sacramentum
est,

fidei

demonstrat, quod per Trinitaet

tem sumit candorem hoc

hoc

per

aquam

Spiritum baptismi,

et

oleum,

est crismatis gratia. Ignei carbones, Spiritu sancti

intelligitur,

figura est. Alons

:

autem diabolus

pro magnitudine malitiae suae. Proinde dicit

sinapis, dicetis

Si habueritis fidem sicut

granum

monti huic, Transfer

te 15

hinc, et transferet se a vobis.

CAPITUL.
f

VIII.
voletis

iam parabolam

dixit apostolis

Quis ex vobis

turrim aedificare
trans- 20
stultus

non prius sedens computat sumptus qui necessarii sunt ad consummandum,

cum posuerit fundamenium et non potuerit perficere, omnes euntes cum viderint incipiant deridere eum dicentes : Hic Jiomo pit acdificare, et uon potuit consummare ?
neforte

INTERPRETATIO.

Turrem quod dicit aedificandam, habitaculum corporis ex omnibus mandatis Christi aedi[f. 1 3 5]ficare debemus,
contignare
;

nostri est,
et

quod
25

trabe crucis
fidei,

et

perfectum

*+*

computare sumptus,hoc nostrum denotent.

vnii.

est,

perseverantiam

ne forte

Et
is

ait Iesus

Honio quidam

Jiabuit

duos

filios.

Et

ait adolescentior

Pater, da miJii portionem substantiae meae, quae miJii continget. Et divisit 3

substantiam. Et non post

mu/tum

congregatis omnibus adoJescentior

et

filius peregre profectus est in regioneni

longinquam,

ibi

dissipavit sub-

stantiam suam vivendo luxuriose. Et cum consummasset omnia illa,facta

8/iJes]

suppl.
consi

in

marg.

G.

24 Turrem]
***

3,

ex

i corr.

G.

26 contignare]
;

optime

27 pirfectnm

nostrnm} Lacunam

stellulis indicavi

ne forte

ui imperfectum opns

nostrum derideatU

9.

rol>is\

Lc.

17. 6.

22.

consununare

?]

Lc. 14. 28 sq.

EXPOSITIUNCULAE IN EVANGELIUM.

149

estfames magna in regione illa, et coepit ipse egere, et cupiebat implere ventrem suum de siliquis quas porci ??ia?iducabant. In se autem reversus

ad patrem meum et dicam ei Pater peccavi i?i caelum et coram te, iam non sum dignus vocari filius tuus, fac me sicut unum ex mercennariis tuis. Et exsurgens reversus est ad patrem suum. Et cum adhuc
dixit :

Surgam

et ibo

longe

esset, vidit

illum pater ipsius, et misericordia motus currens cecidit

supra collum
111

eius, et osculatus est

eum. Dixitque

illi

fi/ius

Patcr, peccavi

10

iam non sum dignus vocari filius tuus, fac me sicut unum ex mercennariis tuis. Dixit autem pater ad servos suos : Cito proferte stolam primam et induite illum, et date annulum in manu eius et calciamenta in pedibus eius, et adducite vitulum saginatum et occidite, et ?nauducemus et epulemur : quia hic filius meus mortuus erat et revixit, perierat et inventus est. Et coeperunt epulari. Cum autem esset filius eius senior in
caelum
et

coram

te,

agro
15

et

appropiaret domui, audivit sinphoniam

et

chorum,
:

et

interrogavit
et
-

unum
gnatus
illum.

de servis quidnam Jiaec essent. Isque dixit

illi

Fratcr tuus venit,

recepit.

pater tuus occidit vitulum

est

saginatum, quia salvum illum

Indi

autem,

et noluit i?itroire.

Pater vero

illius

egressus coepit rogare

20

At iile respondeus dixit patri suo : Ecce quot annis se?'vio tibi, et ?iu?iqua?n mandatum tuum praeterivi^ et nunquam dedisti mihi hedn??i, ut cum a?nicis meis epularer; sed postquam hicfilius tuus qui devoravit substantia?n sua?n cu?n meretricibus venit, occidisti
illi

vitulum saginatum.
et es, et o??i?iia
:

At

ille

respondens dixit ei

Fili, tu

semper mecum fuisti

mea

tua suut. Epulari aute?n

[f.

I35

v
]

et

gaudere

te

oportet

quia frater tuus

nwrtuus erat
2S

et revixit, perie?'at et i?ive?itus est.

INTERPRETATIO.

Duo
tur.

filii

quos

dicit,

fidelium et paenitentium inducit parabolam. Sed

alius interior intellectus est.

Nam
est,

duo

filii,
:

Pars autem patrimonii, paradisus est

Adam et Christus intelligunquem Adam acceperat, quem

in

per luxuriam perdidit, hoc

30
:

per inobedientiam. Abiit, inquam,

35

longinquam regionem hoc est, in seculo proiectus. Cum porcis cibum sumebat, hoc est, cum gentibus. Quod autem recordatus ad patrem revertitur, hoc est, quod gentes quarum Adam figuram habet cognoverunt factorem suum. Stola autem prima, quam indutus est vitam scilicet, quam diabolus ademerat, per Christum recepit. Calciamenta vero, vestigia munita demonstrant, quae lapsus diaboli non timeant sicut apostolus
:

28

Pars\ scripsi ex coniectura

facile

Pater

per Patrem
33 vita?n\
[3
;

(3

fortasse

legendum Partem.
35 quae] qui G.

29 inquam\ G,

pro inquit, ut

alibi.

vita G.

24. inventus est\ Lc.

15, 11-32.

150
Paulus
ait
'

ARNOBII EPISCOPI
Calciati pedes
iu

praeparatione evangelii
pro

pacis.

'

Vitulus

autem occtsus
passus est
;

Christi

passio est, qui

Adam, hoc

est,

pro gentibus
sunt.

cui Pater dicit,

Tu mecum
[X.]

fuisti et es, et

omnia mea tua

Facilius est

camelum per foramen acus

transire,

quatn divitem in regnum

lorum,

INTERPRETATIO.

Dominus

iustitiae

mandata

docet,

et

divitem obiurgat

sed habent

spiritalem intellectum.

Nam

plerique divites de bonis suis pauperibus

10

communicant

numquid nam et in regnum caelorum non intrabunt ? Proinde divitem populum Iudaeorum dicit, qui in divitiis suis fidentes
: :

Christum recipere noluerunt. De quibus in psalmo tricesimo tertiodicit Divites eguerunt et esurierunt, inquirentes autem Dominum non minuentur omni bono. Camelus autem gentilium demonstrat figuram, qui
'

nihil

in

se

recti

habuerunt, et nunc exposita satcina peccatorum per

15

foramen acus ingrediuntur, hoc est, per angustam viam quae ducit ad vitam. Xam Iudas Scarioth de pretio traditionis dives fuit, sed in regno caelorum non intravit.
CAP. XI.

Et ingressus

Iesus perambulabat Iericho.

Et

ecce vir

nomine ZacJieus

20

princeps publicanorum et ipse dives, et cetera.

INTERPRETATIO.
omnia, sed habent spiritalem intellectum. Nam adeo Zacheus statura pusillus erat, quia fidem necdum habuerat [f. 136] ideo nec Christum videre poterat, nisi in arborem ascenderet, hoc est, postFacta sunt
ista
;

25

quam

crucis fide, per

quam

credentes exaltantur, merito credens

CAP. XII.

medium

quae possidebat donavit.

Dixit Iesus parabolam talem

Homo quidam

nobilis abiit in

regionem
30

longinquam accipere sibi regnum et reverti. Et convocatis decem servis suis, dedit illis decem n/nas, et ait ad illos : Negociamini dum venio. Cives autem eius oderant illum, et miserunt legationem post illum dicentes : Nolumus hunc regnare super nos. Et factum est ut rediret accepto regno, et cetera
4 X.
j

Xumerus

capituli
;

deest

in

G.

23

adeo]

G,

facile

pro ideo.

26 per quani\

scripsi ex coniectura

postquam iterum G.
cap. xix in Math.
21. dives\ Lc. 19.
1

1.

6.

pacis\ Eph. 6, 15. caelorum\ Lc. 18,25.

sqq.

14. bono\ Ps. 33, 11.

33. regno\ Lc. 19, 12 sqq.

18.

non intravit\

Eadem

fere

supra,

; :

EXPOSITIUNCULAE IN EVANGELIUM.
INTERPRETATIO.
Sacerdotum parabolam
Christus
est,

151

dicit,

et

Iudaeos obiurgat.

Nobilis

scilicet

qui et

homo
est,

dictus

est.

Quod autem

dicit,

Abiit accipere

quod ad Patrem suum ascendit, et accepit potestatem iudicii in quo venturus est. Quod autem dicit, dedit servis suis decem mnas, hoc est, quod sacerdotibus decalogi legem dedit. Cives autem, quos dicit respuisse regnum eius, Iudaei sunt, qui Christum regem
et reverti,

regnum

hoc

respuerunt. Proinde in adventu suo promovebit sacerdotes bene agentes.

Et inimicos, inquid, qui noluerunt

10

me

regnare super

se,

hoc

est,

Iudaeos

puniet merito suo.

CAPITULUM
ad quendam, et occurret vobis sequimini eum in domo in qua introierit,
civitatem
15

XIII.
:

Venit, inquit, dies PascJiae, et misit Petruni et IoJiannem dicens

Jionio

Ite in

Dicit tibi magister, Ubi est refectio

ampJwram aquae portans et dicetis patrifamilias domus : mea, ubi pascJia cum discipulis meis

manducem ? Et ille vobis ostendet triclinium stratum et domum magnam ibi parate. Et euntes invenerunt sicut dixerat iJ/is, et paraverunt pascJia. Et cum facta esset Jiora, discubuit, et apostoli cum eo.
INTERPRETATIO.
20

Pascha, passio Christi

est.

Triclinium autem

magnum
;

stratum eccle-

siam demonstrat, ubi nos pascha passionis celebramus. Nam et sic intelligere possumus, quod patremfamilias Patrem suum dicit domus autem
habitationem caelestem significat. Triclinium vero stratum plenum, hospitia paterna demonstrat, Hierusalem scilicet, ubi cum sanctis convi25

vium habiturus

est.

Amen.
EXPLICIT SECUNDUM LUCAM.

8 promovebii\

bit,

expuncto al G.

12 Paschae\pasce G.

18.

cum

eo\

Lc. 22, 7-14.

DE TRACTATU HIERONYMI DEPERDITO

IX
Priusquam
finis operi

PSALMUM

L.

imponatur, occurrit animo insignc Cassiodori

testimonium, ubi de psalmi

versu rj (Migne jo, 36 j

Xam

et

beatus Hieronymus adversus haereticos

in

hoc psalmo lucu-

lenter et breviter de Trinitate disseruit.

Quibus equidem verbis latentem adhuc tractatum potius designari putavemm, quam locum quemvis ex operibus Hieronymi.

Quod

vero attinet

ad brevem
'

et

elega?itissimum tractatum de similitu'

dine carnis peccati contra Manic/iaeos quevi veluti ab Hieronymo scriptum

profert Agobardus, Advers. Fcliccm
profecto mihi
Urgel.
c.

jp (Migne

10./.,

63

sq.), is

Hilarium magis sapere

Hilarii scribentis iu
sq.)

videtur, ct ex

eodem fortasse

libello

decerptus fuerit, cuius fragmentum in Arnobii Conflictu alterum laudaiur

sub nomine

'

Constantium imperatorem de incarna-

twne Domini* [Migne 33, 289

INDICES

AD VOL.

III

PART.

II

ET

III

Anecdota Maredsolana III,

3.

I.

INDEX LOCOKVM

S.

SCRIPTVKAE
in

quae explicantur vel allegantur

tractatibus S. Hieronymi,
Ubi
stellula praefigilur,

ad voluminis
sin minus,

tertii

partem

III te, lector, revocari scias

ad partem
12,

II.

'.I

NESIS
I, i,

3
3i

54, 12 3 8 2
,

12,

8 sq IO
15
I
. .

1,9
1.

14,
15, 15,
17,

2,
2, 3,

17

164, 6 * iii, 9 77, 20

sq.

407, 8 408, 25 TI, 4; 50, IO: 268, 4; 314, 2 298, 24

41, 18 * 25, IO

2I

22 8

ad vesperavi hoc 8,25

est

^54, 3 8etXlvov
74, 18

12 20, 12 20, 21
21,
17

376, 9
* 89, 4

376, IO

9 3. 17 3, 18
3,

10 * 41, 12
2,
.

24, 32, 32,

33, 33,
33->

15
1

120,27
47, 155, 18; 358, * 107, * 107,

18
13

10 13

3,19
4,

16,

28; 34, 11; 89, 14; 167,27;

4,

10 16
3

259, 3; * 55, 26563, 17; 90, 27 268, 8 191, 8

20
23

28 29 77, 22

112,305*38,7
368, 3 270, 23

LEVITICI
2,

6, 7,
8, 9, 11.

13 2 21

13
3

11,
11,
14,
18,

324. 1 135, 22

294,9
69, 25 281, 13
9,

44
5

*8o, 6

25
7
1

2 sq.
.

95, 2 332, 13
119, 9

12,
12,

33,

15,
*5, 22,

31, 8 295, 12

MMERORUM
4,
9, 12,

369, 24
9, 11

10
7

12
18
9,

369, 21 406, 17 218, 9; 252, 29

* 19, 1 * 11, 25

22, 25, 28,

8
11

28,
28,
3,

12 sq 16-18

9; * 100, 25 125, 25 221, 22; 259, 16 221, 27; 259, 23

259, 29 340, 6
* 4, 5

18,

20
52

33,

DEUTERONOMII

4,12
4,
5,

* 112. II
.
.

32, 34
35

37 32

24

12. 21: 65, 14; 305, 13

30

237,

18 35, 19 4 37, 37, 35

38, 11 43, 25

20, 2

49, 49, 49,

6
7

244, 17 231, 26 185, 5 330, 2 408, 19 69, 14 237, 2

;

3i 10 16, 21 J 7, 16
10,
T

74, 11; 152, 1; 254. 8

9,

15
7
I

346, 32 n, 18 46, 25; 298, 25 150, 15

*

2 5
32
,

sq

3 2 4, 17 53, 205 99, 2

2.

22
32 32,
,

9o, 9
* 20, 14

9
11

* 19, 4

114, 25;

*68, 24
272, 2

42, 8

15

IOSUE

EXODI
I,

21
3 4 *q 14
1
J

H 4j

2,

3
3,
3,

274, 9; * 106, is * 106, 16 3 2 , 27; * 79 6

S3, 3

5,

16 l6

ioi, 15 410, 13

IUDICUM
2,

i-5

7,
8,

3,

15 sqq

39, 20 25, 10

9
5

12,

336, 15 406, 16
27, 15

RUTH
I,

16
7

I2

>

20, 21

4,

324- 17

1*6
!.
!

INDEX LOCORUM
*
I
.

SCRIPTURAE.
1
1

2,

20

IIO.

>
~

113.7
p.

I,

II
I

155
I

IO sqq.
1: iS.

4.

-IO
Q,
I
"

150. 20. IO
l

6 multi male legunt et dTcuitnrori

17.
1

btotyn u,S,sed sciamus errorem esse;

sic

%
16.
II.

9
14 sq

^3 74, 16
|
-

dicitur xctt

Eiro6o{iott

hoc
+

est

4^23 43-3
5.

12.5
17.

22
co-

REGIM
* 20.
12.
15.
I

10

melius habet in hebr2eo cor >tim hrt$ooXov 14, 24

.

5 S 6.
6.
o.
x

Ij

32 ct

multi scientes legunt ChusiamicusD Non ita habet in hebraeo. sed ita habet scriptum Chttsi filitts Arachi
16. 16
.

421, II Graecorum ne-

3
1

115. S; 161.

2>y.

4
iS,

14

T- 13
20
172, 11; 379. 2 5 i7

6
7

6.
7-

^h
1

amicu
16.
iS.
III.

19. 14

P-

7 sqq.

5 sqq 12

20. 14

7i 7,

21, 15

14

dixit ardcntibus.
ris 23,

non

22. 19 dixit arsu-

22

REGUM
5.

7,

16
2 3
5

*84, IO
414. 11
175. 12; *34, 13 279. iS
P.

15 sq 10. 2S 12. 29

III. l6. 25

S. 8,

46. 26: 298. 25 63. 20

S.
9-

T.
17.
19.

5 sq

9
11 sq

20 3- 2 9 M. 9 *77- -3
271. iS 271. 21

25 sqq.
scri-

pro ntorle
est 26,

filii

in

hebraeo

ptum

3
:

hebr.

lanianasse

31,
2
IV.
1.

19

almuth laboi

Symm. triumphus
:

29

quinta editio adolescentiae filii * triumphus dorcntis iuventutisfilii

12, S
9.
2

REGUM
-

-3
15 Sqq

70. 19: 9~- 14

15
.

99" 1
S(

iQ

6.
I.

47. 6

9
10. 10.

14
.

*7- 4
pro tn finem Symmachus Eirtvixiov, Aquila et sexta editio-(u vixoT. j\<\)
r

PARALIP. 12. 3S PARALIP.

11,

1'V

232. IO

II

transtulerunt *
;

1.

13

62

31

10.

\s

IOB
10.

SS, 8 Aquila et Symmachus generaliter avei pro passere transtu lerunt * 3. 6 * 69, 7; hebr: Qttia ecce impii tetcnderuttl arcuni, positcrunt sagit-

3bW^
'Sl
'

'^M
'

-Jj>

14.

4sq.
15

48. 1; 213, IS ;'68. S;

39- 23 48. 12

10.

1.

^-.
:

48, 2
10,

H* JH
'i
I

::::::::

".-

409, 18;

1
I

sutcr ncrvuni, ut percutiant in ohscuro rectos corde * 3. 13 hebr: Dominus iustttm probat, iipiut vero et diligentem iniauita tem odit a>tita eius * 7. 14 hebr: Qttoniam itistus Dontinus ct iusliliam diliijit, aeqttitatemvidcias
l
'

3
1

ttnt facies

eorum

* 0.

24
2S6. 20
147- 13 2S7. 1

1.

PSALMORUM
p.
I

II,

7
1

Sqq.

1313, 1415i5-

I.

362. 26

1S4. 24

I.

ex secundo: sed sciamus quia in hebraico semel positum est 7. 14.

.

in

quibusdam

legitur

non

sic

+
1.

S.

11

370, 5 10 sqq. quinta editio ipsum verbum hebraicum posuit Mactham Davii.
P-

27

sqq:

cf.

* p.

1,

6
1

292. 16
150. 24

Aquila humilis

et

simplicis David.
et

2.

2.
2
.

6
S

18, 25

'19-9
~

Symmachus humilis David * 10. 18. 180. iS; Symm. et

inmaculati

3-4

II

Bonum

teut non estsine

quinta editio. tc * 14. 22

INDEX I.OCOKUM
15.
3
.

S.

SCRIPTURAE.
32, 32,
32,

'57
73.15
387, 25 2 98, 23

hebr: Sanctis

e/
111

sublimibus

/ncis,

quiin terra sunt, omuis voluntas

4 6
17

15.

ca in cis * 15, 4 Septuaginta infirmilates,

Symm.

33,

aerumnae, Theod. et quinta editio idola, Aquila StaiTOViqiJUXTa, hebr.

asabo/h
*

33, 33.
J5,

8 9
12

*2 5 ,6
235- 26; 382, 13

*69
.

5
5;

16,

17.

6
7

111, 11; 296, 8; 90, 2

Septuag. acceleraverunt, Aquila

7rpotxiffa,uivci)v *
t

35,
35, 38,

122,21; 163, 25; 297, 5; 393,

1

7,

406,
in fortibus

15,

in praeclaris,

gr.

10
7

*20, 3. Aquila Ete/iim

[speciosissiiua
15,

200, 25 214, 23

hereditas

mca

38,
38,

13 14 3

228, 16;* 56, 7

16S,
ii

?] est ini/ii *2I, 6 Aquila etTheodotion Benedicam

Dominum
3
15,

consiliatorem

meum

2?,
,

39. 39.

12, 8; 254, 7

195, 7:* 22, 10

p.

lat.

fXTjv,

providcbaiu, hebr. sebethi i.

gr.
e.

irpoopu)-

proponcbam

*24, 14
15,

vulg. lingua mea,

lat.

LXX

el
'"'

cet.

editt. gloria

mea, hebr. chaboa 27, 2 habilabit sive requiescet, gr. /CorcacrxTjvojffst i. e. peregri/iabitnr

41 8 4', 6 43, 43, 23 5 44, 8 44,

4-1,

4IO Sqq.
;

...

5 3 55, 1 "6 124, 4; 147,

36, 14; 75,

*8 M; * 4 20
,

2I > IO 247, 10

11 sq

44.

14
17
5

*27,25
i5<

44,
.

IO

*48, 3

hebr. z^ww * 30, 15 adi/np/ebis /ne lae/itia] Theodot. Septe/n laetiliae et Cnm vultu tno Victori, de/ectalio in dextera tua.
z^za^J

45, 48,

13 49, 16

331, 32; *2i, 11 285, 14 6l 2 3 IOO > 6 > *79, 345, 13; * 62, 3
>

5 P-

r
,

50
5, 50,

4 21

sf l f !-

338.21
.

Aquila

et

Symm.
*

tiarum
ciciu

cui/i

PJeniludo laetifacie tna vel apud fa-

50,
50,

9
11

/nam

31,5

De/ecta/io in dextera tna usque

in fine//i\ Symm. Virtus i/i dexle/a tua in aeternum * 31, 21 iu /i/ic/u] AquiIa,Theodot. et cet. victori exceptis Symm. et

5, 50,
5,

12

276, 21; 338, 22 95, 20; 102, 23; 304, 4; 338, 28 158, 26 338, 25
48, 28; 419, 22

LXX

50, 50,

13 i5 16 19 10
1

338, 32 338, 23 294, 20

.
.

3i,
16,

51,

4
3

"85,27
* 109,

55-59,
56,

125, 5; 138, 20 Aquila humilis perfecli David

17-2
17,
17,

23
3

10, 21
*

*2o,

9
2
.

2 7'_ l6

10
1

17,

209, 15 * 119, 5
.

62,

87, 19;

non legamus

~(ij; aTT/.tor,

sed TtoaairXojs;, hocest //iu/tip/ici/er

178, 17 62,
3
5

17,
17,

12

32,4; 120, 19; 142, 15; 163, 24;

273, 18 * iii, 12
63,

*88, 25
34
1

178, 15

115,20
*77, 5
p. 31 sqq.

18, 18,

6 3.

7
7

2 5

144,2; 162, 10; 259, 5; 260, 24;

?

66
66, 67
67,

* 55
18,

25

18,
18, 19,

8
13 sq

*79, 15 *8o, ii
47, 25; 213, 46, 28: 289, 6 *30, 18
1

303, 5; *44, 15 1- 3 6 sqq.

.

iu.

bi/are faci/

8
7
1

67,
67,

12

in

hebx^eo ho.betDominusinhamonachos in domo 37, 13 hebraeo habet quae evangeli1

r

20, 21, 2i, 21,

21,

in/ur 3S,

*6?, 6 384, 30
273. 4 173. 25 410, 10
* 19,

24

199, 6
4 6 , 7; 6 4, 4 102, 15

15

67, 31 67, 32
72, 72,
73, 73, 2

32 4 22,
22.
5

9
11

24

72, 20

23,
23-

416, 14
* 74, 15

IO
*

12
13

2F2, 20 282, 4 100, 7 112, 3 9 6 23

,

31

*4I, 21

73-

4 22
;

INDEX LOCORUM
,

S.

SCRIPTURAE.
Numquid Sion
dicet homo? Spera* verunt ergo mulli, nec intellexerunt ')(\~: Sitovquid est t et addiderunt p, et legunt jnycrip S.u>v spet av8pto~'jZ I02. 27
* p.

73,

14 19

.107,8
11

.v
43, 19
0.

406, 11 1-: 415, 25

.

T111

43

sq-

habet

tinem.
.:

74.

9
2
.

...
32,
1

10;
p.

46 sqq.

44sqq.

88
88.
3

321, 12; 357, 27;

et

23
16;
'4
.
.

iu

hebraico habet

[9

89

p.
i

....
liabet
tt

So.
p.

*p. 51 sqq. 271. 8 422, 6 347i 'o; *28, 5 106 sqq.; *p. 61 sqq. *67, 20
:

49 sqq.
1

89,

sq.

sic

ergo legendum est

i.

Do-

1:1

hebraeo
itui

manus mea

non quies

tefugium f. c. 11. generatione, et hucusque

iiiinc
tio.

g. e. distincetc.

4-

23
in

hebraico habet memor fui onlurbaius sum 51,3 in hebraeo melius habelloquebat iu mcmetifso, et defecit spiritus
.

Rursum aliud Priusquam montcs

107, 21; 63, 5

principium
fierent,

89,

melius habet in hebraico vitia

11

nostra in inluminatione vullus tui

109, 80, 12
.

meus 51,6
5
.

193,

hebraeo prokibebam oculorum meotum. con xmel non loquebar 51,8

8;
:

in

in

quibusdam codicibus

dicitur

erudilos, in aliis dicitur conpeditos

III, 29
90.
90.
.

76. 76.

11

in hebr. et di.xi, inbecillitas 52, 12

.
.

mea

* p. 67 sqq. p. 113 sqq.; pro Deo cacli in hebr. habet Sad-

18

53.

inhebr. iisaisseruntnubes aquas 24

P- 57 sqq. in hebraeo
,

dai* 68, 3
90,
3
5
.

pro aspero
dito * 6*. 20
.
.
.

in

hebr. habet abscon.

11
2
.

77.

13

pro propositionibus habet aenigmata 58. 30 in hebraico non habet utrem,

9, 90,
91. 02.

183, 10
a*jj

melius dicitur graece y~ 6

~~(<)\).'J.~<)t
.

116,
p.

se<l

acervum
in

65. 3
p.

119 sqq.

66 sqq.

* p. 72sqq. *p. 77sqq.

9
2

hebraico habet Adiuva nos

lesus noster 66, 23
-

92,
93.

Deu
80
80, II So, 16
Sl
.

p.

I27sqq.;

* p.

149, i 6 81 sqq.; p. 94

117, 12

95-

P-I33sqq.
312, 3 259, 1 87 sqq.
149, 17
p.

p.

68 sqq.

95.

*K6j}

25, 15: 284, 10

in

hebraico melius habet inimici

73, 9
P.

95, 96.
96,
97-

Domini negabunt eum

81.
1

P-

139 sqq.

...
.

74 sqq.

81, 81,

6
7

53, 2; 254, 8; 260, 13 53^ 3: 112, 28: 215, 19; 260, 13:

9798.

p.

144 sqq. *79> 2 149 sqq.

23, 25

98,
99, 100.
101.
p.

215, 19; melius habet in hebraico vos autem sicut Adam tnorie-

86. 10; 114, II 160, 23

.

p-

15 6 sqq.

mini
82,

77. 2

p.
1

158 sq.
i.S

ubi braico
. .

81 sqq.; * p. 31 sqq. dicitui" alienigenae, in he habet Philistiivi 82, 22;

p.

101, IOI. 101.

102.
1

66, 20; 106, 6

10

132, 7: 34,
*
p.
1

26
4 14
15
.
.

21

2 1 , 11 160 sqq.
183, 11
17

13

'

85 sqq. et * 36 sqq. melius habet in hebraico in perperfectione 91, 22 p. 92sqq.: *p. 41 sqq. melius in gr. Y.sA/.i^v.i xupte, h. e. bene placuit tibi Domine in terram tuam *4I, 5
.

02

102.

*u8,
p.

102,
103.

159,9

103, 103.
103,

4
(>

secundum
eius
i.

hebraicum
in

162 sqq. 142, 27 amicius

e.

terrae 163, 29

"

90 3

12

petrarum]

hebraico habet ar237, 28 383- J 9

p.

08 sqq. 300, 28

borum
103, 103.

164. 29

15
17

S6,

i.xxinterpretesitu transtulerunt:

INDEX LOCORUM
103,

S.

SCRIPTURAK.
5
1
1

159
\\:
10,

26
^2
|>.

3I&

>

103, 104. 105. 106. 106.

107.

*90j 16 16S sqq.

171 sqq. 174 sqq-

125, 126,
126,

17;

5
p.
1

24 416,
14,

PP-

27
127.

233 sqq.
283

-J-

24

107,

169, 4 p. iSo sqq. in aliis codicibus legitur ingloria tua, sed melius est secundum hebraicum legere in gloria viea 180, 15

127.

latina

exemplaria

ita

habent

Labores fructuum tuorum manducabis; sed nos legimus in hebraeo ita scriptum Labores mamutm tua-

rum manducabis
127.
3

235, 2
125, 6; 2S3. 21 p. 240 sqq.
33,

[07, [oS.
[08,
ioS.

3*3.8
p. 186 sqq. 282, 10; *25, 3
.

128
12S.

1.2
3

30

6 24

129,
X

propter olenm\ in hebraeo signi

239, 2; 7, 10 P- 243 sqq.

licat intellegibile

oleum 194.
p.

131,

""
.

[09.

19S. sqq.

131,
131, 13'. I3 2

[09, [09,

in hebraico

* 30, 20 non tam virgam ha-

6
7

bet
[09,
10.
I

quam sceptrnm

198, 28 45, 6; * 18, 25

P-

hebraico non habet toc~n\ e! sicut, sed habet o'r h. e. qui 244. 3 in hebraeo non habet eam, sed habet eum 245. 1 153- 20
111
.

r.

p.

205 sq. 206 sqq.

393, 12
53, 23

132,

12,

P- 245 sqq. 256, 1; ubi nos dicimus xspitvov, et Aquila interpretatur z:u7rp sr, in
.

3
'3\

5 1

sq

* 57,

iQ

hebraeo habelur Nauui. quod pretatur pu/c/irum 333, 9

'33
133,
1

inter-

* 16, 23

13,

16

14
14,

15
1511

259, 7 p. 209 sqq. pro<?in hebraeohabet anna 210. 22; 218, 2 p. 213 sqq. 111 hebraico habet Ego dixi in excessu mco : Omnis hcmo mendacium, quod dicitur zecam 214, 12
.
.

13 3,

iJ4-

135

136
136,

P- 251 sqq. tu alriis domus Dei uostri in hebraicis voluminibus non habetur. sed in sequenti psalmo est 254, 9 2 50, 16; 209, 19 1 sq 254, 11 p. 260 sqq. p. 262 sqq.
.
.
.

...

9
p1
.

272, 7

'5,

15, 15,

13 15 16

*9, 17; 19,25 *93, 18 Rogo, ia hebraico ita habet Domine, quiaego servus tuus 218, 3
:

137
137, 117,

265

sq.

17,
17.
l

14 16

*20, 4
415,
x

7,

19

145, 8 5; 416, 11

17,

17,

22 24
1
1 r
. .

18,
18, 18, 18,

...

18

27 18, 30 18. 62 s 103

'
-

259, 26 413, 21 28, 27: 414, 28 208, 18; * 122, 10 328, 30;* 84, 2 415, r 415, T 209, 17
73, 34 113, 21: * 4. 6
* 10.

nia in hebraico non habetur 266, 5 7-io I3 S l* 109, 7 I3 S 12 U65, 13 138, 14 |* III, o M9 p. 267 140 p. 268 sqq.
,
-

19; Quoniam audisli omverba oris mei\ iste versiculus

140, 141 142

5
Pp.

125, 15

143
43,
*

145
145.
1
.

18,
'

105

Aggaei et non habetur, sed

interpretibus 2S7.
.

274sqq. 276 sqq. P- 278 sqq. 3 r 5, 24 P- 287 sqq. Zachariae in hebraico

1

137
p.
I
.

15
145,

in X

septuaginta
et

19
19, 19,
19.

219 sqq.

secundum hebraicam

graecam

4
7
I

49, 22; SS, 28; 177. 17; 1S5. 25 274, 14

veritatem Dominus sapienles facit caecos 291, 21

20, 2 ,

3 02 , 24 46, 12; 88, 29; *3, 9

5i- 14; 394, 7

14
146.
1
.

p.

293 sqq.

Theodotion

ocivstxeTov vx 293,

4
1

25

2i. 23,
[23,

SS, 30 203, 24

non

dixit

bonits

psa/mus,

sed
4:

7
1

114,

H; *68,

11
J

absolute bonum cS. 200, 26

psa/mus 294.
p.

125,

104, 14

47

scl f I-

. .

2 1

INOEX LOCORUM
male interpretal
tur
l4 s
i

S.

SCRIPTURAE
NTIAl

latinus
/).t
(

ilici-

1.6
1
.

*
*

22. 21
1 1

in

graeco,
i

in

habet

2
1

I,

11

13, 19; 220.

*4sq
sq.
sq.
*
.

93,

14.

22

8,

54,

25

10.

21

236. S 302. 7

-' -" qod hal habet tkanninim quod

pretatot cete 310. 12
'
1
i I

148,

ESl VSTICI
2

inter:
.

257. 19 16. 27
5- 335-

14

15.
s

17

'5-^a
25,
27,

fU^<jy*/*>

*54-

}},

149
.

P-

3"

qi-

ERBIORUM
3

12 ia

20S. 27

37-13
* p.

>

"10.9
23,3
25, 19

'4
i

ISAIAE
I,
1.

1-6
2

s
I

Filios ettutrivi,
16

non genui,

97 sqq. ut in

^
.

vul^arihabelurinterpretatione -99.
1

34
>,

22

243. i| 390. 26 2lS. IQ: 242. 17: 48,

|

'
1.

S.

i()

S.

12 sqq

^TZ.
26l, 2: $88,
1

3 4

393- 3 15. 21

fr

1.6
'i
1. 1.

294. 26

8,

15

.-282. 25
2

*(.

*? 3?
2
i
:

"

13 sq 15 16 18

*7, 22
26S. 25
102. 23 304. 3

17
21
.

>*26oTTcr
225. I: 2;;. I-; 269, 6: 83, 12
2". 2:

IV
10.

2.
3.

3
12

199-

271. 26

S
(,*

4-4
7 6, 2
8,
5.

*9.
.

5: iS. 2

6
1-7
1

20j__S_
21,
I

43. 14: 141. 10: 1S2. i: 296. 13;

90, S

42^ 16:48,
213. IO

32; 2J&.22;

2S2T2TT
:.

6, 6.
6. 6. 6.
7-

*P- I03 sqq-

74-22
227, 10 227. 16 sq. 131, 7; 389. iS 34- 27; 390. 12: 395. 29 211.15; 419. 1
* 16.

22,

20
1

23,
25,

I40. 12 57, 21
109, 22

5
7 sq

"

6
"

,.

i7"- 11; 305, 14

>

207- 6
v

S.
9.

14 iS
1

2 3^- 3

17

ECCLESIASTAE

9-6
10,

43, 10
* 82, 1 96, 22; * 41, 14 * 22, 1
* 115. 19

1,2
i-

13
1

280,
*

11, 11,
12.
13.

4.
11.
12.

iS 12
:4 sq

17. 7

2 6

315. 11: 340. 7 122. 22 18, 15; I IO, 13; 414. S

55. 21

2 4
2
1

98. 16
78. 6 Si. 21: 84, 13: 224. 23 65. 5; 141. iS: 142. 1: * 89. 6 140. 2S; 150. 18; * 88. 10
. .
.

14,

2
.

14.

13 sq.
1

19.

\
1.
1

TICORUM
.

*45. .

3; 53- 11

20. 22.

6?
I

2 sq.

1. 1.
i

6
1

246. 26: 366. 27 ; 320. 116, 24: * 69, 10

21,
<S

26.
29. 29.

iS 8
13 15
*
*

251. 9 105, iS
100, 5 46. 20
* 18. 19

27-3
30.

2,

14:

2.
1

41- 13 251. 14
.

115,26
114. 10 i63-

33-5
34, 40. 40.

139, 17 SS. 1
1

53- 26; 2!

21,7
394- 6

"9- o; 237. 17.29

6 S 43- 25 sq 43. 26

87. 22; * 64. 19 * 64. 20

47-14

22 7-

422. 27 277. 16 4; * S. 27

2 3

INDRX LOCORUM
4950. 5'52

S.

SCRIPTURAK.
111
[,
'

161
146, 8; * 113, 1 146, 10
55, 17 146, 13; 163, 113, 7 299. * 113, in
1 i

*"6,
f)

7
7

4-

12
18

>7
1

*9>i9
100, 4 261. 22

"> sqq
. . .
.

i. ' I,

52
52

25 -2.

6
1
.

333, 32
153,
*
.

27 sq
4.6
5

53 53 53 53 53 53 57

13; 14;. 8; 281,

.

2 2
4
7

....
3^4390,
* <So
1 1
;

16;

"66. 14
[94, 9

3-23
9,

...
.

;.<)(.

S(|

.12 *4^. 19
1; 3

10,
"
I

68, 4; 117. 24

13

M"* 118,

22

2.;

o,

8
15 2

74, 4

10,

8 sq 19-22
1

'117,28
6
1

5; 8 9, 14

11,19
13, 16.
16. 16, 18,

62 62 63 63 65 66 06

10
1

3
5
1

144. 13 97. 25 41, 3; * 74, 16 41, i: 69, 2: 184, 24: 286, 28

2 sq.

262. 82,

25

105, 16

42
55

271, 3

*9, 13
347, 14

48, 6 153. 1; *6, 6 55, 25: 151. 16; *9o, 17

4
18
3

22, 27, 28,

28, 28.

*9, 3
,c, 2,

19

12 13 sq 16

IEREM IAE
I

13

14 13
21

...
.

334, 21 184, 8 176, 12

.

78, 8 78, 13
28, 13; 39, 3 281, 7
*

29, 33, 33, 37,

23, 29: T48. T2; 411,

20

9 6
I2 16
2
3

17,

23

3, 5,

22
S 16

69, 4 IO7, 30
137, dicitur in grneco xptV/j; 234, 19 * 119, 9
.

173, 2 68, 10

6,

84, 9; 298, 27 i; 234. 6; 386, 3; melius

44,

ni,

7; 390,

29

44, 46,
47,

8 8 sqq

iit. t: 390, 30 III, 1

56, 9

6,

27

9, 21 12, 9

....

269,
3<J3>

DANIELIS
3,
i's

IO

13,
13.

sqq

248, 14
150, I 08, 18; 281, 4 20, 27

1-57
3 3,

11

58

*
*

16

13-23
15,

91 sq. 4, i
7, 7,

289, 114, 114, 106,

5
1
'

11

20
16

10

15-17
l6
5

I.vI7
16,
7, 17,

210, 13 sqq. 274, 7; 287. 14

"

9sq
i
3

74, 24; 152, 5 39, 14: * H4: '3

8,

22

12, 13,

185, 29
17,
*

56

295, 24 398, 11

16

23,

23 23, 24
15 sq 18

357, 50 112, 22

OSEE
I.

25, 26, 28,

*9, 20
230, 7
98, 17 180, 28
63, 28;

1,

10
12 14 4
11

4, 4,
7,
7,

25
10
7

48,
5', 5'-

I20, 23 *43, 16 334, 2 271, 9 171- 13; 30 6 15

,

33

24

15 sq

*89, 21

9,

14

63, 7 285, 7

THRENORUM
.2,

IOELIS

1?
-

Tri&
3,

24

^ihji

*vJ 53, 16 50, 14; 94, 20 ^233, 27; 267. 12

2,11
2,

72, 27

32

298, 7

AMOS
1,

3 sqq

3,
,

12

5,

18

*7 2 24
i

ABDIAE
4

6 5, 24

I,

6sqq.

369, 31 326, 2 39, 14; 319, 2

MICHAEAE
2,

9
21

"3- 8

Anecdota Mared.-olai.a

II

l, 3.

1 1

162
N
\
!
I

INDEX I.OCORUM
O 271,
i;

S.

SORIPTURAR
1

I.

9, 14

8,

21
s!
1

.... ....

176, 9 "38, 23

22
->

94i '4
2
*
1

8,
1

~2>

36, 16:

So.

375. 21 375- 20 S4. 20

140, 6
1 -

170. 4:

8,

1
.)

->

->

-.

109, 21

o. 9-

>N1 \F.
I.

12

357- 4

9.

9 22 2S
s
15

J.3V -J> 3^2. 4 155, 2

10.

....

10.
I.
I

155. I 362, 12 *9- 13

50. 6
.

10.
10.

16 19
.
.
.

91,25
.

2.12
o

354. 22

2S4.
':

10.
1.
1
. .

;8,

22:
.

* 20.

10,
10.

26 2S
11

75' 5

^34-

93- 15

376. 5
90. iS: 103. 29: 136. 10; 389, 13

11

10.
11.
1

40

18^
I

3-

25: 202. 2; * 26. 2 189, S; * 26. II 3; 202. 5

.

*uS.
32 ?
1
I
-

26
'2

r.
1.

4
7

1S0. 7

1. 1.

90.30; 197. 19; 387, 185*118,29 3 2 9, 30; 3^5- 13; *5- 3i

.98, 17
.

'5

91

16
8
-

1.
;

55. 13; 146. 7 56. 26

. .

11.

25

94, 6; 3S2, 10; 401, 21 162, 21; 276, S; *8o. 12

11.
1

195. IO

1.

rniAE
.

12.
.

28 29 36
25

71, 7; 151. 9 Si, 20; 243. 21; 276, 4; * 66, 8

75- 2; 269, 7
l

310. 19
.
.

1313-

/>
79,

-5

3.

4.

'3.

37. 8;

|i8,

13

29 34 sq
3 -

20 59, 6

Jdaec facta sunt

'

nt

i/np/eretu/-

M VTTIIAE
I.

quod scrtptum estin Asaph propheta.

J2
S

21

2 , 66,

25: 216, 24

97-22
9
22

6
19
3 4
5

419- 5 15 11S. 4, *7o. 13 2S4. 20 375- 12

',23.

Sic invenitur in omnibus veteribus codicibus, sed homines ignornntes tulerunt illud. Denique multn evnngelin usque ho lie itn hnbent W.
:

implerelur quod scriptum Es.iia/n propheta/n 59, 23

est

per

46
'3.

21: 38, 5; 158, 20 313- 2 104, iS; 212, 17; 412.

.

..

...
4').

14.

55 sq5 25

10.

93. 9

15'5i5-

4
14

9
5'

'4
'7

{;

232. 17 70. 27: 100, S

3 S
-

136, 28; 234. 10; 3S5. 25 194. 19 289, 20 oS, 4; *64. 4 376, 9. 10 *8 4 12

5;

'

5.

22
23
2.
. .

5.
5,

53, 19 2^2. 24 220. 16

16.
1

24 4
6
1

>,

357, 22 62, 4 407. 12

1717-

"348. 3
38, 17
4'
7: 352,
.

10
1

267. 14: ^2^. 2: *6S. 16 117. iS: 4, 21: 70. 6

3 *
.

'7
i

'9

2S1,

7-

20
7"

6, 6.

ic

...
262.
:

32, 13: 309. 15: 54 20 16; 290. 23; in hebraico

18,

20
21 21

335, 7 373 sqq. 2S6, 15

iS, 19,

530, 25
32, 3; 284, 2: 86, 19

evnngeliosecundum Mnithneum itn hnbet Panem nostrttm crasiinum

1

ttdbii

hodie 262. 17
3S2, 11
376, 5 2S4. 14; 290. 13
50,
1

'9' TO,

23
'5

*92, 25
70, I; 342, 26

16 20, 22
20, 20, 20, 22,
22,

23

216, 27 216, 28

7-

'

85,28
8,

30 29
32 -1}

243, 6
59,
*

20
4

7,

23

22

23;

M,

1 1

INDKX LOCORUM
22. 23,

S.

SCRIPTURAE.
2 2
3
4

163
2C2, 15

43
2

23, 27
23,

198, 5 3 6 2, 25 14, 27; 37, 21

37 23, 38
24,
12

*93, 13; 239, *>; 418, 16 220, 12; 239, 12; 30C, 11

34 52 6 23
5
S(j

*2I, 19
87, 21

3 6 9, 15 2C2, 8 sqq.

24, 28 24, 35 25, 33

305, 9 323, *7
28, 8; *78, 10

4 6

29
12 21

*49, 12 327, 22
89, 16; 104, 19 212, l8

*/?
5?75.

25, 45 26, 35 26, 37

421, 22 24; 385 2 203, 16

6 6 6
7 8

25 45 37 sqq
8

128, 18
3 C ^', l 58, 25; 142, 10

26,38
26. 27, 27.

192, 31; 156, 27; 203, 15; * 116,

28
3'

14

39
9

6c
r
r'

6 sqq
.

pro

27-39
27, 45 27, 49 27, 62 65 28 5 sq

22; 19?, 31; 03, 19; 216, 26 60, 20 Ilieicmia, error scriplorum Zacharia 6f, 7 l8 7, 28

9 9
10 ic 10
1

58 16
19

348, 3 350, 28 245. 15 398, 19

*7i, 30
30,
I

30
J5

6o 9
>

94, 22 391, 12
J

12 12

52 20
35

194, 19 3^8, 25;* 55, 15

^89,

409, 12

10 28, 13 28, 19
28,

392, 3 38, 12; 246, 2 1S8, 1 * 75, 16

12
13

49 6 sqq
1

414,24
358, 9 161, 23; 291, 8 332, 21 70, 22; 86, 12; *37, 5 37 6 17 P- 376 sqq.
, .

MAKCI
I,
I, I,

i-3i
7

P-

319-339

Ar/,/3..

I,

1620
34 39
2

332, 17; 329, 13 329, 16 361, 24

13 15 16 i6 16 16

17

9 13 19 3i 22 sq.

moriuus

est

autem

et aives, et

4,
4,
5, 5,

58, 27 56, 6

6,
8,
8,

30-43 35 sqqi-9 21 i-7

.

8, 9,

22-26 45 50

286. 21 r- 339 sqq. 341, 27 P- 341 sqq. 343, 8 P- 343 sqq. p. 346 sqq.

21 2 18, 18 sq 19, 12
17,
18,

sepullus est. Et in infei noelevans ocu/os suos 379, 4 126, 11; 329, 29; 338, 9; 392, 10
76, 2

J\

278, 2
15, 2 9 * 14, II

19,
19,

13 sqq

33 37 sq 23, 34
20, 23,

....
. .
.

46
53
5

10, 10, 11, 11,

16, 15

23,
24, 24.

1-17

P-

9sq.

343, 2 7 353- 6 5 418, 22

353, 27 276, 27 21, 30; 187, 25; *49, 10 199, 24; 288, 26; *47, 10 39i, 3
-.

32 sq. 3- 6 14,
14,

i3>

P- 365 sq. p. 366 sqq.

32 24, 39

392, 7 227, 3 39o, 21

IOHANNIS
I-14
1

13 sqq.
31 71

14,

3 6 4, 25 287, 2

P.

386 sqq.

sq.

119,

16;

303, 3.22; 395, 5;

3 6 5,

M,
5,

25

et in

Marco hora

* 49, 2 sexta scriptum

408, 9
3 3 sq.

24
:

fuit,

sed multi pro 7Ci(rrj[X(^ graeco pulaverunt esse gamma 60, 12

194, 21

15,

29

LUCAE
I 1
I

322, 4 322, 5

1, 1,

12

I
I

32 35 41 69
7 sqq.

*6,

14
18

multi male legunt dicentes Quodfaclum est in ipso vita erat; sed ita distinguitur Omnia fcr ipsum facta suni, et sine ipso factum est nihil quod facium est 38/, 21 77, 7; 200, 15; 302, 15 303, 45 395> 55 "27, 15; 77, 4;
.
:

...

395. 27 386. 25
147, 15 392 sqq.

8,5
1,
x
*

26
29

2 2

x J

>

245, 9

>

33

*io8, 2 338, 8; 392, 9 6, 11; 303, 30; 322, 22 39, 9; 32 6 23

,

164

INDEX I.OCORUM

S.

SCRIPTURAE.

"%,

298. 16 207. 14
373- 9 21; 53 10: 59. 22: 90. 5: 105. 261. 1 29; 2T
:

112. 16:
4.

16: 10. 26: 19.

.
.

126. 8;

20 20 215. 17^/'^ *90. 13

1

17.

%\

11

89. 16

105, 2; 258. 18

INDKX LOCORUM
4
5 7 7

S.

SCRIPTURAK.
2, 2.

165
270, 20

20
5

50, 8

87, 25

15 16

233, 23
161, 28

legeivlum putat Ilieronymus i/i ea i. e. cruce, non in se/i/etipso 17^,

.

25
31
5

20
4, 4,
4, 5

28, 8
53,
i

9 9
10 10 10
I
!

26
27 4 12
3
1
.

260, 22 241, 26 49, 7; 270, 9 265, 18; 272, 8; * 78, 2; 105, 7 160, 15 4, 3; 256, 27; 355, 10 368, 13 4 2 19
,

8 10

4,13
4,
5,

28l 2 7 *4i, 16 * 112, 24 247, 4

>
.
. . .

26

13 5, 3i sq
5,

51, 17; 193, IO ; 196, 3 " 6 9, 9

* 104,
1

32
12 16

* 54, 7

6, 6,

254, 20
23, 24

12 12

19 21

23
182, 29;

13
*3

374, 11 374, 25 11; 214, 19

AD

1,

PHILIPP. 23
.

228,

23;

in

graeco non habet

161,
13;

dissolvi, sed reverli 67, 17

si <///rs cognoscit,togi/oscit//r%. 23 42, 5; 260, 8; * 17TS"
.
. .

N- 3*
I

2,

6sqq.
8 13 15 19

52, 18;

195,

16;

15 '5 '5

267, 26
3, 3,

20
41 sq.
.
. .

22, 2

386,

1
1

15
15

49 50
53 54 sq 55
CORINTIT.
15 13

117, 3 260, 25; * 91, 1 279, 24; "38, 5

221,6;

2 42,

3, 3, 3,

396, 7 2 85, 19

15

"28,21
272, 13 212, 14

20
7

*38, 17; 56, 2591, 2

iii, 15; 232, 13

4, 4,

13

*2o, 24

II.

AD
->

AD
382, 12 329, 3 '57, 17 6?, 19; 63, 24; 117, 7 114, 1 38, 18
154, 11
"
*
I.

1,

COLOSS. 26
3 8

53, 11; 390, 7

2, 2, 3,

15
7
1

........

4
c

4,

4 6

365, 27 215, 12 *6, 8 324,

1

5 5

6 16
21

29, 3 28, 6

AD THESSAL.
2, 5,

19
17

207, 13
4, 1; 169,

6 6
6

12
15 16

14 sq.

* 34, 9 12, 16; * 92, 27

23

I.

AD TIMOTH.
I, 1, 1,

6 8
1 1 r

334, 6 258, 14; *44, 12 106, 15; 192, 26

14
17

420, 23
* 108, 7

20
8

184, 2

*23,
6
.

2, 3,
35,
l

8c, 12

11

H
2

6
5

12

12

12
13

9 IO
3

308, 17 * 17. 10 87, 27; I94, 16; 222, 23; * 17, TO

90, 16; 103, 27
II.

...

...

16, 29;

"69, 21

6
12
5

5,

6,
6,

16

257, II; 269, I 399, 24; "81, 19 253, 30; 346. 17 *85, 17 403, 13 364, 16 "" 108, 11

AD G AT.AT.
%

AD TIMOTH.
2,
2,

%lb

3
4

4 4
5

16 6 i 6
-

*55, 12 11, 5; * 49, 25 407, 20

24O, l6; 24I, 22

. . ,

26

14,

17

348, 23
87, 16; "55. 4 235, 14 124, 17; 313, 14

AD HEBRAEOS.
1,

17
7

3
*

2ZS, 5
i2i, 5
11

6
6

i-5-8
1,

14

13 sq
7

121. 15
* 90,

6,

AD EPHES.
21
5
2,

7,

3
5

307, 5
13, 7
5, 5
1

9, 11,

201, 5 *"9, 6
1 10, 14 98, 13; * 56, 12 381, 23
'

6 14

11,
11,

2,

iii, 15; *45,

6 10 26

i66
ii- ~

INDEX NOMINUM ET RKRUM

*
.

11,
12,
12, -

37

...
.

109. ii

2,

381, 19
*
1
1

2.

iS 10 '5
1

6
-2 >q

v
;.
1

4.
;

258. 5=

,19
13 16
10

iS; 285, I 224, 29 16, 9; 35, 6; 206, 19; *.|4, II 254, 19; 402, 2
12,
I

....

10, iS; 407, 2

1.
I.

APOCALYPSIS.
422, S 224, 15: 380, 12 223. 29 243, 2j 262. 3: *Si. 17
1,

13

322. 26 314, 9 416, 2

J.

....

2,

4I

81, 16 j

2 3,

17

PKTKL
1,

7
12

12
II
.

2,

'44. iS 228. 16
21,
*

33-

22
;

28

4i
5.

20 6
S

sqc
(

144. 15 iii, 9: 416. S; *55, 13 144, 15 49, 10; 105. 7 319, 2

76. 27

26S, 20

2'
S
:

4i4- 7 21. 25; 269. 21 320. 3

6.

9
10

6,
7. S.

...

* 39, 4

26S, 9

4sqq
12

73- 9; 359^ 27 78, 20; 83, IO

73, 20; 410, 18

I.

IOHANNIS.
I
I,
l

14-4
381- 29; 3S2. 15

17-15

54-6
* 1,

1,

8
6

*SS. 20 2. 24
16.

21.6
21, 22.

16

IO sq
1

258, 9
6. 2

2.

14

sq

II.

INDEX NOMINVM ET RERVM.

20.

Aaron interpretatur montanus 247.

Abenezer. lapii a iiutorii 259. 28. Abessalon sepulcrum aetate Ilieronymi per-

aetas perfecta quadragesimo anno venit 192, 7 aetas perfecla iumentis tres anni sunt, homi;

nibus triginta 369. 26.

aeternitati

manebat * 12. 1. Abraham: de vocatione Abrahae sermo Hieronymi deperditus 31.

senex
ciicitur 125. 22.

2;

primus Abraham
9. 7.

10S. 9 ; nihil est 123. 13.

comparatum omne tempus breve est bonum est, nisi quod aeternum

Abramium.

ubi habitavit

Abraham

Acheldemach. sanguinis ager Iudaeorum. sed

nostra sepultura est 60, 24; 190. 20.

adeps frumenti. largitas

spiritalis J^. 30.

et

pinguedo gratiae

adiuvat nos Deus. non dormientes. sed laborantes 66. 28: 185. 17. cf. gratia. adoptione sancti filii Dei nuncupantur. Christus outem hlius est natura proprius * 58. t. adorare in scripturis dupliciter dicitur 153. 6. advena est, qui non est habitator 129. 2. aedificatur semper. quodcumque viderit. christianus 121, 6. aedificatio quando dici solet * 54. 5. laetitia aegrotatio semper delicata est 37S. 7 animi mitigatur * 101. 26. ptus interpretatur tenebrae 43. 2.1 Aelia ab Iladriano condita 397. 3.
;

Aggareni interpretantur/;<w/?'/7 S2, 15; *33,8. agnus quarta decima die immolatur 27, 16 agni paschalis mystica interpretatio 406, 4 406 sqq. Alexander Macedonum imperator minime par Paulo apostolo 80, 8. Alexandria: Sarapium in Alexandriadestructum 142. 4 qui de Alexandria processerunt hae; ;
;

retici * 70. 2.

aliena peccata quomodo sunt 213. 2. allegoria sublimior historia est, non contraria
* 104. 24.

alleluia

psalmi diebus dominicis sub alleluia

ubicumque duo alleluia praescribuntur in psalmo, unum de fine est prioris psalmi. et alterum eiusqui sequitur 171, 28 306. 22 alleluia quid significet 293, 18. aharium martvres, viciima Domini, esse sub
cantati 17, 15;
;
;
:

aemorrousa, ecclesia de gentibus congregata

-14.

merentur * 39, 6. Altissimum solum Patrem esse dicunt Arriani

altario

103, 16.

aenigma non est hoc quod dicitur. sed aliud quod significalur aenigmate 5"
1

Amalech
21
I

interpretatur lingens terrai$2, S

:

20;

aequalis omnium hominum condicio 77. 16. aequitas proprie dicitur. quae pravum rectum
facit 149. 8.

ambnlare Denm, quid significet 9. 1 74. 12. Amon interpretatur fopulus turbidus 82. 18; sive populus falsus * ^. 15.

INDEX NOMINUM ET RERUM.

te.rtius est de duodecim prophelis, patrem essc Ksaiae plerique falso putabant *97, 17angelorum multitudo per currus et equos signiticatur 39, 12; 47, 12: sciunt angeli quid non potest angelica dignitas fecsrim 75. 7 mortem recipere, sed tanlum ruinam 78, 4; angeli non crimus, scd quasi angeli 126, 20; angeli ignis Dei sunt 142, 28; de angelis quod in Genesi praetermissum, in versiculo

167
in

Amos, qui
'

15;

vcritas

Dei

apostolis

est

182.

3;

eorum doctrina quam velociter cucurreril nequaquam temerarie Iesum secuti 303, 9 sunt 33 r 2 apostolos imitantur monachi 33*> 44 375' 8. 15 ctsi parum dimiserunt
:

>

apostoli, utique ct magna similiter dimisisscnt 33 2 3 5 quidquid apostolis loquitur Christus,

>

ecclesiae loquitur 374, 6; apostolus dicitur lingua hebraica siloas 389, 16 ; apostoli fucre

psalmi ciii significatum est 163, 13 ; non habent corpus, sed toti lumen sunt 163, 16 non sunt subiecti peccatis 163, 17 et angelos
;

Iohannes Baptista et Ksaias 389, 17; apostolos a Iudaeis eiectos latini susceperunt 396,
volumus,apostosequenda sententia est * 13, 12 apostoli omnibus peccatoribus iniquiores *
15; nobis, quichristianiesse

lorum
16,

salvat Christus, et homines 181, 6; ipsi angcli libenter habent praedicari eorum creatorem 1S1, 24; quod faciunt angeli in caelis, hoc monachi faciunt in terris 219, 2 * 43, 9; * 39, 10; angelus dicitur Christus angeli Trinilatis mysterium in caelo scire non
;

possunt * 74, 14. 20 inter angelos prinmm throni dicuntur 307, 4. 10 cunctarum virtulum caclestium nomen scire non possumus 307, 16; libenter talibus oneribus praegravantur angeli, ut adducant homines ad regna caelorum 378, 26 per Spiritum sanctum omnes angeli recipiunt sanctitatem * I I?, 26. anima humana, vera ecclesia, verum templum
; ;

8; gloria Christi sunt * 27, 12; imitaapostolorum * 72, 4. apparet Dominus etiam peccatoribus * 106, 4. Apuleius fecit signa 80, 20. aquae multae, haereses diversae 281, 24; aqua de Christi latere exiens baptismum significat
tores simus *.54> '3-.

aquila est diabolus 165, 25.

araneae labori vita hominum comparalur 109, 15; *65, 14. arcae a Noe factae numerorum sacramenla 368,
3o.

Christi est 105, 1 ; animas fuisse antequam mundus fieret haeresis calumniatur 107, 12; * 39, 24 ; 54, 17 56, 16 ; 62, 23 ; 8r, 14 ;
;

vide

animam sanctam, quam

grandis

sit

argentum, sermo Dei ^S, 25 147, 12. Aristoteles promisit viam quae duceret ad civitatem 177, 8; syllogismus Aristotelis 215, 6 non invenit Christus in Aristotele locum 245,
;

Chrislum capit, quem caelum non capit 258, 15 anima hominis quam pretiosa 335, 25 anima Dei, quae * 7, 21 animam hominis mundi latitudo non capit * 73, 24 animae
;
;

</

355 12

Aristotelici sunt et Platonici

omnes haeretici 63, 25; cf. 267, 20; 272, 10. arma Domini et nostra haec sunt, oratio 187,
21
12.
;

279, 6; christianoium arma, pax est 232,

principaie, cor * 102,

5.

anna, interiectio deprecantis apud Hebraeos

210. 24
;

218,

3.

Anthropomorphitae dicunt Deum habere membra quae etiam nos habemus 129, 13 * 24, 25; 26, 22 47, 12; iram Dei et furorem sim; ;

Arrianorum dogma 33, 17; 224, 7; dicunt Altissimum solum Patrem esse 103, i6;)ocus contra Arrianos 133, 1 ; dicunt Maior est
:

Pater, qui iubet,

quam

ille

cui iubetur 198,

23; 308, 23; nominant Christum 253, 27; impiissimi Arriani Kilium bonum dici posse

pliciter accipiunt

* 6,

19.

A jth

negant 278,

Arrianae haereseos insania

iudicis multiplex

et

grande mysterium

* 22, 2.

* 25, 11. apis et formicae sapientia 121, 17.

Apocalvpsis Iohannis in occidente omni et in aliis Phaenicis provinciis et in Aegypto recepta, in Palaestina non recipitur 5, 20 sqq
liber
et

tamen

ecclesiasticus est,
inter

quem
\

recipiunt

interpretantur veteres, ibid

in ecclesiis

legitur,

neque enim

apocryphas scriptu-

Apocryphos

ras habetur 314, 7. inter Patriarcharum liber computatur * 22, 22 ; item Hber Henoch 250, 1.

Apollinarius Laodicenus tacito nomine notatur 197, 1 3985 1 eius dogma de sensu Christi nova haercsis ab Hieronymo appellatur * 28,
; ;

Arrius haereticus 14, 28; 112, 9; dicit Kilium Dei similiter csse filium ut nos sumus 77, 6 crealuram esse et facturam 200, 9; Spiritum sanctum non numerat cum Patre et Kilio 306, 6; Arrius, daemon meridianus * 70, I. artium diversarum gloria est implere quod norint * 27, 8. Asaph, iuxta quosdam, psalmos a David conpositos cantavit, iuxta alios ipse et conposuit et cantavit 43, 27 Asaph prophetae testimonium apud Matth. xin 59, 24; Asaph illo lempore fuit, quando fuit David 64, 19; interpretatur synagoga 70, 16. asina credentes de synagoga, pullus asinae
; ;

12.

Apollonius signa fecit 80, 20. Apostoli sunt principes Iuda42, 7 fidesnostra non probatur nisi per illorum sanguinem So, 27 sunt fundamentaeccle.siae 98, 23 portac Sion 99. 14 eorum vo< toniiruum crat 143,
;
; ;

populum gentium significat 355, 18. athleta dormiens perdit victoriam 185, 22; 131, 32 alhletarum multa genera 241, 23. aves caeli specialiter monachi sunt 284, 16. atrium unum, et plura atria 136, 24 atria nostra, patriarchae et prophetne 137, 5.
;
;

i68
. .

INDEX NOMINUM ET RERUM.

mo xlv adFn
,
|

calciamenti
calix raroris

sluti

sacramentura 324.
<i.

15.

Domini
;

15

calix in scripturis

J2,

16 n.

..m
;.

dicitur

eloqueniia

saecularis

';.

2":

4
:.

interdum pro desiderato potu et gaudio accipitui ' 19, 23 calix aurens, dogmata philosophorum et eloquentia oratovum 63.
1,
1.

interpretatai
1.
5.

callidilas vei in

bonam

vel in

malam partem
expeilitur

baj.

Xllll ad eos qui ad

:idie

baptismum

videmus aquas tisma peccata dimitlit, regna nm non potest donai mnis Baptlstae praec
-

accipilur calor malus

'5.

'

23, 2

calore Spiritus

sancti

baptisroj

ris

321,

iS

baptismum recepluri quon

364.

raeparent
368,

Calvaria significalar locus resurrectionis 86, 4. cantare, in theoria semper significat scriptura 1S0. 3. 160, I 147, 1 canticum novum est Dei tilius ciucifixus 144. S: in prnescnti ceitamen cst, non canticum
:
: ;

baptisma

ungebantur
:

neophyti

13:

interpretatur

y.ctpno^

i.

e.

pars

aliqua

baptismum iam

in principio

ficatum 54. 15 16 ; in baplismate peccata remittnntnr, in paenitentia operiuntur * 41, 22.

Geneseos signi>ine Spirita non potest esse

potest et ager consoialionis et ager pulcherrimus ^'^. ~ caput qui elevat, odit Deum Si, 16; caput in
scripluris divinitas dicitur

manus 235. II. Capharnaum interpretari

Barabbas interpretatur
barba,
virilitatis

//.;

J,

8.

247,

corporis

indicinm 246. 1. Barnabae epistula laudatur * 16,

6.

principale. caput 102. ones ignis quomodo

"

5.

Basan coufusio interpretatur 40.

:

31.
1

caput inimici 127. 22

1.

230, 16

xv

de:>s adserit * 30.

latorius,

quid 227.
*

congregandi super carbo desocarbones super quos

:

itudo nostra fulura est, totum quod promittitnr de fntoro est 16. 1 1 ; beatitudo prima, non peccasse; secunda, post vulnus sanare cicatricem 41. 6. beneficia Dei erga hominem 161. 6. Beniamin filius dexterae interpretatur 19, 2] 20. 7 semper tribus Beniamin appellatur lemini 20. S. thania, viculus Marthae et Mariae. nbi hodie
;

sedetur in Isaia
1

8, 26.

caritas nisi ante refrixerit,

1.

non peccamus 305,

caro et cor alicuius ut in commur.e consentiant dimcile est 87, 14 caro qua^i nubes et caligo in circuitu Salvatoris SS, 19 caro quomodo
;
:

multipliciter serviat Domino 178, 17; 37. 26 non caro scd carnis opera despicienda
:

Lazarus
tatur

(/>/<?

domus
:

Lazarium ?) 354, 7 interpreoboedieutiae 354. 10; 357. 14;

;

279. 22; 2S7. 25; * 38, 4; caro hominis Dominicae carnis portio est 336, 4 ; caro S6, nostra in Domino resurrexit * 2b, 19 caro ipsa desiderat regna caelorum 5 37,
;
:

Belhlehem

felix est qui Bethlehem habet in corde suo 138. 13 in austro posita est 176, 6; Ephrata quare nomen accepit 244. 19; Bethlehem prae omnibus locis sanctis venerabilior 245. o Terra est, quae dedit fructum suum * 44, 15; Encaeniorum dies in Beth;
:

21.
/.'j.yr.u-

dicitur graece

ipdpa

i.

e.

pars aliqua

manus

lehem 139. 2. Bethphage intetpretatuidoruus wajcil/ae 354,

10.
SotjOo';

Hieronymi in Marcum coramemorat, praef. iii 327. 15 not.; item de Ps. XLI, praef. iv. Cataplnygae et Montanus quid dicant 1S3. 3;
:

235. 12. -iodorius tractatus

13.

44,2.
/.7Tr /r 7'ij;
i

saida interpreialur do/uus venatorutu 343,

piincipio de vocationc Al rahae

31,
1:
cf.

sermonem Hieronymus habuerat

Ezras propheta dicitur 113, 24.
3654-

bonum
17
:

nihil est. nisi quod aeternum est 123. :jjnus recte dicitur Filius, bonus et Spiritus sanctu- 27^. fieri non potest, ut una
1
;

et malum * 92, 28. interpretatur caro 41 Britannia crux Christi et in Britannia esi, et _ in India es: 261, 15. caelum peccata in caelo non fiunt 79, 8 394, * 25 caelum sunt sancti 259, 5 54 '7 * 90. 2 istoli * 53, 2j; divina mysteria 2y>, [9; p'.ares cj.elos dicirnus 308, 1 )

anima
r

et

bDnutn amet

calecliumeni inter auditores llieronymi 27. 9; 281, 26: 305. 2. 12. Ccdar interpretatur tenebrat 22S. 26. Iron lingua hebraea interpretatur tenebrae 204. 14 Christus traditur in torrente Cedron
; 1

7-

'>

cellarium proprie dicitur. quod divitias conpositas habet 2S4. 7. certamen homini quare dederit Deus * 40. 7. cervus serpentes occidit, e: ipsos couiedit 165. ieo accipitur in snnctos 273. 16. 411, 1 1
;

roi

,,e

in caelo fiiri falso

quidam

i-

:herubim in'erpretaiur icientiae multitudo

16: 152. S. Chore interpratatur Calvaria
~r>.

'

),

serunt ^04:;. losophio appellati

m.

]:

caeli

sepiem a phi-

31, 20.

iS; So. 3

oS.

INDEX NOMINUM ET RERUM.

7; 411, 3; *4T,
praescribitur
bet, seci

169

2; quicumque psalmus
C'io>c\ nihil
triste

nis

///0/7////

ha-

semper
est,

laeta significat 85, 27; 92,

3; 410, 21.

chorus non
dicitur,
* 46,

ubi dissensio 312,

in

15; chorus

quando nmlti

unum

concinunt

13; ecclesiae, chorus Dei, ibid. 19. christianus, quodcumque viderit, semper aedificatur 121, 6; *7^, 4; numquam chrisliano nox est 181, I semper christiano persecutio est 186, 5; nobis, qui christiani esse volumus, aposlolorum sequenda sententia est * 13, 12; in hoc christianus sum, quia unum Deum in Trinitate confiteor *75, 24.
;

phantasmate purus * 23, 16; Christus unus atque idem filius Dei, nunc ut homt> rogat, nunc ut Dominus exaudit * 24, 11 Christi anima habuit quidquid absque peccato humana anima habere consuevit * 28, 10 caro eius post resurrectioneni eiusdem nalurae, licet alterius gloriae * 28, 22; quare non
;

Christus totus sed derelicta carne anima Christi descendit ad inferos * 29, 14; quomodo nunc sedere nunc stare dicitur ad dexteram Patris 30, 22; mentes nostrae morlis dominicae memores sint * II, 15 Deus Yer"
;

bum tamdiu

in caelis fuit,

quamdiu homines

non tantum peccaverunt

Christi agendi ratio

Christus
est,

flos

sequenda 16, 135364, 17; Mariae virginis, fructus factus

ipsius 34,

ut nos

manducaremus carnes

14; omnia genera poenarum veniant, dum post plagas Christus adveniat 35, 28; Christus et hospes noster est et conviva 49, 1 Christus, David noster 27, 14; Moyses 110ster 71,7; sufficit victoribus facies Christi 90, 10 Christi vita exemplum est * 23, 14 Chri;
;

stum possumus parere,

si

volumus

97,

12;

105. 17; 173, 9; Christus crucifixus, serpens in eremo suspensus 115, 1; crucifixusquidem erat in corpore, sed vere crucifigebat ibi

ut ad eos ipsedescenderet * 29, 7; pauci sunt bellatores, qui pro Christo dimicent * 32, 4; Christus angelus dictus * 43, 9; Christi descensus ad inferos * 48, 6; quem tonantem mundus audire non potuit, audial saltem vagientem 397, 19; * 53, 13; per os prophetarum quasi per organum Dominus est locutus 53, 23; Ilomo Dominicus ab Hieronymi antiquo interpolatore appellatur * 60, 9; Christus mansueludo ipsa nominatur, sicut alio loco non sapiens sed sapientia * 66, 1 1 quicquid oixovop-ia est in Christo, non illi addilur, sed nobis proficit
;

daemones 124, n 174, 22; Iudaei dicunt quoniam si non aliquis unguatur unguento regali, non potest christus vocari 170, 12; Christus habuit sensum humanum 196, 28; 397, 28; non duae personae in Christo, sed qui filius Dei est, ipse est et filius David 198, 14; 325, 9; 356, 6; haud mirandum si
;

86,15. Chus lingua hebraea

interpretalur Aethiops 20,

Chusi filius Iemini non idem atque Chusi filius Arachi 19, 11 in titulo psalmi VII per sin
;

litteram scribitur, in
19, 12; 21, 21.

Regnorum
I ;

per samec/i
et

Saulem

significat 21,

diabolum
est 235,
fuit

hominis verbis loquitur Christus 199, 32 oculi cjuoque ipsius et vultus divinum quiddam spirabant 331, 22; 361, 22; sermo ipse
;

cibos inmortales habeat

21.

anima necesse

cimicem facere

et

pulicem, quid necesse

Domini operatorius

erat 331,

28; egregius

medicus Christus et verus est archiater 337, 14; ipse et medicus et medicamentum 338, 3; * 68, 8; 97, 7; solum Christum in lege et prophetis considerat Ilieronymus 353, 16; onme quod fecit Christus, sacramenta sunt,
salus nostra est 355, 9; inter omnia signa quae fecit Christus quodnam mirabilius Hieronymi sententia 361, 14; iudicii diem ignorare Christus qui dicitur 365, 18; Christus
kl. ian. natus est Epiphaniis renatus est 397, 6; Christus homo perfectus 397, 23 nulla plaga est quae debeat amorem Christi superare Christus in cruce nos alis suis pro403, 5 texit * 68, 26; ad hoc venit, ut dimicet et superet dimicando * 2, 21; Christi plagis sanamur, illo patiente non patimur * 4, 14; Christi grandis humilitas in orando Patrem pro nobis * 13, 18; Christus in scripturis et pontifex appellaturet rex * 18, 23; ut sacerdos, Patrem habet specialem et propriam portionem, * 19, 7; quomodo eibus noster et potus Christus est, ita Christi cibus et poculum Pater est, i. e. communis cum Patre divinitas * 19, 26; Christus ab universo car-

122, 7. circus: clamor in circo 116, 7. cithara nostra, et corpus et anima et spiritus 121, 3; non potest esse cithara, si una chorda defuerit 147, 3; 296, 5; cithara Dei

monachus
7
;

est

180,
et

citharam inter

29; corpus Christi 181, psalterium quid intersit

312, 26.
civitas in multis aedificiis consistit 105, 9. clamor in scripturis, non vocis, sed cordis est
II,

non

in Epiphaniis sed

vm

3;
I.

50,

12; 94, 10; 177, iS

I,

268, 2;

396,

5; in

314, claves

psalmorum

5.

clementia Dei erga Iudaeos 192, 10. climata mundi quattuor 175, 29. coenobium: in monasteriis etmaximein coenosimultates 231, 11 est 246, 4; solent aliquanti fratres dicere Si in ccenobio mansero, solus orare non possum 328, 2 coenobii synaxis ab iis qui manent in deserto non contemncnda 400, 28. cogitatio: qui in cogiiatione non peccaveit, nullushominum reperitur^S, 9; una cogitatio felix est, cogitare de Domino 130, 20; * 37, cogitationibus malis eieclis, daemones 9
;

biis solent rixae esse et

ibi

vera

fraternitas,

unus animus
:

Anecdota Maredsolana

III,

3.

n
iduntm
15S, 7
;

INDEX NOMINUM ET RERUM.

ii.

n
iiila

esl

intelleganl

creatoris erga ho-

suni.

dicnntm
:

nitnr 213, 4; par13; 27 5 - \'j~X-

hoc a belnis distamns,qoianosinteUegimuscreatoremnostrnm, illae non intellegunt condiior Deus semper inter medias creatnras snas esl ; v v
beneficia
161, 6;
:

minem

'5-

coluinba in
carere dicit

similitndo monstrata ;: 17: colnmba felle

1
.

ad creatorem

<Mv

>

communicare
1

dopiicit

ir

in
v
.

>criptura
2

et constantia fertur homo 121. 8; singnlae habent ulilitatessuas 122. 12: *iii, 2: universa creatura Dei oculos habet, et intellegentia plena

tnrarnm ordine

v ema pu-

concordiim tantam in lono non potest babere p^pulus Dei, qnantam mali habent in malo
c:>ncupi14
tia r.i>n
:

m
ditVicile

scintillam

omncs habemns

est 103, 5: k>7. 4: creatnrae omnes nobis serviuni 307. 31 310. 27; qnomodo a servitute Liberabuntur 308. 5;a Dei creatnra vir eruditus nustjuam scandalizatur * 73. 3. crimina occulta hdelium, [opp. haeresis aperta insania) * oS. 12.
;

juem concupiscen19; conconfitere illi

temptet 347, 27.

;

confessio dupliciter intellegitur 102.

crux inluminat mundum 44. 23: crucis signum vexillum nostrum est 1 3, 7 124. 12: 140, 17: dies crucis 11S. 21 crux Salvatoris ista
1
; ;

>nis verae ordo * 72, 10 peccata, qui sanare potest 119, 28. conparatio : omne quod conparatur, minns esl ab eo cui conparatur 2. 1. _:entiae nostrae libri Dci sunt 75. 3. contentioinquo a disputationedifferat * 73. 26. continentia ante perceptionem Eucharisiiae ser1

est scala
est

quam

vidit

Iacob 124. 14; colnmna

vanda 409, 2 contraria esse quae putantur, providenlia Dei saepius pro utilitate fiunt 170, 19. cooversionis velocis et gratuitae exempl.i * 10. 10 sq. nemo convertitur, nisi qui pergii illuc ubi prius erat 211, 20. cophini Aegypti et cophini Ie>u 71, 9. nostrum sit in manu Chrisli 293, 1 principale animae * 102, 5. cornu semper in regno ponitur 124. 3; 147. 14.
: 1 ;

generis humani 138, 5: et in Britannia est, et in India est. ibid\ aquam amaram non fecit aliud dulcem nisi lignum crucis quod missum erat in ea 14S, 2: crucis mvsterium in CCC numeris et in littera thau 369. 4; crucis vexillum non potest deleri, nisi solo peccato 369, 9; crux Christi clavis paradisi est 385, 12; a Moyse manus levante tlgurata " 25. 8.

natura 304. 21. culexin puncto corpusculi omnia

crvstalli

membra habet
et inter-

122. 14.

Cyprianus sanctus Apocalypsin recipit

pretatur _6, 1. Cyri erga regem

Armeniorum agendi

ratio 2765

dacmones meridianos

cornuta tantummodoanimalia in templo immolantur 124, 4

:

147. 20.

daemonum dum 334. 29.

12;

esse vulgo dicitur 116, testimoniis non adquiescen-

na et scutum apud Deum idem sunt 16, j2: 115. 8; 102. 4: 183, 12; susceptio pro corona in scripiuris ponitur 1S3, S: coronat te Deus, non propter merita tua, sed propter suam misericordiam 161, ^2; nos si fuerimulapides pretiosi, nostrum Dominum corona-

est 27. 14: interpretatur fortis manu 70, 14; 140. 4 243. 7 de paenitente magister est effectus 33S. y^. <&*/+,* Decius persecutor 266. 24 2S2. 22.
:
;

David nostei Christus

bim

nemo

in deliciis aestimet co-

ronari * 85, 16. pus sancti morientis pretiosum

esl

217.
:

organum hominis corpus est 263, habemus et nos c-t sancii corpus
poris labores

aequale

ad vesperam ^, 1. desertum sanctis aliquando nocivum * 3, I. detrahendi occasionem nemini praebuisse, grandis res 30, 10; detrahentem, quantum in nobis est, persequamur 157. 17; inter fornicantem et detrahentem quanta distantia 157.
5stXivo'v, lioc est,

270, 6; cor-

minus prosunt quam animae

libertas et pura doctrina * 70, 10. correctio supponit inaequalitatem

c

19; grande scelus detractio apud monachos 224. 2S: quandocumque aliquis fratri detrahit, iste post dorsum fabricatur 242. 7.

Deus nosse
corripitur
21
:

>rreptio: infelix est qui a

72,

Deo non

26

271.

I.

quod ante rectum fuit et postea depravatum est 137. 14; 142, iS. corvi daemones sunt, et qui daemonibus serviur. rum pulli, qui de parentibus
c

rrigitur

dicitur eos quos nosse dignatur 8, Dei status diversus describitur pro varietate hominum 74. 9; homines et angeli ad comparationem Dei crudeles sunt 79, 16;

idolatris nascuntur 207.

15: hi dicuntur de

rore vi
git,

.1.

Creatorem
iste

in

operibus quicumque non intelle-

insipiens est 123. 6: cf. 163. 3: creatorein nullae gentes sunt quae natuialitcr

Deo excelsior memo est 85, 21: Deum videre. inhnita corona est 90. 10 Deus sine dextera sua numquam fuit 112, 10; Deus in omnibus mihi laborat. ut nihil mihi desit 122, 3; patientem nobis esse Deum volumus, et inimicis impatientem 12S. 9: Deus totus oculus est, totus manus est, totus pes est 129, iS; omne genus humanum naturaliter intellegit
;

[NDEX NOMINUM ET RERUM.

lioc tantum Deo praeslarc salvemus animas uostras [80, J2; 100, 16; decem Dei nomina apud lebraeos 295, 19; Dei iussisse, fecisse est 308, 19; * 57, 4; ira Dei et furor spiritaliter Lntellegenda * 6, 22; Deus sanctorum proprie

171

Deum
'

137,

i<>;

Dionysius Apocalypsin recipit et interpretatur

5' 2 4-

possumus,
I

ut

(lisputaTio licita. contentio

dives

quicumque

est, nisi

non item *73, 26. pauperem expoliave-

et specialiter

Dominus

est 41,

13;
* 23,

* 14,

scriptura

ad similitudinem humanorum
23
;

ar-

tuum de Dei virtutibus Loquitur 10; Deus quid non sit magis
quid
sit

83,

scitur

quam

74,

iqsqq.; 110, 16; non possu-

rit, dives esse non potest 26, 16; vera philosophi sententia )mnis dives aut iniquus aut iniqui heres est 86, 18; divites et iudices huius mundi diabolus facit 186, 10. doctoribus grande periculum est 208, 20; doctores oculi sunt ecclesiae 374, 15. dogmata ecclesiastica ita ut sunt fortia praedi:

mus expansa Deum fortitudinis suae veste cognoscere 53, 17; * 77, 20; Deum, iuxta
id

canda 409,

I.

quod Deus

est,

videre potest

108,

nulla rationabilis creatura 4; mirabilia in Deo

magna quaenam

sint * 57, 4.

doloris magnitudo,materia consolationis * 85, 10. dominica die psalmi sub alleluia cantati 17, 15; dies dominica, dies christianorum 418, 9; a genlilibus dies solis vocatur, ibid. II.

deus unicuique hocest, quod cupit et veneratur 72, 8; dii sumus, non natura, sed gratia 77,
7-

Dominus est proprie sanctorum Deus * 14, 4. dormiens nemo coronatur 131,32; doimientes
Deus non adiuvat, sed laborantes
185, 19; 289,

66, 28;

dextera Dei, Filius eius 52, 16; sine dextera sua numquam fuit 112, 10 dexteras duas habet iustus 117, 21 ; dextera Christus dicitur 145, 8;sanctis semper stat Deus ad dexteram * 25, 5; sapientiae dextera et laeva 25,
;

22; * 40,

9;

68,

2;

dormire

Deum, quid
duo oinnia
in

significet 75, 10.

nobis

turpe est 136, 8; duo tura 270, 20; 274, 9.

:

membrahabemus, nisi quod immunda vocat scrip-

16.

diabolus per Chusi filium Iemini significatur diaboli paenitentia ubi est? 24, 20; 21, 21 ubi sunt qui dicunt diabolum diabolum esse factum ? 77, 27: diabolus scripturas quasi diabolus interpretatur 118, 14; sanctos cupit decipere 132, 16; 166, 19; eos vult habitare in deserto * 3, 1 diaboli manu?,quam grandis 175, 25; diabolus quasi quaestionarius Domini est 184, 3; facit iudices huius mundi et divites 186, 10; propter linguam suam cecidit 224, 23; diabolus est qui in hominibus nos persequitur 240, 25; non in tantum potest nos decipere, quantum per organum hominis 267, 2; non pugnat cito contra aliquem per grandia vitia, sed per minora ingreditur 269, 22 sicut Dominus habet electos sanctos, ita et diabolus habet electos suos 270, 15 fingebat se scire quis esset Christus, sed nesciebat 334, 26; pater diaboli, quis sit
; ; ;

ebrietas spiritualis 69, 28. quando dicitur ecce, quodammodo res ecce digito demonstratur 252, 20.
ecclesia istius

mundi tabernaculum

est 28, 5;

dignitates in ecclesia imperator, praefectus, episcopus, presbyter ^c, 15; prima ecclesia de imperitis congregata fuit 60, 15; ecclesia displicet haereticis 64, 27; ecclesiae iudices episcopi et presbyteri 75, 30; ecclesiae fundatnentum, fides Trinitatis 98, 12; item fundamenta apostoli 98, 23; in omnibus prophetis dictum est de ecclesia 100, 3; ecclesia mater

appellata 103, 10; vera ecclesia, verum tem-

plum

Christi,

non

est nisi

anima humana

104,

25; ecclesia non in muris, sed in dogmatibus 126, 10; 250, 21; 253, 31; ecclesiae quasi insulae in mari saeculi istiuspositaesunt 141, 1; "88, 16; ecclesia ibiest, ubi fides vera est

254,
in

tina ecclesias haeretici

334,
*

33',

virtus diaboli

omnis

in

lumbo

est

ante annos viginti omnes in Palaespossidebant 254, 2; multis locis aetate Hieronymi ecclesia
1;

peccare, et ipse nos accusat ad puniendum * 34, 14; diaboli flagello iustus necessario obnoxius * 71, 3; diabolus superborum princeps *8i, 18; per Mariam spe sua frustratus * 92, 19. dies duo, vetus testamentum et novum 135, 16; mundus iste in sex diebus intellegitur
4, 3; ipse
facit

nos

negotiationis erat 364, 12; quidquid apostolis loquitur Christus, ecclesiae loquitur 374, 6; oculi ecclesiae, ecclesiastici atque doctores374, I5;ecclesia, terra Dei * 15, 12;

domus

habitatorem habet Patrem

tum sanctum
ecclesiastici

et Filium et Spiri* 78, 13; ecclesiae decor debet

esse conversatio fidelium * 80, 17.

rustici sunt et simplices 63, 25; rusticana simplicitas et ecclesiastica 67, 14.

349, 6. dignitates in ecclesia 30, 15; non quaeritur dignitas apud Deum, sed opera 155, 15.
.

&V f 2$
f
.

wyi

Fdom

interpretatur sanguis 41, 3; terrena et

30.

Diligentibus Deum oninia cooperantur in boiium, sententiola ingentia continens mysteria 35, 9; in Iob conpleta est 35, 20; qui timent,

sanguinea 264, eleemosynas non

208, 3;

Dominum: qui diligunt, non iuxta sed intus habent * 44, 10. dimittere terrena nihil est, vitia animae dimitprope habent
tere

crimen habentis est non fecerunt eleemosynas, non habebant unde facerent 208, 2; cleemosynam non debemus dare quasi mendico, sed
facere,

perfecti

quasi

fratri

256, 14; peccata nostra,

grande

est 223, 3.

aliter lavare

quaeiam non possumus, eleemosyna ex-

Dina interpretatur causa, iurgium, rixa 236,

26.

tinguit, 257, 17-

172
tecularis

INDEX NOMINUM ET RERVM.

aurum
dicitur 63, 27:
150.
2.
*

34.

ficus inrructuosa,

tideles dicimur,

eniornm dies

in

Pethlehem

(/.

synagoga 358, 6. non rationales 154. 23; * 75. 2: 367. 22; si quando imus ad mysterium.

iram princeps Tatianus 41, 22. d l>ad i. e. lineum vestimenlnm non habeLunt nisi levitae 55 raim interpretalur/rrj tifn 1S3. 7.
1

qui fidelis est intellegit 302. 2: accepto bapfides

Ephrata Bethlehem unde dicta 244.

18.

curos voluptatis adsertoi 350. 13; providen-

.4:110. 2 tiam neg episcopi debent iudices esse, non lupi 76. 4: n.m ordinent ni>i quo3 sciunt fidelcs 157. 26: episcopus post 1 [ieronymum locuturus 39S. 6. equi bom et equi mali 47, 4; equi. homines peccatores in quibus daemones equitantur
.

tismo fideles dicebantur * 75, 3. qui veram fideni habet, non peccat S, 5; qui non crcdit. iam praeiudicatus ad poenam est, ibid 10; fidei praeclarum encomium 154, 17: fidci paradisus 326, 13; vera fides non habet intervallnm statim amlit, statim credit. statim sequitur 331, 5; fideidomus, ecclesia 346. 19; fidei ordo 354, 14; fides famem
: :

non timct 384. 24; Dominusnon quaerit sanguinem confitentium, sed fidem per quam
sanguis effunditur 417, 7. hliassanctinon habuissequare dicantur 236,
filii

2.

18.

Frmon
:i

inlerpretatur otvaOT)U.3 250. 17:413.

1.

crror

natura 105. 17. scriptorum in Matlh. \NI 59. 2}; M.uc. XV 60. 12; in Matth. wvii 60, 20.

in

cogitaliones semper dicuntur, verba filiae 2S3. 25; omnis qui inique agit. iniquitatis filius dicitur 422. 5.
in

scripturis sanctis

Filius ex eo

eruditio ecclesiasticis viris necessaria * 91. 7. Ethan, fortis sive robustus * 51. 4. evangelium post tractatum de psalmo lei^itur >: * S6. 20; vel vice versa evangelium

ante

psalmum exponitur

278.

19;

*Si, 9;

hebraicum evangeliumsecundum Matthaeum 262. 17; evangelium corpus Iesu putat Ilie-

non minor est Palre, quia accenit ab eo iudicium 44, 16; Patri quidquid dederimus, hoc damus et Filio 199, 20; Filius bonus rccte ac merito dicitur 278, 14; Christus solus est filius Dei naturaproprius, sancti vero adoptionc sunt filii * 58, I; non solum Pater sed etiam Filius iuxta naturam suam
invisibilis est *
1

13, 24.

ronymus 301.
:

22.

finis

Christus flos Mariae virginis. eucharistia fructus factus est. ut nos manducaremus car-

quid potest grande esse, quod finem habet ? 108, 10; fines terrae, mystice 36, 3;
:

145, 30.

nes ip-ius 34. 14: ista mysteria quae habemus dedit nobis 201. 16: vere caro Christi est. et \ere sanguis Christi est 290. 27: 301. 24: si quando imus ad mysterium (qui fidelis est, intellegit) si micula ceciderit. periclitamur 302. i: nisi steterimus. corpus Christi accipere non valemus 341. 22; continentia ante perceptionem eucharistiae servanda 409. 21; eucharistia post baptismum neophytis data 412. 2: Salvatoris carne vescimur et cruore potamur * 19. 27: ad carne- Salvatoris pura conscientiain uniiate pacisaccedendum * 50,
9-

flagellum diaboli quin iusto sonet, fieri non potest *7I,.3flumina sancti sunt, quae biberunt de fonte Iesu 14S. 11; apostoli et prophetae * 79, 12. folia vcrba sunt. fructus intellegentia scripturarum 35S. 2. fons Christus est, sancti flumina 148, 14; vitalis fons baptismatis 36S, 11; fontes ecclesiae, Pater et Filius et Spiritus sanctus 411, 19. formicac ct apis sapientia 121, 17. fortes hereditas sunt Salvatoris * 20, 5 sqq. fortitudines dicti angeli * 112. 27 not.: 114, 9. frater sanctus qui Ilieronymi tractatui interest

Eunomiani nominant Christum 253. 27; Spiritum sanctum non numcrant cum Patre et Filio 306. 6: Filium minorem Patre dicunt
3*- 2 3-

401.

6.

fraternitas

vera

in
4.

coenobiis

et

monasteriis
iuxta

imenitur 246.
fulgura ex

nubium conlisione generantur

* 89,

Eunomius haereticus
turam esse
" :

14, 28; dicit

Filium Dei
77. 5: crea-

philosophos 143.4:

23; difhcile illos

similiter es>e filium ut nos

et

sumus
q.

facturam 200.

percutiunt qui in valle sunt 143. 23. fullones sunt disceptatores saecularis litteraturae

proprie dicitur. quae

pravum rectum

facit 149. 8.

fundamentum

excelsior Deo nemu est 85. 21. exorcistae Hebraeorum 336. 21; exorcizare multos inter epulas et clamare daemones videbat Hieronymus 335. 9.

350. 17; fullonum opus quale sit 350, 8. ecclesiae, fides Trinitatis 98, 12; item fundamenta apostoli 98, 23. funiculus peccatorum quomodo texitur 242, 19; funiculus ubi et quando adhibetur * 20. 9. Galaad interpretatur trausmigratio 183. 2.

F.ras inierprelatur aJiutorium 113.

."
1;

23;

sive

Domini

97. 10; Ezraites. adiutorium consectUus * 46. 21: 51. 5: Ezraita

+

51. 8. familia Dei 253. 2: 403. 24 sqq. familiaritas superbiam facit 253. 15. febres nostrae vitia sunt 337. 12.

unde nomen acceperit

Galilaea interpretatur >caTaxoXt<rnrj 329, 23. officium 229, 12. 14; galli cantus, quarta nocti> vigilia * 64, 5gamma pro -'.rr u<;j in Marc. XV xxv 60, 12. Gebal interpretatur vallisvaiia 82. 16; *33- 10. Gedeon vocatur alio nomine Hierobaal 84. 17; Gedeonisvellus.populuslsraheliticus 141. 16.
gallicinii
(

: ;

INDEX NOMINUM ET RERUM.

generatio
gel dicitur revdatio 146, 4. et generatio in scripturis duos popu-

173

los significat 68, 11; 293, 5; * 53, 3; 55, 21. gladius anceps, sermo doctrinae 314, 13; cjui hunc habet, saeculi gladium non timet 315, 26.

Iudaeis in biasphemiis ''34, i8;sibiecclesiam vindicant, ibid. 25; omnes Aristotelici sunt et Platonici 03. 25; 267, 20; 272, 10; 284, 5. Haeretici ab Hieronymo commemorati Arrius et Eunomius 14, 28; 77, 5; 200, 9;
253, 27; 273, 6; 301, 12; 306,6; 308, 23; 314, 22; *33, 22; Arriani 33, 17; 103, 16; 133, i; 198, 23; 224, 7; 278, I; 308, 23; 325, 27; * 22, 2; Talianus 41, 22; Manichaeus 41, 23; 96, 21; 122, 6; 135, 25; 198, 12; 224, 9; 230, II sqq. 301, 3; 307, 20; 314, 22; 326, 8; 383, 6; * 32, 22; 73, 7; Anthropomorphitae 129, 13; *6, 19; 26, 22; Marcion 122, 5; 301, 3; 326, 9; 383, 6; * 32, 22; J^, 7; Novatianus 134, 23; Novatus,
;

gloria nostra est, quod servimus Domino 180, 19; gloria Christi crux est 313, 10; vel Deus Pater, sive apostoli, aut etiam quod in carnis eius humilitate latebat * 27, 10.

graduum quindecim signa

220, 14.

in

circuitu

templi

graeci errant in lectione 2 Reg. xv 19, 16. gratia Deus adiuvat nos et cooperatur nobis 40, 14; non dormientes nos Deus adiuvat,
:

sedlaborantes66, 28; 289, 22; "40, 9; 68, 2; in nostra est potestate ponere Dominum ante oculos nostros * 24, 18; quamvis curramus, tamen sine Deoad propositum pervenire non possumus * 14, 21; nostrum est incipere, Dei est adiuvare "39, 13; 68, i; nostrum est disponere, illius est perficere * 39, 18.
gratis, dupliciter intelligitur 187,
11.

* 44, 2; Montanus et Cataphrygae 182, 3; * 44, 2; Photinus 198, 10; Origenes 250, 75 *37, 23; 39, 24; 54, 16; 62, 23;

Maximilla

6; 308, 24; Apollinaristae 197, 1; 398, i; * 28, 12; Valentinus * 32, 22; 73, 7; Pasilides * 36, II; Sabellius * 75, 26. hebraici proprietalem graecus et latinus expri-

Macedoniani 306,

Hadriani lex, ut nullus Iudaeorum Hierosolymis accederet 397, 1. haereses semper novae sunt 283, 16; per Samariam et decem tribus apud Esaiam figuratae
* 9S, 7-

mere non possunt 210, 21; lingua hebraea multiplices habet intelligentia c et secundum diversitatem pronuntiantis diversus quoque
,

sensus efhcitur 333,

Ilelias interpretatur

4-

Dcus Dominus

298,

3.

Helisaeus noster, Christus 92, 18; 144, 24.

haereticus cotidie

animarum

fundit

13, 31; cotidie haeretici inmutant sua 15, 14; * 35, i; 69, 16; non

sanguinem dogmata
quaerunt

Henoch liber apocryphus 250, I. hereditas ubicumque ponitur, ibi mors ante praecessit 79, 24; de hereditate Domini quis
sit

quomodo

salventur, sed quomodo superent 15, 17; haereticorum conciliabula foveae diaboli sunt 23, 31; haeretici, ferae harundinis 42, 18; nihil aliud nisi de auro cogitant 63, 23; omnes superstiiiones habent 64, i; ad verba sunt praeparati 64, 3; 283, 3; displicet eis ecclesia64, 27; non possunt decipere, nisi

* 20, 5. 22.
* 92,

Heva cum Maria comparata

16.

Hiericho interpretatur lunct 263, 15. Hieronymus prae aegrotatione psalmum inter-

non potest 17, 16; patientius audiri se postulat 18, 26;scripturasinterpretari vult,
pretari

lucem promiserint 115, 28; habent et ipsi oleum, et ipsi lumen scientiae promittunt
125,

amarae aquae 174, in peccatum 189,

14; 271, 27; haereticorum baptismus, 17; eorum oratio vertitur

19; non possunt laudare 253, 26; ante annos viginti omnes in Palaestina ecclesias haeretici possidebant 254, 2; principes haereticorum electi sunt diaboli 270, 16; haeretici nova cotidie reperiunt 283, 18; secreta et magna pollicentur *68, 21; eorum sermoconpositus est 283, 25; non habent veram ecclesiam, sed similitudi nem ecclesiae 284, 2; haereticorum magistri

non declamare 18, 27; 59, 17; 83, 17; Hieronymo curae est, non solum secundum historiam, sed secundum spiritalem intellegentiam interpretari 21, 19; Hieronymi misericordiam commovet condicio Iudaeorum 66, 4 sqq. Hieronymus desaeculo venit ad vitam monasticam 123, 17; quadraginta aut quinquaginta annorum coepit servire Domino 240, 20; in lectulo suo non laetatur, sed cum carne

Dominum

pugnat 313, 21; sera

cupit

esse, gladium habere adversus haerelicos 301, 8; 314, 19;

philosophorum rhetorum poetarumque ac medicorum libros legerat * 22, 14; librum Hebraicarum Quaestionum quasi suum laudat
* 31,

sibi in

285, studere divitiis 255, 17; haereticorum principes, daemones meridiani ^69, 27; difticile haereticos inveniesinperitos285, 23; haereticorum dogmata, laquei mortis *68, 18; haereticorum magistri ligandi sunt, ut populi liberentur 314, 28; haeretici sunt sagittarii * 4, 18; eorum doctrina, sagitta diaboli * 69, 12; haereticorum multitudo et clamor, credentium paucitas et silentium * 32, 6; in nostro tantum odio consentiunt ^32, 17; omneshaereticiconsentiunt
8;

numero discipulorum adplaudunt

aliud
faciunt,
nisi

nihil

45,

11; hora se exclusum queritur * 34, 20; 8; 81, 3; in monasterio Hieronymi contentio exorta circa fidem Tri15; 49, 4; 50,
et postea portae et ruinae iram Dei

nitatis * 74. 9.

Hierusalem ante vocabatur Salem,

Iebus 45,
5; ipsius

significant 239, 14; Hierusalem interpretatur visio pacis 239, 16; 300, 18; quantam habuerit multitudinem 387, 7. Hispania Paulus apostolus, et si non corpore, saltem doctrina in Hispaniam pervenit 80, 7 (iuxla cod. S ).
:

^74
104, 24.

INDEX

)MINl'M ET RERUM.
pei ignem salvabimur 16S. $;cf. 143,2: ignis umor in nostra nativitate concordant 310, 22; pei ignem probatio necessaria, ut ad Deum applicemur * S9. 15. impatientia hnmana non vult Deum habere

sequioptima

el vitare

hominum omniuin coodicio aequal h"ininis quam brevis

-

,16;
iS;

~.

hominum
179,

:t

quasi
r.

mendacium
et

214, 10;

grandis infelicitas proprie Chri4; hom< hominem Dei dicigrand n genus inter cunctas crea-

patientiam 12S. 8; * S2, 16. imperator potest suam mutare

praefectns non potest 79. 14.

senlentiam.
7,

impium

inter et
*

peccatorem quid interest

10. 3: itnpius

12: 174. 2:
sic et inter

non

peribit, sed

Deo

rebelle 311.

2:

* 99,

11;

tminicusappellaturChristusabHieymi antiquo interpolatore 60. 9.

:

ipsa impietas 9. 23; quomodo inter iustos, impios diversitas est * S. 12.

apud monachos
Dei populus
;;
-.

hurr
fuei
1

el

ohprimitur

quanto aliquis humilior

qui ohprimit. offendit

128, 25; frnstra habemus virtntes, si le virtutes humilitate coronentur

-

humilis Christus humiles diliindis Christi humilitas in ~.do Patrem pro nobis * 13, iS. hvaenae natura 363. 12. 1 1. nomen Dei apud Ilebraeos. interpretatur
2;

incarnatio: non venisset medicus Salvator, nisi aegrotarent plurimi 93, 30; inc.unatio quasi cingulum est Dei maiestatis * 77. 21. infernus nemo victor descendit in infemum nisi solus Christus 1S5, 10. innocentia non est perfecta virtns 01, 23. insulae, animae nostrae vel ecclesiae 140, 23; vv 14: insula ludaea diciiur in sciipturis
:

150. 12: vel ipsa

In'elleclus
est

Hierusalem *88,

11.

ubicumque praemittitur, mysticum

sequitur 51. 3. possiderit animam remediari in-

quod

invidia

quam

in
.

e\ deeem Dei nominibus apnd Hebraeos 203. 21. labin interpretatur inlellectus S4. io. Iacob subp.antatot interpretalur 42. I. Iacobus primus de apostolis martyrio coronatus est 340. 9: interpretaiur jrcspvimrjp i. e.
2.'0f

unum

possibile paene est 336. 33. Iobi morbus elefantia 35, 17; in eo completa
est
otiuiia

sententia apostoli coof-crantur in

Diligentibus

Deutn
beati

bonum

35. 21;

34O. I3.

Iannes

et

Idumaea
:

adversarii Moysi 64. 20. interpretatur aut sanguinea aut tct

Mambres

tena S2. 6: 1S4. 10; 1S5, S: 264. 30. ieiunium tabernacula non poasumus fieri nisi ante ieiunemus 68, 23; ipsum ieiunium liabeat signum victoriae 6S. 24: carnis ieiunia. iucrum animae 87, 24: nemo referto ventre potest digne de ieinniis disputare 131. }}: ieiunia multum prosunt animae chrislianae chus fortior fit ieiunio 193. 26; annona militum Christi ieiunium est 10;, 14: primus gradus est conscendenti ad regna caelorum 222. 14: ieiunia sola non possunt, cum aliis prosunt 222. 28; dies iciuniorum 364. 23: ieiunium scutum monachi est 375.
:

Iob encomium * 92. 3. lohannes uterque virgo fuit, tam evangelista quambaptibta 233. 22: monachorum princeps Iohannes Baplista est 321, 26; 3S7, 2. 17; inter pontilices apud Ilebraeos nominatur 322. 2: oeulis expectantibus Christum nihil aliud dignatusest aspicere nisi Christum 322. 9; 3S7. 19: non solum propheta sed et apostolusest 3S9. 17: lohanne Baptista quomodo maior, qui minor estin regno caelorum 91. 1.

lohannes apostolus virginitatis est exordium 340. 10: interpretatur/*a//a f>amini 349, 13:
386. 17: 589, 25; invenit

quod Plato

philoso-

phus non invenit

}SS. 32.

Iordanis interpretatui tluvius t/escendens 321.

Iosephinterpretatur/zftg mentum 53, 17; in lypo praecessit Salvatoris 69. S. loseph Christum natum non audebat adtingere

3!-.

Iemini semper tribus Beniamin appellatur Iemini 20. S. leremias pro Zacharia in Matth. XXVII 61, 6. Iesus in hebraeo dicitur ubi nos habemu^ in
:

3" 2 2 5loseph ab Arimalhia: multi putant de eo dic-

lum

esse

psalmum primum

2, 4.
7.

Iosephus Iudaicae scriptor historiae 3S7,

Ir. id est. vigil 51. 14.

2, 19; 66, 24: 145. 19: 216, 23: 422. iS: *43. 1: quocumque humanus sermo esse potest. ibi Iesus resonat 32. 24: ubi faciunt apostoli signa. semper Iesus nolatii

ira

irasceris

homo

es.

Non remanet

in te ira?

minatur 336, 17. Iesus seu Iosue magna distantia inter mirabilia quae facta sunt abeo et ;i Moyse 15. 14.
:
"
;

christianus es 193. 10: magna ira est Domini. quando hic non nobis irascitur 271. i; ira Dei et furor spiritaliter intelligenda - 6, 19. Irenaeus Apocalypsin recipit et interpretatur
24.

:hiel proprie in

typo Salvatoris est 326. 27.

:

i^narius lapis 143. 6; * 89. 26.

ignis

duplicem habet naturam

et lucet. et urit

65- 17: ignis Dei. angeli eius 142.

2S;omnes

6o, 4; IsaTaTpTopheta pro Afaph in Matth. apostolus fui' 3S9, 18. Scarioth dubium est utrum patrem Iscarioth ludae significet, an villa mjeius merces interpretatur t\ pretium 190,9.
:

xm

INOEX NOMINIM ET RERUM.

t, 14. [smahel interpretatur oboedUnte Ismahelitae interpretaniur oboedieules sibi 82, * 33, 2. 9; sive t/itasi audientes

'75
aliter

in veteri

lestamento Deus,
23.

Christus

in

novo 346,
iustiiia sola

magna

virtus est,

el

mater
:

omnium

[srahel interpretatur sensu 4}. 12: 81, 28; 312, 8;

videm Deum 42, 2; homo videns Deum

1

239, 27; 405, 19;

103,
sit

1.

Christus esi una est 8, 9 vera iustitia, ex cuius communicatione plures iustitiae appellantur * 10, 9 iustus Deus
29, 12
;

iustitia

[udaeae

lili.i.

quae

91

26.

amat
liter

iustiiias

10, 6.

ludaei orc meditantur 4.7; secundum Iudaeos legere 5, 17; pro ludaeis orat Hieronymus 66, 13; 196, 19; possunt resurgere, si voluerit Iesus 66, 14 in futuro saeculo credituri sunt j$, 18; non in humilem sed in regnantem 359. 2 5 audiunt Osee prophetiam, et rident 120, 24; Iudaeorum fabula de dracone qui dicitur Leviathan 167. iS Iudaeorum repulsiopracdicta 170, 18 17S, 8 ludaei dicuntur a Iuda proditore nos Iudaei spiritales a Iuda Iacobi, qui undecimus apostolus fuit 189, 33; cf 368, 17 Iudaei in toto orbe divisi sunt, sine lege, sine sacerdotio 191, 13; quadringenti anni sunt ex quo reliquit eos Dominus Iudaei ineruditi 194, 23 usque 191, 29. 31
;
'>

iustus et peccator aequaliter naufragant, aequa-

pereunt 132, 23
;

omniaquae

in

persona

iusti interpretantur,

referuntur ad Christum 206, 4 iustus perfectus nemo hic esse potest 213, 14; iustorum animae altare sunt Domino 268, 10 inter iustos diversitas est 8, 12 iustusdiaboli flagello necessario obnoxius * 71, 3 serpentem calcandi iustis potestas
;
; ;

hodie maledicunt in synagoga 195, 13 omne corpus humanum dicunt esse inmundum 217, 20; hoc solum putant esse peccatum, quod operepeccant 322,24; Iudaeimercenaiiisunt, omne enim quae faciunt propter praesentem viiam faciunt 332, 12 caecus est populus
;

data * 71, 27. laborantes nos Deus adiuvat, non dormientes 66, 28 185, 17. laetitia nostra in praesenti saeculo quasi laetitia est 104, 20; qui laetus est, ex ipsa hilaritate securus esl qui autem securus est, cito decipitur 105, 30 animi laetitia dolor corporis mitigatur * 101, 26. lapides de via proiciendi, peccata nostra sunt
;
:

97, 26.

Iudaeorum 343, 19

Iudaeum

facilc

potes

adducere ad paenitentiam de plebe, de sacerdotibus vero et doctoribus non potes 363, 29 Iudaei in paschali fesiivitate redarguuntur 414, 16 417, 10 scripturas secundum litte ram tantum intellegunt 418, 14 ; Iudaeis consentiunt omnes haeretici in blasphemiis * 34, Iudaei tempore Hieronymi Romanae 18 subditi potestati 51, 20; Iudaeorum tunc vetus testamentum 18 patriarchae ibid. omni sabbato a Iudaeis recitatur * 57, 16 mysterium non tenent Trinitatis 75, 27. Iudas confessio mterpretatur 183, 17. Iudas magis ex hoc offendit Dominum, quia se suspendit, quam quod Dominum prodidit
;

laqueus diaboli, quis 114, 20. latinam linguam ex Hieronymi auditoribusnonnulli ignorabant 278, 19 suam tamen eam passim aperte profitetur yS, 12. latro paradisum aperuit 185, 6 ; eius fidei magnitudo et praemium 384, 25. laus Dei, opcra sanctorum 148, I universae ecclesiae per singulos dies laudant Dominum 186, 28; laudem martyrum aemulantur monachi 218, 25 laudatio Dei paenitentiam
;

sequitur * 72, 10 laudari sancti nolunt 212, 26.

;

ab

hominibus

non 189, 17 quare dictus Iscarioth 190, 9 potest Hieronymus in scriptura invenire, quod ludas habuerit aut uxorem aut filios
;

Lazarium in Bethania 354, 7. Pazarus interpretatur 3oT|6oo;j.vor, hoc est, qui adiutus est 377, 12 quando nos inhrmitatis et aegrotationis magnitudo premit, Lazarum cogitemus 380, 21 item quando aliquem viderimus in divitiis sibi adplaudentem 383, 26 lepra de diversis leprarum generibus oratio
;

191,3.
iudices ecclesiae sunt episcopi atque presbyteri 75, 30; propter malos iudices terrae funda76, 31 ;iudiceshuiusmundi diabolus facit 186, 10. iudicium in die iudicii quis iudicabitur 8, 2
:

leprosi

Hieronymo falso inscripta 95, 2 not. mundandi sacramenla iuxta Leviticum

19.

mystice explicantur 95, 2. Leviathan draco magnus 167,

lex
:

menta quatiuntur

in lege

Abraham apud

inferos, in evan;

* iudicium a Patre quomodo sq 8, 15 sq iudicium Dei nunc accepit Filius 44, 16 videtur iniustum esse et pravum 142, 20 iudicium Dei sanctus non timet 152, 14 iudicii diem ignorare Filius qui dicatur 365, 18 poenarum prooemia in damnatis anie diem iudicii 384, 17 iudicia Dei cum exsultatione perferenda * 91, 27. Iulianus persecutor 49, 1 222, 22 impiissimus 266, 23. iuramentum apud gentiles 138, 1 aliter iurat
; ; ;
; ;

gelio latro in paradiso 330, 3 nemo audet mutare legem nisi qui et ipse rex est 333, 20; lex et prophetae et evangelium non possunt

separari 351, 33 ; 352, 7 ; lex ad hoc data, ut erudiat audientes, aut puniat contemnentes * 8 3> J 7liberum arbitrium in nostra est potestate ponere Dominum ante oculos nostros * 24, 18
.

bene compediri melius est, quam male liberos habere pedes * 66, 17 cf gratia, velle,
;

meum.
libri Dei, conscientiae nostrae 75, 3. lingua ubicumque conscientia vulnerata est,
:

76
io

[NDEX NOMINUM KT RERUM.

ore
f.icile

peccatuv

12^.

19; lingaae
:

maiora vulnera

qaam

gladii 224, 12; peccata

Marcionitae obiectio de Spiiitu sancto lumbae specie descendente 320, 9.

in co-

lingaae in rrtonasterii! > lingua prn gloria posita, qoare * 27, 6; lingaa tantum
et

Marcus evangelista,
parvus
est

spiritu

filius

Petri,

non

^20.

:.
;

mulier beato [oba diabolo relictae

15
1

$5, 14:

linum malto labore in candorem venit 1, 8. luieram scriptararum non condemnat rlieronymas, factam est enim omne quod scriptum
2

mare amarum, lex Moysi 148, 3. 30 mare in scriptura semper intellegitur occidens 176, de mari Rubro in duodecim divisiones 14 diviso traditio llebraeorum 261, 17; mare
:

isqq.

mystice hoc saeculum 79, 20. margarita una et margaritae plores

385, 27. Maria sancta,
terra
est

56,

29

locasancta: ieh\ qui crucem

resurrectionem et locum nativitatis Christi et locnm ascensionis portat in peclore suo 138, 11.
et

quae dedit fructum

;

suum
super

34, 10; 93,

;

15
;

Loth interpretatnr declittam 83, lacernarii ofBciam 229, 11. 13.

^4.

17.

quam Dominus

lu*rM rrwj.

lacastae natura 323, S. tombare Dei sancti sunt 140, 27 lumcn sine s^le, stellis vel lun;i
possit 308, 10.

417, 20.
esse

* 8: 141, 22 89, 7 nubs tenebris, sed semper in luce 65, 1 1 ista destruxit Sarapium in Alexandria, non
;

nubes levis, 96, 25 venit in Aegyptum 65, nubes illa non fuit in

quodnam

lana

qoando
.

crescir, crescunt et fructus

omnes

luna, ecclesia 166,

:

>
;

Macedoniani dicunt

numeramus cum Palre et maiorem illum esse qui

cui iubetur 308, 24.

Spiiitum sanctam non Filio 306. 6 dicunt

iuber, et

minorem
iudicium

Madian
84, 6.

interpretatur

relinquem

imperator homo moitalis 142, 4; qui semel natus est cx Maiia, cotidie, si volumus, et in nobis nascilur 97. 10 non tam de ecclesia quam de sancta Maria in ps. cwxi dicitur 244, 13 245, 3 sancta Maria, beata Maria, mater et virgo, virgo ante partum, virgo post partum 390, 1 5 quomodo conferebat in corde Maria virgo mater Domini inter suo 395. 21 omnes mulieres principatum tenet 414, 1 Maria, terra David 88, 2 Mariacum Ileva
;
;

"

magister, nisi prior ipse crediderit quod docet, non potest alterum docere 215, 24. mala fagere non safficit, nisi conseqaamar bona mala sunt sustinentibus, quac 3, 20; 29. 5 mala per se non sunt 84, 7. maledictiones in Scripturaquomodo inteliegen;

comparata

92, 16.

Maria, soror Moysi, Ephrata dicta 244, 22. Maria, mulier ista quae unguentum fudit super caput, non est ipsa de qua in alio evangelio
dicitur

martyr

dae

91, 18.
et

quod pedes Domini laverit 367, 29. marlyrum filii, si tamen meremur, nos omnes sumus 67, 26 nihil aliud habeo quod
:

Iannes adversarii Moysi 64. 29. mamona in lingua hebraea divitiae nuncupanlur, non aurum, ut quidam putant 86, 16.

Mambres

Deo

Manasses interpretatur c.\ oblivione 183, 4 mane, principium boni operis II, 29; 120, II iuvenlus nostra 109, 3 mane primo orabant monachi 229, 14 mane, hora resurrectionis Christi mane misericordia Dei ad67, 2
;

retribuam, nisi pro ipso martyr extitero 216, 18 Iesus in suo martyre vincit et coronatur 217, 17 martyr securus vadit ad Dominum 218, 16; martyres sunt monachi2I9, 2 ; martyr non sit de filiis sollicitus, non de
; ;

nuntiatur * 72, 20.

Manichaeus non
;

recipit vetus

2 3= J 35- IQ 3of i 3 3 8 3> habuisse Salvatorem 96, 24

testamentum 41, 6 negat carnem

; ;

negat

Deum

uxore 292. 9. martyrium quomodo grandis res 217, ! secundum baptisma 218, 17; egestas propter Christum tolerata facit martyrium 385, 21 non tantum in effusione sanguinis est marlyrium 402, 14 martyrium non impeditquin Dominus custodiat animas sanctorum suorum
; ;
;

omnia
IZi filium

in utilitatem 7
5

hominum fecisse 122, 6; Christum Dei filium confitetur, David negat 198, 12 dicit Dominum
;

* 93. 10.

non resurrexisse in corporis veritate 224, 9 Manichaei dogma de anima et corpore 250, 11 Manichaei quid obiciant de columba in baptismo Iesu descendente 326, 8. manna Iudaeorum de manna traditio 302. 7. mansuetudo ipsa Christus nominatus 66, II. manus lingua hebraea iad dicitur 235, 10; in manibus opera intelleguntur 235, 16 255, quomodo sermo Dei in manu fiat 255,
;

vixit nongentis sexaginta quinque annis 108, 8. maxillam solebant sacerdotes accipere 354, 17. Maximianus persecutor 226, 24.

Matusalam

12 manus levare quid sit 255, 24 manuum extensio non est elevatio 268, 23. Marcion in quodam loco psalmi xci erumpit 122, 5; non recipit vetus testamentum 301, 383, 6 Creatori audet detrahere 73, 7. 3
;
;

Maximilla ' 44, 2. medicus solus Deus est 337, 14; 338. 3; * 68, 8; 101, 8; medici spiritales, prophetae; verus medicus, Christus est * 97, 4; 101, 18. meditalio legis non in legendo est, sed in faciendo 4, 2 legis meditatio virorem facit et vitam 4, 15. mel quare in sacrificiis numquam oblatum legi;

mus

323, 21.
:

Melchisedech quomodo Christus sacerdos secundum ordinem Melchisedech 45, 8; 201,

10.

INDEX NOMINUM ET RERUM.

meleth, sermo hebraicus, interpretatur chorus

177

*46,

13-

membra
*

corporis nostri duo omnia, nisi quod turpe est 136, 8; membra in Deo non sunt
83, 9.
est

querit propositum suum, Christum m 402, 20 sqq. certamen inter monachos quale esse debeat * 76, 22. montes, prophetae et apostoli 46, 10; 297, 2;
;

mendacium
meretrix

omnis homo 214,

16.

quomodo

virgo repente efficiatur 105,

* 3, 7 ; sunt montes sancti, sunt et ;ilii non sancti 98, 15; montes, daemonum potestates sive superbi quique homines 143, 20; * 90,

meridies, plena scientia scripturarum 116, 22; meridiem sancti habent, habet et diabolus
* 69,

19; montes, qui ad venerunt 148, 28.

summam

iustitiam per-

20; de daemone meridiano simplicium

est velle,

sententia, ibid. 25. Dei perficere II, 30; meum est pedes ponerein via Dei, Dei est corrigere gressus meos 14, 14. milites quattuor in nocte habent stationes, quando vigilant 108, 5. mirabilia cotidie Deus facit 53, 6 ; mirabilia in

quorundam

Montanus et Cataphrygae dicunt quia quod non est revelatum apostolis nobis revelatum est 182, 3; dicunt non esse paenitentiam
* 44 2.

meum

moriens sanctus non vadit ad

Dominum

secu-

rus: horrescit eius conscientia,

quando videt
:

Dominum

218, 14;

catorum nos conscientia remordet

timemus mori, quia pecda mihi

Deo magna quae

sint * 57, 4.

Mirra, lex vetus, accepit lignum crucis et effecta est dulcis 148, 5; Mirra, baptismus haereticorum 164, 17; Mirra interpretatur amara 210, 17. misericordia est in populo gentilium, verilas in populo Iudaeorum 96, 10; non est creatura quae non indigeat misericordia Dei 181, 20; misericordia Dei cur mane cantetur * 72, 20; misericordia naturalis christiano haud satis est 256, 19. Moab interpretatur ex patre 82, 14; 183, 20;
*

securitatem quia post mortem futurus sum cum Christo, etiam nunc mori cupio 228, 21; * 37 IO > mortis plura sunt genera 347, 6; mortem videre, pro pati dictum * 28, 4.

Moyses noster, Christus

Genesi
scripsit
et in ps.

71, 7; Moyses, qui in de hominum conditione, ipse lxxxix inducitur disputare quid sit

homo

107,

2;

Moysi potestas apud

Deum

quanta 155, 18; magna distantia inter mirabilia quae facta sunt a Moyse et ab lesu * 1 5, in typo 14; Moyses, nubes Domini * 99, 1
;

crucis levabat

manus * 25, 8; iuxta Hebraeos undecim psalmorum scriptor * 61, 25; 67, 18.

33, 6.

monachus non habet cellam, sed ubicumque invenerit, ibi et manet 165, 20; monachus
cithara Dei est 180, 29; si apostolus cecidit, facilius monachus potest cadere 189, 28; monachus fortior fit ieiunio 193, 26; monachi

mulier: unus per mulierem deiectusest, et nunc per mulierem totus mundus salvatus est * 92,
19-

mundus propter nos

dicitur,

factus est 161, 11

mundus

non caelum
13;

et terra, sed locus iste

terrenus 373,
bitur, si

quomodo non commove-

debent eandem puritatem habere martyrum, siquidem et ipsi martyres sunt 219, 1 quod faciunt angeli in caelis, hoc monachi faciunt
;

transibunt? * 78, 8. mysteria etiam in rebus naturalibus * 73, 20.

caelum

et terra

Naid interpretatur cotnmotio

natura non mala a

219, 2; * 39, 10; peccata linguae apud monachos 224, 25 ; monachorum officia liturgica 229, 10; * 39, 11 ; monachi et virgines ad faciem ministrant domino suo 253, 8; 403, 24; monachi non babent apothecas, sed habent apothecarum dominum Christum
in
terris

Deo

191, 9. creata 77, 28.

Nazareth interpretatur_/?iw 325, 15. neophyti in monasterio Hieronymi 410, 20 neophytorum disciplina per omnem Quadragesimam 412, 5; quasi pisciculi hamo sublevati 412, 23.

monachus non debet aspicere ad multitudinem peccatorum, sedad paucitatem

284,

16;

Neptalim interpretatur latitudo 42,

10.

sanctorum 287, 3; 404, 11 felix ista conversatio, despicere homines, angelos quaerere,
;

Nero persecutor 266, 23; 282, 22; una Petrum et Paulum damnavit *93, 12.
Noe, typus Salvatoris 69,
21.
::

die

urbes deserere,

et

in

solitudine

invenire

Christum 321, 2; monachos qui in toto orbe vagantur reprehendit Hieronymus 293, 1 monachorum princeps Iohannes Baptista est
;

17; apostolos imitantur 8. 15; monachus intantum honoret parentes, inquantum non
2.

321,

26; 387,

monachi 331, 34; 375,

Noemi interpretatur dulcis 20, 21. nomen Dei Pater est 44, 2 omnis filius nomen nomen Domini Salvator est est patris 44, 4 135, 2; nomen novum Christianorum est 144, 16; adventus Filii, nomen Patris est 160, 27; nomen Domini haud uno modo
;
;

scribitur in
ficia, tot

hebraeo 198, 16; Dei quot bene-

inpediant ad servitutem Domini 376, 12; monachorum dignitas 387, 2; monachus si superbus est, multo melius ei erat, si uxorem duceret 400, 13; monachi in decimo miliario manentes 400, 27 ; necesse non habebant ire in plateas et videre mulieres, ut ad synaxim fratrum venirent 400, 29; monachus si reliAnecdota Maredsolana
III, 3.

nomina 279, 10; decem Dei nomina apud Hebraeos 293, 19; nomina sanctis viris
a Deo inposita 295, 13; * 18, 6; in iis qui curantur aut vocantur a Salvatore manent pristina vocabula, ut virtus appareat curantis vel vocantis 367, 11; nomen Dei ineffabile quattuor litterarum * 1, 12; nomen Patris et
23

[NDEX NOMINUM ET RERUM.

et

Filii

Spiritus sancti

unum
*

est

75.

10:

opera sanctorum laus Dei

est

14S,

21

quasi

..ina

peccantibus mutata

10?.

medicamentnm bonornm opernm nostrornm

Christns sit 257, 10. oratio frequens exstingnit ardorem animae S; haec sunt arma Domini, haec snnt
nostra arma, orarJo
04.
1

inus dicit

pro quipacnitentiam 134,

et

tentiam '44.
l

1S7,

21; 279, 6; oratio

in quattuor

.iilitur

rum

et

nv>nachoruin

est

maxime

haereticorum vertitur in peccatum 1S9, 19: orationi vacare non potest, quieumque uxoii
Christi in oratione pro grandis humilitas * 13. 18: si Salvator pro nobis rogat, utique et nos magis debemus rogare * 14. 19. oratonbus (ab) mundi istius qnis non seductus?
;

conhteri i^ in noctibus pec; :n tenebrae. quibus veritas Donox. ; 21: v<.rita> Dei cur in mini nocte cantetur * 72, 2?: numquam christiano iM. 1: sancii in noctibus magis Qt orare 200. 18: noctis mediae ofhcium
I

debitnm reddit 409, 21

1 1 ,34i j"
:

monachos

229. II. 14:

:ulo sumu>. in

quamdiu in isto noctibus sumus 255. 3.

-

nubes. prophetae et apostoli 43. 13: 54, 20: lSl 3: 206. 14: 141, 14: 143- !I 57, istae nul>es protegunt divina sa21; 90, cramenta 206. 21 nubes levis. corpus Salvatoris 65. 6: sancta Maria 65. S: 141. 22
i

ta

destruxit

Sarapium
352.

in

Alexandria.nonimperator
4:

homo mortalis 142,

sancti
11
:

anbes, gratia

Spiritus

nubes Domini, Moyses 00. 2. numerus impar in arca, tigura virginitatis * Si, 2 non numerat Deus, nisi qui numero eius digni sunt 295. 6: Christus unus non pote>t numerari 295, iS. 21 numerorum sacra:

menta
1
.

340. 6; quartus virtute decimus est 127. 9: septimus ] 9 septimus et octavus, vetus et novum
: ;

tertius per se sanctus est

ordinare non ii. qui obsequuntur aut propinqui sunt, ordinandi 157, 25. Oreb interpretatur foramen in quo coluber ingreditur 84, 24. Origenis error de diaboli paenitentia 24, 20; de nngeli> qui compediti sunt in corporibus 67, 6; de praeexistentia animarum 107. 12: * 39. ^4: 54. 17; 56- l6 62. 23; 81. 13: de rlliis Dei et filiabus hominum 250, 7: Origenis exemplo aciraOsiav docere videtur Ilieronymus * 23, 14 Origenis de visione Esaiae interpretatio refellitur * p. 103 sqq. Osanna quid significet 356, 22; 41S, 24. Osee, hoc est salvator, secundum hebraicam veritatem dicitur, secundum i.xx Ause 57, 16. ossa Domini, maiores qui videntur aliquid esse
:
:

oves non habent

in ecclesia 273, 7. nisi

pastorem 68,

5.

testamemum
11: 70.
7:

110, 10: octavi mysterium iS. 110. 20: decimus et finis est et

principium omnis supputationis * 1, 7: duodecimus perfectus 82, 4; quartus decimus ~ 16: quintus decimus 220. 4: tricenarius 369. 10: in quinquagenario paenitentia significatur 369, 2; octogesimus 70. iS: octoge>imus tertius 70, 1 1 in CCC numeris crucis mysterium demonstratur 368. 29. Xun pater Iosue secundum hebraicam verita.

tem

legitur.

secundum

i.xx

Xave

57. 15.

oboedientia: nihil sic Deo placet quomodo oboedientia 39S. 10; in monachis summa est 1. >\a. virtus 390. occidens: in occidente omni Apocalypsis recipitur. 5. 22.

paenitentia non amat delicias 132, 7; paenitentia, quasi tabula in naufragio 134, 9: -42. 11: 87, 14; Xovatiani error de paenitentia 134. 25: paenitentia domus Christi reaedificatur 134, 6; in inferno non est paenitentia 172, 17; in magna gloria est, qui agit paenitentiam 183, 17; vis esse mundus ? age paenitentiam 304. 15; nostrapaenitentiaunguentum Salvatoris est ^^8, 12; in paeniientia peccata operiuntur. in baptismate remittuntur "41, 22: paenitentiam non esse dicunt Cataphryges * 44, 2: paenitentia laudem Dei

antecedere debet "72. 10: usque ad mortem

continuanda

87. 16.

oceanus dicitur abyssus quae circumdat universam terram 163, 31. octogenarium esse, et sanum esse, quem invenies? 109. 23. octonarii numeri sacramenta 18. II.

Palaestinae ecclesiae Apocalypsin non recipiunt 5, 2r contra huius provinciae opinioy nem de die natali Domini universus mundus loquitur 396, 12; Palaestinae status posC

oculos et palpebras in

Deo omnipotente ponere

dicitur
et

Ascensionem Domini usque ad aetatem Hieronymi 396, 17. palpebrae Dei, quae -6. 21; palpebrae ab eo quod palpitent appellatae * 7. II.
panis supersubstantialisquis
sit

absurdum est * 6. 21. oecumene melius graece

252, 17; eucha26.

quam

latine
et Spi-

ristia vel

sermo divinus 290,

24: ecclesia est sive

anima nostra, quae

Filium

habitatorem habet Patrem ritum sanctum * 78. 13.

officium
olei

olei virtu> iuxta

divinum apud monachos 229. 10. medicos et physicos 175, 19:

19. iS.

natura 238,

onocrotalorum duo genera 159.

parabolae illae sunt, ubi exemplum ponitur et tacentur nomina 376, 21. paradisum latro primus apemit 185, 6; 384, 24. parentes in tantum honorandi. in quantum non inpediant ad servitutem Domini 376, 12. parvuli Babylonis. cogitationes malae 265, 13. Paschalis festivitatis encomium 413, 14 sqq.

INDEX NOMINUM ET RERUM.

4i6;psal. xi 111 in die Paschae expositus 94. passer et turtur, aves castissimac 88, 14; passer, avis garrula et vaga et po.st eriucationem fetuum fidem coniugii nesciens * 3, 5. passionis dominicae memoria in cordesignanda

179

*II,

16.

pastores tres in

mense uno percussi, Moyses, Maria 56, 25. Pater nomen Dei Pater est 44, 2; ante adventum Christi sciebatur Deus, Pater ignorabatur 160, 28; 172, 23; omni quod in veteri

Aaron
:

et

peccata nostra, quae iam aliter lavare non possumus, eleemosyna extinguit 237. 17; in potestate noslra est et peccare et non peccare 269, 28; sanctorum nobis non solum iustitia prodest, sed et peccatum 296, 2; non peccamus, nisi ante refrixerit caritas 305, II; nullum forte diem vitae nostrae absque peccato transegimus420, 5; peccalorum ralioqualiter
disculienda in futuro iudicio 420, 9; omnis qui peccat in proximum suum, Deo peccat 421, 19; etsi iam dimissum fuerit peccatum, bonum est semper pro eo precari Deum 422, 26; peccata in baptismate remittuntur, in paenitentia operiuntur * 41, 22; peccatum inter et ivofjuav quid interest 42, 2; ubi mandati transgressio, ibi veruro peccatum * 42, 6; peccata in caelo non fiunt 79, 8; 394, 25; * 54, 17; ab Adam nobis quasi naturaliter peccatum hereditario iure dimissum est 64,
'

lege scribitur, si spiritaliier intellegatur, potest de Patre intellegi 172, 24; Patrem se Deus aliter indicare non potest, nisi hominis verbis locutus fuerit 200, 7; totum quidquid est Pater divinitate, dedit Filio quem generavit 200, 18. patriarchae et prophetae quasi latomi huma-

num genus in templum Domini praeparaverunt III, 20; Patriarcharum liber apocryphus citatur * 22, 22; Patriarchae Iudaeorum,
tempore Hieronymi 51, 18. Paulus(S.), Beniamin adulescentulus de quo in ps. lxvii 42, 4; et si non corpore, doctrina in Hispaniam pervenir \iuxta cod. S.)
80, 7; soloecismos facit in loquendo, et quasi triumphans omnes capit 80, 13; de servitute

25.

Domini
riatur

in principio epistularum suarum glo252, 27; totius ecclesiae doctor 85, 19; una die cum Petro a Nerone damnatus

pecunia Domini otiosaesse non potest 189, 31. pellicani latine dicuntur onocrotali, quorum duo genera sunt 159, 18. perditio non ubique abolitionem sonat 85, T 7peregrini sunt sancti in hoc saeculo * 56, 10. perfectum inmaculatumque nemo est qui se audeat praenotare * 12, 15. perire malos qua ratione exoptet psalmista

*93, 12; Paulo epistula ad Hebraeos adtributa * 90, 11. pauper est Dominus cum pauperibus 192, 29; 193, 5; plus dat pauper, quam accipit 256, 16; multi in paupere sui miserentur, non illius 256, 25; pauperem Christum contemnunt haereticorum magistri 285, 18; paupenas Christi 284. 19; paupertas propter Christum tolerata facit martyrium 385, 21 infirmitas et paupertas, duplex infirmitas 378, 6. pax locus Dei non est nisi in anima quae pacem habet 45, 17; haec est Salvatoris hereditas 45, 19; pax non dicitur, nisi quando bellum est 94, 24; christianorum arma, pax esl 232, 12; mundi pax nostrum bellum est 302, 18; tunc pacem babemus apud Deum, cum propter iustitiam bella perpetimur 420,
;
:

perizoma Dei sancti sunt 149, 27. persecutio semper christiano est 186, 5; 402, 2. Persii versiculus laudatur 130, 3; "83, 22. personae semper mutantur in psalmis 22, 10; 71, 22; 130, 31; personas diversas accipimus

malo sive in bono 76, 1 1 personae in Trinitate quomodo dicantur 76, 7. Petefrae uxor 241, 9.
sive in
;

Petrus piscator ab opere callosam habebat manum 79, 31; cf. 286, 10; cepit Romam, quam eloquentes capere non potuerunt 80, 3; super Petrum fundata est ecclesia 340, 8; "18, 11 quomodo a Christo dicimur christiani, ita a Petra dictus est Petrus 349, 8; Petrus et Paulus una die a Nerone damnati "93, 12; Petro inter apostolos ita datus est
;

principatus, ut unusquisque possideret 117, 18.

suum ordinem

22.

peccatorem inter

interest 7, 12; 174, 2; * 8, 12; aliud est peccare carnis necessitate superatum, aliud in affectum transire
et

impium quid

Philistiim interpretantur cadentes potione 82, 23; sive calix potionis * 33, 22. philosophorum doctrina magis famem faciebat

peccati 10, 3; peccatores brutis animalibus multo deteriores 103, 6; etiam peccatoribus

interdum apparet Dominus 106, 4. peccatum ille sperat in Domino, qui conscientiam non habet peccatorum 91, 30; peccata
:

quam saturitatem 177, 10; invenerunt philosophi quomodo in eodem sermone et vera quis dicat et mentiatur 215, 13; philosophorum quidam fortuito cuncta esse coepisse putant * 1 10, 26.7^*1*i <' IJH^^ti Photinus simplicem filium David confitetuF]
veritatis,

*3lM^

virtutibus operit Deus 93, 19; illi confitere peccata, qui sanare potest 119, 28; christia-

Christum 198, 10. pingue omne reprehendit scriptura 272,

1.

19.

norum

et

monachorum
:

est

maxime

in nocti-

piscatores sancti in scripturis 114, 12; in Ilie-

bus peccata sua confiteri 120, 9; prima infelicitasestpeccare secunda, immo novissima,
post peccatum gloriari 128, peccatis angeli subiecti non
12;
82,
19;

sunt

163, 17;

remia 8, 21. plagae veniant, omnia genera poenarum, dum post plagas Christus adveniat 35, 28; plaga Domini ad hoc castigat, ut sanet - 101, 14.

i8o
plan

IXHEX NOMINUM ET RERUM.

tm apud philosophos
vix intellegunt tres
'

Platonem

homines

31, 20. 104. 2:

Plato promisit viam quae duceret ad civitav non invenit Christus locum in Platone -4;. 13; \$o, 12: Platonici sunt Pl*tokristotelici omnes haeretici \, 25 nicam eloquentiam noluinus 286, 8; Iohannes piscator indoctus invenit quod Plato philosophus non invenit 38S, 32. plehs Domini vocantur omnes qui in ecclesia sunt 43, 1-.

tem

Xpocalypsin recipit et interpretatur

stimenta mystice 24S, 23: pontifex -: Hitronymum audiendus 398, 6. Porphyrius impius Matthaeum evangelistam arguit imperitiae 6o, 5: magicis artihus facta postolis signa dicit 8o, 16: quid in quarto

dominicis cantati 17, 15: semper personae mutantur in psalmis 22, 10; 71, 22; 130, 31 ; * 70. 26 ; psalmus ante tractatum cantatus 25, 16 titulus psalmi, quasi vestibulum palatii regii 25, 20 ; * 86, 22 psalmus secundum ordinem lectus 27, 10 psalmi tres habent titulum pro torcularibns 68, 26 70, 5 85, 23; * 36. 16; mysteriis et figuris pleni sunt psalmi 66, 28: psalmi filiorum Chore semper laeta significant 85, 28 ; 92, 3 psalmum inter et canticum quid intersit 37, 3 98, 2 psalmi quattuor sunt, qui oratione praeno;

tantur 106, 4: psalmum inchoatum relinquere non potest Hieronymus 113, 11 psalmi xxi
;

decimo volumine de Marci scribat exordio

320,
7.
1,

portagrandis Psalterii primus psalmusest

10;

portae Sion, apostoli 99, 14: propheue 300, 2S: vel virtutes 99. 17: plurimas portashabet anima nostra 105. 5: porta ecclesiae et porta paradisi 415. 22. potentes qui mali sunt despicit sanctus 30. 19. praecepta Domini omnia laborem habent 132,
2:

ex titulo intellegitur et psalmus 127, 3; tres psalmi idem habent principium 149, 13 ; psalmi per alfabeti ordinem scripti 206, 11; 219, II; 360, 3; morales sunt, et instruunt vitam nostram 219, 22; graduum psalmi quare vocantur 219, 26 psalmus CHI mysticus est 383, 17 psalmus cxvn in die Paschae lectus 416, 9 proprie de Domino scriptus est 418, 20; sex psalmi sunt qui Mactham David praenotantur * 10, 29 ; ubi Intellectus praemittitur, mysticum est quod sequitur * $1, 3; psalmi undecim iuxta Hebraeos a Moyse conscripti 61, 25;
titulus

67, 5

85. 15 sqq.

praedicare veritatem securus non audet, nisi qui peccare desiit * 53, 1. praesepe luteum Salvatoris sublatum. et aliud argenteum positum queritur Hieronymus
393- 2 S-

67, 18. psalterium,

presbyter sanctus, qui ante Ilieronymum sermonem habuit 140, 8. 24; 294, 15; 300. 5; 311. 33; ^42, 36: 343, 4; presbyter non ordinandus ille qui obsequitur aut propinquus
est 157, 27. principale animae cor, quemadmodum corporis 102. 5. principale caput principium Pater, sed et Filius principium 199,
18.

si una chorda rupta fuerit, exterminatur 180, 12 psalterium Dei, monachus est 180, 29 corpus Christi 181, 7 psalterium inter et citharam quid intersit 312, 26 verbo vulgari dicitur polyphthongum 312, 28; in omni psalterio Dominus noster prophetatur psalterium in quinque libros est 416, 7 divisum * 61, 19. Ptolomaeo regi Septuaginta sacros libros inter:
:

pretantur 26,

12, 10.
;

prophetae obscuri, quare 71, 22; prophetae et patriarchae quasi latomi humanum genus in templum Dei praeparaverunt 111, 20; prophetae non poterant volare sineChristo 112, 17: ner os ipsorum quasi per organum Dominus est locutus 55, 2^5: duodecim prophetarum liber unus est 97. 3; prophetae cur Videntes vocati. ihid, 16; medici suntspiritales 97, 4: 101, 18: singula in eis verba consideranda sunt * IOI, 23. providentia Dei a viro erudito ubique agnoscitur
'

pugnare nos quare voluit Deus 89, 26 " 40, 7. pulicem facere, quid necesse fuit 122, 7. pupillos illos dicit scriptura, qui patrem amiserunt habere Deum 129, 5. quadragesima tractatus de ps. xim in quadragesima habitus 27, 9 cf. 360, 20 not. 364. 26 365, 13 not 383, 21 neophytorum
:

disciplina psr quadragesimam 412, 5. quartae decimae diei mysterium 27, 16; item
(juartae sabbati 127, 3.
t/uis: aut impossibile dicit aut difficile 347, II; * excludit creaturam * 5.

74, latitulo aut superbia 10 26. Rachelis sepulcrum oculis suis videbant Hie84, 15
:

omnem

Raab interpretatur

1 ,

* 73, 3

110, 26.

proximus

omnes nobis homines proximi sunt

bono opere
:

ronymi auditores 19, 24; Rachelis titulus usque hodie permanet * II, 16. rationem rerum omnium scire non possumus
7^, 20. * rationales non dicimur, sed fideles 154, 3;
*

30, 6. psallere, in
3
:

98, 4
rtet

'47-

'

significat scriptura 37, r >9. 3 5 l8 o. 4; intellegere

psallit 156,

unumquemque quod
psallat 194,
7.

24;

75. 2 reconciliationis necessitas 229, 18.

-

quisbene
psalmi
:

ad p^almos non pertinere multi Syri eos de psalmts falso existimant 10, 8 tulerunt 421. 5 psalmi sub alleluia diebus
titulos
:
:

refugium quando dicatur 107, 5 reges sancti sunt 49, 4 266, 20

;

* 62, 16. 282, 21.

nisi in

regna caelorum
gelio 323, 13

numquam
;

legimus

evan-

329, 27

regnum Dai ante non

INOEX NOMINUM ET RERUM.

apertum quam Christus pateretur 330, 1 2 384, 21. 17, 21. religio novi testamenti spiritalis renes in scriptura pro reconditis cogitaiionibus accipiuntur * 22, 12; seminum loca, continent hunianae carnis elementum * 24, 2. requies nostra Christus est 212, 7. resignaculum similitudinis Lucifer quare appelest

181

Christus sanctus Deus 334, 20 ; sanctos homines qui signa faciunt, quibus Dominus concessit virtutes aliquas, adloquitur Hieronymus 340, 18 aliis ruentibus surgunt alii * sanctossuos Dominus intimo mentis 5, 23 tenet affectu 18, 20 in sanctis suis Christus
;

gloriatur

21, 2

sancti

exemplo Domini

et

tatus 78, 9. resurrectionis locus 86, 4 nifeste effusa est Dei

numquam tam mamisericordia, quam

*

quando Redemptor
rectio carnis * 37,23-

resurrexit

contra

67, 7 ; resurhaereticos vindicatur

retributio digna

Deo

sola haec est, pro Salva-

sanguinem fundere 216, 20. non debemus, quoniam hoc saeculum lacrimarum est 89, 17. rixae et simultates in coenobiis 231, n.
tore ridere

Magistri ne per somnum quidem carne superantur 23, 16 sancti dicuntur caeli 259, 5 * 56, 1 90, 26 in hoc saeculo peregrinantur 56, 10 sanctorum animasquomodocustodit Dominus * 93, 10 Dei solius intelligentiae relinquendum, quis quo sanctior sit * 1 16, 25. sanguinis Domini grandis maiestas et potentia, quae solvit manum diaboli 175, 17 ; sanguis e Christi latere exiens, figura martyrii * 54,
; ; ;
;
'

sanitas

Romaniinterpretes Apocalypsin recipiunt

rota quid mystice 55, 7
:

5, 24.

quantum valeat, nescit qui non aegrotat 262, 23. Sapientiae liber Salomoni adscriptus 236, 7
*

146,

3.

22, 20.
in

ruminare, quid significet 135, 22. saba verbum quatluor res significat * 31, 1 1. sabbati observatio in quo posita 119, 5. Sabellianus in quo cum Iudaeo conveniat * 75,
26.

Sarapium

Alexandria destructum 142,

4.

scabillum pedum Dei quomodo adorandum 153, 12 ; scabillum pedum Iesu anima credentis est 153, 12; num recte dicatur esse homo

quem Deus de Maria adsumpsit

154,

sacerdotes Dei vestimenta habebant de quinque speciebus 155, 10; sacerdotum dignitas 186, 30 in sacerdotibus Deus laudem Filii sui non tacet, ibid custodiant se sacerdotes et episcopi, ut non suum sacerdotium perdant 89, 27 sacerdotes quare accipiant maxillam
;
;

postquam resurrexit Iesus et ad caelos ascendit, non alius sedens et alius scabillum,
sed totum in Christo thronus est 154, 15; scabillum, incarnatio Salvatoris * 86, 13. scandalum crux vel passio Domini specialiter dicitur 373, 5; vir eruditus in Dei operibus nusquam scandalizatur * 73, 3. schemata Dei quattuor 75, 18; diversa sunt

pectusculum et umerum 354, 17 ; sacerdotum est docere populos 354, 21 avaritia sacer;

dotum altaria non sunt altaria, sed mensae nummulariorum 362, 19. sacrificium iustitiae pro peccatis offerebatur non
mortalibus 422, 31.
caeli interpretatur * 68, 6. sagitta diaboli, haereticorum doctrina * 4, 18

schemata 74, 7 ; 151, 20. scientiae multitudinem quicumque habet, ille thronus Dei est 1^2,8; illa vera scientia est,
quae opera confirmatur 152, 10; nonnisi multo tempore et eruditione diu quaesita ad

Saddai Deus
69, 12.

salicis

natura 263, 18

264,
est,

4.

saliva Christi

medicina

perfecta doctrina

perfectam scientiam potest quis pervenire 344, 25 melius est ignorantiam pie profiteri, quam temere sibi scientiam vindicare * 75, 7. scintillam concupiscentiarum omnes habemus
;

est 344, 22. 28. Salmana inter pr eAa.tur perfecti in malitia 84, 27.

179, 14.

scripturam
ligit,
;

Salomonis nomine inscriptum librum non pere fas est 4, 20; Salomoni Sapientiae
adscriptus 236, 7
;

reci-

liber

* 22, 20.
<;

salutes pluraliter quare dicit scriptura 40. 1 93, 25 ; eorum qui salvantur paucitas 286, 17. Samuhel levita fuit, non sacerdos 155, 5 ; manus eius minabantur fulminibus 156, 14. sanctitas omnis caelestium fortitudinum ab Spiritu sancto * 112, 26; Deus sanctitatis
;

omnium caput est * 119, 20. sanctus potentes despicit qui mali sunt 30, 18
in sanctis

magis mirabilis
;

est

Deus,

quam

in

reges sancti sunt 49, sanctus semper procedit et proficit 89, sancti quasi perizoma vestimentum Dei sunt 149, 27 sanctorum nobis non solum iustitia prodest, sed et peccatum 296, 2 Moyses sanctus Dei, Esaias, Hieremias sanctus Dei;
ceteris creaturis 43, 16

8 regula scripturarum 19, 18; 24, 7585, 26; 171, 28 scripturae, divitis prandium 57, 23; pratum habens flores plurimos, ibid. scripturas qui nescit, Christum nescit 59, 22 ; thesaurus pretiosissimus in verbis rusticis scripturarum 62, 22 117, 7 vulgarem scripturarum interpretationem non vult dimittere Hieronymus 103, 4 ; Christus et apostoli in scripturis sic loquuntur, non ut pauci intellegant, sed ut omnes 103, 33 ; scriptura, quaecumque post apostolos confecta est, non habet auctoritatem 104, 6 ; quod Dominus loquitur in scriptura, nulli ita loquitur quomodo Sion 10^, 27 singula verba scripturarum singula secramenta sunt 117, 5 ; ubi sunt qui secundum litteram scripturas intelle; ;
; ;
'>

si quis et secundum historiam intelutilitatem habet animae suae 5, 19 329, scripturarum lectio, via Dei est 14, 18
;

[82
gur
:

IXDKX NOMIXl M ET RERUM.

; :

scientia et exercitatio

nptuns mitigat DoblS dies malos n >n nocet. >i eandem rem duobus et tribus modis intellegamus 140, 11 omne quod loquimur debemus atnrmare de scri;

plus donandi 14, Sicima interpretatur

17.

in

noslra

lingua

umeri

82, 21.

sidera errantia septem a philosophis nuncupata

31, 20. signa facere non est grande 80, 18. siloas lingua hebraica dicitur iitdtrcoXoc,

pturis sanctis 150. 14

241, 7;
;

quomodo

cibi

cibi sunt et animae nostrae scripturae sanctae .236. 4 diebusac noctibus julac sylLibae et htterae ventilandae 244, 10; -cripturas ille plus- edidicit, qui plu 5 tacit 257. 5 scripturarum sermo vere corpus Christi et sanguis eius est 290, 28 301. 23 scriptura sancta haeret sibi tota, et uno spiritu copulata est 32S. 13: debemus scire venas ipsas carnesque scripturarum 342. 3
;

quod

nos dicimus missus 389,

simplicitas
et
:

15.

nihil sic placet

ij

mnocentia 157,
9.

Ueo, ut simplicitas simplicitas apostolica

piscatorum 286,

Sinai interpretatur temptatio 37, 28; 210, 18. sinistra sancti non dicitur 117, 14; cj. 264, 24; 25, 6; 70, 5; sinistrum nihil in se iustus 23; 104, 24; 239, 16; 257, 25; 258, 21; 293, 3; 300, [8; Uieronymi aetate iam penitus corruerat 99, 55; portae Sion, apostoli 99, 14; prophetae 300, 28; vel virtutes 99, 17; Sion valles et vnontes Sion 251, 4. Sisara interpretatur equi visio 84, 7. Socrates promisit viam quae duceret ad civita-

debemus primum secundum litteram dicere

scripturae divinae vere carnes agni 391. 5 sunt 407, 24 non sunt allegoriis enervandae * 104, 20; turpia in scripturis 1 408,
: ; ;

habet 5, 1. Sion interpretalur specnla 45,

profunda scripturarum de aliis scriptu17 rarum testimoniis interpretemur 413, 4; utrumque testamentum sibi invicem praesidio Slt scripturarum l$loma 5> 4 22. 13;
:

5.

scutum etcoronaapud

Deum

tem 177,

8.

idem sunt

16, 32;

sol in

115, S; 162, 4. securitas sine lacrimis non habet remedium 100, 5; qui securusest, cito decipitur 105, 31. sedens Deus indicitur, aut quasi rex, aut quasi iudex 74, 21; 152, 2.

momento occidit 166, 10; solis cursus humana observatione conprehensus est 309,

sedes
i.

i.

e.

thronus Dei in scripturis proregno

|

7; sol, conservus noster * 89, 1. sollemnitates tres in lege descriptae 68, 15. sonuspropriedicitur, cumauditur tantummodo sonus, et vox non intellegitur 81, 12. spelunca est iste mundus, quia perfectum lumen

intelligitur

5, 25.

e.

semper

non habet 275,

sperat
ille

2.

et iugiter 40, 17; 46, 8.

2.

Selmon umbra

interpretatur 39,

semita dicitur ab eo quod calce gradientium trita est 234, 19; semitae iustorum, quae 275, 16. senectus ipsa morbus est, iuxta graecam sententiam 110, 1; senectus nostra oleo Dei
indiget 124, 20; nescientibus nobis, nos post tergum occupat senectus 64, 16. senex primus Abraham dicitur 125, 22. sensum humanum accepit Christus, 196, 28; 397, 2S; sensus, animae et fidei tabernacu-

Domino, qui conscientiam non habet peccatorum 91, 30; quamdiu peccamus, non speramus 114, 7.
in

spinae, peccata 274, 12.

Spiritussanctus clavis est Psalterii 1, 6; propter amorem quem habet in Filium, frequenter eius meminit 38, 19; in nullo alioinhabitavit iugiter Spiritus sanctus, nisi in Salvatore 39,

lum

71, 8.

sensus quasi fistulae sunt organi corporis nostri 263, 21; fenestrae domus nostrae 269, 12; sensus quinque Christus resurgens salvavit
382, 10.

non potest esse baptissine Spiritu 54, 16; Spiritus sanctus ex Iesu super credentes descendit 62, 15; Spiritus sanctus creat, el Deus est 167, 28; in lumine Filii videbimus lumen Spiritum sanctum 200, 26; bonus dicitur Spiritus sanctus
8; 326, 25; 419, 18;

mum

septem pro plenitudine dictum " 31, 9 Septuaginta interpretes Ptolomaeo regi interpretabantur 26, 4; timuerunt titulum psalmi ix de Filio Dei interpretari, ibid. et * 12,
.

27S, 6; ubi Pater et Verbum Dei, statim et Spiritus sanctus est 303, 24; frigus cordis non expellitur nisi calore Spiritus sancti 306, 5: Spiritus sanctus in baptismo Iesu nequa-

sepulcrum Domini quare m petra dunssima excisum et grandi lapide munitum 391, I.
serpens totus terrae haeret 24, 10; serpentis
astutia 267. 17; sibila serpentis antiqui 326,
11:

62,23.
'

servum Domini

esse, grandis dignitatis est et meriti 218, 5; 232/23; 62, 5; Deus solus est Dominus, qui servorum suorum ad hoc

corpus columbae 326, 13; proprie sedem habet solitudinem 327, 21 Spiritus sancti dona septem plenaeque laetitiae sunt 31, 18: Spiritus sanctusetiam invisibilis est 112, 15; per ipsum sanctae fortitudines recipiunt sanctitatem * 112, 26; spiritus Dei malus qui dicatur 48, 24. spiritus pro anima positus 288, 26; non spiritus revertetur in terram suam, sed egredietur spiritus, et homo revertetur in terram suam
288, 27.

quam adsumpsit

sponsus cito offenditur, semper munditias amat

153, 26.

antum indigeat

officio, ut

occasionem habeat

INDF.X
stare

NOMINUM ET RERUM.
haeretici
tibiae sicut et

183
in libidines acci-

Deum, quid

significet

74,

10;
vidit

femora semper

non stant 253, 26. Stephanus praelians (juare Iesum

84, 25.
i

stantem

superbia prae ceteris peccatis vitanda *8i, 16. susceptio pro corona in scripturis ponitur 183,
8.

quomodo texitur 215, 6; syllogismi extrema pars, conclusio 8, 2. symptoma vel symptosis, quid 116, 2. synagogae Iudaeorum, sepulcra in deserto 66, II; synagogas quotienscumque videt Ilierosyllogismus Aristotelis
'

piuntur 299, 10. timor mercedem non habet 3, 22; 206, 25; uhicumque timor est, ibi non est dilectio 10. 8; timere incipientium est 35*6.31; 206, [8; non timet Dominum, qui timet aliud aliquid extra Dominum 233, 28; 234, 3; melius est unum timere ut plures non timeas, quam plures timere ut unum non timeas 299, 23; domus nisi timore Dei non potest aedificari
:

nymus, quid in mente habeat66, 4; synagoga prius uxor Dei, postea facta est uxor Iudae proditoris 190, 22; synagogae Domini, vel ecclesiae, vel diversae in caelis mansiones
18, 2.

87, 10. titulus dominicae passionis * 11, 16; titulus ubi et quibus ponatur * 12, 18; cf psalmus.

torcularia quid significent 68, 31 * 37, 2. torrentes sunt, qui temptatione veniente siccantur 148, 16; torrentis aquae semper turbidae 203, 8; torrens istius saeculi cito defi;

synaxis sanctorum fratrum non contemnenda 400, 28. jjvr/.ooy graece dicitur schema quod dicunt grammatici a~ [xepou^ xo ~av 200, 20; 310,
(\

si sustineas 204, 3; quomodo Salvator biberit de torrente 204, 10. magniludo, magnitudo praetribulationum miorum est 131, 26; sanctus non quaerit

cit,

superbia

16; * 99, 6. nihil sic odit

:

requiem, sed tribulationem 210,

10.

Deus quomodo super-

Trinitas

regnum unum
et

est 6, 8

Filius ducit ad
;

biam 399, 7; superbia in monasterio 400, 10. Syri titulos de psalmis tulerunt 421, 4.
tabernaculum, quid 27, 25; istius mundi ecclesiae tabernacula sunt 28, 6; tabernacula non possumus fieri, nisi ante ieiunemus 68, 23. Talitha kumi interpretatur Puella surge mihi
340, 26.

Pater ducit ad Filium 33, 23 mysterium in uno versiculo psalmi LXVI conprehensum 34, 29; item initio ps. lxxvi 49, 18; in ps. cxlvii 303, 23; 306,

Patrem,

Trinitatis

Tatianus princeps est Encratitarum 41, 22. Te Deum hymni locus ab Hieronymo usurpatus
?

58, 9.

templi ruinam Hieronymus eiusque auditores videbant 220, 10; quindecim graduum signa aliqua in circuitu templi adhuc conspiciebantur 220, 14; terrenum hoc templum caelestis templi figura est 221, 6; templum proprie Dei Salvator intellegitur * 6, 14. temptatio amicitiam Dei conciliat 35, 25; licet simus sancti, tamen relinquimur temptatio-

4; in versiculo psalmi xxxn 387, 28; in baptismo Iesu 325, 27; Trinitatis fides, fundamentum ecclesiae 98, 12; omne quod intellegit Hieronymus, sine Christo et Spiritu sancto et Patre non vult intellegere 352, 20: nos in trinitate credimus, non in quaternitate 356, 7 ; fontes ecclesiae, Pater et Filius et Spiritus sanctus 411, 19; de Trinitate in Bethlehemitico coenobio quaestio agitata * 74, 9 Trinitatis mysterium in caelo angeli scire non possunt * 74, 14. 20; in hoc Christianus sum, quia unum Deum in Trinitate confiteor * 75, 24; Iudaeus non admittit
;

nibus 75, 12;

piscentia

difficile est esse,

quem

concu-

mysterium Trinitatis * 75, tubarum duo genera 147, 8.

turtur,

27.

non temptet, quem temptamenta non quatiant 347, 27. tempus omne ad aeternitatem Dei breve est
* 63, 26.

animal

castitatis 88, 12.

tympanum

mortificationemcarnissignificat 312,
dicitur sor,
i.

Tyrus lingua hebraica

e.

tribulatio

Tereniii effatum 407, 22. terra, sancta Maria 34, 10; 93, 15; 96, 25; iustum fructum dedit terra virgo 93, 16; mira-

quantagravitas terrae pendeat virtute Dei 163, 21; in circuitu universae terrae aquae sunt, et quasi insula sic est terra 163, 31; terra mansuetis repromissa non deorsum sed sursum est 313, 5; terra Dei, ecclesia
bile est

78, 16; 82, 25; ic2, 13; *34, 7. Valentinus haeresiarcha * 32, 22; Valentini aeones et dies innumerabiles * 36, 10; Creatori audet detrahere * 73, 7. vallis lacrimarum, hoc saeculum * 39, 24. Varronis etymologia palpebrarum * 7, 11.
velle
II, 30; nostrum postea Deus miseretur 185, 22; volentes et laborantes liberat Deus, et conlaborat 289, 21.
est,

meum

Dei perficere

est velle et currere, et

thanninim, cztus infinitae magnitudinis 310, 12. thau littera index est tercentum, crucis vexil-

lum

significat 369, 5.
fortis,

Theophilus in graeco praeclarus, non optimus, ut simplicius a

vocatur,

vellus Gedeonis, populus Israheliticus 141, 16. venatorem aliquem sanctum in scripturis non invenimus 114, 11 ; * 68, 12; venatores missi
in Hieremia * 8, 22. verbum Domini non fit in ore, sed in manu 50, 7: verbum Dei diligenter audiendum est 208,

latinis iransla-

tum

est * 20, 6.

throni inter angelos cf sedes.

primum dicuntur

307, 4. 10;

28

in

magnum

periculum incurrimus,

si

1S4
quarulo audimus

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM.

sermonem
Dei, et nos aliud
virtutibus quomodo operiantur pec14, S cata * 42, 6; quaecumque virtutes sunt, sine dirhcultate non fiunt * 85, 29.
;

gitamos 3^2. _. veritas Dei cur in DOCtC cantetur 72. 22. ^ertinum saeriricium, undecimae horae
20.

imentum
tirici>

Christi sumus, sicut et Christus

4: 304,
^;

nostrum 24S.

hominis quam brevis 10S, 7 280, 12; vita nostra Christus est 251, iS; 288, 7. vitia vicina sunt virtutibus 273, 11 275, iS.
vita
; ;

vcstimentorum pon23;
spintaliter

unguentorum

mystica interpretatio 24S.

;

menta lesu candida, scripturae

mteliectae 349, 25 vestimenta Iesu sordida, peccata nos 4. via una et viae plures 137, I 3S6, 3: via saeculum istud dicitur 203, 1 viae multae ducunt ad unam viam 234. 5 2O0, 30. victorihus surhcit lacies Christi 9.,, 10; victor ab Hieroaymo ut in nonnullis symboli lormulis cum Christi ascensione coniuncta * 30, 6; 31, 4. victoriam perfectam in praesenti saeculo nemo habet 104, 16; 105. 29; ubi maior pugna, maior victona 1 17, 20. videndi duplex modus 174, 6; inter videntes et videntes magna distantia est 345, 1 videre pro pati, idioma scripturarum " 28, 4; Videntes prophetae quare appellati * 97, 16 Deum, iuxta id quod Deus est, nulla rationabihs creatura videre potest * 107, 27. vidua, anima quae Deum virum habere desivit
; ;
;

scriptura diversitates et mysteria 246, 22; non sanctiticatur aliquid nisi unguentum pro per unguentum 246. 25
;

benedictione ponitur 247, 9; unguenti fontem habuit Christus 247, 18; neophytorum unctio post baptisma 368, 14.

ungulas duas habere, quid sit 135, 22. unum in nobis nihil habemus, nisi quod turpe
est 136, 8.

volatile

unumquodque

lingua sua laudat

Deum

164, 28.

voluntates Dei omnes sanctis qui sunt in ecclesia mirabiles esse videntur * 15, 23. ursi duo, quo.s exire iussit Ilelisaeus, Vespasianus et Titus 92, 20.

Usquequo qui dicit, desiderii sui moras sustinere se non posse ostendit * 66, 26.
uterusquandodicitur, filius significatur, et filius non adoptatus 200, 13; medullas divinitatis
significat 200, 17. vulgata editio 287, 19.

129, l; 292, 12. vini et ebrietatis mysterium 70, 4; 238, 5; haec sunt remedia vitae nostrae, vinum et oleum

uxori quicumque debitum reddit, vacare potest orationi 409, 21. vultus Dei Christus est 267, 25. Xenophoniis locus laudatur 276, 23. Zabulon interpretatury7x?vj noclis 42, Zeb interpretatur lnpns 84, 25. Zebee interpretatur hostia 84, 26.

non

238, 24. virgae duae in Ezechiel, Iudaei et gentiles 68,10.

virginitas

9.

holocaustum Christi
sacrificia inpari
1.

est

136,

20
in

virginitatis

numero iam

arca praefigurata *8i,

virtutes sanciorum,

42, 17; portae sunt Sion 99, 17; per singulas virtutes nascitur Christus in nobis 105, 23; virtutes nostrae ad profectum Dei non pertinent

munera sunt Deo

Zeno stoicorum princeps 350, 13. zona pellicia et zona aurea quid significent 322, 24; cf. 409, 13. Zorobabel interpretatur iste princeps iu Babylone * 97,
10.

III.

INDEX YERBORVM ET LOCVTIOiNVM.

minus
est

a praepositio comparationis notions:

ab eo

cui conparatur 2, 1;
(

maior est a ceteris

44, 17; 91, 3. 5; 151, 27; 278, 4; l\ 397, 27; 120, 28. a praepositionis usus
.3. cf.

mittere: 148, 3. absorbere: absorti... absorta 272, buntur a petra 272, 1 1.

absortio 272, 12. 15.

6.

13; absor-

ab opere callosam habebat manum 79, 32: ex latere cuius? ab eius cui... 117, 10; Dominus ei pacem ab osculo porrigit, ille de osculo bellum creat 302, 27 scandalizari a
;

abusive * 120,
abuti

3.
" :
"

(=

uti)

8, 19; 14, 16;

1
.

50,

2; sequente

accusat. * 50,

4.

creaturae opera /],, 4. ablativus pro accusativo post praepositione/u in et verba venire: venerit in corde meo II, 26; ascendere: ascendisti in caelis 41, 11 ingredi foramen in quo coluber ingreditur 84, 24. cj. 86, 20;
:
:

accidentia: per accidentiam aliquid possidere * 120, 29.

accusativus pro abiativo: me in domum tuam ire cupientem {pro cupiente) 14, I2;iacent in sepulcra 66, 15; in evangelia sua locutus
est 103, S3-

accusativus post vestiri 260, 25; 273, 23; post argui 290, 1 1.

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM.

accusativus duplc.w non 271, 14. acediari 100, 7.
rul
:

185
11

eum exigat disciplinam

Filium blasphemet blasphemare maiora blasphemat 110, 14.

: H

29;

botrus,

2]j, 13 sqq.

nox solet esse ad quietem 51,6; dies iudicii est ad triginta dies 130, 12; totus ad Deum eram 157, 6; anima mea pura sil ad Domi222, 17 fides ad Dominum 170, 8; qui recte ambulani ad Deum [84, 4; ad peccatores stat diabolus a dextris 201, 26; ipse nos accusat ad puniendum 34, 15.
;

num

brachiolum 334. 26; 355, 2. cadere (= locum habeie) 86, 3 calcare super serpentem * 71, 27. caliginare habere oculum caliginantem 374,
:

non

30.

adiuvare: in paupertate illi Dominus adiuvabat 84, 28. IJj 14; nisi adiuvasset administratoriae potestates 39, 12. adparere: gulae mcae omnia servorum mini::

cancerosus 256, 20. cantare: sanctus presbyter de psalmo divina cantavit 343, 4. capere: angelos in mundi capit, reges capit,
capit monachum unum non capit 292, 29. (cf /uinsch, It. und Vulgata, p. jjj. captivare in peccatum 212, 8. carnalis: in carnali templo 363, 1. carneus: auris carnea 132, 11 vinum carneum
;
) ;

mundum

adparebant 382, 24. adsumere: is homo qui a Salvatore adsumptus est 408, 1 1 6, 16 19, 28 27, 10 47, 6.
steria
'"

advivere 380, 7. advocatio: apertius loquitur advocationem gentium 102, 1 1. aedificium quodcumque aspexeris, aedificium
:

238, 2. carpentarius 200, 11. carpere historiam ""'51, 6. casus t/iutatus: videntibus quingentis

viris... et

tuum

est 121. 7.
istius

omnium angelorum
cauma
* 62, 19.

41,

11

memento

para-

aeones Valentini * 36, 10. agonotheta noster 89, 28; benedictiones agonothetis 89, 30; agonothita * 40, 8.
alapizare 278, 17.
alfabetites
aliter:

bolae sinapis, et volatilia 164, 27. cata: et ceteri cata Phrygas 44, 2.
""'

psalmus 206, 12; 219, 12. 19. 22. non aliter nisi semper sublimiora consi7.

derat 104, 25. altarium * 39, 5.

causa: reddit causas quare 44, 19; cf * 84, 4; ingressus est ignorans Saul quasi sua causa 274, 21. cauteriatus 226, 28 adnot. crit.
celare
latere) nihil te celat 109, 9; nihil celare potest * 7, 18; cf. Comtiientariol. 95, 20. celebrare examinationem * 72, 26.
:

ambidexter: ap.cooxspoSe^ioc,

quem nos

latine
in

2um

ambire

ambidextrum possumus dicere * 25, 15. Moyses et prophetae ambierunt

:

speluncis 381, 19.

353, 28. 30. anachorita 174, 18. anagoge 45, 22; 101, 25 etc.

chameunia
:

178, 19.

amphodus

chorodidascalus 58, 9. 10; 70, 12; * 46, 20. cingere zona aurea, quae in pectore cingitur
;

* 6,

9; 29, 18;
bibere

3 2 3

7-

quod promisit post anastasim 165, 9. anathematizare 250, 19. 20.

anima:
17 forsitan

82, 24 etc. anastasis: vinum

Dominus

habent animam arrianam 356,

circumitus * 9, 21. clamatio 223, 27. clima: quattuor climata mundi 175, 30. cludere 392, 2. coaptare 161, 3 nobis stultitia coaptabitur
;

"

16, 12.
"
::

animans: primum eas animantes factas esse quae in aqua sunt 311, 18. ocvoixiav inter et peccatum quid interest * 42. 3. apocryphus 250, 1.4.7 etc.

cohabitare 37, 15. cohortare: quid me cohortatis?

legitur,

2,

13.

communicare: communicabo dupliciter

intel-

a~o

;'jV(ov

82, 13.
15.

archiater

t,t,J,
:

16.

aliquid altius ascendamus 88, 8. ascetes: videte asceten nostrum 221, 23. atque: videbis hereditatem Christi, atque prae-

ascendere

aut consentiam, aut secundus fiam h. e. inmundus 270, 18. communis: quia commune Christum posside bant 246, 15; ex communi subauditur 270, 13 hoc in commune loquor 405, 4 c/. * 43, 18; 45, 16 etc. conbustio 289, iN. concordatio 310, 17. condam (=: quondam) 101, 27; 102, 8.
; ;

?fek

claram

* 21, 5.

auctor: nullum alium auctorem nisi te quaerimus (pro adiutoremf) 81, 3. augmentum: videte augmentum 253, 22; 90,
;:
'

condicionalis cnunliatio

cum

indicativo Grae-

19.

auxesis

2,

18; 207, 3; * 101,

ri,
.)

Alalth.
aj;r,7'-v

'
:

inde

4. (cf Hicroti. iu infert meritorum

corum mcre ccnstructa\ si esset nunc iudex, peccatores non crigebantur 44, 10; cf. 47,
15: 168, 8; 170, 21 sqq 203, 12 etc. confabulator 258, 24. confessio (= professio monastica) 404, 6. confiteri: o vidua... ex quo mihi confessa es quod mihi permaneres 403, 16.
;

Belias, ae 12. 17; 334. 7. benedicere: aeterno gaudio benedicti sunt 86,

Anecdota Maredsolana,

III, 3.

24

i36

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONIM.

-

etc

qoorum onmiuni
27.

facilioi inter-

pr<

inimam
21,
16.

iuu-rc:

hic decet persona Salvatoris con-

hos versiculos .. ex icantur6i, 9; claudus nescit quantum valet qui sanus est pedibus: simili24: videte litei 2, solum iustilia incti prophetae qaia non manifestum est eoriun nobis proluit 296, ;... non eos agni carnis comedere qi: ^ es, et cum simi400. 8. Qui pulcher et 21, 9; impleto illud quod 2: melius esi ut perfruatur... quam hic abundare et postea cruciari "01. 11. cf. casus mutatus. [8. construere mand.;
1

de foris est. de gentibus e>i 6, 30; non est de crudelitate Dei, sed <ie jieocatis meis 52, 13 non fuit de odio, sed de fide 54. 10 de scuto coronat 5, S non venit hoc de pietate, sed de crudelitate 127. 24: promittunt sibi de illo felicitatem 130, S ut ungueret lapidem de oleo 200. 3 ne de concupiscentia mea tradas me diabolo 267. 13-.de floribus, sed et de quodcumque voluptuosum est 324, 9 tu eum de altero supera * 3. 3: in nullo de tertius de duodecim propsalmis 13. phetis 07. iS: de ea recipere testimonium * 16, de teloneo con(1. c. ex ea epistula) 7 de arbore descendit 10. 12 sq. surgit... de misericordia veritatem, et de veritate misericordiam temperavit * 40. 2^ de peiiculis
: ;

'

"

1 <

>

2:^4, debere (= credendum significare mysterium

liberalus'
Si,
"

93, 10. 19.

:

esse)
*

debet

ali(paod

77.

(8.

S. decalogus decas in octo decadibus 70, S:

1
. :

cf.

110,9:

1.

13.

c intemplari

potest dignitas contemplari 58, 7.

.

et

cetera florum

decim

10S. 23.
:

contentus:
;

his contentus est

tangens

lerram

decipula dedicare

haereticorum decipula

"

5, 5.

00. (>. >i nube> contiguerint intonare contra: viderunt tantummodo conira terram repromissionis 56, 28. contradicere: conuadicunt Dominum Salva-

conting<>:

nostra victoria, quae in sanguine apostolorum dedicata est 80, 26. defendere nolite vobismetipsis defendere haeresim 41, 21.
: : :

torem, quod factus dicitur 133, 2. jmatum perversorum 406, 9: conveni:

* 2, 17 77. 15 divinitas 247. 3. deleramentum putant esse deleramenta S4, 22. delibutus qui delibutos cibos ante fastidiebas deitas 39, 7
dicitur.

77. 15

hoc

est, deitas
:

haereticorum 36, 10. 17. 5. converti: gratuito eisconversa sunt viiia in corde sabbati, hoc est, in medio heb'

380, 14

"

demarcescere 10S,
2, 3
:

22.
:

Jetotientia passiva significatione

15.

interpretari
7
:

domadis 127. 4. corbanan 60, 21.

corr>>ralis:

26
:

etc.

contemplati 58,
:

con-

solari 92. 5

furari 391. 8.

corcodrillus 159. 20. si navi nostra corporali 169, 6. c.uporeus: relinque patrem corporeum 331, 36: antequam templum corporcum a Salomone

activa usurfata fo> ma deponentis educere: qui populum eductus fuerat de Ae-

gypto 100, 25. equitare-.daemonesquiequitanturin

deprecabiliier
"

eis

299,3.

construeretur 6, 4. c<rp'jsculum si comedero paululum, et corp.isculum 11 >bustum fuerit 402. 10. corruptivus 28, 21. cotidie in terra vestes habemus diversas cotidie
'
:

S2. 6.

descendere de (= originem rationemque habere Hoc quod dixit... de carnis vilitate desex)
:

cenrlit * 7S.

js
28.

1 10. 24 quod ex arte descendit participatio quae aliunde descendit * 120.

"

vivimus 179, 20.

crastinus
135.
:

laudasti hodie, lauda et crastinum

caltus plur. idolorum cultibus * 16, 19. currere sententiis brevibus... currimu> "' 49, 3. daemoniarius 240, 2 S daih usu o vidua... ex quo confes=a es quod
:
:
.

descensiones 89, 4. desolaior 274. 13. destruere monachum nihil destruit, nisi peccatum 121, 7: scientiam opere destruere 152,
:

12.

mihi permaneres 403, 16; filius mihi mortuus est * 92, 1 gaudebat sibi cotidie * 22 ,8 habitatoribus regionis illius cerneretur * 29, nolite vobismetipsis defendere haeresim 41, 21 tibi non inpediant 376. 13 mitte te ei ad pedc.s 230, 10: hoc dolebat mihi 192. 32; I>eum, cui excelsior nemo est 85, 21 huic igni mundatur et Esaias 274, 12 morti ex;
:

devaricare 105. 16. dignanter * 10S. 6. in ecclesiae islae sunt dignitates 30, dignitas 16 florum dignitas 58, 7 ab evangelica dignitate 127. 14: apostolicae et propheticae dignitates * 79. 13.
:

dimitto nunc de elefantis, dimitto dimiltere de leonibus. dimitto de diversis animalibus

:

clusi

;5,
.'

19
:

de /

increpa... haereticide subtus medio troni 6,

:

121. 16. oiooa-rr/.o:, videlicet magistri * 11, 24.

12:

discerptio 336, 12.

INDEX VKRBORUM ET LOCUTIONUM.

dispensatio est quae loquitur }$, mittitur, sed dispensatio niittitur 2S4, 28 iuxta dispensationem carnisque mysterium 416, 16. dispensatorie 164, 22. dispositio in evangelii dispositionem intrare

187
;

dispensatio
19
;

Deus non
:

2'). 12 Arrianos facit 133, doctrina cf. illorum magis famem faciebat veritatis, quam flammam non facit 170, saturitatem 177, 11 non tibi gratiam facio, sed mihi 180, 18; 13
1
; ;
:

non

facio duas personas in Deo et homine 19S, 14 si in Dominum fecerimus psalmum

; ;

.3.

0I

>

9:

273, 22

quicumque non oboedit, non

'

facit

dividere

nos evangelium dividimus 343,

3.

dogma

in dogmatibus animae credentis 103, 3: Iohannes princeps nostri est dogmatis, ipse
:

de sanctitate, sed de superbia 399, 8; pro peccaloribus faciens cecidit diabolo 8, 18

;

monachus j^7, 2. 16. dolere non potest ita dolere alieno, quomodo hoc dolebat mihi dolet patri et malri 79, 3
:

faciente 62, 13. factura 200, 9.

febi icula 16,

" i; "

26

[30,

1.

ficus

ficus ficos
:

192.

]2.

fidelis
;

si

non adfert 338, 20. quando imus ad mysterium, qui

fide-

doma

100, 21

101,

6.

7.

lis e.st

intellegit 302, 2.
:

dominari hominis 209.

dubitare
(
:

24.

fidentia

noli dubitare

quod

possis 40,

13

cum fidentia dico 136, 29. fiducialiter * 45, 12.

forinsecus 94, 4.
foris
:

cum hoc nemo

ecclesiasticus

dubitet * 113, 28.

^j, 28.
:

dum dummodo)

de
:

foris est,

de gentibus
21.

est 6, 30.

pertinens): vir ecclesiasticus 1 3, 13 ecclesiastici laetentur 13, 34; ecclesiastici {opp. haeretici) 63, 23 rusticana simplicitate et ecclesiastica 67, 201, 8 14 cf 136, 1 267, 22 ; 300, 25 301, n. 15. 16; 374, 15 ;* 32, 1. 6. 14; 34,
: ;

(= ad veram ecclesiam

forma

formam tenere 419,

:

fornicarius 120, 24. fortitudo iiii/n. plurali

riae fortitudines
4,

haereticae vel contra-

16; contrarias fortitudi-

25 ; 36, 4 85, 20; 91, 7. efficientia membra tulit, efficientias dedit 129.
: :

nes *2, 12. 20; 13, 22; 112, 27; 114, 9. fratruelis 231, 13. frenum, accus. plur. frenos 355, 18.
frequentare
:

si

frequentavero in fornicatione
crit.;

24

83, II.
:;

elemosyna 147, 2. emplastrum 10 1,

esse
et
:

9.

16.
*

,347, 23. fribolus 116, 18 adn. expositio 2, 7.

::

231,

17;

frivola

quomodo
3:

esse potest, ut... mereatur?

fructificare 163, 4.

55

{ nec) non erigebantur et in saeculo obtinebant divitias 44, 10 nec in petram offen;

derimus

et

frangamus navem nostram 169,

;
:

8.

frumenticius 342, 15. 33. fugere fugire II, 29; 19, 7; cf. 171, 20; fugierat 74, 19 {cod. L). fulgur, mtm. plnr. fulgora 143, 4 sqq.
:

evangelius (= evangelista/) 104, 3 203, 16. evangelizari alicui niulieribus quae evangelizatae sunt apostolis 38, 12. eventilare rhetoricum locum eventilamus 83,
:

fulvidus

fulvida vestimenta {ex

Is.

63, 7)41,

3.

18.

gaudebat sibi cotidie 22, 7. turtur animal castitatis 88, 12; genelivi usus omnia rolarum istarum plena erant lumine 146, 14; universa ipsius in luminesunt 163, 1;
gaudere
:

ex

legitur non sic ex secundo 7, 14 ex latere cuius ? ab eius cui... 117, 9: ex pro:

phetae h. e. iusti persona intellegi exaestimare 216, 8.

* 2, 26.

hominum habeam * 100, 198, 19; dominari hominis 269, 24; peccatorum purgat 274, 16; huius numeri gubernandas accepit civitates * I, 10;

cum

nulla beneficia

16; a

quorundam

examinationem celebrare
exauditio 12, 12
;

* 72, 26.
;

dedit certamen pugnandi

gentilis
:

" :; "

40,

7.

209, 8
1.

223, 27.

excomedere 239,
:

exhibere scientiam suam * 76, 31. exire imperf. exiebant 170, 24. 23.
exorcista 336, 21. exorcizare 335, 9.
exsistere (= esse) tebat * 85, 19.
:
:

poeta 407, 21. alio genere quid dicit? 136, genus genere mentitur 213, 5.

7;

alio

genus mutalum
flos

ncutr

videtur flos esse... sol

vellus
ille

cum

ve-

nerit et texerit illud 108, 21.

totius ecclesiae doctor exsisvitiis exstir-

vellus

tnasc

siccatus 141, 16

adiiot. crit.

exstirpare terra nostra a veteribus patur * 43, 9.

:

caput /////

invenit caput latentem 267,

exterminare si una chorda rupta fuerit, exterminatur psalterium 180, 13. exterminator 93, 23. 23. facere fecerunt contra Moysen 86, 1 ut contra Deum facias 400, 13: proteges nos, et facies
:

sed hoc ubicumque conprehenderint illum tenebrae 165, 20; cf. 301, 17 sq. vullum neutr: vultum Dei quod est nisi Christus ? 267, 23.

vincere 113, 10 magis dolorem faciunt quam voluptatem 123, 22 iste locus adversus eos maxime facit, qui 129, 13; locus iste contra
; ;

gladium neulr. 315, 23. 28. gerundii usus aquas pro doctrina, montes pro sanctis accipiendum est 164, 4; ut renes nunc pro seminum locis accipiendum sit * 24, 2;
:

l\i>l \
in

VERBORUM ET I.OCUTIONUM.
proficimus

cum
>,
i

ignotus
ille

imenpugnandi
irc facio, sed mihi & 8. simul sunt, gratiosum est
i

in

lupliciter intelligitur 187,

11.

aliquem 8i Icumque cor habuerit et mala cogitatio

i

Miti.i

.1

habet remedium 100, [5; praeDomini Laborem habent \2 2; psalmentnm 175, 6; angeli
1

libenter habent praedicari

"r

105,
5

11:

eorum creatorem unde habeo vivere

in

videris insanus <>o. 30. qui per legem illi mundabantur, fasciculo hysopi aspergebantur 422, 14. 1 verba u '/ a n p> n intellegere 36, 274, 23 eic. accipere 273, [6; 274, 12 etc. vivere 38 facere 275. ostendere ostendit in leprosum 93. 13 nisi leg. id 1. Cf. ijj. -?i ubi cecidit et cecinit in codd. permutantur. conplere ut quodcumque dicebatur in decalogo, hoc conpleatur in quattuor evan:

apud ignotos
\

redundai

>

gelia 127. 13.

-;

bene

niihi

habdt in opere iudi-

superfluum

tunc habetis discere 368, t2; habeo te in illo gradu, in quo prius habui 403, 23; non habebit me Dominus cularem, sed quasi praevaricatorem 10: temeritas poenano habet 75, to; goria nec elegantiam habet nec veritatem
2

7,

i":

Domino

nobis fit, quod fit et in soloecismos facit in loquendo 13: pro beneficiis quae in eis contuleram 1S7, 2D; in tantis nominibus appellatur 270, lo; animae, quae in sua natura sunt simpli:

lioc in

12. [4;

ces
in

29,

13.

in praepositio

cum
:

-.

2.

contra

nisi

advetbiis composita agnus in contra steterit

:

6,

habet impet per hecatontas

:

ton.

56,

12.

13

decem

crescit

hecatonladas

in in

1,
'._

14. <ni
\\
:

semel 178, 3. secundo 1S0.

10.

(jui

negat se peccatum non fecisse

quod in i. p. non recipitur liber 5 21; agnus incontra steterit 6, [3; fecisti eas ut ambularent ( = eas ambulare) 33, 14: fecit ut in se ambularent 177. 24; non potest te facere ut non mendices 1S6, 11: inimicos
nisi

ante 339. 17. non illum tristem videain praepositionis usus mus in peccatis nostris, sed gaudentem in virtutibus 31, 17: plures in malo habere personas 76, 22\ in saeculis torqueatur 127, 29;
in
:

psallat

manus

in

elemosyna 147,

2:

exaltati

tuos fac... tui esse incipiant 199, 4; a quorundam 19S. 19: increpa... haereticis 42. 18; cogn^scere. pro legere.? * 82. 13: legimus decem tribus. quoniam reliquerunt Deum 64. 17: animadvertite scripturam, quid significat 21; putabat illum quod esset hortulanus 15. 8; 392, 13: se intellegit quis ante fuerit commutavit delicias regni caelorum 86, 22: mirantur philosophorum ac poetarum dicentium * S3, 20. (cf. condicionalis enuntiatio).
hic. plural.

frequenlavero in fornicatione 347. 23: nunc ingreditur in mulierem. nunc in virum, nunc in rcgem; et qui
in virtutibus 160. 6: si

in

regem processerat, rursum

(ffier.

in
4.

servum pro-

cedit 76. 12
1
:

in Eccl.

Migne
;

23.

29. 9.

haec quidem virtutes 99, 11: [93, 2: 26S. 20. plural. mascul. hii 47. 10: 102. 23; 29}.

femin. haec

cf.

15;

homo
10;
1

J75> }3interior 55, 6; hominem suscipere 151, l8l, 11: hominem adsumere 40S, ii

10 1 B de domo vinctorum egreditur in regem); in omnia salvuseris 133, 1 in sacerdotes Dei venire 147, 23; facta est in dulcem saporem 14S. 1: videbar illis in derisum 187. 9; bene placuit tibi in terram tuam * 41, 6; in fructum centesimum reddat * 45, 10; in septuaginta et quinque animabus descenderunt in Aegyptum 171, 24; recessit de domo sua nudus, recessit in virga 239, 20: inferos videbit in transitu "'28, 1; in istis minutis
considera... omnia similiter quomodo et in maiora 262. 1 1 quid futurum sit in ipsa supplicia 3S4, iS: non invenit locum in sancta
:

/
:

adsumere); diabolus pascit suos homines

.

10.

hora ad horam 14S, 16: 310, 29 etc. hyperbolice 39. 12. hypocrisis in hypocrisr accipere baptisma 71,
:

sanctorum 393,

S;

oboedientiam exhibeamus

'

$2.

ibi

(~ inde)
:

^}. 6.

iS; in duodecim adsumptus [3, 3; grando et tenebrae adsumuntur in mirabilibus 13, 17: hoc interpretamur in sanctis * 103. 3.
in patres nostros 398,

idioma

proprie idioma scripturarum est * 22, 13: illud idioma scripturarum 28, 3. [cf. ffteron. in Dan. XII. 7 " iuxta scripturarum sanctarum idioma. ") idioticus iuxta proprietates idioticas 76. 10.
:
'

inbecillitas

humanas
19.

inbecillitates 129, 17.

incarnatio 134.

inchoare

necdum portum
46.
5.

expositionis inchoa-

vimus
incipere
42,
1
:

tunc incipimus latitudines virtutum

idolatra 63, 21; 64, 18 etc.

idolatri;t
tc.
.'4
J,

1.

ignarius lapi-

6. 9.

incolatus 412. 21. incolomis 101. 21.

60.
1.

ignorans

homines ignorantes

inconprehensibilitas

110.

13.

[NDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM.

incorporatio
:

189
2,

nisi

crediderimus incorporatiocreatura sum creaturam increatus est increaturam

:

interior
alii

homo
:

55, 6.
3
;

Christi 6, 14. increatura ego qui

:

nem

interpretari
in

super Domini persona

7
;

quod
inter-

praebeo,
increpare
iS.

ille

cui

interpretantur 2, psalmis pariter interpretari [8

illo

de duobus
;

21

hoc
;

praestat 324, 30.

seq.

pretamur
increpa...
haereticis 42,
79, 21 invisibilitas
;

in sanctis
:

[03, $(cf deponentia).

;

dativo

interrupta senteutia
1
1

19 j2, 2", 92. 23 et alibi saepissime.

4,
;

78, 2

indagare
fuerit

incurrere homines 09. 27. (= percutere) asinus

:

1,

23.

cum
,

a
J

domino
rf,

inde

indagatus * ic^o^ ^, inde et nunc lSquor^ 53.

>,
[2.

indelicatus 378, 7. indigeie cum accusat. 160, 20.

indomabilis 354, 9. indulcorare 56. 8.

infantulus 159.
infinitivi usus
61,
:

355, 18.

2.

1.

non habebamus ubi requiescere

involare ( furari) 188, 1. ipse, neuir. ipsud 156, 8 216, 24. ire cum Christo iemus ad regna caelorum 138, 22 euntes contra scripturas 170, 17. diximus de eo quomodo peccator ignoretur is a Deo, 9, 5 de eo quod stabat incurvavit se 223, 17. manifestum est quod [udaei. non is reduudat eos agni carnes comedere 406, 8.
:
:

1; perdidimus esse rilii Dei 113, I; patiem amiserunt habere Deum 129, 6; Ioseph ivit in Aegyptum praeparare hospilium 171. 3; non erat stultus David, damnare nuptias et suos accusare parentes 422, 11; provocat

is

talis erat Theophilus, ut scribi ad peteret evangelium * 20. 7. iste qui sequitur 44, 7. i^te abundat neutr. nng. istum sed istum granum fru-

pro se:

eum

sequi optima et vitare contraria * 104, 25.

menti pinguissimum est 301, 19. ita = deinde) prius in tabernaculo,

(
:

el

ita in

dedit virtutem praeinfinitivus pro geiundio dicare evangelium 38, 15; necessitatem habet cogitare 55, 10; potcstas calcare super ser:

monte

27, 25.

pentem

71. 28.
:

infinitivus post couiunctiones quod 406, 10; * 67, 18; 7},

Iudaismus 353, 31. iudicare ( = consilium capere, statuere) iudicavit in iustitia permanere yj^ 12. laborare de qua via iaborabat Iohannes... ut
:
:

9.

quia * 98,

7.
" ;;
-

faceremus viam lampas lunae 406,

latitudo
1
:

Domino
5.

97, 21.

ut 170. 19; 273, 19; 24, 5. post adiect. dignus 36, 23: 77, 172, 19.

1;

112. 22:

latus

latitudines virtutum 42, II. ex latere diximus de latrone, neque enim

obliti

infrigescere 305, 10. ingredi in mulierem, in virum, in regem 76. 12 iam ingreditur quadragesima 383, 21.

lavari
;

sumus propositi 385, 5. (= baptizari) * 16, 5. 14

:

18, 9.

levare

et

de
:

reliquiis

levati

sunt duodecim
7.

inhabitatio * 77, 3. inimicalis 232, 9. inintellegibilis quasi arbores, id est inrationa

:

cophini fragmentorum 341, 29. linocalamis/ abscondit eos in linocalami 101, lucernarium 229, 11. 13. lucusta 323, 8 sqq.

biles, inintellegibiles 345, 16.

lumbare 150,

7.

inmaculatio inmaculatio atque perfectio 12, 14. inpaenitens * 10, 5. inpeccatus * 36, 1. inpedire inquantum tibi non inpediant ad servitutem Domini, hoc est, imperatori tuo 376,
:

magnus

spiritalem

quandam

non nostram carnem

et * 28, 19.

magnam,
;

et

manifestationes (Bi\k'jiaeiq) 248, 25

:

249, 13.

maximus, cotnpar. maximior de his hominibus qui inter homines maximiores sunt 310. I.
medicinalis medicinalibus suis libris 97, 13. medietas medietates terrae 36, 4. meliorare * 84, 7. mensura fragilitatis propriae nosse mensuram * 108, 2 apostoli cum ignorarent mensuram suam * 1 1 7, 16 in sua manere mensura * 109, ea super mensuram suam laudat * 113, 17
:
:
:;

inpingere absol. 97. 20. 28 98, 21. inplastrum 226, 14 265, 21 394,
;
;

17.

inputribilis 126, 6.

inrido

legunt hoc philosophi et inridunt 84. 2

;

insensibilis 196, 28 sq.

intellectus/>/ttr.
;

secundum mysticos intellectus

* 55, 25 80, 22. intellegentia cum intellegentia

:

29.

manum

mittaintel-

mereri
1

Deum

55, 4.
3.

mus

57. 22

secundum intellegentiam
;

legere 58, 12 nobis intellegentiam dereliquit 65, 15 universa creatura intellegentia plena est 163, 6. intellegere intellegitur in ipsum Dominum 36, 11 intellegi in diabolum et in angelos eius 42. 21 (cf. praepositiones ex, sub, super). intellegibilis qui interficit intellegibilem ser;
:

I^ftetropolis civitas * 98, micula 302, 2.

vidua quae duo minuta contulit 217, I4 \ mirari cui genitivo seq. * 83, 20. miratio 167, 10. misceri sacrilegio * ^y. 11. misereri cu?n dativo omnibus gentibus misertus
:

minutum
.

pentem

165, 27

intellegibile

oleum

194,

7.

es 79, 23.

cf.

96, 26

97,

2. 3.

* 42,

20

etc.

[NDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM.

libi et
i

niit*

-;.

ii: mitte te

lampadibus tui> oleum mi10. ei ad p

.
:

participium
1

esse

sanctum

per

participium

r.

cum

natus

ei faisset

ium

fraesens'. his contentus est tangens

1

rtliu

lerram 55,
>
.

2.

municip
natio
natui
:

o.

quom
imenlum
1
1

natus sil rgo sit 39

s
j

parturitio 210, passio ut in

:

5.

more animalium
1
,

et

avium suae

illos

relinquerem passioni
1 1

90, 21.

2.

5.

naufragare

unusquisque locus

eum
12.

pavefacio 30. per: tibi serviunt, et ]>er scribitui per ioth

1.

Deum
1k-

vau he *

serviunt 311, 13: 1,

hat>ehat necessarium

52, 6.

necesse

necesse habemuscalciamenla4io,
qui
2

negat
n>>n

se

peccaturn

non
alter

peragere absolute: gentes " 10, 4.

in

avaritia et invidia pera-

24

victoi

exiit

nemo

iisns

non crigebantur
:

et

.eculo obtinebant divitias 44. 10

nec

in

perire :////. perient 73, 11. periurare 298, 19. peiizoma 140. 23 sqq. persecutoi So, 7. S. 12.

derimus
.

ct

frangamus

navem

8.

personas plures in malo habere 76. 22. petere: petamus Deum ut reges simus 49, 5; conservum petunt -^5, 6; cf. 26S. 12;
16.

lein

n erat

una

dies,

operuisti candore 93. 21. non duo, nisi tres dies

140. 11

rcsxpivoc:

101.

a Petra dicius est Petrus, hoc est vo:.Siquis ergo de nobis fuerit irexpivo^
* 23, 16.
2.

nocere

non nocet si .. inteliegamus ivn nocet diversum aliquid dicere

:

349-

9-

140. 13;

phantasma

nocere

2 12. 7.

physiologus 20S,

nubs
1 1
:

141

9.

jj
:

nnmeri permutati

quare dicitur torcularia f quae interprelati sumus de ecclesia, potest intellegi 104. 23 t >ta vita nostrae
;

placere: non placet Deo in piacct in tibiis 200, iS. plasmatio 104, 28.
"

fortitudine,

non

plicare: plicasti

mihi coronam 21S, 20.

'

.menta et salus in
.1

titulo est

133,
14.

11

caelorum... praedicatur 323,

:

nunc(=

ergo, i^itur 54, iSadnot. ittm et nunc putant esse deleramenta nim nunc periculum esl 212. 1
:

27

18.
;
.

4
.

dere
odire

hic Iudaeus occiditur.

Novatianus

'cciditur 134, 24.

:

poderem 26, 13. quod verbo vulgari dicitur polyphthongum 312, 28. ponere antequam cogitationem meam in opere semper cornu in regno po ponerem 123. nitur 124, 3; in hoc loco arguitur suum posuisse sensum * 107. 23. . portico abl. 130, 5. 6. 13. 15;'/ H. KonscJi,
polyphthongus
:

132, 6. poderes: Iesus accipit

:

plumacium

in nobis fratrem

speramus quia Spiritu sancto manente odiamus 327. 1.

1

lial.

11.

Vttlg. p. 261.
*

portus expositionis
itivus

46,

5.

oecumene
:

138. 24.

onocrotalus 159, 21. opera opera nostra clamat ad

Dominum
:

30. 5

exercitatio et opera de scripturis 130. sua terrena opera recesserit 137. 12 scientia (juae opera confirmatur 132. 10; excedit hu-

manum sensum tua opera 167. dalizatur a creaturae opera 73. operarius est boni operis 160. 2.
:

non scan-

4.

fro conparalivo: beati ergo sumus nos... quam illi qui viderunt 174, II; facile ruimus quam conscendimus 222. 4: minimus volui in regno caelorum quam in isto saeculo primus 01 7. practice, es 180, 4. 9; 210. 4 etc. praegregare in svnagogas Domini praegregari *i8, 1. praesul: habeo praesulem Deum * 2, 5.
.

operatorius 331. 28. ordinare non ordinabam presbvterum 157. 27: non ordinabam eos fjui mihi propinqui erant
5

praevaricaii legem *99 omni tempore sunt praevaricatio sunt et praevaricationes 403, II.
:

martyria,

jonputes et ordinem facias. unum. duo. quattuor, decimus numerus efhcitur 127. et secundum litteram ordinem habet 166,
pacificalis 232. 10.

'

praevians: quem sequitur praeviantem * 24, 22. primitivus: percutiuntur primitiva Aegyptio-

rum 405, 23. principale animae 397. 28; * 102, 6. * 120, 31. cf.
procedere
profiteri:

* 102,

3: corporis

paeniteri 193. 24: paeniteo errorem ' 42. 9. palpebraeab eoquod palpitent appellatae 7. 1

in regem, in servum 76, 13. non solum confitemur, sed et

profite-

1.

mur
tum

59, 5.

pammacharii. athletarum genus 241.

pars
:

24.

promittere: quasi vullum

229, 9;

per partes facerc

pacem

labiis

promittimus pacapromitto 231, 23.

rNDEX VKRP,ORl'M KT
cf. 340, 12; medicos, qui natarae corporum scientiam repromittunt * 22, 16. prooemium: si tanta poenaruni prooemia sunt

I.( )( :i'

TIONUM.
jn.
24.

IQI
52;

retis:

dimiserat el retem retem apostolicum 283,

non habent

384, 17. propater noster

:

Adam

(al.

propagator) 10S,

7.

7rpo7ca8eia: cojitationum exordiis. quas vocant -y'j~y.hi .y24, 9. prophetalis anima 107, 16; prophetale desi:

rhoiscus 248, 26. romphaea 313. 20; 384, 22: 113, 13. rusticanus noster Hebraeus 130, 5. sacratior interpretatio 76, 11 (cf. Commentario/.
79, 8).

derium

109, 13.
filius et

saecularis in poeta saecularis 246.

: 1 1

propinquitas: frater
tates 375 6.

ceterae propinquiin pro-

saeculari 130, 2; frater desivi esse saecularis, et factus suiu monachus 404, 17 sqq.
;
:

saeculum
16,

apud saeculum (oppon. apud Deum)

127,

propositum: quod habemus (monachi)

posito 404, 21; et in isto proposito quid facturus suum ibid. 22; cf. 403, 1. 3. 3. 13. proprietas: significantiam proprietatesque sermonum 79. 6: 379, 3: 388, 22. 29; novum verhum proprietatis dixit 386, n. protegcre: in paenitentia peccata proteguntur,

ut ille in saeculis torqueatur 29; proverbium saeculi 407, 21.

31

salvatio 300, 1. salus plur: multis indigemus salutibus 93, 27

"42,

18.

non dimittuntur, sed proteguntur '41, 23. provocare cum infinilivo seq. * 104, 23. psiathium 132, 6. pulsio: de pulsione Iudaeorum 176, 22. purgare seq. genetivo: iste carbo... peccatorum purgat 274, 16.
puritas 304, 6.

sanctitudo " 80, 13. 17. sanguivorus ],()}, 21. satis (= multum, nimis) scabillum 153, 1.

64, 9.

schema

"" Dei 73, 18. scobere: hoc

74, 7

sqq; 151, 20; 200, 19; schemata

quaestionarius 184,

3.

quamdiu: quamdiu se teneat, tamen 52, 10; quamdiu ad nos Dominus convertatur 93, 28. quantum: quantum in peccatis meis est 30, 25;
cf.

quasi negotiator,... quasi miles 404, 13; non quasi in narratione sed in oratione * 25, 3. quaternitas 356, 7. quemadmodum (om. si) aliquis medico confiteatur vulnus suum 275, 9. quia cum indicativo et couiunctivo oralionem et reciam et obliquam ducit: repromissionem acceperat quia in semine tuo benedicentur 9, 9; non dico quia bene fecerit 405, 12; videtis quia non potest 2, 2 et alibi saepissime.
quasi
:

51, 1. 20, etc. est christianus quasi

saecularis,

est, fodere quasi agrum, ut ibi mittatur semen 52, 1. secundum neutr. abso/. hoc facere secundum est? ego dico, secundum 223, 2; secundum est... paenitentia "'42, 11. **CtfV0 sed: licet cum periculo liberetur, sed quia * 42, 13; 64, 1. sedere partic. fut. sediturus 74, 26; part. pass.: pullus... sessus a Domino
:
:
'

->l/h*

fmj

66, 20.

sententiola 35, 9; 161, 3; * 47, 4. separatus: ab humanis rebus Dei

_

curam sepa-

ratam

83,

5.

si

interrog:

videamus

si

consequentia aptari

posstint 23, 7 etc.

sic:

cum
et

dit,

redemerit, sic coronat 161, 32; defensic coronat 162, 4; primum aliquis
;

confitetur, et sic accipit pulchritudinem 162,

24; cf 247, 8
:

261, 24.
;

cum infinitivo seq. * 98, 7. quocumque (= ubicumque) 32,

23.

significantia, ae 78, 2; 79, 6; 86, 11 379, 5. significare cantate, in theoria significat scriptura...

redimere: quae lucra sua in templo redimebat

361, 20. referre: super Christi persona esse referendam 13 etc. refrigerare: quia talem habebat pulvillum in quo refrigerabat 259, 22.
1,

psallere

significat

autem in bono opere 37, 2; personam leonis regalem, hoc est,

16.
(

regnare passionibus 39.

signum
21.

facere signa

- miracula)

80, 19. 20.

23.
:

similis

regnare: qui regnant suis passionibus 38, 27; qui regnant sibimetipsis 42, 15; (cf. 39, 17) qui non regnatur a peccato 267, 12. regula scriptuarum 19, 18; 24, 7; 85, 26; 171, 28; 306, 22: nominis istius regulam 19, 21.
;

sonare

similem vocem facit rotae 53, 27. sonaverunt 81, 6 sqq; sonavit (de

f/a-

gello) * 71, 2 sqq.

remediare 336, ^.
renuntiatio saeculi 117, 3. replicare 278, 23; 414, 14. repulsio: de repulsione Iudaeorum 178, 8. residere: in apostolis resident pristina vocabula
367, 13-

speculatorium 300, 24. sperare (= opinari) sperant etiam ita debere dici 103, 2. cf 102, 28; 327, 11; 351, 30. spurcitiora peccata 393, II, stare secundum litteram stare non potest 49, 4; videamus si stet sensus 118, 19; hoc in
:

genere Iudaeorum non stare * 32, 5

:

el

a/ibi

resignaculum (<x-o^oy.* ".<3\j. x Ezech. 28, 12) 72,

f
i

8.

saepissime; stent in paenitentia 195, 22. stypiicus vinum stypticum 238, 28. sub praepositio sub alleluia cantatus est 17,15; sub alfabeto est (psalmus) 206, 12; subcuius:

reticescere 34,

5.

libet iusti

persona intellegi *

2, 24.

LNDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM.

sabdislinctio 270. 17. subindicai 9. ]
:

6; in

candorem
101,
8.

venit...
et

vix venit

ad candofaciens

rem
oderint 56, 21; sicqne
S.
1
-.

12:

quasi

bonum

indicandi sunt..

Limns

redeamns
1

tit...

venero in vitium 273. 13: non venit ad servitutem Dei 202. 5; scioquantaemihi libidines
veniunt
in

2 inferatm 65, 70, 1. sublevatio 360, 9. snbmissiones diaboli 158, 5, snbmissi a daemosubmilto cum in nihus negare Sal vatorem et blasphemare enm
>
:

212, 2 V

quomodocumque
3.

verteris,

contrarium venii 215.

ventilare 35, to; 244. 16; 319. 17. veritas: hebraica veritas 57, 17: 214. 23; 340,

4li

7:

snbtns
--.

de snbtns medio ironi

) u.
I

6,

12.

secundum hebraicam et graecam veritatem 291. 22. vertere cogitationem in opera vertimus 2, 17:
6;
:

10. 2.

snper
1
.

super Chrisli persona esse referendam super Domini persona non potest interpretari 2. 3; intelligi snper persona Salvatoris
:

126, 27 etc. veterari Spirilus sanctus in

cf.
:

me

veteratus est

13;

33O,
viciare

2>>.
:

milites has stationes habent,

quando

23,

10. cf.

" 2.

1: 5.

14.

10: 12. 21 etc.

vigilant et se viciant 10S, 6.

superseminare
suscipere

n, 23. hominem regnuni iinmo hnmo quem suscepi

:

accepi a Patre, 151, 10: 181, 11

videre pro pati, idioma scripturarum * 28, 4. vigilare seq. accusat. vigilabant quasi gregem
:

(Cf. Hieron.

ep. 98,

4 " susceptum impUvit

Domini 394,
virtus
:

12.

quartus numerus virtute

:

decimus

est

linem
inere pretiosa
:

".
1

neque possunt ea sustinere quae

18;
ut

127, 9. virtutes (= angeli)

cum

angelis
8.

ceterisque

sunt 120. sustineam 210, 16. synaxis 400. 28; 401,

talis
:

postea dulciora

virtutibus

29. 10.

vivere
1.

qui in

Deum

vivunt 38,
30. 24.

persequamur lalem 157,

3.

iS:

nec audirem

vivificare 87, 26.

umquam non umquam

:

talem 158,

unianimiter
universitas
vocalis
:
:

(cod.

tamen
tantus
:

C) 81, 29.

et si 200. 5.

universitatis

Domino
s.
s.

tangibilis
sirne.

tangibiles tenebrae * 3. 20. in tantum... ut 40. 24 et alibi saepis:

* 13, 28.

et egressus ipse

vocalis est 249,

/,

temerarie 1S2. 9.

25: cf. 296, 6. u7ceppaxo'v et 15 22. (C/. Hieron. in Galat.

:

daemones postulant, ne mitterentur 54, 17 el ita saepissime. tendiculae Origenis * 107, 20. theoria 1S0. 4; 210. 4. tintinnula. ae 24S. 26: 249. 22. tonitruare quando tonitruat Deus 53, 27. non possumus totos eligere totus pro omnis
tempus variatur
:

" Habet autem et locus ipse uitep6 sq 3a7ov-\) uarepoTtpdxepov 15, 22. quid fecit ? ut dum errorem ut coniunctio emendaret, fccit errorem 60, iS; saepius evenit, ut quae putantur contraria esse, haec providentia Dei pro utilitate fieri 170, 19;
:

>:

totae virtutum cordae concinant 296.

talis

e.

dicitur

esse virlutis,

ut

protrahere

3 etc.
--y.z(o'j.'x

transitorie 207, 4: * iS. 17. in iribus digitis,

tur
i

quod

liebraice dici-

)i~.'.

triumphare
23:

cum

391, 21. accusat. seq.

3:

serpentes et sic comedere 273. 19: ut quomodo... ita principia cogitationum habere renes suos 24, 3. ut coniunctio omissa praecipit scriptura... mit'
:

70. 2^.

tamus ^, 21:
ut
uti

* 8, 1: 56, 21; 65, 12: 70,

I.

tropologia, trophologia 36.

98, 7 etc
:

45, 15. 22: 46, 99. 16.

cum compatativo
lius elidat * 3,

adverbii: ut

ibi

eos

faci-

2 el ita saepissime.
utile ad-

tropus
venia vcnire
:

secundum unum tropum

IQ.

cuvi accus. seq. * 71, 12.

:

turabulum 268,

utilis

in

consequentibus quoque non

17.
2},.

cum
:

venia

audiatis * 37. 26.

serit * 10S.

quando venerit ad victum et vestitom iO: quando venerit ad vos iudicium 76.

yizania. ac * II,

zinaragdus 09.

9.

IV.

EMENDATA ET AUCTA.
IN

PARTE

II.

Praefatione
9

Quae de singulorum codicum aetate principio adnotata datum paullulum immutari debent.
13

sunt,

iuxta iudicium

in

Deutn tuum Gen.

22, 12.
1.

390,

392,
A.

3 leg. conversi. 39 24 not. super terram Iob 75 18 leg. quattuor.

23

7,

8i,

93 ioo,

13 leg. tantummodo. 17 leg. historiam. 5 not. quae obpugnalur] Is. 27, 3 sec. lxx iyw 716X1; oyjpa, 716X1; ttoXiopjcoufxsvTj. Cf.
h.
1.

390,

17

Hieron. Comment.
n.

et

eiusdem Epist. 30,

in

14

390, 24

itemque

Eccles.

10,

15

(Migne
9 391, 391, 21

H4:

23, 1153 B), et Pseudo-Augustini Altercat. Ecclesiae et Synagogae circa finem (Migne 42, 1139). 19 sqq. Plura ex hoc aliisque Tractatuum locis in larvati Augustini ad fratres
in

21 ex cod. Casin. xi adposuit B. Caillau inter eos qui vere augustiniani ipsi videbanlur sermones, Class. 2, serm. xxiv (Paris, 1842), p. 41 sq., ubi quidem nonnulla aliter leguntur,quae heic data occasione indicabo. tiationem] Ita etiam cod. Casinensis; mavult tamen Caillau sationem. non videmus] Particulam neg. omittit Cailiau. in terra] om. Caillau. quod hebraice diciiur sv xptawfj.axt] item om. Caillau.

eremo sermone xlv congesta

In Michaeae tamen

re-

peries.

146,

5 not.
6,

Comment.

3 (Migne 25, 1267 d) Galgala xoXtau.6; i. e. volubilitas interpretatur.

I5

12 leg. insulae. 3 ubique leg. scabillum. 153

391, 22 uon, corr. nou. 391, 24 Deum] Dominum Caillau. 391, 26 sedeo] supersedeo idem. 1 qui servus sum istius qui cerius est] 392, om. Caillau. 392, 5 ulira terram est] Huc inseras velim verba ex oscitantia typothetae omisUbicumque voluerit^ est ; ubisa cumque est, totus est. Idem Caillau, nisi quod legit Ubicumque volue:
:

153 29 leg. sed. l6l, II habitores, corr. habitatores. l8l, I90,

193

392, 392, 392, 392,

ubicumque es. 8 quid tantum] quia si tantum

ris...

Cail-

18 leg. nationibus.
7
leg.

lau.

subplantavimus.

si]

om. Caillau.

5 ut salutem ubi in [3

nemo pauperum
legitur

desperet,

ut

saltem

netno

pauperem despiceret. Veram Hieronymi sententiam mss. nostris ac praecipue codice S repraesentari apparet ex Epist. 64, n. 9: " ut nullus desperet salutem ". 206, 25 leg. viandaia. 1 sic distingue: et iustus. Si multum. 211, 213 13 leg. usi sutnus. 235 15 Ecce homo et opera eius] Cf. Translat. homiliarum Origenisin Lucam,hom. XXXV (Migne 26, 321 D) " Tunc complebitur, Ecce homo, opera eius ante faciem suam ". Ubi ad Is. 62,
:

419

12 putatis] putetis Caill. 13 Caillau contra fidem codicis om. et putasset quod hortulanus sit. 392, 19 quem tantum] Idem proprio marte add. hominem. 392, 21 mereris] mereberis Caillau, in quo insuper doxologia desideratur. 416, 3 vindex inimicus.] Lege cum S vindex et inimicus, Psal. 8, 3. " "
sq.

250,

255 26l,

11 lector remittitur. 7 not. Originem, corr. Origenem. 17 leg. Unde. 7 leg. quasi de carcere subdistinctionis

Fragmenta de libro Numerorum Origeniana esse a Rufino translata ex Homil. in ludic. vi, 3 IX, 2 (Migne P. Gr. 12, col. 609 sq. 622. et 626 sq.) et Ericus Klostermann monuit, et ipse prius agnoveram.
;

vm

IN PARTE
37 58,
7 teg* tabernacula.

III.

nota expuncta.
262, 4 not. Iac. 4, 10, corr. 4, 6. 288, 22 tantum, leg. tantam. 342, 14 leg. quatluor. 373 14 Pro 7rsptaao'v, quod in codd. habetur, 7rEptYEiov legendum esse vult Ericus Klostermann ( Gottingische gelehrte Anzeigen 1898, n. 8, p. 602). 374, 27 scandalizat, corr. scandalizet 383, 23 leg.
suificit.

omni

sterra post correctam a

me

ulti-

63
82, 91,

plagulam typothetae mei fecere ex omnis terra. in summa pagina, pro xxxviiii lege lxxxviiii. 2 longuum, corr. longum.
8 leg. monstrare. adnotat. crit. ad lin. 1, P. L. 24, coll. 973-8.
u.

mo

97,

= Migne
25

Anecdota Maredsolana

III, 3.

194
Tractatus in Esaiam

EMENDATA ET AUCTA.
6, 1-7 iam typts m.uul.itus er.it. cum opiimae spei i^venis I). Hildefbnsns Schuster.

III. 111.
112.

propheta eadem sentiens. 14 voluntatem\ votnptatem C. iS Deus\ a; Deum C.

1

maros monachus.codd. ".en-ibus mea c.iusa denuo evoplnrimas mihi lectiones variantransmisit ex quibus eas dumtaxat, quae maioris momer.ti videnlutis

germma
:ina.

et\

geminet C, postea

corr.

u.

13

tes

Spiritu Sancto\ leg. cum a et C.

praefixa
est

Sanclo Spiritu
in

113.

20 <uf>er\
iractu

littera

tur, infra

proponam.
f

103. 106, 107.

'

a C.

u 16
-

ei?

bropinques C.
ref\

calami supraducto. Filium\ etiam in C legitur, non Filius ut putavit Amelli ideoque delenda altera pars adnot. criticae
;

10S.

isionem\ twisionem FsaiasC. sub rasura, non viderent; et fortasse legendum ne videretur divina mapiificentia. Deus\ i a quidem manu sed supra lineam scriptum est. Deo\ prout conieceram. in codice 23
5

ad 119,
114.

14.

17

add. C. 23 et 116, 12 dixit\ leg. dicit cum Ca. 8 Dominatio\ dominatione C. 117, 11S. 16 si?nus\ sumus C, et quidem absque ullo rasurae vestigio. 118, 17 ignoramus\ ignoretnus C.
8
115.
1

Deum\ sanctum

quoque
1
1

legitur.

iS.

20 abyssi\ quoque in C; abissi

S et

ol.

10, 10.

omnes\ omnis C.
"

119,

modum\

bis

eadem manu scriptum

14 scribit\ scribat C.

iii.

prophcta

ei adsentiens\

prophetae ade
suspiceris

120,

eutiens C. ex

quo

facile

in C. 23 Otigenem\ corr. Origenen. 121, 9 vero\ ex a acceperam, om. C.

S.

OPUSCULA DUO HIERONYMI ITEM NOMINI

IN MSS. CODD. ADDICTA.

Verum hercle mecum ipse quaero, horumne Hieronymi avE/.ooTiov sit finis aliquando. Nam cum ab opcre manum iam paene removerem, opusculum quoddam " De monogrammateChristi" S. Doctori adscriptum in scidis meis repperi. Quod quidem cum nuper in publico proposuerim, modo satis erit si, quae de eo verba feci in Ephetneride Benediclina m. iulio 1903 (xx, 225 sqq.), summatim referam. Nempe ante annos quindecim descriptum a me est ex cod. 26 Colleg. Merton.
Oxon.
in

saec. xv,

foll.

53-54; legitur etiam, licet mutilum, in cod. Musaei Britannici Harl. 3049,

saec. item

XV,

foll.

135-136,

Commentario Victorini episcopi

et martyris

ab Hieronymi recognito

utroque libro cAniunctum. Idque mihi subolet, hanc ipsam monogrammatis figuram crucis esse signum, de quo S. Pater in epistola nd Anatolium " A principio, inquit, libri usque ad crucis
:

signum quae ab inperitiserant scriptoribus vitiata correximus; exinde usque ad finem voluminis " addita esse cognosce. " Sane nonnullanotavi in opusculo, quae Hieronymianumsermonem resipiant, utputa Scio quosdam... ut in graecis litteris absurda pertnixtura latinam litteram tnis"
:

ceant.

Ut iuxta

eos dicatn...

Sed

hoc dicentes, et sanctae scripturae et graecae el latinae linguae

vitn faciunt ...

Dutn

de notnine et nota

utcumque diximus,

nutic de numero, si placet, notninis

dicamus, ut ad sensutn postea perveniatnus... ad superbiam eorutn referens... ut iuxta hoc sil sensus... Sed quantum ad sensutn periinet... sive ut in exemplari altero habet... Faciamus ergo

numerum... ad Antichristutn potest utrumque referri... Unde huic sensui fortasse convenit, Sed 'ciendum est quod.... Nec iure cuiquam de scriptiunculae huius antiquitate dubium fuerit, quae et in codice Monacensi lat. 14277 saec. vm/ix foll. 322* sqq. haud semel laudetur ut HIBR DB monoi.kammate, et ab Ambrosio Autperto eadem fere aetate, immo a Primasio saeculi sexti nobilissimo scriptore, curn Apocalypsin interpretarentur, ad verbum exscripta sit.
.

Quam

idcirco huic

quoque volumini,

licet serius

quam

oportuit, inserendam putavi.

EMENDATA ET AUCTA.

195

HIERONYMUS DE MONOGRAMMA
:

XPI.

10

15

Hic est sapientia et intellectns id est, sapere et intelligere in Christi nomine numerum litterarum iuxta Graecorum computationem, maxime dum Asiae ecclesiis scribit. Numerus enim hominis est id est, Antichristi qui est homo peccati. Et numerus nominis eius est sexcenti sedecim. Redactus autem in monogramma, id est, quasi in unam litteram, et notam et nomen et numerum facit hoc signo ! Nota haec est, eo quod et nomen et numerum hac figura breviter notat. Nomen autem hoc, id est, iota Christi, quod sibi usurpat Antichristus per x graecum et exprimitur. In libris etenim Graecorum ubicumque per notam scribuntur nomina primae et novissimae notantur litterae, et virgula superposita in dexteram aeque veniente a sinistra. In hac ergo nota x graecum continetur et Et hoc patet, quod nominativus non sit hic positus, sed genitivus, id est, non Christus, sed Christij non enim simma finitur/jr-^j sed iota. Et ob id semper novissimam litteram ponunt propter discernendos casus, licet interdum in longioribus et medias ponant interdum autem primam et novissimam syllabam scribentes, mediam vel medias praefermittunt. Ut autem in re et sermone.haec ne male scribatur, nota monstrabitur, ut ad characteris scribendam figuram visus et sermo com:

20

memorans
stantem, et

scribentis

articulos

adiuvet.

Intuere

ergo

in

ea

recte

25

acutum transversum et in dexteram ascendentem, \ gravemque descendentem trans et acutum. De hiis ut sunt accentibus -5K- graecum. Sed supradictus gravis duoinvicem transversis efficitnr bus suis capitibus circumflectitur hoc est, superiore et in sinistro capite modicum in dexteram inclinatur, inferiore autem et dextro subtrahendo

de MONOGRAMMA] De monagramma M ( Cod. 26 Colleg. Merton.); deest inscriptio in ( Harl. 3049). 2. sapienlia\ Apoc. 13, 18. 4. dum Asiae ecclesiis scribit\ Primasius quem faciemus secundum Graecos, praesertim quia ad Asiani scribens, etc. PseudoAugust. in Apocal. homil. XI quemfaciamus secundum Graecos, maxime quia ad Asiam scribit. nominis\ H om. M. sexcenli sedecim] Haud aliter legisse 5. peccati] 2 Thess. 2, 3. Tychonium, ex eodem larvato Augustino apparet; conf. Irenaeum, Haeres, 5, 30, et E. Vischer
1.

'

Die Zahl 666' (Zeitsch.

f.

d.

neutestamentl. Wissenschaft IV,

:

2,

pp. 167-174.
et

Giessen, 1903).

Redacius\ redactis

MH.
9.

Pseudo-Aug.
quod\ in

Redactae autem in

monogrammum
reicit

notam faciunt
13.

et

nutnerum

et

nomen.
14.

hoc\ pro ex hoc?

sed

quodM, et id est Christi Chrisli\ Ab initio quidem, e.

i.

post Antichristus.

Et

saec.

et III,

Christi

monogramma

duabus tantummodo

litteris I et

constabat, sed a quibus inciperent vocabula

'Itj<70i3< Xpicrxo'?.

simma\ Ita pro sigma legitur in Pachomii epistolis ab Hieronymo in latinum translatis (Migne 23, 92 B. c); summafinitur sed loca, insuisehoclococodex M. 24. in\ praepositio hic quoque ex abundanti esse videtur. 25. inclinatu)\ Frustra alterum de hac singulari monogrammatis figura testimonium inter monumenta christianae antiquitatis quaesivi.

196
in

EMEXDATA ET AUCTA.

laevam aeque modicum rursum pene flectitur, ut sit numeri nota, cuius nomen episimon. In duo autem opera haec sola est in nota, id est in numeri notam et graeci dimidium. Secundum has qualitates suprax dictum describe monogramma. Scio quosdam in hoc ita posito nomine nominativum contendere, et negare genitivum esse, ut non Christi sed Christus sit, id est, nomen Christi usurpans et incassum iaborant, ut in graecis litteris absurda permixtura latinam Iitteram misceant. Ut iuxta

eos dicam,
et

ideo ista nota in

satisfaciat

monogramma
qualitate,

electa

est,

ut et

numero
assimi10

nomini

numero
latinam.

nomini

figura.

Ouod

nominativum contendant, ut in isto monogramma dicatur Christus, in novissimo nominis simma sonante, eo quod evenit pene similis esse haec numeri nota, et littera S Hbraria latina nam altera epistolaris est. Sed hoc dicentes et sanctae scripturae et graecae et latinae linguae vim faciunt quia, nisi fallor, in hoc loco sancta scriptura numero nominique tantum et sensui satisfacere, non casibus, procurat. Haec ergo nota est, qua sibi
lant

Iibrariam

'

Et ob hoc affirmant,

ut

'

15

invicem supradictae virgulae copulantur, ut

et

numerum

suppleant, et

U*.

earum crux nostrae non esset similis. Dum de nomine et nota utcumque diximus, nunc de numero, si placet, nominis dicamus, ut ad sensum postea duce Christo vero perveniamus. Per x graecum, primam huius nominis litteram, sexcenti compuI tantur, per decem, per notam graecam episimon sex. Et ut facilius ac breviter accipias harum figuras, et superpositos singulis numeros coram

20

dc

te

inscriptos

videbis

chi

iota

episimon

&

suntque
2;

DCXVI

chi

DC

nota

Victorinus autem ex altero exemplari aliud profert nomen, quod iuxta

1. pem] M; plene H. grcuci\ et 9 . graeciVL mendose. 3. et 7. absurda termixturd\ Conf. Hieron. Epist. 73, n. 7 'quod absurdum esse, peregrinae linguae mixtura demonstrat. 10. Etobhoc] M; Et hocob H. 9. Quod assimilant] MH, vereor ut recte.

'

im faciun:] Dicendi modus, quo frequentissime Noster, praecip ue vero in Tractatibus, utitur. 16. sensui] H; sensu M. casibus] H; sensibus M. nota est] M: est notaH. 17. numerum] id e:t vi add. H sup. lin. 22. per notam] H om. per. 24. te] om. H.
.

EMENDATA ET AUCTA.
eum solem
quod
est

197

sonat, ad
id est

superbiam eorum
DCLXVI,
CCC

vel eius qui sibi edidit referens,

TITAN,

sic
X

dividens
CCC
I

T E
5

N
sit

ut iuxta hoc

sensus

non

numerus superfluus eius significat superbiam, dum in Antichristi nomine maior exquiritur numerus quam veri Christi. Sed quantum ad sensum pertinet, hic senarius indicat numerus Antichristi socios et praecursores ab initio currere per mundi sex aetates. centum sexies, et decem sexies, et unum sexies, Sic est hic numerus
solum nominis qualitas sed
et
:

10 sive,

ut in exemplari altero habet, sexcenti sedecim

et

hoc senarium

sonat
nis.

numerum, tanquam in se et in suis vere esset plenitudo perfectioSenarius etenim numerus prae omnibus in quota perfectus suis parimpletur, et

tibus

nec quota
et

diminuitur computatione nec augetur.

in

Faciamus ergo numerum,

15

Numerus
est

eius

est,

inquit, dclxvi.
CCC

numero nomen etiam cognoscamus. Quem faciamus secundum Graecos

Quod nomen, ut dixi, graece suppuenim tatum DCLXVI implet. Antemos autem honori contrarius interpretatur. Ac si diceret honori, qui soli competit Deo, contrarius est quod est Antichristus, cui potius anathema convenit. Item aliud nomen est, quod
:

A-NT.E.MOC.

XL

20

eiusdem numeri complectitur summam,id

qui simul faciunt
est,

est

PN-OY-ME.
CCCC
:

LXX

eundem numerum. Hoc autem nomen interpretatum

est Antichristus, id est, negationis.

Nego

quo iam vocabulo dignus

Credulitatis
est

cum

Christo

opus Dei,ut credatis

nomen congruit, ipso attestante cum dicit Hoc in eum qui me misit. Itemque Creditis in Deum,
:

25 et in

me

credite.

Sive ergo honori contrarium dixeris, sive nego, iure ad

referri.

Antichristum potest utrumque

DC
C

Quod autem
V
I

ait,

Hominis enim

est

numerus, Christi utique, quem per falsam imitationem se Antichristus

accipi

desiderat.

XPICTEI,
X CC

CCC

n A

genitivi

casus,

VII

litterae

secundum suum numerum computatae prope illum dierum numerum

30 perficiunt, qui in

persecutione Antichristi iam futurus

In cuius specie

est, id

est,

mille

ducentorum
1.

viginti quinque.

fraudulenter se opponit

sonat\ sanal

M.

edidit\ pro indidit?

50.
12. in

3.

teitan]
et

Cf.

Irenaeum, Haeres.
sedulo

5, 30.

Hippolytum, De Antichr. cap.

14.
et\

quota\

M;
et

quota H.

partibus] om.

H;

pro ut

nomen etiam\ 24. me misit\lo. in Apoc. TT in Annr 11, 3 t*Y et

~)

Hinc iam singula cum M; etiam nonien H.

6, 29.
f
*> 12,

Primasio
2^.

Autperto

conferenda
Primas.
et

sunt.

congruii)
1.
;

MH;

congruat

Autp.

25.

credile\ Io. 14,

29. prope\ recte

MH

Autp.,

cum

A numerus Vff-fTV rliorn yy\ ha.bea.iur proprie Piri rv n e 6 nn rv* ornc? MCCLX dierum noKoninr 4\+>/\J\+'i a Primas.

198

EMEXPATA ET AUCTA.
5K
OC

adversitas, hoc est in nota, id est in

\primit
\

M CC

xxv. ubi
I

monogramma, quae hunc modum compendio nomen Christi includitur,

inquam, in quo, ut diximus, M CC XXV sunt. Solutus quoque ipse nominis numerus praefatam rursus dierum numeri

perficit

summam
quam pro
hoc, et

co quod quadragenario
primi hominis

et senario, in

quo Iudaei

aedi-

ficatum dixerunt templum, nobis mystice insinuata est dominici corporis

forma,
ipse

ADAM

erroribus corrigendis secundus

in
;

Adam

de Maria suscepit. Propter quod

post tres dtes resuscitabo illud
Itoc, ct

evangelio

dicit, Solvite

templum

respondentibus Iudaeis,
tu dicis, In tribus diebus 10
:

XLVI annis

aedificatum est templum

suscitabo illud ?

templo corports

Quod evangelista exponens ait Ipse autcm sui. Unde huic sensui fortasse convenit, quod

dicebat de
in

senario
ianuarii

numero dierum ab
nis

VIII

kl.

aprilis

usque

in

VIII

kl.

quadragies sexies ducto templum corporis Domini fuisse

aedificatum credimus
11

in

utero virgi15

et

consummatum. Xomen ergo Adam per

et

graecas litteras quadragenarium

i
1 1

senarium complet numerum hoc

M, qui faciunt XLVL Cum autem ipse numerus, id semetipsum scriptus fuerit et ductus, illum graecis litteris numerum nihilominus complet hoc modo. K O Y A A P A T I X T A C E Z, qui in unum redacti faciunt M. OCXXV. Ouod superius de monogramma diximus, nunc soluti nominis digesta serie demonstratur, cuius diximus summam concludi ut cum sibi utraque conveniunt, hoc mysterium indubitanter insinuent, quod de simulatione Antichristi apostolatus ait, Ita ut in templo Dei sedeat ostendens se tanquam sit Deus. Sed sciendum est, quod non uno modo nec sub unius numeri definitione scriptura divina, nunc in isto libro, nunc in Danielis visionibus, ipsum tempus semper insinuat ut scilicet dies iudicii vel secundi adventus Domini nostri non divulgaretur humanae notitiae, sicut ipse dicit discipulis, Non est vestrum sci?e Itaec, quae Pater posuit modo.

A D A

est XLVI, solutus et per

'

20

25

^
JbrO
30

in

sua potestate.

1.

adversittu]

MH
12.

Prim. Autp., quibus consonat Pseudo-Augustinus 4

huic\
et

'

Cui se similem

facit

haereticorum adversitas/
primt... corrigendis\
2, 19-21.

21.
:

nominis\ Prim.

Autp.; hominis
8.

MH.

7.

pro

Primas. Autp.

proprium... corrigendus M.

in evangelio] Io.
22. di-

Unde

Ab

his verbis deficit avulso foliocod. Harl. 3049.

gesta

serie

demonstratur, :uius diximus

summam
-am

concludi\

M:

d.s.d.ciusuem numeri sum23.

viy-

Prim.: digesia series eiusdem numeri

im\ -:npsi:
2. 4.

summa

demonslral conchidi.
25.
12, 11.

mims/ermm M:
M.

mysterii Prim. Autp.

27. Danielis visicnibus\

Dcus\

2 Thess.
30. pote-

26.
"

defenitione\ diffiniciom

state\Aci.

1.

%1

EMENDATA ET AUCTA.

199

Alterum iam opusculum exhibendum

est,

symbolum

fidei

ineditum, quod quidem ct ipsum

seqq.

D. Hieronymi nomine inscriptum mihi occurrit in quattuor

libris
v
,

M =
O =
C = L =
(Migne
P.

cod. S. Michaelis ad
cod.

Mosam
fol.

28, fol. I43

saec.

IX;

Oxon. Bodl.

147,

78, saec. XII.

5. 5., fol.

cod. Colleg. Trinitat. Cantabrig. O.

96, saec.

XV.
unitate Trinitatis
;

cod. Londin. Musaei Brit. Reg. 6. B. XIII,

libellis

fol.

100, saec. XII.

In singulis porro codicibus istud symbolum

Pseudo-Athanasii

De

Arrianorum subiunctum est ipsum vero excipit alia formula, quae vulgo appellatur Damasi symbolum, hic autem quemadmodum in ceteris fere antiquissimis voluminibus eiusdf.m (i. e. Hieronymi) de fide apud bethleem
L. 62, 237 sqq.) et Solutionibus obiectionum
inscribitur (Cf. Burn,
'

An

introduction to the Creeds

'

p.

244 sq.)
inter

Non

mihi fiducia

est, ut

contendam huiusmodi scriptiunculam

esse,
licet S.

genuina magni Hieronymi

opera statim
disertis verbis

computandam

Pater fidei a se conscriptae ac sancto Cyrillo datae

17,
n.

aliquando meminerit (Epist.

4);

at certe antiqua est,

neque Hieronymi

aetate, ut puto, inferior.

Miro quodam modo simul

in ea et

comparent, quae symbolis Orientalium

Hierosolymitano praecipue propria esse videbantur,

quae Occidentalium; inter quae nonnulla

cum
pp.

formulis

Damaso

symbolo reperiuntur,

omnino conveniunt, nonnulla vero etsi in nullo alio quod sciam tamen a cl. prof. Ad. Harnack (Hahn, Bibliothek der Symbole, 3 a edit.
adscriptis

364 sqq.) velut remotissimae ac maxime venerandae christianae antiquitatis insignia indicantur. Notare in primis iuvat verba sub Herode rege... calcavit aculeum mortis... apparuit
apostotis,

itemque conceptus est de Spiritu sancto, natus ex Maria virgine et sanctorum communionem. Animadvertes etiam decimum articulum inverso ordine cum undecimo esseconnexum,
Credo remissionem peccatorum in sancta ecclesia catholica,

de hocce opusculo proxime commentaturus sum in

a.

'

etc. Qui plura scire voluerit, legat quae Ephemeride Benedictina mense ianuario
'

MDCCCCIIII.

INCIPIT DE FIDE

SANCTI HIERONYMI PRESBYTERI.

Credo
lium
5

unum Deum Patrem omnipotentem, visibilium et invisibifactorem. Credo in unum Dominum Iesum Christum Filium Dei,
in

natum de Deo, Deum de Deo, lumen de lumine, omnipotentem de omnipotente, Deum verum de Deo vero, natum ante saecula, non factum, per quem facta sunt omnia in caelo et in terra. Qui propter nostram
salutem descendit de caelo, conceptus est de Spiritu sancto, natus ex

Maria virgine, passus

IO

est passione

sub Pontio Pilato, sub Herode rege,

crucifixus, sepultus, descendit ad inferna, calcavit

aculeum mortis,

tertia

die resurrexit, apparuit apostolis. Post haec ascendit ad caelos, sedet ad

dexteram Dei
1.

Patris, inde venturus iudicare vivos et

mortuos. Credo et

Haec

inscriptio legitur in codd.

MOL

aliter

Fides beati Iheronimi ad Augustinum.

esl]

5.

Deum

de Deo] nisi fallor, om.

M.

8.

conceptus

M om.
II.

est

9.

passione] om. C.

sub Herode rege\

sedet] sedit

cum

crucifixus connectunt

OCL.

resurrexit]

add. a mortuis

M.

200
in

EMENDATA ET AUCTA.
Deum

non ingenitum neque genitum, non creatum neque factum, sed Patri et Filio coaeternum. Credo remissionem peccatorum in sancta ecclesia catholica, sanctorum communionem, carnis
Spiritum sanctum
resurrectionem ad vitam aeternam.

Amen.

Fragmenta
passim

tractatus

De induratione

cordis Pharaonis,

quisub Hieronyminomine saeculo nono

circumferebatur, in
innotuisset

hac extrema appendice exhibiturum

me

promiseram. Et id quidem,
repertis

cum unus

liber Metensis lacer atque mutilus.

At vero

nuper quattuor

aliis

codicibus, ac vera operis facie plenissime perspecta, satius visum est, huic maioris
&vExdoT<i>, distinctum

momenti

volumen dedicare,

in

adtributa edere seu novis curis retractare in animo

quo etiam nonnulla Hieronymo quondam a librariis est. Atque ita fortasse fiet, ut ad haecce
citius

collectanea continuanda et augenda

manum

admoveam, quam mihi olim destinatum

erat.

V.

INDEX GENERALIS.
PARS
II.

I.

TRACTATUS

LVIIII

S.

HIERONYMI IN LIBRUM PSALMORUM.

i

De De De

Ps. Ps.
Ps.

i.

10
17

vn

Exordium de Psalmo vim De Ps. xiiii in Quadragesima ad eos qui ad baptisma accedunt

25
27
31

De Ps. lxvi De Ps. lxvii. ._ De Ps. lxxiiii De Ps. lxxv De Ps. lxxvi De Ps. lxxvii De Ps. lxxviii De Ps. lxxx De Ps. lxxxi De Ps. lxxxii De Ps. lxxxiii De Ps. lxxxiiii De Ps. lxxxvi De Ps. lxxxviiii De Ps. xc De Ps. xci De Ps. xciii._ De Ps. xcv De Ps. xcvi De Ps. xcvn De Ps. xcvin De Ps. c De Ps. ci De Ps. (Ti De Ps. cni De Ps. ciiii De Ps. cv De Ps. cvi De Ps. cvn De Ps. cviii De Ps. cviiii De Ps. cx De Ps. cxi. De Ps. CXIV. De Ps. cxv. _ De Ps. cxviiii De Ps. cxxvil" De Ps. cxxvm. De Ps. cxxxi/. De Ps. cxxxn De Ps. cxxxiii

36

43 44

49
57

66
68
74
81

85
92

98
106
113 119
127

"...

133

139
144

149
156 158

160
162

168

-171
174 180

186
198

205

206
209

213 219
233

240
243

245
251

202
L'e T>.

INDEX GENERALIS.
\\\v
\\\v:
2 6o

De De De

F>.

P>.
Ps.
-

wwit

262
265 267
268
274

wwim
\i

Ps.

\u
CXLll
CXl
III

De Dc De De

Ps.
PS.

276 278 287 293

P>.

CXLV
CXLVl
cxlvij
cxlviij
-

P>.

De
De De

Ps.
Ps,
Ps.

300
306
311
II.

XLVIII)

IRACTATUS

IN

MARCI EVANGELIUM.
319
328

De
In

principio Marci
1.

(1,

1-12)

In Marc.

13-31

Marc

V, 30-43

339
341

In Marc. VIII, 1-9

In Marc. VIII, 22-26

In Marc.

343

vim,

1-7

346
353 356

In Marc. XI, 1-10

In Marc. XI, 11-14

In

Marc. XI,

5-

360
365
III.

Iq Marc. xiii. 32-33 c t \iiii, 3-6

TRACTATDS VARII.
2>1Z

Homilia Homilia

in in in

Matth.

xvm,

7-9

Lucam

evangelistam, de Lazaro et divite (xvi, 19-31).

(i,

376 386 392 398

Homilia
ilia

Iohannem evangelistam

1-14).

de nativitate Domini

Trac:atus de oboedientia

De per^ecutione christianorun; De Exodo. in vigilia Paschae

In Ps. xxxxi. ad Neophvtos
In die dominica Paschae

402
405 410

In die dominica Paschae

413 416

[FragmentaOrigenis-Rufini de iioro Numerorum]

419
421

appendix de Psalmo L

FARS
IRAEFATIO.
I.

III.

I.

S.

HIERONYMI TRACTATUUM

IN

PSALMOS SERIES ALTERA.

1

De De De De

Ps.

Ps. Ps.
Ps.

xv
lxxxij
lxxxiii

10
31

36

INDEX GENERALIS.
De De De De De De De De De De
Ps.

203
41

lxxxiiii

Ps. Ps.

lxxxvii lxxxviii
lxxxviiii

46
51

Ps.
Ps.

61

xc

67

Ps. xci Ps.

72
77
81

xcn
xcv
xcvi

Ps. xciii

Ps. Ps.

86
87

Tractatus S. Hieronyini de Psalmo

xcm,

in die

Paschae

94

II.

In Esaia parvula adbreviatio de capitulis paucis

97
103
in cod.

In Esai. VI, 1-7, contra Origenen

Graeca

in

Psalmos fragmenta D. Hieronymo adscripta

in

Taurinensi

122

appendix. Arnobii episcopi Expositiunculae cod. Gandavensi editae

Evangelium, nunc primum integrae ex

129
II

INDICES AD VOL. III PART.

I.

ET

III.

Index locorum

s.

Scripturae
et

155

II.

Index nominum

rerum
locutionum
:

166

III.

Index verborum

et

184
193

IV.

Emendata et aucta, et in his Hieronymus de monogramma

Christi

195

De

fide S.
'

Hieronymi

presbyteri.
'

199
in distinctum

Dc

tractatu

De

induratione cordis Pharaonis

volumen reservando.

200
2QI

V. Index generalis

GIS

FLANDRORVM.

TVP. DESCLE.

DE BROUWER ET

SOC.

wy* %

{****

ftM-f''

<3^o
*v

s
:*>,

THE INSTITUfE OF MEDIAEVAL STUDiES

59 QUEEN'S PARK CRESCENT

TCRONTO

5.

CANACA

838,9.