Yee<ee Yeemkej5

efJeceue Fvog keer efJeMeeue efkejCeW

meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.
2.

3.

4.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (ii), (Ke) (i), (ie) (ii)~
keefJelee keer efjkele hebefkeleeeB hetjer keerefpeS
efJeceue Fvog keer efJeMeeue efkejCeW, ekeeMe lesje yelee jner nQ~
emeej lesjer oee kee efkelevee, es osKevee nes lees osKe meeiej~
F&MJej keer ceefncee eke=efle kes efkeve-efkeve heeW ceW efoKeeF& os jner nw? efoS ieS GejeW kees
mener ece ceW efueefKeS
(ke) efJeceue Fvog keer efJeMeeue efkejCeeW kes he ceW
(Ke) meeiej kes he ceW
(ie) meeiej keer uenjeW kes ieeve ceW
(Ie) eeBoveer kes he ceW
(*) veefoeeW kes efveveeo ceW
hebefkeleeeW kee YeeJe mhe< keerefpeS
Deveeefo ..................................................... jner nw~
YeeJens F&MJej, Deehekeer Meefkele (kejeceele) Deheej nw efpemekee ve keesF& DeejcYe nw Deewj ve keesF&
Devle nw DeLee&led pees ncesMee jnves Jeeueer nw~ en Meefkele ner mecemle mebmeej kees Deehekes jnmehetCe& keeeeX
kee DeeYeeme kejeleer nw~
lesjer eMebmee ..................................................... iee jner nQ~
YeeJens eYeg, Deehekeer oee kee emeej lees meeiej keer lejn Deheej nw~ meeiej keer uenjeW kes ieeve ceW
Deehekeer eMebmee kes mJej Peuekeles nQ~

Yee<ee-%eeve
5.

6.

Ghemeie&Jes ueIeglece MeyoebMe pees meeLe&ke MeyoeW mes hetJe& peg[ves hej Gvekes DeLe& ceW heefjJele&ve
uee osles nQ, Ghemeie& kenueeles nQ~
Deveeefo, DeheeMe, ogye&ue, efJehe#e, Devevle, DeJeiegCe, efveOe&ve, hejepee~
mlecYe ke kes MeyoeW kes meceeveeLeea Meyo mlecYe Ke ceW efoS ieS nQ~ mener MeyoeW kees leerj eje
efceueeFS
ke
Ke
Fvog
Gpeeuee
eefvkee
evcee
ekeeMe
eeBoveer
emeej
DeefYeuee<ee
Devevle
efJemleej
ceveesjLe
Demeerce

Yee<ee Yeemkej5

[1]

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB
7.

keefJe ves Fme keefJelee ceW efJeceue Fvog keer efJeMeeue efkejCeeW, meeiej keer uenjeW, eeBo keer eeBoveer leLee
veefoeeW kes efveveeo pewmes eeke=efleke MeeW kee JeCe&ve efkeee nw pees megvojlee kes meeLe-meeLe ceeveJe peerJeve
kes efueS Yeer ueeYekeejer nQ~

keg veee kejW

8.

hejceelcee kees oeeefveefOe FmeefueS kene ieee nw keeeWefke Gvekeer oee kee efJemleej meeiej keer YeeBefle
Deheej nw~ Gvekeer ke=hee mes ner meYeer eeefCeeeW keer ceveesJeebefle FeSB hetCe& nes peeleer nQ~

Deehemeer esce
meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.
2.
3.
4.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (ii), (Ke) (ii), (ie) (i), (Ie) (iii)~
mener Jeekee kes meeceves
leLee ieuele kes meeceves
kee efe ueieeFS
(ke) (
), (Ke) (
), (ie) (
), (Ie) (
), (*) (
)~
mener Meyo egvekej Jeekee hetjs keerefpeS
(ke) jepeOeeveer, (Ke) Yejleveedece, (ie) keee&jle, (Ie) yengle, (*) Ske-Ske~
veeres efoS ieS eMveeW kes Gej efueefKeS
(ke) DeOeeefhekee ves kenecesje veece eYee Mecee& nw~ ceQ efouueer keer jnves Jeeueer ntB Deewj ceQ
Deehekees efnvoer he{eTBieer~ Ssmee kenkej DeOeeefhekee ves Dehevee heefjee efoee~
(Ke) ieerlee Deej ke#ee keer cee@veerj nw~ Gmekeer ceeB Gmekes pevceefove hej F[ueer-meeBYej yeveekej
Yespeleer nw~
(ie) jekesMe ie[kejer efeefkelmeke yevevee eenlee nw~ Gmekee Meewke efekes Kesuevee nw~
(Ie) jbpeve jsMeefceee iegpejele kes ye[esoje Menj kee jnves Jeeuee nw~ Gmes hegmlekeW he{ves Deewj iejyee
ve=le kejves keer Fe jnleer nw~

Yee<ee-%eeve
5.

6.
7.
8.

meceeve DeLe& Jeeues Meyo efueefKeS

eYeele
megyen
eele:
efove
efleefLe
MegYe
Dee
cebieuecee
pevce
hewoeFMe
ve=le
veee
Gue-vele&ve
Mes<e
yeekeer
mener Gej kes meeceves (
) kee efe ueieeFS
(ke) (ii) DeOeeheke
(Ke) (ii) IeefCeeB
veeres efoS JeekeeeW ceW mes efeeeefJeMes<eCe Meyo egvekej efueefKeS
(ke) Ske-Ske, (Ke) efceue-yeeBkej, (ie) efceue-peguekej, (Ie) Oeerjs-Oeerjs~
oes JeekeeeW kees pees[kej Ske Jeekee yeveeFS
(Ke) ceQ ieerlee Deej leefceuevee[g kes Ske ieeBJe keer jnves Jeeueer ntB~
(ie) cegPes hegmlekeW he{ves SJeb ve=le kejves kee Meewke nw~
[2]

Jeej
Glheefe
DeJeefMe<

Yee<ee Yeemkej5

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB
keg veee kejW
10.

Fme hee" ceW ke#ee kes efJeeeLeea osMe kes Deueie-Deueie jepeeW/veiejeW mes DeeS ngS nQ~ Jes Ske meeLe
efceuekej he{les, Kesueles Deewj Keeles nQ~ Fme ekeej Jes Ske-otmejs kes Keeve-heeve Deewj jnve-menve mes
heefjefele nes peeles nQ~ Fmemes yeeeW ceW je<^ere Skelee keer YeeJevee Glhevve nesleer nw~

eee& keerefpeS
11.

Deveskelee ceW Skelee nceejer Yeejleere mebmke=efle kee ecegKe iegCe nw~ nce meye Deueie-Deueie mecegoee,
Deueie-Deueie eevle kes nesles ngS Yeer Ske ner mebmke=efle mes yeBOes ngS nQ~ nce meyekee GodosMe Ske nw~

iegueeye eEmen
meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.
2.

3.

4.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (iv), (Ke) (iii), (ie) (iii)~
Deheves MeyoeW ceW mhe< keerefpeS
(ke) yeerceejer keer DeJemLee ceW yenve eje Deheves YeeF& kes efueS meye keg kejves keer lelhejlee ves YeeF&
kes ceve hej yenve kes esce keer Deefce ehe es[ oer~
(Ke) Deheves osMe kees Deleeeejer yeeoMeen keer iegueeceer mes cegkele kejeves keer Gcebie ves Ske efove
eqhej mes ueesieeW kes Devoj veee pegvetve Yej efoee~
(ie) efvenlLes yeeueke hej ieesueer eueekej yeeoMeen kes efmeheeefneeW kees Ssmee ueiee ceevees efkeuee peerle
efueee nes~
(Ie) iegueeye eEmen kes yeefueoeve ves ueesieeW ceW Deleeeejer Meemeke kes efJe eslevee Deewj meenme kee
mebeej efkeee efpemekes heuemJehe peguetme Yeer efvekeuee Deewj PeC[e Yeer~ Fme lejn Deleeeej
kes efJejesOe keer Gmekeer Gcebie megievOe keer lejn eejeW Deesj hewue ieF&~
veeres efoS ieS keLeve efkemeves, efkememes Deewj keeeW kens?
(ke) YeeF& ves yenve mes kene~ keeeWefke yeeoMeen kee ngkece Lee efke peguetme vee efvekeues~
(Ke) yenve ves YeeF& mes kene~ keeeWefke YeeF& Dekesuee PeC[e ueskej pee jne Lee~
(ie) YeeF& ves yenve mes kene~ keeeWefke YeeF& kees ieesueer ueie ieeer Leer Deewj Jen Ketve mes ueLeheLe nes ieee Lee~
veeres efoS ieS eMveeW kes Gej efueefKeS
(ke) Deleeeejer yeeoMeen keer iegueeceer mes ueesieeW kees yeeeves kes efueS ueesie peguetme efvekeeuevee
eenles Les~
(Ke) Deleeeejer yeeoMeen ves peguetme efvekeeueves mes cevee kej efoee, keeeWefke Gmes ueie jne Lee efke
peguetme efvekeeueves hej eejeW Deesj Gmekes efKeueehe mJelev$elee keer yeieeJele hewue peeesieer~
(ie) yenve ves Deheveer hegjeveer Dees{veer mes PeC[e yeveeee~ efhej Deheves Yewee keer Deejleer Gleejkej Je
efleueke ueieekej efJeoe kejkes peguetme efvekeeueves ceW Gmekeer ceoo keer~
(Ie) efpeme ekeej iegueeye kes hetue keer KegMeyet Gmekes cegjPeeves kes yeeo Yeer eejeW Deesj JeeleeJejCe ceW
jnleer nw "erke Gmeer ekeej Jen yeeueke Menero nesves kes yeeo Decej nes ieee~

Yee<ee Yeemkej5

[3]

Yee<ee-%eeve

Fme hee" ceW eegkele ome meJe&veece MeyoeW keer meteer leweej keerefpeS~
nce, Jen, Gmekee, Gvemes, nceW, Gmes, legce, keesF&, let, keewve~
heef{S, meceefPeS Deewj efueefKeS
ceelee-efhelee
= ceelee Deewj efhelee
Deeies-Deeies
= efyeuekegue Deeies
efove-jele
= efove Deewj jele
njs-njs
= yengle njs
ue[vee-Peie[vee = ue[vee Deewj Peie[vee
megvoj-megvoj = yengle megvoj
yengJeeve efueefKeS
PeC[e
PeC[s
yeerceejer
yeerceeefjeeB
ojJeepee
ojJee]pes
Leeueer
LeeefueeeB
oeree
oeres
Dees{veer
Dees{efveeeB
Gcebie
GcebieW
ieesueer
ieesefueeeB
lemJeerj
lemJeerjW
iegef[ee
iegef[eeB
efuebie yeouekej efueefKeS
YeeF&yenve
osJeleeosJeer
yeeoMeenyesiece
uesKekeuesefKekee
jepekegceejjepekegceejer
efMe#ekeefMeef#ekee
efJejece-efe ueieekej hee" kes DebMeeW mes efceueeFS
(ke) ye[e Yeejer peguetme efvekeuevee Lee~ (Ke) keeeW ve efvekeues nceeje PeC[e? YeeF& ves yenve mes
kene~ (ie) yenve yeesueer, keewve nw en yeeoMeen? (Ie) Yewee ves kene, GBn, nesiee keesF&!
(*) peguetme keewve yeveeSiee? (e) Jen hegkeejleer jner, Yewee! Yewee!

5.
6.

7.

8.

9.

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB
11.

yeeueke kes Iej kee JeeleeJejCe Deehemeer esce Je meewneo&, yeefueoeve, mJeeOeervelee keer keecevee Deewj meenme
mes heefjhetCe& Lee~

keg veee kejW

12.

Ssmeer keewve-meer IeveeSB nQ efpevemes ceeuetce neslee nw efke yenve YeeF& mes yengle heej kejleer
LeerDeheves MeyoeW ceW yeleeFS~
v
YeeF& kes yeerceej he[ves hej Gmekes eje Keeves kes efueS keg ceeBieves hej ceelee-efhelee kes iegmmes
keer hejJeen ve kejles ngS yenve ves eghekes mes Gmes Keeves kes efueS ieg[-eves ueekej efoS~
v
peye Gmekee YeeF& Ieeeue nes ieee lees Deheveer peeve keer hejJeen efkees efyevee Deheves YeeF& keer
Fe hetjer kejves kes efueS Jen PeC[e ueskej Deeies ye{leer jner~

meheuelee kes meeOeve

meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (iii), (Ke) (ii), (ie) (iv)~
[4]

Yee<ee Yeemkej5

2.
3.

Gheegkele Meyo Yejkej efjkele mLeeveeW keer hete|le keerefpeS

(ke) Oewe&hetJe&ke, (Ke) heefjece, (ie) DeeMee, (Ie) otmejeW, (*) mecee~
veeres efoS ieS eMveeW kes Gej efueefKeS
(ke) mebmeej kes keecekeepeer ueesieeW kees leerve efnmmeeW ceW yeeBe pee mekelee nw~
(Ke) keece ceW meheuelee eehle kejves kes efueS DeeJeMeke oes iegCe{ eefle%e nesvee Deewj melele
heefjece kejvee nw~
(ie) eefo yeeOeeDeeW mes Ieyejekej efkemeer Yeer keece kees ve efkeee peeS lees peerJeve JeLe& nw, efvejLe&ke
nw FmeefueS yeeOeeDeeW mes Ieyejevee Devegefele nw~
(Ie) mecee meyemes DeefOeke cetueJeeve nw~ nce Keesee ngDee Oeve, efJeee Deewj mJeemLe lees oesyeeje
eehle kej mekeles nQ hejvleg yeerlee ngDee mecee keYeer Jeeheme veneR Deelee~
(*) Skeuee euees mes jJeervveeLe "ekegj kee leelhee& nw efke eefo keesF& legcneje meeLe ve os lees
Dekesues ner Deeies ye{les peeDees, eueles peeDees~

Yee<ee-%eeve
4.

5.

6.

keg Meyo-egiceeW kee Deheves JeekeeeW ceW eeesie keerefpeS~

(ke) ceelee-efhelee YeieJeeve kee otmeje he nQ, Jes nceW Deer efMe#ee osles nQ~
(Ke) keYeer-keYeer nce Deheves kele&Je-heLe mes efJeeefuele nes peeles nQ, efpemekes keejCe yeeo ceW
heleevee he[lee nw~
(ie) heeke& ceW ueesie FOej-GOej nue jns Les~
(Ie) Deueie-Deueie meceoee nesles ngS Yeer nceejer mebmke=efle Ske nw~
efJehejerleeLe&ke Meyo yeleeFS
DeeMee
efvejeMee
ogieg&Ce
meodiegCe
meheue
Demeheue
eke
Deeke, ueghle
mJeosMeer
efJeosMeer
ekeeMe
DevOekeej
MeyoeW kes pees[s yeveeFS Deewj Deheveer Meyo-Meefkele ye{eFS
cenejeCee
heg<e
esjke
ceeie&
ceOece
efMeJeepeer
yeerlee
peerJeve
ceneve
eleehe
mebeceer
emebie
$eheefle
opee&
mele
mecee

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB
keg veee kejW
7.

Deeueme, efvejeMee, otmejeW kes Yejesmes yew"vee, keeceeesj nesvee Je Glmeenjefnle nesves pewmes ogieg&CeeW kees
leeiekej; leLee heefjeceer nesvee, DeeMeeJeeoer nesvee mJeeb Deeies ye{ves keer efnccele jKevee, { eefle%e Je
{ efveMee pewmes meodiegCeeW kees Deheveekej Jeefkele mebmeej ceW Gvveefle kej mekelee nw~

keg kejves keer yeejer

9.

Fme keLeve mes uesKeke kee leelhee& nw efke efpeme ekeej iegueeye keeBeW kes yeere ceW Deewj keceue keere[ kes
yeere ceW jnlee nw, "erke Gmeer ekeej keef"veeFeeW Je mebIe<eeX kes yeere {lee mes keece ceW ueies jnkej nce
meheuelee eehle kej mekeles nQ~

Yee<ee Yeemkej5

[5]

efYe#ee-hee$e
meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.
2.
3.

4.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (iii), (Ke) (ii), (ie) (ii)~
Gheegkele Meyo Yejkej efjkele mLeeveeW keer hete|le keerefpeS
(ke) keuespee, (Ke) heeme, (ie) oge|ove, (Ie) yeerpe, (*) efYe#ee-hee$e~
veeres efoS ieS keLeve efkemeves, efkememes Deewj keeeW kens?
(ke) en Jeekee cenelcee yeg ves veiej kes Oeveer YekelepeveeW mes kene~ keeeWefke veiej ceW Yeebkej metKee
Je Dekeeue he[e Lee~
(Ke) Oeveer Oece&heeue ves cenelcee yeg mes kene~ keeeWefke Je<ee& ve nesves mes Gmekes meye Kesle metKe ieS
Les, efkemeer ekeej Deheves heefjJeej kees Jen DeeOee hes Yeespeve efKeuee hee jne Lee~
(ie) mesveeheefle peemesve ves cenelcee yeg mes kene~ keeeWefke Gmekes Iej ceW Yeer heee&hle Deveepe veneR
Lee~
(Ie) Yeer[ ceW mes efkemeer Jeefkele ves megefeee kees kene~ keeeWefke Jen mJeeb yengle efveOe&ve Leer Deewj
Fmekes yeeJepeto Jen veiej kes meYeer IejeW ceW Deveepe hengBeeves keer efpeccesoejer ues jner Leer~
(*) megefeee ves JeneB GheefmLele JeefkeleeeW mes kene~ keeeWefke Jen peeveleer Leer efke Gvekeer oee Je oeve
kes yeue hej ner Jen iejerye ueesieeW leke Deveepe hengBee mekesieer~
veeres efoS ieS eMveeW kes Gej efueefKeS
(ke) veiej ceW Yeebkej metKee Deewj Dekeeue he[e Lee~ Devve Je peue kes DeYeeJe ceW heMeg-he#eer
Deewj epee Jeekegue Les~
(Ke) Dekeeue ceW meyekeer Jeekeguelee osKekej cenelcee yeg ves veiej kes meYeer Oeveer YekelepeveeW
kees yegueJeeee~
(ie) cenelcee yeg ves eMve efkeeeefeepevees! yeesuees, YetKeer epee kees Devve osves kes efueS
legce ceW mes keewve-keewve leweej nw?
(Ie) cenelcee yeg kes Jeeve megvekej jlveekej mes" kee ceeLee ueppee mes Pegke ieee, keeeWefke
mechetCe& veiej kes ueesieeW kes efueS Deveepe Gmekes heeme Gheegkele veneR Lee~
(*) veiej kes nj DeeBieve ceW Deveepe henBgeeves kee Yeej DeveeLeefheC[o keer heg$eer megefeee ves
efueee~
(e) megefeee YeieJeeve leLeeiele kes efee efMe<e DeveeLeefheC[o keer yeser Leer~ Gmeves yeg mes kene,
YeieJeved! veiej kes nj DeeBieve ceW Deveepe hengBeeves kee Yeej ceQ uesleer ntB~
() megefeee ves veiej kes nj DeeBieve ceW Deveepe hengBeeves keer efpeccesoejer ueer Leer peyeefke Gmes mJeeb
Keeves kes efueS oeves-oeves kee DeYeeJe Lee~ FmeefueS ueesieeW kees ueiee efke megefeee heeieue nw~
(pe) megefeee keer yeele megvekej Oeveer mes"eW ves Deheves YeC[ej Gmekes efYe#ee-hee$e ceW Gueere efoes~
(Pe) cenelcee yeg ves megefeee kees DeeMeerJee&o efoeeleLeemleg! efveMee hetje nes~
[6]

Yee<ee Yeemkej5

Yee<ee-%eeve
es efJeMes<eCe efkeve hee$eeW kes efueS Gheegkele nQ? efjkele mLeeveeW ceW mener efJeMes<eCe YeefjS
cenelcee yeg oeeJeeve Les~ megefeee Goej Leer~ jlveekej, peemesve, Oece&heeue mJeeLeea Les~
efoS ieS MeyoeW kes meeceves mener meceeveeLe&ke Meyo eBkej efueefKeS
neLe
kej
efMe<e
esuee
DeeBKe
ves$e
YeieJeeve
F&MJej
Je<ee&
yeeefjMe
ej
ojJeepee
cegKe
cegBn
Devve
Deveepe
veeres efueKes MeyoeW kes efuebie yeouekej efueefKeS
egJeke
egJeleer
DeYeeefieve
DeYeeiee
mesJeke
mesefJekee
efMe<e
efMe<ee
cenejeveer
cenejepee
heg<e
m$eer
`j' Deewj `jd' kee mener eeesie kej Meyo yeveeFS
eeesie
hepee
heeCe
heMve

Oece&heeue
Je<e&
DeeMeerJee&o
& kece&
`efJe' leLee `efvejd' Ghemeie& ueieekej veS Meyo yeveeFS
efJe + %eeve = efJe%eeve
efvejd
+ peve = efvepe&ve
efJe + Mes<e
= efJeMes<e
efvejd
+ yeue = efveye&ue
efJe + pee
= efJepee
efvejd
+ Oeve = efveOe&ve
efJe + efMe< = efJeefMe<
efvejd
+ iegCe = efveieg&Ce

5.
6.

7.

8.

9.

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB
keg veee kejW
10.

megefeee kees Dekeeue heeref[leeW keer meneeleeLe& Iej-Iej peekej efYe#ee ceeBieves ceW ueppee cenmetme veneR ngF&~
meye oeleeDeeW keer oee kes yeue hej ner Jen heeref[leeW keer meneelee kejves ceW me#ece nes mekeer~ FmeerefueS
Gmeves Ssmee kene efke cesje YeC[ej lees Deehe meye (oeleeDeeW) kes Iej ceW Yeje he[e nw~

osMeYeefkele
meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.
2.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (iii), (Ke) (iii), (ie) (ii)~
Gheegkele Meyo Yejkej efjkele mLeeveeW keer hete|le keerefpeS
(ke) mJeeLeeX, (Ke) kee&Je, (ie) ceBieslej, (Ie) yeheewleer~

Yee<ee Yeemkej5

[7]

3.

efvecveefueefKele eMveeW kes Gej oerefpeS

(ke) efve:mJeeLe& YeeJe mes osMe keer mesJee kejvee ner osMeYeefkele nw~ osMe kes mecceeve keer j#ee kes efueS
osMeYekele kees Dehevee leve, ceve, Oeve meye keg Dehe&Ce kejves kes efueS lelhej jnvee neslee nw~
FmeefueS osMeYeefkele hetueeW keer mespe veneR, keeBeW kee leepe nw~
(Ke) efyevee efkemeer efvepeer mJeeLe& kes otmejeW keer leve, ceve, Oeve mes mesJee kejvee ner efve:mJeeLe& mesJee nw~
(ie) Jen [e@kej jesefieeeW kes mees efnlew<eer Je DevegYeJeer Les~ Jen kee&Jeefve<", oeeueg Deewj
F&ceeveoej Jeefkele Les~ Jen Ske mees osMeYekele Les~
(Ie) Ske yeej osMe ceW Deveepe keer lebieer Leer~ Ske F&ceeveoej ueeueepeer jeMeve keer ogkeeve kejles Les~
otmejs ogkeeveoej Oeve keceeves kes efueS jeMeve yuewke kej osles Les~ yess ves GvnW Yeer ener kejves
kee megPeeJe efoee~ hejvleg GvneWves yess kees [eBe Deewj kene efke en Deveepe pevelee kes efueS nw,
ceQ efkemeer kes meeLe Yeer yesF&ceeveer veneR kej mekelee~ JeemleJe ceW Jen ueeueepeer Ske mees,
F&ceeveoej, oeeueg, kee&Jeefve<" Je osMeYekele Les~
(*) Fme hee" mes nceW en efMe#ee efceueleer nw efke nceW Yeer Deheves osMe kees heej kejvee eeefnS~
F&ceeveoejer mes Deheves kee&Je kee heeueve kejvee eeefnS~ mecee Deeves hej osMe Deewj
osMeJeeefmeeeW kes efueS Dehevee leve, ceve, Oeve Dehe&Ce kej osvee eeefnS~

Yee<ee-%eeve
4.

5.

6.

efvecveefueefKele MeyoeW mes efJeMes<eCe Meyo yeveeFS

(ke) penj
penjeruee
heefjee
heefjefele
DevegYeJe
DevegYeJeer
Gheeesie
Gheeesieer
(Ke) efove
owefveke
mehleen
meehleeefnke
ceeme
ceeefmeke
Je<e&
Jeee|<eke
efvecveefueefKele MeyoeW kee DeLe& Deheves MeyoeW ceW mhe< keerefpeS
(ke) cege ee ceeue kee DeJewOe ee-efJeee
(Ke) oueeueer, Dee{le
(ie) ueueeevee, hegmeueevee
(Ie) efpemekeer eenvee (Fe) ve keer peeS
(*) hegMlewveer peeeoeo, hewle=ke mecheefe
efvecveefueefKele kees Deheves JeekeeeW ceW eeesie keerefpeS
(ke) iegueeyeefmebn Deheves Jeleve keer Deepeeoer kes efueS Jeerj ieefle kees eehle nes ieeee~
(Ke) hegefueme kees Jeoea ceW cebefoj kes Devoj peeles osKekej cesje ceeLee "veke ieee~
(ie) Deeeveke DeOeeheke kes Dee peeves hej yeeeW kees kee" ceej ieee~
(Ie) heers mes Deeeveke efkemeer keer DeeJeepe megvekej Debpeueer kee esnje heeruee he[ ieee~

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB
7.

mees osMeYekele Deheves Jeleve keer j#ee kejves kes efueS Deheves eeCeeW keer Deengefle osves kees meowJe lelhej
jnles nQ~ efpeme Jeleve keer ceeer ceW nce Kesues, he{s Deewj ye[s ngS nQ Gme ceele=Yetefce kee nceeje jesce-jesce
kepe&oej nw~ nceW Deheves Jeleve keer Deeve kes efueS meJe&mJe veeseJej kejvee he[s lees Yeer kece nw~

keg veee kejW

8.

j#ee-cev$eeuee kes Ske DeefOekeejer kes cetKe& yess ves eueesYeve ceW heBmekej Deheves efhelee kes efJeYeeie mes
Ske cenJehetCe& metevee efJeosMeer jepeveerefleke kees osves kee eeeme efkeee Lee~ Deheves heg$e kes Fme osMeesner
keee& keer peevekeejer efceueves hej DeefOekeejer keer helveer ves Ssmee kene~
[8]

Yee<ee Yeemkej5

peye nce neWies ye[s

meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.
2.

3.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (ii), (Ke) (i), (ie) (ii)~
veeres efoS ieS eMveeW kes Gej efueefKeS
(ke) yees ye[s neskej meceepe ceW Jeehle Ie=Cee, peceeKeesjer, Ye<eeej, eEnmee Deeefo kegjerefleeeW kees
efceekej osMe kee YeefJe<e meBJeejvee eenles nQ~
(Ke) yees Deheves osMe keer ogo&Mee ve< kejves keer MeheLe Kee jns nQ~
(ie) nce ye[s neskej yesF&ceeveer, Ye<eeej, IetmeKeesjer, DeelebkeJeeo Deewj Deve meeceeefpeke
kegjerefleeeW kees efceevee eenWies~
(Ie) nce ye[s neskej Deheves osMe keer leve, ceve, Oeve mes mesJee kejvee eenles nQ~ mecee he[ves hej
Deheves eeCeeW kees veeseJej kejves kes efueS Yeer leweej jnWies~
Fve hebefkeleeeW kee DeLe& mhe< keerefpeS
(ke) yees DeYeer ess nesves kes keejCe mekeejelceke efoMee ceW keesF& "esme keoce G"eves ceW DemeceLe&
yelee jns nQ efkevleg YeefJe<e ceW (Lees[e ye[s nesves hej) keg kejves kee mebkeuhe oMee& jns nQ~
(Ke) yees YeeJeer keCe&Oeej kes he ceW Deheveer ueieve Deewj cesnvele mes jsefiemleeveer yebpej Yetefce ceW Yeer
nefjeeueer uenje osves kee { efveMee Jekele kej jns nQ~

Yee<ee-%eeve
4.

5.
6.
7.

veeres keefJelee ceW DeeS keg Meyo efoS ieS nQ~ es Meyo oes MeyoeW kes cesue mes yeves nQ~ oesveeW MeyoeW
kees GoenjCe kes Devegmeej Deueie-Deueie kejkes efueefKeS
(ke) Ye<eeej Ye + Deeeej
(Ke) eqnceefieefj efnce + efieefj
(ie) ogo&Mee
og: + oMee
(Ie) kegjerefle keg + jerefle
Fve MeyoeW kes DeLe& Jeie&-hensueer mes {tB{kej efueefKeS
(ke) eeCe, (Ke) ueieece, (ie) Oeeje, (Ie) Ie=Cee, (*) penjeruee~
Meeske Deewj heer[e, esleeJeveer, vehejle, heej, Ie=Cee, eEnmee, Ye<eeej, peceeKeesjer, kegjerefle, eslevee, MeheLe~
Fve hebefkeleeeW ceW mes efeee Meyo egvekej efueefKeS
nce peye neWies ye[s, osKevee
neWies, osKevee
Ssmee veneR jnsiee osMe~
jnsiee
Deye Yeer keg ueesieeW kes efoue ceW
vehejle DeefOeke, heej nw kece~
nw
efnbmee kes efJe<ecee eJeen ceW
keye leke Deewj yensiee osMe?
yensiee

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB
keg veee kejW
9.

veejeYe<eeej efceevee, osMe kees Deeies ueevee nw~

Yee<ee Yeemkej5

[9]

keg kejves keer yeejer

11.

Yeejle heeje osMe nceeje

meejs peie ceW heeje nw~
nQ Oece& eneB hej efYevve-efYevve
hej Ske nceeje veeje nw~
Yeejle heeje osMe nceeje
meejs peie ceW veeje nw~

yeeueke evieghle
meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.
2.

3.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (ii), (Ke) (iii), (ie) (i)~
efkemeves kene, efkememes kene
(ke) eeCekee ves yeeueke jepee mes~ (Ke) yeeueke jepee ves eeCekee mes~ (ie) eeCekee ves yeeueke
jepee keer ceeB mes~
veeres efoS ieS eMveeW kes Gej efueefKeS
(ke) ceieOe meceed heneheodce vevo kes DeleeeejeW mes keeBhe jne Lee~ (Ke) eeCekee Ske yengle
yegefceeve yeeeCe Les~ (ie) jepee-meer Goejlee kee DeefYevee evieghle ves eqkeee pees efke Kesue ceW jepee
yevee ngDee Lee (Ie) evieghle kes efhelee meceed ceneheoced vevo kes jepeyevoer ie=n ceW yevoer Les~
(*) jepemeYee ceW yew"s ueesie cetKe& Je eeheuetme Les FmeefueS GvnW keesF& Gheee veneR metPee~
(e) evieghle kes eje efyevee efhebpeje Keesues efmebn kees yeenj kejves kes DeodYego keee& ves meyekees eefkele
kej efoee~ () Deeies euekej Fme yeeueke ves Deheves yeengyeue mes efmekevoj kes etveeveer meeceepe kes
Deelebke mes Yeejle kees cegefkele efoueeF&~

Yee<ee-%eeve
4.

5.

6.

meceeveeLe&ke Meyo efueefKeS

keggcye
heefjJeej
hegjmkeej
Fveece
mecee
cenejepee
meieJe&
Meeve mes
eefkele
nwjeve
efJeheefe
mebke
veS Meyo yeveeFS
efveOe&ve, efveye&ue, efveoex<e, efvepe&ve~
efvecveefueefKele cegneJejeW kee mener eeesie kejkes Jeekee hetjs keerefpeS
(ke) Deeie-yeyetuee, (Ke) DeeBKeeW kee leeje, (ie) kekes g[e efoS, (Ie) oeBleeW leues GBieueer
oyeevee, (*) kecej keme ueer~
efJejece-efe ueieeFS
Deheveer ceelee kes meeLe Jen yeeueke Yeer en ueeruee osKe jne Lee~ Jen Yeuee keye leke ceeveves Jeeuee Lee!
Gmeves keneceQ efvekeeue otBiee~ meye ueesie nBme he[s~ yeeueke keer ef{"eF& Yeer kece ve Leer~ jepee vevo
kees Yeer DeeMee& ngDee~ vevo ves heteen keewve nw?
[ 10 ]

Yee<ee Yeemkej5

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB
keg veee kejW
8.

nce yeeeCe keer eeevee megvekej Gmekes efueS ieee kee eyevOe kej osles~

Depeg&ve kee ceesn-Yebie

meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.
2.
3.

4.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (ii), (Ke) (iii), (ie) (i)~
efjkele mLeeveeW keer hete|le keerefpeS
(ke) JeerjeW, (Ke) ceesn, (ie) DeOece&, (Ie) Decej, (*) Yebie~
veeres efoS ieS eMveeW kes Gej efueefKeS
(ke) keewjJeeW Deewj heeC[JeeW keer mesveeSB keg#es$e kes cewoeve ceW Ke[er LeeR~
(Ke) Depe&gve ves jLe kees oesveeW mesveeDeeW kes yeere ues eueves kees kene~
(ie) Me$eg he#e ceW Depeg&ve kees efheleecen Yeer<ce, ieg esCe Deewj ceecee Meue Deeefo eese Ke[s ngS
efoKeeF& efoS~
(Ie) Depeg&ve kee jLe eerke=<Ce euee jns Les~ jLe eueeves Jeeues kees meejLeer kenles nQ~
(*) Depe&gve eg ceW Deheves iegpeveeW Deewj mecyeefvOeeeW kees Deheves efJe Ke[e osKekej leLee Gvemes
ve ue[ves keer Fe jKeles ngS eg veneR kejvee eenles Les~
(e) eerke=<Ce ves kene efke JeerjeW kee Oece& eg kejvee nw~ Jeerj heg<e nej-peerle keer hejJeen veneR
kejles~
() Deelcee kes yeejs ceW eerke=<Ce ves Depe&gve kees yeleeee efke Deelcee Decej nw~ efpeme ekeej ceveg<e
hegjeves Jem$e yeouekej veS Jem$e OeejCe kejlee nw, Gmeer ekeej Deelcee Yeer Ske Mejerj
leeiekej otmeje Mejerj OeejCe kejleer nw~
(pe) eerke=<Ce ves kene efke meee mebveemeer Jen nw pees kee&Je kee heeueve kejlee nw~ Jen efkemeer
heue keer Fe veneR kejlee~
(Pe) eerke=<Ce kes GheosMe megvekej Depeg&ve kee ceesn-Yebie nes ieee~ Gmes Deheves kee&Je kee %eeve nes
ieee~ FmeefueS Depeg&ve kees eg kejvee he[e~
Fme Skeebkeer ceW eerke=<Ce Deewj Depe&gve kes eefj$e keer efJeMes<eleeSB GYejkej meeceves DeeF& nQ~ oesveeW
kes yeejs ceW leerve-leerve Jeekee efueefKeS~
eerke=<Ce (1) eerke=<Ce kees Oece&-DeOece& kee hetje %eeve Lee DeLee&led Jes %eeveer Les~
(2) Jes kegMeue GheosMeke Les FmeerefueS Depeg&ve kee ceesn-Yebie kejves ceW meheue ngS~
(3) Jes efyevee efkemeer heue keer Fe kes kee&Jeheeueve hej yeue osles nQ~
Depe&gve (1) Depeg&ve Deheves iegpeveeW, mecyeefvOeeeW, yevOeg-yeevOeJeeW mes yengle esce kejlee Lee~
(2) Jen Ske meenmeer #eef$ee Deewj Jeerj eese Lee~
(3) Jen Oevege|Jeee ceW Deefle efvehegCe Lee~

Yee<ee Yeemkej5

[ 11 ]

Yee<ee-%eeve
5.

6.

7.

efJeueesce Meyo efueefKeS

Jeerj
keeej
Oece&
DeOece&
efJeMes<eCe-MeyoeW mes meb%ee-Meyo yeveeFS
ogye&ue
ogye&uelee
meee
meeeF&
GoenjCe kes Devegmeej Jeekee yeoefueS
(ke) cegPemes Mem$e veneR G"eee peeSiee~
(Ke) cegPemes Gmekeer efvevoe veneR keer peeSieer~

efJepee
Meeefvle

hejepee
DeMeeefvle

keeej
Dee

keeejlee
DeeF&

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB

keg veee kejW

8.

peye Depeg&ve ves eg kejves mes cevee kej efoee leye eerke=<Ce ves Gvemes kene efke legce Deheveer Fe mes venerR
ue[ jns~ legcnW ogeexOeve Je Gmekes meeefLeeeW ves eg kejves kes efueS efJeJeMe efkeee nw~ en Ske Oece&eg nw legce Jeerj heg<e nes~ nej-peerle keer hejJeen efkeS efyevee Deheves kee&Je kee heeueve kejes~

10

legce ieg yevees, ceQ esuee

meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.
2.

3.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (iii), (Ke) (ii), (ie) (iv)~
Fme hee" keer efJeefJeOe IeveeDeeW mes ieebOeerpeer keer efvecveefueefKele efJeMes<eleeDeeW kee helee euelee
nw
(ke) Deheves meefeJe ceneosJeYeeF& osmeeF& Deewj peerJeve mebefieveer kemletjyee kes efveOeve ves Gvekes leve Deewj
ceve kees hetjer lejn PekePeesj [euee Lee~
(Ke) pesue efvejer#eke keve&ue YeC[ejer eje ieeBOeerpeer kees efjneF& kes DeeosMe keer metevee osles mecee
efce0 YeC[ejer mes jsue efkejees kes efJe<ee ceW cepeeke kes uenpes ceW hetvee~
(ie) Deheveer heesleer eje Gvekeer ter ehheue "erke kejves kes efueS ceeseer kees os Deeves hej ieeBOeerpeer ves
hete, cepetjer lee keer ee cenelcee ieeBOeer keer pee~
(Ie) ehheue keer cepetjer kes Dee" Deeves heeme ve nesves hej GvneWves ceeseer mes ehheue Jeeheme ceBieeF&~
(*) ieeBOeerpeer ves cewues-kegewues Devehe{ ceeseer kees Deeen mes Deheves heeme meehe-megLejer ieer hej
yew"eee~
(e) ieeBOeerpeer ves Deheves neLe mes yeveer Ske pees[er ehheue Deheves kedj jepeveerefleke efJejesOeer
pevejue mcedme kees YeW keer Leer~
efkemeves kene? efkememes kene?
(ke) pesue efvejer#eke keve&ue YeC[ejer ves cenelcee ieebOeer mes~
[ 12 ]

Yee<ee Yeemkej5

4.

(Ke) ieebOeer peer keer heesleer ceveg ieeBOeer ves ieeBOeerpeer mes~
(ie) cenelcee ieebOeer ves ceeseer mes~
(Ie) ceeseer ves ceveg ieebOeer mes~
veeres efoS ieS eMveeW kes Gej efueefKeS
(ke) DeeieeKeeve cenue ceW ieebOeer peer ves Deheves efee meefeJe ceneosJeYeeF& osmeeF& Deewj peerJevemebefieveer
kemletjyee kees Keesee Lee~ FmeefueS Deeiee]Keeve cenue ieebOeer peer kees og:Keoeeer Lee~
(Ke) ieebOeer peer keer yeerceejer Deewj kecepeesjer kees osKekej Debespe mejkeej kees ueiee efke keneR ieebOeer
peer Yeer pesue ceW ner vee eue yemeW~ Deiej Ssmee ngDee lees osMe ceW efJeesn keer Deeie Ye[ke G"sieer,
efpemes yegPeevee DemecYeJe nesiee~
(ie) peye ceeseer kees helee euee efke Jes ehheue ieebOeer peer keer nQ lees Gmeves ceveg yenve kees ehheue osves
mes cevee kej efoee~
(Ie) ieebOeer peer ves ceeseer mes ehheue cejccele kejvee meerKee leLee meeLe-ner-meeLe ehheue yeveekej
ceeseer kes Dee" Deeves egkeeS~
(*) ieebOeer peer efkemeer kees Yeer Dehevee Me$eg veneR ceeveles Les~ Jen meYeer kes meeLe escehetJe&ke JeJenej
kejles Les leLee Jen mees meleeener Les~

Yee<ee-%eeve
5.

6.

7.

efvecveefueefKele MeyoeW kees osMeer, efJeosMeer, leodYeJe Je lelmece MeyoeW ceW Jeieeake=le keerefpeS
osMeer
efJeosMeer
leodYeJe
lelmece
jsue
pecevee
peerJevemebefieveer
keve&ue
esuee
mJelev$elee
ceuesefjee
YeerKe
ieg
vepejyevo
ehheue
mJe
heMe&
ceeseer
DeOeelce
cepeeke
heefJe$e
Yeeie
heef{S, meceefPeS Deewj efueefKeS
(ke) jeJeCe hej Ghekeej efkeee ieee~
(Ke) megueYee kees $e+Ce efoee ieee~
(ie) meYeer kes efueS kehe[s efmeues ieS~
(Ie) JeneB mes Yeeieves kee efJeeej efkeee ieee~
efvecveefueefKele JeekeeeW ceW Gefele efJejece-efe ueieeFS
(ke) meoe mele yeesuees~
(Ke) keue Jes henveWies keee?
(ie) uesefkeve es Dee" Deeves osiee keewve?
(Ie) keee Fme yeg{ehes ceW pesue-DeOeer#eke mes YeerKe ceeBiet!
(*) ceeseer kee mebkeese efcee~
(e) Deheves kedj jepeveerefleke efJejesOeer kees?

Yee<ee Yeemkej5

[ 13 ]

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB
keg veee kejW
9.

ieebOeer peer keer ehheue t peeves hej Gvekeer heesleer ceveg GvnW cejccele kes efueS ceeseer kees os DeeF&~ en
peevekeejer nesves hej ieebOeer peer ves ceveg mes hete efke ehheue keer cejccele kes efueS ceeseer mes Gmekeer cepetjer
Yeer lee keer ee cenelcee ieebOeer kes veece kee meneje ueskej efyevee cepetjer kes ner cejccele keje jner nes~ Fme
keLeve mes ieebOeer peer eje ece kee cenJe Je ceesue peevevee eke neslee nw~

11

mee kee meeLe

meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.
2.

3.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (iii), (Ke) (ii), (ie) (i)~
yeleeFS efvecve Jeekee efkemeves kens, efkememes kens Deewj keye kens?
(ke) efJeJeske kes efheleepeer ves efJeJeske mes kene peye Jen DeKeyeej he{ jns Les~
(Ke) efJeJeske keer ceeB ves kecejs ceW eJesMe kejles ngS efJeJeske kes efheleepeer mes kene~
(ie) ceeB ves efJeJeske mes kene peye Jen yew"ke ceW keg {tB{ jne Lee~
(Ie) efvece&ue ves efJeJeske mes kene~ peye Jen vees {tB{ jne Lee~
(*) efJeJeske ves ceeB mes kene peye Gmes vees veneR efceuee~
veeres efoS ieS eMveeW kes Gej efueefKeS
(ke) efJeJeske ke#ee heeBe ceW he{lee Lee~ Gmekes Iej ceW eej meome Les~
(Ke) efJeJeske kes efheleepeer ves Kevvee Debkeue mes Pet" yeesuee efke Jen efkemeer keejCeJeMe ceereEie
ceW veneR Dee mekeles~
(ie) efJeJeske Keesee ngDee ome kee vees {tB{ jne Lee~ Gmekeer ceeB ves kene efke ceQ legcnW ome
hees kee vees os osleer ntB~
(Ie) efJeJeske ves kene efke vees Gmeves Keesee nw FmeefueS Jen Fmekee Yegieleeve Deheves efheieer
yeQke mes kejsiee~
(*) efJeJeske keer F&ceeveoejer keer yeele megvekej Deewj ome hees kee Yegieleeve yeele kes hewmes mes kejlee
osKekej DeOeeheke ieodieo nes iees~

Yee<ee-%eeve
4.
5.

GoenjCe keer YeeBefle mecegeeyeesOeke MeyoeW mes efjkele mLeeveeW keer hete|le keerefpeS
(Ke) leeefke, (ie) FmeefueS, (Ie) keeeWefke, (*) uesefkeve, (e) efke~
GoenjCe kes meceeve efeee kes mener he kee eeesie kejkes Jeekee hetjs keerefpeS
(ke) os efoS Les, (Ke) DeeSiee, (ie) G"eee, (Ie) kejles nes~
[ 14 ]

Yee<ee Yeemkej5

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB
6.

veeres keg efmLeefleeeB oer ieF& nQ, legce Fve efmLeefleeeW ceW keee kejles?
(ke) (i) he{ jne Lee/jner Leer, efhej yewie ceW jKevee Yetue ieee/ieF&~
(Ke) (i) oesmle mes ue[eF& keer, Deeies veneR keBiee/keBieer~
(ie) (ii) nce Gmes hegefueme msMeve ceW pecee kej oW~
(Ie) (i) efyevee [js mJeerkeej kej ueW~

keg veee kejW

7.

Fve eMveeW kes Gej e$e mJeeb efueKeW~

eee& keerefpeS
8.

(ke) veneR, efJeJeske kes efheleepeer kees yenevee ve yeveekej veceleehetJe&ke peeves mes cevee kejvee eeefnS Lee~
(Ke) neB, yenevee Yeer Ske lejn mes Pet" ner neslee nw, keeeWefke Gmekes keejCe kes heers Pet" efhee
neslee nw~ mener keejCe yenevee ner veneR kenueelee~
(ie) efkemeer yeele hej eghe jnvee peevekeejer ve nesves kee meteke nw~ uesefkeve eefo eghe jnves Jeeues
kees Gmekeer peevekeejer nw lees Gmekee eghe jnvee en oMee&lee nw efke Jen mener yeele efhee jne
nw, DeLee&led Pet"e nw~

12

ceeveg<e neQ lees Jener jmeKeeefve

meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.
2.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (iii), (Ke) (ii), (ie) (i), (Ie) (iv), (*) (iii)~
veeres efoS ieS eMveeW kes Gej efueefKeS
(ke) ceveg<e nesves keer efmLeefle ceW keefJe ieeskegue ieeBJe ceW yemevee eenlee nw leeefke iJeeue-yeeueeW kes mebie
jn mekes~
(Ke) heMeg pevce efceueves hej keefJe kees vevo keer ieeeeW kes meeLe ieee yevekej yepe keer Oetefue ceW ner
ejves keer Fe nw~
(ie) keefJe ieesJeOe&ve heJe&le kee helLej yevevee eenlee nw keeeWefke Gmes eerke=<Ce ves Fv kee IeceC[
etj-etj kejves kes efueS Deheveer GBieueer hej OeejCe efkeee Lee~
(Ie) he#eer yeveves keer oMee ceW keefJe ieeskegue ieeBJe ceW ecegvee veoer kes efkeveejs keocye kes hes[ keer
[eefueeeW hej yemesje kejves kee Fgke nw~
(*) otmejs meJewes ceW jmeKeeve leerveeW ueeskeeW kes jepe kees eerke=<Ce eje ieee ejeves Jeeueer uee"er
Deewj ess kecyeue hej lepeves kees leweej nes peeles nQ~ Fmemes Gvekeer YeieJeeve ke=<Ce kes eefle
Yeefkele-YeeJevee kee helee euelee nw~

Yee<ee Yeemkej5

[ 15 ]

3.

(e) keefJe vevo keer ieeeeW kees ejeves kes megKe kes heers Dee" efmeefeeW Deewj veew efveefOeeeW kes megKe
kees Yeguee osvee eenlee nw~
() keefJe keer nee|oke Fe yepe kes Jeve, GheJeve Deewj mejesJej osKeves keer nw~
(pe) keefJe kejerue kes kegbpeeW hej kejes[eW meesves kes cenueeW kees veeseJej kejles ngS Gvekes cenJe
kees eefleheeefole kejlee nw~
YeeJe mhe< keerefpeS
(ke) keefJe YeieJeeve eerke=<Ce Deewj Gvemes mecyeefvOele eleske Jemleg kes eefle Deheves Deveve esce kees
Jekele kejlee nw~ Jen kenlee nw efke eefo cegPes he#eer kee pevce efceues lees ceQ ecegvee veoer kes
efkeveejs Ke[s keocye kes hes[ keer [eefueeeW hej yemesje kejves kee Fgke ntB~
(Ke) jmeKeeve ves Fme hebefkele ceW Deheveer DeeBKeeW mes epe kes Jeve, GheJeve Deewj mejesJej osKeves keer
Fe Jekele keer nw, keeeWefke es meYeer mLeue YeieJeeve eerke=<Ce keer eer[e-mLeueer jns nQ~

Yee<ee-%eeve
5.

Devegeeme kes oes GoenjCe eBkej efueefKeS

(i) ieeskegue ieeBJe kes iJeejve (ie JeCe& keer DeeJe=efe)~
(ii) keesefke ner keueOeewle kes Oeece (ke JeCe& keer DeeJe=efe)~

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB
keg veee kejW
7.

jmeKeeve kes Fve oesveeW heoeW ceW ke=<Ce-esce (meiegCe-esce) keer DeefYeJeefkele ngF& nw~

13

DeeOeer neB
meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.
2.
3.

4.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (ii), (Ke) (iii), (ie) (ii)~
mener Meyo egvekej efjkele mLeeve YeefjS
(ke) leuener, (Ke) DeeceeW, (ie) eespevee, (Ie) ueeue-heeruee, (*) mejesJej~
efkemeves, efkememes kene?
(ke) yegOegDee ves mJeeb mes
(Ke) yegOegDee ves Deece kes hes[ mes
(ie) kegBJej eEmen ves mejesJej mes
veeres efoS ieS eMveeW kes Gej efueefKeS
(ke) yegOegDee kes ceve ceW yeeie ceW ueies hekes heerues Deece Keeves kee ueeuee Deeee~
(Ke) peye kegBJej eEmen ves Deheves Deece kes yeeie kes keF& hes[eW kees DeeceeW mes ueieYeie Keeueer osKee lees
Jen eesefOele nes ieee Lee~
[ 16 ]

Yee<ee Yeemkej5

(ie)

kegBJej eEmen ves yegOegDee kees mejesJej ceW ues peekej Gmeer keer lejn mejesJej mes eMve kejkes keg
peJeeye ve efceueves hej, mejesJej keer neB mecePeles ngS Gmes mejesJej ceW ieesles oskej meyeke efmeKeeee~
(Ie) veneR, yegOegDee kee Deece uesves kee lejerkee efyeukegue ieuele Lee keeeWefke Gmes helee Lee efke hes[
keYeer veneR yeesueles~ efhej Yeer Gmeves Deece lees[s~ en Ske ekeej mes eesjer kejvee Lee~

Yee<ee-%eeve
5.

6.
7.

Fve MeyoeW kes oes-oes heee&eJeeeer egvekej efueefKeS

(ke) yeieeree
Geeve
(Ke) Je=#e
le
(ie) mesJeke
oeme
(Ie) leeueeye
heesKej
Fve MeyoeW kes efJeueesce egvekej efueefKeS
(ke) yegje, (Ke) keue, (ie) eMve, (Ie) emevve, (*) hetjer, (e) hegjmkeej~
Deye Deehe efoS ieS pees[eW kees Gefele Keeves ceW efueefKeS
iegCeJeeeke
mebKeeJeeeke
meeJe&veeefceke
nje-Yeje ieeBJe
Ske hes[
en yeeie
jmeerues Deece
oes-eej Deece
Fmeer ieeBJe

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB
keg veee kejW
8.

eefo Deece kee yeeie nceeje neslee lees nce yegOegDee kees meyeke efmeKeeves kes efueS Gmemes yeeie ceW Lees[e ece
kejJeeles DeLeJee Gmes ceehe kej osles~

14

yegjeF& kes yeoues YeueeF&

meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.
2.
3.
4.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (iv), (Ke) (i), (ie) (iii), (Ie) (ii)~
mener Jeekee hej
leLee ieuele hej
kee efveMeeve ueieeFS
(ke) (
), (Ke) (
), (ie) (
), (Ie) (
), (*) (
)~
mener Meyo egvekej Jeekee hetjs keerefpeS
(ke) meeceeve, (Ke) efJejesOe, (ie) OeveJeeo, (Ie) Deheeefnpe~
veeres efoS ieS eMveeW kes Gej efueefKeS
(ke) jJeerv nj mecee meYeer efJeeee|LeeeW kees efkemeer-ve-efkemeer ekeej mes hejsMeeve kejlee jnlee Lee
FmeefueS meYeer efJeeeLeea jJeerv mes hejsMeeve Les~
(Ke) jJeerv keer Dehes#ee hebkepe efJekeueebie hejvleg yengle nesefMeeej, oeeueg Je meerOee-meeoe
ue[kee Lee~
(ie) jJeerv eje hebkepe keer keer eBie kees osKekej Gmes efe{evee Je hejsMeeve kejvee hebkepe kes
og:Keer nesves kee keejCe Lee~

Yee<ee Yeemkej5

[ 17 ]

(Ie) hebkepe ves keej Jeeues keer ceoo mes jJeerv kees "erke mecee hej Demheleeue hengBeekej Gmekeer
peeve yeeeeer~

Yee<ee-%eeve
veeres efueKeer hebefkeleeeW ceW meb%ee MeyoeW kees jsKeebefkele keerefpeS
jJeerv kes ceelee-efhelee ves hebkepe kees yengle-yengle OeveJeeo efoee~ Deepe Gmeer keer Jepen mes Gvekee
heg$e ce=leg kes cegBn mes ueew Deeee Lee~ peye jJeerv kees helee euee efke hebkepe ves ner Gmes Demheleeue leke
hengBeeee nw lees Gmekeer DeeBKeeW mes DeeBmet yen efvekeues~
Gefele keejke-efeeW eje JeekeeeW kees hetje keerefpeS
(ke) Jeen!, (Ke) kee, (ie) kes efueS, (Ie) hej, (*) ceW~
hee" mes eBkej DevegmJeej Deewj Devegveeefmeke Jeeues Meyo equeefKeS
DevegmJeej
Devegveeefmeke
hebkepe
heeBe, cegBn
efJekeueebie
hengBe
cebieuekeecevee
eneB
Debke
eBie
DeeBKeW
DeeBmet
efoS ieS MeyoeW kes efJeueesce Meyo equeefKeS
meeceeve
eqJeefMe<
veJeerve
eeeerve
GeerCe&
DevegeerCe&
pevce
ce=leg
emevve
Deemevve
megKeer
og:Keer

5.

6.
7.

8.

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB
hebkepe Ske efJekeueebie ue[kee Lee efkevleg he{eF& ceW Jen yengle nesefMeeej Lee~ Jen keYeer Deheves
efJeeeuee kee meJeexece OeeJeke Deewj es<" efKeuee[er Lee~

9.

keg veee kejW

10.

jJeerv hebkepe kees Deveske ekeej mes efe{elee, meleelee Je hejsMeeve kejlee Lee~ Fmekes yeeJepeto hebkepe ves
Gmes Demheleeue hengBeekej veee peerJeve efoee~ en osKekej Je mecePekej Gmekeer DeeBKeeW mes heMeeeehe
kes DeeBmet yen efvekeues~

heefjeespevee keee&
13.

meodiegCe
1.
2.
3.
4.

leeefuekee

otmejeW keer meneelee kejvee~

Deheves mes ye[eW kee kenvee ceevevee~
DeheeefnpeeW Je efJekeueebieeW keer ceoo kejvee Je
escehetJe&ke JeJenej kejvee~
me[ke hej veneR Kesue kes cewoeve ceW Kesuevee~
[ 18 ]

ogieg&Ce
otmejeW kees hejsMeeve kejvee, meleevee~
ye[eW keer yeele vee ceevevee~
efkemeer efJekeueebie, Deheeefnpe kees hejsMeeve
kejvee, efe{evee~
me[ke hej yeereeW-yeere Kesuevee~
Yee<ee Yeemkej5

15

keYeer efce]peesjce Yeer DeeDees

meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.
2.

3.

4.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (i), (Ke) (iv), (ie) (iii), (Ie) (iv)~
megcesefuele keerefpeS
ke
Ke
efcecekeg
pevepeeefle
efejeJe
hene[er eeser
JesleeJeebie
leesnej
Oevespeeue
peue eheele
uegmeeF&
ueeskeve=le
veeres efoS ieS eMveeW kes Gej efueefKeS
(ke) efce]peesjce keer hetJeea meercee ceebceej (yecee&) mes, heefMece ceW ef$ehegje, yeebiueeosMe Je Gej efoMee
ceW ceefCehegj, Demece mes ueieer ngF& nQ~
(Ke) efce]peesjce keer ke=ef<e Ghepe ceW cegKe he mes Oeeve, efleue, jeF&, cekeF& Je kemeeJee Gieees peeles
nQ~ Deve hewoeJeej ceW Devevveeme, heheerlee, mevleje, megieefvOele heg<heeW keer Kesleer, nuoer, Deojke,
keeueer efcee& Deewj Deveske ekeej keer pe[er-yetefeeB nQ~
(ie) efce]peesjce kes ueeskeieerle Je ueeskeve=le meYeer mebmkeejeW, leesnejeW Je jerefle-efjJeepeeW kees peerJevle
kej osles nQ~
(Ie) efce]peesjce ceW efJeefMe< DeefleefLe Je ceewmece heefjJele&ve kee mJeeiele eneB kes ueesieeW eje Deheves
heejcheefjke yeeBme ve=le efejeJe eje efkeee peelee nw~
(*) efce]peesjce cegKe he mes pevepeeleere eevle nQ~ uegmeeF&, uesKej Deewj ekecee Fmekeer ecegKe
pevepeeefleeeB nQ~ DeefOekeebMe ueesie F&meeF& Oece& kes Devegeeeer nQ~ ke=ef<e, ceueer-heeueve, jsMece
Geesie, eee-yeeieeve leLee nmleefMeuhe ecegKe JeJemeee nQ~
(e) efce]peesjce kes ecegKe leesnej eheeej keg, efcecekeg Je LeeueJe heebie nQ~ Fve meYeer leesnejeW ceW
ke=ef<e keer Peueke osKeves kees efceueleer nw~
efvecveefueefKele hebefkeleeeW kee DeeMee mhe< keerefpeS
(ke) veS-veS leewj-lejerkeeW mes mepeer ngF& eneB keer eke=efle efveefMele ner megvojlece yeve peeleer nw~
efcepeesjce keer meerOeer e{eF& Jeeues eeke=efleke hene[eW hej DeeOegefveke ke=ef<e kes meheue eeesie
kejkes meer{ervegcee Kesle yeveekej Gmekes he ceW efveKeej Dee ieee nw~
(Ke) efcepeesJeemeer Deheves ceve kes YeeJeeW kees nmleefMeuhe eje kehe[eW hej Gkesjkej Jekele kejles nQ~
kehe[eW hej keer ieF& efe$ekeejer kes ceeeves nce {tB{les ner jn peeles nQ efkevleg es DeeefoJeemeer yengle
menpelee mes GvnW Deheveer keuee ceW efhejes osles nQ~

Yee<ee Yeemkej5

[ 19 ]

Yee<ee-%eeve
5.

6.

7.

8.

efvecve MeyoeW kes Debespeer veeceeW kes Deeies keuej Meyo ueielee nw~ Fvekes efueS Debespeer keuej
egkele Meyo efueefKeS
(ke) ke=ef<e
Ssefekeuej
(Ke) hetueeW keer Kesleer
heueesefjkeuej
(ie) yeeieJeeveer
ne@e|keuej
(Ie) ceueer heeueve
efheefmekeuej
efvecveefueefKele MeyoeW mes Fmeer ekeej kes Meyo yeveeFS Je Fvekee JeekeeeW ceW eeesie keerefpeS
n" + Deeled = n"eled
yeue + Deeled = yeueeled
mee#e + Deeled = mee#eeled
jeie + Deeled = jeieeled
veese$e mJeeb Deheves JeekeeeW ceW eeesie kejW~
efvecveefueefKele MeyoeW ceW meefvOe-efJeso keerefpeS
Meyo
meefvOe-efJeso
(ke) MeerleeJekeeMe =
Meerle
+ DeJekeeMe
(Ke) eer<ceeJekeeMe =
eer<ce
+ DeJekeeMe
(ie) hetJeexej
=
hetJe&
+ Gej
(Ie) ieewjJeeefvJele =
ieewjJe
+ DeefvJele
(*) DeefOekeebMe
=
DeefOeke + DebMe
efvecveefueefKele cegneJejeW kee Deheves JeekeeeW ceW eeesie keerefpeS efke Gvekee DeLe& mhe< nes peeS
(ke) Deepeeoer keer ue[eF& ue[les-ue[les efkeleves ner JeerjeW kes Ketve ceW Jem$e nes ieS~
(Ke) meefeve ves meewJeeB Meleke ueieekej osMe keer keere|le ceW eej eeBo ueiee efoS~
(ie) eerke=<Ce eMeesoe cewee keer DeeBKe kee leeje Les~
(Ie) eYeg keer efJe YekeleeW kes vewveeW ceW yemeer Leer~

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB
keg veee kejW
9.

efcepeesjce keer leerve ecegKe efJeMes<eleeSB efvecveefueefKele nQ

(i)
eneB keer keCe&hegueer veoer, heeueeke Je leceef[ue Peerue, yesleebie peue-eheele Deewj Oesvepeeue
hene[er osKeves ueeeke nQ~
(ii)
eneB kes hene[eW keer meer{ervegcee Kesleer eeke=efleke meeQoe& kee Devet"e Jejoeve nw~
(iii) en Deheveer megKeo peueJeeeg, ueeskeieerle, ueeskeve=le Je nmleefMeuhe kes efueS eefme nw~

16

yevo kejes lekejej

meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.
2.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (iii), (Ke) (iv), (ie) (ii)~
veeres efoS ieS eMveeW kes Gej efueefKeS
(ke) nceW YesoYeeJe keer YeeJevee kees lepe osvee eeefnS~
[ 20 ]

Yee<ee Yeemkej5

(Ke)
(ie)
(Ie)
(*)

3.

meehe mees Deewj YesoYeeJe keer YeeJevee mes jefnle oe ceW heej neslee nw~
nceW meyemes ncesMee Dee JeJenej kejvee eeefnS~
meceepe kes peerJeve kee DeeOeej Deehemeer cesuepeesue nw~
keefJe Deehemeer cesuepeesue ye{eves, YesoYeeJe es[kej oe ceW heej Deheveeves, meyekes og:Ke kees
Dehevee og:Ke mecePeves Je Dee JeJenej Deheveeves keer yeele kej jne nw~
(e) keefJe peeefle-heeBefle Deewj gDeetle keer oerJeejW lees[ves keer yeele kej jne nw~
keefJelee ceW DeeS legkeevle Meyo efueefKeS
1. lekejej, 3. yeesF&, 2. jeleW, 4. ceevees~

Yee<ee-%eeve
4.

5.

Fve hebefkeleeeW ceW efeee Meyo jsKeebefkele keerefpeS

Deheveer ieueer, cegnuuee Dehevee,
Deheveeheve DeeOeej~
yevo kejes lekejej~~
DeeDees meye efceuepeguekej ieeDees~
efceuekej yew"es, efceuekej KeeDees~~
Fve Meyo-mecetneW ceW mes efJeMes<eCe-efJeMes<e Deueie-Deueie efueefKeS
efJeMes<eCe
efJeMes<e
mJe
oe
Dee
JeJenej
TBeer
oerJeej

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB
keg veee kejW
7.

cesuepeesue ner meeceeefpeke peerJeve kee DeeOeej nw~ nce meeceeefpeke keee&eceeW, efeeekeueeheeW leLee
meeceeefpeke keeeeX ceW Yeeie uesles nQ leLee Deehemeer meneesie kes eje meeceeefpeke peerJeve kees meg{ yeveeles
nQ~

17

ueese Yej heeveer

meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.
2.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (ii), (Ke) (i), (ie) (ii)~
efjkele mLeeveeW keer hete|le Gheegkele MeyoeW mes keerefpeS
(ke) mewefveke, (Ke) DeMeeske, efmekevoj, (ie) hetje meeceepe, (Ie) ejCeeW~

Yee<ee Yeemkej5

[ 21 ]

3.

veeres efoS ieS eMveeW kes Gej efueefKeS

(ke) efmekevoj keYeer efkemeer mes veneR neje Lee Deewj Gmekeer yegef kee ueesne meYeer ceeveles Les,
FmeefueS Gmes ceneve kene peelee nw~
(Ke) efmekevoj kes efueS mewefveke DeeojCeere Les keeeWefke Jen mJeeb Ske mewefveke Lee~ Gmeves mewefvekeeW
kes meeLe meenme eje ner en GheueefyOe neefmeue keer Leer~
(ie) hekeerj ves efmekevoj mes lespe Je ke[s mJej ceW yeele keer Leer, peesefke Deepe leke efkemeer ves Gmemes
Fme ekeej yeele veneR keer Leer, FmeefueS Gmes nwjeveer ngF&~
(Ie) ]hekeerj keer kegefee ceW Ske uee"er, Ske ueese Deewj Ske kegMe kee Deemeve Lee~
(*) hekeerj efmekevoj keer Deke[Yejer cenevelee kees leg efme kejvee eenlee Lee~
(e) hekeerj ves leke& oskej en efme kej efoee efke efmekevoj kes hetjs meeceepe keer keercele Ske
ueess Yej heeveer nw~ Fmemes efmekevoj kee DeefYeceeve etj-etj nes ieee~ heuele: Jen efveej nes
ieee~

Yee<ee-%eeve
4.
5.

6.

veeres efoS ieS efJeMes<eCe Meyo hee" ceW efkemekes efueS kens ieS nQ? efueefKeS
(ke) efmekevoj, (Ke) hekeerj, (ie) mJej, (Ie) mewefveke, (*) jepe~
efJeueesce Meyo equeefKeS
nej
peerle
memlee
cenBiee
veF&
hegjeveer
cetKe&
nesefMeeej
jepee
jbke
yesevee
Kejerovee
Deeoj
Deveeoj
Gcceero
veeGcceero
GoenjCe osKekej efoS ieS Deveske MeyoeW kes efueS Ske Meyo equeefKeS
(ke) Deeefmleke, (Ke) Decej, (ie) efvejeOeej, (Ie) Jeee|<eke, (*) owefveke, (e) meehleeefnke,
() Devevle, (pe) ogye&ue, (Pe) mJeosMeer, (_e) eMebmeveere~

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB
7.

keewve yevesiee efmekevoj?

DeMeeske, heesjme, evieghle, Dekeyej, vesheesefueeve, peneBieerj, MeenpeneB~

keg veee kejW

8.

ceveg<e Deheveer peeve yeeeves kes efueS Oeve-oewuele, peceerve-peeeoeo, efjMles-veeleeW Deewj megKe-JewYeJe kes
Deve meYeer meeOeveeW kee leeie kej mekelee nw~

Kesue-Kesue ceW
9.

en Kesue nw, cee$ee kee Kesue~

cee$ee neDees, peeot efoKeeDees~
(ke) keece
(Ke) Yeesj
(ie) efIej
(Ie) Jener
(*) keerue

(e)
()
(pe)
(Pe)
()

kece
Yej
Iej
Jen
keue
[ 22 ]

jepee
kesuee
[esj
hetue
hegue

jpe
keue
[j
heue
heue
Yee<ee Yeemkej5

18

Jejoeve DeefYeMeehe yeve jne nw

meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.
2.
3.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (iii), (Ke) (ii), (ie) (ii)~
efoS ieS MeyoeW kee "erke he Yejkej efjkele mLeeveeW keer hete|le keerefpeS
(ke) oesnve, (Ke) heeeve, (ie) efJe<ewueer, (Ie) ogIe&vee, (*) Gheeesie~
efvecveefueefKele eMveeW kes Gej oerefpeS
(ke) eqpeme ekeej Yemceemegj eje ceeBiee ieee Jejoeve Gmeer kes efueS ner DeefYeMeehe DeLeJee ce=leg kee
keejCe yevee~ Gmeer ekeej efJe%eeve kee ogheeesie Deepe nceejs efueS DeefYeMeehe yeve jne nw~
(Ke) (i) eeleeeeleefJe%eeve ves eeleeeele kes #es$e ceW yengle DeefOeke Gvveefle keer nw~ Deepe nce
yengle kece mecee ceW uecyeer otefjeeB lee kej heeles nQ~ nce Ske meeLe ye[er mebKee ceW peue, Leue
Je DeekeeMe ceeie& cesW ee$ee kej mekeles nQ~
(ii) ke=ef<eefJe%eeve eje ke=ef<e kes #es$e ceW Deveske DeeOegefveke ev$e; pewmes^wkej,
detyeJewue Deeefo eEmeeeF& kes Gece meeOeve, Gvvele ekeej kes yeerpe, heewOes, mener YeefJe<eJeeCeer,
Yetefce keer GJe&je Meefkele ye{eves kee lejerkee Deeefo efJekeefmele ngDee nw~
(iii) Deew<eOe-efJe%eeveDeew<eOe efJe%eeve ceW efJe%eeve ves ye[er eeefvle keer nw~ Deveske ye[er Je
Yeebkej yeerceeefjeeW kee Fueepe Deepe mecYeJe nw~ ceveg<e keer Deeeg ceW Je=ef ngF& nw~ DeeOegefveke
mecee ceW eleske yeerceejer kee Fueepe mecYeJe nw~
(ie) keejKeeveeW, efceueeW, hewefke^eeW Je Geesie OevOeeW kes DeheefMe< heoeLe& veefoeeW, venjeW ceW ner [eues
peeles nQ~ pees peue kees eotef<ele kejles nQ~ hueeefmke kes LewueeW Je heefvveeeW ves peue eot<eCe kees
ye{eJee efoee nw~
(Ie) Jeeeg eot<eCe kee ecegKe keejCe OegDeeB nw~ keue-keejKeeveeW, efceueeW, hewefke^eeW leLee eeleeeele
kes meeOeveeW mes efvekeueves Jeeues OegSB kes keejCe nceeje JeeegceC[ue eotef<ele nes jne nw~
JeeleeJejCe ceW keeye&ve [eF-Dee@kemeeF[ iewme keer cee$ee ye{ ieeer nw~ hes[-heewOeeW, pebieueeW,
Je=#eeW kes keeve ves Yeer Jeeeg eot<eCe kees ye{eJee efoee nw~
(*) jele-efove eueves Jeeues keejKeeveeW, ceesjeW, jsueieeef[eeW, penepeeW Deeefo kes OegSB mes Jeeeg ceW
keeye&ve keer cee$ee ye{ jner nw~ Fmekeer DeefOeke cee$ee ye{ peeves mes hene[eW keer yehe& efheIeueves
ueiesieer efpememes peue-euee nesles osj veneR ueiesieer~
(e) Yeesheeue ceW pees Yeebkej ogIe&vee Ieer Gmekee keejCe Ske keerveeMeke keejKeeves keer iewme
efjmevee Lee~
() efJe%eeve kee eeesie meese-mecePekej Deewj ceeveJelee keer YeueeF& kes efueS kejkes Fmes Jejoeve ner
yeves jnves efoee pee mekelee nw~

Yee<ee-%eeve
4.

jbieerve MeyoeW kes efJeueesce Meyo Yejkej efjkele mLeeveeW keer hete|le keerefpeS
(ke) DeefYeMeehe, (Ke) meogheeesie, (ie) DeveeJeMeke, (Ie) otef<ele, (*) yebpej~

Yee<ee Yeemkej5

[ 23 ]

5.

6.

heef{S, meceefPeS Deewj efueefKeS

Glheeove-#ecelee Glheeove keer #ecelee
peue-euee
Jeie&-mebIe<e&
Jeie& kee mebIe<e&
menve-Meefkele
megKe-megefJeOee
megKe Deewj megefJeOee
Geesie-OevOes
pe[er-yeter
pe[er Deewj yeter
keer-helebies
efvecveefueefKele MeyoeW mes Ghemeie& Deueie kejkes efueefKeS
Demegj
De + megj
Deeue
ogyeg&ef
og: + yegef
ogIe&vee
ogue&Ye
ogjd + ueYe
og<heefjCeece

peue keer euee

menves keer Meefkele
Geesie Deewj OevOes
keer Deewj helebies
De + eue
og: + Ievee
og: + heefjCeece

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB
keg veee kejW
7.

efJe%eeve ves heefjJenve kes efJeefYevve meeOeveeW eje DeeJeeieceve keer DemegefJeOee kees lees otj efkeee nw efkevleg
eot<eCe keer mecemee Glhevve kej oer nw~

keg kejves keer yeejer

9.

Je=#eejesheCe eotef<ele Jeeeg kees Meg kejves leLee Gmes mesJeve eesie yeveeves kee meJeexece Gheee nw~ Je=#e
JeeegceC[ue mes keeye&ve [eF-Dee@kemeeF[ pewmeer DeMeg Jeeeg kees Deheves Yeerlej enCe kej uesles nQ Deewj
Meg Jeeeg Dee@kemeerpeve kees JeeegceC[ue ceW es[ osles nQ~ Dele: nceeje kee&Je nw efke nce JeeegceC[ue
kees Meg jKeves kes efueS DeefOeke-mes-DeefOeke Je=#e ueieeSB~

19

kesjue kee jepekegceej

meejelceke SJeb jeveelceke cetueebkeve

hee"-%eeve
1.
2.

3.

mener Gej kes meeceves

kee efe ueieeFS
(ke) (iii), (Ke) (ii), (ie) (i)~
Fve MeyoeW ceW mes jepee jepeJece&ve Deewj jefJeJece&ve kes efueS pees mener neW, GvnW equeefKeS
jepeJece&ve
jefJeJece&ve
oeeueg
mJeeLeea
elegj
Deeesie
epeeheeueke
DeefJeJeskeer
yegefceeve
veeres efoS ieS eMveeW kes Gej efueefKeS
(ke) jepeJece&ve kesjue jepe kes Ske ess jepe kee jepee Lee~
(Ke) jepeJece&ve kes jepe keer epee yengle heefjeceer Deewj F&ceeveoej Leer~
[ 24 ]

Yee<ee Yeemkej5

(ie) jepee kee yese jefJeJece&ve yengle efyeie[e ngDee, mJeeLeea Je veemecePe Lee~
(Ie) jepeJece&ve Deheveer epee kes megKe-og:Ke keer megvelee Gvekes ke<eW kees otj kejves kee Yejmeke
eelve kejlee Lee~ Jen oeeueg, elegj Je Dee epeeheeueke Lee, FmeefueS epee Gmekeer
eMebmee kejleer Leer~
(*) Dejye kes Jeeheejer jepe ceW Jeeheej kejves kes efueS Deeles Les~
(e) jefJeJece&ve cetKe& Je mJeeLeea jepee Lee~ Gmekes keejCe hetjs jepe keer Deee|Leke JeJemLee ve< nes
ieeer leLee Dejye Jeeheejer jepe es[kej eues iees~
() jepee keer ce=leg kes yeeo jepe kee jepekees<e Keeueer nes ieee~ epee hej veS kej ueieees iees~
hegjeves megeesie cev$eer nekej veS Deeesie cev$eer jKes iees~ mechetCe& jepe ceW $eeefn-$eeefn cee
ieeer~
(pe) jefJeJece&ve ves veceleehetJe&ke Deheveer Decetue ceefCeeeW keer ceeuee jepeue#ceer kees oskej kene efke
peye leke ceQ Jeeheme vee Dee peeTB leye leke Deehe cesjer eleer#ee kejvee~
(Pe) jefJeJece&ve keer Decetue ceefCeeeW keer ceeuee osJeer ue#ceer kes ieues ceW FmeefueS Leer, keeeWefke Jes
kenkej iees Les efke ceQ peye leke ueewkej ve DeeTB, Deehe Fmes Deheves heeme jefKeS~
(_e) Dejye kes JeeheeefjeeW ves yeleeee efke Jes Deheveer Fe mes veneR ueews~ jele kees Ske Yeebkej
letheeve ves Gvekes penepe Jeeheme veiej keer meercee hej uee es[s nQ~

Yee<ee-%eeve
4.
5.

Gheegkele Meyo egvekej efjkele mLeeveeW keer hete|le keerefpeS

(ke) kes, mes, (Ke) ceW, (ie) kee, (Ie) ves, keer, (*) hej, (e) kes efueS~
GoenjCe kes Devegmeej Jeekee yeoueW
(Ke) Jen Deheves efhelee keer Deefvlece yeeleW eeo kej heleeves ueiee~
(ie) veiej kes cetKe& jepee kes ceve ceW cesjs efueS keesF& Deeoj veneR~
(Ie) jele kees DeeS Ske Yeebkej letheeve ceW Gvekes penepe le hej Jeeheme Dee ieS~

jeveelceke ieefleefJeefOeeeB
keg veee kejW
8.

eefo jefJeJece&ve kees Deheves efkeS hej heMeeeehe veneR neslee lees Devle ceW jepeue#ceer Yeer "kej veiej mes
eueer peeleer Deewj Gmekee mechetCe& jepe Deee|Leke DeYeeJe kes keejCe ve< nes peelee~

Yee<ee Yeemkej5

[ 25 ]