100% found this document useful (1 vote)
931 views206 pages

Edkifihawmftpdk & Esifh Awmfvsefa& : Agdtdkifvdeif

(1) The document discusses the life and works of Karl Marx, the founder of Marxism. It summarizes Marx's views on capitalism and class struggle, and how he believed these would inevitably lead to socialism. (2) It then discusses the development of Marxist thought and some Marxist organizations. It analyzes the different perspectives within Marxism such as orthodox Marxism, revisionism, and anarcho-syndicalism. (3) The document concludes by discussing later developments within Marxism in the 20th century and how Marxist ideas influenced various political movements and revolutions during this time period.

Uploaded by

Soe Aung
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
100% found this document useful (1 vote)
931 views206 pages

Edkifihawmftpdk & Esifh Awmfvsefa& : Agdtdkifvdeif

(1) The document discusses the life and works of Karl Marx, the founder of Marxism. It summarizes Marx's views on capitalism and class struggle, and how he believed these would inevitably lead to socialism. (2) It then discusses the development of Marxist thought and some Marxist organizations. It analyzes the different perspectives within Marxism such as orthodox Marxism, revisionism, and anarcho-syndicalism. (3) The document concludes by discussing later developments within Marxism in the 20th century and how Marxist ideas influenced various political movements and revolutions during this time period.

Uploaded by

Soe Aung
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 206

EdkifiHawmftpdk;&

ESifh
awmfvSefa&;
AGDtdkifvDeif

yxrt}udrf - ar/ 2014 ckEpS ?f


ArmjynfueG jf rLepfygwD
A[d0k g'jzef@csad &;Xmeu xkwaf 0onf?

AGDtdkifvDeif

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


AGt
D ikd v
f eD if

yxrt}udrf - ar/ 2014 ckEpS ?f


ArmjynfueG jf rLepfygwD
A[d0k g'jzef@csad &;Xmeu xkwaf 0onf?

rmwdum
Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;udk xyfraH vhvm&mrS &&Scd suf (1)
Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;udk xyfraH vhvm&mrS &&Scd suf (2)
yxrt}udryf EkH ydS jf cif;twGuf ed'ge;f 10

1
6

'kwt
d }udryf EkH ydS jf cif;twGuf ed'ge;f 13
tcef; (1) vlwef;pm;vl@tzG@J tpnf;ESihf Edik if aH wmf
1? Edik if aH wmfqw
kd m ajy+idr;f vd@k r&wJh vlwef;pm;&efbufydyuQrsm;rS ay:xGuf
vmwm jzpfw,f
14
2?txl;vufeufuikd t
f zG@J rsm;/ tusO;f axmifponfrsm;

20

3? Edik if aH wmfqw
kd m tzdEydS cf v
H w
l ef;pm;tm; aoG;pkyw
f hJ
ud&,
d mjzpfw,f

25

4? Edik if aH wmf wdraf umyaysmufjcif; ESihf t=urf;zufawmfveS af &;

31

tcef; (2) EdkifiHawmfESifhawmfvSefa&;/ 1848 - 51 ckESpfrsm;twGif;


tawG@tuH
1? awmfveS af &;tuumv

42

2? awmfveS af &;ed*;kH csKyfcsuf

49

3? 1852 ckEpS rf mS rmhupf u


f jy\emudk wifjyyHk 59
tcef; (3) Edik if aH wmfe@J awmfveS af &;
1? bHt
k zG@J 0ifrsm;u ol&aJ umif;pdw"f mwfukd b,fae&mawGrmS
jyocJ=h uovJ

63

2? zsuq
f ;D vdu
k w
f hJ Edik if aH wmf,EW&m;udk bmeJ@tpm;xd;k rvJ

70

3? ygvrD efpepfzsuo
f rd ;f a&;

77

4? trsKd ;om; wpnf;wvH;k wnf;jzpfa&;twGuf pnf;H;k jcif;

87

5? uyfyg;aumifEikd if aH wmfukd zsuo


f rd ;f a&;

92

tcef; (4) qufvufzwf&ef/ tde*f ,f&@J jznfph u


G &f iS ;f jycsurf sm;?
1? aetdrjf y\em

96

2? rif;rJ0h g'rD sm;eJ@jiif;ckyH JG

101

3? abb,f (Bebel) xHay;pm

108

4? tmzmh (Erfurt) vkyif ef;pOfr=l urf;tay: a0zefcsu

113

5? rmhupf &f @J pmtkyf jyifopfjynf jynfwiG ;f ppf twGuf


1891 rSm a&;om;wJt
h rSmpm?

125

6? 'Dru
kd a&pDaysmufu,
G af &;eJ@ ywfoufv@kd tde*f ,f&@J a&;om;csuf

135

tcef; (5) Edik if aH wmfwrd af umyaysmufa&;twGuf pD;yGm;a&;tajccH


1? rmhupf u
f jy\emudw
k ifjyyHk

139

2? t&if;pepfrS uGejf rLepfpepfo@kd ul;ajymif;r_

143

3? uGejf rLepfv@l tzJ@G tpnf;&J@ yxrtqifh

152

4? uGejf rLepf vl@tzJ@G tpnf;&J@ tjriht


f qif?h

158

tcef; (6) tacsmiform;rsm;u rmhupf 0f g'udk ,kwn


f ahH tmifvyk jf cif;
1? rif;rJ0h g'orm;rsm;tay: yvufcaf emhA&f @J jiif;cHck suf

171

2? tacsmif0g'orm;rsm;tay: aumufpuD;&J@jiif;cHrk ?_

173

3? aumufpuD;eJ@ yifeaD umh (Pannekoek) wd@k &@J


oabmw&m;jiif;cHrk ?_

184

tcef; (7) 1905 ESihf 1917 k&mS ;awmfveS af &;rsm;&J@


tawG@tuH

199

yxrt}udryf EkH ydS jf cif;twGuf aemufqufwt


JG rSmpum;

199

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;udk xyfraH vhvm&mrS &&Scd suf (1)

OD;pGmajymcsiw
f m 'Dpmwrf;[m yk*v
~ u
d tjrif jzpfw,f? aqG;aEG;zd@k tpy
xm;wmom jzpfw,f?
(1) vDeif&@J 'Dusr;f &if;udk awmfveS af &;vnf; rvkyzf ;l ao;cif Edik if aH &;
tm%mvnf; rxlaxmifz;l ao;cifu p+yD;avhvmcJyh gw,f? txl;
ojzifh awmfveS af &;tydik ;f udk yd+k y;D pdw0f ifpm;cJw
h ,f? em;vnfovdv
k kd
awmh &Sw
d ,f? 'gayrJh eufeufi_d ;f di_ ;f r[kw?f
tcef; (1) u tkypf ;kd olvw
l ef;pm;eJ@ &efbufydyuQ rajy+idr;f Edik rf u
_ Edik if aH wmf
ay:vmwmqdw
k mudak wmh oabmayguf w,f? tJ'w
D ek ;f u tkypf ;dk ol
u t*Fvyd ef ,fcs@J orm; jzpfaevd@k y?J jynfwiG ;f rSm ol@t"dua'guw
f ikd f
awGuvnf; vufa0cHe@J ya'o&mZfajr&Si}f u;D awGqakd wmh oabm
ayguzf @kd rcufb;l ? jynfov
l x
l u
k kd &Si;f vif;wifjy&ifvnf; b0ay;
todt& oabmayguv
f ,
G w
f ,f?
1

vDeif
(2) 'gayrJh
48 vGwv
f yfa&;&awmh vufeufuikd w
f u
kd yf w
JG u
kd &f awmh ygww
D iG ;f rSm
udyk J tawG;tac: (2) ck ay:w,f? jynfov
l x
l w
k iG ;f vnf; Za0Z0g
jzpfw,f?
zqyv tpd;k &u (u&if/ ucsi/f a*:&cg;wyfawG) udk toH;k y+yD;
uGejf rLepfacsre_ ;f a&; vkyaf wmh tJ'w
D yfawG &J@ tukev
f /k tukef
rD;d@_ / a,musmf ;rSeo
f r# tukeo
f wfay:vpDa=umifh jynfov
l x
l u
k
b0ay;tod t & vuf e uf u d k i f a wmf v S e f a &;buf ( A/S )
wdr;f !ww
f ,f/ jynfo@l &aJ bmfawmcd/k RBA u awmfveS af &;buf
a&muf/ KNDO u ykeu
f efawmh awmfveS af &;'Da& jrifw
h ufvmw,f?
'ga=umifh ygwDwGif;u A/S qef@usifa&; orm;awGyg A/S udk
vufcv
H m=uw,f? olw@kd uawmif yd+k y;D wufuoa,mifa,mifygy?J
'gayrJh ygw&D @J vrf;pOfrmS 2 ESpt
f wGi;f ppfEikd af &; ppfa&;vrf;pOf
trSm;a=umifh wyfawGyawmh A/S qef@usiaf &;orm; awGu A/
S udk ar;cGe;f p+y;D xkwv
f m=uw,f? ppfwrf; awGa&;+y;D jzef@=uw,f?
olw@kd &@J t"duusKd ;a=umif;jycsuu
f zqyv tpd;k &[m trsKd ;om;"e&Sit
f pd;k & jzpfw,f? aygi;f
vnf;aygi;f wdu
k v
f nf;wdu
k &f r,fh vlwef;pm;yJ/ tm%m&
pyJ &Sad o;w,f?

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;

olw@kd trsKd ;om;"e&Siaf wG&@J trsKd ;om;pufrv


_ yk if ef; xl
axmifcGifhay;&r,f? 'Drdkua&pDawmfvSefa&; qHk;cef;wdkif
vkycf iG hf olw@kd ukd ay;&r,f?
Armjynf pufrE_ ikd if aH wmfjzpfryS J ygwu
D qd&k ,
S v
f pfawmf
vSeaf &; udk vkyo
f ifw
h ,f wJ?h

olwdk@udk zqyv tpdk;&&J@ vufawG@vkyfaqmifcsufawGudk


cGjJ crf;pdwjf zmjyprf;ygv@kd ajymawmh olw@kd u zqyv qd&k ,
S v
f pfawG&@J
au;a=umfoaH wG udyk J ajymEdik w
f ,f?
tckdiftrm (vufawG@) udk ajymygqdkawmhvnf; [oFmw
OD;jrwd@k / qrm;'l;0g;}uD;wd@k &@J trsKd ;om;pufr_ vkyif ef; pdwu
f ;l awGyJ
ajymEdik w
f ,f? OD;jreJ@qrm;}uD;u ay:vpD csrw
S Ef ikd o
f l r[kwb
f ;l ?
ay:vpDcsEikd o
f u
l OD;ausm+f idr;f / OD;Ekw@kd y?J olw@kd uvnf; au;a=umfoH
xkw+f y;D vufawG@vyk w
f mu tar&duef/ *syef/ t*Fvyd w
f @kd &@J vufa0cH
vky+f yD; pufrv
_ yk if ef;wcsKd @ vkyaf ewmyJ? e,fcs@J orm;awGuvnf;
pufrv
_ yk if ef; r[kww
f hJ vkyif ef;awGrmS yJ &if;ES;D jrK yEf =HS uw,f? vrf;yef;
qufo,
G af &;vd/k v#ypf pfr;D pufv/kd [dw
k ,fvyk if ef;vd[
k mawGrmS yJ
&if;ES;D jrKyfE=HS uw,f? zufpyfawGvyk af wmh ydq
k ;kd oGm;w,f? pufr_
Edik if }H uD;awGu ukeaf csmudk atmwdu
k +f yD;oGi;f wmudk wqifjh zef@jzL;wJh
vufa0cHtvkyyf J jzpfaew,f?
rqv ppftm%m&Siaf cwfusawmh *syef/ *smr%D&@J vufa0cH
yd+k y;D yDovmw,f? e0wetz ppf tm%m&Siaf cwfusawmh wkwf
vufa0cH jzpfvmwmyJ?
3

vDeif

tck OD;ode;f pdet


f pd;k &u tar&duef/ *syef/ Oa&myor*~ (EU)
jyef0ifvmzdk@vkyfawmhvnf; olwdk@ bmudkyJ pdwf0ifpm;=uovJ
qdw
k mudk jyae+yD? ArmjynfrmS trsKd ;om;pufr_ xGe;f um;zd@k r&Syd gb;l ?
pufrE_ ikd if x
H al xmifa&;[m Avmau;a=umfoyH J jzpfrmS yg?
1955 usawmh (55 vrf;pOf) qdkwm ygwDu csrSwfw,f?
[dw
k ek ;f u A/S qef@usiaf &;orm;awG tm;vH;k (wu,fu
h kd tm;vH;k )
A/S udk pHu
k ef+yD; vufeufcs=uw,f? 1958 tdraf pmifph pftpd;k &acwf
usawmh ygwu
D tedru
hf sq;kH tcsed f jzpfomG ;+yD? A/S udk w&Gww
f u
kd f
vdkufaewJholawGvnf; wzwfzwf vufeufcs=uw,f? 55
vrf;pOf wckwnf;a=umifv
h @kd awmh ajymr&ygb;l ? trSm;awG'%fukd
pkyckH &H wmyJ?

1989 - 90 aemufyikd ;f ? ygwu


D A/S ygwu
D UG ygwD jzpfomG ;+yD?
"e&Siv
f pfb&,f0g' acwfpm;ae+y?D Edik if aH wmf&@J vlwef;pm;vuQ%m
ukd azsmufzsuyf pf+y;D vifueG ;f &J@ *ufw;D bmh*rf ed @f ceG ;f (Gettysburg)
xJu jynfoal wG&@J tpd;k &/ jynfoal wGtwGuf jynfou
l wifajrm uf
wJh tpd;k & qdw
k mudk tr$r;f wifvm=uw,f?
vlwef;pm;awG uGu
J jJG ym;jym; &Sad ewJv
h @l tzG@J tpnf;rSm
jynfoal wG&@J tpd;k &qdw
k m r&SEd ikd yf gb;l ?
tkypf ;kd olvw
l ef;pm;u ajAmifxu
G jf ywJh e0wetz vdk
tpd;k &rsKd ; jzpfcsijf zpf/ ajAmifrxGub
f J aemufu,
G rf mS yke;f uG,af ewJh
OD;ode;f pdet
f pd;k &rsKd ; jzpfrmS yJ?

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


1958 rSm ppfAsLdu
k &ufvuf0g;}uD;tkyf "e&Siv
f w
l ef;pm;
tpd;k &&J@okyf ryDoayr,fh 1962 up+yD; tcktxd ppfAsLdu
k &uf
vuf0g;}u;D tkyf "e&Siv
f w
l ef;pm;&J@ vuQ%mu yDyjD yifjyif jzpfvmwm
yJ? 'grSr[kwf ajAmifxGuf&yfovm;/ aemufuG,fu aeovm;
qdw
k mu jynfwiG ;f jynfytajctaet& vky=f uwmyg?
rsuaf rSmufavmurSm
vlwef;pm; odk@r[kwf vl@tv$mwckck&J@ EdkifiH
awmfyJ &Sw
d ,f? ajAmifaomfvnf;aumif; yke;f
uG,+f yD;aomfvnf;aumif; olw@kd &@J tm%m&Sif
pepfukd usio
hf ;kH =uwmcsn;f jzpfw,f?
vlwef;pm;aygi;f pH&k @J jynfo@l tpd;k &qdw
k m r&SEd ikd f
bl;?
'Dupd eP @J ywfouf+y;D rdr&d @J &&Scd suu
f kd qufvufwifjyygr,f?
xyfajymyg&ap? jiif;cHzk @kd r[kw?f aqG;aEG;zd@k yg?
awmif;,l&if tkypf ;kd olu o'<goavmuf &rSmyg? ol@qu
D
tm%mudk awmif;,lv@kd &r,fxif&ifawmh d;k tvGe;f &m usygvrd rhf ,f?

jynfo@l tm%m*sme,f
trSwf (35)
'DZifbm/ 2012ckEpS rf ?S
5

vDeif
Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;udk xyfraH vhvm&mrS &&Scd suf (2)
(1) 'Dpmtkyu
f kd vDeifa&;wke;f u awmfveS af &;vufawG@ avhvmp&mu
jyifopf"e&Si'f rD u
kd a&pDawmfveS af &;eJ@ yJ&pfbt
kH zG@J awmfveS af &;
(2) ckyJ &Sw
d ,f?
tck rdrw
d @kd avhvmzd@k awmfveS af &;vufawG@awG odyrf sm;
w,f? k&mS ;atmufwb
kd mawmfveS af &;up+yD; wkw/f AD,uferf/
usL;bm; pojzifh awmfvSefa&;tawG@tuHawG odyfrsm;ygw,f?
jynfo@l tm%m xlaxmif=uwJh tawG@tuHawGe@J oifcef;pmwG
vnf; rsm;w,f?
twk,pl &mawGe@J a&Smif=uOfp&mawG &Syd gw,f? qufvuf
+y;D jzpfay:qJ jzpfpOftwGi;f rSm&Sv
d @kd t+rJ qufvuf avhvmae&rSmyg?
rdrw
d @kd u ArmjynfawmfveS af &; qifEaJ$ ewmyg? Armjynf&@J
ppftm%m&Sifpepfudk wdkufzsuf+yD; Armjynf jynfol@'Drdkua&pD
tm%m&Sifpepf xlaxmif&rSmyg? EdkifiHjcm;u yHkpHudk yHkwlul;csvdk@
r&ygb;l ? wjcm; wdik ;f jynfawGu tajctaeeJ@ Armjynf&@J tajc
taeu c|wfpGyfrwlEdkifygbl;? wloa,mifa,mif &Sdaumif; &Sdyg
vdrrhf ,f? vH;k 0O\Hk wlwmawmh r&SEd ikd yf gb;l ? (Oyrm) tif'ekd ;D &Sm;u
ql[mwdpk pftm%m&Sipf epfe@J ae0if; ppftm%m&Sipf epf rwlygb;l ?
pwifay:vmyHek @J usio
hf ;kH yHck si;f vH;k vH;k uGjJ ym;ygw,f?
6

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


rdrw
d @kd qifEw
J$ hJ awmfveS af &;eJ@ wkw/f AD,uferf/ usL;bm;
pwJh awmfveS af &;awGvnf; rwlygb;l ? wlra,mif &Sad umif;&Srd ,f?
'gayrJh c|wpf yG f rwlygb;l ? rdrw
d @kd ygwt
D aeeJ@ yHw
k u
l ;l csrv
d @kd ESmacgi;f
usnaf yG@ awG@c&hJ aygi;f rsm;yg+yD?
Oyrm wkwf,Ofaus;r_awmfvSefa&;udk yHkwlul;cswJh
ygww
D iG ;f awmfveS af &;vrf;pOf (ygww
D iG ;f Aef;pum; (jargon) zwf
- xkwf - owf) vkycf v
hJ @kd u|r;f jyefatmif rSm;cJw
h ,f? ud,
k t
hf m;ud,
k f
udk;a&; tajccH qHk;_H;cJh&w,f? aemufusawmh trSm;udkjyifzdk@
t}udr}f udrf u;pm;cJw
h ,f? ratmifjrifb;l ? aemufq;kH tH;_ eJ@ uHc&hJ
wmyJ? 'Doifcef;pmudk b,fawmhrS rarhz@kd vdyk gw,f?
udk,fhtm;udk,fudk; tajccH&Sdwkef;uqdk&if Auy [m
tcuftcJaygi;f rsm;pGmudk ausmjf zwfEikd cf w
hJ ,f? &efo&l @J zdEydS rf /_ acsre_ ;f
r_awGukd }uH@}uH@cikd f &ifqikd Ef ikd cf w
hJ ,f? b,favmufyJ tiftm;enf;
ygap? vufeufuikd af wmfveS af &;tvH vJroGm;cJb
h ;l ? 'gayrJh ud,
k t
hf m;
ud,
k u
f ;kd tajccH qH;k H;_ oGm;awmh tiftm;}u;D rm;ayr,fh Auy &J@
vufeufuikd af wmfveS af &;tvH vJusomG ;cJw
h ,f? 'g[m t}uD;qH;k
oifcef;pmyg? 'ga=umifh ppftm%m&Sipf epfwu
kd zf suaf &;yJ vkyv
f yk /f
ppftm%m&Sifpepfudk wpwpyjyifa&;vrf;pOf (tck vpfb&,f
0g'rD sm; vkyaf ewJv
h rf;pOf) yJvyk v
f yk f wjcm;Edik if jH cm; wdik ;f jynfawG&@J
tawG@tuHukd yHw
k u
l ;l rcsrzd @kd vdyk gw,f? Armjynf&@J tajctaeeJ@
vdu
k af vsmnDaxG&w
dS hJ vrf;pOfukd ud,
k b
hf mom wDxiG =f u&rSmyg?
(2) vDeif&J@pmtkyf avhvm&&SdwJh t"dutusqHk;tcsufu tm%m
a[mif;u xlaxmifxm;wJh tkycf sKyfa&; ,EW&m; (ppfwyf/ &Jwyf/
7

vDeif
w&m;H;k ) udk jynfo@l 'rD u
kd a&pDtm%m&Sipf epfu qufvuftoH;k
rcse@J qdw
k mygy?J
jynfol@'Drdkua&pdtm%m&Sifpepfu rdrd&J@ tkyfcsKyfa&;
,EW&m;topf (ppfwyf/ &Jwyf/ w&m;H;k topf) xlaxmif&rSmyg?
tJ'v
D kd rvkyEf ikd &f if tqd;k ausmo
h o
H &m wywfjyefvnfrmS yJ?
OD;Ek&@J yxp tpd;k & uH&wJh tjzpfq;kd rsKd ; jyef+yD;uH&rSm
aocsmygw,f?
vDeiftaeeJ@ 'Dvt
kd jzpfrsKd ; (qdAk ,
D uftm%m xlaxmif+yD;
prSm) ucH &hJ w,f? ppfwyf (a[mif;) &Jwyf (a[mif;) w&m;H;k (a[mif;)
awGu qdkAD,uftm%mudk tmcHwm uH&ygw,f? jynfwGif;ppf
jzpf&w,f? tJ'DtcgusawmhrS wyfrawmftopf/ &Jwyftopf/
w&m;H;k topfukd xlaxmifcw
hJ myg?
armfpw
D ek ;f uawmh 'Dvrkd uHygb;l ? bma=umifv
h q
J akd wmh
olu a&&Snjf ynfwiG ;f ppftwGi;f rSm autrfwD (KMT) &J@ ppfwyf/
&Jwyf/ w&m;H;k awGukd acsre_ ;f zsuq
f ;D cJ+h yD; jzpfv@kd yg? 'gawmifrS tjrpf
useaf e+yD; xdik 0f rfukd xGuaf jy;wJh (KMT) u tar&dueftm;ud;k eJ@
&ef&mS aewke;f yg?
'ga=umifh ArmjynfrmS ppftm%m&Sipf epfu xlaxmifxm;
wJh ppfwyf/ &Jwyf/ w&m;H;k awGukd aumufumiifum toH;k csr,f/
wpwpyjyif,lr,fqdkwJh pdwful;,Ofr_rsdK; r&Sdoifhygbl;? ol@udk
ud,
k u
f rjyifEikd b
f J olu ud,
k u
hf kd wGe;f vSew
f myJ uH&vdrrhf ,f?
8

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


(3) vDeif/ armfpDwkef;wdk@ jzwfoef;cJh&wJhacwfu e,fcsJ@orm;awG
tcsi;f csi;f urBmppf wdu
k =f uwJah cwfyg? rsuaf rSmufacwfe@J rwlygb;l ?
rsuaf rSmufacwfu e,fcs@J tcsi;f csi;f ppfcif;wJah cwf r[kwyf gb;l ?
tar&duef plygyg0gwckyJ &Sw
d ,f? urBmppf}uD; rjzpfwmvnf; (67)
ESpf &Syd g+yD? a'oEW&ppfuav;awGyJ tuef@towfe@J jzpfcyhJ gw,f?
jzpfaeygvrd Ohf ;D r,f? urBm}uD;wckv;kH +idr;f csr;f wJah cwf}uD; a&muf+yDv@kd
,lqvd@k rjzpfygb;l ?
rdrw
d @kd taeeJ@ ta&;uH&if toifjh zpfaezd@k vdyk gw,f? Arm
jynf&@J tajccHtrsKd ;om;tusKd ;pD;yGm;udk xdyg;rcHz@kd / Armjynf&@J yikd ef uf
e,fajrudk enf;enf;rS txdyg;rcHz@kd vdyk gw,f?
(4) vDeifu qd&k ,
S v
f pfawmfveS af &;twGuf a&;xm;wmyg? u|eaf wmf
wd@k u 'Dru
kd a&pDawmfveS af &;tqifh vky&f rSmyg? armfpw
D ek ;f &J@ jynfo@l
'Dru
kd a&pDtm%m&Sipf epf u yd+k yD;vufawG@usygw,f? avhvm&
wmeJ@ em;vnfoabmayguzf @kd vG,u
f yl gw,f?
(5) awmfveS af &;qdw
k m awmif;,lwm r[kw/f wdu
k ,
f w
l m jzpfw,f?
vDeif/ armfpw
D ek ;f wd@k a&;om;csu&f @J tESpo
f m&u 'gygy?J
jynfo@l tm%m*sme,f
trSwf (35)
'DZifbm/ 2012ckEpS rf ?S

vDeif

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


vDeif

yxrt}udryf EkH ydS jf cif;twGuf ed'ge;f


,cktcgrmS Edik if aH wmfqikd &f mjy\em[m oabmw&m;t&a&m/ vufawG@
Edik if aH &;t&yg txl;ta&;}uD;vmaeygw,f? vuf0g;}uD;tkyt
f &if;&Sipf epf
uae Edik if aH wmfvuf0g;}uD;tkyt
f &if;&Sipf epfqu
D kd ajymif;vJaewJjh zpfpOf[m
e,fcs@J ppfa=umifh tvGe@f ukd jrefqefjyif;xefaeyg+yD? Edik if aH wmf[m tiftm;
}uD;rm;vSwhJ t&if;&Sit
f zG@J toif;awGe@J wae@wjcm; eD;eD;uyfuyf a&m,Suf
vmwJ h t wG u f Ed k i f i H a wmf u vk y f o m;vl x k a wG t ay: a=umuf p &m
aumif;atmif zdEydS af er_[m ydyk +kd y;D a=umufp&m aumif;vmaeygw,f? a&S@wef;
a&mufwikd ;f jynfrsm; ('Dae&mrSm qdv
k w
kd mu wdik ;f jynfrsm;&J@ ppfaemufyikd ;f
a'orsm;) [m tvkyo
f rm;rsm;twGuf ppftusO;f axmifrsm; jzpfjzpfvmae
ygw,f?
ruHpzl;}uD;rm;wJh &ufpufrE_ iS hf ab;'kut
Q aygi;f udk umv&Sn=f um
wJh ppfyt
JG wGi;f uH=u&vd@k vlx&k @J b0[m rcHr&yfEikd af tmif usyw
f nf;vm+yD;
vlx&k @J a'go[mvnf; }uD;xGm;vmaeygw,f? Edik if w
H umypPn;f rJh awmfveS f
10

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


a&;[m txift&Sm;&ifrh n
S v
hf maew,f? 'DawmfveS af &;taeeJ@ Edik if aH wmfqw
kd hJ
t&mtay: b,fvo
kd abmxm;rvJqw
kd hJ ar;cGe;f [m vufawG@t& ta&;
ygvmygw,f?
Edi_ ;f ,SOcf sut
f & +idr;f csr;f pGmzG@H z;wd;k wufcw
hJ u
hJ mv ESpq
f ,ftcsKd @
twGi;f rSm pkyv
kH mcJw
h hJ tacsmif0g' tpdwt
f ydik ;f rsm;a=umifh urBmw0Sr;f &Sd w&m;0if
qd&k ,
S v
f pfygwrD sm;twGi;f rSm qd&k ,
S af &SmAf if0g'*d%
k ;f awGu }uD;pd;k xm;ygw,f?
'D*%
kd ;f u ajymawmh qd&k ,
S v
f pf0g'/ vkyaf wmh a&SmAf if0g'yg? (k&mS ;rSmqd&k if
yvufcaf emhA/f ydx
k &DaqmhA/f b&uf&aS umhApf um;,m;/ kAmEdAk pfcsw
f @kd wawG?
aemuf+yD; odyrf ay:vGiv
f aS o;wJh rpPwm qm&Dw,fv/D rpPwmcsm;aemhAw
f @kd e@J
taygi;f ygwpkayg?h *smr%DrmS qd&k if &S'd ,fref;/ vD*si;f / a';Apfe@J tjcm;olrsm;ayg?h
jyifopfe@J b,fv*f s,
D rH mS qd&k ifawmh &Daemf',fv/f *wf'/f Aef;'gA,fv'f D pwm
awGayg?h t*FvefrmS uawmh [ife'f refe@J azbD,*H %
kd ;f om;rsm;ayg?h ) tJ'*D %
kd ;f &J@
xl;jcm;csuu
f awmh qd&k ,
S v
f pf0g'acgi;f qmifrsm; taeeJ@ ud,
k hf trsKd ;om;
&J@ "e&Siv
f w
l ef;pm; tusKd ;pD;yGm;twGuo
f mru ud,
k hf Edik if aH wmf tusKd ;
pD;yGm;twGuyf g atmufwef;usus / usKd ;usKd ;EGEH HG tvkyt
f au|;yaejcif;ygy?J 'Dvkd
ajym&wmuawmh (GP vd@k ac:ac:ae=uwJ)h tiftm;}uD;Edik if t
H rsm;pk[m [d;k
apmapmuwnf;u tcktxd wav#mufv;kH tm;enf;wJh trsKd ;om; Edik if iH ,f
rsm;pGmudk aoG;pkyu
f |ev
f yk af ecJw
h m jzpfv@kd ygy?J tJ'v
D v
kd yk +f yD;&wJh wdu
k &f myg
ypPn;f udk cGaJ 0&,la&;eJ@ xyfrefcaJG 0&,la&;twGuf qifEw
J$ phJ pf[m e,fcs@J ppfyJ
jzpfygw,f? Edik if aH wmf eJ@ywfouf+yD; tacsmif0g'qefqef vGrJ mS ;pGm xifjrif
ae=uwmawGtay: wdu
k yf rJG qifb;l qd&k if "e&Siv
f w
l ef;pm;&J@ v$r;f rd;k r_/ txl;
ojzifh e,fcs@J "e&Siv
f w
l ef;pm;&J@ v$r;f rd;k r_atmufuae+yD; vkyo
f m;vlxk vGwf
ajrmufa&; ta&;awmfyq
kH w
kd m b,fvrkd S qifEEJ$ ikd rf mS r[kwyf gb;l ?

11

vDeif
rmhupf ef @J ted *f ,fw@kd Edik if aH wmfe@J ywfouf+yD; oif=um;cJw
h mawGukd
t&ifqef;ppf=u&atmifyg? tJ'=D o0g'awGxu
J rS tacsmiform;awGu arhxm;
=uwJt
h ydik ;f od@k r[kwf yHyk ef;zsuv
f u
kd w
f t
hJ ydik ;f awGukd txl;tao;pdwu
f sus
qef;ppf=u&atmifyg? tJ'g+yD;&if yHyk ef;zsu=f uolawGxrJ mS wm0eft&Sq
d ;kH yk*Kd~ vf
jzpfwhJ um;vfaumufpuD;&J@ tjrifawGukd txl;cGjJ crf;pdwjf zm=ur,f? um;vf
aumufpuD;qdw
k m rsuaf rSmufppfyu
JG mvrSm r_rvSysupf ;D oGm;wJh 'kw,
d
tifwmae&Sife,f tzGJ@tpnf; (1889 - 1914) &J@ tausmf=um;qHk;
acgi;f aqmifayg?h aemufq;kH tydik ;f taeeJ@ k&mS ;Edik if &H @J 1905 ck awmfveS af &;eJ@
txl;ojzifh 1917 awmfveS af &;tawG@tuHxu
J t"duoifcef;pmrsm;udk
xkwEf w
k =f u&atmifyg? ,cktcg (1917 =o*kwv
f tpydik ;f ) rSm 1917 awmfveS f
a&;&J@ yxrtqif[
h m +yD;qH;k awmhr,fo
h abm &Syd gw,f? 'gayrJh awmfveS af &;
wckvHk;udkawmh e,fcsJ@ppfa=umifh ay:aygufvm&wJh ypPnf;rJhqdk&S,fvpf
awmfvSefa&; oHu;twGif;u uGif;qufwcktjzpfeJ@om oabmxm;&rSm
jzpfygw,f? 'ga=umifh ypPn;f rJq
h &kd ,
S v
f pfawmfveS af &;eJ@ Edik if aH wmft=um;rSm
b,fvq
kd ufpyfovJqw
kd hJ ar;cGe;f [m vufawG@Eikd if aH &;twGuf ta&;}uD;Hk
ru rsuaf rSmufvwfwavm tusq;kH jy\emtwGuyf g ta&;}uD;ygw,f?
tJ'rD suaf rSmuf jy\emqdw
k muawmh rdrw
d @kd u,
kd u
f kd t&if;&Sipf epfxrf;yd;k
atmufrS tvGwf ek ;f xGuzf @kd avmavmq,fvmr,fh umvawGrmS bmawG
vky=f uzd@k vdo
k vJqw
kd m vlxu
k &kd iS ;f jya&;yJ jzpfygw,f?
pma&;ol
1917 - =o*kwv
f

12

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;

'kwt
d }udryf EkH ydS jf cif;twGuf ed'ge;f

'D'w
k ,
d t}udryf EkH ydS jf cif; tcef; (2) twGi;f u (3) ckukd jznfph u
G x
f nfo
h iG ;f
vdu
k w
f muvGv
J @kd wjcm;jyifqifajymif;vJwm r&So
d avmufygy?J

pma&;ol
armfpudk
1918 ckEpS /f 'DZifbmv 17 &uf?

13

vDeif

tcef; (1)
vlwef;pm;vl@tzG@J tpnf;ESihf Edik if aH wmf

1? Edik if aH wmfqw
kd m ajy+idr;f vd@k r&wJh vlwef;pm;&efbufydyuQrsm;rS ay:xGuf
vmwm jzpfw,f?
tzdEydS cf v
H w
l ef;pm;wd@k vGwaf jrmufa&;wdu
k yf t
JG wGi;f u awmfveS w
f t
hJ awG;
tac:q&mrsm;eJ@ acgi;f aqmifrsm;&J@ =o0g'awG/ ordik ;f wav#mufv;kH t}urd }f urd f
awG@uHc&hJ wJh tjzpfrsKd ;udk ,cktcg rmhupf &f @J =o0g'vnf; uHawG@ae&ygw,f?
}uD;jrwfwJh awmfvSefa&;orm;rsm; toufxif&Sm;&SdpOfuqdkv#if zdESdyfol
vlwef;pm;rsm;[m olw@kd ukd tpOfwpdu
k t
f rJvu
kd af cG; vdu
k o
f vdk vdu
k cf =hJ u
w,f? tJ'aD wmfveS af &;orm;rsm;&J@ =o0g'awGtay: tdik ;f jyqH;k enf;eJ@ &ef!Kd ;
xm;=uw,f? t&G&H mS qH;k enf;eJ@ rke;f wD;cJ=h uw,f? t&rf;um;qH;k enf;eJ@ oGm;ykyf
avvGihf ykwcf wfc=hJ uw,f? tJ'aD wmfveS af &;orm;rsm; uG,v
f eG o
f mG ;=u+yD;
aemufrmS awmh olw@kd ukd bmtEW&m,frS ray;wJh ud;k uG,pf &moauFwrsm;
tjzpf ajymif;ypfz@kd u;pm;=uw,f? ewfvkd youd;k uG,=f uapzd@k u;yrf;=uw,f
vd@k awmif qdEk ikd w
f ,f? olw@kd &@J emrnfawGu,
kd Ef u
_d u
f wefc;kd ygaeoa,mif od'd<
wifzdk@ u;pm;=uw,f? &nf&G,fcsufuawmh tzdESdyfcHvlwef;pm;rsm;udk
14

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


ac|;odyf zd@k / vdrn
f mvSnjhf zm;zd@k / wcsed w
f nf;rSm awmfveS af &;=o0g'awG&@J
tESpo
f m&tydik ;f udk vS;D xkwyf pfz@kd / awmfveS w
f hJ toGm;tydik ;f udk wH;k atmif
vkyyf pfz@kd / =o0g'udk odyzf si;f atmif vkyyf pfz@kd ygy?J ,cktcgrmS tvkyo
f rm;
vlwef;pm; v_y&f mS ;r_twGi;f &Sd tacsmif0g'w
D @kd EiS hf "e&Siv
f w
l ef;pm;[m rmhupf f
0g'udk jyefvnfrrG ;f rH a&; udprP mS wpdww
f nf;/ w0rf;wnf; jzpfae=uw,f?
olw@kd [m 'D=o0g'&J@ awmfveS af ombufEiS hf awmfveS af omtwGi;f okyw
f @kd ukd
jrKyfxm;wm/ arS;rSed af pwm/ yHyk ef;zsuyf pfwmawG vkyaf e=uygw,f? "e&Sif
vlwef;pm;taeeJ@ vufcv
H @kd &wJh (od@k r[kw)f vufcv
H @kd &r,fxifwhJ tydik ;f
awGuakd wmh a&S@wef;wif+yD; cs;D rGr;f axmyemy=uw,f? ,cktcgrmS qd&k ,
S f
a&SmfAif0g'DrSefor#[m rmhufpf0g'D awG jzpfae=uygw,f? (r&,f=uygeJ@
cifAsm;?) *smref"e&Siv
f w
l ef;pm; wwfoyd nm&Si}f uD;rsm;[m rae@wae@urS
rmhupf 0f g'udk zsuq
f ;D a&;yg&*lawG vkyaf ecJ=h uw,f? a[m tckawmh *smref
vlrsKd ; rmhupf t
f a=umif;udk ajymoxuf ajymvmae=uygyaum? olw@kd cyf
wnfwnfajymae=uwmuawmh rmhufpf[mwJh vk,ufa&;ppfyGJ qifE$Ja&;
&nf&,
G cf suef @J pnf;H;k odyo
f nf;vSwhJ tvkyo
f rm;or*~awGukd ynmay;ypkysKd ;
axmifcyhJ gowJAh sm;?
rmhupf 0f g'udk yHyk ef;zsuw
f mawG ruHz;l atmif acwfpm;aewJh ,ckvkd
tajctaersKd ;rSm u|eaf wmfw@kd &@J ta&;}uD;qH;k vkyif ef;wm0efuawmh rmhupf f
taeeJ@ EdkifiHawmfeJ@ywfouf+yD; wu,fwrf; oif=um;cJhwJh =o0g'rsm;udk
jyefvnfazmfxw
k =f uzd@k ygy?J 'ga=umifh rmhupf ef @J ted *f ,fw@kd u,
kd w
f ikd f a&;om;cJw
h hJ
usr;f rsm;udk cyf&n
S &f n
S f aumufEw
k u
f ;kd um;zd@k vdrk mS yg? pmyd'k &f n
S }f u;D awG ud;k um;
&ifvnf; "rRwmyJ pmapmif[m azmif;yGomG ;rSmjzpf+y;D trsm;zwfcsipf &m jzpfrmS
r[kwyf g? 'gayrJh rwwfEikd yf g? rmhupf ef @J ted *f ,fw@kd &@J usr;f awGxu
J Edik if aH wmf
jy\emeJ@qdkifwJh &Sd&Sdor#tydk'ftm;vHk; r[kwfawmifrS tenf;qHk;tm;jzifh
15

vDeif
aomhcsut
f usq;kH tyd'k f tm;vH;k udk jynfph EkH ikd o
f r# jynfph pkH mG ud;k um;&ygvrd rfh ,f?
'gro
S m pmzwfot
l aeeJ@ odyeH` nf;usq&kd ,
S v
f pf0g'udk wnfaxmifc=hJ uolrsm;&J@
tjrifrsm;u bmawGv/J 'DtjrifawG b,fvjkd zpfay:vmovJ pwmawGukd trSD
tcdu
k if;uif; oabmayguEf ikd yf gvrd rhf ,f? aemuf+yD; tcktcg v$r;f rd;k aewJh
aumufpuD;0g u 'Dtjrifrsm;udk yHyk ef;zsucf yJh u
kH kd taxmuftxm;eJ@ oufao
jyEdik +f yD; &Si;f &Si;f vif;vif; zGichf sEikd yf gvrd rfh ,f?
tdef*,fa&;wJhtxJu vlodtrsm;qHk;jzpfwJh rdom;pk/ yk*~vdu
ypPnf;eJ@ [email protected] (The Origin of the Family, Private
Proverty and the State) usr;f u pajym&atmifyg? 'Dusr;f udk 1894 ckEpS u
f
pwyf*wfr@rmS 6 }urd af jrmuf yHEk ydS x
f w
k af 0jzef@cscd yhJ gw,f? k&mS ;bmomjyefral wG
trsm;}uD;&Sad yr,fh trsm;tm;jzifh bmomjyefrjynfph w
kH m/ pdwf uufrawG@wm
awGa=umifh *smrefbmompmtkyx
f u
J yJ xkwEf w
k u
f ;kd um;&ygvrd rhf ,f?
tde*f ,fu ol@&@J ordik ;f qdik &f m cGjJ crf;pdwjf zmcsuu
f kd ed*;kH csKyw
f ifjy&mrSm
Edik if aH wmfqw
kd m tjyiftyu vl@tzG@J tpnf;xJukd oGyo
f iG ;f xm;wJh
tiftm;wrsdK; vHk;0r[kwfygbl;? [D*Jvf (Hegel) ,lqovdkrsdK;/
usi0hf wfqikd &f m pdwu
f ;l &J@ taumiftxnfazmfjycsuf qifjcifwkH
w&m;&J@ xif[yfcsuef @J taumiftxnfazmfjycsuf pwmawGvnf;
vH;k 0r[kwyf g? wu,fawmh Edik if aH wmfqw
kd m vl@tzG@J tpnf; jzpfay:
wd;k yGm;r_ tqifw
h qifrh mS ay:xGuv
f mwJh t&mr#om jzpfygw,f? 'Dv@l
tzG@J tpnf;[m rajz&Si;f Edik af om ydyuQw&yftwGi;f rSm epfreG ;f ae
yg+yD? vl@tzG@J tpnf;ud,
k w
f ikd f rajy+idr;f Edik w
f hJ qef@usib
f ufawGtjzpf
uG+J yJaeyg+yD? 'gawGuv
kd nf; vl@tzG@J tpnf;u z,fxw
k Ef ikd pf rG ;f r&Syd g
16

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


qdo
k nfh tcsurf sm;udk Edik if aH wmfqw
kd t
hJ &m wnf&adS er_u azmfjyae
ygw,f? 'gayrJh 'Dqef@usib
f ufrsm; taeESihf wenf;tm;jzifh pD;yGm;a&;
tusdK;pD;yGm;csif; twdkuftcHjzpfaeonfh vlwef;pm;rsm;taeESifh
tusKd ;rJph mG wdu
k yf q
JG if=u&if; wd@k u,
kd u
f Ekd iS hf vl@tzG@J tpnf;w&yf
vH;k udk zsuq
f ;D ypfvu
kd o
f nfh tjzpfrsKd ; rjzpfap&avatmif vl@tzG@J
tpnf;txufwiG f &yfwnfae[ef&w
dS hJ tiftm;w&yf vkt
d yfvm
ygw,f? 'Dtiftm;u ydyuQ}uD;udk +idr0f yfyjd ym;a&; abmiftwGi;f
csKyfxed ;f xm;ay;&r,f? tJ'v
D kd vl@tzG@J tpnf;twGi;f uyJ ay:ayguf
vmayr,fh vl@tzG@J tpnf;txufrmS ud,
k u
hf ,
kd u
f kd ae&mcsxm;um
vl@tzG@J tpnf;eJ@ uif;uGmoxuf uif;uGmoGm;aewJt
h iftm;qdw
k m
wu,fawmh Edik if aH wmfqw
kd t
hJ &myJ jzpfygw,f?
(*smrefbmom 6 }udraf jrmuf yHEk ydS jf cif; pmrsuEf mS 177 - 178)
EdkifiHawmf&J@ordkif;qdkif&m tcef;uubmvJ? EdkifiHawmfqdkwm
bmvJpwJh ar;cGe;f eJ@ywfoufwhJ rmhupf 0f g' tajccHtawG;tac:udk txufyg
pmyd'k u
f &Si;f &Si;f }uD; azmfjyaeygw,f? Edik if aH wmf[m vlwef;pm;&efbuf yd
yuQrsm; rajy+ird ;f Edik rf &_ @J &v'fvnf;jzpf/ azmfjycsuv
f nf; jzpfw,f? vlwef;pm;&ef
bufydyuQrsm; yuwdbm0t&udyk J rajy+idr;f Edik w
f ahJ e&m/ tcsed ef @J tcsuf
tvuf &Sad eor# Edik if aH wmf ay:xGuv
f mrSmygy?J ajymif;jyefq&kd v#if Edik if aH wmf
wnf&adS ejcif;ud,
k w
f ikd u
f vlwef;pm;&efbufydyuQrsm; rajy+idr;f Edik af =umif;
oufaojyaewmyg?
rmhupf 0f g'udk yHyk ef;zsu=f u&mwGif tJ't
D a&;}u;D qH;k eJ@ tajccHtusq;kH
tcsuu
f tpcsu
D m t"dubufEpS b
f ufu vkyaf qmif=uwm jzpfygw,f?
17

vDeif
wzufuajym&v#if vlwef;pm;ydyuQeJ@ vlwef;pm;wdkufyGJ&SdwJh
ae&mrSmom Edik if aH wmfwnf&EdS ikd w
f ,fqw
kd t
hJ csuu
f kd rjiif;Edik w
f hJ ordik ;f tcsuf
tvufawG &Sad ewma=umifh "e&Sit
f awG;tac:q&mrsm;ESihf txl;ojzifh "e&Sif
aygufptawG;tac: q&mrsm;[m rwwfombJ 0efcH=uygw,f? 'gayrJh
Edik if aH wmf[m vlwef;pm;rsm;udk ajy+idr;f atmif jzefajzay;wJh ,eW&m;jzpfo
a,mifa,mif rmhupf 0f g'udk jyifay; vdu
k =f uw,f? rmhupf &f @J tvdt
k &qdv
k #if
tu,fI Edik if aH wmf[m vlwef;pm;rsm;udk ajy+idr;f atmif jzefajzay;Edik w
f ,f
qd&k if olay:ayguv
f mEdik pf &meJ@ wnfwEhH ikd pf &mta=umif; r&Syd gb;l ? "e&Sif
aygupf evAde;f wH;k ygarmuQrsm;ESihf Edik if aH &;tmabmf&iS rf sm;uawmh Edik if aH wmf
[m vlwef;pm;rsm;tm; ajy+idr;f atmif jzefajzay;wJt
h &mjzpfw,fv@kd qdyk g
w,f? (olw@kd [m 'Dtcsuu
f kd oufaojyzd@k twGuf apwemAvyGe@J r=umc%
rmhupf u
f kd ud;k um;=uao;w,f?) rmhupf t
f vdt
k & Edik if aH wmfqw
kd m vlwef;pm;
tkyfpdk;r_,EW&m; jzpfw,f? vlwef;pm;w&yfudk wjcm;vlwef;pm;w&yfu
zdEydS af &;twGuf ,EW&m;jzpfw,f? vlwef;pm;rsm; twdu
k t
f cHjzpfru
_ kd avsmyh g;
atmif +idr0f yfyjd ym;r_ udk zefw;D wnfaqmufw,f qdw
k m[mvnf; tJ'D
zdEydS rf u
_ kd w&m;0ifjzpfatmif/ twnfwusjzpfatmif vkyw
f myJ jzpfygw,f? "e&Sif
aygupf Edik if aH &;orm;rsm;&J@ tjrifrmS awmh +idr0f yfyjd ym;r_qw
kd m vlwef;pm;rsm;
ajy+idr;f r_ukd qdv
k w
kd ,f? vlwef;pm;w&yfu zdEydS rf u
_ kd rqdv
k b
kd ;l ? twdu
k t
f cH
jzpfr_udk avsmhyg;apjcif;qdkwmvnf; vlwef;pm;rsm; ajy+idrf;atmif jzefajz
ay;jcif;udk qdv
k w
kd ,f? zdEydS o
f rl sm;tm; tzdEydS cf v
H w
l ef;pm;u wGe;f vSeaf &;rSm
wdkufyGJ0ifolwdk@ vufxJu wdkufyGJud&d,mwckck/ wdkufyGJenf;emwrsdK;rsdK;udk
vk,yl pfjcif;udk rqdv
k b
kd ;l ?
Oyrm 1917 ckEpS af wmfveS af &;twGi;f wGif Edik if aH wmf[m b,fvkd
ta&;ygovJ/ b,fvt
kd cef;u&So
d vJqw
kd hJ jy\em[m vlxt
k wGi;f tES@H
18

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


tjym; csufcsif;vkyf&awmhr,fh vufawG@jy\emw&yftjzpf bufaygif;pHk
azmfjy ay:ayguv
f mcJyh gw,f? tJ't
D cgrmS qd&k ,
S v
f pfawmfveS af &; ygw0D ifrsm;eJ@
rif&ADS pfrsm; (Mensheviks) [m csucf si;f yJ Edik if aH wmf [m vlwef;pm;rsm;udk
ajy+ird ;f atmif jzefajzay;w,f qdw
k hJ "e&Siaf ygupf oabmw&m;EGx
H J pH;k pH;k ryf
oGm;=uw,f? 'DygwD 2 ckpvH;k u Edik if aH &;orm;rsm;&J@ ra&rwGuEf ikd w
f hJ qH;k jzwf
csuaf wG/ aqmif;yg;awG[m tJ'v
D kd "e&Siaf ygupf qefw/hJ evAde;f wH;k qefwhJ
ajy+ird ;f a&; oabmw&m;rsm;ESihf jynfv
h #aH ecJw
h ,f? Edik if aH wmfqw
kd m vlwef;pm;
wckc&k @J tkycf sKyfa&;,EW&m; jzpfw,f? tJ'v
D w
l ef;pm;[m ole@J qef@usib
f uf
(&efbufvw
l ef;pm;) eJ@ rajy+idr;f Edik b
f ;l qdw
k mawGukd "e&Siaf ygupf 'Dru
kd &uf
awGtaeeJ@ b,fawmhrS em;vnfrmS r[kwyf g? k&mS ;qd&k ,
S v
f pfawmfveS af &;
ygw0D ifrsm;eJ@ rif&ADS pfrsm;[m qd&k ,
S v
f pf0g'D vH;k 0r[kwaf =umif;/ ('Dtcsuu
f kd
u|eaf wmfw@k d aAmf&AD S pfrsm; (Bolsheviks) u t+rw
J ap udik pf x
J G m;wmyg?) qd&k ,
S v
f pf
pum;vH;k / pum;yd'k af wGuykd J oHa,mifvu
kd f avazmaewJh "e&Siaf ygupf 'Dru
kd &uf
rsm;omjzpfa=umif;udk Edik if aH wmfe@J ywfouf+yD; xm;&Sw
d hJ olw@kd &@J oabmxm;
uvnf; txift&Sm; azmfjyaeygw,f?
tjcm;wzufrmS awmh aumufpuD;0g' u rmhupf 0f g'udk yHyk ef;zsuf
enf;[m ydrk ykd g;eyfvyS gw,f? Edik if aH wmf[m vlwef;pm;tkypf ;kd r_,EW&m; jzpfw,f
qdw
k t
hJ csu/f vlwef;pm;&efbufydyuQrsm;[m rajy+ird ;f bl;qdw
k hJ tcsuaf wGukd
oabmw&m;a&;t& aumufpuD;u rjiif;yg? 'gayrJh tcsuw
f csuu
f kd rsuaf jc
jzwfxm;w,f? od@k r[kwf azsmufzsux
f m;w,f? 'Dtcsuu
f awmh - Edik if aH wmf
[m vlwef;pm;&efbufydyuQrsm; rajy+idr;f Edik rf &_ @J &v'fjzpfw,f/ vl@tzG@J
tpnf;&J@ txufu pd;k rd;k ae+y;D vl@tzG@J tpnf;eJ@ uif;uGmoxuf uif;uGmaewJh
tiftm;w&yf jzpfw,f/ tJ'v
D q
kd &kd if tzdEydS cf H vlwef;pm;&J@ vGwaf jrmufa&;[m
t=urf;zufwahJ wmfveS af &; r&Sb
d rJ jzpfEikd /f 'gwifru tkypf ;dk olvw
l ef;pm; zefw;D
19

vDeif
cJw
h hJ Edik if aH wmf,EW&m;/ vl@tzG@J tpnf;eJ@ uif;uGmr_ &J@ azmfjycsujf zpfwhJ
Edik if aH wmftm%m,EW&m;udk rzsuq
f ;D bJvnf; rjzpfEikd f - qdw
k myJ jzpfygw,f?
oabmw&m;a&;t& ol@bmom&Si;f aewJh 'De*d ;k H csKycf suu
f k d rmhupf [
f m awmfveS af &;
vkyif ef;wm0efrsm;udk tcdik t
f rmusus/ ordik ;f a&;&mtjrife@J cGjJ crf;pdwjf zm+yD;rS
wdwyd y}uD;udk xkwEf w
k cf w
hJ myg? 'gawGukd vmr,ft
h cef;awGrmS a&;om;yg
OD;r,f? aumufpuD;taeeJ@ arhaysmuf xm;+yD; yHyk ef;zsux
f m;wmvnf;
'De*d ;kH csKyfcsuyf J jzpfygw,f? 'Dtcsuu
f kd atmufrmS tao;pdwaf zmfjyygr,f?
2? txl;vufeufuikd t
f zG@J rsm;/ tusO;f axmifponfrsm;
tde*f ,fu atmufygtwdik ;f qufa&;xm;ygw,f?
a&S;a[mif;om;csi;f tkypf k (rsKd ;d;k wltyk pf k od@k r[kwf aoG;om;wl
tkypf )k tzG@J tpnf;rsm;2eJ@ rwlwhJ yxrtcsuu
f awmh Edik if aH wmf[m ol@vuf
atmufcH tzG@J tpnf;rsm;udk e,fajrt& pnf;a=umif;cGjJ cm;xm;jcif; jzpfw,f?
'Dvkd cGjJ cm;xm;r_[m u|eaf wmfw@kd tzd@k bmrS rxl;qef; ovkyd gy?J
'gayrJh 'Dvekd ,ferd w
d cf jJG cm;r_pepf ay:ayguv
f matmif rsKd ;d;k wltyk pf k od@k r[kwf
om;csi;f tkypf v
k @l tzG@J tpnf;&J@ omefa[mif;eJ@ ESpu
f mv=um&Snpf mG wdu
k yf JG
qifc&hJ wm jzpfygw,f?
'kwd,xl;jcm;csufuawmh EdkifiHawmf[m trsm;qdkif&mtcGifh
tm%mtiftm;udk wnfaxmifjcif; jzpfw,f? 'DypkH [
H m a&S;acwfu vufeufuikd f
tiftm;w&yftjzpf ud,
k b
hf mompkpnf;xm;wJh t&yfom;awGe@J wdu
k f u
kd w
f n
l rD _
r&Sad wmhygb;l ? 'Dvkd trsm;qdik &f m txl;tm%mtiftm;udk xlaxmifz@kd vdt
k yf
vm&wJt
h a=umif;uawmh vlwef;pm;rsm;tjzpf uGjJ ym;oGm;+y;D aemufrmS rdrw
d @kd
bmom vufeufuikd af qmifxm;wJh t&yfom;tzG@J tpnf;awG wnf&zdS @kd rjzpf
20

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


Edik af wmhv@kd ygy?J 'Dvt
kd rsm;qdik &f m tcGit
hf m%mtiftm;rsKd ;[m b,fEikd if aH wmfrmS
rqdk &Syd gw,f? 'Dvt
kd cGit
hf m%mpepfxrJ mS vufeufuikd x
f m;ol vlrsm;omru
ky0f wKyl;wGw
J yfqifrr_ sm;/ tusO;f axmifrsm;eJ@ trsKd ;rsKd ;aom ESyd u
f yG cf sKyfcs,f
a&;Xmersm;vnf; yg0ifygw,f? 'Dvt
kd &mawG[m om;csi;f tkypf k (aoG;wlp)k
vl@tzG@J tpnf; umvwke;f u vH0k r&Scd yhJ gb;l ?
Edik if aH wmfv@kd ac:a0:ynwfxm;wJh tcGit
hf m%mtiftm; qdw
k hJ
tjrif/ wenf;tm;jzifh vl@tzG@J tpnf;xJu ay:xGuv
f m+yD; vl@tzG@J tpnf;
txufrmS ud,
k u
hf ,
kd u
f ,
kd af e&mcsxm;+yD;/ vl@tzG@J tpnf;eJ@ uif;uGmoxuf
uif;uGmoGm;aewJh tcGit
hf m%mtiftm;w&yfqw
kd hJ tjrifukd tde*f ,fu quf
vuf&iS ;f jyxm;ygw,f? 'DtcGit
hf m%m tiftm;xJrmS t"dubmawGygovJ?
tusO;f axmifpwmawGukd pDraH ewJh vufeufuikd t
f xl;tzG@J awG yg0ifygw,f?
vufeufuikd t
f xl;tzG@J v@kd ac:a0:wm w&m;enf;vrf;usygw,f?
bmvd@k vq
J akd wmh Edik if aH wmfwikd ;f rSm&Sw
d hJ trsm;qdik &f m tcGit
hf m%mtiftm;
pk[m vufeufuikd t
f &yfom;rsm;eJ@ wenf;tm;jzifh ud,
k b
hf mom vufeuf
udik x
f m;wJh tzG@J tpnf; eJ@ wdu
k f u
kd rf wlnaD wmhv@kd ygy?J
ae&mtES@H &adS ewJh evAde;f wH;k rsm;u tao;tr$m;av;yg? *kpu
kd pf &m
rvdyk gb;l ? rqef;ygb;l vd@k ,lqxm;wJh tqdyk gtcsu?f tcdik t
f rm tjrpfw,
G f
ae+yD;om;/ ausmufom;vdak wmif jzpfae+yD;om;? w,loeftjrifrsm;t&awmh
ewfbk&m;u Asm'dwfay;cJhovdk ,lqxm;wJh tqdkygtcsufudk vlwef;pm;
tod&w
dS hJ tvkyo
f rm;awG rarh=uzd@k tde*f ,fu awmfveS af &;tawG;tac:
*k}k u;D rsm;xH;k pHtwdik ;f owday;cJyh gw,f? tJ't
D qdyk gtcsuu
f awmh - t+rw
J rf;
wyfrawmfe@J ykvyd t
f zG@J rsm;[m Edik if aH wmftm%m&J@ t"duud&,
d mrsm; jzpfw,f
qdw
k mygy?J 'gayrJh 'Dvrkd [kw&f if wjcm;b,fvkd jzpfEikd af o;vd@k v?J
21

vDeif
tdef*,f OD;wnfxm;wJh pmzwfy&dowfu 19 &mpkaESmif;ydkif;u
Oa&mywdu
k o
f m; trsm;pk}u;D yg? olw@kd [m awmfveS af &;}u;D qdv
k @kd wcgrS ruzH ;l /
rjrifz;l cJ=h uyg? olw@kd tjrifrmS awmh Edik if aH wmfqw
kd m 'Dvykd J jzpfrmS ayg?h wjcm;
b,fvkd jzpfEikd Of ;D rSmvJ? 'Dy&dowftaeeJ@ ud,
k b
hf mom vufeufuikd x
f m;wJh
t&yfom;tzG@J tpnf; qdw
k m bmrSe;f udk odem;vnf=uwm r[kwyf gb;l ? vl@tzG@J
tpnf; txufrmS ae&m,lxm;+y;D / vl@tzG@J tpnf;eJ@ uif;uGmoxuf uif;uGmae
wJh vufeufuikd t
f xl;tzG@J tpnf;rsm; (ykvyd t
f zG@J e@J t+rJwrf;wyfrawmf) &Sad e
zd@k b,ftcsed u
f p+yD; vkt
d yfcyhJ goenf;qdw
k hJ ar;cGe;f udk taemufOa&myeJ@ k&mS ;
evAde;f wH;k awGu pyifqm (Spencer)
od@k r[kwf rpfac;avmhApf uD
(Mikhailovsky) wd@k qu
D &wJh tiSm;pmvH;k 3 - 4 vH;k udo
k ;kH +yD; tajzay;wwf
=uw,f? vl@tzG@J tpnf;b0 _yaf xG;vmwmawG/ vkyif ef;aqmifwm uGjJ ym;
vmwmawG bmawGnmawG ud;k um;+yD; tajzay;awmhwmygy?J
'Dvu
kd ;kd um;ajzqdw
k m odyeH` nf;us oa,mif xif&w,f? 'gah =umifh
omrefvrl sm;udk rsupf v
d nfatmif xdxad &mufa&muf vSnjhf zm;Edik w
f ,f? olw@kd
tajzrSm vl@tzG@J tpnf;[m rajy+idr;f Edik w
f hJ &efbufydyuQ&w
dS hJ vlwef;pm;
rsm;tjzpf uGjJ ym;oGm;cJw
h ,fqw
kd hJ ta&;t}uD;qH;k eJ@ tajccHtusq;kH tcsuu
f kd
zH;k uG,x
f m;wmyg?
wu,fv@kd vl@tzG@J tpnf;[m vlwef;pm;awGe@J uGjJ ym;oGm;wm rjzpfchJ
bl;qdyk gp@kd ? ud,
k b
hf mom vufeufwyfqifxm;wJh t&yfom;tzG@J tpnf;
vd[
k mrsKd ;[m ckacwfrmS vnf; &Sad eEdik af o;wmyJ? 'gayrJh _yaf xG;r_t&/ twwf
ynmjrifrh m;r_t& pwmawGbufrmS awmh a&S;OD;yHpk eH @J zG@J pnf;xm;wJ/h wkwu
f ikd f
xm;wJh arsmuftyk ef @J jzpfjzpf/ a&S;OD;vlom;tzG@J tpnf;eJ@jzpfjzpf/ aoG;wlprk sm;&J@
tzG@J tpnf;eJ@jzpfjzpf uGjJ ym;aerSmayg?h
22

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


tJ'v
D t
kd zG@J tpnf;rsKd ; r&SEd ikd af wmhyg? ,Ofaus;r_jrifv
h mwJh vl@tzG@J
tpnf;[m &efbufydyuQ&w
dS hJ vlwef;pm;rsm;/ ydw
k u
d satmifajym&&if rajy+ird ;f
Edik af vmufatmif &efbufydyuQ&w
dS hJ vlwef;pm;rsm;tjzpf uGaJ e+yDqakd wmh
vlwef;pm;toD;oD; ud,
k b
hf mom vufeufwyfqifv@kd &pwrf;qd&k if &efbuf
wyfawG ppfwu
kd af e=uawmhrmS yg? 'ga=umifh Edik if aH wmfqw
kd m ay:xGuv
f mw,f?
txl;tcGit
hf m%mudk zefw;D vdu
k &f w,f? vufeufuikd t
f xl;tzG@J rsm;udk wnf
axmifxm;&w,f? awmfveS af &;}uD;awG ayguzf mG ;wdik ;f Edik if aH wmf,EW&m;udk
zsuq
f ;D =uwmqdak wmh 'DawmfveS af &;}u;D awGtwGi;f rSm tkypf ;kd olvw
l ef;pm;u
rdru
d kd tvkyt
f au|;ywJh vufeufuikd t
f xl;tzG@J awGukd jyefvnfxal xmifz@kd
u;yrf;yHak wG/ tzdEydS cf v
H w
l ef;pm;uvnf; aoG;pkyo
f al wGukd tvkyt
f au|;ywm
r[kwb
f J aoG;pkycf aH wGukd tvkyt
f au|;ywJh vufeufuikd t
f xl;tzG@J opfukd
xlaxmifz@kd u;yrf;yHak wGukd u|eaf wmfw@kd txift&Sm;awG@jrif&ygw,f?
txufygaqG;aEG;csux
f rJ mS tde*f ,fu oabmw&m;a&;t& wifjy
wJh jy\em[m wu,fawmh awmfvSefa&;}uD;wdkif;u u|efawmfwdk@udk
vufawG@usus/ &Sif;&Sif;vif;vif;/ v_yf&Sm;r_twdkif;twm}uD;}uD;rm;rm;eJ@
wifjywJh jy\emygy?J 'Djy\emuawmh vufeufuikd f txl; tzG@J rsm;eJ@ ud,
k hf
bmom vufeufuikd af qmifxm;wJh t&yfom;tzG@J tpnf; wd@k t=um; b,fvkd
qufpyfr&_ o
dS vJ qdw
k jhJ y\em jzpfw,f? tJ'jD y\emudk Oa&myeJ@&k mS ; awmfveS f
a&; tawG@tut
H wGi;f rSm b,fvt
kd cdik t
f rm wifjycJo
h vJqw
kd mudk aqG;aEG;OD;
rSmyg?
'gayrJh tckavmavmq,f tde*f ,fv&f @J &Si;f vif;csuu
f kd jyefaumuf
=u&atmifyg?

23

vDeif
tde*f ,fvu
f axmufjyygw,f? wcgw&HrmS Oyrm ajrmuftar&du
wcsKd @tydik ;f awGrmS 'Dtrsm;qdik &f m tcGit
hf m%m[m tiftm;csnehf @J
wwfayr,fh a,bk,sajym&&if 'DtcGit
hf m%m[m }uD;xGm;vm
wmygyJ? (tdef*,fvfu t&if;&Sifvl@tzGJ@tpnf;rSm awG@&cJwJh
cif;csuw
f cke@J e,fcs@J pepfrwdik rf aD cwfu vGwv
f yfpmG e,fajymif;aexdik f
olrsm; v$r;f rd;k cJw
h hJ ajrmuftar&du&J@ a'owcsKd @ukd &nf!e ;f wmyg?)
bmyJjzpfjzpf Edik if aH wmfxrJ mS &Sw
d hJ vlwef;pm;ydyuQawG jyif;xef
vmwmeJ@tr#/ tdref ;D csi;f Edik if aH wmfrsm; }u;D xGm;vm+y;D vlO;D a&wd;k yGm;
vmwmeJ@tr#/ trsm;qdik &f m tcGit
hf m%m[mvnf; tiftm;}uD;
vmwmygy?J wjcm;r=unfeh @J ? acwfopfOa&myudyk =J unf?h tJ'rD mS
vlwef;pm;wdu
k yf eJG @J usL;ausmaf &;twGuf yifqikd rf a_ wG jyif;xefae
wma=umif/h trsm;qdik &f m tcGit
hf m%m[m }uD;xGm;vmvdu
k w
f m
vl@tzGJ@tpnf;wckvHk;udkomru EdkifiHawmfudkawmif 0g;rsdKypfzdk@
+cdr;f ajcmufvmwJt
h xdy?J
'Dpmyd'k u
f kd a&;cJw
h t
hJ csed [
f m 19 &mpkEpS f 90 ckEpS rf sm;&J@ tpydik ;f xuf
aemufrusygb;l ? tde*f ,fvf aemufq;kH a&;om;cJw
h hJ ed'ge;f udk 1891 ckEpS f
ZGev
f 16 &ufae@v@kd &ufpx
JG ;kd xm;wmyg? x&yfpf (Trusts) ukr%
` }D uD;rsm;&J@
vH;k 0O\Hk }uD;pd;k r_/ b%f}uD;rsm;&J@ wefc;kd }uD;xGm;r_/ udv
k ekd aD y:vpDtwdik ;f
twm}uD;rm;r_ pwmpwmawGe@J azmfjywJh e,fcs@J pepfo@kd toGiaf jymif;vJr[
_ m
jyifopfrmS pumpyJ &Sad o;w,f? ajrmuftar&dueJ@*smr%DrmS awmh yd+k yD;awmh
awmif tm;enf;aeao;w,f? tJ't
D csed u
f p+yD; usL;ausmaf &;twGuf yif
qdik rf _ qdw
k t
hJ jcif;t&m[m ajcvSr;f }uJ}uJe@J pwifvu
kd w
f m[m/ txl;ojzifh
20 &mpkEpS &f @J 'kw,
d q,fpEk pS t
f p a&mufwt
hJ cgrmS awmh tyiftqdik u
f sL;ausmf
a&;orm; rsm;twGi;f / qdv
k w
kd mu "m;jyEdik if }H uD;rsm;twGi;f urBm}uD;udk
24

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


cGaJ 0,l+yD; jzpfomG ;ygawmhw,f? tJ't
D csed f (1890 ckEpS u
f mvydik ;f ) u p+yD;
=unf;wyf/ a&wyfrsm; vufeufwyfqifr_[m twdkif;rod}uD;xGm;vmcJhyg
w,f? 1914 - 17 ckEpS u
f mvrsm;twGi;f urBm}u;D udk pd;k rd;k a&;twGu/f wdu
k &f myg
ypPn;f udk cGaJ 0a&;twGuf t*Fvyd ef @J *smr%Dw@kd [m vk,ufa&;ppf qifEcJ$ w
hJ ,f?
'DppfyaJG =umifh vl@tzG@J tpnf;&J@tiftm; tm;vH;k udk Edik if aH wmftm%m&J@ avmb
w}u;D 0g;rsKd r_ tajctae[m ab;'kuaQ csmufurf;yg;;tpGe;f txd a&mufvm
cJyh gw,f?
usL;ausmaf &;twGuf yifqikd rf _ [m tiftm;}u;D Edik if rH sm;&J@ Edik if jH cm;
a&;ay:vpDrSm ta&;t}uD;qHk; xl;jcm;csufw&yf jzpfw,fvdk@ 1891 ckESpf
uwnf;u tde*f ,f axmufjyEdik cf w
hJ ,f? 'gayrJh tJ'D yifqikd rf [
_ m tqrsm;pGm
jyif;xefvmwma=umifh e,fcs@J ppfyw
JG &yfay:ayguv
f mcJw
h hJ 1914 - 17 ckEpS f
umv}uD;xJrSm qdk&S,fa&SmfAif0g' vl,kwfrmrsm;uawmh olwdk@yifudk,f
(EdkifiH&J@) "e&Sifvlwef;pm; "m;jyrsm;&J@tusdK;pD;yGm;udk tzEdkifiHawmftm;
umuG,af &; wd@k / orRwEdik if aH wmfe@J awmfveS af &;tm; umuG,af &; wd@k pwJh
pum;vH;k awG oH;k oH;k +yD; tumtuG,af y; zH;k zday;ae=uygw,f?
3? Edik if aH wmfqw
kd m tzdEydS cf v
H w
l ef;pm;tm; aoG;pkyw
f u
hJ &d ,
d mjzpfw,f?
vl@tzGJ@tpnf; txufu pdk;rdk;aewJh trsm;qdkif&m txl;tcGifh
tm%mudk xdef;odrf;xm;zdk@&m tcGeftwkwfrsm;eJ@ EdkifiHawmfacs;,laiGrsm;
vdt
k yfygw,f?
tde*f ,fu ajymygw,f? t&m&Srd sm;[m trsm;qdik &f m tm%meJ@
tcGefaumufcGifhudk &&Sdxm;wmjzpfvkd@ olwdk@[m vl@tzGJ@tpnf;
taqmufttH&k @J tm%mydik rf sm;tjzpf vl@tzG@J tpnf;txufu
pdk;rdk;ae=uw,f? [dk;a&S;acwf om;csif;tkyfpk (aoG;wlpk) pepf&J@
25

vDeif
tm%mydik rf sm; &&Scd w
hJ hJ vltrsm;&J@ vGwv
f w
G v
f yfvyf/ vdv
k ckd sicf sif
av;pm;r_ukd tJ't
D &m&Sad wG &&Sad umif; &&Sw
d w
hJ ikd af tmif olw@kd [m
a&mif&h aJ useyf=urSm r[kwyf g 'ga=umifh t&m&Sq
d w
kd m rxdyg;tyfwhJ
bke;f orBm&Sit
f rGet
f jrwfjzpfa=umif; owfrw
S af y;wJh txl;w&m;Oya'
awG jyXmef;xm;=uygw,f? tcGit
h f m%m t&qdv
k #if tqift
h edrq
h f ;k H
ykvyd u
f av; u a&S;acwfom;csi;f tkypf x
k u
J ud,
k pf m;vS,x
f uf
ydo
k mygw,f? 'gayrJh vl@tzG@J tpnf;xHu zdtm;rygbJ &&Sx
d m;wJh
=unfndKav;pm;r_ tydkif;rSmqdk&ifawmh ,Ofaus;wJhacwf&J@
Edik if aH wmf ppftm%m&Six
f yd q
f ;kH acgi;f aqmif}uD;uawmifrS a&S;acwf
om;csi;f tkypf t
k }uD;tuJukd tm;usae&r,fh tjzpfrsKd ;yg?
Edik if aH wmftm%m,EW&m;xJu t&m&Srd sm; &&Sx
d m;wJh tcGix
hf ;l cHae&m
rsm;eJ@qikd w
f hJ jy\emudk 'DrmS wifjyxm;ygw,f? t"du tajccHuswjhJ y\em
uawmh t&m&Sad wGukd vl@tzG@J tpnf;&J@ txufrmS &Sad eatmif b,fvt
kd &m
ursm; wifay;xm;vdu
k yf govJ qdw
k mygy?J 'Doabmw&m;a&;&mjy\emudk
1871 ckEpS f yJ&pfbt
kH zG@J u vufawG@usus ajz&Si;f cJyh akH wGe@J 1912 ckEpS rf mS
aumufpuD;u 'Djy\emudk azmufjyefa&;qefqef azsmufzsuyf pfcyhJ akH wGukd
aqG;aEG;oGm;OD;rSmyg?
EdkifiHawmf[m vlwef;pm;&efbufydyuQrsm;udk csKyfxdef;xm;zdk@
vdt
k yfvmvd@k ay:ayguv
f mwm jzpfw,f? wcsed w
f nf;rSm 'Dvw
l ef;pm;
awG twdu
k t
f cHjzpfaewJ=h um;xJu ay:xGuv
f mwm jzpfw,f? 'g
a=umifh 'Day:vmwJh Edik if aH wmf[m tiftm;t}uD;qH;k vlwef;pm;/
pD;yGm;a&;t& }u;D pd;k aewJh vlwef;pm;&J@ Edik if aH wmfyjJ zpfrmS "rRwmygy?J
tJ'v
D w
l ef;pm;[m Edik if aH wmfukd =um;cHy+y;D Edik if aH &;t&vnf; }u;D pd;k
wJhvlwef;pm; jzpfvmygw,f? 'DvdkeJ@ 'Dvlwef;pm;[m tzdESdyfcH
26

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


vlwef;pm;tay: ESyd u
f yG jf c,fv,
S af oG;pkyw
f hJ enf;vrf;opfukd &&Sd
oGm;ygw,f? a&S;acwfEdkifiHawmfeJ@ ya'o&mZfEdkifiHawmfwdk@[m
u|erf sm;eJ@ v,fu|erf sm;udk aoG;pkyaf &;twGuf ,EW&m;rsm; jzpfygw,f?
xdek nf;wlpmG yJ ,ckacwf ud,
k pf m;vS,v
f w
$ af wmfpepfEikd if aH wmf[m
vnf;yJ t&if;tES;D u tcpm;tvkyt
f ay: aoG;pkyw
f hJ ud&,
d myJ
jzpfygw,f? 'gayrJh cif;csuu
f mvrsKd ;awmh &Syd gw,f? tjyeftvSew
f u
k d cf u
kd f
ae=uwJh vlwef;pm; 2 &yf olrom ud,
k rf om tiftm;r#oavmuf
jzpfaewJt
h cgrsKd ;rSm Edik if aH wmftm%m[m tjyifyef;t&=unfv
h #if
jzefajzay;orm;tjzpf &yfwnfum ,m,Dtm;jzifh b,fvw
l ef;pm;eJ@
rS rqdik /f trSt
D cdu
k if;ae[ef &Sw
d wfw,f? Oyrm 17 &mpku oufO;D qHyik d f
bk&ifpepfrsm;/ jyifopfEikd if yH xrbdek mywftifyg,meJ@ 'kw,
d bdek mywf
tifyg,m/ *smr%Djynf bpPrwftyk pf ;kd r_ pwmawG[m tJ'v
D kd cif;csuf
umvrsKd ;awGyg?
cif;csuOf yrmxJrmS xyfjznfv
h w
kd mu k&mS ;Edik if o
H rRwpepf um&if
puD tpd;k &umv jzpfygw,f? 'Dtpd;k &u awmfveS w
f yhJ pPn;f rJrh sm;udk pwif
ESyd u
f yG w
f t
hJ csed af emufyikd ;f ,m,Dumvuav;yg? 'Dtcsed rf mS qdAk ,
D ufrsm;
(Soviets) (tvkyo
f rm;/ v,form;/ ppfom;aumifprD sm;) [m "e&Siaf ygupf
'Drdku&ufrsm;&J@ acgif;aqmifr_a=umifh tiftm;csnfheJ@aeyg+yD? tJ'Dtcsdef
rSm"e&Sifvlwef;pm;uvnf; qdkAD,ufrsm;udk tvG,fwulav; zsufypfzdk@
tiftm;tvHt
k avmuf r&Sad o;ygb;l ?
tde*f ,fu qufa&;ygw,f? 'Dru
kd a&pDorRwEdik if w
H ckrmS "eOpPm
taeeJ@ ol@&@J tcGit
hf m%mudk usio
hf ;kH enf;u oG,0f u
kd af yr,fh ydt
k mrcHcsuf
&Syd gw,f? usio
hf ;kH wJyh xrenf;uawmh t&m&Sad wGukd wdu
k f u
kd v
f mbfx;kd
0,f,l wJh (tar&duef) enf; jzpfw,f? 'kw,
d enf;uawmh tpd;k &eJ@tpkpyf
27

vDeif

vufrw
S f a&mif;0,fa&;Xme (Stock Exchange) t=um; r[mrdwzf @JG wJh
(jyifopfe@J tar&duef) enf; jzpfw,f?
'Denf; 2 enf;pvH;k [m 'Dru
kd a&pDorRwEdik if t
H m;vH;k rSm OpPm"e&J@
teEWwefc;kd udk xde;f odr;f +yD; xdw
k efc;kd udk taumiftxnfay:apygw,f? e,fcs@J
pepfe@J b%frsm;}uD;pd;k r_a=umifh 'Denf;2 enf;udk usio
hf ;kH yHak wG[m ,cktcg
ruHpzl; xl;xl;uJuu
J |r;f usiw
f t
hJ qift
h xd jzpfay:wd;k yGm; aeyg+yD? Oyrm
k&mS ;'Dru
kd a&pDorRwEdik if H wnfaxmifp vtcsKd @twGi;f u tajctae=unfyh g?
wenf;tm;jzifh qd&k ,
S v
f pf trnfcx
H m;wJh qd&k ,
S v
f pfawmfveS af &; ygwD
0ifrsm;eJ@ rif&ADS pfrsm;taeeJ@ "e&Siv
f w
l ef;pm;eJ@ !Ge@f aygi;f tpd;k &xJrmS pkvsm;&pf
ywfvufxyfxdrf;jrm;+yD; ysm;&nfqef;c&D;xGufaewJhumv tajctaeudk
=unfyh g? 'DumvrSm rpPwmy,fvcf sipf rD; (Palchinsky) [m !Ge@f aygi;f tpd;k &
xJrmS csrw
S x
f m;wJ/h t&if;&Siaf wGtay: uef@owfcsKyfcs,w
f hJ pDrcH surf eS o
f r#/
t&if;&Siaf wG&@J v,
k ufa&;vky&f yf/ wenf;tm;jzifh ppfuefxdu
k af wGukd toH;k
cs+yD; Edik if aH wmfbm cd;k ,lv,
k ufwhJ vky&f yfrsm;tm; uef@owfcsKyfcs,w
f hJ
tpDtrHreS o
f r#ukd taumiftxnfrazmfEikd af tmif uzsu,
f zsuv
f yk cf w
hJ ,f
av? aemufawmh rpPwmy,fvcf sipf uD; Ekwx
f u
G o
f mG ;cJw
h ,f? ("rRwmyJ ol@
ae&mrSm olvv
kd w
l a,mufe@J tpm;xd;k vdu
k w
f mayg?h ) 'DtcgrmS t&if;&Siaf wG
u y,fvcf sipf uD;udk wESpf b
l ,f'*Fg;wode;f ESpaf omif;&wJh tvkyt
f udik u
f kd
ay;+y;D cs;D jri hf cJw
h ,fav? uJ 'gukd b,fvakd c:rvJ? wdu
k f u
kd v
f mbfx;kd jcif;vd@k
ac:rvm;? oG,f0dkufvmbfxdk;jcif;vdk@ ac:rvm;? tpdk;&eJ@ qif'Dudwf
'gu
kd w
f mrsm;=um; r[mrdwzf @JG jcif;vm;? 'grrS [kwf rdwjf zpfaqGjzpf qufqaH &;
r#om vm;? csm;aemhAf (Chernov)/ qm&Dw,fvD (Tsereteli)/ tmAfcf
qif,AhJ f (Avksentyev) eJ@ pudb
k v
D ufAf (Skobelev) wd@k vkd vlpm;awG[m
b,ftcef;u yg0if=uovJ? olw@kd [m Edik if aH wmfbmudk cd;k ,lv,
k uf=uwJh
28

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


oef;u,foal X;}uD;rsm;&J@ wdu
k f u
kd f r[mrdwv
f m;/ 'grrS [kwf oG,0f u
kd f
r[mrdwrf #omvm;?
"eOpPm teEWwefc;kd [m 'Dru
kd a&pDorRwEdik if w
H ckrmS ydt
k mrcHcsuf
&Syd gw,f? bmvk@d vq
J akd wmh/ 'Dwefc;kd [m Edik if aH &;,EW&m;&J@ csKd @,iG ;f csuaf wG
tay:rSm trSDyxm;wm r[kwfovdk t&if;&Sifpepf&J@ aysmhnHhwJhEdkifiHa&;
tcGHtay: trSDyxm;wmvnf; r[kwfvdk@ygyJ? t&if;&Sifpepftzdk@uawmh
'Dru
kd a&pDorRw Edik if q
H w
kd m jzpfEikd o
f r#xrJ mS taumif;qH;k Edik if aH &;tcGyH gy?J
'ga=umifh t&if;tES;D [m (y,fvcf sipf uD;wd@k v/kd csm;aemhAw
f @kd v/kd qm&Dw,f&D
wd@k vkd vlpm;rsm;tultnDe@J ) tJ't
D aumif;qH;k tcGu
H kd &&So
d mG ;wmeJ@ wyifeuf
ol@tm%mudk tvGe@f tvGef cdik rf mpGm tmrcHcsu&f pdS mG wnfaqmufygawmh
w,f? cdik rf mvGe;f vd@k "e&Si'f rD u
kd a&pDorRwEdik if pH epfxrJ mS vltajymif;tvJ/
taqmufttHt
k ajymif;tvJ/ ygwt
D ajymif;tvJ tygt0if bmtajymif;
tvJurS t&if;tES;D udk udik rf v_yEf ikd yf gb;l ?
t&G,af &mufow
l ikd ;f rJay;a&;pepfqw
kd m "e&Sit
f yk pf ;kd r_&@J ud&,
d m
wckyJvdk@ tdef*,fu taotcsmajymcJhwmudk owdy=uyg? olu *smref
qd&k ,
S 'f rD u
kd a&pD v_y&f mS ;r_&@J umv&Sn=f umwJh tawG@tuHukd aygi;f csKyf+yD;rS
ajymvdkufwm xif&Sm;ygw,f? t&G,fa&mufolwdkif;rJay;a&;pepfqdkwm
tvkyo
f rm;vlwef;pm;&ifu
h surf u
_ kd wdik ;f xGmwJah ywHyJ jzpfygw,f? ,ae@
acwf EdkifiHawmfrSm t&G,fa&mufolwdkif;rJay;a&;qdkwm rJay;a&;uvGJvdk@
wjcm;bmrSray;Edik b
f ;l ? ay;rSmvnf; r[kwb
f ;l ?
t&G,af &mufow
l ikd ;f rJay;a&;pepfxu
J wjcm;tydt
k &m uav;
rsm; &vdrEhf ;kd ar#mu
f ;kd aewmuawmh "e&Siaf ygupf 'Dru
kd &ufrsm;ayg?h Oyrm
u|efawmfwdk@wdkif;jynf&Sd qdk&S,fvpfawmfvSefa&;ygwD0ifrsm;eJ@ rif&SDApfrsm;/
29

vDeif
olw@kd &@J tr$mnDaemifrsm;jzpf=uwJh taemufOa&myu qd&k ,
S af &SmAf if0g'rD sm;eJ@
tacsmiform;tm;vH;k ayg?h ,ckacwfEikd if aH wmf xJrmS t&G,af &mufow
l ikd ;f
rJay;a&;pepf[m trsm;pkvyk o
f m;xk&@J qENukd wu,fwef;xif[yfEikd +f yD; 'D
qENukd taumiftxnfazmfay;zd@k tmrcHEikd w
f ,fqw
kd hJ t,ltqtrSm;}uD;udk
olwdk@wawGu udk,fwdkifvnf;,Hk=unf+yD; jynfoludkvnf; t,HkoGif;ae=u
ygw,f?
tckavmavmq,fawmh 'Dt,ltqtrSm;udk azmfjyHyk J vkyyf gO;D
r,f? w&m;0if (0g - tacsmiform;) qd&k ,
S v
f pfygwrD sm;&J@ 0g'jzef@v@H_ aqmfcsuf
rsm;xJrmS tde*f ,f&@J tvGe&f iS ;f vif;wduscikd rf mwJh ajymqdck suaf wGukd t+rJyykH ef;
zsuaf ea=umif;udk 'Dae&mrSm axmufjyHyk J vkyyf gO;D r,f? tJ't
D ,ltq vH;k 0
rSm;,Gi;f a=umif; tao;pdwzf iG chf swhJ udpu
P kd tde*f ,fu 'Dae&mrSm rvkyaf o;bJ
ab;z,fxm;ygw,f? ,ckacwfEikd if aH wmf eJ@ ywfoufwhJ rmhupf ef @J ted *f ,f
wd@k &@J t,ltqrsm;udk u|eaf wmfw@kd qufvufaqG;aEG;wJt
h cg tJ't
D ,ltq
rSm;udk tao;pdwzf iG chf swm vkyyf gr,f?
tde*f ,fu ol@&@J (txufyg) vlot
d rsm;qH;k usr;f xJrmS 'Dvekd *d ;kH csKyf
xm;ygw,f?
'ga=umifh Edik if aH wmfqw
kd m xm0&wav#mufv;kH wnf&cdS w
hJ t
hJ &m
r[kwfyg? EdkifiHawmf&Sdzdk@ rvdkwJh vl@tzGJ@tpnf;awG/ EdkifiHawmfeJ@
Edik if aH wmftm%mqdw
k m bmrSe;f awmifrodwhJ vl@tzG@J tpnf;awG
&Scd zhJ ;l ygw,f? vl@tzG@J tpnf;&J@ pD;yGm;a&;jzpfay:wd;k yGm;r_ tqifw
h qifh
od@k a&mufvm+yD; vlwef;pm;rsm; uGjJ ym;oGm;wJt
h cgrmS tJ'u
D jJG ym;
oGm;&wJh twGuaf =umifyh J Edik if aH wmf&zdS @kd vdt
k yfvmcJw
h ,f? ,cktcg
rSm vl@tzG@J tpnf;&J@xw
k v
f yk af &; jzpfay:wd;k yGm;r_[m tqifw
h qifh
30

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


udak &mufz@kd vsiv
f sijf refjref csO;f uyfaeygw,f? tJ't
D qifrh mS tqdyk g
vlwef;pm;rsm; wnf&adS ezd@k rvdt
k yfawmh? &Sad e&if xkwv
f yk af &;udk
uef@vef@wm;qD;aewJh taESmifht,Suf}uD; jzpfaeawmhrSmyg? 'D
vlwef;pm;rsm;[m twdwu
f mv tcsed w
f csed rf mS rv$rJ a&Smifom
ay:aygucf &hJ ovd/k rv$rJ a&SmifomyJ aysmufu,
G =f u&rSmyg? vlwef;pm;
rsm; aysmufu,
G w
f meJ@ wygwnf; Edik if aH wmfqw
kd mvnf; rv$rJ a&Smif
om aysmufu,
G &f rSmygy?J xkwv
f yk o
f rl sm; vGwv
f w
G v
f yfvyf/ wef;wl
&nfwl yl;aygi;f r_ukd tajccHxm;wJh xkwv
f yk af &;pepf vl@tzG@J tpnf;
&J@umv a&mufvmwJhtcgrSm EdkifiHawmf,EW&m;wckvHk;udk oleJ@
xdu
k w
f efwahJ e&mudk yd@k ay;vdrrhf ,f? wjcm;ae&mawmh r[kw?f a&S;
a[mif;jywdu
k yf gy?J jywdu
k x
f rJ mS Adik ;f iif&pf/ a=u;ykqed af wGab;rSm
Edik if aH wmfqw
kd t
hJ &mudk jyoxm;ygvrd rfh ,f?
'Dpmyd'k u
f kd ,ckacwfq&kd ,
S 'f rD u
kd &ufw@kd&@J 0g'jzef@v@H_aqmfpmayrsm;xJrmS
tawG@& enf;ygw,f? awG@&&ifvnf; ewfyk w
f u
k kd 0yfwmG ;yo&Gwq
f o
kd vdrk sKd ;yJ
ud;k um;a&;om;xm;wm rsm;ygw,f? wenf;tm;jzifh tde*f ,fukd av;pm;
a=umif;/ vlod&Sif=um;jyozdk@avmufyJ udk;um;a&;om;wmyg? EdkifiHawmf
,EW&m;wckv;kH udk a&S;a[mif;ypPn;f jywdu
k x
f yJ @kd zd@k b,favmufus,jf yef@
eufi_d ;f wJh awmfveS af &;}uD;udk jzwfoef;zd@k vw
kd ,fqw
kd mudak wmh enf;enf;rS
pOf;pm;=uwmr[kwyf g? trsm;tm;jzifh tde*f ,fajymcJw
h hJ Edik if aH wmf,EW&m;
qdw
k t
hJ &m[m bmudq
k v
kd rkd eS ;f em;rvnfwm rsm;ygw,f?
4? Edik if aH wmf wdraf umyaysmufjcif; ESihf t=urf;zufawmfveS af &;
Edik if aH wmf wdraf umyaysmufjcif; eJ@ ywfouf+yD; tde*f ,fajymwJh
pum;rsm;[m tawmfudk vlodrsm;ygw,f? c%c%udk;um;=uwmudk;?
31

vDeif
aemuf+yD; rmhupf 0f g'udk tacsmif0g'yHpk aH yguaf tmif yHzk surf a_ wG&@J tESpo
f m&
tydik ;f udk 'Dpum;rsm;u &Si;f &Si;f vif;vif;axmufjyygw,f? 'gah =umifh 'Dpum;
awGukd tao;pdww
f ifjyygr,f? 'Dpum;awG yg0ifwhJ aqG;aEG;csuw
f ckv;kH udk
ud;k um;azmfjyygr,f?
ypPnf;rJhvlwef;pm;[m EdkifiHawmftm%mudk odrf;ydkuf+yD;/ OD;pGm
tm;jzifh xkwv
f yk af &;y&dabm*rsm;udk Edik if aH wmfyikd f OpPm"etjzpf
tajymif;vJvu
kd w
f ,f? 'gayrJh tJ'v
D kd vkyjf cif;jzifh ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;
[m - ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;qdw
k hJ t&mtjzpf &Sad ewJh rdru
d ,
kd u
f kd tqH;k
owfapw,f? vlwef;pm;uGJjym;r_rSefor#eJ@ vlwef;pm;ydyuQ
rSeo
f r#uv
kd nf; tqH;k owfapw,f? 'Dvedk @J Edik if aH wmfqw
kd hJ t&m
tjzpf &Sad ewJh Edik if aH wmfuv
kd nf; tqH;k owfapw,f? tJ'rD wdik rf u
D
vl@tzG@J tpnf;[m vlwef;pm;&efbufydyuQawG twGi;f rSm a&G@vsm;
ae&wmqdak wmh Edik if aH wmfqw
kd mudk vdt
k yfcw
hJ ,f? wenf;tm;jzifh
aoG;pkyo
f v
l w
l ef;pm;&J@ tzG@J tpnf;wckukd vdt
k yfcw
hJ ,f? 'gro
S m
ol@&@J xkwv
f yk af &;jyifytcsut
f vufawGukd xde;f odr;f xm;Edik rf mS
jzpfw,f? t"dutm;jzifq
h &kd if aoG;pkycf v
H w
l ef;pm;udk zdEydS rf p_ epf
(aus;u|efpepf/ v,fu|efpepf/ vkyfcpm;tvkyfpepf) atmufrSm
twif;ESyd u
f yG x
f m;Edik rf mS jzpfw,f? oufqikd &f mxkwv
f yk af &;enf;
rwl&if rwlovdk zdEydS rf p_ epfvnf; rwlb;l ayg?h Edik if aH wmf[m vl@tzG@J
tpnf;wckv;kH &J@ w&m;0ifu,
kd pf m;vS,jf zpfw,f? yHo
k mefjrifEikd w
f hJ
tzG@J tpnf;wcktwGi;f rSm vl@tzG@J tpnf;udk pkpnf;azmfjyvdu
k w
f hJ
oabmyJ? 'gayrJh Edik if aH wmfqw
kd m vl@tzG@J tpnf;&J@ ud,
k pf m;vS,jf zpf
w,fv@kd ajymwm[m wu,fawmh oufqikd &f macwfrmS vl@tzG@J pnf;
wckv;kH &J@ ud,
k pf m;vS,t
f jzpf ud,
k u
hf ,
kd u
f ,
kd f owfrw
S x
f m;wJh vl
32

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


wef;pm;&J@ Edik if aH wmfjzpfw,fv@kd ajymjcif;r#om jzpfygw,f? tJ'aD wmh
Edik if aH wmfqw
kd m a&S;acwfuqd&k if u|eyf ikd &f iS Ef ikd if o
H m;rsm;&J@ Edik if H
awmfayg?h tv,facwf (Middle Ages) uqd&k if ya'o&mZfr; rwf
rsm;&J@ Edik if aH wmfayg?h u|eaf wmfw@kd acwfrmS awmh "e&Siv
f w
l ef;pm;&J@
Edik if aH wmfayg?h aemufq;kH rSm Edik if aH wmf[m vl@tzG@J tpnf; wckv;kH &J@
tppftrSeu
f ,
kd pf m;vS,f jzpfvm+yDq&kd if Edik if aH wmfqw
kd m &Sad ezd@k
rvdak wmhwt
hJ &m jzpfomG ;rSmyg? vl@h tzG@J tpnf;xJrmS zdEydS x
f m;&r,fh
vlwef;pm;&,fv@kd r&Sad wmhwhJ tajctaea&muf+yD qdyk gp@kd ? wenf;
tm;jzifh vlwef;pm;}uD;pd;k r_vnf; r&Sad wmhwt
hJ ajctae/ tckwikd &f dS
aewJh rif;rJhxkwfvkyfa&;pepfa=umifh wOD;csif;wnf+rJa&;twGuf
wdu
k yf q
JG ifae&wmvnf; r&Sad wmhwhJ tajctae/ tJ'gawGuwqifh
twdu
k t
f cHjzpfra_ wG/ tvGet
f u|jH zpfra_ wGvnf; r&Sad wmhwt
hJ ajc
taea&muf+yD qdyk gp@kd ? tJ't
D cgrmS bmrSzEd ydS af ep&mvnf; rvdak wmh
bl;? EdkifiHawmfqdkwJh zdESdyfa&; txl;,EW&m;vnf; &Sdaep&mrvdk
awhb;l ? Edik if aH wmf[m vl@tzG@J tpnf;wckv;kH udk wu,fwrf; tppf
trSef ud,
k pf m;y+yD;aemuf olyxrqH;k vkyw
f v
hJ yk &f yf wenf;tm;jzifh
xkwv
f yk af &;y&dabm*rsm;udk vl@tzG@J tpnf;ud,
k pf m; odr;f ydu
k w
f hJ
vky&f yf[m wu,fawmh Edik if aH wmftjzpf trSt
D cdu
k if;uif;vkyw
f hJ
aemufq;kH vky&f yfvnf; jzpfygw,f? Edik if aH wmf tcGit
hf m%mu vlr_
qufqaH &;rsm;twGi;f 0ifa&mufpu
G zf ufrr_ sm;[m vkyif ef;e,fy,f
wck yD;wck tydjk zpfvm+yD; aemufq;kH ol@bmomyJ &yfqikd ;f oGm;w,f?
'Dtcg vlrsm;tay: tkypf ;kd r_ae&mwGif t&m0wKrsm;tay: pDrcH ef@crJG _
ESihf xkwv
f yk af &; jzpfpOftay: !e=f um;r_w@kd jzifh tpm;xd;k vmw,f?
Edik if aH wmf[m zsuo
f rd ;f cH&jcif; r[kwb
f J ol@bmom wdraf um
yaysmufjcif; jzpfw,f? 'Dtjrifukd udik pf +JG yD;awmhom vGwv
f yfwhJ
33

vDeif
jynforl sm;&J@ Edik if aH wmf qdw
k hJ toH;k tE_e;f udk tuJjzwfoifw
h ,f?
'DtoH;k tE_e;f udk v_@H aqmfa&;twGuf ,m,Do;kH zd@k oifah wmfayr,fh
odyeH` nf;us t"dym` ,ft& qk&d ifawmh tajctjrpfr&Sb
d ;l ? 'gt
h jyif
Ekid if aH wmfudk ae@csi;f ncsi;f zsuo
f rd ;f ypf&r,fqw
kd hJ rif;rJ0h g'rD sm;&J@
awmif;qkcd suu
f v
dk nf; 'tjrift&om wefz;dk jzwfoifw
h ,f 'l;&if;
tm; acsycsuf (Anti-Duhring) pmrsuEf mS 301 - 303 wwd,
t}udrf *smrefbmomjzifh yHEk ydS jf cif;
taotcsmajymvd@k &wmuawmh awG;ac:enf;tvGew
f &m u,f0
wJh tdef*,f&J@ txufygaqG;aEG;csufxJu tcsufwcsufwnf;udkom
qdk&S,fvpf0g'&J@ tpdwftydkif;w&yftjzpf ,ckacwf qdk&S,fvpfygwDrsm;u
vufcx
H m;=uygw,f? olw@kd vufcw
H hJ tcsuu
f awmh - rif;rJ0h g'orm;awG&@J
Edik if aH wmfukd zsuo
f rd ;f a&;tjrife@J jcm;em;pGmyJ rmhupf f jrifwmu Edik if aH wmf
qdw
k m wdraf umyaysmuf oGm;wmjzpfw,fqw
kd hJ - tcsuyf gy?J rmhupf 0f g'udk
tJ'v
D kd yHpk rH sKd ; jzwfawmuf+yD;rS vufcw
H m[m wu,fawmh rmhupf 0f g'udk
tacsmif0g'tqift
h xd av#mch sypfwmyJ jzpfygw,f? bmvd@k vq
J akd wmh 'Dvkd
t"dym` ,fziG hf jcif;jzifh ra&&mwJh em;vnfra_ wGyJ jzpfapvd@k ygy?J ajymif;vJr[
_ m
wjznf;jznf;av;/ at;at;aq;aq;/ wa&G@a&G@yJ jzpfaewmvd@k em;vnfomG ;
rSmyJ? ckeu
f ;l ajymif;vJwm/ rkew
f ikd ;f qifajymif;vJwm rygb;l vd@k em;vnfomG ;
rSmyJ? awmfveS af &;qdw
k mvnf; rygb;l vd@k em;vnfomG ;rSmyJ? Edik if aH wmf wdraf um
yaysmufjcif; eJ@ ywfouf+yD; tck acwfpm;aeovd/k tES@H tjym;jzpfaeovd/k
(tqHk;pGefajym&&if) vlxkeJ@csD+yD; em;vnfaeovdkrsdK; em;vnfaer,fqdk&if
'g[m awmfvSefa&;udk ypfy,fwmr[kwfawmifrS zHk;uG,fwmjzpfw,fvdk@
owfrw
S Ef ikd yf gw,f?

34

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


bmyJjzpfjzpf 'Dvkd t"dym` ,fziG hf wm[m vufawG@rmS rmhupf 0f g'udk
t=urf;wrf;qH;k enf;jzifh yHyk ef;zsujf cif; jzpfw,f? "e&Siv
f w
l ef;pm;udyk J tusKd ;&Sd
apw,f? 'g[m oabmw&m;a&;t&=unf&h if tde*f ,f&@J txufyg ed*;kH csKyf
aqG;aEG;csupf myd'k x
f rJ mS pHpk v
kH ifvif azmfjyxm;wJh ta&;t}uD;qH;k tajctae
rsm;eJ@ pOf;pm;csurf sm;udk ta&;rpdu
k v
f @kd jzpfwmyg?
yxrtcsuu
f tde*f ,fu txufygaqG;aEG;csu&f @J tprSmudyk J ajym
xm;ygw,f? ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;[m Edik if aH wmftm%mudk odr;f ,ljcif;tm;jzifh
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;[m Edik if aH wmfqw
kd t
hJ &mtjzpf &Sad ewJh Edik if aH wmfukd tqH;k
owfapw,f vd@k ajymxm;ygw,f? 'Dtcsuu
f bmudq
k v
kd w
kd ,fqw
kd m vlawG
u rpOf;pm;wwf=ubl;? a,bk,stm;jzif ajym&&if 'Dtcsuu
f kd vspv
f sL_xm;
wwf=uw,f? 'grrS [kw&f ifvnf; 'gukd tde*f ,f&@J [D*v
J 0f g'qefwhJ tm;enf;
csuf tjzpf oabmxm;wwf=uw,f? 'gayrJh wu,fu 'Dpum;[m t}uD;
jrwfq;kH ypPn;f rJah wmfveS af &;rsm; teufu wckjzpfwhJ 1871 ckEpS f yJ&pfbt
kH zG@J &@J
tawG@tuHukd tusO;f H;k +yD; azmfjyxm;wmyJ jzpfygw,f? 'Dta=umif;awGukd
oufqdkif&muawGa&muf&if tao;pdwfaqG;aEG;OD;rSmyg? wu,fu
tde*f ,f[m ypPn;f rJah wmfveS af &;jzifh "e&SifEikd if aH wmfukd zsuo
f rd ;f a&;udk
qdv
k w
kd myg? aemuf+y;D wdraf umyaysmufwhJ Edik if aH wmfqw
kd mvnf; wu,fawmh
qd&k ,
S v
f pfawmfveS af &;t+yD; aemufyikd ;f &Sd ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;Edik if aH wmfpepf&@J
tuif;tuserf sm;udk qdv
k w
kd myg? tde*f ,f&@J oabmt& "e&SiEf ikd if aH wmf[m
wdraf umyaysmuf rSm r[kwb
f J awmfveS af &;}u;D twGi;f rSm ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;
&J@ zsuo
f rd ;f jcif;udk cH&rSm jzpfygw,f? 'DawmfveS af &;}u;D +y;D wJah emuf wdraf um
yaysmufomG ;r,fh t&mu ypPn;f rJEh ikd if aH wmf od@k r[kwf Edik if aH wmfwydik ;f om
jzpfygw,f?

35

vDeif
'kw,
d tcsuu
f - Edik if aH wmf[m txl;ESyd u
f yG af &;tiftm; wck
jzpfw,f? tde*f ,fu tJ'v
D kd tvGeaf umif;/ tvGeaf v;eufwhJ zGiq
hf ckd suu
f kd
&Si;f &Si;f }uD; azmfjyvdu
k w
f myg? 'DziG q
hf ckd suu
f ae+yD; 'Dvekd *d ;kH csKyfv@kd &ygw,f?
"e&Siv
f w
l ef;pm;u ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;tay:/ vufwqkypf molaX;olu,f
rsm;u oef;aygi;f rsm;pGmaom vkyo
f m;wd@k tay: usio
hf ;kH aom txl;ESyd u
f yG af &;
tiftm; &J@ ae&mwGif ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;u "e&Siv
f w
l ef;pm;tay: usio
hf ;kH
aom txl;ESyd u
f yG af &;tiftm; (ypPn;f rJt
h m%m&Sipf epf) jzifh tpm;xd;k
&r,fqw
kd hJ ed*;kH csKyfcsuf jzpfygw,f? Edik if aH wmfqw
kd hJ t&mtjzpf wnf&adS ewJh
Edik if aH wmfukd tqH;k owfapw,f qdw
k phJ um;[m 'Dtcsuu
f ykd J qdv
k w
kd myg?
vl@tzG@J tpnf;ud,
k pf m; xkwv
f yk af &;y&dabm*rsm;udk odr;f ,lwhJ vkyaf qmifcsuf
udk qdv
k w
kd myg? ("e&Siv
f w
l ef;pm;) txl;tiftm; wckukd (ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;)
txl;tift
f m; wcke@J tJ'v
D kd tpm;xd;k jcif;rsKd ;[m wdraf umyaysujf cif;
qdw
k o
hJ mefe@J jzpfay:Edik pf &mta=umif; r&Syd g? 'g tvGex
f if&mS ;ygw,f?
wwd,tcsufu - wdrfaumyaysmuf oGm;aewJh EdkifiHawmf
ta=umif;/ wenf;tm;jzifh yd+k y;D uGuu
f u
G u
f iG ;f uGi;f &Si;f &Si;f vif;vif;ajym&v#if
ol@bmomtvdt
k avsmuf &yfpJ oGm;aewJh Edik if aH wmfta=umif; ajym&mrSm
Edik if aH wmfu vl@tzG@J tpnf;wckv;kH ud,
k pf m; xkwv
f yk af &;y&dabm*rsm;udk
odrf;ydkufvdkuf +yD; aemufydkif;umv odk@r[kwf qdk&S,fvpf awmfvSefa&;
aemufyikd ;f umvudk tde*f ,ftaeeJ@ tvGe&f iS ;f vif;wduspmG &nf!e ;f wmyg?
tm;vH;k od=uwJt
h wdik ;f tJ'u
D mv&Sd Edik if aH wmf &J@ Edik if aH &;omef[m
tjynfph q
kH ;kH 'Dru
kd a&pDomefygy?J wqufwnf;taeeJ@ 'Dae&mrSm tde*f ,f
ajymajymaewJo
h abmu 'Dru
kd a&pDqw
kd t
hJ &m[mvnf; ol@bmomtvdk
tavsmuf&yfpJ oGm;aewJt
h a=umif;/ od@k r[kwf wdraf umyaysmuf oGm;ae
wJt
h a=umif; jzpfygw,f? 'gayrJh rmhupf 0f g'udk t&Surf phJ mG yHyk ef;zsuaf e=uol
36

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


tacsmif0g'Dwa,mufr# 'Doabmudk rpOf;pm;rd=uygbl;? 'Doabm[m
kww
f &uf=unf&h if xl;qef;ovdk xif&ygw,f? 'gayrJh 'Dru
kd a&pDqw
kd mvnf;
EdkifiHawmfyJjzpfwmrdk@ EdkifiHawmfuG,faysmufoGm;wJhtcg 'Drdkua&pDvnf;
uG,af ysmufomG ;rSmyJ qdw
k mudk rpOf;pm;rdwo
hJ al wGtzd@k awmh tde*f ,fqv
kd w
kd hJ
oabmudk em;rvnfEikd pf &m tjzpf jrifae=urSmyg? awmfveS af &;uomv#if
"e&SiEf ikd if aH wmfukd zsuo
f rd ;f ypfEikd yf gw,f? tjynfph q
kH ;kH aom 'Dru
kd a&pD
Edik if aH wmfomv#if wdraf umyaysmuf oGm;Edik yf gw,f?
pwkwt
csuu
f tde*f ,f[m Edik if aH wmfqw
kd t
hJ &m wdraf umyaysmuf
oGm;vdrrhf nf qdw
k hJ ol@&@J ausm=f um;vSwrhJ u
l kd azmfxw
k +f yD;aemuf 'Dr[
l m
tacsmiform;awGudka&m/ rif;rJh0g'DawGudkyg OD;wnfqef@usifa=umif; olu
rqdik ;f rwG/ tcdik t
f rm &Si;f jyygw,f? 'Dv&k d iS ;f jy&mrSm Edik if aH wmfqw
kd t
h J &m wdraf um
yaysmufoGm;vdrfhrnf qdkwJh rlxJu qGJxkwfxm;wJh/ tacsmiform;0g'D
qef@usiaf &; ed*;kH csKyfcsut
f ydik ;f udk tde*f ,fu a&S@wef;wif ajymqdyk gw,f?
taotcsm ajym&Jygw,f? Edik if aH wmf wdraf umyaysmufjcif; qdw
k hJ
rlxu
J tde*f ,fqx
JG w
k x
f m;wJh ed*;kH csKycf suaf wG[m rif;rJ0h g'aD wGuo
kd myJ OD;wnf
qef@usif rkH #r[kwb
f ;l qdw
k mudk 'Dta=umif; zwfz;l =um;zl;ol waomif;xJrmS
vl 9990 u vH;k 0rod=uyg? od@k r[kwf rrSwrf =d uyg? od&rdS w
S rf w
d hJ usef 10
a,mufxJrSmvnf; 9 a,mufu vGwfvyfwJh jynfol@EdkifiHawmf qdkwJh
au;a=umfo[
H m bmt"dym` ,f&w,fqw
kd m rod=uyg? od@k r[kwf 'Dau;a=umf
oHukd wdu
k cf u
kd w
f m[m tacsmiform;awGukd wdu
k w
f meJ@ bma=umifh twlwl
jzpfovJqw
kd mudk rod=uyg? ordik ;f udk 'Dvykd J a&;a&;ae=uygyaum? }uD;jrwfwhJ
awmfveS af &;=o0g'wckukd 'Dvykd J rodrom zsuyf pf+yD; ae&mwumawG@ae&wJh
evAdef;wHk;0g'eJ@udkufatmif ajymif;ypfae=uygyaum? rif;rJh0g'Drsm;tm;
qef@usix
f m;wJh ed*;kH csKyfcsut
f ydik ;f udak wmh t}udraf ygi;f axmifaomif;rsm;pGm
37

vDeif
xyfwvJvJ ajymcJ=h uw,f? odrzf si;f atmif vkycf =hJ uw,f? vlawG&@J acgi;f xJukd
omrefumv#u
H m oGi;f cJ=h uw,f? 'ga=umifh 'Dtydik ;f [m w,loefvrJG mS ; ,H=k unf
csuf wrsKd ;awmif cdik cf ikd rf mrmjzpfae+yD? tacsmiform;rsm;tm; qef@usix
f m;wJh
ed*;kH csKyfcsut
f ydik ;f udu
k sjyefawmh azsmufzsuyf pf=u/ arh ypfvu
kd =f uygw,f?
vGwv
f yfwhJ jynfo@l Eikd if aH wmf qdw
k m 19 &mpk 70 ckEpS rf sm;umv
u *smr%Dq&kd ,
S 'f rD u
kd a&pDygw0D ifrsm;&J@ vkyif ef;pOf awmif;qdck suw
f &yfe@J tus,f
tjyef@acwfpm;wJh au;a=umfow
H ck jzpfygw,f? 'Dau;a=umfoH ta=umif;t&m
xJrmS 'Dru
kd a&pDt,ltqudk ude;f }uD;cef;}uD;eJ@ evAde;f wH;k qefqef azmfjyxm;
r_awG ygwmuvGv
J @dk Edik if aH &;twGi;f oabm wa&G;om;rS rygygb;l ? 'Dau;a=umf
oHukd w&m;0iftoH;k yum 'Dru
kd a&pDorRwEdik if w
H &yf xlaxmifa&;udk oG,0f u
kd f
&nf!ef;vdk@ &aeao;wJhtwGufa=umifhom 'Dau;a=umfoHudk v_H@aqmfa&;
_axmifrh S ,m,Dtm;jzifh toH;k ya&;udk tde*f ,ftaeeJ@ em;vnfay;
zd@k jyifqifxm;ygw,f? 'gayrJh tJ'g[m tacsmif0g' au;a=umfoH wckyg? bmvd@k vJ
qdak wmh 'Dau;a=umfox
H rJ mS "e&Si'f rD u
kd a&pDukd tr$r;f wifxm;wJh tjcif;t&m
awGomru Edik if aH wmfqw
kd t
hJ &mudk qd&k ,
S v
f pftjrife@J a0zefru
_ kd em;rvnfwhJ
tjcif;t&mawG yg0ifaevd@k ygy?J u|eaf wmfw@kd [m 'Dru
kd a&pDorRwEdik if H xlaxmif
a&;udk vdv
k m;ygw,f? 'g[m t&if;&Sipf epfatmuf&dS ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;tzd@k
taumif;qH;k Edik if aH wmfomef jzpfv@kd yg? 'gayrJh 'Dru
kd a&pDtusq;kH "e&SiEf ikd if H
awmfrmS yif jynforl sm;[m vkycf pm;aus;u|et
f jzpf vkyu
f ikd =f u&r,fh uH=urRm
udk rz,f&mS ;Edik b
f ;l qdw
k mudak wmh rarhoifyh g? aemuf+yD; Edik if aH wmfwikd ;f [m
tzdEydS cf H vlwef;pm;tay: usio
hf ;kH wJh txl;ESyd u
f yG af &;tiftm; yJ jzpfyg
w,f? 'ga=umifh Edik if aH wmfwikd ;f [m r vGwv
f yf bl;? jynfo@l Eikd if aH wmf
vnf; r[kwb
f ;l ? rmhupf ef @J ted *f ,fw@kd [m 70 ckEpS yf ikd ;f tcgu 'Dtcsuu
f kd olw@kd
&J@ ygww
D iG ;f &Jabmfrsm;tm; xyfwvJvJ &Si;f jycJ=h uw,f?
38

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


yOPrtcsuu
f - tde*f ,fu tJ'pD mtkyx
f rJ mS Edik if aH wmfwrd af um
yaysmufjcif;ta=umif; aqG;aEG;xm;wmudk vlwikd ;f rSwrf ad e=uygvrd rhf ,f? 'Dpmtkyf
rSm tJ't
D a=umif;t&mtjyif t=urf;zufawmfveS af &;&J@ ta&;ygru
_ v
kd nf;
aqG;aEG;xm;wmyg? 'DpmtkyfrSm t=urf;zufawmfvSefa&;&J@ tcef;ueJ@
ywfoufwhJ tde*f ,f&@J ordik ;f qdik &f m cGjJ crf;pdwjf zmcsu[
f m t=urf;zufawmfveS f
a&;tm; ppfreS pf mG *k%f ycsuw
f &yf jzpfvmygw,f? 'gukd b,forl S owdr&=u
ygb;l ? ,ckacwf qd&k ,
S v
f pfygwrD sm;twGi;f rSm t=urf;zufawmfveS af &;&J@
ta&;ygru
_ kd aqG;aEG;&aumif;rSe;f rod=u/ pOf;pm;&aumif;rSe;f awmif rod=uyg?
aemuf+yD; olwdk@wawG&J@ vlxktay: ae@pOf0g'jzef@v_H@aqmfcsuftwGif;rSm
'DtawG;tac:[m b,ftcef;uurS ryg0ifygb;l ? 'gayrJh wu,fawmh 'DtawG;
tac:[m Edik if aH wmf wdraf umyaysmufa&; qdw
k hJ tawG;tac:eJ@ cGcJ mG r&
Edik af tmif wom;wnf;qufpyfaewmyg?
tde*f ,f&@J oH;k oyfcsuu
f =kd unfyh g?
t=urf;zuftiftm;qdw
k m ordik ;f rSm (&ufpuf=urf;wrf;
wJh tiftm;w&yftjzpf tcef;0ifrt
_ jyif) wjcm;tcef;0ifrw
_ &yf
vnf; &Sdygao;w,f? awmfvSefwJhtcef;0ifr_yg? rmhufpf&J@pum;eJ@
ajym&&if 'Dtiftm;[m vl@tzG@J tpnf;opfqw
kd Jh oaE<ukd vG,x
f m;wJh
vl@tzG@J tpnf;a[mif;wdik ;f twGuf 0rf;qGo
J nfyJ jzpfygw,f? vl@tzG@J
tpnf;taeeJ@ a&S@o@kd vrf;xGif csw
D ufvy_ &f mS ;+yD; aoqH;k ykyo
f ;kd ae+yD
jzpfwhJ Edik if aH &;omefrsm;udk zsuq
f ;D &mwGif toH;k ywJh vufeuf
ud&,
d mvnf; jzpfygw,f? tJ't
D csuaf wGe@J pyfvsO;f +yD; [m;'l;&if;
(Herr During) u wcGe;f rS rajymyg? 'l;&if;u aoG;pkyrf p_ ;D yGm;a&;
pepfukd wGe;f vSef zzsuzf @kd t=urf;zuftiftm; vkad umif;vdrk ,fw?hJ
'g[m pdwrf aumif;p&m ygyw
J ?hJ t=urf;zuftiftm;oH;k r_ jzpfymG ;wdik ;f /
39

vDeif
tiftm;oHk;pGJoludk pdwf"mwfysufjym;apvdk@ygyJwJh? olu tJ'Dvdk
wnnf;nnf; wnLnLeJ@yJ 0efcHxm;wmyg? awmfvSefa&;awG
atmifycJG +H yD;wdik ;f ud,
k u
f siw
hf &m;eJ@ pdw"f mwftiftm;awG t}uD;
tus,f jrifrh m;oGm;p+ryJ J r[kwv
f m;? 'ge@J awmif 'l;&if;u 'Dpum;rsKd ;
ajymxGuw
f ,f? 'gawmif *smr%DrmS ajymwmaemf? *smr%Dqw
kd m
jynfov
l x
l u
k rv$rJ a&Smifom t=urf;zuftwdu
k t
f cHyr_ vkyv
f m
Edik pf &m&Sw
d hJ wdik ;f jynfyg? tJ'v
D v
kd yk &f if tenf;qH;k &v'faumif;wck
&Sv
d mEdik yf gw,f? ,kwrf mwJh tESpf 30 ppfyaJG =umifh *smr%DawGtwGi;f
pdr0hf ifaewJh aus;pdwu
f |epf w
d u
f kd z,f&mS ;ay;wJh &v'faumif; &Sv
d mEdik f
ygw,f? 'l;&if;&J@ 'Dvt
kd oufuif;rJ+h yD; aysmn
h n
hH EhH ikd w
f hJ &[ef;}uD;
tawG;tac:udk ordik ;f rSm yifp&H mS ;wJh awmfveS af &;tusq;kH ygwt
D m;
vufccH ikd ;f aeygyaum? ('l;&if;qef@usiaf &;? pmrsuEf mS 193/ wwd,
t}udrf *smrefbmomjzifh yHEk ydS jf cif;/ tydik ;f 2 tcef; 4 &J@ tqH;k owf
tyd'k )f
tde*f ,ftaeeJ@ 1878 ckEpS rf S 1894 ckEpS t
f xd/ wenf;tm;jzihf ol
aoqH;k onft
h csed t
f xd/ wav#mufv;kH *smrefq&kd ,
S 'f rD u
kd &ufrsm;tm; rarh
ap&atmif wifjyaecJhwJh tJ'Dt=urf;zufawmfvSefa&;qdkif&m =o0g'udk
Edik if aH wmf wdraf umyaysmufjcif; oabmw&m;eJ@ wckwnf;/ wom;wnf;j
zpfatmif u|eaf wmfw@kd b,fvakd ygi;f pyfv@kd &Edik yf govJ?
'DEpS cf u
k kd a&mausm0f g'enf;eJ@ aygi;f pyf=uwm rsm;ygw,f? qdv
k w
kd m
u rlrw
hJ /hJ [kwo
f vdv
k &kd w
dS hJ [dq
k ifajc/ 'DqifajcawGukd yHak wmfovdk (od@k r[kwf
tm%mydkifawGtvdkus) qGJxkwfwJhenf;eJ@ aygif;pyf=uwm rsm;ygw,f?
aemuf+yD; t}udrw
f &mrSm tenf;qH;k 99 }udru
f wdraf umyaysmufa&; t,l
tqudk xdyfwef;wifxm;wwf=uw,f? tEkydavmrudk a&mausmf0g'eJ@
tpm;xd;k ae=uwmyg? 'Dtjcif;t&mudk rmhupf 0f g'ta=umif; a&;om;ae=uwJh
40

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


rsuaf rSmufacwf w&m;0if qd&k ,
S 'f rD u
kd &ufygw&D @J pmayrsm;xJrmS yHrk eS t
f usq;kH
tus,jf yef@q;kH awG@&ygw,f? 'Dvt
kd pm;xd;k wm wu,fawmh topftqef;
r[kwyf g? *&da&S;a[mif; pHwifusr;f tbd"rRmordik ;f rSmawmif awG@Eikd w
f ,f?
rmhupf 0f gukd tacsmif0g'qefqefe@J r[kwrf [wfjzpfatmif vkyw
f ahJ e&mrSmawmh
tEkydavmrudk a&mausmf0g'eJ@ tpm;xdk;wJhenf;u vlxkudk vdrfnmvkd@
tvG,u
f q
l ;kH enf; jzpfw,f? 'Denf;u vlwa,mufukd a,mifa,mif0g;0g; pdwf
auseyfrr_ sKd ; ay;Edik w
f ,f? jzpfpOf&@J rsuEf mS pm buftm;vH;k / jzpfay:wd;k yGm;r_&@J
wdr;f !wrf t
_ m;vH;k / tjyeftvSeyf dyuQ jzpfaewJh =oZm*,uftm;vH;k pwJh
t&mtm;vH;k udk xnfo
h iG ;f pOf;pm;xm;oa,mif yHzk rf;xm;w,f? wu,fwrf;
rSmawmh vl@tzG@J tpnf; jzpfay:wd;k yGm;r_jzpfpOfe@J ywfoufv@kd jynfv
h nf;jynfph /kH
awmfveS af &;vnf;uswhJ tjrifqv
kd @kd bmrSwifjywm r[kwyf g?
rmhupf ef @J ted *f ,fw@kd ajymwJh t=urf;zufawmfveS af &;w&yf vGaJ &Smif
Edik rf nfr[kwq
f w
kd hJ oabmw&m;[m "e&SiEf ikd if aH wmftay: &nf!e ;f ajymqdk
cJw
h myg? 'gukd txufrmS vnf; ajymcJyh g+y?D aemuftcef;rSmvnf; ydrk t
kd ao;pdwf
usus &Si;f jyygO;D r,f? "e&SiEf ikd if aH wmfudk ypPn;f rJEh ikd if aH wmf (ypPn;f rJt
h m%m
&Sipf epf) eJ@ tpm;xd;k zd@k qw
kd m wdraf umyaysmufjcif; jzpfpOfe@J r&Edik yf gb;l ?
a,bk,stm;jzifh t=urf;zufawmfveS af &;w&yfe@J om &Edik yf gw,f? tde*f ,f&@J
t=urf;zufawmfveS af &; qdik &f m *k%f ya&;om;csu[
f m rmhupf f t}udr}f udrf y
vkycf w
hJ hJ a=unmcsurf sm;eJ@ udu
k n
f yD gw,f? (tbd"rRmacgi;f yg;r_EiS hf uGejf rLepf
a=unmpmwrf;wdk@&J@ aemufqHk;tydk'frsm;rSm t=urf;zufawmfvSefa&;udk
a&Smifvv
J$ @kd r&Edik af =umif; twdtvif; a=unmxm;wmudk jyefpOf;pm;=unfh
=uyg? aemif tESpf 30 avmuft=um 1875 ckEpS f *do
k mvkyif ef;pOfukd a0zef&m
rSm 'Dvrf;pOf&@J tacsmif0g'vuQ%mudk r!mwmwrf; a0zefcw
hJ mudv
k nf;
jyefowd&=uyg?) 'D*%
k f ya&;om;csuu
f kd aoG;xd;k v_@H aqmf&ef a&;om;cJw
h m
41

vDeif
r[kw?f yH}k uD;cs@J a&;om;cJw
h mvnf; r[kw?f pum;ppfx;kd wJt
h aeeJ @ a&;om;
cJw
h mvnf; vH;k 0r[kwyf g? vlxu
k kd 'Da&;om;csuyf g tjrif &&Sv
d matmif/
t=urf;zufawmfveS af &;tjrifukd &&Sv
d matmif pepfwus ynmay;zd@k vdt
k yf
w,fqw
kd hJ tcsu[
f m rmhupf ef @J ted *f ,fw@kd ajymqdo
k eG o
f ifco
hJ r# tm;vH;k &J@
tajccHtcsuf jzpfygw,f? ,cktcgrmS v$r;f rd;k aewJh qd&k ,
S af &SmAf if0g'*d%
k ;f eJ@
aumufpuD;*d%
k ;f wd@k [m 'Dv0kd g'jzef@ynmay;v_@H aqmfru
_ kd vspv
f sL_xm;=u
w,f? 'Dtcsu[
f m rmhupf /f tde*f ,fw@kd &@J =o0g'udk 'D*%
kd ;f 2 *d%
k ;f vH;k u opPm
azmuf=ua=umif; txift&Sm;jyaeygw,f?
"e&Siv
f w
l ef;pm;Edik if aH wmfukd ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;Edik if aH wmfe@J tpm;xd;k
a&;qdw
k m t=urf;zufawmfveS af &; ryg&if rjzpfEikd yf g? ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@
Edik if aH wmf/ wenf;tm;jzif; Edik if aH wmfqw
kd t
hJ &mudk zsuo
f rd ;f a&;[m wdraf um
yaysmufa&; jzpfpOfukd jzwfoef;jcif;rSty tjcm;enf;eJ@ rjzpfEikd yf g?
rmhupf ef @J ted *f ,fw@kd [m awmfveS af &;tajctaetoD;oD;udk avhvm
wJt
h cg/ awmfveS af &;wckp&D @J tawG@tuH oifcef;pmrsm;udk cGjJ crf;pdwjf zm&mrSm
txufygtjrifrsm;udk tao;pdwfusus/ tcdkiftrmusus azmfxkwf&&Sd
cJyh gw,f? olw@kd &@J =o0gxJu ta&;t}uD;qH;k tydik ;f udk ,ckaqG;aEG;=uygp@kd ?
tcef; (2)
Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;/ 1848 - 51 ckEpS rf sm;twGi;f tawG@tuH
(1) awmfveS af &;tuumv
tbd"rRmacgi;f yg;r_e@J uGejf rLepfa=unmpmwrf;wd@k [m rmhupf 0f g'&,f
vd@k yDyjD yifjyif&v
dS m+y;D aemuf xGuv
f mwJh tapmqH;k usr;f rsm; jzpfygw,f? 'Dusr;f
42

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


awG[m 1848 ckEpS af wmfveS af &; jzpfcge;D tuumvrSm xGuaf y:vmcJw
h myg?
'Dusr;f awG[m rmhupf 0f g'tajccHral wGukd wifjywJh pmwrf;awGjzpfwt
hJ jyif tJ'D
tcsed t
f cgu awmfveS af &;tcdik t
f rm tajctaeudk twdik ;f twmwcktxd
a&mifjyef[yfaewJh pmwrf;awGvnf; jzpfygw,f? 'ga=umifh 'Dusr;f awGukd a&;om;
ol rmhupf ef @J ted *f ,fw@kd taeeJ@ 1848 - 51 umv tawG@turH sm;udk ed*;kH csKyf
ryvkyrf u
D av;rSm Edik if aH wmfe@J pyfvsO;f +y;D bmawGajymcJo
h vJqw
kd mudk qef;ppf
=unfw
h mu yd+k yD;oifah wmfygvrd rhf ,f?
tbd"rRmacgi;f yg;r_ xJrmS rmhupf u
f 'Dvakd &;xm;ygw,f?
tvkyo
f rm;vlwef;pm;[m rdr&d @J jzpfay:wd;k wufrj_ zpfpOftwGi;f rSm
vlwef;pm;eJ@vw
l ef;pm; twdu
k t
f cHjzpfrr_ sm;udk z,f&mS ;ypfr,fh vl@
tzGJ@tpnf;w&yfjzifh "e&Sifvl@tzGJ@tpnf;a[mif;udk tpm;xdk;yg
vdrrhf ,f? 'DtcgrmS ,ckacwf ac:ac:aewJh Edik if aH &;tm%mqdw
k m
vnf; &Sad wmhrmS r[kwyf g? bmvd@k vq
J akd wmh Edik if aH &;tm%mqdw
k m
"e&Sifvl@tzGJ@tpnf;xJrSm&SdwJh vlwef;pm;twdkuftcHjzpfr_awGudk
w&m;0ifazmfjywJh omefomjzpfv@kd ygy?J (pmrsuEf mS - 182? *smref
bmomjzifh yHEk ydS jf cif;? 1885 ckEpS )f
vlwef;pm;rsm;udk zsuo
f rd ;f +y;D aemufrmS Edik if aH wmfvnf; uG,af ysmuf
oGm;vdrrhf ,fqw
kd hJ t,ltqeJ@ywfoufwhJ txufyg a,bk,s&iS ;f jycsuu
f kd
aemifvtenf;i,f=um+yD;aemufrmS (twdtustm;jzifh 1847 ckEpS f Ed0k ifbm
vrSm) rmhupf ef @J ted *f ,fw@kd a&;om;cJw
h hJ uGejf rLepfa=unmpmwrf;yg atmufyg&iS ;f jy
csuef @J Edi_ ;f ,SO=f unfzh @kd vrf;!ev
f ykd gw,f?
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;jzpfay:wd;k yGm;r_&@J a,bk,stusq;kH tqifh
rsm;udk qef;ppf&mwGif vuf&v
dS @l tzG@J tpnf; twGi;f rSm tenf;eJ@
43

vDeif
trsm; yke;f v#Kd ;uG,v
f #Kd ; jzpfay:aewJh jynfwiG ;f ppfukd awG@&&dS w,f?
'gayrJh tqifw
h ck a&mufwt
hJ cg 'DjynfwiG ;f ppf[m ajAmifuswhJ awmfveS f
a&; jzpfvmw,f? 'Dtqifrh mS ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;[m "e&Siv
f w
l ef;
pm;udk t=urf;zufweG ;f vSeu
f m rdr&d @J tyk pf ;kd r_ukd wnfaqmufygw,f?
tvkyo
f rm;vlwef;pm;u qifEw
J$ hJ awmfveS af &;rSm yxr
tqifu
h ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;udk tkypf ;dk olvw
l ef;pm; tjzpfo@kd jrihf
wif&ef/ 'Drdkua&pDt&,l&ef jzpfw,fqdkwm txufrSm zwf_cJh
&w,f?
ypPnf;rJhvlwef;pm;[m rdrd&J@EdkifiHa&;t& }uD;pdk;r_udk toHk;y+yD;
"e&Siv
f w
l ef;pm;&J@ t&if;tm;vH;k udk wqif+h yD;wqifh odr;f ,lr,f?
xkwv
f yk af &;ud&,
d mtm;vH;k udk Edik if aH wmf (wenf;tm;jzif tkypf ;kd
olvw
l ef;pm;tjzpf pnf;H;k xm;wJh ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;) &J@ vufxrJ mS
pkpnf;csKyu
f ikd x
f m;r,f? aemuf+y;D xkwv
f yk af &;tiftm;pk tm;vH;k udk
vsijf refEikd o
f r# vsijf refpmG }uD;xGm;apvdrrhf ,f? (pmrsuEf mS 3137? *smrefbmomjzifh owWrt}udrf yHEk ydS jf cif;? 1906 ckEpS )f
'Dae&mrSm Edik if aH wmfe@J ywfoufv@kd rmhupf 0f g'&J@ tajymifajrmufq;kH /
ta&;t}uD;qH;k tawG;tac:awGxrJ mS yg0ifwhJ zGiq
hf ckd suw
f &yfukd awG@&w,f?
tJ'guawmh ypPn;f rJv
h w
l ef;pm; tm%m&Sipf epf tawG;tac:yg? (yJ&pfbt
kH zG@J
umv aemufydkif;rSm rmhufpfeJ@tdef*,fwdk@[m 'Dpum;vHk;udk pwifoHk;pGJcJh
ygw,f?) aemuf+y;D rmhupf 0f g'xJrmS tarhaysmufcpH um; wcGe;f vnf;jzpf/ tvGe@f
tvGepf w
d 0f ifpm;p&mvnf;aumif;wJh zGiq
hf ckd suw
f &yfuv
kd nf; awG@&ygw,f?
tJ'guawmh Edik if aH wmf/ wenf;tm;jzif tkypf ;kd olvw
l ef;pm;tjzpf pnf;H;k
xm;wJh ypPn;f rJv
h w
l ef;pm; qdw
k hJ zGiq
hf ckd suyf gy?J
w&m;0ifq&kd ,
S 'f rD u
kd &ufygwaD wG&@J tES@H tjym;awG@ae&wJh 0g'jzef@
csad &;/ v_@H aqmfa&; pmayawGxrJ mS Edik if aH wmfukd 'Dvzkd iG q
hf x
kd m;wJt
h a=umif;
44

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


b,fwek ;f urS &Si;f rjycJyh gb;l ? 'gwifru 'gukd wrifarhavsmx
h m;=uygw,f?
ta=umif;&if;uawmh 'DziG q
hf ckd su[
f m yjyifa&;0g'eJ@ vH;k 0o[Zmw rjzpfv@kd /
aemuf+y;D 'Dru
kd a&pD +ird ;f csr;f pGmjzpfay:wd;k yGm;r_ qdik &f m tacsmif0g' a,bk,s
tjrifrsm;eJ@ evAde;f wH;k pdwu
f ;l ,Ofra_ wGukd xdxad &mufa&muf xd;k ESuaf evd@k
ygy?J
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;[m Edik if aH wmf&zdS @kd vdt
k yfw,f? 'gukd tacsmif
0g'rD sm;/ qd&k ,
S af &SmAf if0g'rD sm;eJ@ aumufpuD;0g'rD sm; tm;vH;k u wyfwvJvJ
ajym=uygw,f? rmhupf u
f 'Dvykd J oif=um;cJw
h mygv@kd vnf; qd=k uw,f? 'gayrJh
olw@kd jznfph u
G af jymzd@k arhxm; wm 2 csuf &Syd gw,f? yxrtcsuu
f rmhupf f
tvdt
k & qd&k v#if wjznf;jznf;wdraf um aysmufu,
G af ewJh Edik if aH wmf (wenf;
tm;jzifh) rdrd&J@zGJ@pnf;r_ xl;jcm;csuft& wnfaxmifcgprSmyJ wjznf;jznf;
wdraf umaysmufu,
G af ewJh Edik if aH wmf/ rwdraf um raysmufu,
G b
f J raeEdik w
f hJ
Edik if aH wmfuo
kd m ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;u vdt
k yfwmyg? 'kw,
d tcsuu
f Edik if aH wmf
(wenf;tm;jzif)h tkypf ;kd olvw
l ef;pm;tjzpf pnf;H;k xm;wJh ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;
udk vkyo
f m;xku vdt
k yfwmyg?
EdkifiHawmfqdkwm tiftm;oHk;txl;tzGJ@tpnf;w&yf jzpfw,f?
vlwef;pm;w&yf&yftay: ESyd u
f yG w
f hJ t=urf;zuf tzG@J tpnf;w&yf jzpfw,f?
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;u b,fvw
l ef;pm;udk ESyd u
f yG zf @kd vdo
k vJ? "rRwmyJ aoG;pkyo
f l
vlwef;pm; wenf;tm;jzifh "e&Siv
f w
l ef;pm;udo
k m EdyS u
f yG zf @kd yaJ yg?h vkyo
f m;xk
taeeJ@u aoG;pkyo
f al wG&@J wefjyefcck rH u
_ kd ESyd u
f yG zf @kd twGuyf J Edik if aH wmfw&yf
&Sad ezd@k vdt
k yfwmyg? 'DvEkd ySd u
f yG w
f t
hJ vkyu
f kd ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;uyJ acgi;f aqmif
Edik /f xrf;aqmifEikd w
f myg? bmvd@k vq
J akd wmh ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;omv#if tqH;k
wdik f awmfveS w
f hJ vlwef;pm;jzpfv@kd / ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;omv#if "e&Siv
f w
l ef;
45

vDeif
pm;tm; qef@usiaf &;/ vH;k 0z,f&mS ;a&;wdu
k yf rJG mS vkyo
f m;xktm;vH;k / aoG;pkycf H
tm;vH;k udk wpkwpnf;wnf;jzpfatmif pnf;H;k Edik w
f v
hJ w
l ef;pm; jzpfv@kd ygy?J
aoG;pkyo
f v
l w
l ef;pm;rsm;taeeJ@ aoG;pkyrf u
_ kd xde;f odr;f xm;&eftwGu/f
wenf;tm;jzifh vufwqkypf m vlenf;pkuav;&J@ ud,
k u
f sKd ;pD;yGm;twGu/f {&mr
trsm;pkjynforl sm;tm; qef@usi&f eftwGu/f Edik if aH &;tkypf ;kd r_ukd vdt
k yfygw,f?
aoG;pkyfcH vlwef;pm;rsm;taeeJ@ aoG;pkyfr_rSefor#udk vHk;0zsufodrf;ypfa&;
twGuf/ wenf;tm;jzifh {&mrtrsm;pk jynfolwdk@&J@tusdK;twGuf/ vuf
wqkypf m acwfraD us;u|eyf ikd &f iS rf sm; jzpf=uwJh ajr&Sirf sm;eJ@t&if;&Sirf sm;udk qef@
usiaf &;twGuf Edik if aH &;tkypf ;kd r_ukd vdt
k yfygw,f?
vlwef;pm;wdu
k yf u
JG kd vlwef;pm;oifjh rwfa&; pdwu
f ;l ,Ofrj_ zifh tpm;xd;k
=uwJh twkta,mif qd&k ,
S v
f pf0g'/D "e&Siaf ygupf 'Dru
kd &ufrsm;[m qd&k ,
S v
f pf
yjyifajymif;vJa&;udprP mS vnf; pdwu
f ;l ,Oftyd rf uf rufc=hJ uw,f? 'Dupd u
P kd
aoG;pkyo
f v
l w
l ef;pm;tkypf ;kd r_ukd wGe;f vSe&f wJu
h pd t
P jzpf rjrif=u? ud,
k &hf nfreS ;f
csuu
f kd ud,
k w
f ikd o
f jd rifvm=uwJh trsm;pk}uD;xHrmS tenf;pku +idr;f csr;f pGm emcH
vd@k jzpfvmwJu
h pd t
P jzpfyJ jrif=uw,f? 'Dv"kd e&Siaf ygupf pdwu
f ;l ,Ofr[
_ m
Edik if aH wmfqw
kd m vlwef;pm;eJ@ rqdik b
f ;l qdw
k hJ tawG;tac:eJ@ cGrJ &atmif qufpyf
aeygw,f? 'Dawmh 'Dpw
d u
f ;l ,Ofr[
_ m vufawG@rmS vkyo
f m;vlwef;pm;wd@k &@J
tusKd ;udk opPmazmufwt
hJ xd qdu
k af &mufomG ;wmygy?J oufaojyp&mawG
&Syd gw,f? jyifopfjynf 1848 ckEpS f awmfveS af &;eJ@ 1871 ckEpS f awmfveS af &;
ordik ;f rSmvnf; awG@&w,f? 19 &mpk tukef 20 &mpktp t*Fvef/ jyifopf/
tDwvDe@J wjcm;wdik ;f jynfrsm;rSm "e&Siu
f ufbed ufrsm;twGi;f od@k qk&d ,
S v
f pf
rsm; 0ifa&mufvyk u
f ikd zf ;l wJh tawG@tuHrmS vnf; awG@&ygw,f?

46

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


rmhupf [
f m 'Dvkd "e&Siaf ygupf qd&k ,
S v
f pf0g'udk woufwmvH;k qef@usif
wdkufcdkufcJhw,f? tcktcg k&Sm;rSm qdk&S,fvpfawmfvSefa&;ygwDeJ@ rif&SDApf
ygww
D @kd [m 'Dvkd "e&Siaf ygupf qd&k ,
S v
f pf0g'udk jyeftoufoiG ;f ae=uw,f?
rmhupf [
f m vlwef;pm;wdu
k yf q
JG ikd &f m ol@tjrifukd wav#mufv;kH udik pf cJG yhJ gw,f?
ol@&@J vlwef;pm;wdu
k yf q
JG ikd &f mtjrifukd Edik if aH &;tm%m qdik &f mtjrif/ Edik if aH wmf
qdik &f m tjrifw@kd rmS vnf; toH;k cscyhJ gw,f?
"e&Siv
f w
l ef;pm;&J@tyk pf ;kd r_tm; wGe;f vSef zzsuaf &;tvkyu
f kd ypPn;f rJh
vlwef;pm;om atmifjrifatmif vkyfaqmifEdkifw,f? ta=umif;uawmh
ypPnf;rJhvlwef;pm;&J@ pD;yGm;a&;b0tajctaeu 'DvdkwGef;vSefa&;twGuf
tcsut
f vuf jyifqifay;aew,f? 'Dvw
kd eG ;f vSerf v
_ yk if ef; taumiftxnf
azmfa&;twGuf jzpfEikd af csawGe@J tiftm;awGuv
kd nf; ol@p;D yGm;a&;b0 tajc
taeu ol@ukd ay;tyfaew,f? "e&Siv
f w
l ef;pm;[m v,form;rsm;ESihf "e&Sif
aygupf tv$mtm;vH;k udk upOfu
h &Jjzpfatmif zcGyJ pfaew,f? wcsed x
f rJ mS ypPn;f rJh
vlwef;pm;udak wmh aygi;f pnf;ay;jcif;/ aoG;pnf;ay;jcif;/ pnf;H;k ay;jcif;awG
vkyaf ew,f? xkwv
f yk af &;}uD;twGi;f rdryd g0ifae&wJh pD;yGm;a&;tcef;a=umifh
ypPnf;rJhvlwef;pm;omv#if aoG;pkyfcHvlwef;pm;/ vkyfom;vlxktm;vHk;&J@
acgi;f aqmifjzpfEikd pf rG ;f &Syd gw,f? tJ'aD oG;pkycf eH @J tzdEydS cf v
H x
l [
k m "e&Siv
f w
l ef;
pm;&J@ aoG;pkyfzdESdyfr_&J@ tpdwfpdwftr$mr$m tcGJcH&r_ twdkif;twmbufrSm
ypPn;f rJrh sm; cH&wmxuf ravsmyh g? r=umc% ydak wmifc&H wwfygao;w,f?
'gayrJh 'Dvx
l [
k m rdrw
d @kd vw
G af jrmufa&;twGuf trSt
D cdu
k if;wJh wdu
k yf u
JG kd
rqifEEJ$ ikd =f uyg?
rmhufpftaeeJ@ vlwef;pm;wdkufyGJtjrifudk EdkifiHawmfjy\em/
qdk&S,fvpfawmfvSefa&;jy\emwdk@eJ@ aygif;pyfvdkufwJhtcgrSm tusdK;quf
tm;jzifh ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ Edik if aH &;/ tkypf ;kd r_/ ypPn;f rJt
h m%m&Sipf epf/ wenf;
47

vDeif
ajym&&if b,foel @J rS tm%mcGaJ 0wm rvkyb
f J vlxrk sm;&J@ vufeufuikd t
f iftm;
tay:rSm wdkufdkuftm;xm;wJh EdkifiHa&;tm%mudk todtrSwfya&;qdkwJh
tjrifukd rvGrJ aoG&&Sv
d mygw,f? tkypf ;kd olvw
l ef;pm;tjzpf pnf;H;k xm;wJh
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm; wenf;qd&k v#if "e&Siaf wG&@J rvGrJ aoG aoG;l;aoG;wef;
ckcq
H ef@usirf u
_ kd ESyd u
f yG yf pfEikd +f yD; pD;yGm;a&;pepfopf wnfaqmufa&;twGuf
aoG;pkycf v
H yk o
f m;vlxt
k m;vH;k udk pnf;H;k Edik pf rG ;f &Sw
d hJ ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;omv#if
"e&Siv
f w
l ef;pm;udk wGe;f vSeyf pfEikd w
f m jzpfygw,f?
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;[m aoG;pkyo
f rl sm;&J@cck rH u
_ kd ESyd u
f yG &f eftwGuaf &m/
qdk&S,fvpfpD;yGm;a&;udk xlaxmif&mrSm v,form;rsm;/ "e&Sifaygufprsm;/
ypPn;f rJw
h ydik ;f rsm;paom {&mrtrsm;pk jynfov
l x
l u
k kd acgi;f aqmif&eftwGuyf g
EdkifiHawmftm%mudk vdktyfw,f? pkpnf;csKyfudkifxm;wJh tcGifhtm%m
tzG@J tpnf;/ t=urf;zuftzG@J tpnf;udk vdt
k yfw,f?
rmhupf 0f g'[m tvkyo
f rm;ygwu
D kd ynmay;w,fqw
kd m wu,fawmh
tvkyform;vlwef;pm;wyfOD;udk ysdK;axmifwmygyJ? wyfOD;[m tm%mudk
odrf;,lEdkif+yD; jynfolw&yfvHk; udk qdk&S,fvpfpepfodk@ OD;aqmifvrf;jy
Edik pf rG ;f &Sw
d w
hJ yfO;D jzpf&r,f? pepfopfukd !e=f um;Edik /f pnf;H;k Edik pf rG ;f &Sw
d w
hJ yfO;D
jzpf&r,f? aoG;pkycf v
H yk o
f m;rsm;taeeJ@ rdrw
d @kd vrl b
_ 0udk "e&Siv
f w
l ef;pm; ryg
wJ/h "e&Siv
f w
l ef;pm;udk qef@usiw
f /hJ ud,
k yf ikd v
f rl b
_ 0jzpfatmif xlaxmif&mrSm
a&S@aqmifvrf;jy Edik pf rG ;f &Sw
d w
hJ yfO;D jzpf&r,f? 'Dvykd nmay;r_e@J ajymif;jyefjzpf
aewmuawmh tcktcgrmS }uD;pd;k aewJh tacsmif0g'&J@ ynmay;r_ygy?J 'D0g'[m
tvkyo
f rm;ygw0D ifawGukd vkycf aumif;aumif;&wJh tvkyo
f rm;wd@k &@J ud,
k f
pm;vS,af wGjzpfatmif atmufajcvlxek @J uif;uGmolawGjzpfatmif ynmay;
aeygw,f? ygw0D ifawGukd t&if;&Sipf epfatmufrmS a&vdu
k if g;vdu
k f aeol/
trJywfa&wcGut
f wGuf ud,
k ahf rG;&mygtcGit
hf a&;udk a&mif;pm;ol/ wenf;
48

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


tm;jzifq
h &kd v#if "e&Siv
f w
l ef;pm;udk qef@usi&f mrSm jynfov
l x
l u
k kd a&S@aqmif
wJh awmfveS af &;acgi;f aqmiftcef;udk pGe@f vw
$ o
f al wGjzpfatmif ynmay;ae
ygw,f?
Edik if aH wmf = tkypf ;kd olvw
l ef;pm;tjzpf pnf;H;k xm;wJh ypPn;f rJh
vlwef;pm; qdw
k hJ rmhupf &f @J oabmw&m;[m ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ ordik ;f
qdik &f m awmfveS af &;tcef;ueJ@ywfoufv@kd oif=um;cJo
h r# =o0g'w&yfv;kH
eJ@ cGcJ mG r&atmif qufpyfaewm jzpfw,f? 'Dtcef;uudk tjrifq
h ;kH azmfjyae
wmuawmh ypPn;f rJt
h m%m&Sipf epf jzpfw,f? ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ Edik if aH &;
tkypf ;kd r_ jzpfw,f?
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;taeeJ@ "e&Siv
f w
l ef;pm;udk qef@usifwhJ t=urf;
zuftxl;tzG@J tpnf;jzpfwhJ Edik if aH wmfukd vdt
k yfw,fqakd wmh atmufyge*d ;kH csKyf
csu[
f m tvdv
k x
kd u
G af y:vmygw,f? tJ'guawmh ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;taeeJ@
tJ'v
D t
kd zG@J tpnf;w&yf wnfaqmufr,fqv
kd #i/f "e&Siv
f w
l ef;pm;u ol@twGuf
wnfaqmufxm;wJh Edik if aH wmf,EW&m;udk OD;pGmyxr acsre_ ;f zsuq
f ;D jcif;rvkyb
f J
rjzpfEdkifbl;qdkwJhtcsufygyJ? uGefjrLepfa=unmpwrf;[m 'Ded*Hk;csKyfcsufudk
wdu
k f u
kd Of ;D wnfxm;ygw,f? 1848 - 51 ckEpS af wmfveS af &;tawG@tuHukd
aygi;f csKyf&mrSmvnf; rmhupf u
f 'Dtcsuu
f kd ajymxm;ygw,f?
(2) awmfveS af &;ed*;kH csKyfcsuf
tck u|efawmfwdk@ aqG;aEG;wJh EdkifiHawmfjy\emeJ@ywfoufvdk@
rmhupf u
f vl0b
D ekd mbwfZf bl;ar; 18 &uf pmwrf;xJrmS 1848 - 51 ckEpS f
awmfveS af &;udk atmufygtwdik ;f ed*;kH csKyfxm;ygw,f?

49

vDeif
'gayrJh awmfveS af &;[m tuket
f pifjynfph rkH _ &Syd gw,f? ,ck
tcsed rf mS cufcjJ yif;xefwhJ ppfaq;r_uckd aH e&qJ jzpfw,f? awmfveS af &;
[m ol&@J vkyif ef;wm0efukd pepfwusenf;emuspmG pGr;f aqmifae
w,f? (wwd,ajrmufeydv
k ,
D H tm%modr;f wJ)h 1851 ckEpS f 'DZifbmv
(2) &ufae@ rwdik rf t
D xd awmfveS af &;[m ol@&J@jyifqifrv
_ yk if ef;
w0ufukd +yD;ajrmufcw
hJ ,f? tck usew
f 0ufukd xrf;aqmifaeqJ
jzpfw,f? ygvrD eftcGit
hf m%mudk wGe;f vSeyf pfEikd zf @kd twGuf a&S;OD;pGm
'DtcGit
hf m%mudk awmfveS af &;u +yD;jynfph akH tmif vkyaf y;cJw
h ,f?
,cktcg 'D&nfreS ;f csuf &&Sv
d mwJt
h cg tkycf sKyfa&;tcGit
hf m%mudk
+y;D jynfph akH tmif vkyaf y;aeygw,f? tJ't
D cGit
hf m%mudk toef@pifq;kH
omefeJ@ ay:vmatmif vkyfaew,f? oD;jcm;cGJxkwfay;w,f?
tJ't
D cGit
hf m%mudk ud,
k b
hf momud,
k q
f ef@usiw
f hJ ypfuiG ;f jzpfatmif
vkyaf y;w,f? 'Dvekd @J tJ't
D cGit
hf m%mud,
k w
f ikd f twGi;f ydik ;f xJu
tzsut
f iftm;rSeo
f r# pkpnf;ap+y;D 'DtcGit
hf %mudk qef@usiaf pw,f?
(atmufrsO;f udk u|Eyfk o
f m;w,f?) awmfveS af &;u tJ'jD yifqifa&;
vkyfief; 'kwd,w0ufudk +yD;ajrmufoGm;wJhtcg Oa&mywdkuf[m
&$iv
f ef;pGmxvm+yD; toifv,fuuf}uD; oifusi;f wl;wm tvGef
aumif;ygvm;vd@k ajymygvrd rhf ,f?
Ttkycf sKyaf &;tcGit
hf m%mrSm - }u;D rm;vSaom AsLdu
k a&pDe@J ppfa&;
tzGJ@tpnf; yg0ifw,f? _yfaxG;ayGvDvSwJh/ t0ef;t0dkif;vnf;
us,w
f hJ Edik if aH wmf,EW&m; yg0ifw,f? t&m&St
d iftm; 5 ode;f / ppfwyf
tiftm; 5 ode;f yg0ifw,f? 'Dtyk cf sKyfa&;tcGit
hf m%m[m jyifopf
vl@tzG@J tpnf;cE<mud,
k w
f ckv;kH udk ydu
k u
f eG }f u;D ozG,f &pfywfxm;w,f?
arG;!i;f aygut
f m;vH;k udk ydwq
f @kdxm;w,f? 'Da=umufrufz,
G f wG,u
f yf
50

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


aoG;pkyaf ewJh taqmufttH[
k m oufO;D qHyikd f bk&ifpepfacwf yvJ
csed rf mS ayguzf mG ;vmcJw
h ,f? 'gt
h jyif 'DyvJwjhJ zpfpOfukd t&Sed jf refap
cJw
h ,f
yxrt}udrf jyifopfawmfveS af &;[m A[drk S pkpnf;csKyfuikd rf p_ epfukd
jzpfay:wdk;yGm;apcJhw,f? 'gayrJh wcsdefwnf;rSm tpdk;&tcGifh
tm%m&J@ t0ef;t0dik ;f / taqmifta,mife@J tkycf sKyaf &; vkyo
f m;OD;
a& wd@k ukd wd;k cs@J cyhJ gw,f? eydv
k ,
D [
H m 'DEikd if aH wmf,EW&m;udk
+y;D jynfph akH tmif vkyaf y;cJw
h ,f? Oya'ybk&ifpepfe@J Zlvikd v
f bk&ifpepf
wd@k u 'D,EW&m;rSm tvkycf aJG 0r_pepfukd wd;k cs@J ay;Hyk J vkycf w
hJ myg?
tqH;k rSmawmh ygvrD efpepforRwEdik if [
H m awmfveS af &;udk qef@usif
wJw
h u
kd yf t
JG wGi;f rSm &ufpufpmG ESyd u
f yG w
f hJ pDrcH suaf wG vkyaf qmif
wJt
h jyif tpd;k &tcGit
hf m%m&J@ t&if;tjrpfe@J pkpnf;csKyfuikd rf w
_ @kd ukd
ydrk akd wmifw
h if;atmif rv$rJ a&Smifom tm;jznfch w
hJ ,f? 'Dae@txd
awmfvSefa&;tm;vHk;u 'D,EW&m;udk zsufqD;ypf&r,fhtpm; ydk+yD;
jynfph akH tmif vkyaf y;cJ=h uw,f? (atmufrsO;f udk u|Eyfk o
f m;onf?)
tvSnu
hf s }uD;pd;k Edik af &;twGuf yifqikd af e=uwJh ygwrD sm;taeeJ@
'DEikd if aH wmfArd ef ,EW&m;}uD;tm; ydik q
f ikd Ef ikd af &;udk t"duatmifyJG
yef;wdik t
f jzpf ,lq=uygw,f? (vl0b
D ekd mbwf blar 18 &uf
pmwrf;/ pmrsuEf mS 98 - 99? 1907 ckEpS f [ef;bwfwiG f *smref
bmomjzifh pwkwt
}udrf yHEk ydS x
f w
k af 0jcif;?)
rmhupf &f @J ajymifajrmufvw
S hJ 'DaqG;aEG;csu[
f m uGejf rLepfa=unm
pmwrf;rSmxufpm&if a&S@ukd trsm;}uD; wufvrS ;f cJyh gw,f?
51

vDeif
uGejf rLepfa=unmpmwrf;xJrmS Edik if aH wmfqikd &f mjy\emudk tvGef
taumiftxnfrJhpGm/ a,bk,stusqHk; pum;vHk;toHk;tE_ef;rsm;eJ@om
wifjyxm;ao;w,f? txufu;kd um;yg pmyd'k x
f rJ mS awmh 'Djy\emudk tcdik f
trmuspmG wifjyxm;ygw,f? wifjyxm;wJh ed*;kH csKyfcsu[
f m tvGew
f u
d s
w,f? tcdik t
f rmusw,f? vufawG@usw,f? odomxif&mS ;w,f? ,cktcsed f
txdjzpfco
hJ r# awmfveS af &;tm;vH;k [m Edik if aH wmf,EW&m;udk +yD;jynfph akH tmif
vkycf w
hJ ,f? wu,fu 'D,EW&m;udk du
k cf sKd ;zsuq
f ;D ypfc&hJ rSm jzpfw,f?
'De*d ;kH csKyfcsu[
f m Edik if aH wmfe@J ywfoufwhJ rmhupf 0f g'oif=um;csuf
xJrSm t"dueJ@ tajccHuswJhtcsuf jzpfygw,f? 'DtcsufudkyJ }uD;pdk;aewJh
w&m;0ifqdk&S,f'Drdku&ufygwDawGu vHk;0arhypfxm;=u+yD;/ 'kwd,tifwm
ae&Sife,f&J@ a&S@wef;ta&mufqHk; oabmw&m;a&;q&m aumufpuD;
uvnf; yHzk suyf pfcyhJ gw,f? ('gukd a&S@rmS aqG;aEG;ygrh ,f?)
uGejf rLepfa=unmpmwrf;u ordik ;f udk a,bk,stusO;f csKyf azmfjycJh
w,f? 'De*d ;kH csKyfcsut
f & u|efawmfw@kd [m Edik if aH wmfukd vlwef;pm;tkypf ;kd r_
ud&,
d mtjzpf oabmxm;w,f? ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;[m OD;pGmyxr Edik if aH &;
tm%mudk odr;f ,l&r,f? Edik if aH &;t& }uD;pd;k r_ukd t&,l&r,f? Edik if aH wmfukd
tkyfpdk;olvlwef;pm;tjzpf pnf;Hk;xm;wJh ypPnf;rJhvlwef;pm; tjzpfodk@
ajymif;vJypf&r,f? 'gawG rvkyb
f eJ @J "e&Siv
f w
l ef;pm;udk zcsEikd rf mS r[kwb
f ;l
qdkwJh ed*Hk;csKyfcsufudk rvGJraoG&&Sdvmw,f? ypPnf;rJhvlwef;pm; atmifyGJ&
+yD;+yD;csif;rSm ol@&J@EdkifiHawmf[m pwifwdrfaumvdrfhr,f? bmvdk@vJqdkawmh
vlwef;pm;twdu
k t
f cHjzpfr_ r&Sad wmhwhJ vl@tzG@J tpnf;wckrmS Edik if aH wmf[m
&Szd @kd rvdt
k yf/ &Sv
d nf; r&SEd ikd v
f @kd y?J tJ'eD *d ;kH csKycf suu
f v
kd nf; rvGrJ aoG&&Sv
d mw,f?
ordik ;f jzpfay:wd;k yGm;r_ _axmifu
h =unf&h if "e&SiEf ikd if aH wmfukd ypPn;f rJEh ikd if aH wmfe@J
52

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


b,fvdktpm;xdk;rvJqdkwJh ar;cGef;udk a=unmpmwrf;rSm wifjyrxm;ao;
ygb;l ?
'Dar;cGe;f udk rmhupf u
f 1852 ckEpS rf mS usrS wifjy+yD; tajzay;cJyh gw,f?
rmhupf u
f ol@&@J tEkydavmrky0f g' tbd"rRmtay: opPmapmifo
h o
d jl zpfwhJ
twdik ;f / awmfveS af &;&J@ }uD;jrwfwu
hJ mvjzpfwhJ 1848 ckEpS rf S 1851 ckEpS t
f xd
tcsed &f @J ordik ;f tawG@tuHukd tajccH+yD; wifjycJw
h ,f? tjcm;ae&mrsm;rSmvdyk J
'Dae&mrSmvnf; ol@&@J oif=um;csuaf wG[m tawG@tuHe*d ;kH csKyfcsuyf J jzpfyg
w,f? 'De*d ;kH csKyfcsuaf wGrmS eufi_d ;f wJh urBmt
h jriftbd"rRmeJ@ u,f0wJh ordik ;f
A[kow
k wd@k ukd xif[yfaeygw,f?
Edik if aH wmfjy\emudk 'Dvt
kd cdik t
f rmusus wifjyxm;ygw,f? "e&Sif
vlwef;pm;tkyfpdk;r_twGuf r&SdrjzpfwJh EdkifiHawmf,EW&m;/ wenf;qdk&&if
"e&SiEf ikd if aH wmf[m ordik ;f rSm b,fvjkd zpfay:cJo
h vJ? 'DEikd if aH wmf[m b,fvkd
tajymif;tvJawG jzpfay:cJhovJ? "e&Sifvlwef;pm;&J@ awmfvSefa&;awG
twGif;rSmeJ@ tzdESdyfcHvlwef;pm;rsm;&J@ trSDtcdkuif;wJh v_yf&Sm;r_awGudk
&ifqikd &f pOfrmS bmtajymif;tvJawGukd yvkycf o
hJ vJ? 'D,EW&m;eJ@ywfoufv@kd
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;[m bmawGvyk zf @kd vdo
k vJ?
A[dkrSm pkpnf;csKyfudkifxm;wJh EdkifiHawmftm%mqdkwm "e&Sifvl@
tzG@J tpnf;&J@ txl;vdt
k yfcsujf zpf+yD;/ oufO;D qHyikd pf epf usq;kH csed u
f mvrSm
ay:aygufcJhwm jzpfygw,f? 'DEdkifiHawmf,EW&m;&J@ txl;jcm;qHk;t*Fg&yfudk
azmfjywJh taqmufttHk 2 &yfuawmh AsLdu
k a&pDe@J t+rJwrf;ppfwyfw@kd jzpfyg
w,f? "e&Siv
f w
l ef;pm;[m 'DtaqmufttHak wGe@J trsKd ;rsKd ;tzHzk kH qufo,
G rf _
&Sdw,fqdkwmudk rmhufpfeJ@tdef*,fwdk@u olwdk@&J@usrf;awGxJrSm t}udrf}udrf
&Si;f jyxm;w,f? 'Dqufo,
G rf u
_ kd tvkyo
f rm;wdik ;f &J@ tawG@tuHuvnf;
53

vDeif
tvGef@udk xifxif&Sm;&Sm;eJ@ rSwfavmufom;avmufatmifudk azmfjyaeyg
w,f? tvkyform;vlwef;pm;[m rdrd&J@ cg;oD;wJh tawG@tuHt&udkyJ 'D
qufo,
G rf u
_ kd od&ydS gw,f? 'ga=umifh 'Dqufo,
G rf _ r&Srd jzpf wnf&adS er_ukd
wifjywJhoabmw&m;udk tvkyform;vlwef;pm;u tvG,fwulqkyfudkif
Edik w
f ,f? pGpJ +JG rJ+rJoabmayguEf ikd w
f ,f? 'D"e&Siaf ygu'f rD u
kd &ufawGusawmh
'Doabmw&m;udk em;rvnf oabmrayguv
f @kdjzpfap/ aygah ygq
h qoabmxm;vd@k
jzpfap jiif;y,f=uygw,f? 'grrS [kw&f ifvnf; 'Dxufy+kd y;D aygq
h wJo
h abmxm;eJ@
'Doabmw&m;udk a,bk,stm;jzifh vufc=H uayr,fh 'DtxJu vufawG@e*d ;kH
csKyfcsuaf wG qGx
J w
k zf @kd awmh arhae=uygw,f?
AsLdu
k a&pDe@J t+rJwrf;ppfwyf[m "e&Siv
f @l tzG@J tpnf;cE<mud,
k af y:
uyfaewJh uyfyg;aumif jzpfw,f? 'Duyfyg;aumif[m 'Dv@l tzG@J tpnf;udk
tpdyfpdyfuGJjym;apwJh twGif;ydkif;&efbufydyuQxJu aygufzGm;vmwmyg?
'gayrJh ol[m vl@tzG@J tpnf;&J@ toufaoG;a=umar$;!i;f aygut
f m;vH;k udk
ydwq
f @kd xm;ygw,f? Edik if aH wmfqw
kd m uyfyg;aoG;pkyaf umifyq
J w
kd hJ tjrif[m
rif;rJ0h g'&J@ xl;jcm;wJh tjrifyv
J @kd tcktcg w&m;0ifq&kd ,
S 'f rD u
kd &ufygww
D iG ;f
}uD;pd;k aewJh aumufpuD; tacsmif0g'u ,lqygw,f? 'g[m rmhupf 0f g'udk
yHzk suw
f mygy?J tzEdik if aH wmfukd umuG,=f u qdw
k hJ oabmw&m;udo
k ;kH +yD;
e,fcs@J pepfukd umuG,af xmufcH rGr;f rHwefqmqifwt
hJ qif/h wenf;tm;jzifh
ruHpzl;atmif ,kwn
f w
hH t
hJ qift
h xd qd&k ,
S v
f pf0g'udk av#mch sypfae=uwJh
evAde;f wH;k rsm;twGuaf wmh tvGet
f usKd ;&Srd mS aocsmygw,f? 'gayrJh 'g[m
rmhupf 0f g'udk yHzk suw
f myJqw
kd m tjiif;yGm;p&m rvdyk gb;l ?
Oa&myrSm ya'o&mZfpepfusq;kH +y;D aemuf t}urd af ygi;f rsm;pGm jzpfay:
cJhwJh "e&Sifvlwef;pm;&J@ awmfvSefa&;rsm;twGif;rSm AsLdkua&pDeJ@ ppfa&;
taqmufttHu
k kd wd;k cs@J rrG ;f rHcikd rf mapcJyh gw,f? txl;ajymzd@k vw
kd mu "e&Sif
aygupf vlwef;pm;udk "e&Si}f uD;vlwef;pm;buf ygvm+yD; axmufcrH &_ atmif
54

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


odr;f oGi;f wm[mvnf; trsm;pktm;jzifh 'D,EW&m;uwqifv
h yk w
f m jzpfygw,f?
'DtaqmufttHu
k v,form;rsm;/ vufry_ nmonfrsm;/ ukeo
f nfrsm; pwm
awGxu
J txufvm$ awGukd tawmftwef Zdrv
f nf;us/ +idr;f vnf;+idr;f csr;f /
*k%v
f nf;&Sw
d hJ tvkyaf wG zefw;D ay;ygw,f? 'Dtvkyt
f udik af wG &&So
d al wGukd
jynfoal wG&@J txufo@kd wifay;xm;ygw,f? k&mS ;rSm 1917 ckEpS f azazmf0g&v
D
27 &ufaemufyikd ;f 6 vwm umvtwGi;f jzpfysucf w
hJ mawGukd jyefpOf;pm;
=unfyh g? [dw
k ek ;f u *d%
k ;f euftzG@J 0ifawGukd OD;pm;ay;cef@tyfcw
hJ hJ txl;ae&m
awG[m tckawmh Oya'wGi;f 'Dru
kd a&pDygw0D ifrsm;/ rif&ADS pfrsm;eJ@ qd&k ,
S v
f pf
awmfveS af &; ygw0D ifrsm;twGi;f cGaJ 0,l=uwJh wdu
k &f mygypPn;f rsm; jzpfvm
w,f? xda&mufwhJ yjyifajymif;vJa&;awG vkyzf @kd uakd wmh b,forl S wu,fwrf;
pOf;pm;=uwm r[kwb
f ;l ? yjyifajymif;vJa&;tpDtpOfawGukd wdik ;f yjynfy
v$waf wmfrsm; usi;f ycsed t
f xd qdik ;f iHx
h m;zd@k e@J v$waf wmfusi;f ywJu
h pd u
P v
kd nf;
ppf}uD;+yD;wJt
h xd qdik ;f iHx
h m;zd@k trsKd ;rsKd ;u;yrf;cJ=h uw,f? 'gayrJh wdu
k &f myg
ypPn;f cGaJ 0wJu
h pd /P wenf;tm;jzifh 'k0ef}uD;/ bk&ifccH sKyfpwJh Zdru
f swhJ &mxl;
ae&mawG cGaJ 0wJu
h pd rP mS awmh enf;enf;av;rS tcsed rf qG=J uawmh? bmwdik ;f y
jynfyv$waf wmfurkd v
S nf; apmifq
h ikd ;f rae=uawmhygb;l ? tpd;k &&mxl;}uD;awG
cGaJ 0,l=uwJh Zmwfvrf;awGqw
kd mu tESpo
f m&tm;jzifh wdu
k &f mygypPn;f
rsm; cGaJ 0jcif;eJ@ jyefvnfcaJG 0jcif;udk azmfjycsurf #om jzpfygw,f? 'grsKd ;awGu
wwdik ;f jynfv;kH txufe@J atmuf/ A[dak &me,fyg/ tpd;k &Xmewdik ;f rSm jzpfysuf
aewmyg? 1917 ckEpS f azazmf0g&v
D 27 &ufe@J =o*kwv
f 27 &uf=um; 6 v
wmumv tjzpftysuaf wGukd csKyaf jym&&if (tjiif;yGm;p&m rvdak tmif yuwd
bm0usus csKyfajym&&if) 'DumvtwGi;f rSm yjyifajymif;vJrt
_ pDtpOfreS o
f r#
udk tcsed q
f cJG w
hJ ,f? &mxl;ae&mtm;vH;k udk cGaJ 0vdu
k w
f ,f? rSm;,Gi;f pGm cGaJ 0
cJw
h mawGukd t}udrt
f csKd @jyefvnfyjyifcaJG 0cJw
h ,f?
'gayrJh "e&Sief @J "e&Siaf ygupf vlwef;pm; ygwt
D rsKd ;rsKd ;t=um;rSm (Oyrm
k&mS ;rSmqd&k if Oya'wGi;f 'Dru
kd a&pDygw/D qd&k ,
S v
f pfawmfveS af &;ygweD @J rif&ADS pf
55

vDeif
ygwaD wGt=um;rSm) AsLdu
k a&pDtaqmufttHu
k kd jyefvnfcaJG 0 wmawG
ydrk sm;vmavav/ tzdEydS cf v
H w
l ef;pm;rsm;eJ@ olw@kd &@J a&S@q;kH rSm &Sad ewJh ypPn;f rJh
vlwef;pm;wd@k [m "e&Siv
f @l tzG@J tpnf;wckv;kH eJ@ rdrw
d @kd t=um;rSm rajy+idr;f
Edik w
f hJ &efbufydyuQ &Sad ea=umif;udk ydrk &kd iS ;f vif;pGm od&v
dS mavav jzpfvm
ygw,f? 'Dta=umif;a=umifhyJ "e&SifygwDawGtm;vHk;/ tm;vHk;txJrSm 'Drdk
u&ufwpftusqHk;eJ@ awmfvSefwJh'Drdkua&pD ygwDawG twGufawmifrSyJ
awmfveS w
f yhJ pPn;f rJv
h w
l ef;pm;udk qef@usizf @kd twGuf ESyd u
f yG af &;tpDtrHrsm;udk
tm;jznfzh @kd / ESyd u
f yG af &;,EW&m; wenf;tm;jzifh Edik if aH wmf,EW&m;udk cdik rf m
atmifvyk zf @kd vdt
k yfvmygw,f? 'Dvv
kd yk w
f mawGa=umifyh J awmfveS af &;taeeJ@
uvnf; rdr&d @J zsuq
f ;D Edik pf rG ;f tiftm;rSeo
f r#ukd pkpnf; +yD; Edik if aH wmftm%m
udk qef@usio
f mG ;zd@k jzpfvmw,f? awmfveS af &;&J@ &nfreS ;f csut
f aeeJ@q&kd ifvnf;
Edik if aH wmf,EW&m;udk +y;D jynfph akH tmif rGr;f rHa&;r[kwb
f J 'guzkd suq
f ;D acsre_ ;f a&;udk
OD;wnfz@kd jzpfvmw,f?
jy\emudk tckvkd wifjy&wmu avm*spef nf;eJ@ tusKd ;ta=umif;
qufpyfpOf;pm;r_t& r[kwyf g? wu,fh tjzpftysuaf wGt& 1848 - 51
umv tawG@tuHt& wifjy&wmyg? zsuq
f ;D ypf&r,fh Edik if aH wmfukd bmeJ@
tpm;xdk;rvJqdkwJh ar;cGef;udk rmhufpfu 1852 ckESpfrSm rwifjyao;ygbl;?
rmhupf u
f cdik rf mwJh ordik ;f tawG@tuH tajccHukd b,favmufppJG +JG rJ+rJ qkyu
f ikd f
w,fqw
kd m 'Dtcsuu
f jyaeygw,f? tJ't
D csed u
f 'Dar;cGe;f udk tajzay;Edik f
avmufatmif twG@tuHtcsut
f vuf r&Sad o;ygb;l ? 1871 ckEpS u
f srS ordik ;f
tawG@tuH&Sdvmwmyg? 1852 ckESpfrSm tawG@tuHay:u ody`Henf;us
aumufcsuq
f aJG jymr,fq&kd if ypPn;f rJah wmfveS af &;[m rdr&d @J zsuq
f ;D Edik pf rG ;f
tiftm;rSeo
f r#upkd pk nf; +yD; Edik if aH wmftm%mudk qef@usiaf &;/ wenf;tm;j

56

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


zifh Edik if aH wmf,EW&m;udk zsuq
f ;D a&; wm0efukd xrf;aqmifz@kd eD;uyfvmae+yD
vd@k yJ ajymvd@k &ygao;w,f?
'Dae&mrSm ar;p&may:vmwygw,f? rmhupf &f @J tawG@tuaH vhvm&&Sd
csuaf wGe@J ed*;kH csKyfcsuaf wGukd a,bk,sw&m;xkwv
f u
kd +f yD; jyifopfEikd if &H @J 1848
ckEpS rf S 1851 ckEpS t
f xd oH;k ESpw
f m umvordik ;f xuf us,0f ef;wJeh ,fy,frmS
toH;k csr,fq&kd if rSeu
f efygrh vm;qdw
k hJ ar;cGe;f yg? 'Djy\emqD roGm;cif tde*f ,f
&J@ rSwfcsufwckudk t&ifoHk;oyf+yD; tcsuftvufawGudk qef;ppf=unfh=u
&atmifyg? blar;vf 18 &uf pmapmif&@J wwd,t}urd yf EkH ydS jf cif; trSmpmrSm
tde*f ,fu 'Dvakd &;xm;ygw,f?
jyifopfEikd if rH mS ordik ;f wav#muf vlwef;pm;wdu
k yf aJG wG[m jzpfymG ;
vdu
k +f yDq&kd if wjcm;Edik if aH wGrmS xuf jywfom;w,f? 'ga=umifh ajymif;vJaewJh
Edik if aH &;omefawG[mvnf; xif&mS ;jywfom;vSygw,f? 'DEikd if aH &;omef
awGqw
kd m vlwef;pm;wdu
k yf aJG wG v_y&f mS ;&wJah bmifvnf; jzpfw,f? wdu
k yf JG
&v'fawGukd cH+yD;xif[yfwhJ omefvnf; jzpfw,f? jyifopfEikd if [
H m tv,f
acwfrmS ya'o&mZfpepf&@J A[dck surf jzpfw,f? ,Ofaus;r_qef;opfa&; umv
aemufyikd ;f vufatmufcjH ynfe,frsm;tay: wvH;k wpnf;wnf; tkycf sKyfwhJ
bk&ifpepfrmS pHuswEhJ ikd if v
H nf; jzpfw,f? jyifopfawmfveS af &;}uD;twGi;f rSm
ya'o&mZfpepfukd zcsc+hJ yD; "e&Siv
f w
l ef;pm;csn;f yJ oyfoyftyk pf ;kd wJph epfukd
xlaxmifcw
hJ ,f? tkypf ;kd r_pepfrmS 'Dvpkd w
H ifavmufwhJ oD;oef@usrr_ sKd ;udk wjcm;
b,fOa&myEdkifiHrSmrS rawG@&ygbl;? "rRwmyJ? tkyfpdk;ol"e&Sifvlwef;pm;udk
wGef;vSefwJh ypPnf;rJhvlwef;pm;&J@ wdkufyGJ[mvnf; jyifopfrSm jywfom;vS
ygw,f? 'Dvdk jywfom;r_rsdK;udkvnf; wjcm;b,fae&mrSmrS rawG@&ygbl;?
(pmrsuEf mS 4? 1907 yHEk ydS x
f w
k af 0jcif;?)
57

vDeif
txufygpmyd'k rf mS aemufq;kH 0gus[m acwfrrDawmhygb;l ? jyifopf
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ awmfveS af &;wdu
k yf [
JG m 1871 ckEpS u
f p+yD; +idro
f ufomG ;
cJv
h @kd ygy?J b,favmuf=um=umyJ +idro
f uf+idro
f uf/ vmr,fyh pPn;f rJv
h w
l ef;pm;
awmfveS af &; twGi;f rSm jyifopfEikd if [
H m vlwef;pm;wdu
k yf u
JG kd tuket
f pif
jywfjywfom;om;wdu
k w
f hJ ae&mrSm pHuswEhJ ikd if H jzpfrvmbl;vd@k awmh ajymvd@k
r&yg?
19 &mpktqH;k ydik ;f eJ@ 20 &mpk tpydik ;f umv a&S@wef;a&muf Edik if rH sm;&J@
ordkif;udk t=urf;zsOf; =unfh=u&atmif? tJ'DEdkifiHawGrSmvnf; tvm;wl
jzpfpOf[m jzpfaewmygy?J 'gayrJh ydak ES;auG;ygw,f? ydrk rkd sm;jym;wJo
h mefe@J
ydrk u
kd s,0f ef;wJh e,fy,fawGrmS jzpfymG ;wmudk awG@&w,f/ awG@&csuaf wGukd
ajym&&if yxrtcsufu (jyifopf/ tar&duef/ qGpfZmvefwdk@vdk) orRw
Edik if rH sm;rSma&m/ (t*Fvef/ twdik ;f twmwckt& *smr%D/ puif'aD eAD,m;
wdik ;f jynfrsm; pwJEh ikd if rH sm;vd)k bk&ifpepfEikd if aH wGrmS yg ygvrD eftm%m [m
jzpfay:wdk;yGm;aewm awG@&w,f? 'kwd,tcsufu "e&Sifvl@tzGJ@tpnf;&J@
tajccHawGukd rxdyg;wJh tajctaeatmufrmS "e&Siyf gweD @J "e&Siaf ygupf ygwD
trsKd ;rsKd ;[m &mxl;ae&mqdw
k hJ wdu
k &f mygypPn;f udk cGaJ 0wmeJ@ jyefvnf
cGaJ 0wmawG vkyaf e=u+yD; tm%mvkae=uw,f? aemufq;kH tcsuu
f awmh
tkycf sKyfa&;tm%m eJ@ 'Dtm%m&J@ AsLdu
k a&pDe@J ppfa&;taqmufttHk
wd@k [m jynfph v
kH mw,f? cdik rf mawmifw
h if;vmw,f?
'Dtjcif;t&mawGu a,bk,stm;jzifh t&if;&SiEf ikd if t
H m;vH;k &J@ acwf
opfumv ajymif;vJr_jzpfpOfwckvHk;udk v$rf;cHxm;wJh xl;jcm;csufjzpfw,f
qdw
k m oHo,rSm;p&m vH;k 0r&Syd g? t&if;&Siu
f rBmwckv;kH twGuf xl;jcm;csuf
jzpfwhJ tJ'jD zpfay:wd;k yGm;r_ jzpfpOfawGuykd J 1848 - 51 ckEpS f 3 ESpu
f mvtwGi;f
jyifopfEikd if rH mS jrefqefjywfom;+yD; pkpnf;xm;wJo
h mefe@J jzpfymG ;cJw
h myg?
58

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


bmt&if;tES;D acwf/ t&if;&Siv
f uf0g;}u;D tkyt
f zG@J }u;D awG&@J acwf/
vuf0g;}uD;tkyt
f &if;&Sipf epfrS Edik if aH wmf vuf0g;}uD;tkyf t&if;&Sipf epfo@kd
ajymif;vJvmwJah cwf wcGe;f wnf;ajym&&if e,fcs@J pepfacwfrmS qd&k if bk&ifpepf
Edik if aH wGrmS yJjzpfjzpf/ tvGwv
f yfq;kH orRwpepfEikd if aH wGrmS yJjzpfjzpf/ ypPn;f rJh
vlwef;pm;udk tjyif;txef ESyd u
f yG zf @kd twGuf Edik if aH wmf,EW&m; udk ruHz;l
atmif tm;jznfw
h mawG/ 'D,EW&m;&J@ AsLdu
k a&pDe@J ppfa&;taqmufttHu
k kd
ruHz;l atmif wd;k cs@J wmawGukd awG@&ygw,f?
'Dae@tjzpftysurf sm;u 1852 ckEpS rf mS xuf rEdi_ ;f ,SOo
f matmif
}u;D rm;wJt
h wdik ;f twmeJ@ urBmo
h rdik ;f udk wGe;f yd@k aewJh vrf;a=umif;uawmh ypPn;f rJh
vlwef;pm;awmfveS af &;&J@ tiftm;rSeo
f r#upkd pk nf; +yD; Edik if aH wmf,EW&m;udk
zsuq
f ;D ypfa&; vrf;a=umif; jzpfygw,f?
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;taeeJ@ zsuq
f ;D ypf&r,fh Edik if aH wmfae&mrSm bmeJ@
tpm;xd;k rvJqw
kd mudk yJ&pfbt
kH zG@J u tvGe@f tvGev
f rf;!eo
f abmaqmifwhJ
tcsut
f vufrsm;eJ@ !ejf yaeygw,f?
(3) 1852 ckEpS rf mS rmhupf u
f jy\emudk wifjyyHk
1852 ckESpfrwfv (5) &ufae@&ufpGJeJ@ rmhufpfu a0'Dar,m
(Weydemeyer) xHay;pmrS aumufEw
k cf surf sm;udk 1907 ckEpS rf mS rJ&if;
(Mehring) u e,l;Zuf (acwfopfr*~Zif;) twGJ 25/ trSwf 2/ pmrsuEf mS
164 rSm yHEk ydS jf zef@cscd w
hJ ,f? 'DpmxJrmS atmufygrw
S o
f m;zG,&f m pmyd'k u
f kd awG@&
ygw,f?
u|eaf wmft
h a=umif; ajym&&ifawmh acwfrv
D @l tzG@J tpnf;rSm
vlwef;pm;awG&adS ea=umif; avhvmawG@&w
dS ma&m/ vlwef;pm;awG&@J
59

vDeif
t=um;u wdkufyGJta=umif; avhvmawG@&Sdwmyg u|efawmfh&J@
aumif;r_ r[kwyf gb;l ? u|eaf wmfrwdik cf if tawmf=um=umuwnf;
u "e&Sio
f rdik ;f ynm&Siaf wGu 'Dvw
l ef;pm;wdu
k yf &JG @J ordik ;f jzpfay:
wd;k yGm;r_ukd azmfjycJ+h yD;om;yg? "e&Siaf bm*aA'ynm&Sirf sm;uvnf;
vlwef;pm;rsm;udk pD;yGm;a&;tjrift& cGJjcrf;pdwfjzmjycJh+yD;om;yg?
u|efawmf topfvkyfvdkufwmuawmh (1) xkwfvkyfa&;jzpfay:
wd;k yGm;r_&@J wpHw
k &maom ordik ;f tqifrh mS om vlwef;pm;awG wnf&dS
wmjzpfa=umif; (2) 'Dvw
l ef;pm;wdu
k yf [
J G m ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;tm%m&Sif
pepf jzpfay:a&;udk rvGrJ aoG OD;wnfaea=umif; (3) 'Dtm%m&Sipf epf
yifu,
kd u
f vlwef;pm;tm;vH;k zsuo
f rd ;f a&;/ vlwef;pm;rJh vl@tzG@J
tpnf;w&yf jzpfay:a&;qDo@kd ul;ajymif;wJo
h mefomjzpfa=umif;udk
oufaojycJw
h m jzpfygw,f?
txufyg pum;yd'k rf mS rmhupf u
f tcsuf 2 csuu
f kd tvGe&f iS ;f vif;pGm
wifjyEdik cf w
hJ ,f? yxrtcsuu
f ol&@J oabmw&m;eJ@ a&S@wef;ta&mufq;kH /
teufeq
J ;kH "e&Sit
f awG;tac:&Sirf sm;&J@ oabmw&m;t=um;&Sd t"dueJ@t&if;cH
jcm;em;csujf zpfw,f? 'kw,
d tcsuu
f Edik if aH wmfqikd &f m ol@oabmw&m;&J@
tESpo
f m&jzpfw,f?
rmhupf &f @J oif=um;csuaf wGxrJ mS vlwef;pm;wdu
k yf [
JG m t"dutcsuf
yJv@kd vlawGu r=umc% ajym=u/ a&;=uygw,f? 'gayrJh 'g[m rrSeyf gb;l ? 'D
rrSeu
f efra_ =umifh rmhupf 0f g'udk tacsmif0g't& yHzk suw
f mawG c%c% ay:xGuf
vmwwfw,f? rmhupf 0f g'udk "e&Siv
f w
l ef;pm;u vufcEH ikd af tmif wvGw
J acsmf
jyifqifwmawG jzpfvmwwfw,f? ta=umif;&if;uawmh vlwef;pm;wdu
k yf JG
oabmw&m;qdw
k m rmhupf u
f xlaxmifcw
hJ m r[kwb
f ;l ? rmhupf rf wdik cf if "e&Sif
vlwef;pm;u xlaxmifcw
hJ m jzpfw,f? a,bk,sajym&&if vlwef;pm;wdu
k yf JG
60

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


qdw
k mudk "e&Siv
f w
l ef;pm;u vufcEH ikd yf gw,f? vlwef;pm;wdu
k yf u
JG o
kd m tod
trSwf yolawG[m rmhupf 0f g'D r[kwaf o;ygb;l ? olw@kd [m "e&Sit
f awG;tac:
eJ@ "e&SiEf ikd if aH &;abmiftwGi;f rSmyJ &Sad eao;wm jzpfEikd yf gw,f? rmhupf 0f g'udk
vlwef;pm;wdkufyGJ oabmw&m;abmifxJrSmyJ uef@owfxm;w,fqdkwm
rmhupf 0f g'udk jzwfawmufypfwm/ yHzk suyf pfwm/ "e&Siv
f w
l ef;pm;u vufcEH ikd f
wJt
h &m jzpfvmatmif av#mch sypfwmygy?J vlwef;pm;wdu
k yf u
JG kd todtrSwf
yHrk u ypPn;f rJt
h m%m&Sipf epfuykd g todtrSwf yrSom rmhupf 0f g'jD zpfrmS yg?
'g[m rmhupf 0f g'eD @J omref"e&Siaf ygupf rsm; ("e&Si}f u;D rsm; tygt0if) t=um;&Sd
tvGeef ufi_d ;f wJh jcm;em;csujf zpfygw,f? 'g[m rmhupf 0f g'udk wu,fwrf;
em;vnfvufcrH _ &Srd &Sq
d w
kd mudk prf;oyfwrhJ w
S af usmufvnf; jzpfygw,f? Oa&my
ordik ;f rSm tvkyo
f rm;vlwef;pm;[m 'Djy\emudk vufawG@jy\emtjzpf
&ifqikd &f wJt
h csed rf mS tacsmif0g'rD sm;eJ@ yjyifa&;0g't
D m;vH;k omru (yjyifa&;
0g'eJ@ rmhupf 0f g't=um; ,dr;f ,dik af eolrsm; jzpfw)hJ aumufpuD;*d%
k ;f om;
rsm; tm;vHk;[mvnf; ypPnf;rJhtm%m&Sifpepfudk jiif;y,fwJh oem;p&m
evAde;f wH;k eJ@ "e&Siaf ygupf 'Dru
kd &ufawG jzpfomG ;=uw,f? 'g[m rqef;ygb;l ?
tck 'Dpmtkyu
f kd yxrt}udryf EkH ydS t
f +yD; tcsed t
f awmf =um+yD;aemuf 1918
ckESpf =o*kwfvrSm aumufpuD;&J@pmapmif ypPnf;rJhtm%m&Sifpepf udk
yHEk ydS jf zef@csd cJyh gw,f? rmhupf 0f g'udk pum;t& vl=um;aumif;atmif vufcaH y
r,fh vufawG@t&rSmawmh 'gukd "e&Siaf ygupf tjrife@J yHyk ef;zsuw
f hJ ae&m/
atmufwef;uspmG ypfy,fwhJ ae&mrSmawmh ol@&@J pmapmif[m pHerlemaumif;
jzpfygw,f? (u|efawmfa&;om;wJh ypPnf;rJhawmfvSefa&;eJ@opPmazmuf
aumufpuD 1918 ckEpS f yDxd*k &ufEiS ahf rmfpudx
k w
k u
f kd =unfyh g?)
rmhufpf0g'DjzpfcJhzl;ol aumufpuD; t"duudk,fpm;ywJh tckacwf
tacsmif0g'udk txufazmfjyygpmyd'k rf mS rmhupf f yHak zmfxm;wJh "e&Si&f yfwnfcsuf
61

vDeif
vuQ%meJ@ wdkuf=unfh&if uGufwdudkufnDaeygw,f? bmvdk@vJqdkawmh 'D
tacsmif0g'[m vlwef;pm;wdkufyGJudk "e&Sifvlwef;pm; qufqHa&;abmif
xJrmS yJ uef@owf+yD; todtrSwf yvd@k ygy?J ('DabmiftwGi;f rSmqd&k if vlwef;pm;
wdu
k yf u
JG kd rlt& todtrSwf yzd@k b,fynmwwfvpfb&,f wOD;wa,muf
urS rjiif;qdkygbl;?) tacsmif0g'[m vlwef;pm;wdkufyGJudk ta&;t}uD;qHk;
tcsut
f xd wd;k cs@J +yD; todtrSwrf yygb;l ? t&if;&Sipf epfrS uGejf rLepfpepfo@kd
ul;ajymif;a&;umvtxd wd;k cs@J +y;D todtrSwrf yygb;l ? t&if;&Siv
f w
l ef;pm;udk
wGe;f vSef+y;D tuket
f pifzsuo
f rd ;f wJh umvtxd wd;k cs@J +y;D todtrSwrf yygb;l ?
trSepf ifppf 'DumvrSm vlwef;pm;wdu
k yf [
JG m rkcsyJ ruHz;l atmif jyif;xefyg
w,f? wdu
k yf o
JG mefawG[mvnf; ruHz;l atmif xif&mS ;jywfom;ygw,f?
'ga=umifh 'DumvtwGi;f rSm Edik if aH wmf[m rkcsyJ omefopf'rD u
kd a&pD (ypPn;f rJh
vlwef;pm;eJ@ a,bk,stm;jzifh qif;&Jom;rsm;twGuf 'Dru
kd a&pD) usio
hf ;kH +yD;
omefopftm%m&Sipf epf (e&Siv
f w
l ef;pm;udk qef@usiw
f t
hJ m%m&Sipf epf)
udk usio
hf ;kH wJEh ikd if aH wmf jzpf&rSmygy?J
aemuf+y;D vlwef;pm;w&yf&@J tm%m&Sipf epfqw
kd m a,bk,stm;jzifh
vlwef;pm;&Sw
d hJ vl@tzG@J tpnf;wdik ;f twGuo
f mruyg? "e&Siv
f w
l ef;pm;udk
wGe;f vSe+f yD;cJw
h hJ ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;twGuo
f mvnf; ruyg? t&if;&Sipf epfe@J
vlwef;pm;rJv
h @l tzG@J pnf; (uGejf rLepfpepf) t=um;rSm&Sw
d hJ ordik ;f umvydik ;f
wckv;kH twGuyf g vdt
k yfygw,f? 'Dtcsuu
f kd em;vnfoal wGro
S m rmhupf o
f abm
w&m;xJu Edik if aH wmfqikd &f m tydik ;f &J@ tESpo
f m&udk ydik Ef ikd pf mG qkyu
f ikd Ef ikd yf gw,f?
"e&Siv
f w
l ef;pm; Edik if aH wmfawG&@J omefawG[m tvGe@f tvGerf sm;jym;ygw,f?
'gayrJh tESpo
f m&uawmh twlwyl gy?J 'DEikd if aH wmfawG[m omefb,fvykd J
uGjJ ym;uGjJ ym; t&if;ppfvu
kd &f if "e&Siv
f w
l ef;pm;tm%m&Sipf epf jzpfujkd zpfae
=uygw,f? t&if;&Sipf epfrS uGejf rLepfpepfo@kd ul;ajymif;wJh umvrSmvnf;
62

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


tvGe@f tvGef u,f0rsm;jym;wJh Edik if aH &;omefawG ray:aygub
f J raeygb;l ?
'gayrJh tESpfom&uawmh twlwlyJjzpfudkjzpfaerSmyg? ypPnf;rJhvlwef;pm;
tm%m&Sipf epfyJ jzpfrmS yg?
tcef; (3) Edik if aH wmfe@J awmfveS af &;
(1871) ckEpS f yJ&pfbt
kH zG@J &@J tawG@tuHtay: rmhupf &f @J cGjJ crf;pdwjf zmcsuf
1? bHt
k zG@J 0ifrsm;u ol&aJ umif;pdw"f mwfukd b,fae&mawGrmS jyocJ=h uovJ?
tpd;k &udk wGe;f vSezf @kd u;pm;&if tajrmftjrifr+hJ yD; rdu
k rf &J musvrd hf
r,fv@kd yJ&pfbt
kH zG@J rwdik rf D vtenf;i,ftvdk 1870 ckEpS f aqmif;OD;&moDrmS
rmhupf u
f yJ&pftvkyo
f rm;rsm;udk owday;cJw
h mudk trsm;od=uygw,f? 'gayrJh
1871 ckEpS f rwfvrSm tvkyo
f rm;awGtaeeJ@ tqH;k tjzwfay;r,fh wdu
k yf w
JG ck
rvGrJ a&Smifom wdu
k cf u
kd zf @kd jzpfvm+yD;/ wdu
k v
f nf; wdu
k cf u
kd cf =hJ uwJt
h cgrmS /
wenf;tm;jzifh tHk uykeu
f efr[
_ m wu,fv
h ufawG@jzpfajrmufomG ;wJt
h cgrmS /
tcGirhf omwJh edrw
d v
f uQ%mawG &Sad eayr,fh rmhupf [
f m 'DypPn;f rJah wmfveS f
a&;udk tm;yg;w&t&Sq
d ;kH eJ@ axmufct
H m;ay;cJyh gw,f? v_y&f mS ;r_ukd tcsed f
rusao; bJ vkyf&aumif;vm;qdk+yD; tjypfwifwwfwJh rmawmifhawmifh/
w&m;aooabmxm;rsKd ; rmhupf rf mS r&Syd g? 'grsKd ;udk k&mS ;Edik if rH S rmhupf 0f g'tay:
opPmazmufomG ;ol emrnfysuef @J ausm=f um;wJh yvufcaemhAf (Plekhanov)
u vkycf yhJ gw,f? ol[m 1905 ckEpS f Ed0k ifbmvrSm tvkyo
f rm;eJ@v,form;
awG&@J wdu
k yf u
JG kd tm;ay;a&;om;cJah yr,fh 1905 ck 'DZifbmaemufyikd ;f rSmawmh
vufeufawGukd tpuwnf;u rudik cf o
hJ ifb
h ;l qd+k y;D vpfb&,favoH [pfchJ
w,f?

63

vDeif
rmhupf [
f m bHt
k zG@J 0ifrsm;udk aumif;uifbu
kH kd rkew
f ikd ;f qifco
hJ rl sm;
qd+k yD; olw@kd &@J o&l aJ umif;pdw"f mwftay: tm;wufoa&m jzpfcw
hJ ,f? 'gwif
ruygbl;? tJ'D vlxkawmfvSefa&;v_yf&Sm;r_[m &nf&G,fcsufratmifjrifcJh
ayr,fh 'Dvy_ &f mS ;r_ukd tvGet
f a&;}u;D wJh ordik ;f tawG@tuw
H &yftjzpf rmhupf f
uawmh oabmxm;cJw
h ,f? urBmyh pPn;f rJh awmfveS af &;&J@ wpHw
k &mwd;k wufr_
w&yftjzpf oabmxm;cJw
h ,f? vkyif ef;pOfaygi;f / tjiif;tcHak ygi;f rsm;pGmxuf
ta&;ygwhJ vufawG@ajcvSr;f wvSr;f tjzpf oabmxm;cJw
h ,f? 'DvufawG@
prf;oyfru
_ kd cGjJ crf;pdwjf zmzd@k / 'DtxJu enf;y&d,m,f oifcef;pmawG qGx
J w
k f
,lzdk@/ ol@&J@oabmw&m;awGudk 'DvufawG@eJ@,SOf+yD; jyefvnfqef;ppfzdk@pwJh
vkyif ef;wm0efawGukd rmhupf u
f ol@u,
kd o
f l ay;tyfcw
hJ ,f?
rmhufpftaeeJ@ uGefjrLepfa=unmpmwrf;rSm jyifqifzdk@vdkw,fvdk@
,lqwJh wckwnf;aom jyifqifcsuf udk yJ&pfbt
kH zG@J 0ifrsm;&J@ awmfveS af &;
tawG@tuHtay: tajccH+yD; yvkycf w
hJ m jzpfygw,f?
*smrefbmomeJ@ yHEk ydS w
f hJ uGejf rLepfa=unmpmwrf;&J@ aemufq;kH ed'ge;f
udk pmwrf;a&;ol 2 OD;pvH;k ud,
k w
f ikd f vufrw
S af &;xd;k +yD; 1872 ckEpS f ZGef (24)
&ufae@ &ufpGJeJ@ a&;om;cJhw,f? 'Ded'gef;rSm pma&;olrsm;jzpfwJh rmhufpfeJ@
tde*f ,fw@kd u uGejf rLepfa=unmpmwrf;[m wcsKd @tao;pdwaf e&mrsm;rSm
acwfrrDawmhyg vd@k a&;om;xm;w,f? aemuf+yD; txl;ojzifh tcsuw
f csuu
f kd bHt
k zG@J u oufaojycJw
h ,f? tJ'gu
awmh tvkyo
f rm;vlwef;pm;[m toif&h adS e+yD;om; Edik if aH wmf
,EW&m;udyk J tvG,w
f ulqyk u
f ikd +f y;D rdr&d nf&,
G cf sut
f wGuf toH;k y
aevd@k rjzpf qdw
k hJ tcsuyf gy?J vd@k vnf; qufa&;xm;ygw,f?
64

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


tvkyo
f rm;vlwef;pm;[m toif&h adS e+y;D om; Edik if aH wmf,EW&m;udyk J
tvG,fwulqkyfudkif+yD; rdrd&nf&G,fcsuftwGuf toHk;yaevdk@ rjzpfqdkwJh
pum;udk rmhupf &f @J jyifopfjynf jynfwiG ;f ppfpmtkyx
f u
J xkw,
f o
l ;kH pGcJ w
hJ myg?
csKyfajym&&if yJ&pfbt
kH zG@J &@J t"dueJ@ tajccHuswhJ 'Doifcef;pm[m
tvGet
f a&;}uD;w,fv@kd rmhupf ef @J ted *f ,fw@kd ,lqwJt
h wGuf 'gukd uGejf rLepf
a=unmpmwrf;twGuf ta&;}uD;wJh jyifqifcsut
f jzpf xnfo
h iG ;f a&;om;
cJw
h m jzpfygw,f?
tJ't
D a&;}u;D wJh jyifqifcsuu
f ykd J tacsmif0g'rD sm;u yHyk ef;zsucf =hJ uwm
jzpfw,fqw
kd m txl;owdxm;oifw
h ,f? aemuf+y;D uGejf rLepfa=unmpmwrf;udk
zwfoal wGxrJ mS 99 &mcdik Ef e_ ;f r[kw&f ifawmifrS 90 &mcdik Ef e_ ;f avmufu 'D
jyifqifcsu&f @J av;eufwt
hJ "dym` ,fukd rod=uygb;l ? 'Dpmtkyrf mS yHyk ef;zsurf a_ wG
ta=umif; txl;a&;om;wJt
h cef;a&mufrS txufyg yHyk ef;zsurf u
_ pd u
P kd tao;
pdwaf &;om;ygO;D r,f? 'Dae&mrSmawmh rmhupf &f @J ausm=f um;wJh txufygpum;
tay: acwfpm;aewJh atmufwef;usus teufjyefqdkcsuf uav;udkyJ
azmfjyHek @J vHak vmufygw,f? tJ'guawmh rmhupf [
f m ol@pum;rSm wjznf;jznf;csi;f
jzpfay:wd;k wufr_ tawG;tac:udk tav;xm;ajymqdx
k m;wmygw?hJ tm%m
odr;f a&;udk ajymwmr[kwyf gw?hJ tp&So
d jzifah yg?h
wu,fwrf;rSmu tJ'gawGe@J ajymif;jyefyg? rmhupf &f @J oabmt&qd&k if
tvkyo
f rm;vlwef;pm;[m toif&h adS e+yD;om; Edik if aH wmf,EW&m; udk du
k cf sKd ;
ypf&rSm jzpfw,f? 'D,EW&m;udk qkyfudkifxm;Hkav;eJ@yJ uef@owfxm;vdk@
rjzpfb;l ?
1871 ckEpS f {+yDv 12 &ufae@ bHt
k zG@J &adS ewJu
h mvtwGi;f rSma&;wJh
rmhupf x
f rH S ul*v
J rf ef;xHay;pmxJrmS 'Dvakd &;xm;ygw,f?
65

vDeif
u|eaf wmfa&;wJh blar;v 18 &ufpmtky&f @J aemufq;kH tcef;udk
zwf=unf&h if jyifopfawmfveS af &; aemufw}udrjf zpf&if/ t&ifuvdk
AsLdu
k a&pDe@J ppfa&;,EW&m;udk wvufu wvufukd ajymif;wmrsKd ;
jzpfrmS r[kwaf wmhb;l ? 'gukd zsuq
f ;D ypfwm jzpfrmS ygv@kd u|eaf wmfa&;
xm;wmudk awG@&rSmyg? ('Dpmyd'k yf grsO;f udk rmhupf u
f ,
kd w
f ikd f rsO;f om;
xm;w,f? rmhupf f rlvoH;k xm;wJph um;vH;k u zerbrechen jzpf
w,f?) aemuf+y;D 'g[m Oa&mywdu
k rf ay:&Sd ppfreS w
f hJ jynfo@l awmfveS f
a&;wdik ;f twGuf a&S;OD;vdt
k yfwt
hJ csut
f vuf jzpfw,f? yJ&pfu
u|eaf wmfw@kd &@J &J&ifw
h hJ ygw&D aJ bmfawG azmfaqmifz@kd u;yrf;aewm
vnf; 'Dtcsut
f vufyJ jzpfw,f? (e,lZuf twGJ 22/ pmapmif?
1901 - 02/ pmrsuEf mS 709) ul*v
J rf ef; (Kugelmann) xH rmhupf af y;
wJhpmudk k&Sm;bmomeJ@ 2 }udrfxufrenf; yHkESdyfxkwfa0cJhw,f?
w}urd u
f u|eaf wmf wnf;jzwfwmjzpf+y;D ed'ge;f vnf; a&;ay;cJw
h ,f?)
AsLdu
k a&pDe@J ppfa&;,EW&m;udk du
k cf sKd ;ypfa&; qdw
k phJ um;vH;k [m
awmfvSefa&;w&yftwGif; EdkifiHawmfeJ@ ywfouf+yD; vkyf&r,fhypPnf;rJh
vlwef;pm;&J@ vkyif ef;wm0efukd twdck sKyf azmfjyaeygw,f? 'g[m rmhupf 0f g'
&&Sw
d hJ t"duoifcef;pm jzpfygw,f? rmhupf 0f g'udk tck acwfpm;aewJh yHpk rH sKd ;
aumufpuD;0g'tjrife@J teufjyefqkd xm;wmawGrmS vH;k 0arhaysmufxm;Hk
ru wrifukd yHyk ef;zsux
f m;wmvnf; tJ'o
D ifcef;pmudyk J jzpfygw,f? rmhupf &f nf
!e;f xm;wJh blar; 18 &ufpmtkyx
f u
J oufqikd &f mpmyd'k f tjynft
h pHu
k kd
txufrmS u|eaf wmfw@kd azmfjycJ+h yD;yg+yD?
txufrmS ud;k um;cJw
h hJ rmhupf &f @J ay;pmyg aqG;aEG;csux
f rJ mS txl;
ojzifh tcsuf 2 csuu
f kd owdxm;oifyh gw,f? yxrtcsuu
f rmhupf [
f m
ol@e*d ;kH csKyfcsuu
f kd Oa&mywdu
k rf twGuyf J uef@owfazmfjyxm;wmyg? 1871
66

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


ckEpS u
f mvrSm 'Dvykd jJ zpfr,fqw
kd m em;vnfEikd yf gw,f? tJ'w
D ek ;f u t*Fvef[m
"e&Sipf epfppfppf usio
hf ;kH wJh pHerlemusEikd if H jzpfygw,f? 'gayrJh tJ'rD mS ppftyk pf k
&,fv@kd r&Syd g? twdik ;f twmwckt& AsLdu
k a&pD&,fv@kd vnf; r&Syd g? 'ga=umifh
rmhupf u
f t*Fvefukd z,fxw
k x
f m;cJw
h myg? tJ'rD mS jzpfwhJ awmfveS af &;[m
jynfol@awmfvSefa&;jzpf&ifawmif toifh&Sd+yD;om; EdkifiHawmf,EW&m; udk
zsuq
f ;D ypf&r,fqw
kd hJ a&S;OD;vdt
k yfwhJ tcsut
f vufrygbJ jzpfEikd rf ,fyh akH yguf
cJw
h ,f? wu,fvnf; jzpfEikd cf yhJ gw,f?
'Dae@vkd 1917 ckEpS t
f csed f yxrt}urd rf [me,fcs@J ppfyu
JG mvrSmawmh
rmhufpf&J@ tJ'Duef@owfcsuf[m rjzpfEdkifawmhygbl;? ppftkyfpkeJ@AsLdkua&pD
taqmufttHrk &Sb
d ;l qdw
k hJ oabmeJ@ajymwJh vGwv
f yfrp_ epf/ t*Fvq
kd ufqeG f
yHpk H vGwv
f yfr_ pepftwGuf wurBmvH;k rSm t}uD;qH;k eJ@ aemufq;kH vufusef
udk,fpm;yEdkifiHawGjzpfwJh t*FvefeJ@ tar&duef ESpfEdkifiHpvHk;[m 'Duae@
umvrSm AsLdu
k a&pDe@J ppfa&;taqmufttHu
k t&m&m&J@ tay:pD;rSm &Sad e+y;D /
t&m&mudk ajcz0g;atmufrmS zdEydS w
f t
hJ ajctaeod@k / wenf;tm;jzifh a,bk,s
Oa&myyHkpHjzpfwJh npfnrf;aoG;pGef;wJh &$H@EGHxJodk@ usa&mufepfryfoGm;cJhyg+yD?
'Duae@tzd@k t*FvefrmS a&m tar&duefrmS yg ppfreS w
f hJ jynfo@l awmfveS af &;wdik ;f
twGuf a&S;OD;vdt
k yfwhJ tcsut
f vuf uawmh toif&h +dS yD;om; Edik if aH wmf
,EW&m; udk zsuq
f ;D acsre_ ;f ypfz@kd yJ jzpfygw,f? (1914 ckEpS u
f ae 1917 ckEpS u
f mv
twGi;f tJ'ED pS Ef ikd if rH mS Edik if aH wmf,EW&m;udk Oa&myyHpk H a,bk,se,fcs@J pepf
pHcsed af &mufatmif rGr;f rHw;kd yGm;apcJ+h yD; jzpfygw,f?)
'kw,
d tcsuu
f AsLdu
k a&pDe@J ppfa&;taqmufttHk Edik if aH wmf,EW&m;
udk zsuq
f ;D ypfa&;qdw
k m ppfreS w
f hJ jynfo@l awmfveS af &;wdik ;f twGuf a&S;OD;
vdt
k yfwhJ tcsut
f vuf jzpfw,fqw
kd hJ rmhupf &f @J tvGeef ufew
J hJ pum;udk
txl;owdxm;oifyh gw,f? jynfo@l awmfveS af &;qdw
k hJ tawG;tac:rsKd ;udk
67

vDeif
rmhupf u
f ajymvdu
k w
f m xl;qef;ovdk jzpfaeygw,f? rmhut
f aeeJ@ 'Dpum;oH;k
vdu
k w
f m[m rawmfwq tajymrSm;oGm; cJw
h mvd@k ud,
k u
hf ,
kd u
f ,
kd f rmhupf
0f g'*D u
kd f zrf;aewJh pxkaA; (Struve) &J@ aemufvu
kd af wGjzpfwhJ k&mS ;&Sd yvufcf
aemh0g'rD sm;eJ@ rif&ADS pf0g'rD sm;u qdak umif;qd=k uygvrd rhf ,f? olw@kd [m rmhupf f
0g'udk pdwyf supf &maumif;avmufatmifukd vpfb&,f0g'ususe@J yHyk ef;zsucf hJ
=uwmyg? "e&Siv
f w
l ef;pm;&J@awmfveS af &;eJ@ ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@awmfveS af &;
&,fv@kd 'D 2 ckuvG+J y;D wjcm;r&SEd ikd b
f ;l vd@k olw@kd u ,lq=uw,f? 'D 2 ckuakd wmif
tvGe@f tvGef toufrphJ mG eJ@ t"dym` ,fziG q
hf =kd uygw,f?
20 &mpk&@J awmfveS af &;awGukd Oyrmtjzpf=unf&h if ay:wl*eD @J w&l uD
awmfveS af &; 2 ckpvH;k [m "e&Siv
f w
l ef;pm;&J@ awmfveS af &;awG jzpfw,fv@kd
,lq&rSm jzpfygw,f? 'gayrJh 'D 2 ckpvH;k b,f[mrS jynfo@l awmfveS af &;
r[kwfygbl;? bmvdk@vJqdkawmh 'DawmfvSefa&;awGtwGif;rSm jynfolvlxk
od@k r[kwf jynfot
l rsm;pktaeeJ@ wufwufuu trSt
D cdu
k if;uif;eJ@ rdrw
d @kd &@J
pD;yGm;a&;/ Edik if aH &;awmif;qdck surf sm;udk odomxif&mS ;pGm awmif;qd+k yD; wdu
k yf JG
0ifcjhJ cif; r&Sv
d @kd ygy?J 'ge@J rwlwmuawmh 1905 - 1907 ckEpS f k&mS ; "e&Sif
awmfveS af &; jzpfygw,f? 'DawmfveS af &;[m ay:wl*eD @J wl&uDw@kd &@J awmfveS f
a&;awG xdpk Ofu &cJo
h vdrk sKd ; ajymifajrmufwhJ atmifjrifra_ wG r&cJah yr,fh
ppfreS w
f jhJ ynfo@l awmfveS af &;w&yf jzpfcw
hJ ,fqw
kd m oHo,&Spd &mrvkyd g?
bmvd@k vq
J akd wmh zdEydS af oG;pkyrf u
_ kd jym;aeatmifc&H wJh jynfov
l x
l /k jynfol
trsm;pke@J atmufq;kH vl@tv$mu vlrsm;[m ud,
k b
hf mom trSt
D cdu
k if;pGm
x&yfvu
kd =f u+yD;/ 'DawmfveS af &;umv wav#mufv;kH rSm olw@kd &J@ udk,fydkif
awmif;qdck suaf wGukd wifcw
hJ ,f? olw@kd zsuaf ewJh vl@tzG@J tpnf;a[mif; ae&m
rSm vl@tzG@J pnf;opfw&yfukd olw@kd u,
kd yf ikd ef nf;eJ@ wnfaqmufz@kd u;pm;cJw
h ,f?

68

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


1871 ckEpS f Oa&mywdu
k rf ay:rSm jynfov
l x
l x
k J ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;u
trsm;pkjzpfwhJ Edik if &H ,fv@kd wEdik if rH S r&Syd gb;l ? tJ't
D csed u
f qd&k if ypPn;f rJv
h w
l ef;
pm;eJ@ v,form;vlwef;pm; 2 &yfpvH;k yg0ifwhJ awmfveS af &;rSomv#if vl
trsm;pk yg0ifwJh jynfol@ awmfvSefa&;&,fvdk@ ajymEdkifwmyg?jynfol
qdw
k m 'Dvw
l ef;pm; 2 &yfe@J aygi;f pnf;xm;wm jzpfygw,f? 'Dvw
l ef;pm; 2
&yf[m AsLdu
k a&pDe@J ppfa&; taqmufttHk Edik if aH wmf,EW&m; &J@ zdEydS rf /_
eif;acsre_ @J aoG;pkyrf u
_ kd cH&wJt
h wGuf aygi;f pnf;rd=uwm jzpfygw,f? 'D,EW&m;udk
du
k cf sKd ; zsuq
f ;D ypfa&;qdw
k m jynfo@l ta&;/ vltrsm;pk&@J ta&;/ tvkyo
f rm;
rsm;eJ@ v,form;trsm;pk&@J ta&;ppfppf jzpfygw,f? 'Dta&;[m qif;&Jom;
v,form;rsm;eJ@ypPn;f rJrh sm;t=um; qENtav#muf r[mrdwzf @JG a&;twGuf
a&S;OD;vdktyfwJh tcsuftvuf jzpfygw,f? 'Dvdkr[mrdwfzGJ@r_rsdK; r&Sd&if
'Dru
kd a&pDqw
kd m rwnf+idrEf ikd yf g? qd&k ,
S v
f pfpepfo@kd ul;ajymif;zd@k vnf; rjzpf
Edik yf g?
trsm;od=uwJt
h wdik ;f yJ&pfbt
kH zG@J [m 'Dvrkd [mrdwzf @JG z@kd u;pm;ae
cJw
h m jzpfw,f? 'gayrJh twGi;f ydik ;f eJ@ jyifyta=umif;&if; tawmfrsm;rsm;a=umifh
'D&nf&,
G cf suf txrajrmufcyhJ gb;l ?
'ga=umifh rmhupf u
f ppfreS w
f jhJ ynfo@l awmfveS af &; w&yfta=umif;
ajymqdw
k t
hJ cgrmS 1871 ckEpS u
f mv Oa&mywdu
k rf Edik if t
H rsm;pk&dS vlwef;pm;
tiftm;rsm;&J@ vuf&SdtcsdK;tqudk taotcsmxnfhwGufcJhw,f? 'gayrJh
ol[m "e&Sifaygufp vuQ%mawGudk enf;enf;av;rS rarhavsmhcJhygbl;?
('DvuQ%mta=umif;udk olu trsm;}uD;ajymcJw
h ,f? c%c%vnf; ajymcJh
w,f?) tjcm;wzufrSmqdk&if EdkifiHawmf,EW&m;udk zsufqD;a&; qdkwm
tvkyo
f rm;eJ@v,form; vlwef;pm; 2 &yfpvH;k &J@ tusKd ;pD;yGm;twGuf vdt
k yf
csuf jzpfw,f? 'Dvt
kd yfcsuu
f 'Dvw
l ef;pm; 2 &yfukd aygi;f pnf;ay;w,f? olw@kd
69

vDeif
&J@ a&S@arSmufrmS uyfyg;aumif udk z,f&mS ;+y;D topfwckcek @J tpm;xd;k a&;qdw
k hJ
bHv
k yk if ef;pOfukd tqdyk gvt
kd yfcsuu
f wifjyvdu
k w
f ,f pojzifv
h nf; rmhupf u
f
ajymcJw
h ,f?
'Dvq
kd kd bmeJ@tpm;xd;k &rvJ?
2? zsuq
f ;D vdu
k w
f hJ Edik if aH wmf,EW&m;udk bmeJ@tpm;xd;k rvJ?
1848 ckEpS f uGejf rLepfa=unmpmwrf;xJrmS 'Dar;cGe;f twGuf rmhupf &f @J
tajz[m tvGeftaumiftxnfrJhwJh tajzwckr#om jzpfcJhygao;w,f?
ydw
k u
d satmifajym&&if vkyif ef;w0efuykd J !ejf y+yD; enf;emudk r!ejf ywJh tajz
r#om jzpfcyhJ gao;w,f? tJ't
D ajzuawmh tJ'ED ikd if aH wmf,EW&m;udk tkypf ;kd ol
vlwef;pm;tjzpf pnf;Hk;xm;wJh ypPnf;rJhvlwef;pm; eJ@ tpm;xdk;&r,f?
'Dru
kd a&pDukd t&,la&; eJ@ tpm;xd;k &r,fqw
kd m jzpfygw,f?
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;udk tkypf ;kd oltjzpf b,fypkH eH @J zG@J pnf;rvJ? 'Dvkd
pnf;Hk;zGJ@pnf;wmudk tjynfhpHkqHk;eJ@tukefpifqHk; 'Drdkua&pDt&,la&; eJ@
b,fvt
kd wdtusenf;eJ@ aygi;f pyfay;rvJpwJh ar;cGe;f awGe@J ywfoufv@kd rmhupf [
f m
Avmpdwu
f ;l ,OfraecJyh g? tajztwGuf vlxv
k y_ &f mS ;r_tawG@tuu
H kd ar#mv
f ifh
apmifph m;aecJyh gw,f?
(yJ&pfbt
kH zG@J &@J tawG@tu[
H m enf;yg;vSayr,f)h rmhupf [
f m bHt
k zG@J
&J@ tawG@tuHukd jyifopfjynf jynfwiG ;f ppfpmtkyx
f rJ mS twwfEikd q
f ;kH tao;
pdwu
f suscjJG crf;pdwjf zmcJyh gw,f? tck 'Dpmtkyx
f u
J ta&;t}uD;qH;k pmyd'k af wG
udk xkwEf w
k =f unf=h uygp@kd ?

70

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


tv,facwfrmS tpyay:aygucf w
hJ hJ A[drk S csKyu
f ikd x
f m;wJh Edik if aH wmf
tm%m[m ae&mtES@H tjym;rSm t+rw
J rf;ppfwyf/ ykvyd /f AsLdu
k a&pD/
omoemydik rf sm;/ w&m;ol}u;D rsm;jzifh 19 &mpkxrJ mS zG@H z;vmcJw
h ,f?
t&if;eJ@tvkyf t=um;&Sd vlwef;pm;twdu
k t
f cHjzpfra_ wG wd;k yGm;vm
wmeJ@tr# EdkifiHawmftm%m[mvnf; t&if;u tvkyftay:
zdEydS zf @kd twGuf wjynfv;kH qdik &f mtm%m jzpfw,f/ vlwef;pm;tkypf ;kd
r_u&d ,
d mjzpfw,fqw
kd hJ tcsuaf wG[mvnf; yd+k yD;xif&mS ;vmw,f?
vlwef;pm;wdu
k yf pJG OftwGi;f / wpHw
k &m a&S@od@k wd;k wufru
_ kd &&Sw
d hJ
awmfveS af &;rsm; jzpfay:+yD;wdik ;f rSm Edik if aH wmftm%mqdw
k m zdEydS af &;
oufouftwGuf jzpfw,fqw
kd t
hJ csu[
f m xif&mS ;oxuf xif&mS ;
vmw,f? 1848 - 49 awmfveS af &;aemufyikd ;f rSm Edik if aH wmftm%m
[m t&if;u tvkyftay: ppfqifa&;twGuf jynfvHk;qdkif&m
vufeuf jzpfvmcJw
h ,f? 'kw,
d tifyg,mu 'Dtajctaeudk cdik rf m
apcJw
h ,f?
tifyg,meJ@ wdu
k f u
kd q
f ef@usib
f ufusaewJh t&muawmh bHt
k zG@J yJ
jzpfygw,f? bHt
k zG@J [m bk&ifpepf vlwef;pm;tkypf ;kd r_ukd zsuo
f rd ;f rSm
jzpfrkH u vlwef;pm;tkypf ;kd r_qw
kd hJ t&myifu,
kd u
f ykd g zsuo
f rd ;f ypfr,fh
orRwEdik if &H @J wpHw
k &momef jzpfw,f?
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm; qd&k ,
S v
f pforRwEdik if &H @J tJ'D wpHw
k &m omef
qdw
k m b,fvv
kd ?J bHt
k zG@J u pwifzefw;D cJw
h hJ Edik if aH wmfua&m b,fvv
kd ?J
bHt
k zG@J u xkwjf yefwhJ yxrqH;k trde@f '*D &Duawmh t+rJwrf;
ppfwyfukd zsuo
f rd ;f +yD; 'gukd vufeufuikd f jynforl sm;eJ@ tpm;xd;k ap
qdw
k myJjzpfw,f?
71

vDeif
'Dawmif;qdck suu
f kd tcktcg qd&k ,
S v
f pfv@kd emrnfcw
H hJ ygwt
D m;vH;k &J@
vkyif ef;pOfawGxrJ mS txift&Sm; xnfx
h m;=uygw,f? 'gayrJh olw@kd vyk if ef;pOf
awGu wu,fwrf;rSm bmwefz;kd rsm; &Sv
d @kd v?J 'gukd u|eaf wmfw@kd Eikd if &H @J qd&k ,
S v
f pf
awmfveS af &;ygw0D ifawGe@J rif&ADS pfawG&@J tytrlu=kd unf&h if txift&Sm;
awG@Eikd yf gw,f? bmvd@k vq
J akd wmh olw@kd [m azazmf0g&D 27 &uf awmfveS af &;
t+yD;rSmudyk J 'Dawmif;qdck suu
f kd taumiftxnfazmfz@kd vufawG@t& jiif;qdk
cJv
h @kd ygy?J
yJ&pfbt
kH zG@J ukd t&G,af &mufow
l ikd ;f rJay;a&;pepft& r@r&yfuu
G f
toD;oD;rS a&G;cs,v
f u
kd w
f hJ ud,
k pf m;vS,rf sm;eJ@ zG@J pnf;xm;w,f?
ud,
k pf m;vS,af wG[m rJay;olawGtay: wm0ef,&l w,f? ud,
k pf m;
vS,af wGukd tcsed rf a&G; jyefvv
J ,
S Ef ikd w
f ,f? "rRwmyif ud,
k pf m;vS,f
trsm;pk[m tvkyo
f rm;awG jzpf=uw,f? od@k r[kwf tvkyo
f rm;
vlwef;pm;&J@ ud,
k pf m;vS,t
f jzpf trsm;u todtrSwf ycHxm;&
olrsm; jzpf=uw,f? ykvyd t
f zG@J [m Edik if aH wmftpd;k &&J@u&d ,
d m
r[kwaf wmhbJ ol@&@J Eikd if aH &; tcGit
hf m%mtm;vH;k csucf si;f qH;k H;_
oGm;+y;D bHt
k zG@J vufatmufrmS tcsed rf a&G; jyefvv
J ,
S Ef ikd w
f hJ wm0efcH
tzG@J jzpfvmw,f? tpd;k &tkycf sKyfa&;vufatmuf wjcm;XmecGaJ wG
tm;vHk;u t&m&SdawG[mvnf; tJ'DvdkyJ? bHktzGJ@0ifawGup+yD;
jynfol@0efxrf;tm;vHk;[m tvkyo
f rm;rsm;&J@vkycf yJ &=uw,f?
Edik if aH wmf txufwef;t&m&S}d u;D rsm; pHpm;aecJw
h hJ txl;tcGit
hf a&;
rsm;eJ@ axmufyahH =u;rsm;[mvnf; 'Dt&m&S}d uD;awG aysmufu,
G f
oGm;wmeJ@ wygwnf; aysmufu,
G o
f mG ;w,f?
bkt
H zG@J [m tpd;k &a[mif;&J@ kyyf ikd ;f tiftm;awGjzpfwhJ t+rJwrf;
ppfwyfe@J yv
k yd t
f zG@J awGukd zsuo
f rd ;f +yD;wmeJ@ wyifeuf emrfyikd ;f zdEydS f
72

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


a&;tiftm; wenf;tm;jzifh omoemydik t
f m%m udv
k nf; zsuf
odr;f &ef u;yrf;cJw
h ,f?
w&m;ol}uD;rsm;&J@ tay:,Ht&trSDcdkuif;r_vuQ%m[mvnf;
&Sad wmhrmS r[kw?f olw@kd ukd a&G;aumuf wifajrmufz@kd / wm0efcaH pzd@k e@J
jyefvv
J ,
S Ef ikd zf @kd jzpfw,f?
'gu=kd unf&h if bHt
k zG@J u zsuo
f rd ;f vdu
k w
f hJ Edik if aH wmf,EW&m;ae&mrSm
tpm;xd;k vdu
k w
f hJ t&muawmh - t+rw
J rf;ppfwyfukd zsuo
f rd ;f jcif;/ tpd;k &0efxrf;
tm;vH;k udk a&G;aumufcef@tyfjcif;/ olw@kd ukd jyefvnfvv
J ,
S Ef ikd jf cif;pwJh ydrk kd
jynh0f wJh 'Dru
kd a&pDpepf r#om jzpfwhJ yHpk aH yguaf eygw,f? 'gayrJh 'D r#om
qdw
k hJ pum;av;[m wu,fwrf;rSm t&if;cHtm;jzifh rwlwhJ ,EW&m; 2 ck&@J
tpm;xd;k r_}uD;udk qdv
k w
kd myg? 'Dae&mrSm ta&twGurf S t&nftcsi;f od@k
ajymif;vJjcif; &J@ erlemwckukd awG@Eikd yf gw,f? Oyrm 'Dru
kd a&pDukd pdwu
f ;l vd@k
&Edkifoavmuf tjynfhtpHkqHk;/ tukefpifqHk;jzpfatmif taumiftxnf
azmfvu
kd w
f t
hJ cg "e&Si'f rD u
kd a&pDuae ypPn;f rJ'h rD u
kd a&pDtjzpf ajymif;vJomG ;
w,f? (wpHkw&maom vlwef;pm;tm; ESdyfuGyfa&; txl;tiftm;tjzpf
t"dym` ,f&wJ)h Edik if aH wmf[m wu,fwrf;tm;jzifh e*dt
k "dym` ,ft& Edik if aH wmf
r[kwaf wmhwhJ t&mwcktjzpfo@kd ajymif;vJomG ;w,f?
"e&Siv
f w
l ef;pm;udk ESyd u
f yG zf @kd / ol@&@J wefjyefcck rH u
_ kd acsre_ ;f zd@k vdt
k yf
ygao;w,f? txl;ojzifh bHt
k zG@J tzd@k vdt
k yfcyhJ gw,f? bHt
k zG@J H;_ edrchf &hJ jcif;
ta=umif;&if;w&yfu 'Dupd v
P yk af qmif&mrSm pdwjf ywfom;r_ rvHak vufcv
hJ @kd
jzpfygw,f? 'gayrJh ESdyfuGyfa&;,EW&m;qdkwm 'Dae&mrSmawmh vltrsm;pk&J@
vufxu
J ,EW&m; jzpfaeyg+yD? aus;u|epf epf/ ajru|epf epfe@J vkycf pm;u|epf epf
wke;f uvdk vlenf;pk&@J vufxu
J ,EW&m;rsKd ; r[kwaf wmhyg? jynfot
l rsm;pk
73

vDeif
ud,
k w
f ikd u
f jynfou
l kd zdEydS o
f rl sm;tay: ESyd u
f yG w
f mjzpfwt
hJ wGuf ESyd u
f yG af &;
txl;tiftm; qdw
k m &Sad ep&m rvdak wmhygb;l ? tJ't
D "dym` ,ft&qd&k if
Edik if aH wmf[m pwifwrd af umyaysmufaeyg+yD? tcGix
hf ;l cHvel nf;pk (tcGix
hf ;l cH
t&m&S}d uD;rsm;/ t+rJwrf;ppfwyf&@J t&m&S}d uD;rsm;) &J@ ,EW&m; rvdak wmhbJ
olw@kd vyk w
f t
hJ vkyu
f kd vltrsm;pku ud,
k w
f ikd w
f u
kd f u
kd f tpm;xd;k vkyEf ikd yf gw,f?
EdkifiHawmftm%m&J@ vkyfief;aqmifwmawG[m jynfolw&yfvHk;&J@vkyfief;
jzpfvmavav/ 'Dtm%mwnf&zdS @kd rvdt
k yfavav jzpfvmw,f?
'ge@J ywfoufv@kd rmhupf f tav;xm;azmfjywJh bHt
k zG@J &J@atmufyg
vkyaf qmifcsuaf wGukd txl;*kyoifyh gw,f? tJ'gawGuawmh t&m&Srd sm;tm;
axmufyw
hH hJ H;k p&dwt
f m;vH;k eJ@aiGa=u;qdik &f m tcGix
hf ;l tm;vH;k udk zsuo
f rd ;f
vdu
k jf cif;/ Edik if aH wmftr_xrf;tm;vH;k &J@ vpmaiGukd tvkyo
f rm;&J@vkycf
tqifx
h d av#mch svu
kd jf cif;wd@k jzpfygw,f? 'DrmS tvSnt
hf ajymif; wckukd t&Si;f
vif;qH;k awG@&w,f? "e&Si'f rD u
kd a&pDrS ypPn;f rJ'h rD u
kd a&pDo@kd tvSnt
hf ajymif;/
zdESdyfolrsm;&J@ 'Drdkua&pDrS tzdESdyfcHvlwef;pm;rsm;&J@ 'Drdkua&pDodk@ tvSnfh
tajymif;? EdkifiHawmfu txl;tiftm; wcktjzpf vlwef;pm;wckckudk
ESdyfuGyfwJh tajctaerS jynfoltrsm;pk wenf;tm;jzifh tvkyform;eJ@
v,form;rsm;&J@ taxGaxGtiftm;u zdEydS o
f rl sm;udk ESyd u
f yG w
f hJ tajctaeod@k
tvSnt
hf ajymif; jzpfygw,f? rmhupf &f @J oif=um;csuaf wGxrJ mS txl;xif&mS ;wJh
tJ't
D csu/f Edik if aH wmfe@J pyfvsO;f +y;D ajym&&if ta&;t}u;D qH;k jzpfEikd zf ,
G &f w
dS hJ tJ'D
tcsuu
f ykd J vlawGu vH;k 0arhaysmufxm;=uwm jzpfygw,f? ra&rwGuEf ikd f
atmif rsm;jym;vSwhJ acwfay:a&;om;csuaf wGxrJ mS 'Dtcsuu
f kd razmfjy=u
ygb;l ? 'Dtcsu[
f m acwfaemufuswhJ uav;uvm;qefr_ w&yf jzpfae
ovdv
k rkd sKd ;eJ@ 'Dta=umif; rajymbJaewm aumif;wJt
h csi;f t&m jzpfaeyg
w,f? c&pf,mefawG[m olw@kd bmomudk Edik if aH wmfbmomwcktjzpf tod
74

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


trSwf ycH&+yD;aemufyikd ;f rSm 'Dru
kd a&pDawmfveS af &;0dnmOfygwhJ a&S;OD;c&pf,mef
bmomudk uav;uvm;qef w,fq+kd yD; arh ypfc=hJ uovdk yHpk rH sKd ;ayg?h
EdkifiHawmftxufwef;t&m&Sdrsm;&J@ vpmudk av#mhcsa&;qdkwm
uav;uvm;qefwhJ a&S;OD;'Dru
kd a&pD awmif;qdck suw
f ck r#om jzpfwhJ yHpk H
aygufaeygw,f? ,ckacwf tacsmif0g'udk wnfaxmifolrsm; xJrS
wa,mufjzpfwhJ qd&k ,
S 'f rD u
kd &ufwpfa[mif; tuf'yG b
f ef;pwde;f (Eduard
Bernstein) [m a&S;OD; 'Dru
kd a&pDtay: "e&Sit
f jrife@J atmufwef;usus
oa&mfwmawG xyfwvJvJ vkycf w
hJ ,f? tacsmiform;tm;vH;k eJ@ ,ckacwf
aumufpuD;0g'orm;wd@k vdyk gy?J olvnf;yJ atmufygtcsuaf wGukd vH;k 0em;
rvnfygb;l ? yxrtcsuu
f a&S;OD; 'Dru
kd a&pDpepfo@kd wpHw
k &m jyefvn
S hf
wm rvky&f if t&if;&Sipf epfuae qd&k ,
S v
f pfpepfo@kd ul;ajymif;zd@k rjzpfEikd b
f ;l ?
(bmvd@k vq
J akd wmh 'Dvrkd S rvky&f if Edik if aH wmfvyk if ef;aqmifwmawGukd vltrsm;pk
u aqmif&GufwJhpepf/ 'Duwqifh vlxkw&yfvHk;u aqmif&GufwJhpepfudk
b,fvv
kd yk f ul;ajymif;Edik rf mS vJ?) 'kw,
d tcsuu
f t&if;&Sipf epfe@J t&if;&Sif
pepf ,Ofaus;r_w@kd tay: tajccHwhJ a&S;OD;'Dru
kd a&pD [m ordik ;f rwdik rf aD cwf
od@k r[kwf t&if;&Sipf epfrwdik rf aD cwfu a&S;OD;'Dru
kd a&pDe@J rwlygb;l ? t&if;&Sif
pepf,Ofaus;r_u twdik ;f twm}u;D rm;wJh xkwv
f yk af &;rsm;/ pufrkH sm;/ rD;&xm;
vrf;rsm;/ pmyd@k e@J a=u;eef;pepf/ w,fvzD ek ;f pepf pwmawGukd zefw;D xm;w,f?
'DtajccHay:rSm Edik if aH wmftm%m a[mif;&J@ vkyif ef;aqmifwmtrsm;pk[m
odyfudkdk;pif;vG,fulvmw,f? 'gawGudk rSwfyHkwifjcif;/ rSwfwrf;wifjcif;/
ppfaq;jcif;pwJh tvGe@f tvGev
f ,
G u
f w
l hJ tvkyu
f av;awGtjzpfo@kd ajymif;vJ
ypfygw,f? 'ga=umifh 'gawGudk pmwwfolwdkif; tvG,fwulvkyfEdkifw,f?
omref tvkyform;rsm;&J@vkyfc eJ@ tvG,fwulvkyfEdkifw,f? 'ghtjyif
'Dvyk if ef;aqmifwmrsm;eJ@ yl;wGaJ ewJh tcGix
hf ;l cH t&dyt
f a,mifreS o
f r# t&m&Sd
75

vDeif
}uD; taqmifta,mif eJ@ qifww
l mrSeo
f r#ukd z,f&mS ;ypfEikd w
f ,f? (z,f&mS ;
ypfz@kd vnf; vdw
k ,f?)
t&m&St
d m;vH;k udk cif;csurf &Sd a&G;cs,cf ef@xm;um tcsed rf a&G; jyef
vnfvv
J ,
S rf u
_ kd emcHapjcif;/ olw@kd &@J vpmawGukd omref tvkyo
f rm;rsm;&J@
vkycf tqifo
h @kd av#mch sjcif;pwJh d;k pif;+yD; ol@bmomol xif&mS ;ay:vGiaf e
wJh 'Dru
kd a&pD vkyaf qmifcsurf sm;[m tvkyo
f rm;rsm;eJ@ v,form;trsm;pk&@J
tusKd ;udk wvH;k wpnf;wnf;jzpfatmif tjynft
h 0 pkpnf;ay;Edik w
f ,f? wcsed f
wnf;rSm t&if;&Sipf epfrS qd&k ,
S v
f pfpepfo@kd ul;ajymif;a&;twGuf wHwm;cif;
ay;w,f? 'Dvyk af qmifcsurf sm;[m Edik if aH wmfukd jyefvnfwnfaqmufa&;eJ@
oufqikd w
f ,f? 'gayrJh taumiftxnfazmfaeqJ od@k r[kwf jyifqifaeqJjzpfwhJ
vk,uforl sm;xHrS jyefvnfv,
k ufa&; vkyif ef; wenf;tm;jzifh xkwv
f yk af &;
y&dabm*rsm;tm; t&if;&Siyf *k v
~ u
d ydik q
f ikd rf p_ epfrS vl@tzG@J tpnf;w&yfv;kH
ydkifqdkifr_pepfodk@ ul;ajymif;a&;vkyfief;eJ@ qufpyfay;rSomv#if txufyg
vkyaf qmifcsurf sm;[m t"dym` ,fe@J ta&;ygr_ tjynft
h 0 &&SEd ikd w
f ,f?
bHktzGJ@[m p&dwfpu t}uD;qHk;a&aomufjrpfjzpfwJh ppfwyfeJ@
tpd;k &t&m&Sw
d yfz@JG w@kd ukd zsuo
f rd ;f vdu
k jf cif;jzifh "e&Siaf wmfveS af &;
tm;vH;k u wifjycJw
h hJ p&dwo
f ufomwJt
h pd;k & xlaxmifa&;qdw
k hJ
au;a=umfou
H kd taumiftxnf azmfcw
hJ ,f? vd@k rmhupf u
f a&;cJh
ygw,f?
v,form;rsm;[m "e&Siaf ygupf vlwef;pm;&J@ wjcm;vl@tv$mrsm;
vdyk gy?J olw@kd txJu rjzpfpavmuf tenf;pk vlrsm;om ("e&Siv
f w
l ef;pm;&J@
t"dym` ,ft&) xdyq
f ;kH udw
k uf Edik =f uw,f? vlwiG u
f s,jf zpf Edik =f uw,f?
wenf;tm;jzifh vlcsr;f om jzpfEikd =f uw,f? "e&Sijf zpfEikd =f uw,f? od@k r[kwf
76

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


u,f0wJh tcGix
hf ;l cHt&m&Srd sm; jzpfEikd =f uw,f? (t&if;&SiEf ikd if t
H rsm;pkrmS v,f
orm;rsm; &S=d uw,f?) 'DvEkd ikd if t
H m;vH;k rSm v,form;trsm;pk}u;D [m tpd;k &&J@
zdEydS rf u
_ kd cH=u&vd@k tpd;k &udk zcscsi=f uw,f? p&dwo
f ufomwJh tpd;k &udk
ar#mv
f ifah wmifw
h =uw,f? 'gukd taumiftxnf azmfEikd w
f m ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;yJ
&Sw
d ,f? ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;[m 'gukd taumiftxnf azmfvu
kd jf cif;tm;jzihf
wcsed w
f nf;rSm Edik if aH wmfukd qd&k ,
S v
f pfpepft& jyefvnfwnfaqmufa&;qDo@kd
ajcvSr;f vSr;f vdu
k w
f ,f?

3? ygvrD efpepfzsuo
f rd ;f a&;
rmhupf u
f 'Dvakd &;cJyh gw,f?
bHt
k zG@J [m ygvrD efqefwhJ tzG@J tpnf;rjzpfoif?h pDrt
H yk cf sKyfa&;eJ@
w&m;pD&ifa&;wdk@udk wyifeufaqmif&GufwJh tvkyftzGJ@tpnf;
jzpfoifw
h ,f?
t&G,af &mufow
l ikd ;f rJay;a&;pepf[m ygvrD efxrJ mS ud,
k pf m;
vS,t
f jzpf aeap+y;D jynfou
l kd zdEydS cf ikd ;f zd@k twGuf tkypf ;kd olvw
l ef;pm;
xJrS b,fob
l ,f0gukd a&G;cs,rf vJqw
kd m 3 ESpf od@k r[kwf 6 ESpw
f }urd f
qH;k jzwfwmrsKd ; rjzpfoifyh g? bHt
k zG@J awGtwGi;f pnf;H;k xm;wJh jynfol
awGukd tvkyt
f au|;yzd@k jzpfoifw
h ,f? Oyrm rdrv
d yk if ef;twGuf
tvkyform;rsm;/ tvkyf=uyfrsm;eJ@ pm&if;udkifrsm;udk pdwfuuf
&SmazGa&G;cs,Ef ikd af tmif vkyif ef;&Siw
f ikd ;f udk yk*v
~ u
d a&G;cs,yf ikd cf iG hf
pepfu tvkyt
f au|;yxm;ovdk jzpfoifw
h ,f?
77

vDeif
tcktcg qd&k ,
S af &SmAf if0g'eJ@tacsmif0g'}uD;pd;k aewma=umifh 1871
ckEpS u
f ygvrD efpepfukd txufrmS vdk rSwaf vmufom;avmuf a0zefcw
hJ phJ um;
awG[mvnf; rmhupf 0f g'&J@ tarhaysmufcpH um;rsm; xJrmS yg0ifaeygw,f?
0ef}u;D tvky/f ygvrD eftvkyw
f @kd jzifh toufarG;aeolrsm;/ ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;udk
opPmazmuforl sm;eJ@ ,ckacwfrmS vufawG@uswhJ qd&k ,
S v
f pf0g'rD sm;[m
ygvrD efpepftay: a0zefcsut
f m;vH;k udk rif;rJ0h g'rD sm;tm; vkycf ikd ;f xm;+y;D tJ'v
D kd
tvGeu
f sKd ;a=umif;qDavsmw
f hJ tajccHay:uae ygvrD efpepftay: a0zefcsurf eS f
or#ukd rif;rJ0h g' tjzpf H@_ cs=ujyefygw,f? &Syd 'f rD efrsm; (Sheidemanns)/
a';Apfrsm; (Davids)/ vD*si;f rsm; (Legiens)/ qif;bufrsm; (Sembats)/
&Daemh',frsm; (Renaudels)/ [if'gqifrsm; (Hendersons)/ Aef'gAifrsm;
(Vanderveldes)/ pawmeif;rsm; (Staunings)/ A&efwif;rsm; (Brantings)/
bpfqv
kd ufwpfrsm; (Bissolatis) eJ@ taygi;f tygw@kdvkd qd&k ,
S v
f pf awGukd &G@H rek ;f
vm=uwJh a&S@wef;a&muf ygvDrefEdkifiHrsm;rS ypPnf;rJhawG[m rif;rJh*dk%f;
tzG@J 0g'udak wmif tacsmif0g'eJ@ tr$mnDaemifomjzpfreS ;f odayr,fh wae@wjcm;
pmemaxmufcv
H m=uwm tH=h op&mawmh r[kwyf g?
'gayrJh rmhupf t
f aeeJ@ awmfveS w
f hJ tEkydavmrenf;emudk yvufcf
aemhA/f aumufpuDe@J wjcm;vlawG yHak zmfcw
hJ yhJ pkH rH sKd ;/ tESpo
f m&rJw
h hJ zuf&iS f
pum;vH;k awGtjzpf/ em;axmifaumif;wJh pum;vH;k awGtjzpf oabmrxm;
cJhyg? txl;ojzifh awmfvSefa&;tajctae txift&Sm; r&ifhrSnfhao;wJh
tcgrsKd ;rSm ygvrD efpepf 0uf+cH udak wmif toH;k csEikd pf rG ;f r&Sw
d hJ rif;rJ0h g'eJ@
b,fvjkd ywfjywfom;om; vrf;cG&J r,fqw
kd m rmhupf u
f aumif;aumif;odyg
w,f? wcsdefwnf;rSm wu,fwrf; awmfvSefa&;us+yD; ypPnf;rJhvlwef;pm;
tjrifuo
kd ;kH um ygvrD efpepfukd b,fvadk 0zef&r,f qdw
k mvnf; rmhupf u
f
aumif;aumif;odygw,f?
78

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


ygvrD efxu
J ae+yD; jynfou
l kd zdEydS ef if;acscikd ;f xm;zd@k twGuf tkypf ;kd ol
vlwef;pm;xJu b,fo@l uakd &G;cs,&f rvJqw
kd m ESpt
f enf;i,frmS w}udrf qH;k
jzwfjcif;[m ygvrD efpepf&@J wu,ft
h ESpo
f m&jzpfw,f? ygvrD efz@JG pnf;tkycf sKyyf kH
t& bk&ifpepf Edik if aH wGrmS yJjzpfjzpf/ 'Dru
kd a&pDtusq;kH orRwEdik if aH wGrmS yJ
jzpfjzpf 'DtESpo
f m&yJ jzpfw,f?
'gayrJh u|eaf wmfw@kd [m Edik if aH wmfjy\emta=umif; ajymaewm
jzpfw,f? ygvrD efpepfuv
kd nf; Edik if aH wmf&@J taqmufttHw
k rsKd ;tjzpf oabm
xm;wm jzpfw,f? qdak wmh ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;[m 'Dupd eP @J ywfouf+y;D bmawG
vky&f r,fqw
kd hJ _axmifu
h =unf&h if ygvrD efpepfuae b,fvekd nf;eJ@ ke;f xGuf
rvJ? 'Dpepfr&Sad tmif b,fvv
kd yk rf vJ?
xyfajym&OD;r,f? yJ&pfbt
kH zG@J tawG@tuHay: tajccHwhJ rmhupf &f @J
oifcef;pmawGukd vlawGu vH;k 0udk arhxm;cJ=h uygw,f? 'gah =umifh 'Dae@acwf
qd&k ,
S 'f rD u
kd &uf awG (qdv
k w
kd mu 'Dae@acwfrmS qd&k ,
S v
f pf0g'tay: opPm
azmufoal wG) [m ygvrD efpepftay: rif;rJ0h g'tjrif od@k r[kwf azmufjyefa&;
tjrife@J a0zefcsuaf wGuykd J em;vnfw,f? wjcm;tjrife@J a0zefcsuaf wGukd
wu,fwrf; em;rvnfEikd af wmhb;l ?
ygvrD efpepfuae ke;f xGuzf @kd enf;vrf;qdw
k m "rRwmyJ ud,
k pf m;vS,f
tzGJ@tpnf;zGJ@r_eJ@ a&G;cs,fwifajrmufrlawGudk zsufodrf;ypfzdk@ r[kwfygbl;?
ud,
k pf m;vS,t
f zG@J tpnf;awGukd pum;ajymqdik t
f jzpfuae tvkyf tzG@J
tpnf;awGjzpfatmif ajymif;vJypfz@kd jzpfygw,f? bHt
k zG@J [m ygvrD efqefwhJ
tzG@J tpnf; rjzpfoif/h pDrt
H yk cf sKyfa&;eJ@w&m;pD&ifa&;wd@k ukd wyifeufaqmif
&Guw
f hJ tvkyt
f zG@J tpnf; jzpfoifw
h ,f?
79

vDeif
ygvrD efqefwhJ tzG@J tpnf;rjzpfoif/h tvkyt
f zG@J tpnf; jzpfoifh
w,f? 'Dpum;u tckacwf ygvrD eftrwfrsm;eJ@ qd&k ,
S 'f rD u
kd a&pDygw&D @J
ygvrD ef acG;ykuav;rsm; udk txdemem xd;k ESuv
f u
kd yf gw,f? tar&duef/
qGpZf mvef/ jyifopf/ t*Fvef/ aemfa0 pwJph wJh b,fygvrD efpepfEikd if u
H rkd qdk
=unf=h unfyh g? 'DEikd if aH wGrmS Edik if aH wmf&J@ wu,ft
h vkyu
f pd aP wGukd uef@vef@um
aemufu,
G rf mS vkyo
f mG ;=uwmcsn;f yJ? tpd;k &XmeawG/ H;k awG/ ppfO;D pD;XmeawG
uae vkyo
f mG ;=uwmyJ? ygvrD efqw
kd mu trsm;jynfol udk vdrn
f ma&;qdk
wJh txl;vkyif ef;twGuf pum;ajymzd@k r#om jzpfw,f? 'Dtcsuu
f odyu
f kd
rSeu
f efveG ;f vd@k "e&Si'f rD u
kd a&pDorRwEdik if w
H ckjzpfwhJ k&mS ;orRwEdik if rH mS awmif
ygvrD efppfppfw&yf rwnfaxmifEikd af o;cifrmS awmif ygvrD efpepf&@J tjypf tem
tqmawG csucf si;f ay:xGuv
f mcJw
h ,f? pudb
k ,fvrD sm;eJ@ q,fvw
D ,fvpf
vdv
k rl sm;/ csm;aemhAef @J tufyq
f ifw,
D ufvv
kd rl sm; pwJph w
d "f mwfysujf ym;aewJh
evAdef;wHk;ol&Jaumif;rsm;[m qdkAD,uftzGJ@tpnf;rsm;udk pdwfysufp&m
taumif;qHk; "e&SifygvDrefyHkpHjzpfatmifawmif vkyfypfEdkifcJh+yD; pum;ajym
qdik af wGjzpfatmif ajymif;ypfEikd cf =hJ uw,f? qdAk ,
D uftzG@J tpnf;awGtwGi;f u
qd&k ,
S v
f pf 0ef}uD;rsm;[m [dwv
f ;kH [efv;kH pum;rsm;/ qH;k jzwfcsurf sm;jzifh
,Hv
k ,
G w
f hJ v,form;awGukd vSnphf m;ae=uw,f? tpd;k &yifu,
kd x
f rJ mS vnf;
vltajymif;tvJav;awG t+rJvyk af ew,f? &nf&,
G cf suw
f cku qd&k ,
S v
f pf
awmfveS af &;ygw0D ifawG/ rif&ADS pfawG rsm;Edik o
f r# rsm;rsm;udk aiGvnf;rsm;rsm;&/
*k%v
f nf;&Sw
d hJ &mxl; pm;ayguf rsm; tvSnu
hf s pHpm;Edik af pzd@k jzpfw,f?
wjcm;&nf&,
G cf suu
f awmh jynfov
l x
l &k @J tmHk udk qGaJ qmif xm;Edik zf @kd
jzpfw,f? 'gayrJh Edik if aH wmf &J@ ta&;udprP sm;udak wmh tpd;k &H;k }uD;rsm;eJ@
ppfXmecsKyfrsm;rSm aqmif&u
G f =uygw,f?

80

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


tm%m&qd&k ,
S v
f pfawmfveS af &;ygw&D @J tmabmfjzpfwhJ *sv
J ekd md'k g;
(Jyelo Naroda jynfo@l ta&;) owif;pm&J@ t,f'w
D mhtmabmfaqmif;yg;
wyk'rf mS r=umao;cifu 0efcaH &;om;xm;wmudk ajymygr,f? 0efcw
H ahJ voH
uawmh vltm;vH;k Edik if aH &;jynfw
h efqmvkypf m;aewJh aumif;rGew
f v
hJ @l tzG@J
tpnf; xJu vlawG&@J twkr&Sw
d hJ pdwaf pwemrGeaf voHe@J yg 0efcx
H m;wm
uawmh qd&k ,
S v
f pfrsm; ('Dpum;vH;k oH;k &wmudk cGihf yyg?) OD;pD;wJ0h ef}uD;Xme
awGrmS awmif AsLdu
k a&pD ,EW&m;[m wu,fwrf;rSm rajymif;vJyg? ta[mif;
twdik ;f ygy?J enf;vrf;a[mif;twdik ;f vkyu
f ikd af e=uygw,f? awmfveS af &;qefwhJ
pDru
H ed ;f awGukd vGwv
f w
G v
f yfvyf }uD;udk zsuq
f ;D aeygw,f pwJh tcsuaf wG
jzpfygw,f? tJ'zD iG [
hf 0efccH suf r&Scd b
hJ ;l qd&k ifawmif qd&k ,
S v
f pfawmfveS af &;
ygwD0ifawGeJ@ rif&SDApfawG tpdk;&xJ yg0ifvkyfudkifcJhwJh wu,fhordkif;u
tJ't
D csuaf wGukd oufaojyraebl;vm;? 'ge@J ywfouf+yD; rSwo
f m;oihw
f hJ
wckwnf;aomtcsuf &Syd gw,f? a&G;aumufyJG 'Dru
kd a&pDygw0D ifawG (Cadets)
eJ@twl 0ef}uD;XmeawGrmS &Sad e=uwJh csm;aemhArf sm; (Chernovs)/ kqmaemhAf
rsm; (Rusanovs)/ ZifZaD emhArf sm; (Zenzinovs) eJ@ *sv
J ekd md'k gowif;pmu
wjcm;t,f'w
D mawG[m t&Supf w
d v
f ;kH 0r&Sad wmhbJ udpaP o;ao;av;udk ajym
aewJh yHpk rH sKd ;eJ@ vlyt
kH v,frmS rsuEf mS xlxel @J ajymvdu
k w
f muawmh olw@kd &@J
0ef}u;D XmeawGrmS t&m&m[m ta[mif;twdik ;f yJ &Sad eygw,fw/hJ awmfveS af &;
qefwhJ 'Dru
kd a&pDpum;vH;k rsm;u aus;vufaevltrsm;udk vSnphf m;zd@k / AsLdk
ua&pDe@J u;eDpepfvyk [
f efrsm;uawmh t&if;&Sirf sm;udk ESv;kH acG@ apzd@k 'g[m d;k om;pGm aygi;f pyfjcif;&J@ tESpo
f m&ygy?J
"e&Siv
f @l tzG@J tpnf;&J@ tusiyhf su/f ykyo
f ;kd aewJh ygvrD efukd bHt
k zG@J u
tpm;xd;k vdu
k w
f hJ taqmufttHpk epfxrJ mS vGwv
f yfpmG tjrifxw
k af zmfjcif;/
aqG;aEG;jcif;qdw
k m vdrn
f mvSnphf m;zd@k twGuf jzpfroGm;ygb;l ? bma=umifv
h J
81

vDeif
qdak wmh trwfrsm;ud,
k w
f ikd f tvkyv
f yk &f w,f? olw@kd twnfyvdu
k w
f hJ Oya'
awGukd ud,
k w
f ikd f taumiftaxnfazmf&w,f? wu,fv
h ufawG@ &v'fawGukd
ud,
k w
f ikd pf rf;oyf&w,f? a&G;aumufay;wJh vlxu
k kd wdu
k f u
kd w
f m0efc&H w,f?
'gawGa=umifyh gy?J ud,
k pf m;vS,t
f aqmufttHpk epfuawmh qufvuf&adS e
ayr,fh ygvrD efpepfvrkd sKd ; txl;pepfwrsKd ;/ Oya'yr_e@J tyk cf sKyfrt
_ vkyf cGaJ 0
wmrsdK;/ udk,fpm;vS,fawGudk tcGifhxl;ay;wmrsdK;uawmh r&Sdawmhygbl;?
ud,
k pf m;vS,f taqmufttHpk epf rygbeJ @J 'Dru
kd a&pDqw
kd m pOf;pm;vd@k r&Edik f
yg? ypPn;f rJ'h rD u
kd a&pDuakd wmifrS pOf;pm;vd@k r&yg? 'gayrJh ygvrD efpepfrygbeJ @J
'Dru
kd a&pDukd pOf;pm;Edik yf gw,f? pOf;vnf; pOf;pm;&r,f? "rRwmyJ? "e&Siaf wG&@J
tkyfpdk;r_udk zcsypfa&;[m u|efawmfwdk@&J@ wu,fpdwftm;xufoefwJhqEN
jzpfz@kd awmh vdw
k mayg?h 'Dta&;[m tvkyo
f rm;awG&@J rJuq
kd ,
G w
f hJ a&G;aumuf
yGJ au;a=umfow
H ckr#om rjzpfapzd@k awmh vdw
k mayg?h 'gayrJh rif&ADS pfawGe@J
qd&k ,
S v
f pfawmfveS af &;ygw0D ifawG/ &Sw
d 'f rD efrsm;eJ@v*D si;f rsm;/ qif;bufrsm;eJ@
AefygAv
J rf sm;wd@k vv
kd al wG twGuu
f awmh tJ't
D a&;[m a&G;aumufyaJG u;a=umf
oHr#om jzpfygw,f?
tvGew
f &mrSwo
f m;oifw
h t
hJ csuu
f rmhupf [
f m bHt
k zG@J wu
G /f ypPn;f rJh
'Dru
kd a&pDtwGuf vdt
k yfwhJ t&m&Srd sm;&J@ vkyif ef;aqmifwmawGta=umif;
ajymwJt
h cgrmS tvky&f iS w
f a,muf iSm;&rf;xm;wJh vkyo
f m;rsm;eJ@ Edi_ ;f ,SOf
ajymygw,f? wenf;tm;jzifh tvkyo
f rm;rsm;/ tvky=f uyfrsm;/ pm&if;udik f
rsm; udk iSm;&rf;vkyu
f ikd w
f hJ omreft&if;&Siv
f yk cf if;udik cf if;eJ@ Edi_ ;f ,SOaf jym
ygw,f?
rmhupf rf mS Avmpdwu
f ;l ,OfwmrsKd ; vH;k 0r&Scd yhJ g? qdv
k w
kd mu ol[m
vl@tzG@J tpnf; topf wckukd pdwu
f ;l eJ@ wnfaqmuf/ wDxiG zf efw;D wmrsKd ;
rvkyfcJhyg? ol[m vl@tzGJ@tpnf;ta[mif;uae topfodk@ ul;ajymif;wJh
82

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


omefawGudk ordkif;qdkif&m obm0jzpfpOfw&yftjzpf =unfhjrifavhvm
ygw,f? ol[m ypPn;f rJv
h w
l ef;pm; vlxv
k y_ &f mS ;r_wck&@J wu,ft
h wG@tuHukd
avhvm+yD; 'Dxu
J vufawG@oifcef;pmawG xkw,
f zl @kd u;pm;cJyh gw,f? yJ&pfbkH
tzG@J xu
H ae ynmoif,l cJyh gw,f? }uD;jrwfwhJ awmfveS af &; twG;tac:
&Si}f uD;rsm; tm;vH;k [m 'Dvykd gy?J tzdEydS cf v
H w
l ef;pm;rsm;&J@ }uD;jrwfwv
hJ y_ &f mS ;r_
tawG@tuHrsm;xJu ynmoif,zl @kd ra=umuf&@HG c=hJ uygb;l ? olw@kd v_y&f mS ;r_
awGe@J ywfoufv@kd ynmjycsiaf ewJh q&m}u;D awG oGeo
f ifq;kH rpum; ajymwm
rsKd ; (Oyrm yvufcaf emhAu
f olw@kd [m tpuwnf;u vufeufrudik o
f ifch hJ
ygb;l vd@k ajymwmrsKd ;/ qJ&pfwv
J u
D vlwef;pm;w&yf[m ud,
k u
hf ,
kd u
f kd
xde;f csKyfz@kd vw
kd ,f vd@k ajymwmrsKd ;) b,fwek ;f urS rvkycf yhJ gb;l ?
AsLdu
k a&pDqw
kd t
hJ &mudk wcsuw
f nf;eJ@ ae&mtm;vH;k tuket
f pif
zsuo
f rd ;f zd@k pOf;pm;vd@k rjzpfyg? 'g[m pdwu
f ;l ,Ofro
_ m jzpfygw,f? 'gayrJh
AsLdkua&pD,EW&m;a[mif;udk wcsufwnf; dkufcsdK;+yD; ,EW&m;opfwckudk
csucf si;f xlaxmifum tJ',
D EW&m;opfuo
kd ;kH +yD; AsLdu
k a&pDreS o
f r#ukd wjznf;
jznf;csi;f zsuo
f rd ;f oGm;zd@k upd u
P kd pOf;pm;wmuawmh pdwu
f ;l ,Ofr_ r[kwyf gb;l ?
'g[m yJ&pfbt
kH zG@J &@J tawG@tuH jzpfygw,f? 'Dupd [
P m awmfveS w
f hJ ypPn;f rJh
vlwef;pm;&J@ wdu
k f u
kd ef @J vwfwavmvkyif ef;wm0ef jzpfygw,f?
t&if;&Sipf epfu Edik if aH wmf pDrt
H yk cf sKyaf &;vkyif ef;aqmifwmawGukd
d;k pif;vG,u
f al tmif ajymif;vJypfygw,f? 'ga=umifh t&m&Sv
d }l uD;rif;tvkyf
awGukd pGe@f y,fz@kd &m jzpfEikd yf gw,f? udpw
P ckv;kH udk (tkypf ;kd olvw
l ef;pm;jzpfw)hJ
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ tzGt
J pnf;vufxJ tyfxm;Edik yf gw,f? 'DtzG@J tpnf;u
vl@tzG@J tpnf;w&yfv;kH udk ud,
k pf m;y+y;D tvkyo
f rm;/ tvky=f uyfe@J pm&if;udik f
rsm; udk iSm;&rf;ygvrd rhf ,f?
83

vDeif
u|eaf wmfw@kd [m pdwu
f ;l ,Oform;rsm; r[kwyf g? pDrt
H yk cf sKyfrr_ eS f
or#e@J emcHrr_ eS o
f r# wcsuw
f nf; z,f&mS ;Edik zf @kd tdyrf ufruf raeyg? 'gawGu
rif;rJ0h g'aD wG&@J tdyrf ufawGyg? ypPn;f rJt
h m%m&Sipf epf&@J vkyif ef;wm0efawG
ta=umif; em;rvnfv@kd ruf=uwmyg? rmhupf 0f g'eJ@ bmrSrqdik yf gb;l ? 'Dtyd rf uf
awG rufaevd@k omuawmh wu,fvufawG@rmS tckvkd &Sad ewJh vlawG[m wjcm;
vlwrsdK;tjzpf ajymif;vJoGm;wJhtcsdeftxd apmifh+yD;rS qdk&S,fvpfawmfvSef
a&;udk vkyzf @kd yJ &Sad wmhw,f? u|eaf wmfw@kd u 'Dvrkd [kwb
f ;l ? qd&k ,
S v
f pfawmf
vSeaf &;udk tckv&kd adS ewJh vlawGe@J yJ vkycf siw
f ,f? tckv&kd adS ewJv
h al wGqw
kd mu
emcHr/_ }uD;=uyfr/_ tvky=f uyfrsm;/ pm&if;udik rf sm; pwmawGe@J uif;uGmvd@k
r&wJv
h al wGyg?
'gayrJh u|eaf wmfw@kd vv
kd m;wJh emcHrq
_ w
kd m aoG;pkycf v
H yk o
f m;jynfol
tm;vH;k &J@ vufeufuikd w
f yfO;D / wenf;tm;jzifh ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;udk emcHz@kd
jzpfw,f? ae@csi;f ncsi;f / csucf si;f pwifEikd +f y;D pvnf;pwifoifw
h hJ tvkyu
f awmh
Edik if aH wmft&m&Srd sm;&J@ txl; vl}uD;rif;vkyif ef;aqmifwmrsm; ae&mrSm
tvky=f uyfrsm;/ pm&if;udik rf sm; &J@ vkyif ef;aqmifwmawGe@J tpm;xd;k zd@k y?J
'Dvyk if ef;aqmifwmawGukd tckacwfrmS omrefr@ol r@om; t&nftcsi;f &Sd ekH @J
tjynft
h 0vkyw
f wfygw,f? tvkyo
f rm;vkycf r#e@J yJ aumif;aumif;vkyEf ikd f
=uygw,f?
tvkyo
f rm;rsm; jzpf=uwJh u|eaf wmfw@kd u,
kd w
f ikd [
f m t&if;&Sipf epf
u zefw;D xm;wJh &v'fawGukd tajccH+yD; tvkyo
f rm;tjzpf &&Scd w
hJ hJ u|eaf wmf
wd@k u,
kd yf ikd f tawG@tuHukd tm;xm;=ur,f? vufeufuikd f tvkyo
f rm;rsm;&J@
Edik if aH wmftm%m&J@ ausmaxmufaemufcH yr_e@J wif;=uyfwhJ oHr%dpnf;urf;
udk xlaxmif=ur,f? 'Dvdkenf;eJ@ twdkif;twm}uD;rm;wJh xkwfvkyfa&;udk
pnf;H;k =ur,f? Edik if aH wmft&m&Srd sm;qdw
k m u|eaf wmfw@kd &@J !e=f um;csuu
f kd
84

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


taumiftxnfazmforl sm;om jzpfomG ;atmif/ rJay;olawGtay: wm0efcw
H /hJ
jyefvnfvJvS,fcef@xm;EdkifwJh/ vkyfcenf;enf;yJ &,lwJh tvkyf=uyfrsm;eJ@
pm&if;udik rf sm; om jzpfomG ;atmif ajymif;ypf=ur,f? ("rRwmyJ yHpk t
H rsKd ;rsKd ;/
tqift
h rsKd ;rsKd ;eJ@ &S=d uwJh twwfynm&Siaf wG&@J tultnDukd &,l&rSmayg?h )
tJ'gawG[m u|eaf wmfw@kd ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ vkyif ef;wm0efawGygy?J ypPn;f rJh
awmfveS af &; atmifjrifwmeJ@ p+yD;vkyEf ikd w
f ,f? vkyv
f nf; vky&f r,f? twdik ;f
twm}uD;rm;wJh xkwv
f yk af &;tajccH &Sad e+yDq&kd if 'Dwm0efawGukd pwifvyk f
vdu
k w
f meJ@ AsLdu
k a&pDtm;vH;k wjznf;jznf; wdraf umyaysmuf vmrSmyJ?
rsuaf wmiftrSwt
f om; () rygwhJ yHrk eS t
f aetxm;wck/ vkycf pm;aus;u|ef
pepfwek ;f ueJ@ vH;k 0jcm;em;wJh yHrk eS t
f aetxm;wckukd wjznf;jznf; xlaxmif
EdkifrSmyJ? 'Dtaetxm;atmufrSm }uD;=uyfr_eJ@ pm&if;tif;vkyfief;awG[m
vG,u
f o
l xuf vG,u
f v
l m+yD; vlwikd ;f tvSnu
hf s vkyEf ikd v
f mr,f? tJ'aD emuf
rSm 'Dtvkyaf wG[m bmrSrxl;qef;wJh tavhtxjzpfvm+yD; aemufq;kH rSm
txl;vl@tzG@J tv$mwck&@J txl;tvkyaf wGtjzpfu tqH;k owfomG ;vdrrhf ,f?
19 &mpkEpS &f @J 70 pkEpS u
f mvrSm ^m%fxufjrufwhJ *smrefq&kd ,
S f
'Drdku&ufwa,muf[m pmwdkufvkyfief;udk qdk&S,fvpfpD;yGm;a&;pepf&J@
erlemwcktjzpf =unfjh rifcw
hJ ,f? 'g[m odyrf eS yf gw,f? vuf&u
dS mvrSm pmwdu
k f
vkyfief;[m EdkifiHawmft&if;&Sif vuf0g;}uD;tkyftzGJ@&J@yHkpHeJ@ zGJ@pnf;xm;wJh
pD;yGm;a&;vkyfief;wrsdK; jzpfw,f? e,fcsJ@pepfu x&yfpftm;vHk;udk 'DyHkpHrsdK;
tzG@J tpnf;awGjzpfatmif wjznf;jznf;csi;f ajymif;ypfaew,f? 'DypkH rH mS qd&k if
tvkyyf +d yD; iwfjywfaewJh atmufajcomref vkyo
f m;rsm;&J@ acgi;f ay:rSm
AsLdu
k a&pD,EW&m;u pd;k rd;k xm;w,f? 'gayrJh vl@tzG@J tpnf;&J@ t&mudpaP wGudk
pDrcH ef@cw
JG hJ ,EW&m;uawmh 'DypkH x
H rJ mS toif&h +dS yD; jzpfaeyg+yD? u|eaf wmfw@kd [m
t&if;&Sirf sm;udk wGe;f vSeyf pfr,f? 'DaoG;pkyo
f rm;awG&@J ckcrH u
_ kd vufeufuikd f
85

vDeif
tvkyo
f rm;rsm;&J@ oHvufo;D eJ@ acsre_ ;f ypfr,fq&kd if 'gawGvyk +f y;D wmeJ@ uyfyg;
aumif ryg&w
dS /hJ twwfynmwyfqifr_ tqifjh rifrh m;wJh ,EW&m;wckukd u|eaf wmf
wd@k &&Syd gvrd rhf ,f? 'D,EW&m;udk aoG;pnf;nD!w
G af ewJh tvkyo
f rm;rsm;ud,
k w
f ikd f
aumif;aumif;}uD; armif;ESiEf ikd v
f rd rhf ,f? olw@kd [m twwfynmonfawG/
tvky=f uyfawGe@J pm&if;udik af wGukd iSm;&rf;vdrrhf ,f? tm;vH;k twGuf vkycf
uawmh a,bk,s Edik if aH wmf t&m&St
d m;vH;k udk ay;ovdk tvkyo
f rm;vkycf
yJ ay;rSmygy?J tJ'guawmh tcdik t
f rmeJ@ vufawG@uswhJ vkyif ef;wm0ef jzpfyg
w,f? x&yfpt
f m;vH;k eJ@ywfouf+yD; csucf si;f vkyEf ikd w
f hJ tvkyyf g? vkyv
f u
kd &f if
vkyo
f m;jynfoal wGtay: aoG;pkyw
f mawG &Sad wmhrmS r[kwyf g? 'Dvyk if ef;wm0ef
vky&f mrSm yJ&pfbt
kH zG@J u (txl;ojzifh Edik if aH wmfwnfaqmufa&;eJ@ ywfouf
+yD;) pwif taumiftxnf azmfcw
hJ mawGukd xnfo
h iG ;f pOf;pm;ygvrd rhf ,f?
vufeufuikd yf pPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ }u;D =uyfre_ @J acgi;f aqmifr_ atmuf
rSm twwfynmonfawG/ tvky=f uyfawG/ pm&if;udik af wGe@J t&m&St
d m;vH;k
[m tvkyo
f rm;vkycf xufrydw
k hJ vpmudyk J &&Sw
d t
hJ ajctaersKd ;jzpfatmif
pD;yGm;a&;wckv;kH udk pmwdu
k v
f yk if ef;yHpk rH sKd ; pnf;H;k wnfaqmuf&r,f? 'g[m
u|eaf wmfw@kd &@J vwfwavm&nfreS ;f csuyf ?J 'DvEkd ikd if aH wmfrsKd ;/ txufyguo
hJ @kd
aom pD;yGm;a&;udk tajccHxm;wJh Edik if aH wmfrsKd ;udo
k m u|eaf wmfw@kd vdv
k m;yg
w,f? 'Dvv
kd yk rf o
S m ygvrD efpepfukd zsuo
f rd ;f Edik +f yD; ud,
k pf m;vS,t
f aqmuf
ttHpk epfawGukd xde;f odr;f Edik v
f rd rhf ,f? 'gro
S m vkyo
f m;vlwef;pm;rsm;&J@ tJ'v
D kd
taqmufttHpk epfawGukd "e&Siv
f w
l ef;pm;u a&mif;rpm;Edik af tmif vkyEf ikd f
vdrrhf ,f?

86

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


4? trsKd ;om; wpnf;wvH;k wnf;jzpfa&;twGuf pnf;H;k jcif;?
wrsKd ;om;vH;k udk b,fyzkH @JG pnf;r,fqw
kd mudk bHt
k zG@J taeeJ@ tao;
pdwf ra&;qGJjzpfcJhygbl;? 'gayrJh rl=urf;xJrSmawmh tao;i,fqHk;
aus;vuf&Gmuav;awGtxd yJ&pfbHktzGJ@vdkrsdK;/ EdkifiHa&;omef
tzG@J tpnf;awGz@JG z@kd jzpfw,fv@kd &Si;f &Si;f yJ a&;om;xm;ygw,f?
yJ&pf&dS trsKd ;om;ud,
k pf m;vS,t
f pnf;ta0; od@k bHt
k zG@J o;D oD;rS
ud,
k pf m;vS,af wG a&G;cs,af pv$wzf @kd jzpfygw,f?
tJ't
D csed rf mS A[dt
k pd;k &twGuf enf;yg;ayr,fh ta&;}uD;wJh
vkyfief;aqmifwmrsm; usef&SdaevdrfhOD;r,f? 'gawGudk wa,muf
a,mufu vky}f uHzefw;D xm;wJh yHrk sKd ;eJ@ ry,fzsuyf pf&? bHt
k zG@J &@J
t&m&Srd sm;xHo@kd v$t
J yf&r,f? wm0ef,pl w
d f jrifrh m;wJh ud,
k pf m;vS,f
rsm;xHo@kd v$t
J yf&r,f?
trsKd ;om; wpnf;wvH;k wnf;jzpfru
_ kd zsuq
f ;D rypf&wJt
h jyif bHk
tzGJ@ zGJ@pnf;tkyfcsKyfyHkt& pnf;Hk;pkpnf;zdk@ jzpfw,f? EdkifiHawmf
tm%mudk zsufqD;ypfjcif;jzifh 'gudk taumiftxnfazmf&r,f?
'Dae&mrSm Edik if aH wmftm%mqdw
k m trsKd ;om; wpnf;wvH;k jzpfru
_ kd
pkpnf;azmfjywJt
h &m jzpfw,f? 'gayrJh trsKd ;om;qdw
k t
hJ &meJ@ uif;
vGwfae+yD; ol@&J@txufrSm &Sdaew,fqdkayr,fh wu,fuawmh
trsKd ;om;qdw
k t
hJ &m&J@ cE<mud,
k x
f u
J xGuv
f mwJh uyfyg;uyfajrmif
usD;aygif;r#omjzpfwJh EdkifiHawmftm%mudk qdkvdkygw,f? tpdk;&
tm%ma[mif;eJ@ zdEydS af &;twGurf #omjzpfwhJ ,EW&m;udk z,f&mS ;
ypf&r,f? 'gayrJh ol@&@J usKd ;a=umif;qDavsmw
f hJ vkyif ef;aqmifwmrsm;
87

vDeif
udak wmh vl@tzG@J tpnf;tay: pd;k rd;k aewJh tm%m&J@ vufxu
J vk,l
+yD; vl@tzG@J tpnf;&J@ wm0efcu
H ,
kd pf m;vS,rf sm;xH v$t
J yf&r,f?
(urBmhordkif;0ifyk*~dKvf jzpfcsifwma=umifh urBmhtHhzG,f 7 yg;xJrSm
yg0ifwJh tm&Srdkif;em;&Sd bk&m;ausmif;udk zsufqD;cJhwJh) [Ddkpx&ufwyf
(Herostratus) vdk emrnfausmw
f phJ mtky/f opPmazmuf bef;pwde;f a&;wJh
pmtky/f qd&k ,
S v
f pfpepftwGuf a&S;OD;vdt
k yfcsurf sm;eJ@ qd&k ,
S v
f pf'rD u
kd a&pD&@J
vkyfief;wm0efrsm; pmtkyfudk=unfh&if tckacwf qdk&S,f'Drdkua&pD0g'&J@
tacsmiform;rsm;[m rmhupf &f @J txufyg ajymqdck suaf wGukd b,favmuf
awmif em;rvnf=ubl;vJqdkwm odk@r[kwf ydkwdusatmifajym&&if b,f
avmufawmif em;rvnfcsif=ubl;vJqdkwm t&Sif;vif;qHk; awG@&ygw,f?
bef;pwde;f u rmhupf af &;om;wJh txufazmfjyyg pmyd'k ef @J ywfouf+yD;awmhuykd J
bmajymovJq&kd if 'Dvyk if ef;pOf[m Edik if aH &;twGi;f oabmt&=unf&h if
tESpo
f m&uswhJ tcsut
f m;vH;k rSm ya&muf'eG ;f &J@ jynfaxmifpzk uf'&,fpepfe@J
tvGeu
f kd qifwyl gw,f? rmhupf ef @J "e&Siaf ygupf ya&muf'eG ;f (bef;pwde;f
u "e&Siaf ygupf qdw
k hJ pum;udk rsuaf wmiftrSwt
f om;eJ@ a&;ygw,f?
ceJ@whJ avoHayguaf tmif a&;wmyg?) wd@k &@J t=um;rSm uGv
J cJG suaf wG &Sad eay
r,fh tqdyk gtcsuaf wGe@J ywfoufv@kd olw@kd pOf;pm;yHak wGuawmh xyfwel ;D yg;
usaeygw,f? bef;pwdef; qufa&;xm;wmu - a'oudk,fydkiftkyfcsKyfr_
taqmufttHak wG[m wae@wjcm; ta&;}uD;vmwmawmh trSeyf gy?J 'gayrJh
'Dru
kd a&pD&@J yxrqH;k vkyif ef;wm0efu rmhupf ef @J ya&muf'eG ;f wd@k pOf;pm;cJw
h hJ
yHrk sKd ;/ acwfrED ikd if aH wmfawGukd zsuo
f rd ;f +y;D (jynfe,fe@J wikd ;f toD;oD; v$waf wmfrS
ud,
k pf m;vS,rf sm;eJ@ trsKd ;om;v$waf wmfukd zG@J pnf;+y;D jynfe,fe@J wdik ;f toD;oD;
v$waf wmfuakd wmh bHt
k zG@J toD;oD;u a&G;cs,w
f hJ ud,
k pf m;vS,rf sm;eJ@ zG@J pnf;
wJeh nf;eJ@) Edik if aH wmf tzG@J tpnf; wnfaqmufru
_ kd vH;k 0ajymif;vJypfr,f? 'Dvekd @J
88

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


e*dyk pkH H trsKd ;om;ud,
k pf m;vS,pf epfwckv;kH vH;k 0aysmufu,
G o
f mG ;apr,fqw
kd hJ
vkyif ef;wm0ef jzpfoifyh g&@J vm;? 'Dtcsuu
f kd u|eaf wmf oHo,jzpfrw
d ,f?
(bef;pwde;f a&; tpcscD surf sm;/ *smrefbmomyHEk ydS jf cif; (1899) pm 134 136?)
rmhupf &f @J uyfyg;ajrmifus;D aygi;f jzpfwhJ Edik if aH wmftm%mudk zsuq
f ;D
a&; tjrifukd ya&muf'eG ;f &J@ jynfaxmifppk epfe@J a&maxG;ajymqdw
k muawmh
wu,fu
h kd wkev
f y_ zf ,
G &f mygy?J 'gayrJh 'g[m a&Smifwcifawmh r[kwyf g? bmvd@k vJ
qdak wmh rmhupf [
f m 'Dae&mrSm A[dck sKyfuikd rf p_ epfe@J qef@usib
f ufjzpfwhJ jynf
axmifppk epfta=umif;udk ajymaewm vH;k 0r[kw?f "e&Siw
f ikd ;f jynftm;vH;k rSm
&Sad ewJ/h a[mif;EGr;f aewJh "e&SiEf ikd if aH wmf,EW&m;udk zsuq
f ;D ypfz@kd ta=umif;udk
ajymaewmom jzpfw,fqw
kd mudk tacsmiform; bef;pwde;f rpOf;pm;rdv@kd ygy?J
tacsmiform; pOf;pm;rdwmuawmh ol@ab;ywfvnfrSm &SdaewJh
"e&Siaf ygupf evAde;f wH;k tusiahf wGe@J yjyifa&;0g' &J@ xdik ;f rdi_ ;f r_tjcif;t&m
awG jynfah ewJh ywf0ef;usix
f u
J t&mom jzpfw,f? wenf;tm;jzifh a'o
ud,
k yf ikd t
f yk cf sKyrf _ taqmufttHk om jzpfw,f? 'Dtacsmiform;[m ypPn;f rJh
vlwef;pm;&J@ awmfveS af &;ta=umif;udk pOf;awmifrpOf;pm;wwfawmhygb;l ?
&,fawmh&,fp&myg? 'gayrJh owdyzd@k aumif;wmu tJ't
D csuef @J
ywfoufv@kd bef;pwde;f udk b,forl S apm'uwuf rae=uwmyJ? bef;pwde;f udk
vltawmfrsm;rsm;u acsyajymqdck =hJ uw,f? txl;ojzifh k&mS ;pmaye,fy,frmS
yvufcaf emh/ Oa&mypmaye,frmS aumufpuD;wd@k u acsya&;om;cJ=h uw,f?
'gayrJh olw@kd EpS af ,mufxu
J b,fou
l rS bef;pwde;f tJ'v
D kd rmhupf u
f kd yHyk ef;
zsuw
f mudk bmrSrajymcJ=h uygb;l ?
89

vDeif
'Dtacsmiform;[m awmfveS af &;enf;usus enf;enf;rSrawG;wwf
awmhyg? awmfveS af &;ta=umif;vnf; enf;enf;rS rawG;wwfawmhyg? tJ'D
awmh jynfaxmifppk epf qdw
k m rmhupf u
f pajymcJw
h mvd@k q+kd yD; rmhupf u
f kd
rif;rJ0h g'&J@zcif ya&muf'eG ;f eJ@ a&maxG;ypfygw,f? ud,
k u
hf ,
kd u
f ,
kd f rl&if;rmhupf f
0g'aD wG jzpfw,f/ awmfveS w
f hJ rmhupf 0f g'oabmw&m;awGukd umuG,af eolawG
jzpfw,fqdk+yD; a=unmxm;=uwJh aumufpuD;eJ@yvufcfaemhwdk@uvnf;
'Dtcsuef @J ywfouf+yD; bmrS rajym=uygb;l ? tJ't
D csu[
f m qd&k if rmhupf 0f g'eJ@
rif;rJ0h g't=um; jcm;em;csut
f ay: aumufpuD;0g'rD sm;eJ@ tacsmiform;rsm;
atmufwef;usus =unfjh rifae=uwmawG&@J Zmpfjrpfwck jzpfw,f? 'D=unfh
jrifrt
_ a=umif; aemufyikd ;f rSm aqG;aEG;ygO;D r,f?
bHt
k zG@J &@J tawG@tut
H ay: oH;k oyfxm;wJh rmhupf &f @J txufazmfjyyg
pum;rsm;xJrSm jynfaxmifpkpepfeJ@ qdkifwmqdkvdk@ tpteawmif ryg&Sdyg?
rmhupf ef @J ya&muf'eG ;f wd@k wlnw
D hJ wu,ft
h csuu
f kd tacsmiform; bef;pwde;f
jrifEikd pf rG ;f r&Scd yhJ gb;l ? rmhupf ef @J ya&muf'eG ;f wd@k uGv
J cJG suu
f u
kd sawmh bef;pwde;f
u wlncD suv
f @kd jrifaejyefw,f?
rmhupf ef @J ya&muf'eG ;f wlnw
D t
hJ csuu
f olw@kd EpS af ,mufpvH;k vuf&dS
EdkifiHawmf,EW&m;udk zsufqD;a&; tay: &yfwnf=uw,f? rmhufpf0g'eJ@
(ya&muf'eG ;f / bmuleifw@kd &@J ) rif;rJ0h g't=um;&Sd tJ't
D csut
f ay: tjrifwn
l D
wmudk tacsmiform;rsm;a&m/ aumufpuD;0g'Drsm;yg rawG@jrif=uygbl;?
bmvd@k vq
J akd wmh olw@kd [m 'Dtcsut
f ay:rSm rmhupf 0f g'udk ausmcdik ;f cJ=h uvd@k
jzpfygw,f?
rmhufpf[m ya&muf'Gef;eJ@a&m/ bmuleifeJ@yg oabmrwlwmu
jynfaxmifpkpepfjy\emtay:rSmyJ jzpfygw,f? (ypPnf;rJhtm%m&Sifpepf
90

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


jy\emudak wmh ajymzd@k awmif rvdak wmhyg?) jynfaxmifppk epfqw
kd m rif;rJ0h g'&J@
"e&Siaf ygupf tjrifrsm;uae ayguzf mG ;vmwJh rlwck jzpfw,f? rmhupf [
f m
A[dck sKyfuikd rf p_ epftay: &yfco
H l jzpfygw,f? txufrmS ud;k um;azmfjycJw
h hJ
rmhupf &f @J o;kH oyfcsuaf wGxrJ mS A[dck sKyfuikd rf p_ epfuae vGaJ csmo
f mG ;wJh tcsuf
&,fv@kd vH;k 0ryg&ydS gb;l ? Edik if aH wmftay: evAde;f wH;k t,lo;D ,H=k unfr_ awGe@J
jynfv
h #aH eolrsm;om "e&SiEf ikd if aH wmf,EW&m; zsuo
f rd ;f a&;udk A[dck sKyu
f ikd rf p_ epf
zsuo
f rd ;f a&;tjzpf rSm;,Gi;f pGm =unfjh rifwwf=uygw,f?
'gayrhJ ypPnf;rJhvlwef;pm;eJ@ qif;&JwJhv,form;rsm;[m olwdk@&J@
vufxrJ mS Edik if aH wmftm%mudk qkyu
f ikd x
f m;=ur,f/ ud,
k b
hf mom bHt
k zG@J awG
twGi;f rSm tvGev
f w
G v
f yfpmG pnf;H;k pkpnf;=ur,f/ bHt
k zG@J awGtm;vH;k &J@ v_y&f mS ;
r_awGudk wnDw!Gwfwnf; jzpfapum t&if;udk xdk;ESufwdkufcdkuf=ur,f/
t&if;&Siaf wG&@J cck rH u
_ kd acsre_ ;f =ur,f/ yk*v
~ u
d ydik f rD;&xm;vrf;rsm;/ pufrkH sm;/
ajr,mrsm; pwmawGudk trsdK;om;w&yfvHk;/ vl@tzGJ@tpnf;wckvHk;odk@
v$aJ jymif;=ur,fq&kd if 'g[m A[dck sKyfuikd rf p_ epf r[kwb
f ;l vm;? 'g[m tukef
pifq;kH / tjynf0h qH;k 'Dru
kd a&pDA[dck sKyu
f ikd rf p_ epf r[kwb
f ;l vm;? aemuf+y;D 'g[m
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ A[dck sKyfuikd rf p_ epf r[kwb
f ;l vm;?
A[dck sKyfuikd rf p_ epfukd qENtavsmuf usio
hf ;kH zd@k jzpfEikd w
f ,f? bHt
k zG@J
awG[m trsKd ;om;w&yftjzpf qENtavsmuf pkpnf;zd@k jzpfEikd w
f ,f? "e&Sif
tkypf ;kd r_e@J "e&SiEf ikd if aH wmf ,EW&m;udk zsuq
f ;D a&;twGuf ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;
bHt
k zG@J awG qENtavsmuf aygi;f pnf;zd@k jzpfEikd w
f ,f? 'DjzpfEikd rf a_ wGukd bef;pwde;f
vH;k 0rpOf;pm;Edik cf yhJ gb;l ? evAde;f wH;k tm;vH;k wd@k &@J xH;k pHtwdik ;f bef;pwde;f [m
A[dck sKyu
f ikd rf u
_ kd txufuaeyJ vmEdik w
f hJ t&mwck/ AsLdu
k a&pDe@J ppfa&; taqmuf
ttHktjzpfom twif;wnfaqmuf xdef;odrf;xm;EdkifwJht&mwcktjzpfyJ
oabmayguyf gw,f?
91

vDeif
rmhupf [
f m ol@tjrifawG yHyk ef;tzsucf &H Edik w
f mudk uodaecJw
h hJ yHpk H
ygy?J bHt
k zG@J [m trsKd ;om;wpnf;wvH;k wnf; &Srd u
_ kd zsuq
f ;D vdck w
hJ ,f? A[dk
tm%mydkifr_udk zsufodrf;vdkcJhw,f pwJhpGyfpGJcsufawG[m wrifvkyf}uHajym
qdkr_awGom jzpfw,fvdk@ rmhufpfu wriftav;xm; azmfxkwfcJhygw,f?
trsKd ;om;wvH;k wpnf;wnf;&Srd u
_ kd pnf;H;k wnfaqmufz@kd jzpfw,f qdw
k hJ
pum;rsm;udk rmhupf u
f &nf&,
G cf su&f &dS dS oH;k cJyh gw,f? &nf&,
G cf suu
f awmh tod
pdw&f &dS dS usio
hf ;kH wJ/h 'Dru
kd a&pDuswhJ ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ A[dck sKyfuikd rf p_ epfukd
"e&Siv
f w
l ef;pm;&J@ ppftyk pf /k AsLdu
k a&pD A[dck sKyfuikd rf p_ epfe@J qef@usib
f uf
xm;+yD; wifjycsiv
f @kd ygy?J
'gayrJh em;raxmifvdkolrsm;avmuf b,folrS em;rxdkif;=uyg?
Edik if aH wmftm%mudk zsuo
f rd ;f / uyfyg;uyfajrmif us;D aygi;f udk z,f&mS ;qdw
k hJ
pum;awGuykd J tckacwf qd&k ,
S 'f rD u
kd a&pD0g'&J@ tacsmiform;awGu r=um;
csi=f uwmyg?
5? uyfyg;aumifEikd if aH wmfukd zsuo
f rd ;f a&;
'Dta=umif;t&meJ@ywfouf+yD; rmhupf &f @J pum;rsm;udk ud;k um;azmfjy
cJ+h yD;yg+yD? tck xyfrjH znfph u
G af zmfjyygO;D r,f? rmhupf u
f 'Dvakd wG a&;cJyh gw,f?
vH;k 0opfviG w
f hJ ordik ;f qdik &f mzefw;D r_rsm; a,bk,suHawG@&wJh uH
=urRmuawmh - 'DtopfawG[m vlrb
_ 0ta[mif; yHo
k mefrsm;/
acwfawmifuek af ewJh yHo
k mefrsm;eJ@ wpHw
k &mwlnw
D m&Sad e&if
topf[m ta[mif;&J@ yHw
k rl yl mG ;tjzpf txifc&H wwfygw,f? 'Dvekd @J
acwfrED ikd if aH wmftm%mudk du
k cf sKd ;wJh tckbt
kH zG@J topf[mvnf;
tv,facwfu bHt
k zG@J awG&@J jyefvnftouf0ifvmr_tjzpf txif
cH&w,f? (rGew
f uf*eD @J *g&eG 'f if;rsm; Montesquieu and Girondins
92

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


pwJ)h jynfe,fuav;rsm; pkaygi;f r_tjzpf txifc&H w,f? w&m;vGeAf [dk
csKyu
f ikd rf u
_ kd a&S;OD;acwfuvnf; 'Dvykd J qef@usicf =hJ uwmyJ? wd;k cs@J xm;
wmyJ uGmw,fv@kd txifc&H w,f?
vl@tzG@J tpnf;udk wG,u
f yfpm;aomufae+yD; vl@tzG@J tpnf;&J@
vGwfvyfpGmv_yf&Sm;r_udk wm;qD;aewJ@ EdkifiHawmfuyfyg;aumifu
pky,
f x
l m;wJh tiftm;rSeo
f r#ukd vl@tzG@J tpnf;cE<mud,
k w
f iG ;f od@k
bHktzGJ@pepfu jyefvnfoGwfoGif;ay;vdrhfr,f? 'Dvkyf&yfwckeJ@yJ
jyifopfjynf jyefvnfemvefxal &;udk a&S@o@kd weG ;f aqmfay;vdrrhf ,f?

aus;vuf&Sd xkwfvkyfolrsm;udk olwdk@&J@ oufqdkif&mjynfe,f


r@awmfrsm;&J@ pdw"f mwfa&;&m acgi;f aqmifra_ tmufo@kd bHt
k zG@J pepf
u oGwo
f iG ;f vdrrhf ,f? r@jytvkyo
f rm;rsm;[m aus;vuf&x
dS w
k f
vkyo
f rl sm;&J@ tusKd ;pD;yGm;udk ud,
k pf m;ywJh obm0ud,
k pf m;vS,af wG
jzpfw,fqw
kd hJ tmrcHcsuu
f kd bHt
k zG@J pepfu ay;vdrrhf ,f? "rRwmyJ
bHt
k zG@J wnf&rdS y_ ifu,
kd rf mS a'oud,
k yf ikd t
f yk cf sKyrf _ yg0if+y;D om; jzpfw,f?
'gayrJh 'Du,
kd yf ikd t
f yk cf sKyrf [
_ m tcktcg tz,f&mS ;cHvu
kd &f wJh Edik if aH wmf
tm%mudk t[ef@twm;ywJ@ t&mr[kwaf wmhygb;l ?
uyfyg;uyfajrm ifus;D aygi;f wckjzpfwhJ Edik if aH wmftm%mudk zsuo
f rd ;f
a&;/ 'gukd z,f&mS ;a&;/ 'gukd zsuq
f ;D a&;/ tcktcg tz,f&mS ;cHvu
kd &f wJh
Edik if aH wmftm%m pwmawG[mqd&k if bHt
k zG@J &@J tawG@tuHrsm;udk tuJjzwf
cGjJ crf;pdwjf zm&mrSm rmhupf o
f ;kH cJw
h phJ um;awG jzpfygw,f?
'gawGtm;vHk;udk vGefcJhwJh &mpkESpf0ufeD;yg;umvu a&;cJhwmyg?
rmhupf 0f g'yifu,
kd o
f iG jf yifukd vlxak wG od&edS m;vnfapzd@k twGuf 'Dpum;awGukd
93

vDeif
tcktcg azmfxw
k zf @kd vdyk gw,f? rmhupf [
f m ol@b0rSm aemufq;kH uHawG@cw
hJ hJ
awmfvSefa&;}uD;udk avhvm+yD; ed*Hk;csKyfcsufawG qGJxkwfcJhw,f? ypPnf;rJh
awmfveS af &;acwf aemufw}udrf usa&mufvmcsed rf mS yJ tJ'eD *d ;kH csKyfcsuaf wGukd
vlawGu arhypfc=hJ uw,f?
bHt
k zG@J tay: vlawGu trsKd ;rsKd ;t"dym` ,fziG =hf uw,f? bHt
k zG@J uay;
wJh tusKd ;pD;yGm;udv
k nf; olw@kd vo
kd vdk trsKd ;rsKd ;aumufEw
k =f uw,f?
'Dtcsuu
f jyaewmuawmh bHt
k zG@J [m tvGeaf ysmah ysmif;wJh
Edik if aH &;omefjzpf+y;D t&ifu &Scd w
hJ hJ tpd;k &omeftm;vH;k uawmh
zdEydS af &;vuQ%
Q myJ aqmifcw
hJ ,fqw
kd hJ tcsuyf gy?J bHt
k zG@J e@J ywfouf
+yD; wu,fwrf; v#Kd @0u
S ef ufew
J hJ tcsuu
f awmh - bHt
k zG@J [m tESpf
om&t& tvkyo
f rm;vlwef;pm;&J@ tpd;k &w&yfjzpfw,f/ xkwv
f yk f
olvlwef;pm;eJ@ xkwfvkyfa&;ud&d,mydkifqdkifol vlwef;pm;wdk@&J@
wdu
k yf t
JG wGi;f u &cJw
h &hJ v'f jzpfw,f? aemufq;kH rS &SmazGawG@&&dS wJh
Edik if aH &;omef jzpfw,f/ tvkyu
f kd pD;yGm;a&;t& vGwaf jrmufap
Edik w
f hJ Edik if aH &;omefjzpfw,f qdw
k mawG jzpfygw,f?
'Daemufq;kH tcsut
f vuf r&Sb
d ;l qd&k if bHt
k zG@J pepf[m taumif
txnfjzpfrvmEdik b
f ;l ? vdrn
f mr_wckom jzpfvrd rhf ,f?
pdwu
f ;l ,Oform;rsm;[m vl@tzG@J tpnf;qd&k ,
S v
f pfyjyifajymif;vJa&;
vkyEf ikd rf ,fh Edik if aH &;omefrsm; &SmazGa&;eJ@ tvkyf y_ af e=uw,f? rif;rJ0h g'D
awGuawmh Edik if aH &;yH
k mefrsm; jy\emudk vH;k 0ab;z,fxm;cJ=h uw,f? ,ck
acwf qd&k ,
S 'f rD u
kd a&pDtacsmiform;rsm;[m ygvrD ef'rD u
kd a&pDEikd if aH wmf&@J
"e&Siv
f w
l ef;pm; Edik if aH &;omefrsm;udk rausmv
f m$ ;oifw
h hJ tuef@towf
tjzpf vufcx
H m;=uw,f? olw@kd [m 'D pHerlem udk vufprkH ;kd +yD; &Scd ;kd ud;k uG,f
94

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


=uw,f? 'DomefawGudk acsr_ef;zdk@ &nf&G,fwmrSefor#udk rif;rJh0g'tjzpf
jypfwifajymqd=k uw,f?
qd&k ,
S v
f pf0g'qdik &f meJ@ Edik if aH &;wdu
k yf q
JG ikd &f m ordik ;f wckv;kH xJuae
rmhupf x
f w
k ,
f &l &Scd w
hJ muawmh - Edik if aH wmfqw
kd m rkcsaysmufu,
G v
f rd rhf ,f?
(Edik if aH wmfwnf&jdS cif;rS Edik if aH wmfrjhJ cif;od@k ul;ajymif;wJ)h Edik if aH wmf uG,af ysmuf
r_twGuf ul;ajymif;a&;omef[m tkypf ;kd olvw
l ef;pm;tjzpf pnf;H;k xm;wJh
ypPnf;rJhvlwef;pm; jzpfvdrfhr,f - qdkwJhoabmw&m; jzpfw,f? 'gayrJh
rmhupf [
f m tJ't
D em*wftqif&h @J Edik if aH &;yHo
k mefawGukd &SmazGawG@&zdS @kd ru;
pm;cJhygbl;? ol[m jyifopfordkif;udk tao;pdwfavhvmw,f? 'gudk cGJjcrf;
pdwjf zmw,f? tajctaeawGu "e&SiEf ikd if aH wmf,EW&m;tm; zsuq
f ;D a&;qDo@kd
OD;wnfa&G@vsm;aew,fqw
kd hJ ed*;kH csKyfcsuu
f kd 1851 ckEpS f tawG@tuHtay:
tajccH+yD; qGx
J w
k w
f ,f? rmhupf [
f m 'DavmufyJ vkycf yhJ gw,f?
ypPnf;rJhvlwef;pm;&J@ vlxkawmfvSefa&;v_yf&Sm;r_aygufuGJvmwJh
tcgrSm 'Dv_yf&Sm;r_[m H_;edrfhjcif;/ tcsdefwdkawmif;jcif;/ tm;enf;csufrsm;
&Sjd cif;rsm; &Scd ahJ yr,fv
h nf; 'Dvy_ &f mS ;r_u bmomefawGukd &SmazGawG@&cdS o
hJ vJ
qdw
k mudk rmhupf [
f m pwifavhvmcJw
h ,f?
bHt
k zG@J [m ypPn;f rJah wmfveS af &;u aemufq;kH rS &SmazGawG@&&dS wJh
omefjzpfw,f? tvkyfudk pD;yGm;a&;t& vGwfajrmufapEdkifwJhomef
jzpfw,f?
bHt
k zG@J [m "e&SiEf ikd if aH wmf,EW&m;tm; zsuq
f ;D ypf&ef ypPn;f rJh awmf
vSeaf &;w&yf&@J yxrt}udrf u;yrf;r_&v'f jzpfw,f? bHt
k zG@J [m zsucf v
H u
kd &f
wJh Edik if aH wmf,EW&m;ae&mrSm 0ifa&muftpm;xd;k Edik +f yD; tpm;vnf; xd;k udx
k ;kd
95

vDeif
&r,fh Edik if aH &;omef aemufq;kH rSmrS &SmazGawG@&&dS wJh Edik if aH &;omef
jzpfw,f?
1905 ckEpS Ef iS hf 1917 ckEpS f k&mS ;awmfveS af &;rsm;[m rwljcm;em;wJh
tajctae/ tcsut
f vufrsm;t& bHt
k zG@J &@J vkyif ef;wm0efukd qufvufvyk f
aqmifcw
hJ ,f? rmhupf f ^m%fynmxufjrufpmG yvkycf w
hJ hJ ordik ;f a&;t& cGjJ crf;
pdwjf zmcsuu
f kd twnfyay;cJw
h ,fpwJh ta=umif;t&mawGukd aemufyikd ;f rSm
u|eaf wmfw@kd qufvufawG@jrif&OD;rSmyg?

tcef; (4)
qufvufzwf&ef/ tde*f ,f&@J jznfph u
G &f iS ;f jycsurf sm;?

rmhupf [
f m bHt
k zG@J tawG@tuH&@J ta&;ygre_ @J ywfouf+yD; tjcm;
tcsurf sm;udk wifjycJw
h ,f? tde*f ,f[m tJ'jD y\emudk xyfcgwvJvJ xkwf
azmfajymqdck +hJ yD; rmhupf &f @J cGjJ crf;pdwjf zmcsuef @J ed*;kH csKyfcsuaf wGukd &Si;f jycJw
h ,f?
wcgw&HrmS tJ'jD y\em&J@ wjcm;rsuEf mS pmawGukd tvGet
f m;&S&d /dS tvGef
uGuu
f u
G u
f iG ;f uGi;f eJ@ azmfjycJw
h ,f? 'ga=umifh ol@&@J &Si;f jycsuaf wGukd oD;oef@
wifjyzd@k vdyk gw,f?
1? aetdrjf y\em
tde*f ,f[m ol@&@J aetdrjf y\empmtkyf (1872 ckEpS )f rSm bHt
k zG@J &@J tawG@
tuHrsm;udk xnfo
h iG ;f pOf;pm;xm;ygw,f? 'gt
h jyif Edik if aH wmfe@J ywfouf+yD;
96

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


awmfveS af &;u vkyaf qmif&r,fh vkyif ef;wm0efrsm;ta=umif; t}udr}f udrf
ajymcJw
h ,f? ol[m 'Dtcdik t
f rmjy\emta=umif;udk ajymwJah e&mrSm wzuf
rSm ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;Edik if aH wmfe@J rsuaf rSmufEikd if aH wmfw@kd t=um; wlncD suf
rsm;udk &Si;f jycJw
h ,f? 'Dwn
l cD suaf wGukd tajcy+yD; 2 rsKd ;pvH;k udk Edik if aH wmfv@kd yJ
ac:a0:vd@k &ygw,f? wjcm;wzufrmS qd&k if tde*f ,fu 'D 2 rsKd ; uGmjcm;csurf sm;
udk &Si;f jycJw
h ,f? wenf;tm;jzifh Edik if aH wmfzsuo
f rd ;f a&;od@k ul;ajymif;r_ta=umif;
udk &Si;f jycJw
h ,f?
aetdrjf y\emudk b,fvakd jz&Si;f rvJ? rsuaf rSmufacwf vl@tzG@J
tpnf;rSmawmh 'Djy\emudk ajz&Si;f &mwGif wjcm;aomvl@tzG@J tpnf;
jy\emrSeo
f r#ukd ajz&Si;f wJeh nf;twdik ;f yJ ajz&Si;f w,f? axmufyrhH e_ @J
awmif;qdrk w
_ @kd ukd pD;yGm;a&;t& wjznf;jznf;csi;f xde;f !ad y;wJeh nf;eJ@
ajz&Si;f w,f? 'gayrJh 'Denf;u 'Djy\emudyk J topfjyefvnf arG;xkwf
ay;aejyefw,f? 'Dawmh 'Denf;eJ@u jy\em vH;k 0ajyvnfroGm;ygb;l ?
'gqkd vlra_ wmfveS af &;ua&m 'Djy\emudk b,fvakd jz&Si;f ay;rSmvJ?
'guawmh umva'otvdu
k f enf;emtajymif;tvJawG&rdS mS jzpfkH
ru yd+k yD;eufi_d ;f wJh wjcm;jy\emrsm;eJ@vnf; qufpyfaeygw,f?
tJ'DtxJrSm ta&;}uD;qHk;jy\emwckuawmh r@jyeJ@ aus;vuf
t=um; qef@usib
f ufjzpfru
_ kd zsuo
f rd ;f a&;jzpfw,f? u|eaf wmfw@kd &@J
wm0efu tem*wfv@l tzG@J tpnf;&J@ zG@J pnf;wnfaqmufrt
_ wGuf
Avmpdwu
f ;l ,OfqefwhJ pepftrsKd ;rsKd ;udk owfrw
S zf @kd r[kwaf vawmh
'Dae&mrSm 'Djy\emtwGuf tcsed f zef;raeawmhyg? 'gayrJh aocsmwm
wckawmh &Sdygw,f? tcktcg r@}uD;awGrSm aetdrfrsm; tvHk
tavmuf&adS e+yD;jzpfv@kd 'gawGukd usKd ;a=umif;qDavsmpf mG toH;k cs
Edik rf ,fq&kd if td;k tdrrf vHak vmufr_ tppftrSejf y\emudk csucf si;f
97

vDeif
ajz&Si;f ay;Edik v
f rd rhf ,f qdw
k mygy?J "rRwmyJ 'gukd taumiftxnf
azmfz@kd u rsuaf rSmuftrd yf ikd &f iS af wGqu
D tdraf wGukd tydik o
f rd ;f ydu
k &f
r,f? aep&mr&Sw
d hJ tvkyo
f rm;awG od@k r[kwf vuf&rdS mS ywfoyd pf mG
aeae=u&wJh tvkyo
f rm;awGukd tJ't
D rd af wGrmS ae&mcsxm;ay;
&r,f? 'Dvykd J vky&f rSmayg?h ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;u Edik if aH &;tm%m
odr;f ydu
k +f yD;wmeJ@ vl@tzG@J tpnf;twGuf tusKd ;&Sw
d hJ 'Dvv
kd yk if ef;
rsKd ;[m rsuaf rSmufacwfEikd if aH wmfu wjcm;t&m0wKawGukd tydik f
odr;f wJu
h pd eP @J (ppfom;awG ae&mcsxm;zd@k ) tdro
f rd ;f wJh udpaP wGvykd J
taumiftxnfazmfz@kd vG,u
f yl gvrd rhf ,f? (*smrefbmomxkwf
1807 pmrsuEf mS 22)
'Dae&mrSm Edik if aH wmftm%m&J@ omefajymif;vJru
_ kd rwifjyxm;
ygb;l ? Edik if aH wmftm%m&J@vy_ &f mS ;r_ twGi;f oabmudo
k m aqG;aEG;xm;ygw,f?
rsuaf rSmufEikd if aH wmfuawmifrS trde@f awGcsrw
S +f yD; aetdrrf sm;udk tydik o
f rd ;f
wm/ tydik pf ;D wmawG vkyaf ewmyJ? ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ Edik if aH wmf[mvnf;
omeft&ajym&&if aetdrrf sm;udk odr;f ydu
k zf @kd / taqmuftOD;awGukd tydik f
odr;f zd@k trde@f csrw
S f rSmyg? 'gayrJh pDrt
H yk cf sKyfa&;,EW&m;a[mif;/ wenf;tm;
jzifh "e&Siv
f w
l ef;pm;eJ@ qufE,
G af ewJh AsLdu
k a&pD,EW&m;udk toH;k y+yD;awmh
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;Edik if aH wmf&@J trde@f awGukd aqmif&u
G v
f @kd r&Edik yf gb;l qdw
k m
&Si;f ygw,f?
vkyo
f m;jynfow
l @kd u tvkyu
f &d ,
d mtm;vH;k eJ@ pufrv
_ yk if ef;wck
vH;k udk wu,fvufawG@ odr;f ydu
k w
f ehJ nf;em[m ya&muf'eG ;f 0g'&J@
jyefvnf0,f,jl cif; enf;emeJ@ vH;k 0qef@usib
f ufusw,f? 'gukd
owdy&ygr,f? 'kw,
d enf;emrsKd ;udk usio
hf ;kH &if tvkyo
f rm;wOD;
wa,muf[m aetdrw
f ck/ v,fajr,muGu/f tvkyu
f &d ,
d mwcsKd @&@J
98

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


ydik &f iS f jzpfvmvdrrhf ,f? yxrenf;emrsKd ;udk usio
hf ;kH &ifawmh vkyo
f m;
jynforl sm; [m tdrrf sm;/ pufrkH sm;/ tvkyu
f &d ,
d mrsm;udk pkaygi;f ydik f
qdkifolrsm; jzpfvdrfhr,f? ,kwfpGtqHk; ul;ajymif;a&;umvwck
twGi;f rSm 'Daetdr/f pufpkH onfrsm;udk wOD;csi;f yk*Kd~ vfrsm;eJ@ tzG@J
tpnf;rsm; tcrJt
h oH;k yzd@k vH;k 0eD;yg; cGihf yrSm r[kwb
f ;l ? Oyrm
ajr,myk*v
~ u
d ydik q
f ikd rf u
_ kd zsuo
f rd ;f wm[m ajrcudk zsuo
f rd ;f vdu
k f
wm r[kw?f ajrcudk ajymif;vJxm;wJh omefwrsKd ;eJ@ vl@tzG@J tpnf;
od@k ay;aqmif&r,f? 'ga=umifh vkyo
f m;jynforl sm;u tvkyu
f &d ,
d m
tm;vH;k udk wu,fvufawG@ odr;f ydu
k w
f ,fqw
kd m[mvnf; tiSm;
,la&;eJ@ tiSm;csxm;a&;pepfudk vHk;0zsufodrf;rSm r[kwfbl;?
(pmrsuEf mS 68)
'Dtyd'k rf mS wifjyxm;wJjh y\em wenf;tm;jzifh Edik if aH wmfwrd af um
yaysmufa&;twGuf pD;yGm;a&;tajccHe@J ywfoufwhJ jy\emudk u|eaf wmfw@kd
aemuftcef;rSm aqG;aEG;ygr,f? tde*f ,fu tvGeo
f wdxm;+yD; a&;om;xm;
wmyg? ,kwpf t
G qH;k ul;ajymif;a&;umv wcktwGi;f rSm ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;
Edik if aH wmf[m aetdrrf sm;udk tcrJt
h oH;k yzd@k vH;k 0eD;yg; cGihf yrSm r[kwb
f ;l vd@k
olu a&;xm;ygw,f? jynfolw&yfvHk; ydkifqdkifwJh aetdrfrsm;udk wOD;csif;
tdraf xmifrsm;od@k iSm;&rf;r,fq&kd if iSm;&rf;c,l&r,f? wpHw
k &mtwdik ;f twm
t& }uD;=uyfrv
_ nf; &S&d r,f? tdrrf sm; ae&mcsxm;&mrSm wpHw
k &mpHrsm;vnf;
owfrw
S &f r,f? 'gawGtm;vH;k twGuf wpHw
k &maom Edik if aH wmfomef&adS ezd@k
vdt
k yfygw,f? 'gayrJh t&m&Sad wGu tcGix
hf ;l ae&mawG &,lxm;wJ/h ppfa&;eJ@
AsLdu
k a&pDtxl;,EW&m;w&yf &Sad ezd@k awmh vH;k 0rvdt
k yfygb;l ? aetdrrf sm;udk
tcrJah e&mcsxm;ay;Edik w
f hJ tajctaeod@k ul;ajymif;wJu
h pd u
P awmh Edik if aH wmf
vH;k 0 wdraf umyaysmufa&; eJ@ qufpyfaeygw,f?
99

vDeif
bvefu0DG g'orm;rsm;[m bHt
k zG@J tawG@turH sm;&J@ *,ufu
kd rf c_ &H wJh
twGuf bHt
k zG@J +y;D wJah emufyikd ;f rSm rmhupf 0f g'rlawGtay: ajymif;vJ&yfwnfvmcJyh u
kH kd
ajym&if;eJ@ tde*f ,fu 'D&yfwnfru
_ kd atmufygtwdik ;f azmfjycJw
h ,f?
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;[m Edik if aH &;v_y&f mS ;r_vyk zf @kd vdw
k ,f? vlwef;
pm;rsm;eJ@twl Edik if aH wmfuykd g zsuo
f rd ;f a&;od@k ul;ajymif;&mrSm tm%m
&Sipf epfukd usio
hf ;kH zk@d vdw
k ,f? (pmrsuEf mS 55)
'Dae&mrSm tde*f ,fu Edik if aH wmfzsuo
f rd ;f a&; udk todtrSwf y
xm;w,f? 'l;&if;qef@usiaf &;pmtkyx
f rJ mS awmh olu txufazmfjyyg pmyd'k f
xJu rluykd J rif;rJ0h g'rltjzpfe@J jiif;y,fxm;jyefw,f? 'DEpS cf [
k m ydyuQjzpfae
w,fv@kd xl;xl;jcm;jcm; a0zefa&;uav;awGrmS 0goemxHw
k o
hJ rl sm; od@k r[kwf
rmhupf 0f g' Zmwford ;f a&;vkyaf eol "e&Sit
f pdwt
f ydik ;f wd@k u jrifaumif;jrif
=uygvrd rhf ,f? wu,fv@kd tacsmif0g'rD sm;uvnf; tde*f ,fukd rif;rJ0h g'D
wa,mufv@kd owfrw
S rf ,fq&kd if 'g[m bmrSt=hH op&mr&Syd gb;l ? bmvd@k vq
J kd
awmh ,cktcg Edik if w
H um0g'rD sm;udk rif;rJ0h g't
D jzpf pGypf w
JG hJ vky&f yfu qd&k ,
S f
a&SmAf if0g'rD sm; twGi;f rSm =umavacwfpm;av jzpfaevd@k ygy?J
vlwef;pm;rsm;udk zsuo
f rd ;f ypfwmeJ@wygwnf; Edik if aH wmfvnf; ysuf
oGm;rSmyJv@dk rmhupf 0f g'u wav#mufv;kH oGeo
f ifcyhJ gw,f? 'l;&if;qef@usiaf &;
pmtkyx
f rJ mS Edik if aH wmfwrd af umyaysmufa&; eJ@ ywfoufw/hJ ausm=f um;wJh
pmyd'k rf mS rif;rJ0h g'aD wGukd tde*f ,ftjypfwifxm;wmu olw@kd [m Edik if aH wmfzsuf
odr;f a&;udk axmufcv
H @kd qw
kd hJ d;k pif;wJh ta=umif;&if;a=umifh r[kwyf g? Edik if H
awmfukd ae@csi;f ncsi;f zsuo
f rd ;f ypfEikd w
f ,fv@kd olw@kd a[majymaejcif;a=umifh
om jzpfygw,f?
100

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


,cktcg }uD;pd;k aewJh qd&k ,
S f rD u
kd a&pD0g oabmw&m;[m Edik if H
awmfzsuo
f rd ;f a&; jy\emeJ@ywfouf+yD; rif;rJ0h g'tay:xm;wJh rmhupf 0f g'&J@
oabmxm;udk yHyk ef;vH;k 0zsuyf pfw,f? 'ga=umifh rmhupf ef @J ted *f ,fw@kd xu
G +f yD;
qifEcJ$ w
hJ hJ rif;rJ0h g'rD sm;eJ@ jiif;ckeyf w
JG yGt
J a=umif; avhvm=u&if txl;tusKd ;&Sd
ygvrd rhf ,f?
2? rif;rJ0h g'rD sm;eJ@jiif;ckyH JG
'Djiif;cHyk [
JG m 1873 ckEpS rf mS jzpfymG ;cJyh gw,f? rmhupf ef @J ted *f ,fw@kd [m ya&muf
'Gef;0g'Drsm; wenf;tm;jzifh ukd,fydkiftkyfcsKyfr_orm;rsm; odk@r[kwf
=oZmtm%m qef@usiaf &;0g'rD sm; tm; a0zefa&;om;xm;wJh aqmif;yg;
awGukd tDwvDq&kd ,
S v
f pfEpS yf wfvnf pmapmifo@kd ay;yd@k c=hJ uw,f? 'Daqmif;yg;
rsm;udk 1913 ckEpS u
f srS *smrefbmomeJ@ e,l;Zpf (acwfopfowif;pm) rSm
azmfjyEdik cf w
hJ ,f?
rmhupf u
f Edik if aH &;ypfy,fwhJ rif;rJ0h g'rD sm;udk oa&mf&if; 'Dvakd &;xm;
ygw,f?
wu,fv@kd tvkyo
f rm;vlwef;pm;&J@ Edik if aH &;wdu
k yf [
JG m awmf
vSeaf &;omefawG aqmifaeygu wu,fv@kd tvkyo
f rm;rsm;[m
"e&Siv
f w
l ef;pm;tm%m&Sipf epf ae&mrSm rdrw
d @kd &@J tm%m&Sipf epf
udk tpm;xd;k xlaxmifygu 'Dvq
kd kd olw@kd [m rlawGukd rxDrjhJ rifywJh
jypfr_}uD;udk usL;vGef&muswmaygh? bma=umifhvJqdkawmh tvkyf
orm;awG[m vufeufukd pGe@f y,fwm/ Edik if aH wmfukd zsuo
f rd ;f wm
rvky=f ubJ olw@kd wawG&@J qd;k 0g;edru
hf svw
S hJ ae@pOfvt
kd yfcsuaf wG
jynf0h apzd@k twGuf "e&Siv
f w
l ef;pm;&J@ ckcrH u
_ kd acsre_ ;f zd@k twGuf olw@kd
[m Edik if aH wmfukd awmfveS w
f @J ,m,Dqefwo
hJ meftjzpf ajymif;vJ
101

vDeif
ypfv@kd ygy?J (acwfopfowif;pm tkyw
f JG - 32/ 1913 - 14 ckEpS ?f
pmrsuEf mS - 40)
=unfyh g? rmhupf [
f m rif;rJ0h g'aD wGukd acsy&mrSm Edik if aH wmf tJ'eD nf;eJ@
zsuo
f rd ;f wmrsKd ;udyk J qef@usicf w
hJ myg? vlwef;pm;awG aysmufu,
G w
f t
hJ cg
Edik if aH wmfvnf; aysmufu,
G v
f rd rhf ,f? od@k r[kwf vlwef;pm;awGukd zsuo
f rd ;f
vdu
k w
f t
hJ cg Edik if aH wmfvnf; ysuo
f mG ;vdrrhf ,fqw
kd t
hJ jrifukd rmhupf u
f vH;k 0
rqef@usiyf gb;l ? tvkyo
f rm;rsm;[m vufeuftoH;k yr_ukd jiif;y,f&r,f? pepf
wuspnf;H;k xm;wJh t=urf;zuftiftm;toH;k yr_ukd jiif;y,f&r,f? wenf;
ajym&&if "e&Siv
f w
l ef;pm;&J@ ckcrH u
_ kd acsre_ ;f &ef twGuf tvkyt
f au|;yr,fh
Edik if aH wmftm; toH;k yr_ukd jiif;y,f&r,fqw
kd hJ ajymqdck suu
f kd olu qef@usif
wm jzpfw,f?
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;twGuf vdt
k yfwhJ Edik if aH wmf[m awmfveS w
f /hJ
,m,DqefwhJ omef &S&d r,fv@kd rmhupf u
f &nf&,
G cf su&f &dS dS tav;xm;ajym
cJw
h ,f? rif;rJ0h g'tay: olqifEw
J$ hJ wdu
k yf &JG @J wu,ft
h "dym` ,fukd vlawGu
wvGw
J acsmf vkyyf pfwmrsKd ; rjzpfap&atmif umuG,zf @kd &nf&,
G af jymcJw
h myg?
ypPn;f rJ@vw
l ef;pm;[m Edik if aH wmfukd ,m,Dr#omyJ vdt
k yfygw,f? Edik if aH wmf
zsuo
f rd ;f a&;udk &nf&,
G cf sut
f jzpf xm;wJah e&mrSm u|eaf wmfw@kd e@J rif;rJ0h g'D
rsm;t=um; oabmuGv
J rJG _ vH;k 0r&Syd gb;l ? u|eaf wmfw@kd udik pf x
JG m;wmuawmh
tJ'&D nf&,
G cf suaf &muf&zdS @kd twGuf Edik if aH wmftm%m&J@ ud&,
d mrsm;/ t&if;
tjrpfrsm;eJ@ enf;emrsm;udk ,m,DtoH;k y+yD; aoG;pkyo
f rl sm;udk qef@usizf @kd jzpfyg
w,f? 'g[m vlwef;pm;rsm;udk zsuo
f rd ;f zd@k twGuf tzdEydS cf v
H w
l ef;pm;&J@ tm%m
&Sipf epfukd ,m,Dtm;jzifh vdt
k yfwo
hJ abmeJ@ twlwyl gy?J rmhupf [
f m rif;rJh
0g'rD sm;udk qef@usi&f mrSm ol@jy\emudk txufjrufq;kH eJ@ t&Si;f vif;qH;k enf;eJ@
wifjyw,f? tvkyo
f rm;awG[m t&if;&Siaf wG&@J xrf;yd;k udk wGe;f vSe+f yD;wJh
102

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


aemufrmS vufeufawGukd pGe@f y,f =u&rvm;? 'grrS [kwf t&if;&Siaf wG&@J
ckcHr_udk acsr_ef;&mrSm 'DvufeufawGudk oHk;&rvm;? vlwef;pm;w&yf[m
vufeufwu
G kd pepfwustoH;k y+yD; wjcm;vlwef;pm;w&yfukd qef@usiw
f ,f
qdkwm EdkifiHawmf&J@ ,m,Domef r[kwf&if wjcm;bmjzpfEdkifao;vJ
pojzifh olu wifjywm jzpfygw,f?
qd&k ,
S v
f pf'rD u
kd a&pD ygw0D ifawGtm;vH;k ud,
k u
hf ,
kd u
f ,
kd f ar;=unfh
prf;yg? olw@kd [m rif;rJ0h g'rD sm;eJ@ jiif;cH&k mrSm Edik if aH wmfjy\emudk tJ'eD nf;
twdik ;f wifjy=u&J@vm;? 'kw,
d tifwmae&Sief ,ftzG@J csKyf&@J w&m;0ifq&kd ,
S f
vpfygwD trsm;pkua&m Edik if aH wmfjy\emudk tJ'eD nf;twdik ;f wifjy=u&J@vm;?
tde*f ,fu tJ't
D awG;tac:udyk J ydt
k ao;pdwu
f sus/ yd+k yD;omref
qefqefe@J &Si;f jyxm;w,f? OD;pGmtm;jzifh olu ya&muf'eG ;f 0g'rD sm;&J@ a&maxG;
aewJh t,ltqrsm;udk oa&mfygw,f? =oZmtm%mrSeo
f r#/ emcHrr_ eS o
f r#/
tcGit
hf m%musio
hf ;kH r_ rSeo
f r#ukd jiif;y,forl sm;tjzpf olw@kd u,
kd o
f w
l @kd =oZm
tm%mqef@usiaf &;0g'rD sm; vd@k ac:ae=uwmudv
k nf; olu oa&mfygw,f?
tde*f ,fu puf/kH rD;&xm;vrf;/ yifv,fu;l oabFm pwmawGukd Oyrmay;+yD;
wifjyygw,f? tJ't
D &mawG[m puf,EW&m;awGukd oH;k xm;wJt
h jyif vlrsm;
pGm&J@vyk af qmifru
_ kd pDru
H ed ;f wus aygi;f pyfxm;w,f? 'gawG[m _yaf xG;euf
eJwhJ twwfynmqdik &f m wnfaqmufcsuaf wG jzpfw,f? wu,fv@kd emcHr_
&,fvdk@ wpHkw&m r&Sdbl;qdk&if tusdK;quftm;jzifh =oZmtm%m/ tcGifh
tm%m wpHw
k &m r&Sb
d ;l qd&k if tJ't
D &mawG[m wckrS toH;k usrmS r[kwf
bl;? 'g[m &Si;f raebl;vm; pojzifh tde*f ,fu wifjyygw,f?
wu,fv@kd tJ'aD csycsuaf wGe@J acgi;f trmqH;k =oZmtm%mqef@
usiaf &;orm;rsm;udk u|efawmf qef@usifvdkufwJhtcgrSm olwdk@u
103

vDeif
a[m'Dtajzudkom ay;Edkif=uw,f? [kwfygw,f? 'grSefygw,f?
'gayrJh 'Dae&mrSm u|eaf wmfw@kd [m u|eaf wmfw@kd &@J u,
kd pf m;vS,af wG
udk tJ'v
D =kd oZmtm%mrsKd ;udk tyfEiS ;f vdu
k w
f m r[kwyf gb;l ? wm0ef
wckukd tyfEiS ;f vdu
k w
f mom jzpfw,f? 'Dy*k Kd~ vaf wGuawmh t&m0wK
awG&@J emrnfukd ajymif;ay;vdu
k f ekH @J 'Dt&m0wKawG yifu,
kd [
f m
vnf; ajymif;vJomG ;wmyJv@kd xifae=uwmud;k ?
=oZmtm%mjzifh tkycf sKyfrq
_ w
kd meJ@ ud,
k yf ikd v
f w
G v
f yfpmG tkycf sKyfr_
qdw
k mwd@k [m Edi_ ;f ,SOcf sut
f & ,lqcsurf sm;om jzpfw,f? tJ'gawGukd toH;k
ywJh e,fy,fu vlrj_ zpfay:wd;k yGm;wJt
h qifh trsKd ;rsKd ;tvdu
k f ajymif;vJaew,f?
'gawGukd tuif;rJt
h &mawGtjzpf ,lqwm[m t"dym` ,f r&Sb
d ;l pojzifh tde*f ,f
u &Si;f jy+yD; pufu&d ,
d m&J@ twdik ;f twm}uD;wJh xkwv
f yk af &;wd@k ukd toH;k cswhJ
e,fy,f[m tqufrjywf us,f0ef;vmaew,fvdk@ jznfhpGufajymygw,f?
tJ'aD emuf olu =oZmtm%mjy\emudk aqG;aEG;&mu Edik if aH wmfjy\emudk
ajymif;vJwifjyygw,f?
tem*wfvrl t
_ zG@J tpnf;[m tm%mwnf&rdS u
_ kd xkwv
f yk af &;
ta=umif;tcsut
f & r&Srd jzpf vdt
k yfwhJ abmiftwGi;f rSmom uef@
owfcGifhyxm;vdrfhr,fvdk@ udk,fydkiftkyfcsKyfa&;orm;rsm;u ajym
qd&k ifawmh olw@kd e@J em;vnfr_ &&Spd &mta=umif; &SEd ikd yf gw,f? 'gayrJh
olwdk@[m tm%mwnf&Sdae&wJh ta=umif;tcsufrSefor#udk
r=unfjh rifbJ pum;Edik yf J vkae=uw,f?
=oZmtm%mqef@usiaf &;orm;rsm;[m Edik if aH &;=oZmtm%mudk
qef@usiaf &;/ Edik if aH wmfukd qef@usiaf &;qdw
k hJ au;a=umfre_ @J yJ ud,
k hf
ud,
k u
f ,
kd f bma=umifh uef@owfrxm;wmvJ? vmr,fh tem*wfvrl _
104

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


awmfveS af &;&J@ tusKd ;oufa&mufra_ =umifh Edik if aH &;vuQ%maqmif
wJh Edik if aH wmfe@J wygwnf; Edik if aH &;=oZmtm%mvnf; aysuu
f ,
G f
oGm;vdrrhf ,f? wenf;qd&k &if trsm;qdik &f m vkyif ef;aqmifwmrsm;
[m Edik if aH &;vuQ%m r&Sad wmhbJ vl@tzG@J tpnf;&J@ wu,ft
h usKd ;
pD;yGm;rsm;udk umuG,fapmifha&SmufwJh/ dk;dk;pDrHtkyfcsKyfr_ vkyfief;
aqmifwmrsm;tjzpfodk@ ajymif;vJoGm;vdrfhr,fqdkwmudk =oZm
tm%mqef@usifa&;orm;rsm;uawmh =oZmtm%mEdkifiHa&;
vuQ%maqmifwhJ Edik if aH wmftm; ay:ayguaf pwJh vlrt
_ a=umif;
tcsurf sm;udk rzsu&f ao;cifrmS awmif 'gukd wcsuw
f nf; zsuo
f rd ;f
vdu
k zf @kd awmif;qd=k uw,f? vlra_ wmfveS af &;&J@ yxrqH;k tvkyu
f
=oZmtm%mqdw
k hJ t&mudk zsuo
f rd ;f a&;yJ jzpfoifw
h ,fv@kd olw@kd u
awmif;qd=k uw,f?
'Dv}l uD;rif;rsm;[m awmfveS af &;udk jrifz;l =uyg&@J vm;? awmfveS f
a&;qdw
k m urBmavmu}uD;xJrmS =oZmtm%m toH;k qH;k t&myJ?
'g[m oHo,&Si;f ygw,f? awmfveS af &;qdw
k m vl@tzG@J tpnf;xJ&dS
=oZmtm%mxufwhJ vufeufawGjzpfwhJ aoewf/ vSpH yG /f tajrmuf
pwmawGudkoHk;+yD; rdrdqENudk wjcm;vltiftm;tpdwftydkif;u
vufcv
H matmif twif;vkyaf qmifwm jzpfygw,f? awmfveS af &;rSm
atmify&JG wJh tpdwt
f ydik ;f [m wdu
k cf u
kd cf &hJ wm tcsn;f tES;D rjzpf
apzdk@twGuf azmufjyefa&;orm;rsm;udk udk,fh&J@vufeufrsm;jzifh
+cdr;f ajcmufxm;jcif;tm;jzifh ud,
k &hf @J tyk pf ;kd r_ukd xde;f odr;f &r,f? yJ&pf
bHt
k zG@J [m "e&Siv
f w
l ef;pm;udk &ifqikd &f mrSm vufeufuikd jf ynfol
rsm;&J@ 'DvdkrsdK;=oZmtm%mudk toHk;rycJhygu w&ufxufydk+yD;
wnfwEhH ikd yf grh vm;? ajymif;jyefajym&&if bHt
k zG@J u 'Dv=kd oZmtm%m
105

vDeif
udkoHk;wm odyfudkenf;cJhwmudk u|efawmfwdk@ tjypfrwifxdkuf
bl;vm;? 'ga=umifh atmufygEpS cf x
k u
J wckyJ jzpf&r,f? wcku =oZm
tm%mqef@usiaf &;orm;awG[m ud,
k b
f mawG ajymaerSe;f rod
=uwmjzpfr,f? 'gq&kd if olw@kd [m _yaf xG;atmif vkyaf e=ujcif;om
jzpfw,f? wjcm;wcku olwdk@[m udk,fajymwm udk,fod=uwm
jzpfr,f? 'gq&kd ifawmh olw@kd [m ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;ta&;udk opPm
azmufae=uwm jzpfw,f? 'D 2 ckxu
J b,f[myJjzpfjzpf azmufjyef
a&;orm;rsm;udk tvkyt
f au|;yjcif;om jzpfw,f? (pm - 39)
'DwifjycsufxJrSm EdkifiHawmf wdrfaumyaysmuf oGm;aewJh
umvtwGif; EdkifiHa&;eJ@pD;yGm;a&;qufpyfr_ ta=umif;t&mxJ xnfhoGif;
avhvm&r,fh jy\emrsm;udk aqG;aEG;xm;ygw,f? ('Dta=umif;t&mudk
vmr,fhtcef;rSm oD;oef@a&;om;xm;ygw,f?) tJ'Djy\emawGuawmh
trsm;qdik &f mvkyif ef;aqmifwmrsm;[m Edik if aH &;vkyif ef;aqmifwm tjzpfrS
d;k d;k pDrt
H yk cf sKyfa&; vkyif ef;aqmifwmtjzpfo@kd ajymif;vJomG ;wmeJ@ ywfouf
wJjh y\emeJ@ Edik if aH &;vuQ%maqmifwhJ Edik if aH wmf eJ@ ywfoufwjhJ y\emwd@k
jzpfw,f? tJ''D w
k ,
d jy\emrSm oH;k xm;wJh pum;vH;k [m em;vnfrv
_ rJG mS ;zd@k
txl;vG,fulygw,f? 'Dpum;vHk;u EdkifiHawmfwdrfaumyaysmufr_jzpfpOfudk
&nf!e ;f vdw
k myg? 'DjzpfpOftwGi;f wpHw
k &maom tqifrh mS wdraf umyaysmuf
aewJh Edik if aH wmfukd Edik if aH &;vuQ%mraqmifwhJ Edik if aH wmfv@dk ac:Edik yf gw,f?
tde*f ,f&@J txufygwifjycsuu
f =kd unf&h if rif;rJ0h g'rD sm;udk qef@usif
&mrSm jy\emudk olwifjywJeh nf;[m tajymifajrmufq;kH ygy?J ud,
k u
hf ,
kd u
f ,
kd f
tdef*,f&J@wynfhrsm;vdk@ owfrSwfae=uwJh qdk&S,f'Drdku&ufrsm;[m rif;rJh
0g'rD sm;udk qef@usi&f mrSm 1873 ckEpS af emufyikd ;f t}udro
f ef;aygi;f rsm;pGm 'D
jy\emudk wifjycJ=h uw,f? 'gayrJh rmhupf 0f g'aD wG wifjyEdik w
f /hJ wifjyoifw
h hJ
106

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


enf;eJ@awmh r[kwfygbl;? EdkifiHawmfzsufodrf;a&;eJ@ ywfoufwJh rif;rJh0g'
t,ltq[m _yaf xG;+yD;/ awmfveS af &;oabm uif;rJyh gw,f? tde*f ,fu
tJ't
D wdik ;f yJ ajymcJyh gw,f? awmfveS af &;ayguzf mG ;r_/ jzpfay:wd;k yGm;r_qw
kd hJ udpeP @J
t=urf;zuftiftm;/ =oZmtm%m/ tcGit
hf m%m/ Edik if aH wmfw@kd e@J ywfoufwhJ
awmfveS af &;txl;vkyif ef; wm0efrsm;qdw
k u
hJ pd aP wGuykd J rif;rJ0h g'aD wGu rjrif
vk=d uwm jzpfygw,f?
rsuaf rSmufacwf qd&k ,
S 'f rD u
kd &ufawGtaeeJ@ rif;rJ0h g'tay: a0zef
aeus ta=umif;t&mudk csKyfvu
kd rf ,fq&kd ifawmh u|eaf wmfw@kd [m Edik if aH wmf
udk todtrSwfyw,f? rif;rJh0g'DawGuawmh todtrSwf ry=ubl;qdkwJh
tjynft
h 0 evAde;f wH;k qefwhJ taygpm;pum;r#omygy?J "rRwmyJ? 'Dvt
kd ayg
pm;pum;rsKd ;udk pOf;pm;Edik pf rG ;f &S=d uwJh awmfveS w
f hJ tvkyo
f rm;rsm;u &G&H mS
=urSm rkcsygy?J tde*f ,fajymwm[m qd&k ,
S 'f rD u
kd &ufawGe@J rwlygb;l ? qd&k ,
S f
vpfawmfveS af &;a=umifh Edik if aH wmfqw
kd t
hJ &m[m yaysmufomG ;vdrrhf ,fqw
kd hJ
tcsuu
f kd qd&k ,
S v
f pf0g't
D m;vH;k vufc=H uw,fv@kd tde*f ,fu tav;xm;
ajymygw,f? tJ'Daemuf olu awmfvSefa&;jy\emudk tcdkiftrmusus
aqG;aEG;ygw,f? qd&k ,
S 'f rD u
kd &ufawGuawmh tacsmif0g'pGu
J yfaewma=umifh
tJ'jD y\emudyk J a&Smifz,favh &S=d uw,f? 'gukd rif;rJ0h g'rD sm;twGuf okaw
oevkyf zdk@ oD;oef@csefxm;avh&Sd=uw,fvkd@ qdkEdkifygw,f? tdef*,fu 'D
jy\emrsm;udk aqG;aEG;&mrSm wu,ft
h csut
f csmuswmudk aumufuikd yf g
w,f? bHt
k zG@J [m Edik if aH wmf/ wenf;tm;jzifh tkypf ;kd olvw
l ef;pm;tjzpf pnf;
H;k xm;wJh vufeufuikd f ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ awmfveS af &;tm%mudk 'Dxuf
yd+k yD; toH;k ryoifch ahJ yzl;vm;vd@k tde*f ,fu ar;cGe;f xkwyf gw,f?
,ckacwfrmS v$r;f rd;k aewJh w&m;0ifq&kd ,
S 'f rD u
kd a&pDygw[
D m awmf
vSeaf &;twGi;f ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ tcdik t
f rm vkyif ef;wm0efrsm;eJ@ ywfouf
107

vDeif
&if evAde;f wH;k qefqef ajymifavSmifoa&mfwhJ pum;rsm;/ od@k r[kwf apmif=h unfh
wmaygh qdw
k hJ a00g;0g;/ a&Smifz,fz,f pum;rsm;eJ@ v$zJ ,favh&=dS uygw,f?
'gah =umifh qd&k ,
S 'f rD u
kd a&pDygw[
D m tvkyo
f rm;rsm;tm; awmfveS af &;eJ@ ywf
ouf+y;D ynmay;&r,fh rdrw
d m0efukd ypfy,fxm;w,fv@kd rif;rJ0h g'aD wGu tjypf
wif=uwm ta=umif;rJah wmh r[kwyf gb;l ? ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;[m b%fawG
tay:eJ@ EdkifiHawmftay: bmawGvkyfoifhovJ/ b,fvdkvkyfoifhovJqdkwJh
jy\emudk tcdik t
f rmtusq;kH cGjJ crf;pdwjf zmzd@k &nf&,
G +f yD;awmhyJ tde*f ,fu
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ 'Daemufq;kH awmfveS af &;udk okawoeywm jzpfygw,f?
3? abb,f (Bebel) xHay;pm
1875 ckEpS f rwfv 18 - 28 &ufpeJG @J a&;om;cJw
h hJ tde*f ,fxrH S abb,f
odk@ay;pmrSm EdkifiHawmfeJ@ywfouf+yD; rmhufpfeJ@ tdef*,fwdk@&J@a&;om;csuf
awGxrJ mS tajymifajrmufq;kH vd@k rajymEdik &f ifawmif tajymifajrmufq;kH xJu
wckv@kd ajymvd@k &wJh pum;udk atmufrmS azmfjyr,fh pmyd'k x
f rJ mS awG@&rSm jzpfyg
w,f? u|eaf wmfw@kd od&oavmufq&kd if 'Dpmudak &;yd@k +yD;aemuf 36 ESpt
f =um
1911 ckEpS rf mS rS abb,fu trSww
f &rSww
f rf; (u|eaf wmhb
f 0) tkyw
f JG 2
xJrmS 'Dpmudk yxrqH;k t}udrx
f nfo
h iG ;f yHEk ydS x
f w
k af 0jzpfcyhJ gw,f?
rmhupf [
f m ol@&@J ausm=f um;wJah y;pmjzpfwhJ b&dwf (Bracke) xHay;
pmxJrmS *do
k mvkyif ef;pOfr=l urf;udk a0zefcw
hJ ,f? tde*f ,f[mvnf; abb,f
xH ay;pmxJrmS 'Dr=l urf;udyk J a0zefa&;om;cJyh gw,f? 'DpmrSm tde*f ,fu Edik if H
awmfjy\emudk txl;wvnf&nf!e ;f +yD; 'Dvakd &;xm;ygw,f?
vGwv
f yfwhJ jynfo@l Eikd if aH wmf[m vGwv
f yfwhJ Edik if aH wmftjzpf
ajymif;vJoGm;w,f? pum;vHk;t& t"dy`m,faumufajym&&if
vGwfvyfwJhEdkifiHawmfqdkwm wdkif;oljynfom;awGeJ@ ywfouf&if
108

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


vGwv
f w
G v
f yfvyf vkyaf qmifEikd w
f hJ Edik if aH wmfjzpfw,f? wenf;tm;
jzifh tm%m&Sipf epftpd;k & Edik if aH wmfjzpfw,f? Edik if aH wmfe@J ywfouf
vd@k tJ'v
D kd tajymtqdt
k m;vH;k udk pGe@f ypfoifyh g+yD? txl;ojzifh rlv
t"dym` ,ft& Edik if aH wmfwck r[kwaf wmhwhJ yJ&pfbt
kH zG@J ay:aygu+f yD;
aemufyikd ;f rSm 'gawGukd pGe@f ypfoifyh g+y?D ya&muf'eG ;f udk rmhupf af 0zefw@J
pmtkyx
f rJ mS a&m/ aemufyikd ;f rSmawmh uGejf rLepfa=unmpmwrf; pmtkyf
xJrmS yg vl@tzG@J tpnf;udk qd&k ,
S v
f pfpepft& wnfaqmuf+yD;wJh
aemufrmS Edik if aH wmf[m ol@tvdv
k kd yuGaJ ysmufu,
G o
f mG ;vdrrhf ,fv@kd
wdu
k f u
kd t
f wdtvif;ajymxm;w,f? 'gayrJh rif;rJ0h g'aD wGuawmh
jynfo@l Eikd if aH wmf qdw
k phJ um;eJ@ u|eaf wmfw@kd ukd em;cg;avmufatmif
oa&mfae=uwke;f ygy?J 'gah =umifh Edik if aH wmfqw
kd m wdu
k yf q
JG ifrt
_ wGi;f /
awmfvSefa&;twGif;rSm &efoludk tiftm;eJ@zdESdyfzdk@twGufoHk;wJh
,m,D,EW&m;r#omjzpfwt
hJ av#muf vGwv
f yfwhJ jynfo@l Eikd if aH wmf
qdw
k hJ ajymqdck su[
f m vH;k 0t"dym` ,fuif;rJyh gw,f? ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;
[m Edik if aH wmfukd qkyu
f ikd t
f oH;k yaeao;wJt
h csed rf mS 'guo
kd ;kH wm[m
vGwv
f yfrt
_ a&;twGuf r[kwyf gb;l ? ol@&@J &efoal wGukd zdEydS x
f m;
zd@k twGuo
f m jzpfygw,f? vGwv
f yfrt
_ a&;udpt
P a=umif; ajymqdk
vmEdkifwJhtcg a&mufwmeJ@ EdkifiHawmfqdkwJht&m[mvnf; r&Sd
awmhygb;l ? bHt
k zG@J tpnf; qdw
k phJ um;vH;k [m tvGeaf umif;rGew
f hJ
a&S;*smrefpum;vH;k yg? jyifopfpum;vH;k bHt
k zG@J eJ@ t"dym` ,fwl
ygw,f? 'ga=umifh EdkifiHawmfqdkwJhpum;vHk;udk ae&mwdkif;rSm bHk
tzGJ@tpnf; qdkwJhpum;vHk;eJ@ tpm;xdk;oHk;zdk@ u|efawmfwdk@
t}uHyvdyk gw,f? (*smrefbmomrl&if; pmrsuEf mS 321 - 322)

109

vDeif
'DrmS owdyoifw
h mu txufygpmxuf &ufowWygwt
f csKd @aemuf
us+y;D rS (1875 ck arv 5 &ufae@&ufpeJG @J ) ay;yd@k whJ rmhupf &f @J ay;pmwapmifxrJ mS
rmhupf u
f a0zefxm;wJh ygwv
D yk if ef;pOfuykd J txufyg tde*f ,f&@J pmu &nf
!e;f a&;om;xm;wm jzpfygw,f? aemuf+y;D tJ't
D csed rf mS tde*f ,fe@J rmhupf [
f m
vef'efrmS twlwuGaexdik af e=uwm jzpfygw,f? 'ga=umifh txufygpm&J@
aemufq;kH 0gusrmS u|eaf wmfw@kd qdw
k phJ um;udk tde*f ,fu toH;k yxm;wm
[m ol@taeeJ@a&m/ rmhupf t
f aeeJ@yg *smreftvkyo
f rm;ygwaD cgi;f aqmifrsm;xH
t}uHyxm;wm aocsmygw,f? ygwDvkyfief;pOfxJu EdkifiHawmf qdkwJh
pum;vH;k ae&mrSm bHt
k zG@J pnf; qdw
k phJ um;eJ@ tpm;xd;k zd@k t}uHywm jzpfyg
w,f?
wu,fv@kd om tacsmif0g'eJ@ vdkuaf vsmnDaxGjzpfatmif vky}f uH
zefw;D xm;wJh ,ckacwf rmhupf 0f g' &J@ acgi;f aqmifrsm;udk tJ'v
D ykd J ygwv
D rf;
pOfujkd yifz@kd t}uH ycJrh ,fq&kd ifawmh 'Dacgi;f aqmifrsm;u 'gukd rif;rJ0h g' tjzpf
wHqyd u
f yf+yD; b,favmufawmif a[mifzmG a[mifzmG eJ@ used q
f v
J u
kd =f urvJ
rodb;l ?
olwdk@wawG a[mifzGmzGm ajym=uprf;ygap? 'gtwGuf "e&Sif
vlwef;pm;[m olw@kd ukd cs;D usL;=uygvrd rhf ,f?
u|eaf wmfw@kd uawmh ud,
k v
f yk pf &m&Sw
d m qufvyk =f u&rSmyJ? u|ef
awmfw@kd &@J ygwv
D yk if ef;pOfukd jyefvnfrrG ;f rHyjyif&mrSm rmhupf ef @J ted *f ,fw@kd &@J
t}uH ycsuaf wGukd rkcsxnfo
h iG ;f pOf;pm;&ygvrd rhf ,f? &nf&,
G cf suu
f awmh trSef
w&m;eJ@ ydrk ekd ;D pyfapzd@k / rmhupf 0f g'eJ@ vGaJ csmaf ewmawGukd y,fzsu+f yD; rmhupf 0f g'
usvmapzd@k / tvkyo
f rm;vlwef;pm;&J@ rdrw
d @kd vGwaf jrmufa&;wdu
k yf u
JG kd ydrk kd
rSefuefpGmvrf;!efEdkifapzdk@ jzpfygw,f? aAmf&SDApfawGxJrSmawmh rmhufpfeJ@
110

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


tde*f ,fw@kd &@J tJ't
D }uHycsuu
f kd qef@usiw
f v
hJ l &Srd mS r[kwyf gb;l ? pum;toH;k
tE_e;f eJ@ywfoufv@kd tcuftcJawmh&EdS ikd yf gw,f? *smrefbmomrSm bHt
k zG@J
tpnf; vd@k t"dym` ,f&wJh pum;vH;k u 2 vH;k &Sad eygw,f? tde*f ,fuawmh
bHt
k zG@J tpnf;wckuykd J &nf!e ;f wJph um;vH;k udk roH;k bJ 'Dvt
kd zG@J tpnf;awG
pkaygif;xm;wJh bHktzGJ@tpnf;pepfudk &nf!ef;wJh pum;vHk;udkyJ toHk;y
xm;ygw,f? 'Dpum;vH;k rsKd ; k&mS ;bmomrSm r&Syd gb;l ? 'ga=umifh u|eaf wmfw@kd
[m jyifopfpum;vH;k bHt
k zG@J udyk J toH;k y&zd@k &Syd gw,f? 'Dpum;vH;k uvnf;
tm;enf;csuaf wG&adS wmh &Sw
d mayg?h
yJ&pfbt
kH zG@J [m rlvt"dym` ,ft& Edik if aH wmfwck r[kwaf wmhyg?
oabmw&m;a&;_axmifhu=unfh&if 'Dpum;[m tdef*,fajymwJhtxJrSm
ta&;t}uD;qHk; jzpfygw,f? a&S@upum;eJ@ qufpyf=unfhvdkuf&if 'Dpum;
vH;k [m vH;k 0&Si;f vif;aeygw,f? bHt
k zG@J [m Edik if aH wmfwck r[kwaf wmhygb;l ?
bmvd@k vq
J akd wmh bHt
k zG@J [m vltrsm;pkukd zdEydS zf @kd r[kwb
f J (aoG;pkyo
f jl zpfw)hJ
vltenf;pkudk zdESdyfzdk@om jzpfw,f? bHktzGJ@u "e&SifEdkifiHawmf,EW&m;udk
zsuq
f ;D ypfcyhJ g+yD? zdEydS af &; txl;tiftm;wyfz@JG ae&mrSm vltrsm;ud,
k w
f ikd f
tpm;xd;k 0ifa&muf vkyv
f mcJ+h yD? 'gawG[m rlvt"dym` ,ft& Edik if aH wmfr[kwf
awmhwhJ tcsuaf wGygy?J aemuf+yD; yJ&pfbt
kH zG@J om cdik cf ikd rf mrmjzpfvmcJ&h if
bHt
k zG@J pepfxu
J Edik if aH wmfe@J ywfoufwhJ tjcif;t&mawG[m tvdv
k kd wdrf
aumyaysmuf oGm;rSmyg? Edik if aH wmf,EW&m;XmeawGukd zsuq
f ;D p&mudk
rvdak wmhb;l ? 'DXmeawG[m bmrSvyk pf &mr&Sd jzpfvmwmeJ@tr# olw@kd &@J tcef;
uawG[m ukeq
f ;kH oGm;rSmyJ?
rif;rJ0h g'aD wGuawmh jynfo@l Eikd if aH wmf qdw
k phJ um;pke@J u|eaf wmf
wdk@udk oa&mfae=uwkef;ygyJ vdk@ tdef*,fu ajymqdk&mrSm bmuleif
(Bakunin) ta=umif;eJ@ *smrefq&kd ,
S 'f rD u
kd &ufawGtay: bmuleifwu
kd cf u
kd f
111

vDeif
wJt
h a=umif;awGukd txl;ojzifh &nf!e ;f ygw,f? 'Dwu
kd cf u
kd rf a_ wGrmS rSeu
f ef
wmawGvnf; &Sw
d ,fv@kd tde*f ,fu ,lqygw,f? bmvd@k vq
J akd wmh jynfo@l
Edik if aH wmf qdw
k m vGwv
f yfwjhJ ynfo@l Eikd if aH wmf vdyk J ,kwrdW +hJ yD; qd&k ,
S v
f pf
0g'eJ@ rudu
k n
f v
D @kd jzpfygw,f? tde*f ,f[m rif;rJ0h g'tay: *smrefq&kd ,
S 'f rD kd
u&ufawG&@J wdu
k yf q
JG ifru
_ kd rSeu
f efwv
hJ rf;a=umif;ay: wifay;zd@k / 'Dwu
kd yf JG
qifru
_ kd rlt& rSeu
f efvmapzd@k / Edik if aH wmf eJ@ywfouf+yD; 'DtxJrmS ygaewJh
tacsmif0g'qefwhJ tpGt
J vef;awGukd z,f&mS ;ypfz@kd u;pm;cJyh gw,f? 'gayrJh
0rf;enf;p&mygy?J tde*f ,f&@J pm[m 36 ESpv
f ;kH vH;k acsmifx;kd xm;wm cHc&hJ w,f?
'Dpmudk yHEk ydS x
f w
k af 0cJ+h yD; aemufrmS awmif tde*f ,fu a&Smif=uOfz@kd owday;cJw
h hJ
trSm;awGuykd J aumufpuD;u vufawG@rmS acgi;f rmrmeJ@ xyfcgxyfcg usL;vGef
cJw
h ,f? 'Dta=umif;awGukd aemufyikd ;f rSm qufvufa&;om;ygr,f?
1875 ck pufwifbmv 21 &ufpeJG @J abb,fu tde*f ,fxH pmjyefchJ
w,f? pmxJrmS ygwv
D yk if ef;pOfr=l urf;tay: tde*f ,f a0zefxm;wmawGukd
ol tjynft
h 0oabmwl a=umif;/ vpfbcf euf (Liebknecht) &J@ tvG,f
wul tav#mhay;vdkwJh oabmxm;udkvnf; ol_H@csa=umif; a&;om;xm;
ygw,f? (abb,f&@J jyefvnfowd&csurf sm;/ *smrefbmom tkyw
f JG 2 pmrsuf
ESm 334) 'gayrJh u|eaf wmfw@kd &@J &nf&,
G cf surf sm;qdw
k hJ abb,f&@J pmtkyif ,fukd
zwf=unf&h ifawmh Edik if aH wmfe@J ywfouf+yD; vH;k 0rSm;,Gi;f aewJh tjrifawGukd
awG@&ygw,f?
vlwef;pm;tkypf ;kd r_tay: tajccHxm;wJh Edik if aH wmfukd jynfo@l Eikd if H
awmftjzpfo@kd ajymif;vJypf&r,f? (u|eaf wmfw@kd &@J &nf&,
G cf surf sm;
pmtky/f *smrefbmom/ 1886 ckEpS /f pmrsuEf mS 14?)

112

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


abb,f&@J tJ'pD mtkyif ,fukd (9 }udraf jrmufaemf) xkww
f t
hJ xJrmS
udk tJ'v
D ykd J a&;om;xm;w,f? *smrefq&kd ,
S 'f rD u
kd &ufygw0D ifawG[m Edik if H
awmfe@J ywfouf+yD; tacsmif0g'oabmw&m;awGukd acgi;f rmrmeJ@ xyfjyef
wvJvJ ajymqdak e=uwm rqef;ygb;l ? txl;ojzifh tde*f ,f&@J awmfveS af &;
usus&iS ;f jycsuaf wG vHv
k kH cHcHe@J acsmifx;kd cHxm;&+yD;/ b0tajctaetm;vH;k
uvnf; 'Dval wGukd awmfveS af &;eJ@ a&&Snf jzwfawmuf xm;wJh tcsed rf mS
'Dvjkd zpfwm rqef;ygb;l ?
4? tmzmh (Erfurt) vkyif ef;pOfr=l urf;tay: a0zefcsuf
tmzmhvyk if ef;pOfr=l urf;tay: a0zefcsuu
f kd tde*f ,fu aumufpuD;
xH 1891 ck ZGev
f 29 &ufae@rmS ay;yd@k cw
hJ ,f? 'gukd aemuf 10 ESpf =umrS
acwfopfowif;pmrSm azmfjycJw
h ,f? Edik if aH wmfe@J ywfouf+yD; rmhupf 0f g'oif
=um;csufawGudk avhvm&mrSm 'Da0zefcsufudk z,fxm;vdk@ rjzpfygbl;?
bmvd@k vq
J akd wmh Edik if aH wmftaqmufttHq
k ikd &f m jy\emrsm;eJ@ ywfouf+yD;
qd&k ,
S 'f rD u
kd a&pDygweD @J tacsmif0g'tjrifawGuykd J 'DpmxJrmS t"duOD;wnf
a0zefxm;vd@k jzpfygw,f?
tde*f ,f[m pD;yGm;a&;jy\emrsm;eJ@ywfoufv@kd tvGew
f &mwefz;kd
&Sw
d hJ avhvmcsuu
f v
kd nf; yvkycf w
hJ ,fqw
kd m 'Dae&mrSm uHuufwek ;f ajymvdk
ygw,f? acwfrt
D &if;&Si0f g' awG@uHae&wJh tajymif;tvJtrsKd ;rsKd ;udk olb,f
avmuf *kwpdu
k /f eufeufi_d ;f di_ ;f tuJcwfcw
hJ ,f/ 'ga=umifh ol[m u|eaf wmf
wd@k &J@ rsuaf rSmuf/ e,fcs@J acwfumv vkyif ef;wm0efrsm;ta=umif;udv
k nf;
wpHw
k &mtwdik ;f twmt& b,fvkd ujrifEikd w
f ,fqw
kd mawGukd ol@avhvm
csurf mS awG@jrifEikd yf gw,f? vkyif ef;pOfr=l urf;xJrmS t&if;&Sipf epf&@J xl;jcm;csuf
113

vDeif
vuQ%mudk yHak zmf&mrSm oH;k xm;wJh pDru
H ed ;f rJrh _ qdw
k hJ pum;vH;k udk &nf!e ;f
+yD; tde*f ,fu 'Dvakd &;ygw,f?
tpkpyfurk %
` pD epfrS pufrv
_ yk if ef;uwckv;kH udk csKyfuikd /f vuf
0g;}uD;tkyw
f hJ x&yfppf epfo@kd ul;ajymif;a&muf&cdS sed rf mS yaysmufomG ;
rSmu yk*v
~ u
d xkwv
f yk af &;omru pDru
H ed ;f rJrh v
_ nf; yg0ifygw,f?
(acwfopfowif;pm twGJ 20/ trSwf 1/ 1901 - 02 pmrsuEf mS
8?)
'Dae&mrSm t&if;&Sipf epf&@J aemufq;kH tqifh wenf;tm;jzifh e,fcs@J
pepftay: oabmw&m;t& tuJjzwf&mrSm t"dutusq;kH tcsuu
f kd awG@&
ygw,f? t&if;&Sipf epf[m vuf0g;}uD;tkyt
f &if;&Sipf epf jzpfvmw,fqw
kd hJ
tcsuf jzpfygw,f? aemufu wGq
J ufxm;wJh t&if;&Sipf epfqw
kd hJ pum;vH;k udk
tav;xm;zdk@ vdkygw,f? bmvdk@vJqdkawmh vuf0g;}uD;tkyft&if;&Sifpepf
od@k r[kwf Edik if aH wmfvuf0g;}uD;tkyf t&if;&Sipf epf[m t&if;&Sipf epf r[kwf
awmhb;l ? 'gukd Edik if aH wmfq&kd ,
S v
f pfpepf od@k r[kwf tvm;wl wjcm;emrnfe@J
ac:a0:vd@k &ae+yD pojzifh "e&Siv
f w
l ef;pm; yjyifa&;orm;rsm;u rSm;,Gi;f pGm
ajymqdak ewmawG tvGejf yef@E@HS aevd@k ygy?J x&yfpaf wG[m "rRwmyJ jynfph w
kH hJ
pDru
H ed ;f awG b,fwek ;f urS rvkycf b
hJ ;l ? ckvnf; rvkyb
f ;l ? vkyv
f nf; rvkyf
Edik yf gb;l ? 'gayrJh x&yfpaf wGtaeeJ@ b,favmufyJ pDru
H ed ;f vkyv
f yk /f t&if;tES;D
bk&ifawGtaeeJ@ xkwv
f yk af &; twdik ;f twmudk Edik if t
H 0ef;t0dik ;f tvdu
k ef @J
omru EdkifiHwumt0ef;t0dkif;tvdkuf b,favmufyJ uwifwGufcsuf
wGufcsuf/ xkwfvkyfa&;twdkif;twmudk olwdk@taeeJ@ pepfwuseJ@ b,f
avmufyJxdef;!dxdef;!d u|efawmfwdk@[m t&if;&SifpepfatmufrSmyJ &Sdae
rSmygy?J t&if;&Sipf epf[m tqifo
h pfuakd &mufwm rSeaf yr,fh t&if;&Sipf epfyJ
rkcsjzpfaerSmyJ? ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ tppftrSeu
f ,
kd pf m;vS,rf sm; tjrift&
114

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


qd&k if 'Dvt
kd &if;&Sipf epfrsKd ;uG[
J m qd&k ,
S v
f pfpepfe@J eD;uyf ae+yq
D w
kd hJ ajymqdk
csu[
f m qd&k ,
S v
f pfawmfveS af &; ay:ayguzf @kd eD;uyfae+yD/ vkyzf @kd rcufawmhb;l /
vkyzf @kd jzpfEikd af e+yD/ tjrefvyk zf @kd vnf; vdv
k m+yDqw
kd m oufaojyaewJh ajymqdk
csufom jzpfw,f? yjyifa&;orm;tm;vHk;u qdk&S,fvpfawmfvSefa&;udk
jiif;y,fae=uwmeJ@ t&if;&Sipf epfukd rGr;f rHjc,foay;ae=uwmudk onf;cHae
oifw
h ,fv@kd t"dym` ,f&wJh ajymqdck suf vH;k 0r[kwyf gb;l ?
tckEikd if aH wmfjy\emudk jyefaumuf=uOD;pd@k ? tde*f ,fu ol@pmxJrmS
txl;tzdk;wefwJh t}uHycsuf 3 ckudk wifjyxm;ygw,f? yxrwcku
orRwEdik if aH wmfe@J ywfoufygw,f? 'kw,
d wcku trsKd ;om;jy\emeJ@ Edik if H
awmf taqmufttHw
k @kd t=um; qufpyfre_ @J ywfoufw,f? wwd,wcku
a'oEW&ud,
k yf ikd t
f yk cf sKyfa&;eJ@ ywfoufygw,f?
tde*f ,fu orRwEdik if aH wmfe@J ywfoufwt
hJ ydik ;f udk tcsut
f csm
y+yD;awmh tmzmhvyk if ef;pOf[m Edik if w
H um qd&k ,
S 'f rD u
kd a&pDygwD tm;vH;k
twGuf odyu
f t
kd a&;}uD;ygw,f? 'kw,
d tifwmae&Sief ,f tzG@J csKyfwckv;kH
twGuv
f nf; erlemyHpk H jzpfygw,f? 'gawGukd aemufct
H jzpfxm; pOf;pm;+y;D awmh
tydrk cs@J bJ ajymEdik w
f muawmh tde*f ,f[m 'Dae&mrSm 'kw,
d tifwmae&Sief ,f
tzG@J wckv;kH &J@ tacsmif0g'udk a0zefxm;w,fqw
kd mygy?J
tde*f ,fu 'Dvakd &;xm;w,f? vkyif ef;pOfr=l urf;&J@ Edik if aH &;awmif;
qdck surf sm;xJrmS csKd @,iG ;f csu}f u;D wck &Sad eygw,f? wu,fwrf; wifjyoifw
h mudk
rwifjyxm;bl;? (tde*f ,f&@J rsO;f om;csu?f )
'DaemufrmS olu *smr%D&@J tajccHpOf;rsO;f Oya'[m wu,fawmh
tvGe@f tvGeaf zmufjyefwhJ 1850 tajccHOya'pnf;rsO;f Oya'udk ul;,lxm;
jcif;om jzpfw,f? *smrefdkufpwufv$wfawmf[m 0Dvf[if; vpfbfceuf
115

vDeif
(Wilhelm Liebknecht) ajymovdyk J oufO;D qHyikd pf epf&@J t&Suu
f kd zH;k ay;
xm;wJh t0wfr#om jzpfw,f? jynfe,fuav;rsm; wnf&rdS e_ @J *smrefjynfe,f
uav;rsm; pkaygi;f um jynfaxmifpzk @JG ru
_ kd w&m;0iftodtrSwf ywJh pnf;rsO;f
Oya'udk tajccHtjzpf xm;+y;D awmhrS tvkyu
f &d ,
d mtm;vH;k udk trsm;ydik t
f jzpf
ajymif;vJvakd o;w,fq&kd if 'g[m vH;k 0rSm;,Gi;f wm xif&mS ;w,f pojzifh
&Si;f jyygw,f?
'Djy\emudk &Si;f jyzd@k u tEW&m,f}uD;ygw,f? vd@k tde*f ,fu
jznfhpGufajymygw,f? orRwEdkifiHxlaxmifa&; awmif;qdkcsufudk
ygwv
D yk if ef;pOfxJ w&m;0ifxnfo
h iG ;f zd@k qw
kd m *smr%DEikd if rH mS rjzpf
Edik rf eS ;f tde*f ,fu aumif;aumif; odaevd@k 'Dvkd ajymwmyg? 'gayrJh
odomxif&mS ;wJh 'Dta=umif;jycsuu
f kd vlwikd ;f vnf; vufcw
H myJ
qd+k yD; tde*f ,fu auseyfraeyg? olu 'Dvq
kd ufajymygw,f? bmyJ
jzpfjzpf/ wenf;r[kww
f enf;eJ@ 'Dupd u
P akd wmh ajz&Si;f zd@k vdyk gw,f?
ajz&Si;f zd@k b,favmufawmif vdak eovJqw
kd m tckuykd J qd&k ,
S 'f rD kd
u&ufygw&D @J owif;pmtrsm;pkawGxrJ mS tacsmif0g' tajymtqdak wG
jyefESH@aeyHku oufaojyaew,f? qdk&S,fvpfqef@usifa&;Oya'udk
wcgxyfjyXmef;rSm pd;k wm&,f/ tJ'OD ya'pd;k rd;k pOfu tcsed rf usao;bJ
ajymcJq
h ckd w
hJ mawGukd jyefowd&rd=uwm&,fw@kd a=umifh tcktcgrmS
wcsdK@vlawGu *smr%DEdkifiH&J@ vuf&SdOya'awGatmufrSm ygwD&J@
awmif;qdck sut
f m;vH;k udk +ird ;f csr;f wJh enf;vrf;rsm;jzifh taumiftxnf
azmfEikd af =umif; ygwu
D todtrSwf yay;apcsiv
f m=uw,f?
*smrefq&kd ,
S 'f rD u
kd &ufawG 'Dvv
kd yk =f uwm[m qd&k ,
S v
f pfqef@usif
a&; Oya'udk wcgxyf+yD; jyXmef;rSm a=umufae=uvd@k jzpfw,fqw
kd hJ tajccH
tcsuu
f kd tde*f ,fu txl;wvnfaxmufjy+yD; 'Dvyk &f yfukd tacsmif0g'vd@k
116

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


olu rwH@k rqdik ;f ac:a0:vku
d yf gw,f? *smr%DrmS orRwEdik if pH epfvnf; r&S/d
vGwv
f yfrv
_ nf; r&Sjd zpfaewma=umifu
h ykd J +idr;f csr;f wJh vrf;a=umif;twdik ;f
oGm;zd@k pOf;pm;wmawG[m vH;k 0,kwrdW w
hJ ,fv@kd tde*f ,fu twdtvif; qdyk g
w,f? ol[m ud,
k ahf jcvufawG wkwaf ESmif+yD;om; rjzpf&avatmif pum;
ajymwm txl;owdxm;ygw,f? orRwpepf&w
dS hJ Edik if rH sm; od@k r[kwf tvGef
vGwv
f yfr&_ w
dS hJ Edik if rH sm;rSmawmh qd&k ,
S v
f pfpepfqo
D @kd +idr;f csr;f pGm jzpfay:wd;k
wufoGm;r_udk pdwful;Edkifw,f (pdwful;HkyJaemf) vdk@ tdef*,fu tod
trSwf yajymqdyk gw,f? 'gayrJh *smr%DrmS awmh 'Dvrkd [kww
f t
hJ a=umif; olu
xyfajymygw,f?
*smr%DrmS awmh tpd;k &[m teEWe;D yg; tcGit
hf m%mudk udik x
f m;
+y;D / du
k pf wufvw
$ af wmfe@J wjcm;ud,
k pf m;vS,f tzG@J tpnf;tm;vH;k
taeeJ@u bmwu,ft
h m%mrS r&Sb
d ;l jzpfaew,f? 'Dawmh *smr%D
rSm 'Dvrkd sKd ;todtrSwf y a=unmw,fq&kd if - aemuf+yD; rvdt
k yfbJ
'grsKd ;vkyw
f ,fq&kd if - 'Dvyk &f yf[m oufO;D qHyikd pf epf&@J t&Suzf ;kH
t0wfukd z,f&mS ;ypf+yD; rdru
d ,
kd w
f ikd u
f ol@&@J t&Suaf e&mudk zH;k ay;wJh
t0wftjzpf toH;k awmfcw
H o
hJ abmyJ jzpfrmS yg?
tdef*,f&J@ 'Dt}uHay;csufudk acsmifxdk;xm;wJh *smrefqdk&S,f'Drdk
u&ufwpfygwDrS w&m;0ifacgif;aqmiftrsm;pk}uD;[m wu,fyJ oufOD;
qHyikd pf epf&@J t&Suu
f kd zH;k ay;olrsm; jzpfomG ;=uyg+yD?
'Dvakd y:vpDrsKd ;[m t&if;ppfvu
kd &f if ud,
k yhf gwu
D kd vrf;vGaJ &muf
atmif wGe;f yd@k ay;wmyJ jzpfEikd yf gw,f? vlawGu a,bk,susw/hJ
j'yfrw
hJ hJ Edik if aH &;jy\emawGukd a&S@wef;wif+yD; vwfwavmusw/hJ
tcdkiftrmuswJh jy\emawGudk zHk;uG,fypf=uvdrfhr,f? 'D'kwd,
117

vDeif
jy\emrsKd ;u ta&;}uD;wJh udpaP wG/ Edik if aH &;tusyt
f wnf;awG
jzpfay:vmwmeJ@ ae@pOfvyk if ef;xJ tvdv
k kd 0ifvmwJjh y\emrsKd ; jzpf
w,f? 'Dvzkd ;kH uG,x
f m;wJh tusKd ;qufuawmh tqH;k tjzwftcsed rf mS
ygw[
D m ajcrudik rf v
d ufrudik rf d jzpfomG ;r,f? tqH;k tjzwfay;&r,fh
jy\emrsm;eJ@ ywfouf&ifvnf; b,fwkef;urS raqG;aEG;cJhvdk@
jy\emay:vmrS r&Sif;vif;wm/ rnD!GwfwmawG jzpfvmr,f?
'guvGv
J @kd wjcm; bmtusKd ;qufrsm; jzpfEikd af o;vd@k v?J
tJ'Dvdk rsufarSmuf,m,DtusdK;pD;yGm;udkom=unfh+yD; t"du&yf
wnfcsu}f u;D udk arhxm;wmrsKd ;/ tJ'v
D kd ,m,Datmifjrifrt
_ wGuo
f m
vH;k yef;ae+y;D jzpfvmr,fh tusKd ;qufuakd wmh rpOf;pm;wmrsKd ;/ tJ'v
D kd
v_y&f mS ;r_&@J ypPKy`et
f wGuf tem*wfukd paw;ypfwmrsKd ; tJ'v
D v
kd yk f
&yfrsKd ;awG[m d;k om; wJh &nf&,
G cf suef @J jzpfcsijf zpfr,f? 'gayrJh
'g[m tacsmif0g'ygy?J tptqH;k tacsmif0g' jzpf+ryJ ?J d;k om; wJh
tacsmif0g'[m tacsmif0g'tm;vHk;xJrSm tEW&m,f t}uD;qHk;
jzpfr,f xifygw,f?
aocsmwJh tcsuw
f ck&w
dS ,fq&kd if wjcm;r[kwb
f ;l ? u|eaf wmfw@kd
ygweD @J tvkyo
f rm;vlwef;pm;[m 'Dru
kd a&pDorRwEdik if aH wmfomef
atmufrmS om tm%mudk t&,lEikd w
f ,fqw
kd hJ tcsujf zpfw,f? 'Drkd
ua&pDorRw Edik if aH wmf[m ypPn;f rJt
h m%m&Sipf epf&@J txl;omef
jzpfw,fv@kd awmif ajymEdik w
f ,f? 'gukd jyifopfawmfveS af &;}uD;u
oufaoxlc+hJ yD;yg+yD?
rmhupf &f @J a&;om;csut
f m;vH;k udk csnrf #ief eD @J oDxm;ovdk qufpyf
ay;xm;wJh tajccHtawG;tac:udk tde*f ,fu 'Dae&mrSm txl;ay:vGif xif&mS ;
118

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


pGmeJ@ xyfavmif;wifjyygw,f? tJ'guawmh 'Dru
kd a&pDorRwEdik if aH wmf[m
ypPn;f rJt
h m%m&Sipf epfqo
D mG ;&ef teD;qH;k vrf;a=umif;jzpfw,f qdw
k mygy?J
ta=umif;u 'Dvkdyg? 'DvdkorRwEdkifiHawmf[m t&if;tESD;&J@ tkyfpdk;r_udk
enf;enf;rS rzsuo
f rd ;f ygb;l ? tusKd ;quftm;jzifh vlxt
k ay: zdEydS rf u
_ akd &m/
vlwef;pm;wdu
k yf u
JG ykd g enf;enf;rS rzsuo
f rd ;f bl;? 'gt
h jyif rkcsyJ 'Dwu
kd yf u
JG kd
us,jf yef@vmapw,f? }uD;xGm;vmapw,f? xif&mS ;vmapw,f? onf;oef
jyif;xefvmapw,f? 'Dvekd @J tzdEydS cf v
H x
l &k @J tajccHtusKd ;pD;yGm;rsm; jynf0h zd@k
jzpfEikd w
f hJ tajctaeay:xGuv
f mwmeJ@ wyifeuf ypPn;f rJt
h m%m&Sipf epf
enf;vrf; od@k r[kwf vlxt
k wGuf ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ acgi;f aqmifrq
_ w
kd hJ
wckwnf;aom enf;vrf;jzifh 'DjzpfEikd rf u
_ kd rkcs taumiftxnfazmfvrd rhf ,f?
'kw,
d tifwmae&Sief ,ftzG@J csKyf wckv;kH twGuq
f &kd if 'Dpum;rsm;[mvnf;yJ
rmhupf 0f g'xJrmS tarhaysmufcpH um;rsm; jzpfygw,f? 'gawGukd arhxm;cJw
h ,f
qd k w m 1917 ck E S p f k & S m ;awmf v S e f a &;&J @ yxrES p f 0 uf u mvtwG i f ;
rif&ADS pfygwo
D rdik ;f u txl;xif&mS ;pGm oufaojycJw
h ,f?
wdik ;f jynfvOl ;D a&xJrmS trsKd ;om;tvdu
k f yg0ifrt
_ csKd ;tqeJ@ quf
pyfaewJh jynfaxmifppk epforRwEdik if aH wmf jy\emta=umif;udk aqG;aEG;&mrSm
tde*f ,fu 'Dvakd &;ygw,f?
rsuaf rSmufacwf*smr%DEikd if aH wmfukd bmeJ@tpm;xd;k oifo
h vJ?
(*smr%DrmS azmufjyefwhJ oufO;D qHyikd f pnf;rsO;f Oya' &Sad ew,f?
tvm;wl azmufjyefwphJ epfjzpfwhJ jynfe,fuav;rsm;tjzpf tydik ;f
ydik ;f cGyJ pfwhJ pepfvnf; &Sad ew,f? 'Dvkd cGyJ pfwphJ epf[m y&yf&mS ;0g'
&J@ xl;jcm;wJh vuQ%mtm;vH;k udk *smr%Dwckv;kH rSm zsuyf pf&r,fh
tpm; cdik rf mvmapw,f?) u|eaf wmft
h jrift& ajym&&if ypPn;f rJh
vlwef;pm;taeeJ@ wpkwpnf;wnf;jzpfw/hJ cGyJ pfv@kd r&wJh orRwEdik if H
119

vDeif
awmfomefudkyJ toHk;yEdkifygw,f? tar&duefjynfaxmifpk&J@
us,jf yef@whJ ae&mawGrmS wckv;kH t& ajym&if jynfaxmifppk epforRw
Edik if u
H kd vdt
k yfaewke;f yJ? 'gayrJh ol@&@J ta&S@yikd ;f ae&mawGrmS awmh
'Dpepf[m twm;tqD;wck jzpfvmaeyg+yD? t*FvefrmS awmh u|e;f
2 u|e;f rSm trsKd ;om; 4 rsKd ; aexdik w
f ,f? ygvrD efuawmh wckwnf;
jzpfayr,fh 'Dae@txdawmif Oya'ypepfu 3 rsKd ; jzpfaew,f? 'Dawmh
t*FvefrSmom jynfaxmifpkpepforRwEdkifiH xlaxmifr,fqdk&if
wd;k wufrw
_ &yf jzpfvrd rhf ,f? qGpZf mvefEikd if u
H av;rSm 'Dpepf[m
apmapmuwnf;u twm;tqD; jzpfaeyg+yD? 'gukd onf;cHaeEdik w
f hJ
ta=umif;&if;u qGpfZmvefEdkifiH[m Oa&myEdkifiHrsm; pepfxJrSm
aemufvdkufoufouftzGJ@0iftjzpf ae&wmudk a&mifh&Jaejcif;
a=umifhom jzpfw,f? *smr%Dtzdk@qdk&ifawmh qGpfZmvefyHkpH
jynfaxmifppk epf vkyrf ,fq&kd if }uD;rm;wJh aemufqw
k rf _ jzpfrmS yJ?
jynfaxmifpkEdkifiHeJ@ tjynfht0 aygif;pnf;xm;wJh EdkifiH=um;rSm
rwlwm 2 csuf &Syd gw,f? yxru jynfaxmifpx
k J yg0ifwhJ jynfe,f
toD;oD;/ wdik ;f toD;oD;rSm ol@ud,
k yf idk f jynfo@l a&;&m Oya'yr_/
&mZ0wfa&;&m Oya'yr_e@J w&m;H;k pepf &Syd gw,f? 'kw,
d u jynf
e,ftoD;oD;/ wdkif;toD;oD;rSm trsdK;om;v$wfawmftjyif jynf
axmifpkv$wfawmfvnf; &Sdygw,f? jynfe,f}uD;}uD;i,fi,f[m
jynfe,fu,
kd pf m;y+yD; jynfaxmifpv
k w
$ af wmfrmS rJay;qH;k jzwfv@kd
&ygw,f? *smr%DrmS jynfaxmifppk epf[m tjynft
h 0aygi;f pnf;
xm;wJh Edik if aH wmfpepfukd oGm;zd@k twGuf tul;tajymif;,m,Dtqifh
jzpfw,f? 'ga=umifh 1866 ckEpS ef @J 1870 ckEpS &f @J txufuvmwJh
awmfveS af &; udk qkw,
f w
k o
f mG ;apzd@k r[kwb
f J 'gukd atmufu
vmwJh v_y&f mS ;r_ eJ@ jznfph u
G af y;zd@k jzpf&r,f?
120

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


tdef*,f[m EdkifiHawmfomefjy\emtay: bmodbmom
raewJt
h jyif tul;tajymif;omefrsm;udk u;u;pm;pm;eJ@ tvGet
f ao;pdwf
usus cGJjcrf;pdwfjzmcJhygw,f? &nf&G,fwmu oufqdkif&mtul;tajymif;
omef[m b,fuae b,fqu
D kd ul;ajymif;aeovJqw
kd hJ tcsuu
f kd rwlwhJ
udpt
P oD;oD;&J@ tcdik t
f rm ordik ;f qdik &f m txl;vuQ%mawGe@J qufpyf+yD;
&Si;f vif;atmifvyk zf @kd jzpfygw,f?
jy\emudk ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;eJ@ ypPn;f rJah wmfveS af &;_axmifu
h ae
csO;f uyfavhvm&mrSm tde*f ,f[m rmhupf v
f ydk J 'Dru
kd a&pDA[dck sKyfuikd rf r_ u
l kd
&yfcyH gw,f? wckwnf;jzpfw/hJ cGyJ pfv@kd r&wJh orRwEdik if aH wmfpepfukd &yfcyH gw,f?
jynfaxmifpo
k rRwEdik if pH epf[m cif;csuw
f ck jzpfw,f/ jzpfay:wd;k yGm;r_twGuf
twm;tqD;wck jzpfw,fvdk@ olu jrifygw,f? 'grSr[kwf 'Dpepf[m
oufO;D qHyikd Ef ikd if pH epfuae A[dck sKyfuikd rf &_ w
dS hJ orRwEdik if pH epfqD ul;ajymif;wJh
tul;tajymif;omefwck jzpfw,f? wpHkw&m xl;jcm;wJhtajctaersm;
atmufrmS 'Dpepf[m wd;k wufrw
_ &yf jzpfw,fv@kd olu jrifygw,f? tJ'D
xl;jcm;wJt
h ajctaersm;xJrmS trsKd ;om;jy\emu xdyw
f ef;u ygwmayg?h
tdef*,f[m jynfe,fuav;rsm;pepf&J@ azmufjyefwJhvuQ%mudk
cyfemema0zefygw,f? wcsKd @tckid t
f rmudpaP wGrmS 'DazmufjyefwhJ vuQ%mudk
trsKd ;om;jy\emeJ@ zH;k uG,w
f v
hJ yk &f yfuv
kd nf; cyfemema0zefygw,f? 'gayrJh
tdef*,f[m rmhufpfvdkyJ trsdK;om;jy\emudk ab;z,fxm;vdkwJhqEN
enf;enf;rS r&Syd gb;l ? wfcsef @J yv
kd ef rmhupf 0f g'rD sm;uawmh olw@kd jynfe,f
uav;rsm;&J@ usO;f ajrmif;wJ/h evAde;f wH;k qefw/hJ trsKd ;om;a&;0g'udk vH;k 0obm0
uspmG qef@usi&f if;eJ@ 'DqENrsKd ; azmfjywJt
h rSm;udk r=umr=um usL;vGew
f wf
=uw,f?
121

vDeif
t*FvefrSmqdk&if yx0Dtaetxm;/ wlnDaom bmompum;eJ@
&mpkrsm;pGm&Sw
d o
hJ rdik ;f pwJh _axmifu
h =unf&h if tydik ;f ydik ;f aom a'ouav;rsm;
&Sd trsKd ;om;a&;jy\emudk ajz&Si;f +yD; oGm;cJw
h yhJ pkH H ayguyf gw,f? 'gayrJh
tJ'ED ikd if rH mS awmif trsKd ;om;a&;jy\em[m r&Sad wmhwm r[kwb
f ;l qdw
k mudk
tde*f ,fu xifxif&mS ;&Sm;owdyrdygw,f? 'gah =umifh t*FvefrmS jynfaxmifpk
orRwEdik if H xlaxmifr,fq&kd if wd;k wufrw
_ &yf jzpfvrd rhf ,fv@kd olu ,lq
wmyg? "rRwmyJ 'Dae&mrSm tde*f ,f[m jynfaxmifppk epf orRwEdik if aH wmf&@J
csKd @,iG ;f csuaf wGukd a0zefwhJ udpu
P kd enf;enf;rS rpGe@f vw
$ yf gb;l ? wpkwpnf;
wnf;jzpfw/hJ A[dck sKyfuikd rf &_ w
dS hJ 'Dru
kd a&pDorRwEdik if aH wmf xlaxmifa&;twGuf
jywfjywfom;om; 0g'jzef@csd wdu
k yf q
JG ifwu
hJ pd u
P v
kd nf; enf;enf;rS rpGe@f vw
$ f
ygb;l ?
'gayrJh tde*f ,f[m 'Dru
kd a&pDA[dck sKyu
f ikd rf p_ epftay: "e&Siv
f w
l ef;pm;
tawG;tac:&Sirf sm;eJ@ rif;rJ0h g'rD sm; tygt0if "e&Siaf ygupf vlwef;pm;tawG;
tac:&Sirf sm; em;vnfaeovd/k AsLdu
k &ufpepft"dym` ,fe@J vH;k 0em;rvnf
ygb;l ? ol@tjrift&qd&k &if A[dck sKyfuikd rf q
_ w
kd m a'oEW&ud,
k yf ikd t
f yk cf sKyfa&;
tus,t
f jyef@&rdS u
_ kd enf;enf;rS z,frxm;yg? 'Du,
kd yf ikd t
f yk cf sKyfrp_ epf[m Edik if H
awmf waygi;f wpnf;wnf;&Srd u
_ kd rdrq
d ENtav#muf xde;f odr;f apEdik +f yD; cdik f
rsm;eJ@ jynfe,frsm;tm; wcsed w
f nf;rSm AsLdu
k a&pDtm;vH;k eJ@ tay:u trde@f
ay;r_ tm;vH;k udk tuket
f pif y,fzsuEf ikd v
f rd rhf ,f?
EdkifiHawmfeJ@ywfouf+yD; rmhufpf0g'&J@ vkyfief;pOfoabmaqmifwJh
tjrifrsm;udk tde*f ,fu tao;pdw&f iS ;f &if;eJ@ 'Dvakd &;ygw,f?
'Dawmh waygi;f wpnf;wnf;&Sw
d hJ orRwEdik if aH wmfwck jzpf&r,f?
'gayrJh rsuaf rSmufjyifopforRwEdik if v
H kd yHpk rH sKd ;awmh r[kwb
f ;l ? rsuf
122

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


arSmufjyifopforRwEdik if aH wmf[m 1798 wke;f u wnfaxmifcw
hJ hJ
{u&mZfb&k ifr&Sw
d hJ {u&mZftifyg,mEdik if aH wmfe@J bmrSruGmjcm;bl;?
1792 ckEpS u
f 1798 ckEpS t
f xd umvwke;f uawmh jyifopfEikd if &H @J
jynfe,ftoD;oD;/ cdik t
f oD;oD;[m tar&duefypkH H ud,
k yf ikd t
f yk cf sKyrf _
tcGifhtm%m tjynfht0&&Sd=uw,f? u|efawmfwdk@vnf; 'DvdkyJ
&&Sdoifhw,f? udk,fydkiftkyfcsKyfr_pepfudk b,fvdkzGJ@pnf;oifhovJ??
AsLdu
k a&pDr&Sad tmif b,fvv
kd yk rf S &rvJqw
kd mawGe@J ywfoufv@kd
uawmh tar&duefe@J yxrt}udrf jyifopforRwEdik if aH wmfw@kd u
u|efawmfwdk@udk jyocJhyg+yD? rsufarSmufacwfrSmawmif uae'g/
=opa=w;vseJ@ wjcm;t*FvdyfudkvdkeDEdkifiHrsm;u jyoaewkef;yJ?
'Dvykd pkH rH sKd ; jynfe,f (wdik ;f ) eJ@ cdik rf sm;&J@ ud,
k yf ikd t
f yk cf sKyfrp_ epf[m
Oyrm qGpZf mvefjynfaxmifppk epfxuf ydv
k w
G v
f yfw,f? qGpZf mvef
jynfaxmifppk epfrmS u jynfe,f (wdik ;f ) tqif[
h m jynfaxmifpEk ikd if H
awmf wckv;kH eJ@ ywfoufv@kd tvGev
f w
G v
f yfygw,f? 'gayrJh txl;
a'otqifheJ@ cdkiftqifhrsm;tay:vnf; vGwfvGwfvyfvyf
vkyEf ikd w
f ,f? jynfe,f (wdik ;f ) tqifh tpd;k &rsm;[m txl;a'oeJ@
cdik t
f qift
h wGuf tkycf sKyaf &;r;rsm;eJ@ t&m&Srd sm;udk cef@tyfygw,f?
'grsKd ;[m t*Fvyd pf um;ajymwJh Edik if rH sm;rSm vH;k 0r&Syd gb;l ? u|eaf wmf
wdk@ 'grsdK;udk tem*wfrSm zsufodrf;ypf&r,f? y&yf&Sm;pepfrSm
vif;'&dwf (Landrate) rsm;eJ@ &D*s&D eG pf &dwf (Regierungsrate) rsm;
(txl;cef@ t&m&Srd sm;/ cdik /f jynfe,f ykvyd t
f &m&Srd sm;/ tkycf sKyaf &;r;
rsm;eJ@ txufrS cef@tyfwhJ t&m&St
d m;vH;k ) udk zsuo
f rd ;f ovdrk sKd ;
jywfjywfom;om; zsuo
f rd ;f ypf&r,f? tde*f ,fu 'gukd tajccH+yD;
ud,
k yf ikd t
f yk cf sKyfa&;qdik &f m vkyif ef;pOftydik ;f rSm atmufygpum;rsm;
udk xnfhoGif;zdk@ t}uHyygw,f? jynfe,f (odk@r[kwf wdkif;)/
123

vDeif
txl;a'oeJ@ cdik rf sm;[m t&G,af &mufow
l ikd ;f rJay;wJph epft&/
t&m&Srd sm;udk a&G;aumufjcif;jzifh tjynft
h 0ud,
k yf ikd t
f yk cf sKyfru
_ kd
taumiftxnfazmfw,f? a'oqdkif&meJ@ jynfe,ftm%mydkif
t&m&Srd sm;udk Edik if aH wmfrS cef@tyfwphJ epfukd zsuo
f rd ;f w,f?
u|eaf wmfw@kd k&mS ;rSm twkta,mifawmfveS af &;/ twkta,mif
'Drdkua&pDt0ef;t0dkif;&J@ twkta,mif qdk&S,fvpfudk,fpm;vS,frsm;[m
vltrsm; t}uD;tus,af 'goxGuaf vmufatmifuykd J 'Dtcsuef @J ywfoufv@kd
("rRwmyJ 'Dtcsuw
f ckyJ ruyg?) 'Dru
kd a&pDtay: b,fvakd usmcdik ;f oGm;=uw,f
qdw
k m (1917 ckEpS f arv 28 &ufae@xw
k f trSwf 68) y&my'gowif;pmrSm
u|eaf wmfaxmufjycJ+h yD;yg+yD? 'Dowif;pmudk um&ifpuDe@J wjcm; qd&k ,
S v
f pf
0ef}uD;rsm;&J@ tpd;k &u ydwyf ifcyhJ gw,f? u|eaf wmf 'Dvakd 0zefaxmufjywmudk
e,fcs@J "e&Siv
f w
l ef;pm;eJ@ r[mrdwf zG@J vufwx
JG m;=uolawGu em;r0ifwm
obm0usygw,f?
owdyoifw
h hJ tcsuw
f ck &Syd gw,f? jynfaxmifpo
k rRw Edik if aH wmf
qdw
k m rkcsyJ A[du
k csKyfuikd x
f m;wJh orRwEdik if aH wmfxuf vGwv
f yfrt
_ rsm;}uD;
yd&k w
dS ,fv@kd txl;ojzifh "e&Siaf ygupf 'Dru
kd a&pDorm;rsm;=um;rSm us,u
f s,f
jyef@jyef@}uD;udk ,H=k unfpv
JG ef;aew,f? 'DtpGt
J vef;[m rSm;,Gi;f a=umif;udk
tde*f ,fu tcsut
f vufrsm; udik pf +JG yD; tvGew
f u
d swhJ Oyrmwcke@J oufao
jycJw
h ,f? tJ't
D pGt
J vef;[m rSm;ygw,f? rSm;,Gi;f a=umif;udk tde*f ,f axmuf
jywJh 1792 - 98 ckEpS u
f mv&Sd jyifopf&@J A[du
k csKyfuikd w
f hJ orRwEdik if aH wmfe@J
qGpZf mvef&@J jynfaxmifpo
k rRw Edik if aH wmfw@kd e@J ywfoufwhJ tcsut
f vuf
rsm;u oufaojyaeygw,f? ppfreS w
f /hJ 'Dru
kd a&pDA[dck sKyfuikd rf p_ epf orRw
Edik if aH wmfuay;wJh vGwv
f yfr[
_ m jynfaxmifppk epfEikd if aH wmfu ay;wmxuf
ydrk sm;ygw,f? wenf;ajym&&if ordik ;f rSm a'oqdik &f m/ jynfe,fqikd &f mpwJh
124

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


vGwfvyfr_udk trsm;qHk;ay;cJhwmu A[dkcsKyfudkifr_pepf orRwEdkifiHawmfyJ
jzpfw,f? jynfaxmifppk epf orRwEdik if aH wmf r[kwyf gb;l ?
wu,fawmh jynfaxmifppk epforRwEdik if &H ,f/ A[dck sKyfuikd rf p_ epf
orRwEdik if &H ,f/ a'oEW&ud,
k yf ikd t
f yk cf sKyaf &;&,f/ 'gawGe@J ywfoufwhJ jy\em
wckv;kH udk u|eaf wmfw@kd ygwD 0g'jzef@csad &;eJ@ v_@H aqmfa&; vkyif ef;awGrmS twdwf
ua&m/ ypPyK` efrmS yg *kpu
kd w
f m rvHak vmufygb;l ?
5? rmhupf &f @J pmtkyf jyifopfjynf jynfwiG ;f ppf twGuf 1891 rSm
a&;om;wJt
h rSmpm?
jyifopfjynfjynfwiG ;f ppf pmtkyf wwd,t}udrx
f w
k af 0jcif;twGuf
(1891 ckEpS f rwfv 18 &uf ae@px
JG ;kd +yD; acwfopfowif;pm Neue Zeit rSm
yxrqH;k xnfo
h iG ;f azmfjycJw
h )hJ tde*f ,f a&;om;cJw
h hJ trSmpmxJrmS Edik if aH wmf
tay: oabmxm;qdik &f m jy\emrsm;eJ@ ywfoufwhJ rSwcf surf sm;udk pdw0f if
pm;zG,f pyfrpd yf&m a&;om;xm;wJt
h jyif yJ&pfbt
kH zG@J &@J oifcef;pmrsm;tay:
ed*;kH csKyfcsuu
f v
kd nf; txl;xif&mS ;ay:vGipf mG a&;om;xm;ygw,f? 'De*d ;kH csKyf
csu[
f m bHt
k zG@J jzpfay:+yD;aemufyikd ;f tESpf 20 =um umv&J@ tawG@tuHwck
vH;k udk xnfo
h iG ;f pOf;pm;a&;om;xm;vd@k tvGeef ufi_d ;f ygw,f? 'gt
h jyif *smr%D
rSm tjyef@tES@H &Sad ewJh Edik if aH wmfqw
kd t
hJ &mtay: t,lonf;pGm ,H=k unfr_
udk txl;OD;wnfqef@usix
f m;w,f? 'ga=umifh Edik if aH wmfe@J ywfoufv@kd ajym&&if
'De*d ;kH csKyfcsu[
f m rmhupf 0f g'&J@ tjrifrh m;qH;k &&Scd suf jzpfw,fv@kd vH;k 0ajymEdik f
ygw,f?
jyifopfrSm awmfvSefa&; jzpfyGm;+yD;wdkif; tvkyform;rsm;[m
vufeufukd udik af qmifvm=uw,f? 'ga=umifh Edik if aH wmftm%mudk
udkifxm;wJh "e&Sifwdk@&J@ yxrqHk; tvkyfu tvkyform;rsm;udk
125

vDeif
vufeufzwfa&;yJ jzpfw,f? 'Dvekd nf;eJ@ tJ'u
D tvkyo
f rm;awG
[m awmfveS af &;rSm atmify&JG +yD;wdik ;f wdu
k yf o
JG pfe@J uH&+yD; H;_ edrrhf e_ @J
tqH;k owf&w,f? vd@k tde*f ,fu !ejf yygw,f?
"e&Siv
f w
l ef;pm; awmfveS af &;toD;oD;&J@ tawG@tuu
H kd 'Dvekd *d ;kH csKyf
a&;om;xm;wm wdw
k ekd @J &Si;f vif;vSygw,f? 'Dae&mrSm jy\em&J@ tESpo
f m&
wenf;tm;jzifh EdkifiHawmfeJ@ ywfoufwJhjy\em&J@ tESpfom& (tzdESdyfcH
vlwef;pm;rSm vufeuf&o
dS vm;qdw
k t
hJ csu)f udk rdr&d & qkyu
f ikd x
f m;ygw,f?
'DtESpfom&udkyJ "e&SiftawG;tac: tv$rf;rdk;cHxm;&wJh ygarmuQrsm;eJ@
"e&Siaf ygupf 'Dru
kd a&pDorm;rsm;u t+rJwrf;vdv
k kd ypfy,fxm;=uwm jzpfyg
w,f? 1917 ckEpS f k&mS ;awmfveS af &;twGi;f rSm rif&ADS pfwOD;jzpfo/l rmhupf 0f g'D
tavmif;tvsm Z,f&w
D ,fvD (Tsereteli) u "e&Siv
f w
l ef;pm;awmfveS af &;
rsm;eJ@ ywfoufwhJ txufygtrSew
f &m;udk ajAmifxw
k af zmf ajymcJw
h t
hJ wGuf
ol@ukd (umaAnuf Cavaignac ol&bG@J e@J ) *k%f yxdu
k yf gw,f? (rSwcf suf umaAnufqw
kd m 1848 ckEpS f ZGev
f twGi;f rSm yJ&pftvkyo
f rm;rsm;&J@ tHk u
r_ukd ESyd u
f yG cf w
hJ hJ jyifopfAv
kd cf sKyf}uD; jzpfygw,f?) Z,f&w
D ,fvu
D ol@&@J ordik ;f
0if ZGef 11 rde@f ceG ;f xJrmS "e&Siv
f w
l ef;pm;[m yDxd*k &uftvkyo
f rm;rsm;udk
vufeufzwfz@kd qH;k jzwfcsucf sxm;w,fv@kd ajAmifxw
k af jymcJw
h ,f? "rRwmyJ
'Dq;kH jzwfcsuu
f kd olu,
kd w
f ikd f cscw
hJ yhJ pkH /H Edik if aH wmf qdw
k m 'Dvykd J vky&f rSmyJ
qdw
k hJ yHpk eH @J ajymcJw
h myg?
"rRwmyJ? Z,f&w
D ,fv&D @J ordik ;f 0if ZGef 11 rde@f ceG ;f [m olacgi;f aqmif
wJh qd&k ,
S v
f pfawmfveS af &;ygw0D ifawGe@J rif&ADS pfrsm;&J@ r[mrdwt
f yk pf t
k aeeJ@
awmfveS w
f yhJ pPn;f rJv
h w
l ef;pm;udk b,fvakd usmcdik ;f +y;D "e&Siv
f w
l ef;pm;bufo@kd
b,fvkd ul;ajymif;oGm;ovJqw
kd m txift&Si;f oufaojywJh tcsut
f vuf
126

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


wcktjzpf 1917 ckEpS f awmfveS af &;udk avhvmwJh ordik ;f ynm&Siw
f ikd ;f twGuf
toH;k usygvrd rhf ,f?
tde*f ,f pyfrpd yf&m a&;om;wJh Edik if aH wmfjy\emeJ@vnf; qufpyfwhJ
tjcm;rSwcf suw
f ckxrJ mS bmoma&;ta=umif;udk aqG;aEG;xm;ygw,f? trsm;
od=uwJt
h wdik ;f *smrefq&kd ,
S v
f pf'rD u
kd a&pDygw[
D m ysupf ;D ,d,
k iG ;f vm+y;D wae@
wjcm; tacsmif0g'qefvmwmeJ@tr# bmoma&;[m wOD;csif;yk*~dKvfa&;
udpjP zpfw,f qdw
k hJ ausm=f um;wJh yHak oenf;udk evAde;f wH;k qefqef wvGJ
wacsmf t"dy`m,fzGifhqdkwmawGuvnf; =umavrsm;av jzpfvmw,f?
bmoma&;[m awmfvSefwJh ypPnf;rJhvlwef;pm;ygwDtzdk@awmifrS wOD;csif;
yk*Kd~ vfa&;udpjP zpfwyhJ pkH aH &mufatmif 'DyakH oenf;udk olw@kd u wvGw
J acsmyf zkH suf
t"dym` ,fziG =hf uw,f? ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ awmfveS w
f v
hJ yk if ef;pOftay: vH;k 0
opPmazmufwhJ 'Dvyk &f yfrsKd ;udk tde*f s,u
f tjyif;txefuef@uu
G w
f m jzpfw,f?
'gayrJh 1891 ckEpS rf mS tde*f ,fu ol@ygwx
D rJ mS tvGeEf ek ,fao;wJh tacsmif
0g'ta!mift
h wufav;awGyJ &Sad o;wmudk awG@wt
hJ wGuf tvGeo
f wdxm;
+yD; ajymygw,f?
bHt
k zG@J xJ yg0if=uoltm;vH;k eD;yg;[m tvkyo
f rm;rsm;om jzpf
w,f? od@k r[kwf tvkyo
f rm;rsm;&J@ ud,
k pf m;vS,t
f jzpf trsm;&J@
todtrSwf yr_ukd cHxm;olrsm;om jzpfwt
hJ wGuf bHt
k zG@J &@J qH;k jzwf
csuaf wG[mvnf; ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;vuQ%m tjynft
h 0aqmifyg
w,f? bHktzGJ@&J@ qHk;jzwfcsufawGxJrSm EdkifiHawmftwGufqdk&if
bmoma&;[m wOD;csi;f yk*Kd~ vfa&;udpP oufoufjzpfw,fqw
kd rhJ u
l kd
taumiftxnfazmfwhJ Oya'vdrk sKd ;jzpfwhJ yjyifajymif;vJa&; Oya'
rsm;udk jyXmef;wmawG &Syd gw,f? 'Dvkd yjyifajymif;vJa&; Oya'awG
qdw
k m orRwEdik if *H %
kd ;f &J@ "e&Siv
f w
l ef;pm;u owdaW =umifv@kd om
127

vDeif
rjyXmef;Edik cf ahJ yr,fh tvkyo
f rm;vlwef;pm; vGwv
f yfpmG v_y&f mS ;Edik af &;
twGuaf wmh r&Srd jzpfwt
hJ ajccH jzpfygw,f? txufygOya'rsKd ;tjyif
bHt
k zG@J &@J qH;k jzwfcsuaf wGxrJ mS tvkyo
f rm;vlwef;pm;&J@ tusKd ;
pD;yGm;eJ@ wdu
k f u
kd u
f u
kd n
f +D yD; vl@tzG@J tpnf;pepfa[mif;udk wpHw
k &m
txdemem xd;k ESuw
f hJ Oya'rsm;udv
k nf; jyXmef;wmawG &Syd gw,f?
txufygpmyd'k rf mS tde*f ,fu Edik if aH wmftwGuq
f &kd if qdw
k phJ um;
udk &nf&,
G cf su&f &dS edS @J rsO;f om;a&;om;ygw,f? *smreftacsmif0g'udk wdu
k f u
kd f
xd;k ESuzf @kd &nf&,
G w
f myg? bmvd@k vq
J akd wmh 'Dtacsmif0g'u ygwt
D wGuq
f &kd if
bmoma&;[m wOD;csi;f yk*Kd~ vfa&;udpjP zpfw,fv@kd a=unmxm;w,f? 'Dvekd @J
awmfveS w
f hJ ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ ygwu
D kd atmufwef;tusq;kH jzpfwhJ vGwv
f yf
pGm awG;ac:a&;*d%
k ;f evAde;f wH;k 0g'tqifo
h @kd av#musapw,f? 'DevAde;f wH;k
0g'rsKd ;u bmoma&; r,H=k unfbaJ ezd@k cGihf yEdik af yr,fh jynfou
l kd xdik ;f rdi_ ;f apwJh
bmoma&;bde;f tay: ygwt
D aeeJ@ wdu
k yf q
JG ifz@kd awmh jiif;y,f ygw,f?
tem*wfrmS *smrefq&kd ,
S 'f rD u
kd a&pDygwt
D a=umif; avhvmwJo
h rdik ;f
ynm&Sirf sm;taeeJ@ 1914 ckEpS rf mS 'DygwD qd;k qd;k 0g;0g; ysupf ;D cJ&h wJh tajccH
ta=umif;&if;udk &SmazG&mrSm 'Djy\emeJ@ ywfoufwhJ pdw0f ifpm;p&m tcsuf
tvuf trsm;}uD; awG@&ygvrd rhf ,f? 'Dygw&D @J tawG;tac:a&;&macgi;f aqmif
aumufpuD; a&;om;wJh aqmif;yg;awGxrJ mS tacsmif0g'udk wHcg;us,u
f s,f
zGiahf y;xm;wJh qifa0S@&efa&Smif ajymqdck suaf wGutp - bk&m;ausmif;udk
pGe@f cmG =u qdw
k hJ 1913 ckEpS u
f v_y&f mS ;r_tay: ygw&D @J oabmxm;tqH;k tcsut
f vufawG trsm;}uD; awG@&ygvrd rhf ,f?

128

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


bHt
k zG@J t+y;D tESpf 20 t=umrSm wdu
k yf 0JG if ypPn;f rJv
h w
l ef;pm; &,lz@kd
twGuf bHt
k zG@J &@J oifcef;pmawGukd b,fvekd *d ;kH csKyaf &;xm;w,fqw
kd mudk =unfh
=uygp@kd ?
atmufyg oifcef;pmudk txl;ta&;}uD;w,fv@kd tde*f ,fu ,lq
ygw,f?
yJ&pfrSm usqHk;oGm;ovdk/ ae&mwumrSmvnf; usqHk;&r,fh
t&mu wjcm;r[kwf? A[dkrScsKyfudkifwJh tpdk;&a[mif;&J@ zdESdyfr_
tm%myJ jzpfw,f? ppfwyf/ Edik if aH &;vuQ%maqmifwhJ ykvyd w
f yfz@JG
AsLdu
k a&pDpepfpwJh 'DzEd ydS rf t
_ m%mudk 1798 ckEpS rf mS eydv
k ,
D u
H
wnfaxmifcJh+yD; tJ'Daemufydkif;wav#mufvHk; tpdk;opfwdkif;u
rufarmp&mud&,
d mtjzpf qufcu
H ikd pf u
JG m ol@&efoal wGukd qef@usif
&mrSm toH;k ycJw
h ,f?
tvkyo
f rm;vlwef;pm;[m tkypf ;kd r_tm%m &&Sv
d mwJt
h cg Edik if H
awmf,EW&m;a[mif;eJ@ qufvkyfudkifoGm;vdk@ r&awmhbl;qdkwJh
tcsuef @J 'Dtvkyo
f rm;vlwef;pm;[m ud,
k w
f ikd w
f u
kd yf q
JG if &&Sx
d m;
umpjzpfwhJ tkypf ;kd r_tm%mudk xyfrqH;k H;_ apzd@k q&kd if wzufrmS t&if
u olw@kd u,
kd w
f ikd t
f ay: qef@usi&f mrSm oH;k cJw
h hJ zdEydS af &;,EW&m;a[mif;
tm;vH;k udk zsuyf pf&r,f? wjcm;wzufrmS awmh ol@u,
kd yf ikd f ud,
k f
pm;vS,rf sm;eJ@ t&m&Srd sm; tm;vH;k udk cif;csurf &Sd tcsed rf a&G; jyef
vnftpm;xd;k cef@tyfEikd af =umif; a=unm+yD; ud,
k u
f ,
kd u
f ,
kd f olw@kd
&efu umuG,&f r,fqw
kd hJ tcsuw
f @kd ukd bHt
k zG@J [m ppcsi;f rSmyJ tod
trSwrf yrjzpf ycJ&h w,f?
129

vDeif
oufO;D qHyikd Ef ikd if aH wmfvufxufrmS omru 'Dru
kd a&pDorRwEdik if aH wmf
vufxufrSmvnf; wnfqJEdkifiHawmf[m EdkifiHawmfqdkwJh t&mwckjzpf+rJ
jzpfw,f? qdv
k w
kd mu Edik if aH wmf[m tr_xrf;t&m&Srd sm;/ vl@tzG@J tpnf;&J@
tapcHrsm;/ ol@&J@ H;k Xmersm;udk vl@tzG@J tpnf;&J@ t&Sio
f cifrsm;tjzpfo@kd
ajymif;ay;w,fqw
kd hJ ol@&@J tajccHx;l jcm;csuv
f uQ%mudak wmh qufvufxed ;f
odr;f xm;w,f? 'gukd tde*f ,fu xyf+yD;tav;xm;ajymygw,f?
t&if&cdS w
hJ hJ Edik if aH wmftm;vH;k &J@ vufxufrmS rvGrJ aoGjzpfco
hJ vdk
- Edik if aH wmfe@J Edik if aH wmfvyk if ef;Xmersm;[m vl@tzG@J tpnf;&J@ tap
cHrsm;tjzpfu vl@tzG@J tpnf;&J@ t&Sio
f cifrsm;tjzpfo@kd ajymif;vJ
oGm;r_rsKd ; rjzpfapzd@k twGuf bHt
k zG@J [m rSeu
f efwehJ nf;em 2 ckukd
toH;k ycJw
h ,f? yxrtm;jzifh bHt
k zG@J [m tkycf sKyfa&;/ w&m;a&;eJ@
ynma&;qdik &f m &mxl;ae&mtm;vH;k twGuf t&G,af &mufow
l ikd ;f
rJay;r_pepft& a&G;aumufcH&olrsm;udk cef@tyf+yD; oufqdkif&m
rJay;olrsm;u olw@kd ukd tcsed rf a&G; jyefvnfvv
J ,
S Ef ikd cf iG &hf adS =umif;
owfrw
S yf gw,f? 'kw,
d tm;jzifh }uD;}uD;i,fi,f t&m&St
d m;vH;k udk
wjcm;tvkyo
f rm;rsm;&wJh vkycf vpmudyk J ay;ygw,f? bHt
k zG@J u
ay;wJh tjrifq
h ;kH vpm[m z&ef@aiG 6000 jzpfygw,f? 'Dvekd @J bHt
k zG@J
tzd@k ud,
k pf m;vS,t
f zG@J tpnf; Xmersm;&Sd vlawG &mxl;wufa&;eJ@
}uD;yGm;csr;f oma&; rvdu
k pf m;Edik af tmif xdxad &mufa&muf wm;qD;
Edik yf gw,f? ud,
k pf m;vS,af wG vdu
k ef m&r,fh csrw
S x
f m;wJh !e=f um;
csuaf wGawmif toH;k yp&m rvdak wmhyg?
'Dae&mrSm pdw0f ifpm;zG,f e,fpyfpnf;udk tde*f ,f awG@vu
kd w
f ,f?
jynf0h wJh 'Dru
kd a&pDpepf[m 'Dpnf;ay: a&mufwt
hJ cg qd&k ,
S v
f pfpepftjzpfo@kd
ajymif;vJomG ;w,f? wcsed w
f nf;rSm qd&k ,
S v
f pfpepfukd awmif;qdv
k mygw,f?
130

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


ta=umif;uawmh Edik if aH wmfukd zsuo
f rd ;f r,fq&kd if trsm;qdik &f m 0efaqmifr_
vkyif ef;aqmifwmrsm;udk us,jf yef@whJ vltrsm;pktaeeJ@ 'Daemufyikd ;f rSm vlwikd ;f
taeeJ@ vkyfwwf/ vkyfEdkifwJh/ }uD;=uyfjcif;eJ@ pm&if;udkifjcif;pwJh dk;pif;wJh
tvkyrf sm;tjzpfo@kd ajymif;vJz@kd vdyk gw,f? aemuf+y;D &mxl;wuf}u;D yGm;csr;f om
a&; vdu
k pf m;r_awGukd tuket
f pif zsuo
f rd ;f r,fq&kd if tvGwv
f yfq;kH t&if;&Sif
Edik if t
H m;vH;k rSm t+rJjzpfysuaf eovdrk sKd ; - b%frsm; od@k r[kwf tpk&,
S ,
f m
ukr%
` rD sm;twGi;f tvGe0f ifaiGaumif;wJh &mxl;ae&mawGqo
D @kd wufvrS ;f &&Sd
Edik af &;twGuf - trsm;qdik &f m 0efaqmifrX_ mersm;twGi;f u tjrwftpGe;f
r&Sad yr,fh *k%o
f a& &Sw
d hJ &mxl;ae&mawGukd ckw;kH vkyt
f oH;k cswhJ tcsi;f t&m
awG rjzpfay:Edik af tmifvyk zf @kd vdyk gw,f?
'gayrJh trsKd ;om;ud,
k yf ikd jf yXmef;cGijhf y\emrSm wcsKd @rmhupf 0f g'aD wG
usL;vGefwJh trSm;rsdK;udk tdef*,ftaeeJ@ rusL;vGefcJhygbl;? olwdk@u trsdK;
om;ud,
k yf ikd jf yXmef;cGi[
hf m t&if;&Sipf epfatmufrmS taumiftxnfazmfz@kd
rjzpfEikd b
f ;l ? qd&k ,
S v
f pfpepfatmufrmS awmh tydo
k ufoufyJ jzpfvrd rhf ,fv@kd
qd=k uygw,f? olw@kd o;kH oyfcsu[
f m u|r;f usiv
f rd rf m[ef ayguaf yr,fh wu,f
u rrSeu
f efygb;l ? 'Do;kH oyfcsurf sKd ;uawmh t&m&Srd sm;udk vpmtenf;tusO;f yJ
ay;wJph epf tygt0if b,f'rD u
kd a&pDpepftwGurf qdk ajymvd@k &rSmayg?h bmvd@k
vJqakd wmh t&if;&Sipf epfatmufrmS ukepf ifjynf0h wJh 'Dru
kd a&pDpepfqw
kd m rjzpf
Edik b
f ;l ? qd&k ,
S v
f pfpepfatmufrmS awmh 'Dru
kd a&pDreS o
f r#[m wdraf umyaysmuf
aerSm jzpfv@kd ygy?J
'Dajymenf;rsKd ;u qHyifwacsmif;xyfu|wo
f mG ;&if acgi;f wH;k ajymifroGm;
aybl;vm;qdw
k hJ ysuv
f ;kH a[mif;vdk rSerf a,mife@J rSm;,Gi;f wJah jymenf; jzpfyg
w,f?

131

vDeif
'Dru
kd a&pDpepfukd ukepf ifatmif zG@H z;apa&;/ 'DtwGuf yHo
k mef
rsm;udk vufawG@e@J prf;oyfa&; pwmawGukd vkyzf @kd u vlra_ wmfveS af &;wdu
k yf &JG @J
tajccHwm0efw&yf jzpfygw,f?
wckcsi;f oD;oef@wnf&adS ewJh b,f'rD u
kd a&pDpepfrmS rS qd&k ,
S v
f pfpepf
udk arG;zGm;ray;Edik yf gb;l ? 'gayrJh vufawG@b0rSm 'Dru
kd a&pDpepf[m b,fawmhrS
wckcsi;f oD;oef@wnf&dS raeEdik yf gb;l ? tpOft+rJyJ wjcm;t&mrsm;eJ@ twl
wuG wnf&dS aeygw,f? pD;yGm;a&;tay: *,ufu
kd w
f ,f? pD;yGm;a&;tajymif;
tvJawGjzpfatmif wGef;aqmfay;w,f? pD;yGm;a&;zGH@z;r_&J@ wefjyef*,uf
du
k rf u
_ v
kd nf; cH&w,f pojzifah yg?h 'gawG[m touf0ifvy_ &f mS ;aewJh ordik ;f &J@
tEkydavmrygy?J
tde*f ,fu 'Dvq
kd ufajymygw,f?
tJ'v
D kd Edik if aH wmftm%ma[mif;udk tpdwpf w
d t
f r$mr$m zcGv
J u
kd +f yD;
wu,fwrf; 'Dru
kd a&pDuswhJ Edik if aH wmftm%m topfe@J tpm;xd;k yHk
udk jyifopfjynf jynfwiG ;f ppfpmtky&f @J wwd,tcef;rSm tao;pdwf
a&;xm;ygw,f? 'gayrJh 'Dae&mrSm 'Dtpm;xd;k r_&@J vuQ%mwcsKd @
ta=umif; tusO;f csKyf+yD; xyfrw
H ifjyzd@k vdyk gw,f? bmvd@k vq
J akd wmh
- txl;ojzifh *smr%DEikd if rH mS Edik if aH wmfe@J ywfouf+yD; t,lo;D r_u
tbd"rRme,fy,fuae "e&Siv
f w
l ef;pm;omru tvkyo
f rm;rsm;pGm
&J@ a,bk,sawG;ac:r_e,fy,ftxdawmif ul;pufomG ;ae+yDjzpfv@kd
ygy?J tbd"rRmt,ltqt&qd&k if Edik if aH wmfqw
kd m pOf;pm;awG;
ac:r_ukd taumiftxnfe@J jyxm;wJt
h &m jzpfw,f? od@k r[kwf
tbd"rRmpum;awGudk urBm}uD;ay:rSm t"dy`m,fazmfqdkxm;wJh
bk&m;ocif&J@ bk&ifhEdkifiH jzpfw,f? wenf;tm;jzifh xm0&trSef
132

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


w&m;eJ@ w&m;r#wr_w@kd ukd taumiftxnfazmfxm;wJh od@k r[kwf
taumiftxnfazmfoifw
h hJ e,fy,fjzpfw,f? qdak wmh 'Duaewqifh
Edik if aH wmftay:eJ@ ole@J qufE,
G af ewJt
h &mrSeo
f r#tay: ud;k uG,w
f hJ
t,lo;D r_ jzpfay:vmygw,f? vl@tzG@J tpnf;wckv;kH &J@ trsm;qdik &f m
udpaP wGe@J trsm;qdik &f m tusKd ;pD;yGm;awGukd aqmif&u
G w
f ,fqw
kd m
twdwu
f aqmif&u
G cf w
hJ ehJ nf;twdik ;f Edik if aH wmfe@J tcGix
hf ;l cH tpd;k &
t&m&Srd sm;u aqmif&u
G zf @kd yJ &Sw
d myJv@kd pOf;pm;wwfwhJ tavhtx
uvnf; vlawG uav;b0uwnf;u &cJw
h mqdak wmh tJ't
D ,lo;D
r_[m ydrk v
kd ,
G u
f pl mG eJ@ tjrpfw,
G o
f mG ;ygw,f? tpOftqufu &Scd w
hJ hJ
bk&ifpepftay: w,loef,Hk=unfraeawmhbJ 'Drdkua&pDorRw
Edik if u
H ykd J ,H=k unfw,fq&kd if 'g[m txl;udk &J&ifw
h hJ wd;k wufr}_ uD;
yJv@kd vlawGu ,lqwwf=uw,f? 'gayrJh wu,fu Edik if aH wmfqw
kd m
vlwef;pm;w&yfu wjcm;vlwef;pm;udk zdEydS w
f hJ ,EW&m;wckr#om
jzpfw,f? 'Dtcsu[
f m bk&ifpepfEikd if aH wmfrmS xuf 'Dru
kd a&pDorRw
Edik if aH wmfrmS wckrS rav#mb
h ;l ? Edik if aH wmfqw
kd m b,favmufawmif
aumif;ygap/ vlwef;pm;wdkufyGJrSm atmifyGJ&+yD;aemuf ypPnf;rJh
vlwef;pm;u tarGqufcx
H m;&wJh raumif;qd;k 0g;wckr#om jzpf
w,f? atmify&JG wJh ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;taeeJ@ bHt
k zG@J vkycf o
hJ vdyk J
'Draumif;qd;k 0g;aumif&@J tqd;k 0g;qH;k tydik ;f awGukd csucf si;f wwfEikd f
or# rz,frjzpf z,f&mS ;ypf&ygr,f? 'Dvekd @J opfviG v
f w
G v
f yfwhJ vlr_
tajctaersm;atmufrmS }uD;jyif;vmwJh rsKd ;qufwcku Edik if aH wmf
qdw
k hJ trdu
_ o
f du
k w
f ckv;kH udk tuket
f pif pGe@f ypfEikd w
f t
hJ csed t
f xd
'Dvykd J vkyo
f mG ;&vdrrhf ,f?

133

vDeif
bk&ifpepfEikd if aH wmfukd orRwEdik if aH wmfe@J tpm;xd;k wJu
h pd t
P a=umif;
ajym=uwJhtcg EdkifiHawmfqdkwJht&meJ@ ywfoufwJh qdk&S,fvpf0g'tajccH
oabmw&m;rsm;udk rarh=uzd@k *smrefw@kd ukd tde*f ,fu owday;cJyh gw,f? ol@&@J
owday;csu[
f m ,cktcgrmS Z,f&w
D ,fveD @J csm;aemhAw
f @kd vkd vlawGtwGuf
uawmh wdu
k f u
kd o
f ifcef;pmjzpfaewJh yHpk yH gy?J bmvd@k vq
J akd wmh olw@kd !Ge@f
aygi;f zG@J wJh vufawG@vyk &f yfrmS olw@kd [m Edik if aH wmftay: t,lo;D ,H=k unfre_ @J
t,lo;D ud;k uG,rf w
_ @kd ukd wu,fyJ jyocJ=h uvd@k ygy?J
tcsuf 2 csuu
f kd wifjyygO;D r,f?
(1) EdkifiHawmfqdkwm vlwef;pm;w&yfu wjcm;vlwef;pm;udk
zdEydS w
f hJ ,EW&m; wckr#om jzpfw,f? 'Dtcsu[
f m bk&ifpepfEikd if aH wmfrmS xuf
'Dru
kd a&pDorRwEdik if aH wmfrmS wckrS rav#mh bl;vd@k tde*f ,fu ajym&mrSm
rif;rJ0h g'w
D csKd @ oif=um; aeovdrk sKd ;/ zdEydS af &;omefqw
kd m ypPn;f rJv
h w
l ef;
pm;tzd@k bmrS*kpu
kd af ep&mrvdw
k u
hJ pd P jzpfw,fqw
kd hJ t"dym` ,fe@J ajymwm vH;k 0
r[kwyf gb;l ? vlwef;pm;wdu
k yf o
JG mefe@J vlwef;pm;zdEydS rf o
_ mefw@kd [m ydrk kd
us,jf yef@/ ydrk v
kd w
G v
f yf/ ydrk akd jAmifusygu vlwef;pm;rSeo
f r# r&Sad wmhatmif
zsuo
f rd ;f wJh wdu
k yf rJG mS ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;udk rsm;pGmtaxmuftulyygw,f?
(2) bmjzpfvdk@ opfvGifwJhrsdK;qufwckuomv#if EdkifiHawmfqdkwJh
trdu
_ o
f du
k w
f ckv;kH udk tuket
f pifpeG @f ypfEikd rf mS vJ? 'Djy\emu 'Dru
kd a&pD
aysmufu,
G af &;jy\emeJ@ qufpyfaeygw,f? 'gukd tck u|eaf wmfw@kd aqG;aEG;
ygr,f?

134

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


6? 'Dru
kd a&pDaysmufu,
G af &;eJ@ ywfoufv@kd tde*f ,f&@J a&;om;csu?f
'Dta=umif;t&meJ@ywfoufv@kd ol@&@J tjrifawGukd tde*f ,fu qdk
&S,f'Drdku&uf qdkwJh tac:ta0:[m ody`Hynmt&qdk&if rrSefuefwJh
ta=umif; ajym&if;eJ@ wifjyjzpfcyhJ gw,f?
tde*f ,fu ol 1870 jynfv
h eG Ef pS rf sm;twGi;f a&;om;cJw
h /hJ t"du
tm;jzifh Edik if w
H um jy\emrsm;eJ@ ywfoufwhJ aqmif;yg;aygi;f csKyf pmtkyf
twGuf trSmpmudk 1894 ckEpS f Zefe0g&v
D 3 &ufae@ &ufpeJG @J a&;om;cJyh gw,f?
ol ruG,v
f eG cf if 1 ESpcf t
JG csed u
f a&;om;cJw
h m jzpfygw,f? 'DtrSmpmxJrmS
olu ol@aqmif;yg;awGtm;vHk;rSm qdk&S,f'Drdku&uf qdkwJh pum;vHk;udk
roH;k bJ uGejf rLepf qdw
k hJ pum;vH;k udyk J oH;k xm;a=umif;/ bmvd@k vq
J akd wmh
tJ't
D csed w
f ek ;f uqd&k if jyifopfu ya&muf'eG ;f 0g'rD sm;eJ@ *smr%Du vmaq;vf
0g'Drsm;[m olwdk@udk,folwdk@ qdk&S,f'Drdku&ufrsm;vdk@ ac:a0:aewma=umifh
jzpfa=umif; a&;om;xm;ygw,f?
tde*f ,fu 'Dvq
kd ufa&;ygw,f?
'gah =umifh rmhupf ef @J u|eaf wmfw@kd taeeJ@ u|eaf wmfw@kd &@J xl;jcm;wJh
tjrifukd azmfjy&mrSm 'Dvkd vdo
k vdq
k ,
JG v
l @kd &wJh pum;vH;k rsKd ;udk oH;k vd@k
rjzpfbl;? tckawmh tajctaeawGu rwlawmhvdk@ 'Dpum;vHk;
(qd&k ,
S 'f rD u
kd &uf) udk vufcv
H @kd &Edik rf ,f xifygw,f? 'gayrJh
pD;yGm;a&;vkyif ef;pOfu a,bk,sq&kd ,
S v
f pfvuQ%mr#om r[kwb
f J
wdu
k f u
kd u
f eG jf rLepf vuQ%maqmif+yD; Edik if aH &;t& aemufq;kH &nf
rSef;csufuvnf; EdkifiHawmfwckvHk; aysmufuG,fa&;/ tusdK;quf
tm;jzifh 'Dru
kd a&pDaysmufu,
G af &;vnf;jzpfwhJ ygww
D cktzd@k 'Dpum;
vH;k [m rwdusyg? bmyJjzpfjzpf/ ppfreS w
f hJ (tde*f ,f&@J rsO;f om;csu)f
EdkifiHa&;ygwDawG[m udk,fhemrnfeJ@ waoGrwdrf; udkufnD=uwm
135

vDeif
r[kwyf gb;l ? ygwu
D jzpfay:wd;k yGm;ae+yD; emrnfuawmh e*dt
k wdik ;f
+rJaewwfv@kd yg?
tekydavmr0g'D tde*f ,f[m ol@&@J aemufq;kH ae@rsm;txd tEkyd
avmrtay: opPm&Scd w
hJ ,f? tde*f ,fajymwmu rmhupf ef @J u|eaf wmfrh mS tvGef
aumif;rGe+f yD; odyeH` nf;t&vnf; wduswhJ ygweD mrnfwck &Scd ahJ yr,fh wu,fh
tppftrSeyf gw/D wenf;tm;jzifh vlxv
k uQ%maqmifwhJ ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;
ygw&D ,fv@dk awmh r&Scd yhJ gb;l ? tck (19 &mpktukerf mS ) awmh wu,fyh gww
D &yf
&Sad eyg+yD? 'gayrJh ygweD mrnfuawmh odyeH` nf;t& rwdusygb;l ? udprP &Syd g?
ygwu
D om jzpfay:wd;k yGm;ae&if aemuf+y;D ygweD mrnf[m odyeH` nf;t& rwdus
bl;qdw
k m ygwu
D todtrSwf yxm;+yD; rSeu
f efwhJ OD;wnfcsut
f wdik ;f ygwD
jzpfay:wd;k yGm;aewmudk 'Drwdusru
_ twm;tqD; ry&if emrnfukd vufcH
vd@k & rSmyg?
[moq&mwa,mufa,mufu tde*f ,fajymyHt
k wdik ;f u|eaf wmf
wd@k aAmf&ADS pfrsm;udk ESpo
f rd ahf jymqdw
k m &SEd ikd yf gw,f? u|eaf wmfw@kd rmS wu,fyh gwD
wck &Sad ew,f? ygw[
D m tvGeaf umif;rGepf mG jzpfay:wd;k yGm;aew,f? 'Dawmhum
1903 ckEpS f b&yfqJ - vef'ef uGe*f &ufrmS u|eaf wmfw@kd [m trsm;pkjzpfw,f
qdw
k hJ a&Smifwcifoufoufr#omjzpfwhJ tcsuu
f vGv
J @kd wjcm;bmt"dym` ,frS
r&wJh aAmf&SDApf qdkwJh t"dy`m,fvnf;rJh/ xl;vnf;xl;qef;wJh emrnfudk
awmifrS vufcv
H @kd & rSmygv@kd ESpo
f rd ahf jymqdw
k m &SEd ikd yf gw,f? rsuaf rSmuf
umvrSm &DywfbvDuifygwDu vlawGeJ@ awmfvSefwJh "e&Sifaygufp
'Dru
kd a&pDorm;awGu Zlvikd v
f eJ@=o*kwv
f twGi;f rSm u|eaf wmfw@kd ygwt
D ay:
zdEydS &f ef&mS cJv
h @kd aAmf&ADS pf qdw
k hJ emrnfukd vlxw
k &yfv;kH u av;pm;vmw,f?
'ghtjyif u|efawmfwdk@ygwD&J@ vufawG@jzpfay:wdk;yGm;r_twGif;rSm }uD;rm;wJh
ordik ;f 0ifw;kd wufra_ wG &&Scd w
hJ ,fqw
kd mudk 'DzEd ydS &f ef&mS r_awGu oufaojyae
136

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


w,f? 'Dawmh {+yDvwke;f u u|eaf wmfwifjycJw
h hJ ygweD mrnfajymif;a&; t}uH
ycsut
f ay: ,cktcg u|eaf wmfu,
kd w
f ikd af wmifrS 'G[
d yGm;&rvdk jzpfaew,f?
&JabmfawGukd tjiif;yGm;r_ ajyvnfapwJeh nf;em wck wifjy&r,f xifyg
w,f? qdv
k w
kd mu u|eaf wmfw@kd ygwu
D kd uGejf rLepfygwv
D @kd ac:a0:+y;D aAmf&ADS pfv@kd
uGi;f puGi;f ydwef @J qufvufac:a0:zd@k t}uHy&r,f xifygw,f?
'gayrJh ygw&D @J emrnfjy\em[m Edik if aH wmftay: awmfveS w
f yhJ pPn;f rJh
vlwef;pm;&J@ oabmxm;jy\emxuf ta&;ygrt
_ & rEdi_ ;f ,SOo
f matmifukd
trsm;}uD;enf;yg;ygw,f?
EdkifiHawmfta=umif; yHkrSefaqG;aEG;ajymqdk=uwJhtcg tdef*,fu
rusL;vGerf ad pzd@k owday;cJw
h hJ trSm;udyk J t+rJwrf; usL;vGew
f wf=uw,f?
'DtrSm;udk txufrmS u|eaf wmfw@kd pyfrpd yf&m axmufjycJ+h yD; jzpfygw,f? 'gukd
twdtusq&kd &if - Edik if aH wmfukd zsuo
f rd ;f w,fqw
kd m 'Dru
kd a&pDuykd g zsuf
odrf;wJhoabm/ EdkifiHawmfwdrfaumaysmufuG,fw,fqdkwm[m 'Drdkua&pD
wdraf umaysmufu,
G w
f hJ oabmjzpfw,fqw
kd hJ tcsuu
f kd t+rJwrf;arhavsmh
wwf=uw,f?
kwfw&uf =unfhvdkuf&ifawmh 'DrSwfcsuf[m tvGefxl;qef;yHk
ayguaf e+yD; em;rvnfEikd pf &mvnf; jzpfaeygw,f? tenf;pku trsm;pkukd
emcHa&;qdw
k rhJ u
l kd usio
hf ;kH rSm r[kww
f hJ vlrp_ epfwck a&mufvmzd@k u|eaf wmfw@kd
wawG awmifhwae=uavovm;qdk+yD; vlwcsdK@u pdk;&drfpyvmwmawmif
vufawG@rmS &SEd ikd yf gw,f? bmvd@k vq
J akd wmh 'Dru
kd a&pDqw
kd muvnf; tJ'rD u
l kd
todtrSwf ywJo
h abm jzpfaevd@k ygy?J
r[kwyf gb;l ? 'Dru
kd a&pD[m tenf;pku trsm;pkukd emcHa&;rle@J xyfwl
rusygb;l ? 'Dru
kd a&pDqw
kd m[m tenf;pku trsm;pkukd emcHa&;rlukd tod
137

vDeif
trSwf ywJh Edik if aH wmfwckyJ jzpfygw,f? wenf;tm;jzifh vlwef;pm;w&yfu
wjcm;vlwef;pmtay:/ vlOD;a&wpdwfwydkif;u wjcm;tpdwftydkif;tay:/
t=urf;zuftiftm; pepfwustoH;k yzd@k twGuf pnf;H;k xm;wJh tzG@J tpnf;
w&yfyJ jzpfygw,f?
u|efawmfwdk@&J@ aemufqHk;&nfrSef;csufu EdkifiHawmfqdkwJht&mudk
zsufodrf;zdk@/ wenf;tm;jzifh pnf;Hk;r_eJ@ pepfusr_&SdwJh t=urf;zuftiftm;
rSeo
f r#ukd zsuo
f rd ;f zd@k / vlvcl si;f t=urf;zufrr_ eS o
f r#ukd zsuo
f rd ;f zd@k yJ jzpfyg
w,f? tenf;pku trsm;pkukd emcHa&;qdw
k rhJ u
l kd usio
hf ;kH rSm r[kww
f hJ vlrp_ epf
wck a&mufvmrSmudk u|eaf wmfw@kd awmifw
h rae=uyg? 'gayrJh u|eaf wmfw@kd [m
qdk&S,fvpfpepfudk a&muf&Sdzdk@ u;yrf;wmeJ@wcsdefwnf;rSm tav;teuf
,Hk=unfxm;wmu 'Dvdk&Sdygw,f? qdk&S,fvpfpepf[m uGefjrLepfpepfodk@
zG@H z;wd;k wufomG ;vdrrhf ,f? tJ't
D cgrmS vlvcl si;f t=urf;zuftiftm;oH;k zd@k
vdkawmhrSmr[kwf? vlwa,mufu wa,mufudk emcHzdk@vnf; vdkawmhrSm
r[kw?f vlO;D a&&J@ wpdww
f ydik ;f u wjcm;tpdwt
f ydik ;f udk emcHz@kd vnf; vdw
k mhrmS
r[kwb
f ;l ? bmvd@k vq
J akd wmh vlawG[m t=urf;zufre_ @J emcHrq
_ w
kd mawG ryg
bJe@J vlrb
_ 0&J@ tajccHrrl sm;udk usio
hf ;kH wJh tavhtx &&Sv
d mrSmjzpfv@kd y?J
tavhtx&Sv
d mr_qw
kd hJ tJ't
D a=umif;tcsuu
f kd tav;xm;apcsif
vk@d tde*f ,fu opfviG w
f hJ rsKd ;qufwck ta=umif;udk ajymygw,f? 'DrsKd ;quf[m
opfviG w
f /hJ vGwv
f yfwhJ vlrt
_ ajctaersm;atmufrmS }uD;jyif;vm+yD; Edik if H
awmfqw
kd hJ trdu
_ o
f du
k w
f ckv;kH udk tuket
f pif pGe@f ypfEikd v
f rd rhf ,f vd@k ajym
xm;ygw,f? 'Dae&mrSm Edik if aH wmfqw
kd m Edik if aH wmftrsKd ;tpm;tm;vH;k udk qdv
k kd
w,f? 'DxrJ mS 'Dru
kd a&pDorRwEdik if aH wmfvnf; tygt0ifjzpfw,f?

138

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


'Dtcsuu
f kd &Si;f jyzd@k q&kd if Edik if aH wmfwrd af umaysmufu,
G af &;twGuf
pD;yGm;a&;tajccHtw
k jf rpfjy\emudk avhvmzd@k vdyk gw,f?

tcef; (5)
Edik if aH wmfwrd af umyaysmufa&;twGuf pD;yGm;a&;tajccH

'Djy\emudk rmhupf [
f m ol&@J *do
k mvkyif ef;pOfa0zefcsuf (wenf;
tm;jzifh 1875 ckEpS f arv 5 &ufae@ b&dwf Bracke xH ay;pmvnf; jzpfw,f?
pmudk 1891 ckEpS u
f srS acwfopfowif;pm NewwZeit twGJ 9 trSwf 1 xJrmS
yHEk ydS x
f w
k af 0jzpfw,f? k&b
S momeJ@ wtkycf si;f owfowf xkwcf w
hJ ,f?) pmtkyf
xJrmS tao;pdwf pHpk v
kH ifvif &Si;f jyxm;w,f? 'DtvGeaf umif;wJph mtky&f @J
tjiif;yGm;zG,&f mtydik ;f rSm vmaq;0g' (Lassalleanism) udk a0zefxm;wJh
tydkif;wydkif; yg0if+yD; ajym&&if tJ'Da0zefcsuf[m aumif;rGefwJhtydkif;udk
zH;k v$r;f oGm;w,f? aumif;rGew
f t
hJ ydik ;f qdw
k mu uGejf rKepfpepf&@J jzpfay:wd;k yGm;
r_e@J Edik if aH wmf wdraf umyaysmufrt
_ =um; qufE,
G yf u
kH kd cJjG crf;pdwjf zmxm;wJh
tydik ;f jzpfygw,f?
1? rmhupf u
f jy\emudw
k ifjyyHk
1875 ck arv 5 &uf b&dwx
f o
H @kd rmhupf af &;wJah y;pmudk txufrmS
u|eaf wmfw@kd ud;k um;wifjycJw
h hJ 1875 ckEpS f rwfv 28 &uf abb,fxo
H @kd
tde*f ,fa&;wJh ay;pmeJ@ tay:,H E_id ;f ,SO=f unfyh gu rmhupf [
f m tde*f ,fxuf
139

vDeif
EdkifiHawmf*dk%f;om; ydkqefwJhyHk aygufaew,f? EdkifiHawmfjy\emtay:
rmhupf ef @J tde*f ,fw@kd &@J tjrifawGu tawmfumG jcm;wJyh kH ayguaf ew,f?
tde*f ,ftaeeJ@ abb,fukd t}uHay;wJt
h xJrmS Edik if aH wmfe@J ywf
oufv@kd toH;k ruswhJ tajymtqdk tm;vH;k udk pGe@f ypfoifah =umif;/ ygwv
D yk if ef;
pOfxrJ mS Edik if aH wmf qdw
k hJ pum;vH;k udk tm;vH;k zsu+f yD; bHt
k zJ@G tpnf;
qdw
k hJ pum;vH;k eJ@ tpm;xd;k oifah =umif; a&;om;xm;+yD; yJ&pfbt
kH zJ@G [m rlv
t"dym` ,ft& Edik if aH wmfw&yf r[kwaf wmhb;l vd@k awmif olu twdtvif;
ajymcJw
h ,f? 'gayrJh rmhupf t
f aeeJ@usawmh tem*wf uGejf rLepfv@l tzJ@G tpnf;
&J@ Edik if aH wmfpepf ta=umif;udk ajymqdw
k mawmif &Scd w
hJ ,fqakd wmh uGejf rLepf
pepfatmufrmS awmif Edik if aH wmf&zdS @kd vdt
k yfwmudk rmhupf u
f todtrSwf y
w,fv@kd ,lq&rvdk jzpfaew,f?
'gayrJh 'Dv,
kd q
l &if vH;k 0rSm;,Gi;f ygvrd rhf ,f? taotcsm avhvm
=unfrh ,fq&kd if rmhupf ef @J tde*f ,fw@kd &@J Edik if aH wmftay: tjrifrsm;/ Edik if aH wmf
wdraf umyaysmufjcif;tay: tjrifrsm;[m vH;k 0xyfwu
l saew,f? txufrmS
ud;k um;xm;wJh rmhupf &f @J pum;[mvnf; wdraf umyaysmufr_ jzpfpOftwGi;f &Sd
Edik if aH wmfpepfuykd J &nf!e ;f wm jzpfw,fqw
kd mudk awG@&EdS ikd yf gw,f?
"rRwmyJ tem*wfrmS wdraf umyaysmufjcif; jzpfpOfu b,fae@
b,f&ufrmS povJqw
kd m twdtus owfrw
S zf @kd ta=umif;r&Syd g? 'g[m &Snf
=umwJh jzpfpOfwckjzpfrmS aocsmwJt
h wGuf 'Dvo
kd wfrw
S zf @kd ta=umif; ydv
k @kd
awmif r&Sad wmhyg? rmhupf ef @J tde*f ,fw@kd t=um;rSm tjrifjcif; uGmjcm;wJyh pkH H
ayguaf ewmuvnf; olw@kd aqG;aEG;wJh acgi;f pOfcsi;f rwlwm&,f/ OD;wnfajz&Si;f
wJh &nf&,
G cf sucf si;f rwlwm&,fw@kd a=umifh jzpfygw,f? tde*f ,f&@J &nf&,
G f
csuu
f Edik if aH wmfe@J ywfoufv@kd xdpk Ofu acwfpm;aewJh (vmaq;&J@ acgi;f xJrmS
140

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


vnf; tvm;wl&w
dS )hJ tpJt
G vef;rsm;tm; vH;k 0,kwrdW w
hJ ,fqw
kd mudk abb,f
odatmif uGuu
f u
G u
f iG ;f uGi;f / xufxufjrufjruf/ wdw
k w
kd w
k w
f w
k ef @J &Si;f jy
vd@k jzpfygw,f? 'gayrJh rmhupf u
f awmh 'ge@J rwlwahJ cgi;f pOf uGejf rLepf vl@tzJ@G tpnf;
jzpfay:wd;k yGm;r_ta=umif; t"du aqG;aEG;&if;eJ@ tvsO;f oifv
h @kd om 'Djy\em
udk wifjycJyh gw,f?
rmhupf &f @J oabmw&m;wckv;kH [m tptqH;k tpG+J rJq;kH / jynf0h ukef
pifr_ t&SdqHk;/ twGif;oabm u,f0qHk;/ vkd&if;rsm;jzifh todyfonf;qHk;
omefe@J jzpfay:wd;k yGm;r_ ed,mroabmw&m;udk toH;k y+yD; acwfrt
D &if;&Sif
pepfukd pl;prf;avhvmxm;r_&@J &v'fyJ jzpfygw,f? "rRwmyJ rmhupf t
f aeeJ@
jzpfay:vmawmhr,fh t&if;&Sipf epf usq;kH r_ukd pl;prf;wJt
h cga&m/ tem*wf
uGefjrLepfpepf&J@ tem*wfjzpfay:wdk;yGm;r_udk pl;prf;wJhtcgrSmyg 'Ded,mr
oabmw&m;udk toH;k yzd@kf jzpfvmygw,f?
'Dawmh b,ftcsut
f vufawG tajccH+yD;awmh tem*wfueG jf rLepf
pepf&@J tem*wfjzpfay:wd;k yGm;r_ jy\emudk wifjyEdik o
f vJ?
uGejf rLepf0g'[m t&if;&Sipf epftwGi;f u ay:xGuv
f mwmjzpfw,f?
t&if;&Si0f g'uae ordik ;f t& jzpfay: wd;k yGm;vmwm jzpfw,f? t&if;&Si0f g'u
arG;zGm;ay;vdu
k w
f hJ vlrt
_ iftm;w&yf v_y&f mS ;r_&@J &v'f jzpfw,fqw
kd hJ tcsuf
tvuftay: tajccHzdk@yJ jzpfw,f? rmhufpf[m Avmpdwful;,Ofcsufwck
wDxiG zf @kd / rodEikd w
f mudk av#mufcef@reS ;f zd@k vH;k 0rpOf;pm;yg? obm0aA'ynm&Sif
wa,mufu ouf&rdS sKd ;EG,f topfwck[m 'Dv'kd v
D kd arG;zGm;vmw,f/ 'Dv'kd v
D kd
twdtus OD;wnfcsut
f wdik ;f ajymif;vJaew,f qdw
k mudk od+yD;wJah emufrmS
tJ'rD sKd ;EG,&f @J jzpfay:wd;k yGm;r_ jy\emudk widjywJo
h abmrsKd ;twdik ;f yJ rmhupf u
f
uGejf rLepf0g' jy\emudk wifjyygw,f?
141

vDeif
Edik if aH wmfe@J vl@tzG@J tpnf;wd@k t=um; qufE,
G rf j_ y\emrSm *do
k m
vkyif ef;pOf zefw;D xm;wJh _yaf xG;wJh tjrifawGukd rmhupf u
f OD;pGmyxr z,f&mS ;
ypfw,f? olu 'Dvakd &;ygw,f?
rsuaf rSmufacwf vl@tzJ@G tpnf; qdw
k m t&if;&Siv
f @l tzJ@G tpnf;
jzpfw,f? 'g[m ,Ofaus;wJh wdik ;f jynftm;vH;k rSm wnf&adS ew,f?
tv,facwfu t&mrsm; a&maESmyg0ifaewmudk tenf;eJ@trsm;
z,fxw
k cf +hJ yD; jzpfw,f? Edik if t
H oD;oD;&J@ xl;jcm;wJh ordik ;f qdik &f m
jzpfay:wd;k yGm;r_a=umifh tenf;eJ@trsm; omefajymif;cJ+h yD; jzpfw,f?
tenf;eJ@trsm; zH@G z;wd;k wuf+y;D jzpfw,f? wzufrmS qd&k if rsuaf rSmuf
acwf Edik if aH wmf qdw
k m wdik ;f jynfrwlwt
hJ avsmuf rwlb;l ? y&yf&mS ;
*smreftifyg,mu[meJ@ qGpZf mvefu[m rwlb;l ? t*Fvefu[m
eJ@ tar&duefu[m rwlb;l ? 'ga=umifh rsuaf rSmufacwf Edik if aH wmf
qdw
k m pdwu
f ;l zefw;D csuw
f ck jzpfw,f?
'gayrJh rwlwhJ ,Ofaus;+yD; wdik ;f jynfrsm;&Sd rwlwhJ Edik if aH wmfrsm;[m
omeftrsKd ;rsKd ; jcm;em;=uapumrl wlncD suaf wmh &Syd gw,f? 'gu
awmh t&if;&Si0f g' tenf;eJ@trsm; zG@H z;wd;k wuf+yD;jzpfwhJ acwfrD
"e&Siv
f w
l ef;pm; vl@tzJ@G tpnf; tajccHay:rSm wnfaqmufxm;
=ujcif; jzpfygw,f? 'ga=umifh olw@kd rmS wlnw
D hJ tajccHx;l jcm;csuf
wcsKd @vnf; &Syd gw,f? 'Dt"dym` ,ft& ajym&ifawmh rsuaf rSmufacwf
Edik if aH wmf [m tem*wfEikd if aH wmfe@J rwlygb;l ? tem*wfrmS qd&k if
tck&adS ewJh "e&Siv
f w
l ef;pm; vlrp_ epf tkwjf rpf[m &Sad wmhrmS r[kwf
awmhb;l ?

142

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


'Dawmh ar;p&mwck ay:vmygw,f? Edik if aH wmfpepf[m uGejf rLepf
vl@tzJ@G tpnf;rSm bmtajymif;tvJawG jzpfay:rvJ? wenf;tm;jzifh
qd&k if tJ't
D csed rf mS rsuaf rSmufEikd if aH wmf vkyif ef;aqmifwmrsm;eJ@
qifww
l hJ b,fvrl p_ epf vkyif ef;aqmifwmawG qufvuf&adS eOD;rvJ?
'Dar;cGe;f udk odyeH` nf;uspmG eJ@yJ tajzay;rS jzpfygvrd rhf ,f? jynfoq
l w
kd hJ
pum;eJ@ Edik if aH wmfqw
kd hJ pum;wd@k udk t}udrw
f axmifr# yl;wGaJ y;
awmif 'Djy\em&J@ tajzeJ@ enf;enf;av;rS eD;pyfrmS r[kwb
f ;l ?
rmhupf [
f m jynfo@l Eikd if aH wmf ta=umif; ajymqdck suf tm;vH;k udk
tJ'Dvdkoa&mf+yD;aemufrSm azmfjyygar;cGef;udk xkwfvdkufw,f? aemuf+yD;
u|eaf wmfw@kd ukd owday;wJo
h abmeJ@ 'Dar;cGe;f udk odyeH` nf;usus ajzqdrk ,f
qd&k if cdik cf ikd rf mrm twnfyxm+yD;om; odyeH` nf;us tcsut
f vufrsm;udk
tajccHro
S m jzpfvrd rhf ,fv@kd ajymygw,f?
jzpfay:wd;k yGm;r_ ed,mroabmw&m; wckv;kH eJ@ odyyH` nmw&yfv;kH u
vH;k 0twdtus twnfycJw
h hJ ta&;}uD;qH;k tcsu/f t&ifwek ;f u pdwu
f ;l ,Of
0g'rD sm;u arhxm;cJah =umif;/ tckawmh qd&k ,
S v
f pfawmfveS af &;udk a=umuf=u
ol tckacwf tacsmif0g'rD sm; arhae=uwJh tcsuu
f awmh ordik ;f rSm t&if;&Sif
pepfrS uGejf rLepfpepfo@kd ul;ajymif;wJh txl;umv od@k r[kwf txl;tqifw
h ck
rkcs&&dS vdrrhf ,fqw
kd hJ tcsuyf gy?J
2? t&if;pepfrS uGejf rLepfpepfo@kd ul;ajymif;r_
rmhupf u
f qufajymygw,f?
t&if;&Siv
f @l tzJ@G tpnf;eJ@ uGejf rLepfv@l tzJ@G tpnf;wd@k t=um;rSm
yxrt&mrS 'kw,
d t&mod@k awmfveS af jymif;vJwhJ tul;tajymif;
umvwck &Sdaew,f? 'D[meJ@ vdkufavsmnDaxGjzpfwJh EdkifiHa&;
143

vDeif
tul;tajymif; umvwckvnf; &Sad ew,f? 'Dumv&J@ Edik if aH wmf[m
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ awmfveS w
f hJ tm%m&Sipf epfomyJ jzpfEikd w
f ,f?

acwfrt
D &if;&Sif vl@tzJ@G tpnf;twGi;f ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ tcef;
utm; cJjG crf;pdwjf zmcsu&f ,f/ 'Dv@l tzJ@G tpnf; jzpfay:wd;k yGm;jcif;qdik &f m
tcsut
f vufawG&,f/ ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;eJ@ "e&Siv
f w
l ef;pm;wd@k &@J xdyw
f u
kd f
jzpfaewJh tusKd ;pD;yGm;rsm; rajy+idr;f Edik rf &_ ,f pwmawGukd rmhupf u
f tajccHum
txufyge*d ;Hk csKyfcsuu
f kd azmfxw
k cf w
hJ ,f?
t&ifuqd&k if jy\emudk 'Dvw
kd ifjycJw
h ,f? ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;[m
rdrdvGwfajrmufa&;&zdk@twGuf "e&Sifvlwef;pm;udk wGef;vSefzzsuf&r,f?
tm%mudk t&,l+y;D rdr&d @J awmfveS w
f hJ tm%m&Sipf epfukd wnfaqmuf&r,f?
tckawmh jy\emudk wifjyyHu
k wpHw
k &mrwlawmhb;l ? uGejf rLepf
pepf&&dS m tem*wfqD OD;wnfjzpfay: wd;k yGm;aewJh t&if;&Sif vl@tzG@J tpnf;rS
uGejf rLepfpepf vl@tzJ@G tpnf;od@k ul;ajymif;&mrSm Edik if aH &; tul;tajymif;
umv wckr&Sb
d J rjzpfEikd yf g? 'DumvtwGi;f &Sd Edik if aH wmf[mvnf; ypPn;f rJh
vlwef;pm;&J@ awmfveS w
f hJ tm%m&Sipf epfomyJ jzpfEikd w
f ,f?
'gqdk&if 'Dtm%m&SifpepfeJ@ 'Drdkua&pDt=um; qufpyfr_ua&m
b,fvv
kd ?J
u|eaf wmfw@kd ocd +hJ y;D =uwJt
h wdik ;f uGejf rLepfa=ujimpmwrf;u ypPn;f rJh
vlwef;pm;udk tkypf ;kd vlwef;pm; tjzpfo@kd jriw
hf ifa&; eJ@ 'Dru
kd a&pDukd t&,l
a&; qdw
k hJ t,ltq ESp&f yfukd d;k d;k pif;pif;yJ ,SOw
f x
GJ m;ygw,f? txufrmS
qdck o
hJ r#tm;vH;k udk tajccH+yD;oH;k oyf&if t&if;&Sipf epfrS uGejf rLepfpepfukd ul;
144

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


ajymif;&mrSm 'Dru
kd a&pD[m b,fvakd jymif;vJw,f qdw
k mudk ydrk w
kd u
d spmG owf
rSwaf jymqdk Edik yf gw,f?
t&if;&Sif vl@tzJ@G tpnf;twGi;f rSm 'Dru
kd a&pD[m tacsmarmqH;k
tajcaeawGatmufrmS jzpfay:wd;k yGm;w,fq&kd if 'Dru
kd a&pD orRwEdik if aH wmf
twGi;f rSm tenf;eJ@trsm; jynfph w
kH 'hJ rD u
kd a&pDukd &&Syd gw,f? 'gayrJh tJ''D rD kd
ua&pD[m t&if;&Siaf oG;pkyrf &_ @J usO;f ajrmif;wJh abmiftwGi;f rSm uef@owfxm;
jcif;udk cHae&w,f? tusKd ;quftm;jzifh vufawG@rmS t+rJwrf;yJ vlenf;pkukd
tusKd ;ywJ/h ypPn;f OpPm&Sif vlwef;pm;awGuo
kd m tusKd ;ywJ/h vlcsr;f omrsm;
udo
k m tusKd ;ywJh 'Dru
kd a&pDjzpfw,f? a&S;*&dorRwEdik if rH sm;rSm vGwv
f yfr_
qdw
k m u|eyf ikd &f iS rf sm;twGuf vGwv
f yfrj_ zpfco
hJ vdk t&if;&Siv
f @l tzJ@G tpnf;
twGi;f &Sd vGwv
f yfr[
_ mvnf; t+rJwef;yJ tajccHtm;jzifh tJ'o
D abmygy?J
t&if;&Sif aoG;pkyrf p_ epf tajctaeawGa=umifh acwfrv
D yk cf pm; aus;u|erf sm;
[m qif;&JraGJ wr_'%fukd cH&vGe;f vd@k olw@kd [m 'Dru
kd a&pDukd *krpdu
k Ef ikd =f u/
Edik if aH &;udk *krpdu
k Ef ikd =f uyg? rSew
f rf;+idr;f csr;f wJh tajctaerSmqd&k if vl
trsm;pk[m trsm;qdik &f m Edik if aH &;b0rSm ryg0ifEikd af tmif ty,fcx
H m;&w,f?
'Dajymqdck suf rSeu
f efa=umif;udk *smr%Du t&Si;f vif;qH;k oufaojy
aew,fv@kd ajymvd@k &ygw,f? ta=umif;uawmh 'DEikd if rH mS tajccHpnf;rsO;f Oya'
t& w&m;0ifr[
_ m tawmf&n
S =f umvSwt
hJ csed f (1871 rS 1914 xd) &mpkEpS f
w0ufe;D yg; umvtwGi;f rSm wnf+idr}f uH@cikd af ecJw
h ,f? *smrefq&kd ,
S 'f rD u
kd a&pD
ygw[
D m w&m;0ifru
_ kd toH;k cs wJh udprP mS wjcm;Edik if aH wGrmS xuf tvkyf
trsm;}uD; ydv
k yk Ef idk cf +hJ yD; ygwt
D wGi;f od@k odr;f oGi;f cJw
h hJ tvkyo
f rm; &mE_e;f tcsKd ;
tquvnf; urBmrSm tjrifq
h ;kH jzpfw,f?

145

vDeif
Edik if aH &;t& Ed;k =um;wufuwJh vkycf pm;aus;u|ef &mE_e;f tcsKd ;tq
[m t&if;&Siv
f @l tzJ@G tpnf;twGi;f awG@&or#xrJ mS tJ'v
D kd tjrifq
h ;kH jzpfw,f
qdak wmh ude;f *%ef; b,favmuf&ydS govJ? vkycf pm;vkyo
f m; 15 oef;xJrmS
woef;om qd&k ,
S 'f rD u
kd a&pD ygw0D ifawG jzpfw,f? 15 oef;xJrmS 3 oef;om
tvkyo
f rm;or*~0ifawG jzpfw,f?
rjzpfpavmuf vlenf;pkuav;om cHpm;&wJh 'Dru
kd a&pDygy?J vlcsr;f om
rsm;om cHpm;&wJh 'Dru
kd a&pDygy?J t&if;&Siv
f @l tzJ@G tpnf;&J@ 'Dru
kd a&pD[m
'Dvykd gy?J t&if;&Si'f rD u
kd a&pD ,EW&m;udk aoaocsmcsm =unfrh ,fq&kd if rJay;cGiehf @J
ywfoufvdk@ (tao;tr$m;vdk@xif&wJh) tao;tr$m;tcsufuav;rsm;
(Oyrm a'oaexdkifol jzpfr_qdkif&m owfrSwfcsufrsm;/ trsdK;orD;awGudk
z,fxm;jcif;rsm; pwJt
h csuu
f av;rsm;) rSmyJjzpfjzpf/ ud,
k pf m;vS,f Xmersm;&J@
vkyx
f ;kH vkyef nf;awGrmS yJjzpfjzpf/ pk;kH cGit
hf ay: vufawG@twm;tqD;yr_rsm;
(trsm;qdik &f m taqmufttHrk sm;[m olawmif;pm;rsm; twGurf [kwf
qdw
k mrsKd ;) rSmyJjzpfjzpf/ vH;k 0 t&if;&Siq
f efwhJ owif;pm*sme,f xkwaf 0a&;
rlrsm;rSmjzpfjzpf/ ae&mwumrSm 'Dru
kd a&pDtay: trsKd ;rsKd ; uef@owfxm;wm
awGukd awG@&ygvrd rhf ,f? qif;&Jom;awGtay: 'Duef@owfrr_ sm;/ cif;csurf sm;/
0dik ;f y,frr_ sm;/ wm;qD;r_rsm;u =unfv
h u
kd &f if ao;ao;uav;awGv@kd xif&yg
w,f? txl;ojzifh qif;&Jr'_ %fukd b,fwek ;f urS ud,
k w
f ikd rf uHz;l wJt
h jyif
tzdEydS cf H vlwef;pm;rsm;&J@ vlxb
k 0twGi;f rSm olw@kd e@J b,fwek ;f urS eD;eD;
uyfuyf rqufqHzl;olrsm; ('DtrsdK;tpm;xJ yg0ifaewmu 99 &mcdkifE_ef;
r[kwaf wmif 90 &mcdik Ef e_ ;f aom "e&SiEf ikd if aH &;orm;rsm;eJ@ 0g'jzef@csad &;orm;
rsm;) &J@ tjrifrmS ao;ao;uav;awGyv
J @kd xif&ygw,f? 'gayrJh 'gawG pkaygi;f
vdu
k &f ifawmh 'Duef@owfra_ wG[m qif;&Jom;rsm;udk Edik if aH &; b0xJuae

146

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


z,f&mS ;ypfw,f/ wGe;f xkwyf pfw,f? olw@kd ukd 'Dru
kd a&pD b0xJrmS wufwuf
uu ryg0ifEikd af tmif vkyx
f m;w,f?
rmhupf [
f m t&if;&Si'f rD u
kd a&pD&@J tJ't
D ESpo
f m&udk aumif;aumif;
}uD; qkyu
f ikd rf yd gw,f? bmvd@k vq
J akd wmh bHt
k zJ@G &@J tawG@tuHukd cGjJ crf;pdwjf zm
&mrSm rmhupf u
f 'Dvakd jymygw,f? tzdEydS cf aH wG[m zdEydS o
f l vlwef;pm;xJu
tcdik t
f rm b,fob
l ,f0gukd ygvrD efxrJ mS ud,
k pf m;vS,t
f jzpfaeap+yD; rdrw
d @kd
tm; ESyd u
f yG af prvJ qdw
k mudk ESpt
f enf;i,frmS w}udrf qH;k jzwfciG hf &=uw,f?
'Dt&if;&Sif 'Dru
kd a&pD[m rkcsusO;f ajrmif;w,f? qif;&Jom;rsm;udk
cd;k a=umifc;kd 0Suf yxkwx
f m;w,f? 'ga=umifh wckv;kH [m vluv
kd rd n
f mxm;wJh
twkta,mifom jzpfw,f? tJ'v
D kd 'Dru
kd a&pDuae wae@wjcm; jynf0h vmwJh
'Dru
kd a&pD od@k d;k pif;pGm/ wdu
k f u
kd u
f spmG / acsmarmpGm jzpfay:wd;k yGm;oGm;zd@k
qdw
k m rjzpfEikd yf gb;l ? vpfb&,f ygarmuQrsm;eJ@ "e&Siaf ygupf tacsmif0g'rD sm;
uawmh 'gukd jzpfEikd w
f ,fv@kd ,H=k unf=uw,f? 'Dvkd vH;k 0rjzpfEikd yf g? a&S@o@kd
wenf;tm;jzifh uGejf rLepf0g'od@k jzpfay:wd;k yGm;zd@k qw
kd m ypPn;f rJt
h m%m&Sipf epf
udk rkcsjzwfoef;&r,f? wjcm;enf; rjzpfEikd yf g? bmvd@k vJqakd wmh t&if;&Sif
aoG;pkyo
f rl sm;&J@ wefjyefcck rH u
_ kd wjcm;b,fou
l rS od@k r[kwf wjcm;b,fenf;
vrf;eJ@rS csKd ;zsuEf ikd rf mS r[kwv
f @kd ygy?J
ypPn;f rJt
h m%m&Sipf epf[m wenf;tm;jzifh zdEydS o
f rl sm;udk ESyd u
f yG zf @kd
twGuf tzdEydS cf rH sm;&J@wyfO;D udk tkypf ;kd olvw
l ef;pm;tjzpf pnf;H;k ay;zd@k [m
'Dru
kd a&pDukd wd;k cs@J aeHrk #e@J rjzpfyg? ypPn;f rJt
h m%m&Sipf epf[m 'Dru
kd a&pDukd
t}uD;tus,f wd;k cs@J w,f/ 'gukd yxrqH;k t}udrt
f aeeJ@ qif;&Jom;rsm;twGuf
'Dru
kd a&pD/ jynfo@l twGu'f rD u
kd a&pD jzpfvmapw,f? u,f0csr;f omolawG
twGuf 'Dru
kd a&pD rjzpfapbl;? wyifeufxrJ mS ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;[m zdEydS f
147

vDeif
olrsm;/ aoG;pkyo
f rl sm;/ t&if;&Sirf sm;&J@ vGwv
f yfrt
_ ay: uef@owfcsKyfcs,rf _
woDwwef;}uD;udk csrSwfvkyfaqmifw,f? vlom;w&yfvHk;udk vkyfcpm;
aus;u|eb
f 0rS vGwaf jrmufapzd@k twGuf u|eaf wmfw@kd [m olw@kd ukd ESyd u
f yG &f
r,f? olwdk@&J@ jyefvSefckcHr_udk tiftm;oHk; acsr_ef;&r,f? 'DudpP&Sif;ygw,f?
ESyd u
f yG rf &_ w
dS ahJ e&m/ t=urf;zuf tiftm;oH;k r_ &Sw
d ahJ e&mrSm vGwv
f yfrr_ &So
d vdk
'Dru
kd a&pDvnf; r&Syd g?
od=u+y;D jzpfwt
hJ wdik ;f tde*f ,fu 'Dtcsuu
f kd abb,fxH ay;pmxJrmS
ajymifajrmufpmG azmfjycJw
h ,f? 'DpmrSm olu ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;[m Edik if aH wmfukd
vGyv
f yfrt
_ a&;twGuf toH;k ywmr[kwb
f ;l ? ol@&@J &efoal wGukd zdEydS x
f m;zd@k
twGuo
f m jzpfw,f? vGwv
f yfrt
_ a&;udpt
P a=umif; ajymqdv
k mEdik w
f t
hJ cg
a&mufwmeJ@ Edik if aH wmfqw
kd t
hJ &m[mvnf; r&Sad wmhb;l vd@k a&;xm;ygw,f?
trsm;pk}uD;jzpfwhJ jynfoal wG[m 'Dru
kd a&pDukd cHpm;&w,f? jynfol
tay: aoG;pkyo
f rl sm;/ zdEydS o
f rl sm;udak wmh tiftm;oH;k +yD; ESyd u
f yG w
f ,f? wenf;
tm;jzifh olw@kd ukd 'Dru
kd a&pD&@J tjyifbufo@kd z,fxw
k x
f m;w,f? tJ'guawmh
t&if;&Sipf epfuae uGejf rLepfpepfo@kd tul;tajymif; umvrSm jzpfay:r,fh
'Dru
kd a&pDtrsKd ;tpm; jzpfygw,f?
uGejf rLepfv@l tzJ@G tpnf;twGi;f umva&mufwt
hJ cgro
S m t&if;&Sif
rsm;&J@ ckcrH u
_ kd tuket
f pif acsre_ ;f +yD;oGm;w,f? t&if;&Sirf sm; aysmufu,
G f
oGm;w,f? vlwef;pm;rsm; r&Sad wmhb;l ? (qdv
k w
kd mu vl@tzJ@G tpnf;twGi;f rSm
xkwv
f yk af &; y&dabm*rsm;tay: qufE,
G af er_e@J ywfouf&if vlawGt=um;
uGmjcm;csufr&Sdawmhbl;?) pwJh tajctaejzpfvmr,f? tJ'DtcgusrSom
Edik if aH wmf[m aysmufu,
G v
f rd rhf ,f? vGwv
f yfru
_ pd t
P a=umif; ajymqdv
k mEdik f
vdrrhf ,f? tJ't
D cgusro
S mv#if wu,fwrf;jynf0h wJh 'Dru
kd a&pD wenf;tm;
jzifh bmc|wf,iG ;f csurf S rygwhJ 'Dru
kd a&pDtwGuf jzpfEikd af cs &Sv
d mvdrrhf ,f?
148

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


'gut
kd aumiftxnf azmfEikd v
f rd rhf ,f? aemuf+yD; tJ't
D cgusro
S m 'Dru
kd a&pD
[m pwifwrd af umaysmufu,
G v
f rd rhf ,f? ta=umif;&if;uawmh d;k d;k av;ygy?J
t&if;&Si0f g' aus;u|epf epfvnf; r&Sad wmhbJ t&if;&Sif aoG;pkyrf p_ epfa=umifh
&SdcJhwJh ra&rawGufEdkifatmif rsm;jym;wJh xdwfvef@p&mrsm;/ dkif;pdkif;r_rsm;/
vdrn
f mr_rsm;eJ@ ,kwrf mr_rsm; pwJt
h jcif;t&mawGvnf; r&Sad wmhwt
hJ avsmuf
vlawG[m &mpkEpS af ygi;f rsm;pGm od&edS m;vnfxm;cJ=h u+yD; ESpaf xmife@J cs+D yD; eDwd
pmtkyaf wGxrJ mS tzefw&mawr# a&;xm;cJw
h hJ vlrq
_ ufqaH &; tajccHrrl sm;udk
vdu
k ef mwJh tavhtx wjznf;jznf;&vmvdrrhf ,f? tiftm;qdw
k m &Spd &m
rvdak wmh/ t=urf;zufr&_ ,fv@kd &Spd &mrvdak wmh/ emcHr&_ ,fv@kd vnf; &Spd &m
rvdak wmh/ Edik if aH wmfv@kd ac:a0:wJh t=urf;zufa&; txl;,EW&m;vnf; &Spd &m
rvdak wmhyg?
EdkifiHawmfwdrfaumyaysmufw,f qdkwJh pum;toHk;tE_ef;udk
a&G;cs,x
f m;yHu
k tawmfaumif;ygw,f? bmvd@k vq
J akd wmh 'DtoH;k tE_e;f [m
jzpfpOf&@J wjznf;jznf;jzpfrv
_ uQ%meJ@ tvdt
k avsmufjzpfrv
_ uQ%m ESpcf v
k ;kH
udk azmf!e ;f aevd@k ygy?J 'DtusKd ;oufa&mufrr_ sKd ;udk tavhtxqdw
k hJ t&m
uom jzpfay:apEdik w
f ,f? rkcsjzpfay:apvdrrhf ,f? bmvd@k 'v
D akd jym&ovJq&kd if
aoG;pkyrf r_ &Syd gu/ aemuf+yD; a'gopdwu
f kf jzpfay:apwJh tjcif;t&m/ jiif;qefre_ @J
ykeu
f efru
_ kd jzpfay:apwJh tjcif;t&m/ tJ'gawGukd jyefvnfEydS u
f yG zf @kd vdt
k yf
vmapwJh tjcif;t&m pwmawG r&Syd gu vlawG[m vlrq
_ ufqaH &; tajccH
rlrsm;udk vdu
k ef mwJh tavhtx tvG,w
f ul &vmwwfwmudk u|eaf wmfw@kd &@J
ab;ywf0ef;usi&f dS oef;aygi;f rsm;pGmaom jzpf&yfrsm;ud=k unf&h if awG@&vd@k ygy?J
csKyfvu
kd &f if t&if;&Sif vl@tzJ@G tpnf;wGi;f u 'Dru
kd a&pD[m rjynfph kH
wJ/h EHck smwJ/h twkta,mifjzpfwhJ 'Dru
kd a&pDjzpfw,f? 'g[m vlcsr;f omrsm;
twGuo
f mjzpfv@kd vlenf;pktwGuf 'Dru
kd a&pDjzpfw,f? ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;
tm%m&Sipf epf[m wenf;tm;jzifh uGejf rLepfpepfo@kd tul;tajymif;umv
[m vltrsm;pkjzpfwhJ jynforl sm;twGuf 'Dru
kd a&pDe@J wcsed x
f rJ mS vlenf;pk
jzpfwhJ aoG;pkyo
f rl sm;tay: vdt
k yfwhJ ESyd u
f yG rf w
_ @kd ukd yxrqH;k t}udrt
f jzpf
149

vDeif
aqmifusOf;ay;ygvdrfhr,f? uGefjrLepfpepfuomv#if wu,fwrf;jynfh0wJh
'Drdkua&pDudk aqmifusOf;ay;Edkifw,f? 'Drdkua&pD[m ydkrdkjynfh0vmavav
rvdktyfwJht&m jzpfvm+yD; tvdkvdkwdrfaumyaysmufzdk@ jzpfavav jzpfyg
vdrrhf ,f?
wenf;ajym&&if t&if;&Sif pepfatmufrmS &Sw
d mu rlvt"dym` ,fe@J
udu
k n
f w
D hJ Edik if aH wmfjzpfw,f? qdv
k w
kd mu vlwef;pm;wcku wjcm;wcktay:
vlenf;pku vlrsm;pktay: ESyd u
f yG w
f hJ txl;ud&,
d mjzpfw,f? vlenf;pkjzpfwhJ
aoG;pkyo
f rl sm;[m vltrsm;pkjzpfwhJ aoG;pkycf rH sm;tay: pepfwus ESyd u
f yG f
xm;Edik zf @kd qw
kd m "rRwmyJ ESyd u
f yG &f mrSm &ufpuf=urf;uwfrS &ygw,f? 'Dawmh
aoG;acsmif;awGvnf; pD;&awmhw,f? aus;u|epf epf/ v,fu|epf epfehJ tcpm;
tvkypf epfawGatmufrmS vlom;awG[m 'DaoG;acsmif;awGukd jzwfu;l cJ&h w,f?
aemufwcku t&if;&SifpepfrS uGefjrLepfpepfodk@ ul;ajymif;wJh
umvtwGif;rSm ESdyfuGyfr_qdkwm &Sdaezdk@vdkygao;w,f? 'gayrJh tckudpPu
vltrsm;pk}uD;jzpfwhJ aoG;pkycf rH sm;u vltenf;pkjzpfwhJ aoG;pkyo
f rl sm;tay:
ESyd u
f yG w
f u
hJ pd P jzpfw,f? ESyd u
f yG af &; txl;ud&,
d m/ txl;,EW&m;/ wenf;
tm;jzifh Edik if aH wmf &Sad ezd@k vnf; vdak o;w,f? 'gayrJh tckEikd if aH wmfu ,m,D
tul;tajymif;qefwJh EdkifiHawmfjzpfw,f? 'gu e*dkrlvt"dy`m,ft&qdk&if
EdkifiHawmfwck r[kwfawmhbl;? rae@wae@wkef;utxd vkyfcpm;aus;u|ef
jzpfcw
hJ hJ vltrsm;pk}uD;u vltenf;pkjzpfwhJ aoG;pkyo
f al wGtay: ESyd u
f yG w
f hJ
udp[
P m E_id ;f ,SOcf sut
f & tvGev
f ,
G u
f /l tvGef ;kd pif;/ tvGeo
f bm0uswhJ
udpjP zpfv@kd aus;u|erf sm;/ v,fu|erf sm;/ tcpm; tvkyo
f rm;rsm;&J@ xur_ukd
ESdyfuGyfwJhudpPxuf aoG;xGufoH,dkr_ trsm;}uD; enf;vdrfhr,f? 'ghtjyif
ESyd u
f yG rf u
_ kd yvkyaf ecsed rf mS vlOk ;D a& trsm;wumh trsm;pk}u;D twGuf 'Dru
kd a&pD
wd;k cs@J ru
_ v
kd nf; yvkyaf ewJt
h wGuaf =umifh zdEydS af &; txl;,EW&m;w&yf &Sad ezd@k
vdktyfcsuf[m pwifaysmufuG,fvmvdrfhr,f? aoG;pkyfolrsm;[m tvGef@
tvGef _yaf xG;wJh zdEydS af &;,EW&m;r&Sb
d J jynfou
l kd ESyd u
f yG x
f m;Edik pf rG ;f r&Syd g?
'gayrJh jynfoal wGu aoG;pkyo
f rl sm;udk ESyd u
f yG w
f hJ udprP mS awmh ,EW@&m; vd@k
150

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


ac:vd@k r&avmufatmif d;k pif;vSwhJ ,EW&m; eJ@awmif &Edik yf gw,f? _yf
axG;wJh txl;tzJ@G tpnf; rvdyk gb;l ? d;k pif;wJh vufeufuikd f vlxt
k zJ@G tpnf;
(Oyrmtjzpf uwifreS ;f q wifjy&&if tvkyo
f rm;eJ@ ppfom;rsm;&J@ ud,
k pf m;
vS,f tzJ@G tpnf;vdrk sKd ;) eJ@yJ &Edik yf gw,f?
aemufq;kH wcku uGejf rLepfpepfuom Edik if aH wmfukd vH;k 0rvdt
k yf
awmhwhJ t&mtjzpfo@kd ajymif;oGm;apw,f? 'Dtcsed rf mS zdEydS x
f m;&r,fh vl&,f
vd@k r&Sad wmhv@kdyg? 'Daea&mrSm vl qdw
k m vlwef;pm;udk qdv
k w
kd myg? vlO;D a&&J@
wpHkw&m tpdwftydkif;tay: pepfwus qifE$JwJh wdkufyJGudk qdkvdkygw,f?
u|eaf wmfw@kd [m pdwu
f ;l ,Of0g'rD sm;r[kwv
f @kd wOD;wa,mufcsi;f tvGet
f =uL;
yrlr_awG &SdvmEdkifw,f? odk@r[kwf &Sdudk&Sdvdrfhr,fqdkwm vHk;0rjiif;qdkyg?
'DtvGet
f =uL; yrlra_ wGukd ESyd u
f yG zf @kd vdw
k mudv
k nf; vH;k 0rjiif;qdyk g? 'gayrJh
yxrtcsuu
f 'Dupd rP sKd ;twGuu
f awmh zdEydS af &; txl;,EW&m;/ txl;tzJ@G
tpnf;awG &Szd @kd rvdyk g? vufeufuikd f jynforl sm;ud,
k w
f ikd f vma&mufajz&Si;f
ygvrd rfh ,f? ajz&Si;f &wmvnf; tvGef ;kd pif; vG,u
f yl gvrd rhf ,f? Oyrm ckacwfv@l
tzJ@G tpnf;xJrmS ,Ofaus;aom vlwpku
k cdu
k &f efjzpfrw
_ ckukd 0ifa&mufjzefajz
wmrsKd ;/ trsKd ;orD;wa,mufukd tapmfum; rcH&atmif umuG,af y;wmrsKd ;vdk
jzpfygvdrfhr,f? aemuf 'kwd,tcsufu u|efawmfwdk@od=uwJhtwdkif; vlr_
qufqHa&;rlrsm;udk csdK;azmufwJh tvGeft=uL;yr_awG ay:aygufvmapwJh
tajccHvrl Z_ mpfjrpfu vlxak wG[m aoG;pkyw
f mcH&vd@k qif;&JraGJ w=uvd@k om
jzpfw,f? 'DZmpfjrpfukd z,f&mS ;vdu
k w
f meJ@ tvGet
f =uL; yr_awG[m pwif
wdraf umyaysmuf oGm;rSm rkcsygy?J wdraf umyaysmufwm b,favmufjref
rvJ/ b,fypkH eH @J jzpfrvJqw
kd m u|eaf wmfw@kd rodEikd af yr,fh 'gawG[m rkcswrd af um
yaysmufoGm;rSmudkawmh odEdkifygw,f? 'DtvGeft=uL;yr_awG wdrfaumy
aysmufwmeJ@twl Edik if aH wmf[mvnf; wdraf umyaysmufomG ;vdrrhf ,f?
151

vDeif
tJ't
D em*wfe@J ywfoufv@kd rmhupf [
f m Avmpdwu
f ;l ,Of rvkyyf g?
tcktcsed rf mS ajymvd@k &wmudyk J jynfjh ynfph pkH kH ajymygw,f? qdv
k w
kd mu uGejf rLepf
vl@tzG@J tpnf;&J@ tedrt
hf qifeh @J tjrift
h qifw
fh @kd t=um; jcm;em;csuu
f kd owfrw
S f
ajymqdyk gw,f?
3? uGejf rLepfv@l tzJ@G tpnf;&J@ yxrtqifh
qd&k ,
S v
f pfpepfatmufrmS tvkyo
f rm;[m tEkwt
f odr;f r&Sw
d hJ
od@k r[kwf rdrt
d vky&f @J txGuyf pPn;f tm;vH;k udk &&Syd gvrd rhf ,fqw
kd hJ vmaq;
&J@ tawG;tac: rSm;,Gi;f a=umif;udk *do
k mvkyif ef;pOf a0zefcsux
f rJ mS rmhupf u
f
tao;pdwf &Sif;vif;xm;w,f? vl@tzJG@tpnf;&J@ vlr_vuQ%maqmifwJh
tvkyyf rm% wckv;kH xJuae+yD; t&ef&efyakH iG Ekwo
f rd ;f xm;&r,f? 'gu xkwf
vkyaf &;udk wd;k cs@J z@kd / puf,EW&m; yGe;f yJrh r_ sm; udk jyeftpm;xd;k zd@k pwmawG
twGuf jzpfw,f? aemuf+yD; pm;oH;k a&; ypPn;f awGxu
J ae+yD; pDrcH ef@crGJ p_ &dw/f
ausmif;rsm;/ aq;Hrk sm;/ vltkd kH pwmawGtwGuf &efyakH iG Ekwo
f rd ;f xm;&r,fv@kd
rmhupf u
f &Si;f jyygw,f?
vmaq;vdk AvH;k AaxG;/ roJruGJ odr;f usKH ;ajymwmrsKd ; (rdrt
f vky&f @J
txGuyf pPn;f tm;vH;k udk tvkyo
f rm;&&Sad &; qdw
k phJ um;rsKd ;) udk rmhupf u
f
rajymyg? olu qd&k ,
S v
f pf vl@tzJ@G tpnf;[m udpaP wGukd b,fvpkd rD cH ef@c&GJ wm
jzpfvrd rhf vJqw
kd hJ jy\emudk acgi;f at;at;eJ@ cef@reS ;f ygw,f? rmhupf [
f m t&if;
&Si0f g' rwnf&w
dS hJ tJ'v
D @l tzJ@G tpnf;rsKd ;&J@ b0tajctaersm;tay: tcdik t
f rm
cJjG crf;pdwjf zmcJw
h ,f?
(tvkyo
f rm;ygw&D @J vkyif ef;pOfukd cJjG crf;pdwjf zm&mrSm) u|eaf wmfw@kd
aqG;aEG;=u&rSmu uGejf rLepf vl@tzJ@G tpnf;t=umif;jzpfw,f? ud,
k hf
ud,
k yf ikd f tajccHtw
k jf rpfay:uae jzpfay:wd;k yGm; vmcJw
h mr[kwb
f ;l ?
152

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


'ge@J ajymif;jyefyg? t&if;&Siv
f @l tzJ@G tpnf;uae ayguzf mG ;ump tajc
taeyg? 'ga=umifh pD;yGm;a&;&m/ pm&dwaW &;&m/ pdw"f mwfa&;&mpwJh
buftoD;oD;rSm oloaE<wnf ayguzf mG ;cJ&h wJh rdcifv@l tzJ@G tpnf;
a[mif;&J@ arG;&myg trSwrf sm; &Sad eao;w,f? vd@k rmhupf u
f ajymyg
w,f?
t&if;&Sipf epf 0rf;Adu
k t
f wGi;f u ayguzf mG ;xGuaf y:vmumpjzpf+yD;
vl@tzJ@G tpnf;a[mif;&J@ arG;&myg trSwt
f om;awG bufaygi;f pHrk mS pGe;f xif;
aeao;wJh tJ'Dvdk uGefjrLepfvl@tzJG@tpnf;udk uGefjrLepfvl@tzJG@tpnf;&J@
yxr tqif/h od@k r[kwf tedrt
hf qifv
h @kd rmhupf u
f ac:a0:ygw,f?
xkwv
f yk af &; y&dabm*awG[m wOD;csi;f yk*v
~ u
d ydik af wG r[kwaf wmh
bl;? vl@tzJG@tpnf;wckvHk;u ydkifwmawG jzpfoGm;w,f? vlwdkif;[m vl@
tzJ@G tpnf;twGuf vdt
k yfwt
hJ vky&f @J wpHw
k &mtydik ;f udk vkyaf qmifw,f?
vl@tzJ@G tpnf;u olb,favmuf twdik ;f twm vkycf ahJ =umif; todtrSwf
ywJh vufrw
S u
f kd xkwaf y;w,f? olu trsm;ydik f pm;oH;k ukeyf pPn;f odak vSmifa&;
XmerSm tJ'v
D ufrw
S ef @J xdu
k o
f ifw
h yhJ pPn;f udk xkw,
f w
l ,f? 'ga=umifh tvkyf
orm;wdik ;f tzd@k ol+yD;ajrmufwhJ tvkyt
f wdik ;f twmxJu trsm;ydik f &efyakH iG
twGuf wpHkw&m Ekwfay;wmudkyg xnfhwGuf+yD;aemufrSm olu vl@tzJG@
tpnf;udak y;oavmuf vl@tzJ@G tpnf;xHu oljyefvnf&&Syd gw,f?
'Dae&mrSm wef;wlr_ xGuaf y:vmovdk xif&ygw,f? (trsm;tm;
jzifh qd&k ,
S v
f pfpepfv@kd ac:=u+y;D rmhupf u
f awmh uGejf rLepfpepf&@J yxrtqifv
h @kd
ac:a0:wJh) tJ'Dvdk vl@tzJG@tpnf;pepfeJ@ ywfoufvdk@ vmaq;u 'g[m
r#wwJch aGJ 0r_pepf jzpfw,f? ud,
k v
f yk o
f avmuf jyefvnf&&Scd iG hf vlwikd ;f rSm
153

vDeif
wef;wl&ydS gw,f? pojzifh ajymw,f? ol'v
D akd jymwm rSm;,Gi;f ygw,f? ol@
trSm;udk rmhupf u
f axmufjyw,f?
rmhupf u
f 'Dae&mrSm wu,fyJ wef;wlwt
hJ cGit
hf a&; &&Sw
d ,f?
'gayrJh 'g[m "e&Siv
f w
l ef;pm; tcGit
hf a&; jzpfaeqJy?J tcGit
hf a&; rSeo
f r#rmS
jzpf+rt
J wdik ;f / ol@rmS vnf; rwljcm;em;r_ukd xnfw
h u
G x
f m;+y;D om;yJ? tcGit
hf a&;
rSeo
f r#[m rwljcm;em;wJh vlawGtay: wlnw
D hJ aywHwcke@J wkikd ;f xGmcsuf
jzpfw,f? wu,fwrf;rSm vlawG[m wa,mufe@J wa,muf taetxm;csi;f
rwln=D uygb;l ? 'ga=umifh wef;wlwt
hJ cGit
hf a&; [m wu,fwrf;rSm wef;
wlr_udk zsufqD;ypfw,f? r#wr_vnf;r&Sdbl;? wu,fygyJ vllwdkif;[m vlr_
vuQ%maqmifwhJ tvkyv
f uQ%mt& wa,mufe@J wa,muf +yD;ajrmufwm
csi;f wl&if (txufazmfjyyguo
hJ @kd &efyakH iGtwGuf Ekwo
f rd ;f r_uykd g xnfx
h u
G +f y;D wJh
aemufrmS ) &wJh vlrt
_ xGuyf pPn;f yrm%csi;f vnf;wlw,f?
'gayrJh vlwikd ;f [m taetxm;csi;f rwl=uyg? wa,mufu cGet
f m;
}uD;w,f? wa,mufuawmh cGet
f m;ao;w,f? wa,mufu tdraf xmify+yD;
jzpfw,f? wa,mufuawmh ry&ao;bl;? wa,mufu om;orD;rsm;w,f?
wa,mufuawmh om;orD;enf;w,f pojzifh rwl=l uygb;l ? 'Dawmh rmhupf u
f
'Dvekd *d ;kH csKyfygw,f?
+yD;ajrmufwhJ tvkyyf r%csi;f wl&if vlrp_ m;oH;k a&; &efyakH iGxu
J
cJaG 0&&Sw
d hJ yrm%vnf; wlnw
D hJ tajctaersKd ;rSm wu,fwrf;us
awmh vlwa,mufu wjcm;vlxuf ydkrdk&&Sdwm/ wa,mufu
wjcm;vlxuf ydck sr;f omwm pwJph wJh tjcif;t&mawG &Sad erSmyJ?
'Dtemtqm tm;vH;k udk rjzpfay:apcsi&f if tcGit
hf a&;qdw
k m wef;
wlwm rjzpfoifb
h ;l ? wef;rwlwmyJ jzpfoifw
h ,f?
154

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


'ga=umifh uGefjrLepfpepf yxrtqifhrSm r#wr_eJ@ wef;wlr_udk
taumiftxnf razmfEikd af o;yg? u,f0r_tydik ;f wGif jcm;em;r_rsm; &Sv
d rd Ohf ;D
r,f? 'Djcm;em;r_[m rr#wwJh jcm;em;r_jzpfw,f? 'gayrJh vlvcl si;f aoG;pkyzf @kd
uawmh rjzpfEikd af wmhb;l ? bmvd@k vq
J akd wmh pufrkH sm;/ puf,EW&m;rsm;/ ajr,m
rsm; pwJh xkwv
f yk af &;y&dabm*rsm;udk yk*v
~ u
d ydik t
f jzpf odr;f ydu
k zf @dk rmS rjzpfEikd f
awmhv@kd ygy?J a,bk,s wef;wlr_ / r#wr_ eJ@ ywfouf+yD; "e&Siaf ygupf
tjrif eJ@ t_yf y_ t
f axG;axG; ajymxm;wJh vmaq;&J@ pum;rsm;udk acszsu&f if;
rmhupf [
f m uGejf rLepf vl@tzJ@G tpnf; jzpfay:wd;k yGm;wJh jzpfpOfukd &Si;f jyygw,f?
tJ'Dvl@tzJG@tpnf; taeeJ@ tpOD;ydkif;rSm xkwfvkyfa&;y&dabm*rsm;tm;
wOD;csi;f aom yk*v
~ u
d wd@k u ydik q
f ikd x
f m;jcif;qdw
k hJ rr#wr_ udo
k m rjzpfrae
zsuo
f rd ;f cJw
h ,f? 'gayrJh wjcm;rr#wr_wckuakd wmh csucf si;f rzsuo
f rd ;f Edik yf g?
tJ'guawmh pm;oHk;r_ ypPnf;rsm;udk +yD;ajrmufwJh tvkyfyrm%tvdkuf
(vdt
k yfrt
_ vdu
k rf [kw)f cJaG 0jcif;qdw
k hJ rr#wr_ygy?J
"e&Siv
f w
l ef;pm; ygarmuQrsm;eJ@ u|eaf wmfw@kd &@J wl*g tygt0if
tqifrh &Sw
d hJ abm*aA'q&mrsm;u qd&k ,
S v
f pf0g'aD wG[m vlvcl si;f wef;
rwlru
_ kd arhxm;=uw,f? 'Dwef;rwlru
_ kd acszsuzf @kd tdyrf ufruf ae=uw,f
vd@k t+rJwrf; tjypfwifae=uw,f? 'D"e&Siv
f w
l ef;pm; tawG;tac:ynm&Sif
vl}uD;rif;rsm;[m tawmfukd rodem;rvnf=uygvm; qdw
k mudk olw@kd &@J tjypf
wifpum;rsm;u oufaojyaew,fv@kd u|eaf wmfw@kd jrifygw,f?
rmhupf [
f m vlvcl si;d wef;rwlwhJ tjcif;t&m[m ra&SmifvEJ$ ikd rf mS udk
tao;pdwt
f usq;kH cef@reS ;f rdw,f? 'gt
h jyif xkwv
f yk af &;y&dabm*rsm;udk vl@
tzJ@G tpnf;wckv;kH pkaygi;f ydik q
f ikd rf t
_ jzpf (trsm;tac: qd&k ,
S v
f pfpepfo@kd )
ajymif;vJo
kH ufoufe@J awmh cJaG 0a&;qdik &f m temtqmrsm;eJ@ "e&Siv
f w
l ef;pm;
tcGifhta&; &J@ wef;rwlr_wdk@udk z,f&Sm;ypfEdkifrSm r[kwfbl;qdkwmvnf;
155

vDeif
rmhupf u
f cef@reS ;f rdygw,f? 'DtcGit
hf a&;rsKd ;[m +yD;ajrmufwhJ tvkyyf rm%
tvdu
k f ypPn;f rsm;udk cJaG 0ay;aeor# qufvufvr$ ;f rd;k aeOD;rSmyJ?
rmhupf u
f qufajymygw,f? 'gayrJh 'Dtemtqm[m uGejf rLepf
pepf&@J y%mrtqifrh mS rv$rJ a&Smifom &Sad erSmyJ? bmvd@k vq
J akd wmh
'Dpepf[m vl@tzJ@G tpnf;a[mif; 0rf;Adu
k x
f u
J ae rEikd rf u,fEikd f
emusirf a_ wGe@J ayguzf mG ;vmump jzpfv@kd yg? tcGit
hf a&;qdw
k m vl@
tzJG@tpnf; pD;yGm;a&;taqmufttHkeJ@ 'DtaqmufttHktay:
tajccHxm;wJh vl@tzJ@G tpnf; ,Ofaus;r_ rsuEf mS pm jzpfay:wd;k yGm;r_
qdw
k hJ t&mrsm;xuf b,fawmhrS ydrk jrifEh ikd b
f ;l
'ga=umifh uGejf rLepfpepf&@J y%mrtqifh (trsm;tac:t& qd&k ,
S v
f pf
pepf) rSm "e&Siv
f w
l ef;pm; tcGit
hf a&; udk wckv;kH taeeJ@ rzsuo
f rd ;f bl;? wpdwf
wydkif;taeeJ@om zsufodrf;w,f? pD;yGm;a&;rsufESmpm awmfvSefa&;&v'f
twdik ;f twmt&omv#if zsuo
f rd ;f w,f? qdv
k w
kd mu xkwv
f yk af &;y&dabm*
rsm;eJ@ qufpyfrt
_ ydik ;f rSmom zsuo
f rd ;f w,f? "e&Sif vlwef;pm; tcGit
hf a&;
u xkwv
f yk af &; y&dabm*rsm;udk vlwOD;csi;f yk*v
~ u
d ydik q
f ikd rf t
_ jzpf tod
trSwf yw,f? qd&k ,
S v
f pfpepfu 'gawGukd trsm;pkaygi;f ydik q
f ikd rf t
_ jzpf ajymif;
vJvu
kd w
f ,f? 'Dtwdik ;f twmt& "e&Siv
f w
l ef;pm;tcGit
hf a&; [m aysmuf
uG,o
f mG ;w,f? tJ't
D wdik ;f twmt&om aysmufu,
G w
f myg?
'gayrJh ol@&@J wjcm;aomtydik ;f eJ@ ywfoufwmrSmawmh qufvuf
wnf&Sdaeao;w,f? ol[m vl@tzJG@tpnf;0ifawGt=um; txGufypPnf;
cJaG 0a&;eJ@ tvkycf aGJ 0a&; udprP mS xde;f !do
S l (qH;k jzwfo)l tjzpfe@J qufvuf
wnf&adS eao;w,f? tvkyrf vkyo
f l rpm;&qdw
k hJ qd&k ,
S v
f pfr[
l m taumif
txnfay:vmyg+yD? wlnw
D hJ tvkyyf rm%twGuf wlnw
D t
hJ xGuyf pPn;f
156

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


yrm%ay;w,f? qdw
k hJ wjcm;aom qd&k ,
S v
f pfr[
l mvnf; taumiftxnf
ay:vmyg+yD? 'gayrJh 'g[m uGejf rLepfpepf r[kwaf o;ygb;l ?
wef;rwl=uwJh vlwOD;csi;f awG vkyaf qmifvu
kd w
f hJ rwlnw
D hJ (vufawG@
tm;jzifh rwlnw
D )hJ tvkyyf rm%twGuf wlnw
D t
hJ xGuyf pPn;f yrm%udk
ay;wJh "e&Siv
f w
l ef;pm; tcGit
hf a&; udk rzsuo
f rd ;f ao;ygb;l ?
'g temtqm wckjzpfw,fv@kd rmhupf u
f ajymygw,f? 'gayrJh
uGejf rLepfpepf&@J y%mrtqifrh mS 'gukd a&Smifvv
J$ @kd r&Edik b
f ;l ? u|eaf wmfw@kd [m
pdwu
f ;l ,Of0g'enf;eJ@ rpOf;pm;csib
f ;l qd&k if t&if;&Sipf epfukd zzsu+f yD;wmeJ@
csucf si;f yJ vlawG[m tcGit
hf a&;&,fv@kd bmrS&pdS &mrvdb
k J vl@tzJ@G tpnf;
twGuf tvkyv
f yk af y;wwf=uvdrrhf ,fv@kd rpOf;pm;oifb
h ;l ? wu,fwrf;rSm
vnf; t&if;&Sipf epfukd zsuo
f rd ;f jcif;u 'Dvt
kd ajymif;tvJ jzpfay:zd@k pD;yGm;a&;
tcsut
f vufukd csucf si;f rzefw;D bl;?
'Dawmh "e&Siv
f w
l ef;pm;tcGit
hf a&; pHrw
S yg; wjcm;pH r&Sb
d ;l ?
'ga=umifh tJ't
D csut
f &ajym&if xkwv
f yk af &; y&dabm*rsm;tm; pkaygi;f ydik f
qdik rf _ pepfukd xde;f odr;f umuG,w
f hJ wcsed w
f nf;rSm tvkyq
f ikd &f m wef;wljzpfre_ @J
txGufypPnf; cJGa0r_qdkif&m wef;wljzpfr_wdk@udkvnf; xdef;odrf;umuG,fzdk@
twGuf Edik if aH wmfwck &Sad ezd@k vdt
k yfaeygao;w,f?
'DtajcaerSm t&if;&Sirf sm;&,fv@kd vnf; r&Sad wmh/ vlwef;pm;rsm;&,f
vd@k vnf; r&Sad wmh/ 'Dvekd @J ESyd u
f yG x
f m;p&m vlwef;pm;&,fv@kd vnf; r&Sad wmh
pwJh tcsuaf wGt& ajym&&if Edik if aH wmf[m wdraf umyaysmuf oGm;aeygw,f?
'gayrJh 'DtajctaerSm Edik if aH wmf[m vH;k 0tuket
f pif aysmufomG ;
wmawmh r[kwaf o;ygb;l ? bmvd@k vq
J akd wmh vufawG@b0 wef;rwlru
_ kd tod
157

vDeif
trSwf yxm;wJh tqdyk g "e&Siv
f w
l ef;pm; tcGit
hf a&; tm; xde;f odr;f umuG,f
ae&qJ jzpfv@kd ygy?J Edik if aH wmf vH;k 0aysmufu,
G zf @kd q&kd if ukepf ifjynf0h wJh uGejf rLepf
pepf &S&d ygr,f?
4? uGejf rLepf vl@tzJ@G tpnf;&J@ tjriht
f qif?h
rmhupf u
f 'Dvq
kd ufajymygw,f?
uGejf rLepf vl@tzJ@G tpnf;&J@ jrifrh m;wJh tqifw
h ckrmS vlwOD;csi;f awG
taeeJ@ tvkycf aGJ 0r_uakd wmh u|eo
f zG,f emcHae&rSm aysmufu,
G f
oGm;um tJ'geJ@wygwnf; um,tvkyfeJ@ ^m%tvkyft=um;
qef@usib
f ufjzpfrv
_ nf; aysmufu,
G o
f mG ;+yD? tvky[
f m oufarG;
0rf;a=umif;r_ enf;emwck jzpfrkH u b0&J@ tajccHtusq;kH vdt
k yfwhJ
t&m jzpfvm+yD/ vlwOD;csi;f pD&@J bufaygi;f pHk t&nftaoG; zH@G z;wd;k
wufvmr_e@J twl xkwv
f yk af &; tiftm;rsm;vnf; wd;k yGm;vm+yD/
aemuf+yD; pkaygi;f ydik f OpPm"epD;a=umif; tm;vH;k [m rifrif}uD; pD;qif;
ae+yD pwJph wJh tajctaersKd ; a&mufwt
hJ cgro
S mv#if "e&Siv
f w
l ef;pm;
tcGit
hf a&;&J@ usO;f ajrmif;wJah bmifukd vGwv
f w
G u
f |wu
f |wf ausmf
xGuEf ikd v
f rd rhf ,f? 'Dtcgro
S m vl@tzJ@G tpnf;}u;D [m vlwikd ;f pGr;f tm;
&So
d avmufvyk f vdo
k avmuf,l qdw
k hJ pmwrf;udk rdr&d @J ezl;pnf;
ay:rSm a&;xd;k Edik yf gvrd rhf ,f?
vGwv
f yfr_ eJ@ Edik if aH wmf qdw
k hJ pum;ESpv
f ;kH udk twlww
GJ aJG y;ae
=uwmawG[m t"dym` ,frahJ =umif; tnmwmuif;uif; oa&mfcw
hJ hJ tde*f ,f&@J
pum;awG rSeu
f efyu
kH kd tckryS J u|efawmfw@kd tjynft
h 0 em;vnfEikd yf gawmh
w,f? Edik if aH wmf&,fv@kd &Sad eor# vGwv
f yfrq
_ w
kd m r&Syd gb;l ? vGwv
f yfr&_ w
dS hJ
tcgusawmh Edik if aH wmfu r&Sad wmhb;l ?
158

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


Edik if aH wmf vH;k 0wdraf um yaysmufz@kd twGuf pD;yGm;a&;tajccHuawmh
tvGefjrifhrm;wJhtqifhudk a&muf&SdaewJh uGefjrLepfpepf zHG@z;r_yJ jzpfw,f?
'Dtqifrh mS um,tvkyef @J ^m%tvkyt
f =um; qef@usizf ufjzpfr[
_ m aysmuf
uG,o
f mG ;yg+y?D tJ'v
D ekd @J yJ acwfrv
D @l tzJ@G tnf;twGi;f wef;rwlru
_ kd jzpfay:apwJh
Zmpfjrpf}uD;wck aysmufu,
G o
f mG ;ygawmhw,f? aemuf+yD; 'DZmpfjrpf[m xkwf
vkyaf &;y&dabm*rsm;udk trsm;ydik t
f jzpfo@kd ajymif;vdu
k f ekH @J od@k r[kwf t&if;&Sirf sm;
xHu ydik q
f ikd rf o
_ rd ;f ydu
k v
f u
kd f ekH @J csucf si;f z,f&mS ;ypfv@kd vH;k 0r&Edik w
f hJ ZmpfjrpfrsKd ;
jzpfw,f?
tJ'o
D rd ;f ydu
k rf [
_ m xkwv
f yk af &;pGr;f tm;rsm; t}uD;tus,zf @GH z;wd;k
wufz@kd tvm;tvmudk zefw;D vdrrhf ,f? 'Dz@GH z;wd;k wufrt
_ ay: t&if;&Sipf epfu
r,H=k unfEikd af vmufatmif twm;tqD;yaewm u|eaf wmfw@kd awG@ae&wmyJ?
wu,fu tck&adS ewJh twwfynma&csed u
f kd tajccHvu
kd &f if wd;k wufr_ trsm;
}uD; &&SEd ikd w
f mvnf; u|eaf wmfw@kd awG@ae&wmyJ? 'ga=umifh t&if;&Sirf sm;xHu
ydkifqdkifr_udk odrf;ydkufvdkuf&if vlom;tzJG@tpnf;&J@ xkwfvkyfa&;pGrf;tm;
awG[m rkcst}uD;tus,f zH@G z;wd;k wufvmvdrrhf ,fqw
kd m u|eaf wmfw@kd vH;k 0
ydik yf ikd Ef ikd Ef ikd f ajymEdik yf gw,f? 'gayrJh tJ'zD @GH z;wd;k wufr[
_ m b,favmufjrefjrefe@J
a&S@uo
kd mG ;aervJ? tvkycf aGJ 0r_ukd rvdak wmhwhJ tajctae/ um,tvkyef @J
^m%tvkyt
f =um; ydyuQjzpfru
_ kd zsuo
f rd ;f vdu
k w
f t
hJ ajctae/ tvkyu
f
b0twGuf tajccHtusq;kH vdt
k yfwt
hJ &m jzpfvmwJh tajctae pwmawG
qDo@kd b,favmufjrefjref a&mufomG ;rvJqw
kd mudak wmh u|eaf wmfw@kd rodyg?
odvnf; rodEikd yf gb;l ?
tJ'ga=umifh u|efawmfwdk@[m EdkifiHawmf wdrfaumyaysmufr_eJ@
ywfouf&if rvJrG aoGjzpfvmr,f qdw
k mudyk J ajymvd@k &ygw,f? wcsed w
f nf;rSm
'DjzpfpOf[m &Sn=f umvdrrhf ,f? b,favmuf=umrvJqw
kd muawmh uGejf rLepf
159

vDeif
pepf tjrift
h qifo
h @kd jzpfay:wd;k yGm;r_ tjrefEe_ ;f ay: rlwnfw,f pwmwd@k ukd tav;
xm;!ejf yygw,f? 'gayrJh wdraf umyaysmufwhJ jzpfpOf[m tcsed b
f ,favmuf
=umrvJ/ od@k r[kwf b,fvt
kd cdik t
f rm omefawG jzpfrvJqw
kd hJ ar;cGe;f awG
udak wmh rajzbJcsex
f m;ygw,f? bmvd@k vq
J akd wmh 'Dar;cGe;f awGukd ajzqdzk @kd &m
tcktcsed rf mS tcsut
f vuf r&Sad o;vd@k ygy?J
pGrf;tm;&Sdoavmufvkyf/ vdkoavmuf,l qdkwJhrludk vl@tzJG@
tpnf;u taumiftxnf azmfwt
hJ cgrmS wenf;tm;jzifh ajym&&if vlawG
[m vlrq
_ ufqaH &; tajccHrrl sm;udk vdu
k ef musio
hf ;kH wJt
h avhtx tawmfukd
&vm+yD; olw@kd &@J tvkypf rG ;f &nf[mvnf; odyu
f jkd rifrh m;vmwJt
h wGuf olw@kd
pGrf;tm;&Sdoavmuf olwdk@qENtavsmuf tvkyfvkyfudkifvm=uwJhtcgrSm
Edik if aH wmf[m tuket
f pif wdraf umyaysmufEikd v
f rd rhf ,f? tJ't
D cgrmS "e&Sif
vlwef;pm; tcGit
hf a&;&J@ usO;f ajrmif;wJah bmif udk vlawGausmx
f u
G v
f rd rhf ,f?
olrsm;xuf tcsed ef m&D0ufr# ydrk vkycf si/f olrsm;xuf aiGenf;enf;r# av#mh
r,lcsiw
f hJ di_ ;f avmhvkd at;pufwhJ ESv;kH om;eJ@ wGuu
f yfpw
d af wG jzpfay:apwJh
tJ'v
D kd usO;f ajrmif;wJah bmifukd vlawGausmx
f u
G v
f rd rhf ,f? tJ't
D cgrmS vl
toD;oD;&&So
d ifw
h hJ txGuyf pPn;f ta&twGuu
f kd vl@tzJ@G tpnf;u owf
rSwfay;zdk@ rvdktyfawmh/ vltoD;oD;[m vdkoavmuf vGwfvyfpGm
,lvrd rhf ,f?
"e&Sifvlwef;pm; tjrift&=unfh&if 'Dvdkvl@tzJG@tpnf;pepfu
pdwu
f ;l ,Ofoufouf yJv@kd tvG,w
f ul ajym=uvdrrhf ,f? vlwOD;csi;f &J@
tvkyt
f ay: bmrS}uD;=uyfaep&m rvdb
k eJ @J vlwikd ;f [m vl@tzJ@G tpnf;xHrS
acsmuvuf/ armfawmfum;/ pEN&m;pwmawG uufoavmuf ,lEikd w
f ,fq+kd yD;
uwday;aew,fv@kd qd&k ,
S v
f pf0g'aD wGukd tvG,w
f ul ESmacgi;f _@H =uvdrrhf ,f?
'Dae@txdawmif "e&Siv
f w
l ef;pm; ynm&Sif trsm;pk[m 'DvEkd mS acgi;f _@H wmyJ
160

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


vkyaf ew,f? olw@kd [m bmrSrod=ua=umif;/ t&if;&Sipf epfukd tiSm;vdu
k +f yD;
umuG,af y;ae=ua=umif; 'Dtcsuu
f azmfjyaeygw,f?
olw@kd [m bmrSrod=ubl;vd@k qd&k jcif;ta=umif;u uGejf rLepfpepf
zH@G z;r_&@J tjrift
h qifu
h kd a&mufvmvdrrhf ,fv@kd uwday; zd@k upd P b,fq&kd ,
S f
vpf0g'&D @J acgi;f xJukd b,fwek ;f urS r0ifvmzl;ygb;l ? wu,fu }uD;jrwfwhJ
qd&k ,
S v
f pf0g'}D uD;rsm; taeeJ@ tJ't
D qidh a&mufvmrSmudk uwifjrif&mrSm
&Sdae+yD;tcsuftjzpf rlwnfpOf;pm;wJh tvkyf&J@ xkwfvkyfa&;pGrf;&nf
qdw
k mvnf; tck&adS ewmrsKd ; r[kwyf g? omrefvq
l w
kd muvnf; tck&adS ewJh
vlpm;rsKd ; r[kwyf g? tck&adS ewJh omrefvpl m;rsKd ;uawmh yGr,
f mavmhpuD;&J@
0wKawGxu
J bmoma&;ausmif;om;rsm;vdk trsm;ydik Of pPm"ersm;udk taysmf
oabmoufoufeJ@ zsufqD;EdkifpGrf;/ rjzpfEkdifwmudk awmif;qdkEdkifpGrf;&SdwJh
vlawGy?J
uGejf rLepfpepf&@J tjrifh tqifh ra&mufcifrmS vl@tzJ@G tpnf;eJ@
EdkifiHawmf[m tvkyfyrm%eJ@ pm;oHk;r_ yrm%tay: txl;wif;usyfpGm
xde;f csKyf&r,fv@kd qd&k ,
S v
f pf0g'rD sm;u awmif;qdyk gw,f? 'gayrJh 'Dxed ;f csKyfru
_ kd
t&if;&Sirf sm;&J@ ydik q
f ikd rf u
_ kd odr;f ydu
k jf cif;/ t&if;&Sirf sm;tay: tvkyo
f rm;rsm;
u }uD;=uyfjcif;wd@k rS tpcsaD qmif&u
G &f r,f? AsL&du
k &ufrsm;&J@ Edik if aH wmfu
aqmif&Gufwm rjzpf&bl;? vufeufudkif tvkyform;rsm;&J@ EdkifiHawmfu
aqmif&u
G w
f myJ jzpf&r,f?
"e&Siv
f w
l ef;pm; tawG;tac:&Sirf sm;eJ@ (olw@kd &@J aemufvu
kd rf sm;
Oyrm Z,f&w
D ,fv/D csmaemhAef @J taygi;f ygrsm;) [m t&if;&Sipf epfukd tiSm;
vdkuf+yD; umuG,fay;ae=uw,fvdk@ qdk&jcif;ta=umif;uawmh olwdk@[m
a0;uGmwJh tem*wf ta=umif;udyk J jiif;ckeaf qG;aEG;ae=u+y;D rsuaf rSmufEikd if aH &;
161

vDeif
tylwjyif;jy\emawGudkawmh a&Smifv$Jae=uvdk@ jzpfygw,f? tylwjyif;
jy\emawGqw
kd mu t&if;&Sirf sm;&J@ ydik q
f ikd rf u
_ kd odr;f ydu
k af &;/ vltm;vH;k udk
}uD;rm;wJh qif'u
D w
d f od@k r[kwf Edik if aH wmfwckv;kH &J@ tvkyo
f rm;rsm;/ tr_
xrf;rsm;tjzpf ajymif;vJapa&;/ tJ'q
D if'u
D w
d }f uD;&J@ vkyif ef;tm;vH;k udk tppf
trSef 'Dru
kd a&pDuswhJ Edik if aH wmf/ wenf;tm;jzifh tvkyo
f rm;/ ppfom;ud,
k pf m;
vS,f qdAk ,
D ufEikd if aH wmf vufatmufrmS xm;&Sad &;wd@k jzpfygw,f?
wu,fpifppfrmS ynm&Siyf garmuQrsm;/ olw@kd aemufvu
kd f evAde;f
wH;k rsm;/ evAde;f wH;k wd@k &@J aemufvu
kd v
f }l uD;rif; Z,f&u
D ,fveD @J csmaemhAv
f kd
vlrsm;u ,kwrdW w
hJ hJ pdwu
f ;l ,Ofrr_ sm;ta=umif;/ aAmf&ADS pfw@kd &@J raemacG@apwJh
uwdrsm;ta=umif;/ qd&k ,
S v
f pfpepf usio
hf ;kH vkyaf qmif a&; jzpfEikd af cs r&Srd _
ta=umif;wd@k ukd ajymqd&k mrSm olw@kd [m uGejf rLepfpepf tjrift
h qifu
h kd &nf!e ;f
ajymaewm jzpfw,f? 'gayrJh uGejf rLepftjrift
h qifu
h kd usio
hf ;kH vkyaf qmif zd@k
b,fou
l rS uwdray;cJzh ;l ygb;l ? pOf;awmifrpOf;pm;cJzh ;l ygb;l ? bmvd@k vq
J akd wmh
'gukd usio
hf ;kH vkyaf qmifzd@k tajccHt&udk rjzpfEidk v
f @kd ygy?J
'Dae&mrSm qdk&S,fvpfpepfeJ@ uGefjrLepfpepft=um; ody`Henf;t&
jcm;em;csujf y\emrsm;udk ajymqdzk @kd jzpfvmygw,f? 'Djy\emudk qd&k ,
S f
'Dru
kd &uf qdw
k hJ emrnf&@J rwdusrt
_ a=umif; aqG;aEG;wJh txufazmfjyyg
pmyd'k rf mS tde*f ,fu ajymqdx
k m;ygw,f? uGejf rLepfpepf yxrtqifh od@k r[kwf
tedrt
fh qifeh @J uGejf rLepfpepf tjrift
h qift
h =um;&Sd jcm;em;csu[
f m Edik if aH &;
t&qd&k if aemifrmS tvGe}f uD;rm;wm jzpfaumif;jzpfEikd w
f ,f? 'gayrJh tckvkd
t&if;&Sifpepfatmuf tcsdeftcgrSm 'Djcm;em;r_udk tav;xm;ajymqdk
aqG;aEG;&if &,fp&mjzpfrmS yg? 'gukd xdyq
f ;kH jy\emtjzpf oabmxm;olqv
kd @kd
wOD;csi;f aom rif;rJ0h g'rD sm;yJ &Srd ,fxifygw,f? (u&dak ygu
h if/ *&maA;/ aumfe,f
vpfqifw@kd vkd vlrsm;eJ@ wjcm;rif;rJ0h g' q&m}u;D rsm; [m yvufcaf emh yHpk H
162

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


rsKd ;eJ@ qd&k ,
S af &SmAf if0g'rD sm;tjzpf ajymif;oGm;cJw
h ,f? od@k r[kwf ud,
k u
hf ,
kd u
f ,
kd f
wefz;kd xm;pdwef @J wnf=unfpw
d f rukeq
f ;kH ao;wJh &Sm;&Sm;yg;yg; rif;rJ0h g'rD sm;xJu
wa,mufjzpfwhJ *D (Ghe) ajymovdk ajym&r,fq&kd if 'Dq&m}uD;rsm; [m
rif;rJ0h g' Edik if aH wmf umuG,af &; wyfom;rsm; tjzpf ajymif;oGm;cJw
h ,f?
'Djzpf&yfawGuae bmoifcef;pmrS r&&Sv
d u
kd w
f hJ rif;rJ0h g'w
D csKd @ use&f adS umif;
use&f EdS ikd af o;vd@k 'Dvakd jym&wmyg?)
'gayrJh qd&k ,
S v
f pfpepfe@J uGejf rLepfpepft=um; odyeH` nf;t& jcm;em;
csuu
f tvGe&f iS ;f ygw,f? trsm;tm;jzifh qd&k ,
S v
f pfpepfv@kd ac:=uwJt
h &mudk
rmhupf u
f uGejf rLepfpepf&@J yxrtqifh od@k r[kwf tedrt
hf qifv
h @kd ac:a0:cJh
w,f? xkwfvkyfa&; y&dabm*rsm;[m trsm;pkaygif;ydkif jzpfvmwJhtwGuf
'Dae&mrSm uGejf rLepfpepf qdw
k phJ um;udv
k nf; toH;k yvd@k &ygw,f? 'gayrJh
'g[mjynfhpHkwJh uGefjrLepfpepf r[kwfao;wmudkawmh arhvdk@rjzpfbl;aygh?
rmhupf &f @J &Si;f jycsuaf wG t"dym` ,f}uD;rm;wJh ta=umif;u ol[m 'Dae&mrSm
vnf; tEkydavmr&ky0f g'/ wenf;tm;jzifh jzpfay:wd;k yGm;r_ ed,mroabm
w&m;udk wpdkufrwfrwf usifhoHk;xm;+yD; uGefjrLepfpepfudk t&if;&Sifpepf
twGi;f rS jzpfay:wd;k yGm;vmwJh t&mtjzpf ,lqxm;vd@k jzpfygw,f? rmhupf [
f m
zGiq
hf ckd sut
f rsKd ;rsKd ;udk ausmif;awmf}uD;qefqef wDxiG w
f m/ pdwu
f ;l ^m%fe@J
wnfaqmuf wm rvkyb
f ;l ? (qd&k ,
S v
f pfqw
kd mbmvJ/ uGejf rLepfqw
kd mbmvJ
pojzif)h pum;vH;k awGtay: ta&r& tzwfr& jiif;ckew
f m rvkyb
f ;l ? ol[m
uGejf rLepfpepf&@J pD;yGm;a&;t&&ifrh n
S rhf _ tqifEh pS q
f ifv
h @kd ac:Edik w
f hJ t&mrsm;udk
cJjG crf;pdwjf zmwmyJ vkyyf gw,f?
uGejf rLepfpepfu yxrtqifrh mS pD;yGm;a&;t& tjynft
h 0 r&ifh
rSnEhf ikd af o;bl;? t&if;&Sipf epf&@J tpOftvmrsm; od@k r[kwf taiG@toufrsm;udk
tuket
f pif rz,f&mS ;Edik af o;bl;? 'ga=umifh pdw0f ifpm;p&m tjcif;t&mwck
163

vDeif
xGuaf y:vmw,f? tJ'guawmh uGejf rLepfpepf&@J yxrtqifrh mS "e&Siv
f l
wef;pm; tcGit
hf a&;&J@ usO;f ajrmif;wJah bmifuse&f adS eao;jcif;yJ jzpfygw,f?
"rRwmyJ pm;oH;k r_ypPn;f cJaG 0wJah e&mrSm "e&Siv
f w
l ef;pm;tcGit
hf a&; wnf&adS e
rSawmh "e&Siv
f w
l ef;pm;Edik if aH wmfvnf; rkcswnf&dS ae&awmhrmS ayg?h bmvd@k vJ
qdkawmh tcGifhta&;qdkif&m pHowfrSwfcsufrsm;udk vlawGydkvdkufematmif
=uyfrwfay;Edik w
f hJ ,EW&m;wck r&S&d if tcGit
hf a&;qdw
k mvnf; tvum;t&myJ
jzpfrmS yJ?
'ga=umifh uGejf rLepfpepfatmufrmS umvwcktwGi;f "e&Siv
f w
l ef;pm;
tcGit
hf a&; qufvufwnf&dS ae&Hrk u/ "e&Siv
f w
l ef;pm; r&Sad yr,fh "e&Sif
vlwef;pm; vuQ%m&Sw
d hJ Edik if aH wmfawmif qufvuf&adS eOD;rSm jzpfw,f?
'g[m ya[Vdpum;xm qefaeovdv
k ykd ?J od@k r[kwf tEkydavmr
rsuv
f n
S u
hf u
G f qefaeovdv
k ykd ?J rmhupf 0f g'qdw
k m 'DypkH aH wGygyv
J @kd xl;uJeufew
J hJ
rmhupf 0f g' twGi;f oabmudk avhvmzd@k &m enf;enf;rStyifyef; rcH=uolrsm;u
pGypf aGJ jymqdw
k wf=uygw,f?
'gayrJh wu,fuawmh topfxrJ mS ta[mif;vufuseaf wG qufvuf
&Sad ewJh tjcif;t&mudk obm0avmuxJrmS a&m vlra_ vmuxJrmS yg vufawG@
b0xJ tcsed rf a&G;ae&mra&G; u|eaf wmfw@kd awG@ae&wmyJ? rmhupf [
f m "e&Sif
vlwef;pm; vuQ%mygwhJ tcGit
hf a&; tpteav;wckukd uGejf rLepfpepfxJ
xifovdk xnfo
h iG ;f xm;wm r[kwyf gb;l ? t&if;&Sipf epf 0rf;Adu
k t
f wGi;f u
ayguzf mG ;cJw
h hJ vl@tzJ@G tpnf;wckrmS pD;yGm;a&;t&/ Edik if aH &;t& rv$rJ a&Smifom
&SdaewJht&mudk nefjyjcif;om jzpfygw,f? ypPnf;rJhvlwef;pm;taeeJ@ rdrd
vGwaf jrmufa&;twGuf t&if;&Sirf sm;eJ@ wdu
k yf q
GJ if&mrSm 'Dru
kd a&pD[m tvGef
udk ta&;}uD;wJt
h &m jzpfygw,f? 'gayrJh 'Dru
kd a&pDqw
kd m rjzwfausmEf ikd w
f hJ
164

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


abmifwck vH;k 0r[kwyf g? ya'o&mZfpepfrS t&if;&Sipf epfo@kd / t&if;&Sipf epfrS
uGejf rLepfpepfo@kd csw
D uf&mvrf;ay:u tqidw
h qifrh #om jzpfygw,f?
'Dru
kd a&pDqw
kd m wef;wla&;udk qdv
k ykd gw,f? wu,fv@kd wef;wla&;
qdw
k mudk vlwef;pm;rsm; zsuo
f rd ;f a&;tjzpf rSerf eS u
f efuef em;vnfr,fq&kd if
wef;wla&;twGuf ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ wdu
k yf q
GJ w
kd hJ t&mudpeP @J wef;wla&;
qdkwJh au;a=umfoHwdk@&J@ }uD;jrwfwJh t"dy`m,fudkvnf; &Sif;&Sif;vif;vif;
em;vnfygvrd rhf ,f? 'gayrJh 'Dru
kd a&pDqw
kd m omeft& wef;wlru
_ ykd J qdv
k kd
ygw,f? vl@tzJ@G tpnf;0if tm;vH;k twGuf xkwv
f yk af &;y&dabmu ydik q
f ikd rf _
tydik ;f rSm wef;wlr/_ wenf;tm;jzifh tvkyw
f ef;wlre_ @J vkycf wef;wlru
_ kd &&Sd
oGm;+yD;aemufrmS a&S@o@kd O;D wnf csw
D ufa&;jy\em/ omeft& wef;wlrr_ S
wu,fvufawG@ wef;wlrt
_ qifo
h @kd OD;wnfcsw
D ufa&; jy\em/ wenf;tm;
jzifh pGr;f tm;&So
d avmufvyk f vdo
k avmuf,l qdw
k rhJ u
l kd usio
hf ;kH wJt
h qifo
h @kd
OD;wnfcsw
D ufa&; jy\emudk vlom;awG rv$rJ a&Smifom }uHKawG@&vdrrhf ,f?
vlom;awG[m 'Dtjrifq
h ;kH OD;wnfcsuo
f @kd a&muf&zdS @kd bmtcdik t
f rm tqifah wG
jzwfausmo
f mG ;&rvJ/ bmtcdik t
f rmenf;emawG usio
hf ;kH &rvJqw
kd mudak wmh
u|eaf wmfw@kd rodyg? odvnf;rodEikd yf g? 'gayrJh omreftm;jzifh "e&Siv
f w
l ef;pm;
_axmifu
h =unf&h if qd&k ,
S v
f pfpepfqw
kd m toufrw
hJ /hJ rmawmifah ewJ/h b,f
awmhrS rajymif;vJwt
hJ &m jzpfw,fv@kd jrifw,f? 'Dtjrif[m wu,fv
h ufawG@
eJ@ tvGe@f tvGef vGaJ csmaf ew,fqw
kd m odxm;zd@k t&;}uD;ygw,f? wu,fh
vufawG@rSm qd&k ,
S v
f pfpepf taumiftxnfay:vmwJt
h cgro
S m vl@tzJ@G
tpnf;b0eJ@ vlwOD;csi;f b0&J@ e,fy,ftoD;oD;rSm jrefqefw/hJ wu,ft
h ppf
trSejf zpfw/hJ wu,fwrf; vlxv
k uQ%maqmifwhJ a&S@o@kd csw
D uf v_y&f mS ;r_[m
pwif ay:ayguv
f rd rhf ,f? 'Dvy_ &f mS ;r_&@J yxrydik ;f rSm vltrsm;pk}uD; yg0if+yD;
aemufyikd ;f rSm vltm;vH;k yg0ifvmvdrrhf ,f?
165

vDeif
'Dru
kd a&pDqw
kd m Edik if aH wmfomefwck jzpfw,f? Edik if aH wmftrsKd ;tpm;
wck jzpfw,f? 'ga=umifh 'Dru
kd a&pDqw
kd m wzufrmS Edik if aH wmfreS o
f r#&@J vuQ%m
twdik ;f pnf;&H;k zJ@G pnf;r_&&dS /dS pepfwuse@J vlawGtay: t=urf;zuftiftm;
oH;k wm jzpfw,f? 'Dru
kd a&pDqw
kd m tjcm;wzufrmS awmh vltrsm; wef;wlwm
udk omeft& todtrSwf ywJo
h abm/ vltm;vH;k wef;wlpmG eJ@ Edik if aH wmf
pepfukd qH;k jzwfciG /hf Edik if aH wmfukd pDrcH ef@ccGJ iG &hf w
dS mudk omeft& todtrSwf
ywJo
h abm jzpfygw,f? 'Dtcsuu
f atmufygtusKd ;qufukd jzpfay:apjyef
ygw,f? 'Dru
kd a&pD[m ol@&@J jzpfay:wd;k yGm;r_ wpHw
k &mtqifrh mS OD;pGmtm;jzifh
t&if;&Sipf epfukd awmfveS w
f u
kd yf q
GJ ifaom vlwef;pm;jzpfwhJ ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;
tm; wpnf;wvH;k wnf; jzpfapw,f? 'Dru
kd a&pDa=umifh ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;[m
(orRw*d%
k ;f om; "e&Siv
f w
l ef;pm;awmif jzpfEidk af o;wJ)h "e&Siv
f w
l ef;pm;&J@
Edik if aH wmf,EW&m;udk wenf;tm;jzifh t+rw
J rf;ppfwyf/ ykvyd w
f yfz@GJ e@J AsL&du
k a&pD
wd@k ukd wdu
k zf suaf csre_ ;f okwo
f ifEikd +f yD; ydrk 'kd rD u
kd a&pDuswhJ Edik if aH wmf,EW&m;eJ@
tpm;xd;k Edik w
f ,f? ydrk 'kd rD u
kd a&pDusw,f qdak yr,fh 'g[m Edik if aH wmf,EW&m;jzpf+rJ
jzpfygw,f? 'D,EW&m;udk vufeufwyfqifxm;wJh tvkyo
f rm;vlxak wGe@J zJ@G
pnf;xm;w,f? 'Dvx
l ak wG[m aemufyikd ;f rSm vltm;vH;k yg0ifwhJ jynfo@l ppf
wyfz@GJ }uD;wck tjzpfo@kd jzpfay:wd;k yGm;oGm;w,f?
'Dae&mrSm ta&twGu[
f m t&nftcsi;f tjzpfo@dk ajymif;vJomG ;
w,f? ta=umif;uawmh 'Dvt
kd qifjh rifrh m;wJh 'Dru
kd a&pDpepf[m "e&Siv
f l
wef;pm; vl@tzJ@G tpnf;abmifrsm;udk ausmx
f u
G w
f u
hJ pd eP @J qufpyfw,f? vl@
tzJ@G tpnf;udk qd&k ,
S v
f pfpepfv@l abmif jyefvnfwnfaqmufwu
hJ pd eP @J vnf;
qufpyfaew,f? wu,fwrf; &So
d r#tm;vH;k aom vlrsm;[m Edik if aH wmf pDrH
cef@caGJ &;rSm yg0ifvm=u&if t&if;&Sipf epf[m qufvuf&yfwnfEikd af wmhrmS
r[kwb
f ;l ? tjcm;wzufrmS t&if;&Sipf epf&@J jzpfay:wd;k yGm;r_ yifu,
kd u
f vnf;
166

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


wu,fwrf; &So
d r#tm;vH;k aom vlrsm; Edik if aH wmfprD cH ef@caGJ &;rSm yg0ifvm
Edik af tmif a&S;OD; tcsut
f vufrsm;udk zefw;D ay;jyefygw,f? 'Da&S;OD;tcsuf
tvufawGxrJ mS vlwikd ;f pmwwfajrmufa&;vnf; yg0ifygw,f? 'Dtcsuu
f
a&S@wef;ta&mufq;kH t&if;&SiEf ikd if H tawmfrsm;rsm;rSm taumiftxnf azmf+y;D
om;yg? aemuf+yD; oef;aygi;f rsm;pGmaom tvkyo
f rm;rsm;tm; avhusiahf y;
a&;eJ@ pnf;urf;&Sdvmapa&;vnf; yg0ifw,f? 'Dtcsufuawmh pmwdkuf/
rD;&xm;Xme/ puf&}kH u;d rsm;/ t}u;D pm;ukeo
f ,
G af &;vkyif ef;/ b%fwu
kd f pwJph wJh
}uD;rm;&_yaf xG;+yD; vl@tzJ@G tpnf; vuQ%maqmifwhJ taqmufttHk tzJ@G
tpnf;awGu vkyaf qmifay;ygw,f?
tJ'pD ;D yGm;a&; a&S;OD;tcsut
f vufawG &Sad e+yDq&kd if t&if;&Siaf wGe@J
AsL&dku&ufawGudk wGef;vSef+yD;aemufrSm csufcsif;vufiif;/ ae@csif;ncsif;
olw@kd ae&mrSm vufeufuikd f tvkyo
f rm;rsm;/ vufeufuikd f jynfow
l &yfv;kH u
tpm;xd;k 0ifa&muf+yD; xkwv
f yk af &;eJ@ cJaG 0a&;udk =uyfrwfjcif;/ tvkyyf rm%/
txGuyf pPn;f yrm% pm&if;ypkjcif;wd@k ukd vkyaf qmifv@kd &ygw,f? (=uyfrwf
jcif;/ pm;&if;ypkjcif; jy\emudk tif*sief ,
D mrsm;/ pdu
k yf sKd ;a&; yg&*lrsm; pwJh
odyyH` nmwwfu|r;f olrsm; jy\emeJ@ ra&maxG;oifb
h ;l ? 'Dv}l uD;rif;rsm;[m
'Dae@rSm t&if;&Sifwdk@ tvdkus vkyfaqmifae=uayr,fh reufjzefrSmawmh
vufeufuikd f tvkyo
f rm;rsm;&J@ tvdu
k s ydrk akd umif;rGepf mG vky=f uvdrrhf ,f?)
pm&if;ypkjcif;eJ@ =uyfrwfjcif;qdw
k hJ udp[
P m uGejf rLepfv@l tzJ@G tpnf;
yxrtqifh acsmarmpGm vnfywf/ rSeu
f efpmG v_y&f mS ;Edik af tmif xde;f nd
ay;&mrSm vdt
k yfwhJ t"dut&mudpP jzpfygw,f? wdik ;f oljynfom; tm;vH;k [m
'Dae&mrSm Edik if aH wmf&@J (wenf;tm;jzifh vufeufuikd f tvkyo
f rm;rsm;&J@)
tcpm; tr_xrf;rsm; jzpfvmw,f? tm;vH;k aom wdik ;f oljynfom;rsm;[m
wckwnf;aom jynfv;kH qdik &f m Edik if aH wmf qif'u
D w
d f }uD;&J@ tr_xrf;rsm;/
167

vDeif
tvkyo
f rm;rsm;jzpfvmw,f? olw@kd [m wef;wlpmG tvkyv
f yk &f r,f/ tvkypf H
owfrw
S cf suaf wGukd rSeu
f efpmG vdu
k ef m&r,f/ wef;wlpmG vkycf &&S&d r,f qdw
k hJ
tcsu&f zdS @kd yJ vdt
k yfygw,f? 'Dupd rP sm;twGuf vkt
d yfwhJ pm&if;ypkjcif;/ }uD;=uyf
jcif; vkyif ef;aqmifwmrsm;udk t&if;&Sipf epfu tvGet
f rif; vG,u
f al tmif
ajymif;ay;vdu
k w
f ,f? 'Dvyk if ef;aqmifwmrsm;[m pmwwfow
l ikd ;f vkyw
f wfw/hJ
tvGe&f ;kd pif;wJh tvkyu
f av;awG jzpfvmw,f? Oyrm }uD;=uyfppfaq;jcif;/
rSww
f rf;wifjcif;/ *%ef;ocFsmt& taygi;f / tEkw/f tajrSmuf/ tpm; yvkyf
jcif;/ oufqikd &f m ajypmvufrw
S f xkwaf y;jcif; pwJh tvkyu
f av;awG jzpfvm
w,f? vltrsm;pku trSt
D cdu
k if;pGmeJ@ ae&mwum axmifah phpmG tJ'v
D pkd wif
pm&if;ypk=u+y;D (xdt
k cgrmS tr_xrf;rsm; jzpfomG ;=uwJ)h t&if;&Sirf sm;eJ@ t&if;&Sif
0g' tusifhqdk;awG xdef;odrf;xm;qJjzpfwJh ynmwwf vl}uD;rif;rsm;tay:
tJ'v
D kd pwif=uyfrwf=uw,fqw
kd u
hJ mv a&mufvmwJt
h cgrmS 'D=uyfrwfr[
_ m
tES@H tjym;vuQ%m/ a,bk,svuQ%m/ jynfow
l &yfv;kH vuQ%m wu,f
wrf; aqmifvmvdrfhr,f? 'D=uyfrwfr_udka&Smifzdk@ enf;vrf;vnf; vHk;0r&Sd?
a&Smifyek ;f zd@k ae&mvnf; vH;k 0r&Sd jzpfvrd rhf ,f?
vl@tzJ@G tpnf; wckv;kH [m tvkyt
f &wef;wl/ vkycf t&vnf;wef;
wlwhJ wckwnf;aom &H;k Xme}uD; jzpfvmvdrrhf ,f?
'gayrJh t&if;&Sirf sm;udk tEdik w
f u
kd /f aoG;pkyo
f rl sm;udk wGe;f vSe+f yD;
aemuf vl@tzJ@G tpnf; wckv;kH rSm ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;u wd;k cs@J usio
hf ;kH r,fh tJ'D
puf&kH pnf;urf;rsKd ;[m u|eaf wmfw@kd &@J pdwu
f ;l pH vH;k 0r[kw/f aemufq;kH yef;
wdik v
f nf; vH;k 0r[kwyf g? t&if;&Siaf oG;pkyrf _ pepfu zefw;D cJw
h /hJ pufqw
k zf ,
G f
tjcif;t&mrsm;udk vl@tzJ@G tpnf;wGi;f rS jywfjywfom;om; &Si;f vif;zd@k e@J a&S@o@kd
qufvufcsw
D ufz@kd twGuf r&Srd jzpfwhJ tqifw
h ck&@J t&mudpo
P m jzpfygw,f?
168

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


tm;vH;k aom od@k r[kwf trsm;pkr#omyifjzpfaom vl@tzJ@G tpnf;0if
rsm;taeeJ@ Edik if aH wmfprD cH ef@crGJ _ tvkyu
f kd ud,
k w
f ikd w
f wfajrmufvm+yD; 'Dtvkyf
udk olw@kd u,
kd w
f ikd f csKyfuikd x
f m;+yD; vufwqkypf m vlenf;pkr#om jzpfwhJ t&if;
&Sirf sm;tay:/ t&if;&Si0f g' tusiphf du
k q
f ;kd awG xde;f odr;f xm;csi=f uwJh vl}uD;
rif;rsm;tay:/ t&if;&Si0f g'a=umifh euf&i_d ;f pGm ysupf ;D ,d,
k iG ;f ae=uwJh tvkyo
f rm;
rsm;tay: =uyfrwfr_udk pDrHxm;+yDqdkwJh tcsdeftcgup+yD; pDrHtkyfcsKyfr_
wrsKd ;rsKd ;udk vdt
k yfwhJ tcsi;f t&mvnf; wygwnf; pwifaysmufu,
G v
f rd rhf ,f?
'Dru
kd a&pD ydjk ynfph v
kH mavav 'Dru
kd a&pDukd rvdt
k yfawmhwhJ tcsed u
f mv[m
vnf; ydek ;D vmavav jzpfw,f? vufeufuikd f tvkyo
f rm;rsm;eJ@ zJ@G pnf;xm;
+yD; pum;vH;k rlvt"dym` ,ft& Edik if aH wmfwckr[kwaf wmh wJh Edik if aH wmf
[m yd'k rD u
kd a&pDusavav Edik if aH wmfomefreS o
f r# pwifwrd af umyaysmufz@kd
ydjk refavavjzpfw,f?
ta=umif;uawmh vltm;vHk;[m pDrHtkyfcsKyfr_ tvkyfudk wwf
ajrmufvm+yD; wu,fvufawG@t&vnf; vl@tzJ@G tpnf;qdik &f m xkwv
f yk f
a&;udk trSt
D cdu
k if;pGm pDrt
H yk cf sKyfvm=uw,f? trSt
D cdu
k if;pGm pm&if;ypk
=uw,f? uyfyg;aumifrsm;/ olaX;om;rsm;/ uvdrfcHrsm;pwJh t&if;&Sif
0g'tpOftvm umuG,af pmifah &Smuforl sm; tay: =uyfrwfvm=uw,fqw
kd hJ
tcgumvrSm jynfow
l &yfv;kH &J@ pm&if;ypkr/_ =uyfrwfrw
_ @kd rS a&Smifwrd ;f w,f
qdw
k m txajrmufz@kd tvGecf ufcw
J hJ odyu
f &kd mS ;yg;wJh cif;csuu
f pd P rkcsjzpfvm
vdrrhf ,f? aemuf+yD; 'g[m tvGev
f sijf ref/ tvGejf yif;xefpmG tjypfay;r_ukd
cH&Edik w
f ,f? (bmvd@k vq
J akd wmh vufeufuikd f tvkyo
f rm;rsm;[m vufawG@ukd
tav;xm;wJhvlawG jzpfw,f? cHpm;csuf tav;xm;wJh ynmwwfawG
r[kwb
f ;l ? olw@kd ukd b,fou
l raxrJjh rifvyk v
f yk f aocsmayguf cGiv
hf w
$ rf mS
r[kwb
f ;l )? tJ'aD wmh tcsi;f csi;f qufqaH &;eJ@ ywfoufwhJ tajccHrrl sm;udk
169

vDeif
rvdu
k ef mrjzpf vdu
k ef m&wJu
h pd [
P m r=umcifrmS yJ tavhtxt& vdu
k ef mwJh
udpP jzpfvmvdrrhf ,f?
tJ't
D csed f a&mufwt
hJ cgrmS uGejf rLepfv@l tzJ@G tpnf;&J@ yxrtqifrh S
tjrift
h qifo
h @kd ul;ajymif;a&;twGuf wHcg;r}uD;u yGiv
hf mvdrrhf ,f? tJ'ge@J
wygwnf; Edik if aH wmf[m vH;k 0wdraf um yaysmufomG ;vdrrhf ,f?
tcef; (6)
tacsmiform;rsm;u rmhupf 0f g'udk ,kwn
f ahH tmifvyk jf cif;
'kw,
d tifwmae&Sief ,f (1889 - 1914 ckEpS )f &J@ xdyw
f ef;oabm
w&m;a&; q&mrsm;eJ@ Edik if aH &;q&mrsm;[m a,bk,sawmfveS af &;jy\emudk
*kpu
kd w
f m tawmfenf;ovd/k vlra_ wmfveS af &;tay: Edik if aH wmf&@J oabmxm;
eJ@ Edik if aH wmftay: vlra_ wmfveS af &;&J@ oabmxm;jy\emudv
k nf; *kpu
kd f
wm tawmfenf;ygw,f? olw@kd [m 'Djy\emudk yufyif;&ifqikd &f wJh tcg
rsKd ;rSmawmif 'gukd a&Smifz,fz@kd u;pm;=uw,f/ od@k r[kwf tav;rlz@kd ysuf
uGuf=uw,f? tJ'Dtcsuf[m 1914 ckESpfrSm 'kwd,tifwmae&Sife,fudk
ysupf ;D oGm;apwJh tacsmif0g'&J@ wjznf;jznf;}uD;xGm;vmr_jzpfpOfu=kd unf&h if
awG@&r,fh txl;jcm;qH;k tcsuyf J jzpfygw,f?
EdkifiHawmftay: ypPnf;rJhawmfvSefa&;&J@ oabmxm;jy\emudk
tJ'v
D kd a&Smifz,fwm[m tacsmif0g'udk tusKd ;jzpfxeG ;f tcGio
hf map+yD; tusKd ;
quftm;jzifh rmhupf 0f g'udk kyyf suq
f if;ysujf zpfap+yD; vH;k 0,kwn
f ahH pw,f?
a,bk,stm;jzifh tJ'v
D kd ajymEdik yf gw,f?

170

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


0rf;enf;zG,&f m txufazmfjyygjzpfpOfukd twdck sKyfyjJ zpfjzpf azmfjyzd@k
twGuf rmhupf 0f g'eJ@ ywfouf&if tausm=f um;qH;k oabmw&m;q&mrsm;
jzpfwhJ yvufcaf emhAef @J aumufpuD;wd@k ukd Oyrmxm;+yD; ajymygr,f?
1? rif;rJ0h g'orm;rsm;tay: yvufcaf emhA&f @J jiif;cHck suf
yvufcaf emhA[
f m qd&k ,
S v
f pf0g'eJ@ ywfoufv@kd rif;rJ0h g'orm;rsm;eJ@
oabmxm;ta=umif; txl;wvnf &Si;f jywJh pmwrf;wckukd a&;om;cJw
h ,f?
'gukd rif;rJ0h g'eJ@q&kd ,
S v
f pf0g'qdw
k hJ acgi;f pOfwyf+y;D 1894 ckEpS rf mS *smrefbmomeJ@
xkwaf 0cJyh gw,f?
yvufcaf emhA[
f m 'Dacgi;f pOfukd aqG;aEG;&mrSm rif;rJ0h g'qef@usiaf &;
wdu
k yf t
JG wGi;f vwfwavmtusq;kH / tylwjyif;tjzpfq;kH Edik if aH &;t&vnf;
ta&;t}uD;qHk;jzpfwJh jy\emudk usifusifvnfvnf a&Smifv$JaqG;aEG;
xm;w,f? tJ'jD y\emuawmh Edik if aH wmftay: awmfveS af &;&J@oabmxm;eJ@
a,bk,sEikd if aH wmfqikd &f m jy\emyJ jzpfygw,f? ol@&@J pmwrf;rSm tydik ;f 2
ydik ;f u txl;ay:vGiw
f ,f? wydik ;f u ordik ;f qdik &f meJ@pmayqdik &f m jzpfw,f?
pwmem (Stirner) ya&muf'eG ;f polrsm;&J@ tawG;tac: ajymif;vJre_ @J ywf
oufwhJ wefz;kd &Sw
d hJ tcsut
f vufrsm; yg0ifw,f? wjcm;tydik ;f uawmh evAde;f
wH;k tjrifawGygy?J 'DtxJrmS rif;rJ0h g'aD wGukd olc;kd "m;jyawGe@J rjcm; yHak zmfxm;wJh
nHzh si;f wJh oH;k oyfcsurf sm; yg0ifygw,f?
tJ't
D ydik ;f 2 ydik ;f udk yl;wGx
J m;wm tvGe&f ,fp&maumif;+yD; 'g[m
k&mS ;awmfveS af &; tuumveJ@ awmfveS af &;umv wav#mufv;kH yvufcf
aemhA&f @J vkyaf qmifrw
_ ckv;kH udk tvGeaf y:vGiaf pw,f? bmvd@k vq
J akd wmh 1905
ckESpfrS 1917 ckESpftxd umvtwGif;rSm yvufcfaemhAf[m EdkifiHa&;t&
171

vDeif
"e&Siv
f w
l ef;pm;aemufjrD;qGJ pmayorm;wydik ;f / evAde;f wH;k wydik ;f tjzpf vkyf
aqmifcv
hJ @kd ygy?J
rmhupf ef @J ted *f ,fw@kd [m rif;rJ0h g'rD sm;eJ@ jiif;cH&k mrSm Edik if aH wmftay:
awmfveS af &;&J@ oabmxm;jy\emqdik &f m rdrw
d @kd tjrifrsm;;udk tvGet
f ao;
pdwfuspGm &Sif;jycJhwm u|efawmfwdk@ awG@jrifcJh+yD; jzpfw,f? rmhufpf&J@*dkom
vkyif ef;pOf a0zefcsuf pmtkyt
f wGuf 1891 ckEpS rf mS tde*f ,fu trSmpma&;om;
&mrSm u|eaf wmfw@kd [m (qdv
k w
kd mu tde*f ,fe@J rmhupf w
f @kd [m) tJ't
D csed f
rSm bmuleifeJ@ wjcm;rif;rJh0g'Drsm;tay: tvGefjyif;xefpGm wdkufyGJqifE$JcJh
&w,f? tJ't
D csed [
f m (yxr) tifwmae&Sief ,f [d*f (Hague) uGe*f &uf
+yD;wm 2 ESpef ;D yg;yJ &Sad o;w,f? vd@k azmfjyxm;w,f?
rif;rJ0h g'orm;rsm;[m yJ&pfbt
kH zG@J ukd olw@kd &@J ud,
k yf ikd f t&mtjzpf/
olw@kd oabmw&m;rsm;&J@ vufawG@oufaoxlcsut
f jzpf owfrw
S zf @kd u;pm;
cJ=h uw,f? 'gayrJh bHt
k zG@J &@J oifcef;pmrsm;udak &m/ 'Doifcef;pmrsm;tay: rmhupf &f @J
cGJjcrf;pdwfjzmcsufudkyg vHk;0em;rvnf=uygbl;? EdkifiHawmf,EW&m;a[mif;udk
zsuq
f ;D ypfz@kd vo
kd vm;/ 'gukd bmeJ@ tpm;xd;k &rvJqw
kd hJ tcdik t
f rmEdik if aH &;
jy\em 2 &yfe@J ywfouf&if rif;rJ0h g'orm;rsm;[m eD;pyfwt
hJ ajzudak wmif
ay;Edik pf rG ;f r&Syd gb;l ?
'gayrJh rif;rJ0h g'eJ@q&k d ,
S v
f pf0g' ta=umif; ajym&mrSm Edik if aH wmfjy\em
udk vH;k 0a&SmifuiG ;f r,f/ aemuf+y;D bkt
H zG@J rwdik rf eD @J aemufyikd ;f umv&J@ rmhupf 0f g'
jzpfay:wd;k yGm;r_wckv;kH udv
k nf; vspv
f sL_r,fq&kd if tacsmif0g'bufukd rkcs
a&mufomG ;rSmyJ? bmjzpfv@kd vq
J akd wmh tacsmif0g'tvdv
k m;qH;k u txuf
azmfjyyg Edik if aH &;jy\em 2 ckukd vH;k 0razmfxw
k af &; jzpfv@kd y?J 'gukd razmfxw
k f
bl;qd&k ifyJ tacsmif0g'tzd@k atmifyw
JG ck jzpfae+yD?
172

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


2? tacsmif0g'orm;rsm;tay: aumufpuD;&J@jiif;cHrk ?_
aumufpuD;&J@usr;f rsm;udk tjcm;bmompum;xuf k&mS ;bmom
od@k jyefqw
kd mu tvGeyf rkd sm;wm oHo,&Spd &m rvkyd g? aumufpuD;&J@ usr;f rsm;
udk *smr%DrmS xuf k&mS ;rSm ydzk wf=uw,fv@kd tcsKd @*smrefq&kd ,
S 'f rD u
kd &ufrsm;u
&,fp&majymwm ta=umif;rJh r[kwyf g? (tvsO;f oifv
h @kd ajym&OD;r,f? 'D&,fp&m
pum;xJrmS ajymolrsm;ud,
k w
f ikd f uwifcef@reS ;f rdwmxuf trsm;}u;D ydak v;euf
wJh ordik ;f t"dym` ,fyg&ydS gw,f? ordik ;f t"dym` ,fu 'Dvykd g? k&mS ;tvkyo
f rm;
rsm;[m 1905 ckESpfrSm urBmhtaumif;qHk; qdk&S,f'Drdkua&pD pmayxJu
taumif;qH;k a&;om;csurf sm;udk zwfcsiv
f m=uw,f? zwfcsio
f l ta&twGuf
uvnf; tvGeu
f kd rsm;jym;w,f? 'grsKd ; t&ifwek ;f u r&Scd zhJ ;l bl;? aemuf+yD;
tJ'aD &;om;csuaf wG&@J bmomjyefpmtkyaf wG/ rl&if;pmtkyaf wGukd trsm;tjym;
&&Scd w
hJ ,f? 'Davmufrsm;wm wjcm;wdik ;f jynfawGrmS r&Scd zhJ ;l bl;? tJ'v
D ekd @J k&mS ;
tvkyform;rsm;[m ydkrdka&S@wef;a&mufwJh tdrfeD;csif;EdkifiHwckrS u,f0wJh
tawG@tuHwnf;[laom ysKd ;yifrsm;udk u|efawmfw@kd &J@ ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;
v_y&f mS ;r_wnf;[laom Eke,fwahJ jray:od@k jrefjrefqefqef ajymif;a&$@pu
kd yf sKd ;
cJ=h uw,f?)
aumufpuD;udk rmhupf 0f g'jzef@jzL;oltjzpfomru bef;pwde;f tr;
yaom tacsmiform;rsm;tm; jiif;cHak csyol tjzpfvnf; u|eaf wmfw@kd Eikd if rH mS
vlord sm;ygw,f? 'gayrJh tcsuw
f ckuakd wmh odorl &So
d avmufy?J 1914 15 tusyt
f wnf; tonf;oefq;kH umvrSm aumufpuD;[m r,H=k unf
Edik af vmufatmif tkyq
f ;kd pGm a,mif0g;0g;jzpf+y;D / qd&k ,
S af &SmAf if0g'udk umuG,f
wJEh w
HG iG ;f od@k b,fyb
kH ,fenf; usa&mufomG ;cJo
h vJqw
kd mudk ppfaq;r,fq&kd if
tJ't
D csuu
f kd vspv
f sL_xm;vd@k rjzpfygb;l ? tJ't
D csuu
f awmh wjcm;r[kw?f
aumufpuD;[m jyifopf&dS tvGex
f if&mS ;wJh tacsmif0g'ud,
k pf m;vS,rf sm;
173

vDeif
(rDvm&if MillerandeJ@ a*sm&f uf Jaures) eJ@ *smr%D&dS tvGex
f if&mS ;wJh
tacsmif0g'ud,
k pf m;vS,f (bef;pwde;f ) wd@k ukd rqef@usirf u
D mvrSm tvGe@f
tvGef ,dr;f ,dik cf w
hJ ,fqw
kd hJ tcsuyf gy?J 1901 - 02 pwk*wf (Stuttgart)
rSm xkwfa0cJhwJh Zm,m (Zarya vif;tmk%f) *sme,f[m awmfvSefwJh
ypPnf;rJhvlwef;pm; tjrifrsm;udk umuG,fa&;om;wJh rmhufpf0g'*sme,f
jzpfw,f? Zm,m[m aumufpuD;eJ@ rv$rJ a&Smifom jiif;cHck &hJ w,f? 1900
ckEpS f yJ&pfEikd if w
H umqd&k ,
S v
f pfnv
D mcHrmS aumufpuD; tqdw
k ifoiG ;f cJw
h hJ
qH;k jzwfcsu[
f m ar#mh u;qefwhJ qH;k jzwfcsujf zpfw,f? tacsmif0g'orm;
rsm;tay: oabmxm;[m rjywfom;bl;? [dak &Smif'v
D J$ jzpfaew,f? aphpyfa&;
qefw,fv@kd Zm,mu qdyk gw,f? *smr%DrmS xkwaf 0cJw
h hJ aumufpuD;&J@
ay;pmrsm;udk=unfh&ifvnf; ol[m bef;pwdef;udk qef@usifwdkufcdkufwm
rvkycf ifumvrSm tvGeaf wGa0,dr;f ,dik cf ahJ =umif; ay:vGiyf gw,f?
'gayrJh txufygtcsufxuf tvGef@tvGefydkta&;}uD;wmu
atmufygtcsuf jzpfygw,f? rmhupf 0f g'tay: aumufpuD;&J@ aemufq;kH opPm
azmufro
_ rdik ;f udk u|eaf wmfw@kd tckaecg pHpk rf;avhvmwJt
h cgrmS tacsmif0g'
orm;rsm;tay: ol@&@J oabmw&m;a&;t& jiif;cHck suf yifu,
kd u
f ykd =J unf=h unf/h
jy\emudk olwifjyyHk/ &Sif;vif;yHkenf;emudkyJ=unhf=unfh ol[m EdkifiHawmf
jy\emeJ@ywfoufwhJ tydik ;f rSmudyk J tacsmif0g'bufukd wpdu
k rf wfrwf wdr;f
apmif;aecJw
h mudk awG@&&dS ygw,f?
tacsmif0g'udk aumufpuD; qef@usifa&;om;wJh yxrqHk;ta&;
}uD;wJph mwrf; bef;pwde;f eJ@ qd&k ,
S 'f rD u
kd &ufwpfvyk if ef;pOf udk =unh=f u&
atmif? 'Dpmwrf;rSm aumufpuD;u bef;pwde;f udk tao;pdwu
f sus acsyxm;
ygw,f? 'gayrJh atmufygtcsuu
f kd owdyoifw
h ,f?
174

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


bef;pwde;f [m (urBmo
h rdik ;f 0ify*k Kd~ vf jzpfcsiw
f ma=umifh urBmt
h b
hH ,
G f
7 yg;xJ yg0ifwhJ tm&Srikd ;f em;&Sd bk&m;ausmif;udk zsuq
f ;D cJw
h )hJ [Dpkd x&ufwyf
(Herostratus) vdk emrnfausmw
f hJ ol@&@J pmtky/f qd&k ,
S v
f pfpepftwGuf a&S;OD;
vdt
k yfcsurf sm;qdw
k hJ pmtkyrf mS rmhupf 0f g'udk bvefu;DG 0g' tjzpf pGypf x
JG m;
w,f? (tJ't
D csed u
f p+yD; k&mS ;&Sd tacsmif0g'rD sm;eJ@ vpfb&,f"e&Sirf sm;[m
'Dvykd J t}udraf xmifaygi;f rsm;pGm pGypf cJG =hJ uw,f? 'Denf;eJ@ awmfveS w
f hJ rmhupf f
0g'Drsm;jzpfwJh aAmf&SDApfwdk@udk qef@usifwdkufcdkufcJh=uw,f?) 'Dae&mrSm
bef;pwde;f u rmhupf &f @J jyifopfjynfjynfwiG ;f ppf pmtkyu
f kd txl;tav;xm;
aqG;aEG;ygw,f? aqG;aEG;&mrSm olu yJ&pfbt
kH zG@J &@J oifcef;pmrsm;eJ@ywfoufwhJ
rmhupf &f @J tjrifrsm;udk ya&muf'eG ;f &J@ tjrifrsm;tjzpf a&maxG;ypfz@kd tcsn;f ES;D
u;pm;cJw
h ,f? 'Dta=umif;awGukd u|eaf wmfw@kd txufrmS ajymxm;+yD; jzpfyg
w,f? uGejf rLepfa=unmpmwrf;&J@ 1872 ckEpS t
f rSmpmrSm rmhupf u
f xyfrH
tav;xm; azmfjycJw
h hJ ed*;kH csKyfcsuu
f kd bef;pwde;f u txl;tmHpk u
kd cf w
hJ ,f?
'Ded*Hk;csKyfcsufuawmh tvkyform;vlwef;pm;[m toifh&Sdae+yD;om;
Edik if aH wmf,EW&m;udyk J tvG,w
f ulqyk u
f ikd +f yD; rdr&d nf&,
G cf sut
f wGuf toH;k y
aevd@k rjzpfb;l qdw
k mygy?J
'Dpum;udk bef;pwde;f u odyf oabmus vGe;f vd@k ol@pmtkyrf mS
3 }udrf xufrenf; toH;k yxm;+yD;/ 'gukd vH0k yHyk ef;zsuu
f m tacsmif0g'oabm
aqmifatmif t"dym` ,fziG x
hf m;w,f?
u|eaf wmfw@kd od=uwJt
h wdik ;f rmhupf &f @J qv
kd &kd if;oabmu tvkyf
orm;vlwef;pm;[m Edik if aH wmf,EW&m;udk acsre_ ;f / csKd ;zsu/f azmufcyJG pf&r,f?
'gayrJh bef;pwde;f t"dym` ,fazmfyt
kH &qd&k if Edik if aH &;tm%modr;f ydu
k w
f t
hJ cg
tvGet
f usL;/ pdwx
f ufoefwhJ enf;emawG roH;k zd@k tvkyo
f rm;awGukd rmhupf f
u 'Dpum;rsm;eJ@ owday;cJo
h a,mif jzpfaew,f?
175

vDeif
rmhufpf&J@ tawG;tac:udk yHkyef;zsufwJhae&mrSm bef;pwdef;xuf
=urf;wrf;/ qd;k 0g;yHrk sKd ; pOf;pm;vd@k r&awmhb;l ?
'gq&kd if aumufpuD;u bef;pwde;f 0g'udk tvGet
f ao;pdwu
f sus
jiif;qdak csy&mrSm b,fvakd wGajymxm;ovJ?
txufazmfjyyg tcsurf mS tacsmif0g'u rmhupf 0f g'udk vH;k 0kyyf suf
qif;ysuv
f yk w
f hJ udpu
P kd olcjJG crf;pdwjf zmwm rvkyyf gb;l ? rmhupf &f @J jynfwiG ;f ppf
pmtkyt
f wGuf tde*f ,fa&;om;wJh trSmpmxJu txufyg pum;yd'k u
f kd olu
ud;k um;+yD; 'Dv&kd iS ;f jyw,f? rmhupf t
f vdt
k &qd&k if tvkyo
f rm;vlwef;pm;[m
toif&h +dS yD;om; Edik if aH wmf,EW&m;udk tvG,w
f ulqyk u
f ikd v
f @kd rjzpfb;l ? 'gayrJh
a,bk,stm;jzifhqdkv#if tvkyform;vlwef;pm;[m 'D,EW&m;udk qkyfudkif
Edik pf rG ;f &Sw
d ,f? 'DavmufyJ aumufpuD;u &Si;f jyw,f? rmhupf &f @J wu,ft
h jrife@J
vHk0ajymif;jyefjzpfwJh tjrifrsm;udk rmhufpftjrifjzpfatmif bef;pwdef;u
t"dy`m,fzGifhwJhta=umif;udk aumufpuD;u wvHk;wyg'r#rajym? ypPnf;rJh
vlwef;pm; awmfveS af &;&J@ wm0efu Edik if aH wmf,EW&m;udk acsre_ ;f zd@k jzpfw,f
vd@k rmhupf [
f m 1852 ckEpS u
f wnf;u wifjycJw
h t
hJ a=umif;udk aumufpuD;u
wvH;k wyg'r#rajym?
tusKd ;qufuawmh ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;awmfveS af &;&J@ vkyif ef;wm0ef
rsm;eJ@ jy\emtay:rSm rmhupf 0f g'eJ@ tacsmif0g' t=um;&Sd tESpo
f m&tusq;kH
jcm;em;csu[
f m aumufpuD;&J@ zH;k uG,rf u
_ kd cHvu
kd &f w,f?
u|eaf wmfw@kd taeeJ@ ypPn;f rJt
h m%m&Sipf epfjy\emudk tem*wf
rSm ajz&Si;f zd@k pdwcf svufcs csex
f m;vd@k &ygw,f vd@k aumufpuD;u
bef;pwde;f udk qef@usijf iif;cHk a&;om;&if; ajymygw,f? (pmrsuEf mS
172 *smrefbmomyHEk ydS jf cif;)
176

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


'g bef;pwde;f udk qef@usijf iif;cHw
k mrS r[kwb
f ?J tESpo
f m&tm;jzifh
ol@ukd tav#mah y;wmom jzpfw,f? tacsmif0g'xJrmS vufeufcswmom
jzpfw,f? bmvd@k vq
J akd wmh ypPn;f rJah wmfveS af &;&J@ vkyif ef;wm0efrsm;qdik &f m
tajccHjy\emtm;vH;k udk tem*wfrmS ajz&Si;f &ef pdwcf svufcscsex
f m;
zd@k yJ tacsmif0g'orm;rsm;u tckaecgrmS vdv
k m;ae=uwJt
h wGuaf =umifyh ?J
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;[m Edik if aH wmf,EW&m;udk acsre_ ;f ypfoifw
h ,fv@kd
tde*f ,fw@kd u 1852 ckEpS rf S 1891 ckEpS t
f xd ESpaf ygi;f 40 =um umvtwGi;f
wav#mufv;kH oif=um;cJw
h ,f? 'gayrJh 1899 ckEpS rf mS tacsmiform;rsm;u
'Dtcsuef @J ywfouf+yD; rmhupf 0f g'udk vH;k 0opPmazmuf=uwJt
h cg aumufpuD;
[m EdkifiHawmf,EW&m;udk zsufqD;zdk@ vdkrvdkqdkwJh jy\emudk uvDurmeJ@
zH;k uG,x
f m;+yD;/ 'Djy\emtpm; 'D,EW&m;udk b,fvt
kd cdik t
f rmomefawGe@J
zsuq
f ;D rvJqw
kd hJ jy\emudyk J tpm;xd;k wifjy+yD;aemuf tcdik t
f rm omef
awGqw
kd mu urodEikd b
f ;l qdw
k hJ jiif;cHv
k @kd r&Edik w
f hJ (jiif;cHak evnf; bmrS
&rvmEdik w
f )hJ evAde;f wH;k w&m;&J@ aemufu,
G rf mS yke;f atmif;zd@k u;pm;cJw
h ,f?
tvkyo
f rm;vlwef;pm;udk awmfveS af &;twGuf toif&h adS eapa&;
qdkwJh ypPnf;rJhvlwef;pm;ygwD&J@ vkyfief;wm0eftay: oabmxm;eJ@ ywf
oufwu
hJ pd rP mS rmhupf ef @J aumufpuD;t=um; acsmufurf;yg;}u;D jcm;aeygw,f?
aumufpuD;&J@ aemufpmwrf;wckta=umif; ajym=u&atmif? 'D
pmwrf;u ydrk jkd ynfph w
kH ,f? tacsmif0g'trSm;rsm;udk acsyzd@k tawmfav; aZmif;
ay;xm;wJh pmwrf;vnf; jzpfw,f? vlra_ wmfveS af &; vd@k acgi;f pOfwyfxm;
w,f? 'Dpmwrf;rSm ypPn;f rJv
h w
l ef;pm; awmfveS af &; eJ@ ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;
tkypf ;kd r_ jy\emudk pma&;olu txl;ta=umif;t&mtjzpf a&G;cs,af &;om;
xm;w,f? pma&;ol@pmwrf;rSm tvGew
f efz;kd &Sw
d hJ tcsurf sm;udk trsm;}uD;a&;
om;xm;ayr,fh Edik if aH wmfjy\emudu
k sawmh a&SmifuiG ;f xm;w,f? pmwrf;
wckv;kH rSm Edik if aH wmftm%mudk t&,lord ;f ydu
k af &;ta=umif;yJ ajymxm;w,f?
wjcm;bmrS rajymbl;? wenf;tm;jzifhqdk&&if aumufpuD;[m tacsmif
177

vDeif
orm;rsm;udk tav#mah y;wJh ajymyHak jymenf;udk a&G;cs,x
f m;w,f? ta=umif;
uawmh Edik if aH wmf,EW&m;udk rzsuq
f ;D bJe@J Edik if aH wmftm%mudk odr;f ,lz@kd
jzpfEikd w
f ,fv@kd ajymqdx
k m;vd@k y?J 1872 ckEpS rf mS rmhupf u
f acwfrrDawmhwhJ
t&mtjzpf owfrw
S af jymqdck w
hJ hJ uGejf rLepfa=unmpmwrf; vkyif ef;pOfxu
J
tydik ;f udyk J 1902 ckEpS rf mS aumufpuD;u jyefvnftoufoiG ;f cJyh gw,f?
tJ'pD mwrf;xJrmS vlra_ wmfveS af &;&J@ omefrsm;eJ@vufeufrsm;
qdk+yD; tydkif;wydkif; owfowfa&;om;xm;w,f? 'Dtydkif;rSm vlxkEdkifiHa&;
oydwt
f a=umif;/ jynfwiG ;f ppfta=umif;/ acwfrED ikd if }H uD;rsm;&J@ tiftm;}uD;
rm;vSwhJ Edik if aH wmf,EW&m;rsm;jzpfwhJ AsLdu
k a&pDe@J ppfwyf ta=umif;wd@k ukd
aumufpuD;u ajymxm;w,f? 'gayrJh yJ&pfbt
kH zG@J u tvkyo
f rm;awGukd bm
oifcef;pmawG ay;oGm;cJo
h vJqw
kd meJ@ ywfoufv@kd usawmh aumufpuD;u
wvH;k wyg'r# rajymbl;? 'Dawmh Edik if aH wmftay: t,lo;D ud;k uG,f wm
rvky=f uzd@k tde*f ,fu vltrsm;udk txl;ojzifh *smrefq&kd ,
S v
f pfrsm;udk owd
ay;cJw
h m ta=umif;rJh r[kwb
f ;l qdw
k m awG@jrifEikd yf gw,f?
atmify&JG ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;[m 'Dru
kd a&pDvyk if ef;pOfukd taumif
txnfazmfygvrd rhf ,f qd+k yD;awmhyJ aumufpuD;u jy\emudk udik w
f ,
G f
xm;w,f? aemuf+yD; 'Dvkyfief;pOfyg tcsuftvuftoD;oD;udk olu
qufvuf &Si;f jyygw,f? 'gayrJh "e&Si'f rD u
kd a&pDae&mrSm ypPn;f rJ'h rD u
kd a&pDe@J
tpm;xdk;a&;jy\emeJ@ ywfoufvdk@ 1871 ckESpfrSm &&SdwJh tcsuftvuf
topfrsm; ta=umif;udkawmh olubmr#rajymygbl;? aumufpuD;u
}uD;us,x
f nf0g[efayguw
f hJ ajymaeus tESprf phJ um;rsm;eJ@ 'Djy\emudk
'Dvw
kd m0efr@J ajz&Si;f ygw,f?
vuf&t
dS ajctaeatmufrmS u|eaf wmfw@kd [m tompD;r&Edik w
f m
ajymp&mawmif rvdyk g? awmfveS af &;qdw
k m ud,
k Ef u
_d u
f &Sn=f um
eufi_d ;f wJh wdu
k yf q
JG ifrv
_ yk rf S &ygw,f? qufvufwu
kd yf q
JG ifomG ;&if;
u|ef a wmf w d k @ &J @ vuf & S d E d k i f i H a &;eJ @ vl r _ a &;taqmuf t tH k u d k
ajymif;vJypfEikd yf gvrd rhf ,f?
178

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


'g ajymp&mawmifrvdk wm aocsmygw,f? jrif;[m jrufpm;w,f?
aAmvf*gjrpf[m uufpyD,efyifv,fxJ pD;0ifw,fpwJh trSew
f &m;rsm;vdyk aJ yg?h
'gayrJh cufwmu eufi_d ;f wJh wdu
k yf pJG ojzifh tESprf w
hJ hJ }uD;}uD;us,u
f s,f
pum;awGo;kH +yD; awmfveS w
f hJ ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;twGuf tvGe@f tvGet
f a&;
}uD;wJh jy\emw&yfudk a&SmifuGif;xm;wJhudpPyJ? wenf;tm;jzifh ypPnf;rJh
awmfveS af &;u Edik if aH wmftay:eJ@ 'Dru
kd a&pDtay: oabmxm;eJ@ywfoufv@kd
ol@t&ifu &SdcJhwJh/ ypPnf;rJhvlwef;pm;r[kwfwJh awmfvSefa&;awGeJ@ rwl
jcm;em;wJh eufi_d ;f wJh tcsuaf wGu bmawGvq
J w
kd jhJ y\emudk a&SmifuiG ;f
wJu
h pd yP ?J
'Djy\emudk aumufpuD;a&SmifuGif;vdkufwm[m wu,fawmh
'Dta&;}u;D wJh tcsurf mS tacsmif0g'udk tav#mah y;vdu
k w
f myJ jzpfw,f? 'gayrJh
pum;vH;k awGt&uawmh ol[m tacsmif0g'udk tjyif;txef ppfa=unm+yD;
awmfveS af &; tawG;tac: ta&;}uD;yHu
k kd tav;xm;ajymvdak jym/ (tvkyf
orm;awGukd awmfveS af &;&J@ tcdik t
f rm oifcef;pmrsm; oif=um;ay;zd@k a=umuf
&G@H aerSawmh 'D tawG;tac: u b,favmufrsm; wefz;kd &SOd ;D rSmvJ?) 'grS
r[kw&f ifvnf; awmfveS w
f hJ pdwu
f ;l pH0g'udk eHygww
f pftjzpf OD;xdyyf ef&r,f
vk@d ajymvdak jym/ 'grrS [kw&f ifvnf; t*Fvyd t
f vkyo
f rm;rsm;[m tcktcg
"e&Siaf ygupf eJ@ odyrf uGmawmhb;l vd@k a=unmvdak =unmeJ@y?J
olu 'Dvakd &;ygw,f? qd&k ,
S v
f pfv@l tzG@J tpnf;xJrmS omeft&
tvGeu
f jJG ym;jcm;em;wJh vkycf if;udik cf if;rsm; twlwuG,OS w
f JG wnf&dS
aeEdik w
f ,f? AsLdu
k &ufomef ()/ tvkyo
f rm;or*~omef/
or0g,romef/ yk*~vduomef pojzifhaygh? Oyrm
AsLdu
k &ufwpf () zG@J pnf;r_w&yf rygv@kd r&wJh vkycf if;udik cf if;awG
&Srd ,f? rD;&xm;vkyif ef;vdrk sKd ;ayg?h 'Dvyk if ef;rsKd ;awGrmS 'Dru
kd a&pDenf;
179

vDeif
uswhJ zG@J pnf;r_[m atmufygomefe@J wnf&EdS ikd w
f ,f? tvkyo
f rm;
rsm;u ud,
k pf m;vS,rf sm;udk a&G;aumuf+yD; olw@kd ukd ygvrD efypkH rH sKd ;eJ@
zGJ@pnf;xm;r,f/ 'DtzGJ@tpnf;u tvkyfpnf;urf;pnf;rsOf;awG
a&;qG+J yD; AsLdu
k &ufwpf taqmufttH&k @J pDrt
H yk cf sKyfru
_ kd }uD;=uyf
r,fpwJh omefjzpfw,f? wcsKd @vyk cf if;udik cf if;rsm;&J@ pDrt
H yk cf sKyfru
_ kd
tvkyo
f rm;or*~rsm;xH v$aJ jymif;ay;xm;Edik w
f ,f? wcsKd @uakd wmh
or0g,rrlrsm;eJ@ zG@J pnf;ay;xm;Edik w
f ,f? (1903 ckEpS f *seD AD mrSm
xkwaf 0wJh k&mS ;bmomjyef pmrsuEf mS 148 ESihf 115)
'Dta=umif;jycsu[
f m rSm;ygw,f? rmhupf ef @J ted *f ,fw@kd 70 ckEpS rf sm;
rSm bHt
k zG@J &@J oifcef;pmrsm;rdk Oyrmtjzpfxm;+yD; &Si;f jycJw
h mawGe@J pm&if 'g[m
aemufwvSr;f qkwo
f mG ;wmyJ?
rkcs&zdS @kd vdt
k yfr,fqw
kd hJ AsLdu
k a&pD zG@J pnf;r_e@J ywfouf+y;D ajym&&if
rD;&xm;vkyif ef;[m t}uD;pm;pufrv
_ yk if ef; utwGi;f u wjcm;b,fvyk f
ief;rsm;eJ@rqd/k b,fpufrkH sm;/ b,fuek pf q
kH ikd }f uD;rsm;eJ@rqd/k b,ft}uD;pm;
t&if;&Sifv,f,m vkyfcif;rsm;eJ@rqdk bmrS rjcm;em;ygbl;? 'Dvkyfief;awG
tm;vH;k rSm twwfynmoabmt&/ pnf;urf;udk wif;wif;usyu
f syf vdu
k ef m
zd@k / vlwikd ;f ud,
k w
hf m0efustvkyu
f kd tvGew
f w
d u
d sus vkyaf qmifz@kd tuif;rJh
awmif;qdw
k ,f? 'Dvrkd S r[kw&f if vkyif ef;wckv;kH &yfqikd ;f oGm;vdrrhf ,f od@k r[kwf
pufud&d,meJ@ txGufypPnf;awG ysufpD;oGm;vdrfhr,f? 'Dvkyfcif;udkifcif;
tm;vH;k rSm tvkyo
f rm;rsm;[m "rRwmyJ ud,
k pf m;vS,rf sm;udk a&G;cs,+f yD;
olw@kd ukd ygvrD efypkH rH sKd ;eJ@ zG@J pnf;ay;xm; &vdrrhf ,f?
'gayrJh tcsuftcsmtusqHk;u tJ'D ygvDrefyHkpHrsdK; qdkwm
u|eaf wmfw@kd em;vnfaewJh "e&Siyf gvrD eftaqmufttHpk epf&@J ygvrD efypkH rH sKd ;
180

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


r[kwb
f ;l ? tcsut
f csmtusq;kH u tJ'D ygvrD efypkH rH sKd ;[m "e&Siyf gvrD efpepf
abmifukd ausmrf pOf;pm;wwfwhJ aumufpuD; xifovdrk sKd ; tvkypf nf;urf;
pnf;rsOf;awG a&;qGJ+yD; AsLdku&ufwpf taqmufttHk&J@ pDrHtkyfcsKyfr_udk
}uD;=uyf Hrk #omvkyrf mS r[kwb
f ;l ? qd&k ,
S v
f pfv@l tzG@J tpnf;rSm tvkyo
f rm;
ud,
k pf m;vS,rf sm;eJ@ zG@J pnf;xm;wJh ygvrD efypkH rH sKd ; [m rRwmyJ tvkyf
pnf;urf;pnf;rsO;f awGukd a&;qG+J yD; taqmufttHk &J@ pDrt
H yk cf sKyfru
_ kd
}uD;=uyf rSmyJ? 'gayrJh 'DtaqmufttH[
k m AsLdu
k a&pDqefwhJ taqmuf
ttkH jzpfrmS r[kwb
f ;l ? tvkyo
f rm;rsm;[m Edik if aH &;tm%m&&S+d yD;aemufrmS
AsLdu
k a&pD taqmufttHak [mif;udk zsuq
f ;D ypfvrd rhf ,f? tuket
f pifzsuq
f ;D
ypfvrd rfh ,f? 'gukd 'Dtvkyo
f rm;rsm;/ tr_xrf;rsm;eJ@yJ zG@J pnf;xm;wJh taqmuf
ttHo
k pfwcke@J tpm;xd;k vdrrhf ,f? 'Du,
kd pf m;vS,af wG AsLdu
k &ufjzpfomG ;apzd@k
twGuf rmhufpfeJ@tdef*,fwdk@ tao;pdwf&Sif;jywJh atmufygtpDtrHrsm;udk
csucf si;f usio
hf ;kH vdrrhf ,f? (1) ud,
k pf m;vS,af wGukd a&G;aumufcef@xm;rSm jzpfkH
ru olw@kd udk tcsed rf a&G;jyefvnfvv
J ,
S Ef ikd w
f ,f? (2) ud,
k pf m;vS,af wG&J
vpm[m tvkyo
f rm;vpmxuf rydak p&bl;? (3) }u;D =uyfre_ @J ppfaq;r_vyk if ef;
udk vltm;vHk;u vkyfaqmifa&;qdkwJhpepfudk csufcsif;usifhoHk;w,f? 'DvdkeJ@
vltm;vH;k [m ,m,D AsLdu
k &ufrsm; jzpfvmw,f? 'gah =umifb
h ,forl S AsLdk
u&uf jzpfrvmEdik af wmhb;l ?
bHt
k zG@J [m ygvrD eftzG@J tpnf; rjzpfoif?h pDrt
H yk cf sKyfa&;eJ@ w&m;
pD&ifa&;wd@k ukd wyifeufaqmif&u
G w
f hJ tvkyt
f zG@J tpnf; jzpfoifw
h ,f qdw
k hJ
rmhupf &f @J pum;rsm;udk aumufpuD; vH;k 0&Si;f vif;pGmoabmrayguyf g?
aumufpuD;[m "e&Siv
f w
l ef;pm;ygvrD efpepfe@J ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;
'Dru
kd a&pDpepft=um; jcm;em;csufudk vHk;0em;rvnfyg? "e&Sifvlwef;pm;
ygvrD efpepfu (jynfov
l x
l t
k wGuf r[kww
f hJ) 'Dru
kd a&pDe@J (jynfov
l x
l u
k kd
181

vDeif
qef@usiw
f h)J AsLdu
k a&pDw@kd ukd aygi;f pyfxm;wm jzpfw,f? ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;
'Dru
kd a&pD pepfuawmh AsLdu
k a&pDukd tjrpfygrusezf ,f&mS ;zd@k tpDtrHrsm;
csucf si;f csrw
S v
f rd rhf ,f? 'DtpDtrHrsm;udk tqH;k wdik t
f xd/ AsLdu
k a&pDukd vH;k 0
csKy+f ird ;f wJt
h xd/ jynforl sm;twGuf 'Dru
kd a&pDtjynft
h 0&&Sw
d t
hJ xd vkyaf qmif
Edik v
f rd rhf ,f? 'gukd aumufpuD; vH;k 0em;rvnfb;l ?
'Dae&mrSm aumufpuD;[m Edik if aH wmftay: t,lo;D pGm ud;k uG,rf _
eJ@ AsLdu
k a&pDtay: t,lo;D pGm,H=k unfr_ qdw
k hJ tawG;tac:a[mif;udyk J
xkwjf yaew,f?
tacsmif0g'orm;rsm;tm; qef@usiaf &;eJ@ywfoufv@kd aumufpuD;&J@
aemufq;kH eJ@ taumif;qH;k pmwrf;jzpfwhJ tm%m&&Sad &;twGuf csw
D uf&m
vrf; qdw
k phJ mwrf;udk tck=unf=h unf&h atmif? ('Dpmwrf;udk k&mS ;bmomod@k
rjyef&ao;bl;xifw,f? bmvd@k vq
J akd wmh k&mS ;azmufjyefa&;tiftm;pkrsm;
t&rf;um;qH;k tcsed f 1909 ckEpS rf mS 'Dpmwrf;udk xkwaf 0cJw
h ma=umifh jzpfw,f?)
'Dpmwrf;[m tawmfw;kd wufvmw,f? bmvd@k vq
J akd wmh 'Dpmwrf;[m 1899
ckESpfrSm bef;pwdef;udk qef@usifa&;om;wJh pmwrf;vdkr[kwf? a,bk,s
awmfveS af &; vkyif ef;pOfta=umif; aqG;aEG;rxm;bl;? 1902 ckEpS rf mS a&;om;
wJh vlra_ wmfveS af &;qdw
k phJ mwrf;vdv
k nf; r[kw?f vlra_ wmfveS af &;&J@ vkyif ef;
wm0efrsm;ta=umif;udyk J aqG;aEG;xm;wmrsKd ; r[kwb
f ;l ? tck'pD mwrf;rSmu
awmfveS af &;acwfumv a&mufvm+yDqw
kd m rjzpfrae todtrSwf y=uzd@k
u|eaf wmfw@kd ukd wGe;f yd@k ay;aewJh tcdik t
f rmtajctaersm; ta=umif;udk aqG;aEG;
xm;w,f?
pma&;olu vlwef;pm;ydyuQrsm; a,bk,sjyif;xefvmyHek @J e,fcs@J pepf
a&mufvmyHkwdk@udk twdtvif;axmufjyygw,f? 'Dvdk axmufjywJhtydkif;
182

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


uawmh txl;ta&;}uD;wJh tusKd ;yr_ jzpfygw,f? taemufOa&myrSm 1789
- 1871 ckEpS f awmfveS af &;umv ay:aygu+f yD;wJah emufyikd ;f ta&S@bufa'o
rSmvnf; tvm;wlumvwck 1905 ckEpS rf mS pwifay:aygucf ahJ =umif;/ urBm
ppf[m a=umufcref;vdvd vsijf refpmG eJ@ eD;uyfvmaea=umif;/ ypPn;f rJv
h w
l ef;
pm;taeeJ@ awmfvSefa&;r&ifhrSnfhao;bl;vdk@ rajymEdkifawmh a=umif;/
u|efawmfwdk@[m awmfvSefa&;umvwckxJodk@ csif;eif;0ifa&mufcJh+yD
jzpfa=umif;/ awmfvSefa&;acwfumv}uD; pwifae+yD jzpfa=umif; olu
ajymqdyk gw,f?
'Dpum;awG[m &Sif;&Sif;vif;vif; &SdvSw,f? aumufpuD;&J@ 'D
pmwrf;udk aywHtjzpf oabmxm;+y;D *smrefq&kd ,
S 'f rD u
kd &ufawG[m e,fcs@J ppf
rwdik cf ifrmS bmawGvyk yf gr,fv@kd uwdawGay;cJyh ekH @J e,fcs@J ppf jzpfvmcsed rf mS awmh
olw@kd (aumufpuD;ud,
k w
f ikd f tygt0if) [m ysupf ;D r_Ew
HG iG ;f od@k b,favmuf
eufeufi_d ;f di_ ;f usa&mufomG ;yHw
k @kd ukd Edi_ ;f ,SO=f unfo
h ifyh gw,f? u|eaf wmfw@kd
[m (qdv
k w
kd mu *smrefq&kd ,
S 'f rD u
kd &ufygw[
D m) wu,fv
h ufawG@aysmah ysmif;
wmxuf yd+k y;D aysmah ysmif;aew,fv@kd vlawGu tvG,w
f ulxifEikd w
f t
hJ EW&m,f
vuf&t
dS ajctaerSm &Sad eygw,f vd@k aumufpuD;u 'Dpmwrf;rSm a&;xm;
w,f? vufawG@tjzpfu *smrefq&kd ,
S 'f rD u
kd &ufygw[
D m vlawGxifwmxuf
trsm;}uD;yd+k yD;aysmah ysmif;w,f? tacsmif0g'qefw,f r[kwyf gvm;?
yd+k yD;owdyoifw
h mu Edik if aH &;t& awmfveS af &; eJ@ ywfoufwhJ
cGJjcrf;pdwfjzmcsufudkyJ txl;aZmif;ay; a&;om;xm;wmygvdk@ aumufpuD;
ud,
k w
f ikd af jymxm;wJh 'Dpmwrf;rSm olu awmfveS af &;acwfumv a&muf&v
dS m
cJ+h yDv@kd twdtvif; a&;om;xm;ayr,fh Edik if aH wmfjy\emudak wmh vH;k 0a&Smif
uGi;f xm;jyefygw,f?
183

vDeif
jy\emudk 'Dvak d &SmifuiG ;f wm/ E_wyf w
d af ewm/ a0hum0du
k u
f meJ@ trSm;udk
trSex
f ifatmif ajymwmawGukd vky&f yfwck taeeJ@ pkaygi;f =unfv
h u
kd &f if 'Dvyk f
&yfu ol@ukd tacsmif0g'buf vH;k 0a&mufomG ;atmif rvGrJ aoGweG ;f yd@k vu
kd f
wmygy?J 'Dta=umif;udk tck u|eaf wmfw@kd aqG;aEG;ygr,f?
*smrefq&kd ,
S 'f rD u
kd &ufygw[
D m aumufpuD;rSwqifh atmufygtwdik ;f
a=unmae[ef&w
dS ,f? u|Eyfk [
f m awmfveS af &; tjrifrsm;udk udik pf x
JG m;w,f
(1899 ckEpS )f ? u|Eyfk [
f m ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ vlra_ wmfveS af &; rvGrJ aoG
jzpfvmrSmudk todtrSwf yw,f (1902 ckEpS )f ? u|Eyfk [
f m awmfveS af &;acwf
umvopfwck qdu
k af &mufvmwmudk todtrSwf yw,f (1909 ckEpS )f ? 'gayrJh
u|Eyfk [
f m ypPn;f rJah wmfveS af &;&J@ Edik if aH wmfqikd &f m vkyif ef;wm0efrsm; jy\emeJ@
ywfoufvdk@uawmh 1852 ckESpfuwnf;u rmhufpfajymcJhwJhpum;rsm;udk
ausmcdik ;f um aemufjyefqw
k o
f mG ;aew,f (1912 ckEpS )f ?
aumufpuD;[m yifeaD umhe@J oabmw&m;jiif;cH&k mrSm jy\emudk
tJ'v
D w
kd u
kd f u
kd u
f suse@J yif wifjycJw
h m jzpfw,f?
3? aumufpuD;eJ@ yifeaD umh (Pannekoek) wd@k &@J oabmw&m;jiif;cHrk ?_
yifeaD umh[m vuf0&J ,f'u
D ,f *d%
k ;f &J@ ud,
k pf m;vS,w
f a,muf
tjrife@J aumufpuD;udk qef@usicf w
hJ ,f? 'D*%
kd ;f rSm dZk mvlZifbwf/ um;vf
&m'uf (Karl Radek) eJ@ wjc;olrsm; yg0ifygw,f? olw@kd [m awmfveS af &;
enf;y&d,m,frsm;ukd udik pf =JG uw,f? aumufpuD;[m rmhupf 0f g'eJ@tacsmif0g'
=um;rSm rlrphJ mG ,dr;f ,dik w
f hJ tv,fA[d0k g'*d%
k ;f bufukd ajymif;vJomG ;ae
w,fvkd@ olwdk@tm;vHk;u wnDw!Gwfwnf; jrif=uw,f? 'DtjrifrSefuef
a=umif; ppfy}JG uD;u tjynft
h 0jyvdu
k w
f ,f? ppfyjJG zpfvmwJt
h cgrmS (rmhupf 0f g'
tjzpf wcsKd @u vGrJ mS ;pGmac:aecJ=h uwJ)h tv,fA[d0k g *d%
k ;f / wenf;tm;jzifh
184

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


aumufpuD;0g'*d%
k ;f &J@ pufqyk zf ,
G &f m atmufwef;usrt
_ m;vH;k [m ay:xGuf
vmcJw
h ,f?
yifeDaumhu EdkifiHawmfjy\emta=umif; aqG;aEG;a&;om;wJh
vlxk yrlvy_ &f mS ;r_e@J awmfveS af &; (acwfopfowif;pm/ 1912 ckEpS f twGJ
30/ trSw2f ) aqmif;yg;xJrmS aumufpuD;&J@ &yfwnfcsu[
f m vufO;D r_rw
hJ hJ
a&'Du,f0g &yfwnfcsuw
f ck jzpfw,f? rwufruapmifah r#maf &; oabm
w&m; jzpfw,fv@kd ajymygw,f? aumufpuD;[m awmfveS af &;jzpfpOfukd
r=unfjh rifvb
kd ;l (pmrsuEf mS 616) vd@k a&;om;xm;w,f? yifeaD umh[m
jy\emudk tJ'v
D kd wifjy&if;eJ@ u|eaf wmfw@kd pdw0f ifpm;wJh ta=umif;t&mudk
a&mufvmygw,f? Edik if aH wmfe@J ywfouf+yD; ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;awmfveS af &;&J@
vkyif ef;wm0efrsm;ta=umif;udk a&mufvmygw,f?
olu 'Dvakd &;ygw,f? ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@wu
kd yf [
JG m Edik if aH wmf
tm%m&&Sda&;twGuf "e&Sifvlwef;pm;udk qef@usifwJhwdkufyGJ
jzpfHkr#omru EdkifiHawmftm%mudk qef@usifwJh wdkufyGJvnf;
jzpfw,f? ypPn;f rJv
h w
l ef;pm; awmfveS af &;&J@ twGi;f oabmu
ypPnf;rJhvlwef;pm;&J@ tiftm;ud&d,mudk toHk;+yD; EdkifiHawmf&J@
tiftm;ud&,
d mudk zsuq
f ;D wm/ zsuo
f rd ;f wmyJ jzpfw,f? wdu
k yf q
JG if
r_&@J aemufq;kH &v'ftjzpf Edik if aH wmftzG@J tpnf; vH;k 0zsuq
f ;D +yD;wJh
tcgusrS wdu
k yf +JG yD;qH;k oGm;w,f? vltrsm;pk tzG@J tpnf;&J@ omvGef
aumif;rGefcsufuawmh tkyfpdk;olvlenf;pktzGJ@tpnf;udk zsufqD;
Edik jf cif;yJ jzpfw,f? (pmrsuef mS 548)?
yifeaD umh[m ol@&@J tawG;tac:udk azmfjywJt
h cg pum;toH;k tE_e;f
awGt& tvGe}f uD;rm;wJh csKd @,iG ;f csuaf wG &Syd gw,f? 'gayrJh t"dym` ,fuawmh
185

vDeif
&Si;f vif;ygw,f? tck 'DtawG;tac:udk aumufpuD; b,fvw
kd @kH jyefwu
kd cf u
kd f
w,fqw
kd m =unf=h upd@k ? pdw0f ifpm;zG,f aumif;ygw,f? aumufpuD;u 'Dvkd
a&;xm;w,f?
,cktxd awG@&oavmuf qd&k ,
S 'f rD u
kd &ufrsm;eJ@ rif;rJ0h g'orm;rsm;
t=um; jcm;em;csufudk ajym&r,fqdk&if/ qdk&S,f'Drdku&ufrsm;u
Edik if aH wmftm%mudk &,lv=kd uw,f? rif;rJ0h g'orm;rsm;uawmh 'gukd
zsuq
f ;D ypfv=kd uw,f? yifeaD umhusjyefawmh 'D 2 rsKd ;pvH;k udk vkycf sif
aew,f? (pmrsuEf mS 724)
yifeaD umhwifjyyHrk mS &Si;f vif;wdusre_ @J tcdik t
f rmusrr_ sm; r&Sv
d yS g?
(ol@aqmif;yg;rSm wjcm;csdK@,Gif;tm;enf;csufrsm;vnf; &Sdygao;w,f?
'gawGuakd wmh tckta=umif;t&meJ@ rqdik v
f @kd rajymawmhyg?) 'gayrJh aumuf
puD;[m yifeaD umh wifjywJh rluswhJ tESpo
f m&udak wmh qkyu
f ikd rf cd w
hJ ,f?
tJ'DtajccHuswJhrleJ@ ywfoufvdk@udkyJ aumufpuD;[m rmhufpf0g'&yfwnf
csufudk vHk;0ausmcdkif;+yD; tacsmif0g'bufudk vHk;vHk;a&muf&SdoGm;cJhw,f?
qd&k ,
S 'f rD u
kd &ufrsm;eJ@ rif;rJ0h g'orm;rsm;t=um; jcm;em;csuef @J ywfoufv@kd
ol@&@J wifjycsu[
f m vH;k 0rSm;,Gi;f ygw,f? 'Dae&mrSm ol[m rmhupf 0f g'udk vH;k 0
,kwn
f ahH p+yD; yHyk ef;ysuaf pygw,f?
rmhupf 0f g'rD sm;eJ@ rif;rJ0h g'rD sm;t=um; jcm;em;csuu
f 'Dvjkd zpfygw,f?
(1) rmhupf 0f g'rD sm;[m Edik if aH wmfqw
kd t
hJ &mudk vH;k 0zsuo
f rd ;f zd@k &nf&,
G yf gw,f?
'gayrJh qd&k ,
S v
f pfawmfveS af &;u vlwef;pm;rsm;udk zsuo
f rd ;f +yD;wJt
h cgro
S m/
wenf;tm;jzifh Edik if aH wmfwrd af umyaysmufa&;qD OD;wnfwhJ qd&k ,
S v
f pfpepfukd
wnfaqmufvdkuf+yD;wJhtcgrSom tJ'D&nf&G,fcsuf[m taumiftxnf
ay:Edik w
f ,fv@kd rmhupf 0f g'rD sm;u ,lqw,f? rif;rJ0h g'rD sm;uawmh Edik if aH wmfukd
186

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


ae@csif;ncsif; tukeftpif zsufodrf;csif=uw,f? olwdk@[m EdkifiHawmfudk
b,fvt
kd ajctaeatmufrmS rS zsuo
f rd ;f Edik w
f ,fqw
kd mudk em;rvnf=ubl;?
(2) rmhupf 0f g'rD sm;oabmt& ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;taeeJ@ Edik if aH wmftm%mudk
t&,l+yD;aemufrSm EdkifiHawmf,EW&m;a[mif;udk tukeftpifzsufqD;ypf+yD;/
'Dae&mrSm vufeufuikd f tvkyo
f rm;tzG@J tpnf; yg0ifwhJ bHt
k zG@J ypkH rH sKd ; Edik if aH wmf
,EW&m;topfe@J tpm;xd;k &r,f? rif;rJ0h g'rD sm;uawmh Edik if aH wmf,EW&m;udk
zsufqD;ypfzdk@ awmif;qdk=uayr,fh ypPnf;rJhvlwef;pm;taeeJ@ 'gudk bmeJ@
tpm;xd;k rvJ/ ypPn;f rJah wmfveS af &;tm%mudk b,fvt
kd oH;k yrvJqw
kd mawGe@J
ywfoufv@kd bmrS&iS ;f &Si;f vif;vif; em;rvnf=ubl;? olw@kd [m awmfveS w
f hJ
ypPnf;rJhvlwef;pm;taeeJ@ EdkifiHawmftm%mudk toHk;yzdk@vdkw,fqdkwJh
tcsuu
f kd jiif;awmifjiif;y,f=uw,f? olw@kd [m ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@ awmfveS f
wJh tm%m&Sipf epfukd jiif;y,f=uw,f? (3) rmhupf 0f g'rD sm; awmif;qdw
k mu
ypPnf;rJhvlwef;pm;taeeJ@ vuf&SdEdkifiHawmfudk toHk;csum/ awmfvSefa&;
twGuf toifjh zpfatmif jyifqifxm;&r,f? rif;rJ0h g'rD sm;uawmh 'gujkd iif;y,f
=uw,f?
'Djiif;cHkr_rSm rmhufpf0g'udk udk,fpm;yolu aumufpuD;r[kwf?
yifeaD umhom jzpfw,f? bmvd@k vq
J akd wmh ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;[m Edik if aH wmf
tm%mudk tvG,fwulodrf;,lHkeJ@ r+yD;bl;? wenf;tm;jzifh EdkifiHawmf
,EW&m;a[mif;udk vlopfrsm; vufxo
J @kd v$aJ jymif;vdu
k f ekH @J r+yD;bl;? 'gukd
du
k cf sKd ;zsuq
f ;D +yD; ,EW&m;topfe@J tpm;xd;k &r,f pojzifh oif=um;cJo
h [
l m
rmhupf yf J jzpfv@kd ygy?J
aumufpuD;[m rmhupf 0f g'udk ausmcdik ;f um tacsmif0g'orm;rsm;
qD oGm;aeygw,f? bmjzpfv@kd vq
J akd wmh tacsmiform;rsm; vH;k 0vufrcHEikd w
f hJ
tawG;tac:jzpfwhJ Edik if aH wmf,EW&m;zsuo
f rd ;f a&; tawG;tac:udk aumuf
187

vDeif
puD;&J@ acsycsux
f rJ mS vH;k 0rawG@&bl;? aemuf+yD; &,lord ;f ydu
k rf _ qdw
k m
vltrsm;pku d;k d;k pif;pif; tm%m&,lru
_ kd qdv
k w
kd ,fq+kd yD; tacsmiform;
rsm;twGuf olu xGuaf yguaf y;cJw
h ,f?
aumufpuD;[m rmhupf 0f g'udk kyyf suq
f if;ysujf zpfatmif vkycf w
hJ ,f?
ol@vyk &f yfukd zH;k uG,zf @kd twGuf ol[m pmtky}f uD;orm;enf;emudk oH;k w,f?
olu rmhufpfudk,fwdkif ajymcJhwJhpum;w&yfudk udk;um; wifjyw,f?
Edik if aH wmftm%m vufxrJ mS tcGit
hf m%mawGukd tuif;rJph pk nf;xm; zd@k
vdt
k yfw,fv@kd rmhupf u
f 1850 ckEpS rf mS a&;cJw
h ,f? 'gukd aumufpuD;u
udk;um;+yD; A[dkcsKyfudkifr_pepf udk yifeDaumhu zsufqD;csifaeovm;vdk@
atmify&JG avoHe@J ar;cGe;f xkwv
f u
kd w
f ,f?
'gu vSnphf m;r_wckom jzpfw,f? A[dck sKyfuikd rf p_ epfukd jynfaxmifpk
pepfe@J tpm;xd;k a&;jy\emrSm rmhupf 0f g'eJ@ ya&muf'eG ;f 0g'wd@k wloa,mif
a,mif bef;pwde;f u vSnphf m;wJyh pkH rH sKd ;ygy?J
aumufpuD;&J@ ud;k um;csuf [m temwjcm;aq;wjcm; jzpfae
w,f? A[dck sKyfuikd rf p_ epf[m Edik if aH wmf,EW&m; ta[mif;rSma&m/ topfrmS yg
vkyfvdk@&ygw,f? tvkyform;rsm;[m rdrdwdk@. vufeufudkifwyfudk qEN
tavsmuf waygi;f wpnf;wnf;jzpfatmif pkpnf;=uw,fq&kd if 'g[m A[dk
csKyfuikd rf p_ epf jzpfvmvdrrhf ,f? 'gayrJh 'g[m t+rJwrf;ppfwyf/ ykvyd w
f yfz@JG e@J
AsLdu
k a&pDwnf;[laom A[du
k csKyfuikd x
f m;wJh Edik if aH wmf,EW&m;udk vH;k 0
zsuq
f ;D ypfr_ tay: tajccHvrd rhf ,f? aumufpuD;[m yJ&pfbt
kH zG@J e@J ywf
ouf+yD; rmhupf ef @J ted *f ,fw@kd &@J vlord sm;wJh aqG;aEG;csuaf wGuakd wmh ab;z,f
xm;um/ jy\emeJ@ bmrSrqdik w
f hJ ud;k um;csuu
f kd qGx
J w
k w
f ifjyw,f? 'g[m
uvdrf cHqefveG ;f w,f?
188

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


aumufpuD; qufvufa&;om;xm;wmu yifeDaumh[m
t&m&Srd sm; Edik if aH wmfvyk if ef;aqmifwm vkyaf er_ukd zsuo
f rd ;f ypfcsif
ovm; rodb;l ? 'gayrJh Edik if aH wmftyk cf sKyfa&;Xmersm;xJrmS rajymeJ@/
ygwDeJ@ tvkyform; or*~awGxJrSmawmif t&m&Sdrsm; r&Sdvdk@
rjzpfb;l ? u|eaf wmfw@kd &@J vkyif ef;pOfu Edik if aH wmft&m&Srd sm; xm;&Sd
jcif;udk zsuo
f rd ;f zd@k rawmif;qdyk g? 'gayrJh olw@kd ukd jynfov
l x
l u
k
a&G;aumuf&efawmif;qdx
k m;w,f? tck u|eaf wmfw@kd aqG;aEG;ae
wmu tem*wfEikd if aH wmf tkycf sKyaf &;,EW&m;[m b,fvykd o
kH mef
jzpfrvJqw
kd hJ jy\emr[kwyf gb;l ? Edik if aH wmftm%mudk rodr;f ydu
k &f
ao;cifrmS (aumufpuD;&J@ rsO;f om;csu)f u|eaf wmfw@kd &@J Edik if aH &;
wdu
k yf u
JG Edik if aH wmftm%mudk zsuo
f rd ;f rvm; rzsuo
f rd ;f bl;vm;
qdw
k hJ jy\emudo
k m aqG;aEG;aejcif; jzpfw,f? b,f0ef}uD;XmeeJ@
Xmet&m&Srd sm;udk zsuo
f rd ;f ypf&rvJ aumufpuD;u 'Dae&mrSm
ynma&;Xme/ w&m;a&;Xme/ bma&;XmeeJ@ ppfa&;Xmewdk@udk
Oyrmxm;wifjy+y;D 'Dvq
kd ufa&;ygw,f? rzsuo
f rd ;f ygb;l ? tpd;k &udk
qef@usiw
f hJ u|eaf wmfw@kd Edik if aH &;wdu
k yf u
JG vuf&b
dS ,f0ef}uD;Xme
udkrS zsufodrf;ypfrSm r[kwfbl;? em;vnfr_rvGJrSm;apzdk@twGuf
u|efawmfxyfajymygr,f? atmifyGJ& qdk&S,f'Drdkua&pDygwDu
tem*wf Edik if aH wmf udk b,fyo
kH mefe@J vkyrf vJqw
kd jhJ y\emudk
u|eaf wmfw@kd aqG;aEG;aewm r[kwb
f ;l ? u|eaf wmfw@kd twdu
k t
f cH
ygwu
D vuf&EdS ikd if aH wmfukd b,fvakd jymif;vJypfrvJqw
kd hJ jy\emudk
aqG;aEG;aewmom jzpfw,f? (pmrsuEf mS 725)
'g[m wrifvn
S phf m;xm;wm xif&mS ;ygw,f? yifeaD umh wifjywm
u awmfveS af &;jy\em jzpfw,f? ol@aqmif;yg; acgi;f pOfua&m/ txufrmS
189

vDeif
ud;k um;cJw
h hJ pmyd'k af wGuyg 'Dtcsuu
f kd xif&mS ;pGm jyoaeygw,f? aumufpuD;
u 'Djy\emudk ausmv
f m$ ;+yD; twdu
k t
f cHygwD jy\emudk wifjyw,f?
'g[m awmfveS af &;tjrifae&mrSm tacsmif0g'tjrife@J tpm;xd;k vdu
k w
f myJ?
olajymwJhoabmu rsufarSmufrSm u|efawmfwdk@[m twdkuftcHygwD
jzpfw,f? u|eaf wmfw@kd tm%modr;f +yD;&if bmvkyrf ,fqw
kd m tJ't
D cgusrS
ajym=uwmaygq
h w
kd o
hJ abm jzpfw,f? awmfveS af &;qdw
k m aysmufomG ;+yDav/
tacsmiform;rsm;u 'guykd J vdv
k m;ae=uwm jzpfw,f?
u|efawmfw@kd tckajymaewmu twdu
k t
f cHygwt
D a=umif;vnf;
r[kwf? a,bk,sEdkifiHa&;wdkufyGJ ta=umif;vnf; r[kwf/ awmfvSefa&;
ta=umif;om jzpfw,f? awmfveS af &;qdw
k m ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;u tkycf sKyaf &;
,EW&m; eJ@ EdkifiHawmf,EW&m;wckvHk;udk zsufqD;ypf+yD; 'gudk vufeufudkif
tvkyo
f rm;rsm;eJ@ zG@J pnf;xm;wJh ,EW&m;topfe@J tpm;xd;k wmudk qdv
k w
kd ,f?
aumufpuD;[m 0ef}u;D Xmersm; qdw
k mawGtay: t,lonf;pGmud;k uG,f
aewm xif&mS ;w,f? 'gawGukd bmjzpfv@kd tpm;xd;k vd@k r&&rSmvJ? Oyrm tvkyf
orm;eJ@ ppfom;rsm;&J@ udk,fpm;vS,fawGeJ@ zGJ@pnf;xm;wJh qdkAD,uftzGJ@
tpnf;&J@ tuif;rJt
h m%matmufrmS txl;u|r;f usio
f rl sm;aumfrwDrsm;eJ@
tpm;xd;k vd@k bmvd@k r&&rSmvJ?
jy\em&J@ tESpo
f m&u 0ef}uD;Xmersm; udk qufvufxed ;f odr;f
xm;rvm;? txl;u|r;f usio
f rl sm; aumfrwDrsm; od@k r[kwf wjcm; tzG@J
tpnf;rsm;udk xlaxmifrvm;qdw
k t
hJ csuf vH;k 0r[kwyf gb;l ? 'gu ta&;r}uD;
ygb;l ? jy\em&J@ tESpo
f m&u Edik if aH wmf,EW&m;a[mif; ("e&Siv
f w
l ef;pm;eJ@
qufo,
G rf t
_ zHzk &kH adS e+yD; yHpk aH [mif; tavhtxa[mif;awG yHak oys@H E@HS prd 0hf if
aewJh EdkifiHawmf,EW&m;a[mif;) udk qufvufxdef;odrf;xm;rvm;/ 'gudk
zsuq
f ;D ypf+yD; topfwcke@J tpm;xd;k rvm;qdw
k t
hJ csuyf J jzpfygw,f? awmfveS f
190

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


a&;qdw
k m vlwef;pm;topfu Edik if aH wmf,EW&m;a[mif;udo
k ;kH +yD; !e=f um;
tkycf sKyfwmrsKd ; r[kwb
f J vlwef;pm;topfu Edik if aH wmf,EW&m;ta[mif;udk
zsufqD;ypfum EdkifiHawmf,EW&m; topfudkoHk;+yD; !ef=um;tkyfcsKyfwmrsdK;
jzpfygw,f? rmhupf 0f g'&J@ 'DtajccHtawG;tac:udk aumufpuD;[m aygyh suyf suf
vkyw
f ,f? 'grrS [kwf 'gukd vH;k 0em;rvnfb;l ?
t&m&Srd sm;jy\emudk olwifjyyHu
k =kd unf&h if bHt
k zG@J &@J oifcef;pmudk
em;rvnfbl; odk@r[kwf rmhufpf&J@oif=um;csufawGudk em;rvnfbl;qdkwm
xifxif&Sm;&Sm; awG@&w,f? ygwDeJ@ tvkyform; or*~awGxJrSmawmif
t&m&Srd sm; r&Sv
d @kd rjzpfb;l ? pojzifh olu ajymwmudk =unfyh g?
t&if;&Sipf epfatmufrmS / "e&Siv
f w
l ef;pm;tkypf ;kd r_atmufrmS t&m&Sd
rsm; r&Sv
d @kd rjzpfyg? t&if;&Sipf epfu ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;udk zdEydS x
f m;w,f?
vkyo
f m;xkukd u|ef yxm;w,f? t&if;&Sipf epfatmufrmS vkycf pm; aus;u|ef
pepf wnf&Sdaer_eJ@ vlxk&J@ qif;&JrGJjymusr_ tajctaetm;vHk;a=umifh 'Drdk
ua&pD[m uef@owf/ csKyaf ESmif/ jzwfawmufcx
H m;&w,f? csKd @wahJ tmif tvkyf
cHxm;&w,f? wjcm;ta=umif;&if;a=umifh r[kw?f tJ't
D a=umif;&if; wck
wnf;a=umifyh ?J u|eaf wmfw@kd &@J Edik if aH &;tzGt
J pnf;rsm;eJ@ tvkyo
f rm;or*~
rsm;twGi;f u tr_xrf;awG[m t&if;&Sipf epf ywf0ef;usiaf =umifh zsuq
f ;D r_
cHae&w,f? (od@k r[kwf ydrk w
kd u
d satmif ajym&&if zsuq
f ;D r_c&H r,fh tvm;tvm
&Sad ew,f?) AsLdu
k &ufrsm; jzpfvmr,fh tvm;tvm&Sad ew,f? qdv
k w
kd mu
vlxek @J uif;uGm+yD; vlxt
k xufrmS &yfwnfaewJh tcGix
hf ;l cHrsm; jzpfvmr,fh
tvm;tvm&Sad ew,f?
tJ'g[m AsLdu
k a&pDpepf&@J tESpo
f m&yJ? t&if;&Siaf wG&@J "eydik q
f ikd f
r_ukd rodr;f ydu
k &f ao;cif/ "e&Siv
f w
l ef;pm;udk rzcs&ao;cifrmS ypPn;f rJv
h l
191

vDeif
wef;pm;&J@ tr_xrf;awGawmifrS wpHw
k &mtwdik ;f twmt& AsLdu
k &ufqef
wm rvGrJ aoG&v
dS rd rhf ,f?
aumufpuD; tvdt
k &qd&k if qd&k ,
S v
f pfpepfatmufrmS vnf; a&G;
aumufcef@xm;cH&wJh tr_xrf;awG qufvuf&adS eOD;rSmqdak wmh t&m&Sad wG
vnf; quf&SdaeOD;rSmyJ? AsLdkua&pDvnf; quf&SdaeOD;rSmyJpwJh t"dy`m,f
jzpfw,f? olrmS ;aewmu 'Dtcsuyf J jzpfygw,f? rmhupf [
f m bHt
k zG@J ukd erlem
xm;+yD;awmhyJ ajymavh&w
dS mu qd&k ,
S v
f pfpepfatmufrmS tr_xrf;awG[m
AsLdu
k &ufawG r[kwaf wmh? t&m&Sad wG r[kwaf wmh? tJ'v
D kd r[kwf
awmhwJhta=umif;u t&m&Sdrsm;udk a&G;aumufcef@tyfwJhrludk usifhoHk;rSm
jzpfHkru olwdk@udk tcsdefra&G; jyefvnfvJvS,fEdkifwJhrludkvnf; usifhoHk;rSm
jzpfw,f? vpmudv
k nf; tvkyo
f rm;rsm;&J@ zsr;f r#vyk cf tqift
h xd av#mch srmS
jzpfw,f? aemuf+yD; ygvrD eftzG@J tpnf;awGuv
kd nf; tkycf sKyfa&;eJ@ Oya'
ya&;udk wyifeufvkyfaqmifwJh tvkyftzGJ@tpnf;awG eJ@ tpm;xdk;rSm
jzpfw,f?
yifeaD umhukd acsywJh aumufpuD;&J@ acsycsuw
f ckv;kH udk tESpo
f m&
t&=unf&h if txl;ojzifh ygweD @J tvkyo
f rm;or*~awGxrJ mS awmifrS t&m&Sd
rsm; r&Sv
d @kd rjzpfb;l qdw
k hJ aumufpuD;&J@ tHzh ,
G t
f a=umif;jycsuu
f kd tESpo
f m&
t&=unf&h if rmhupf 0f g'udk qef@usi&f mrSm befpwde;f ajymcJw
h hJ acsycsuf
a[mif;awGuykd J aumufpuD; ajymaewmjzpfa=umif; awG@&ygw,f? bef;pwde;f
&J@ opPmazmufpmtkyf qd&k ,
S v
f pfpepftwGuf a&S;OD;vdt
k yfcsurf sm; xJrmS
bef;pwde;f u a&S;OD; 'Dru
kd a&pDtawG;tac:rsm;udk wdu
k cf u
kd x
f m;w,f?
pmtky}f uD; w&m;ao'Dru
kd a&pDpepf vd@k olu ac:a0:xm;wJh t&mrsm;udk
wdu
k cf u
kd x
f m;w,f? wenf;tm;jzifh vkyyf ikd cf iG t
hf m%m t0ef;t0dik ;f owfrw
S w
f hJ
!e=f um;csuaf wG/ vcr&wJh t&m&Sad wG/ tm%muif;rJw
h hJ A[du
k ,
kd pf m;vS,f
192

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


tzG@J tpnf;awGpwJh t&mrsm;udk wdu
k cf u
kd x
f m;w,f? 'D a&S;OD; 'Dru
kd a&pD
pepf toHk;rusyHkudk oufaojyzdk@twGuf bef;pwdef;u 0ufbf (Webb)
ZeD;armifESHwdk@ ajymxm;wJh +Adwdo#tvkyform;or*~rsm; tawG@tuHudk
udk;um;xm;w,f? tvkyform;or*~rsm; tESpf (70) twGif; tuif;rJh
vGwv
f yfpmG (pmrsuEf mS 137 *smrefyEkH ydS jf cif;) jzpfay:wd;k yGm;r_u a&S;OD;'Drkd
ua&pDpepf toH;k rusa=umif;udk oabmayguaf pcJw
h ,f? 'gah =umifh a&S;OD;'Drkd
ua&pDpepfukd omref'rD u
kd a&pDpepf wenf;tm;jzifh AsLdu
k a&pDe@J wGzJ ufxm;
wJh ygvrD efpepfe@J tpm;xd;k cJ=h uw,f pojzifh bef;pwde;f u ajymygw,f?
wu,fvufawG@rmS tvkyo
f rm;or*~rsm;[m tuif;rJv
h w
G v
f yf
wJh tajctaeatmufrmS jzpfay:wd;k yGm;cJ=h uwm r[kwb
f J t&if;&Sipf epf&@J
tuif;rJhu|efyr_ atmufrSm jzpfay:wdk;yGm;cJh=uwmom jzpfygw,f?
'Du|ef yr_atmufrmS tES@H tjym;&Sad ewJh qd;k oGr;f r_/ t=urf;zufr/_ vdrn
f mr_/
vlqif;&Jrsm;tm; tqifjh rifh tkycf sKyaf &;udprP sm;tjyifbufo@kd z,fxw
k x
f m;
r_pwJh t&mrsm;udk wenf;r[kwfwenf; onf;cHtav#mhay;&wmrsdK;[m
"rRwmyJ rv$rJ a&SmifEikd f wJu
h pd P jzpfygw,f? qd&k ,
S v
f pfepfatmufrmS awmh
a&S;OD; 'Dru
kd a&pDpepf&@J tjcif;t&m awmfawmfrsm;rsm;[m rvGrJ aoGjyef
vnf&iS o
f efvmvdrrhf ,f? bmvd@k vq
J akd wmh jynfov
l x
l [
k m ,Ofaus;wJh vl@
tzGJ@tpnf;ordkif;rSm yxrqHk;t}udrftjzpf x&yf=u+yD; rJay;jcif;ESifh a&G;
aumufjcif;wd@k rmS trScD u
kd if;pGm yg0if=uHrk u/ ae@pOftyk cf sKyfa&;udprP sm;rSmyg
trSt
D cdu
k if;uif; yg0if=uvdrrhf ,f? qd&k ,
S v
f pfpepfatmufrmS tm;vH;k aom
vlrsm;[m wvSnphf D tkycf sKyf=urSmjzpfv@kd b,fwOD;wa,mufurS vma&muf
tkycf sKyfz@kd rvdak wmhwhJ tavhtxudk tjref&&Sv
d mvdrrhf ,f?
rmhupf [
f m ol@&@J xufjrufwhJ a0zefyikd ;f jcm;^m%fjzifh bHt
k zG@J &@J vuf
awG@vyk af qmifcsurf sm;twGi;f u tvSnt
hf ajymif;udk owdyrdcw
hJ ,f? tacsmif
193

vDeif
orm;rsm;[m ol&aJ bma=umifwm&,f/ "e&Siv
f w
l ef;pm;eJ@ jywfjywfom;om;
vrf;rcGv
J w
kd mwm&,fw@kd a=umifh 'DtvSnt
hf ajymif;udk a=umufvef@=uw,f?
'gudk todtrSwfvnf; rycsif=ubl;? rif;rJh0g'orm;rsm;usjyefawmh pdwf
avm}uD;aewma=umifhjzpfap/ vlr_tajymif;tvJ}uD;rsm;twGuf &Sd&r,fh
tcsut
f vufawGta=umif; vH;k 0em;rvnf=uwma=umifjh zpfap 'DtvSnhf
tajymif;udk rawG@jrifcsi=f ubl;? Edik if aH wmf,EW&m;a[mif;udk zsuq
f ;D ypfz@kd
qdw
k m pOf;awmifrpOf;pm;oifb
h ;l ? 0ef}uD;XmeawG/ t&m&Sad wG r&Sv
d @kd b,fjzpf
ygrh vJ vd@k tacsmiform;rsm;u ajymygw,f? olw@kd acgi;f xJrmS evAde;f wH;k
0g'u jynfv
h #aH ew,f? olw@kd [m wu,fwrf;rSm awmfveS af &;udk r,H=k unf=u/
awmfveS af &;&J@ zefw;D r_prG ;f tm;udk r,H=k unf=uHrk u awmfveS af &;udk ao
ravmufa=umuf=uw,f? (u|efawmfwdk@qDu rif&SDApfawG/ qdk&S,fvpf
awmfveS af &;ygw0D ifawGe@J qifww
l ,f?)
u|eaf wmfw@kd [m Edik if aH wmf,EW&m;a[mif; zsuq
f ;D zd@k upd u
P ykd J pOf;
pm;&r,f? t&ifwek ;f u jzpfcw
hJ hJ ypPn;f rJah wmfveS af &;&J@ tcdik t
f rmoifcef;pm
awGukd avhvmaep&m rvdb
k ;l ? zsuq
f ;D ypfvu
kd w
f t
hJ &mae&mrSm bmeJ@tpm;
xd;k rvJ/ b,fvkd tpm;xd;k rvJqw
kd hJ jy\emudk cGjJ crf;pdwjf zmaep&m rvdb
k ;l
vd@k rif;rJ0h g'orm;rsm;u ajymwmjzpfw,f? ("rRwmyJ txl;c|eq
f ;kH rif;rJ0h g'
orm;rsm;u ajymwmjzpfw,f? cdak ygu
h if (Kropotkin) eJ@ taygi;f tygawGe@J
twl "e&Siv
f w
l ef;pm; aemuf+r;D qGJ vkyaf e=uwJh rif;rJ0h g'orm;rsm;u ajymwm
r[kwb
f ;l ? 'gah =umifh rif;rJ0h g'orm;awG&@J enf;y&d,m,f[m url;;xd;k enf;
y&d,m,fom jzpfw,f? vlxv
k y_ &f mS ;r_&@J vufawG@tajctaeawGuv
kd nf;
xnfhpOf;pm;/ tcdkiftrmjy\emrsm; ajz&Sif;zdk@udkvnf; ta=umuft&GH@
uif;rJph mG / awmfveS af &;uspmG u;yrf;wJeh nf;y&d,m,fr[kwb
f ;l ?

194

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


trSm;ESprf sKd ;pvH;k udk a&Smif=uOfz@kd rmhupf u
f oif=um;cJw
h ,f? tjrifh
rm;qH;k aom &J&ifrh j_ zifh Edik if aH wmf,EW&m;a[mif; wckv;kH udk zsuq
f ;D zd@k olu
oif=um;ovdk/ wcsdefwnf;rSm 'Djy\emudk tcdkiftrmusus azmfxkwfzdk@
udv
k nf; oif=um;ygw,f? bHt
k zG@J [m 'Dru
kd a&pDudk us,jf yef@apzd@k e@J AsLdu
k a&pD
udk tjrpfygrusef z,f&mS ;zd@k twGuf enf;emtzHzk u
kH kd usio
hf ;kH aqmif&u
G jf cif;
tm;jzifh &ufowWygwf tenf;i,ftwGi;f rSm opfviG w
f hJ ypPn;f rJEh ikd if aH wmf
,EW&m;udk pwifwnfaxmifEikd cf ahJ =umif; rmhupf u
f oif=um;cJw
h ,f? bHt
k zG@J 0if
rsm;&J@ awmfveS w
f &hJ &J ifrh u
_ kd twk,=l uygp@kd ? olw@kd &@J vufawG@enf;emrsm;udk
vwfwavmvufawG@us+yD; csucf si;f vnf; vkyaf qmifEikd w
f hJ enf;emyH=k urf;
tjzpf oabmxm;=uygpdk@? 'Dvrf;a=umif;twdkif; csDwufoGm;r,fqdk&if
AsLdu
k a&pDpepfukd u|eaf wmfw@kd tuket
f pifzsuq
f ;D ypfEikd yf gvrd rhf ,f?
'Dvzkd suq
f ;D ypfEikd zf @kd ukd tmrcHwhJ tcsuu
f awmh qd&k ,
S v
f pfpepfu
tvkycf sed u
f kd av#mch svrd rfh ,f? vlxu
k kd b0opfo@kd jriw
hf ifay;vdrrhf ,f? jynfol
trsm;pktaeESihf vlwikd ;f cif;csurf &Sd Edik if aH wmf vkyif ef;aqmifwmrsm; udk
aqmif&u
G =f uwJh tajctaersm;udk zefw;D ay;vdrrhf ,f jzpfw,f? 'Dtcsuu
f
Edik if aH wmfomefreS o
f r# vH;k 0wdraf umyaysmufro
_ @kd a&Sa_ pvdrrhf ,f?
aumufpuD;u 'Dvq
kd ufa&;xm;w,f?
vlxo
k ydw&f @J vkyif ef;wm0ef[m Edik if aH wmftm%mudk zsuq
f ;D
a&;&,fv@kd b,fawmhrS rjzpfEikd b
f ;l ? tpd;k &tm; wpHw
k &m jy\em
tay:rSm vdkufa&mr_&Sdvmatmif yvkyfa&;/ odk@r[kwf ypPnf;rJh
vlwef;pm;tay: &efvw
kd hJ tpd;k &ae&mrSm ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;tay:
pmemwJh tpd;k &w&yfe@J tpm;xd;k a&;yJ jzpfEikd w
f ,f? 'gayrJh b,faom
tcgrS b,ftajctaersKd ;rSmrS 'g[m (ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;u ol@tay:
195

vDeif
&efvdkwJh tpdk;&w&yftay: atmifyGJcHr_[m) EdkifiHawmftm%m
zsuq
f ;D a&;od@k ra&S@E_ ikd b
f ;l ? Edik if aH wmftm%mtwGi;f tiftm;csed cf iG f
v#m wpHkw&majymif;vJa&;odk@om a&S@_Edkifw,f? 'ga=umifh
u|efawmfwdk@ EdkifiHa&;wdkufyGJ&J@ &nf&G,fcsuf[m t&ifuvdkyJ
ygvrD efxrJ mS trsm;pk ae&m&atmifvyk +f y;D ygvrD efukd tpd;k &&J@ t&Sif
ocifjzpfatmif ajymif;ypfjcif;tm;jzifh Edik if aH wmftm%mudk &&Sad &;
jzpf+rJjzpfaeygw,f? (pmrsuEf mS 726/ 727/ 732)
'g[m wu,fu
h ykd J tjynf0h qH;k eJ@ t,kwn
f q
hH ;kH tacsmif0g'yJ jzpfyg
w,f? awmfveS af &;udk yg;pyfuyJ vufc+H yD; vufawG@t& ypfy,fxm;ygw,f?
aumufpuD;&J@ tawG;tac:[m ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;tay: pmemwJh tpd;k &
w&yf &&Sad &;xuf bmrSrydyk gb;l ? 'DtawG;tac:[m 1847 ckEpS f uGejf rLepf
a=unmpmwrf;rSm a=unmazmfxw
k cf w
hJ hJ ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;tm; tkypf ;kd ol
vlwef;pm;tjzpf pnf;H;k a&; tawG;tac:eJ@ Edi_ ;f ,SO&f if evAde;f wH;k tawG;
tac:od@k aemufwvSr;f qkwo
f mG ;wm jzpfw,f?
aumufpuD;[m &Sw
d 'f rD efw@kd / yvufcaf emhA/f Aif'gA;D wd@k vv
kd al wGqrD mS
oljrwfE;kd vSwhJ nD!w
G af &; udk t&,lz@kd vdv
k rd rhf ,f? bmvd@k vq
J akd wmh olw@kd
tm;vH;k [m ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;tay: pmemwJh tpd;k &&yf&&Sad &;twGuf
wdu
k yf 0JG ifz@kd vdv
k m;=uvd@k ygy?J
u|eaf wmfw@kd taeeJ@ qd&k ,
S v
f pf0g'tay: tJ'v
D kd opPmazmuforl sm;eJ@
vrf;cG&J vdrrhf ,f? Edik if aH wmf,EW&m;a[mif;udk tuket
f pifzsuq
f ;D zd@k wdu
k yf JG
0if&vdrrhf ,f? 'gro
S m vufeufuikd yf pPn;f rJv
h w
l ef;pm; ud,
k w
f ikd f tpd;k &jzpfvm
Edik v
f rd rhf ,f? atmufyg 2 ck[m tvGe@f tvGef uGjJ ym;jcm;em;wJh t&mrsm;
jzpfygw,f?
196

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


aumufpuD;taeeJ@ vD*si;f wd@k / a';Apfw@kd / yvufcaf emhAw
f @kd / ydx
k &uf
qd@k Aw
f @kd / Zm&Dw,fvw
D @kd / csmaemhAw
f @kd vv
kd al wGe@J w&if;wES;D rdwzf @JG z@kd vdv
k rd rhf ,f?
bmvd@k vq
J akd wmh olw@kd [m Edik if aH wmftm%mtwGi;f tiftm;csed cf iG v
f #m
ajymif;vJa&; twGuf ygvrD efxrJ mS trsm;ae&m&a&; eJ@ ygvrD efukd tpd;k &
&J@ t&Sio
f cif jzpfatmif ajymif;ypfa&;twGuf vkycf siaf e=uvd@k ygy?J tvGef
tzdk;wefvSwJh &nfrSef;csufygyJ? tacsmiform;awGu vHk;0vufcHEdkif=u+yD;
t&m&mudk blZmG ygvrD efpepforRwEdik if aH wmf&@J abmiftwGi;f rSm uef@owf
xm;Edik w
f hJ &nfreS ;f csuyf gy?J
'gayrJh u|eaf wmfw@kd taeeJ@uawmh tacsmif0g'orm;rsm;eJ@ vrf;cG&J
vdrfhr,f? 'gqdk&if vlwef;pm;tod&SdwJh ypPnf;rJhvlwef;pm;wckvHk;[m
u|eaf wmfw@kd e@J twl wdu
k yf 0JG if=uvdrrhf ,f? tiftm;csed cf iG v
f #m ajymif;vJa&;
twGuf wdu
k rf mS awmh r[kw/f "e&Siv
f w
l ef;pm;udk wGe;f vSezf @kd twGuf "e&Sif
ygvDrefpepfudk zsufqD;zdk@twGuf/ yJ&pfbHktzGJ@yHkpH 'Drdku&ufwpforRwEdkifiH
xlaxmifa&;twGu/f od@k r[kwf tvkyo
f rm;/ ppfom;rsm;&J@ ud,
k pf m;vS,f
qdAk ,
D uftzG@J tpnf;&J@ orRwEdik if x
H al xmifa&;twGu/f ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;&J@
awmfveS w
f t
hJ m%m&Sipf epf xlaxmifa&;twGuf wdu
k yf 0JG if=urSm jzpfw,f?
EdkifiHwumqdk&S,fvpf0g' v_yf&Sm;r_twGif;rSm aumufpuD;xuf
vuf,muswhJ tawG;tac:tkypf rk sm; &Syd gw,f? Oyrm *smr%DrmS qd&k ,
S pf vpf
vpOf*sme,f (Socialist Monthly) tkypf k (vD*si;f / a';Apf/ aumh Kolb eJ@
puif'aD eAD,ef;om;awG jzpf=uwJh pawmeif Stauning/ b&efwif Branting
wd@k tygt0if wjcm;olrsm;) jzpfw,f? jyifopfe@J b,fv*f s,
D efrmS awmh a*smf
&ufpf&J@ aemufvdkufrsm;eJ@Aif'gADvfwdk@ jzpfw,f? tDwvDygwDxJrSmawmh
wl&yfw/D x&DAehJ @J wjcm;vuf,mud,
k pf m;vS,rf sm; jzpfw,f? t*FvefrmS qd&k if
azbD,ef*%
kd ;f om;rsm;eJ@ vGwv
f yforl sm; jzpfw,f? (vGwv
f yfwhJ tvkyf
197

vDeif
orm;ygwu
D kd qdv
k w
kd myg? wu,fuawmh vpfb&,fawGtay: wav#mufv;kH
rScD akd ewJyh gwD jzpfygw,f?) wjcm; tvm;wlawGvnf; &Syd gao;w,f? azmfjyyg
vl}u;D rif;tm;vH;k [m ygvrD efvyk if ef;eJ@ ygwo
D abmw&m;a&; tmabmfyikd ;f rSm
tvGe}f u;D rm;wJh tcef;u yg0if+y;D r=umc% t"dutcef;u yg0ifwhJ yk*Kd~ vaf wG
jzpfw,f? olw@kd [m ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;tm%m&Sipf epfukd twdtvif; jiif;y,f
=u+yD; tacsmif0g'udk ajAmifusifhoHk;=uw,f? 'Dvl}uD;rif;rsm;&J@ tjrifrSm
ypPn;f rJv
h w
l ef;pm; tm%m&Sipf epf qdw
k m 'Dru
kd a&pDe@J ydyuQjzpf aeyg
w,f? olw@kd [m wu,fawmh "e&Siaf ygupf 'Dru
kd &ufawGe@J tESpo
f m& bmrS
rjcm;em;ygb;l ?
'Dtajctaeudk xnho
f iG ;f pOf;pm;+yD; usKd ;a=umif;qDavsmpf mG eJ@ qGJ
xkwv
f u
kd w
f hJ u|eaf wmfw@kd &@J aumufcsuu
f awmh 'kw,
d tifwmae&Sief ,f
tzG@J }uD;&J@ w&m;0ifu,
kd pf m;vS,t
f rsm;pk}uD;[m tacsmif0g'bufukd vH;k 0
a&muf&o
dS mG ;+yDqw
kd mygy?J bHt
k zG@J &J@tawG@tuH[m arhaysmufjcif;cH&Hrk u
yHyk ef;zsujf cif;udv
k nf; cHc&hJ +yD? tvkyo
f rm;rsm; xuv_y&f mS ;=u&r,ft
h csed f
eD;uyfvm+yDjzpfa=umif;/ Edik if aH wmf,EW&m;a[mif;udk zsuq
f ;D +yD; topfwcke@J
tpm;xd;k jcif;tm;jzifh rdrw
d @kd . Edik if aH &;tkypf ;kd r_ukd vl@tzG@J tpnf;udk qd&k ,
S v
f pf
pepft& jyefvnfqnfaqmufa&;twGuf tajccHtw
k jf rpf jzpfap&r,ft
h csed f
eD;uyfvm+yDjzpfa=umif; tvkyo
f rm;rsm;tm; olw@kd u ynmay;zd@k a0vma0;
vufawG@rmS tJ'ge@J qef@usib
f uftawG;tac:awGukd tvkyo
f rm;rsm;tm;
a[majymaecJ=h uw,f? olw@kd [m tm%modr;f ydu
k rf _ qdw
k phJ um;udk zGiq
hf kd
&mrSmvnf; tacsmif0gtwGuf xGuaf yguaf wG trsm;}uD;ay;xm;cJ=h uw,f?
e,fcs@J pepfyifqikd rf a_ =umifh }uD;xGm;vmwJh ppfa&;,EW&m;udk ydik q
f ikd f
xm;=uwJh Edik if aH wmfrsm;[m tcktcg ppfbv
D ;l }u;D awG jzpfae=u+y?D urBm}u;D udk
t*Fvyd u
f tkycf sKyfrvm;/ *smr%Du tkycf sKyfrvm;/ 'Dbmt&if;u tkycf sKyf
198

Edik if aH wmfEiS ahf wmfveS af &;


rvm;/ [db
k mt&if;u tkycf sKyrf vm;qdw
k jhJ y\emudk ajz&Si;f zd@k twGuf 'Dppf
bDv;l }uD;awG[m oef;aygi;f rsm;pGmaom jynfov
l x
l u
k kd owfjzwfae=uw,f?
'DvdktcsdeftcgrsdK;rSm EdkifiHawmfqdkwJht&mtay: ypPnf;rJhawmfvSefa&;eJ@
oabmxm;jy\emudk yHyk ef;zsuw
f m/ a&SmifuiG ;f wm[m tvGe}f uD;rm;wJh
*,ufukd jzpfay:aprSm rkcsjzpfygw,f?
(vDeif&@J vufa&;rlrmS atmufygtwdik ;f qufvufa&;xm;ygw,f?)
tcef; (7)
1905 ESihf 1917 k&mS ;awmfveS af &;rsm;&J@ tawG@tuH
'Dtcef;acgi;f pOf&@J ta=umif;t&m[m odyu
f s,jf yef@ygw,f? a&;&if
tkyw
f t
JG csKd @ a&;vd@k &w,f? a&;vnf;a&;oifw
h ,f? 'DpmapmifrmS awmh "rRwmyJ
tawG@turH sm;xJu ta&;t}u;D qH;k oifcef;pmta=umif;avmufyJ uef@owf
a&;&awmhrmS yg? ypPn;f rJv
h w
l ef;pm;awmfveS af &;&J@ vkyif ef;wm0efrsm;xJu
EdkifiHawmfeJ@ wdkufdkufywfoufwJh tydkif;udkyJ a&;&awmhrSmyg? ('Dae&mrSm
pmrljywfawmufomG ;ygw,f?)
yxrt}udryf EkH ydS jf cif;twGuf aemufqufwt
JG rSmpum;
'Dpmapmifukd 1917 =o*kwv
f eJ@ pufwifbmvrSm a&;om;cJw
h ,f?
aemufxyf tcef;jzpfwhJ tcef; (7) 1905 ESihf 1917 k&mS ;awmfveS af &;rsm;&J@
tawG@tuH twGuf u|eaf wmf aumufa=umif;a&;xm;+yD;om;yg? 'gayrJh
acgif;pOfavmufyJ a&;HkuvGJ+yD; wa=umif;rS a&;csdefr&yg? 1917 ckESpf
atmufwb
kd m awmfveS af &;umvOD;&J@ Edik if aH &;tusyt
f wnf;u =um;jzwf
wm;qD; cJv
h @kd jzpfygw,f? 'D =um;jzwftwm;tqD; rsKd ;u uqd&k rSmyg?
199

'gayrJh pmapmif&@J 'kw,


d tydik ;f (1905 ESihf 1917 k&mS ;awmfveS af &;rsm;&J@
tawG@tuH) udk a&;zd@k upd u
P awmh tcsed t
f awmf=um qdik ;f xm;&awmhr,fh
yHyk gy?J awmfveS af &;tawG@tuH ta=umif;a&;wmxuf 'gukd vufawG@
jzwfoef;wmu ydak ysmaf rG@z,
G af umif;+yD; ydt
k usKd ;jzpfxeG ;f apygw,f?
pma&;ol
yDxd*k &uf
1917 ck/ Ed0k ifbm 30 &uf?

&nf!e ;f
V. I. Lenins The State and Revolution is a reprint of the text given in
the Selected Works of V. I. Lenin, Eng. ed., Foreign Languages
Publishing House, Moscow, 1952, Vol II, Part I.

You might also like