Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 18.

SaYI, 2009/1, 1-14

UTOPYA UZERiNE GENEL BiRiNCELEME

A GENERAL EXAMINATION ABOUT UTOPIA

Ar~. Gor. Murad OMAY

istanbul Oniversitesi Edebiyat Faktiltesi Felsefe Boltimti

Ozet: Be~ klslmlJ bu yalJ~ma, titopya kavraml ve konusu tizerine genel bir
inceleme yapmaYI amaylamaktadlr. ilk klSlmda titopya kavrammm ortaya ylkl~ma
ve etimolojisine baktlmakta; ikinci klSlmda kavramm Thomas More'daki ve
gtintimi.izdeki tamml tizerinde durulmaktadlr. Otopyamn tarihi bir sonraki kIsmm
konusudur. Otopyanm ti.irlerine degindikten soma, i.itopyanm ve titopyaclhgm
ele~tirisi ve degeri ortaya konulmaya yah~Ilmaktadlr. 'Kakotopya', 'distopya' ve
'kar~l-i.itopya'ya klsaca deginmekle birlikte, yalt~mamlz temel olarak 'titopya'
i.izerinde yogunla~ml~tlr. Bundan dolaYl 'i.itopya' ile baglantlsl olan 'heterotopia'
ve diger kavramlar 9ah~mamn dl~mda blrakllml~tlr. Aynca sadece yazlh titopyalar
incelemeye altnml~tlr. Gorsel i.itopyalar (film, yizgi film, yizgi-roman vd.) bu
9ah~maya diihil edilmemi~tir.

Anahtar Kelimeler: Utopya, Utopyamn Tamml, Otopyanm Tarihi, Utopyanm

Ti.irleri, Otopyanm Ele~tirisi, Utopyanm Degeri.

Abstract: Under five sections, this article aims to make a general examination
about the concept and subject of utopia. In the first section, we look into the origin
of the concept of utopia and its etymology. In the second section, we give point to
the definition of the concept in Thomas More and present-day. The history of
utopia is the subject of the next section. After pointing out the varieties of utopia,
we try to put forth the critics and the value of utopia and utopianism.
Although touching on 'cacotopia', 'dystopia', and 'anti-utopia' briefly, our study
mainly concentrates on the 'utopia' itself. Hence, 'heteretopia' and other concepts
that related about 'utopia' are left out of this study. Finally, only written utopias
we take into account. Visual utopias (movies, cartoons, comic strips etc.) are not
the subject of this study.
Key Words: Utopia, Definition of Utopia, History of Utopia, Varieties of Utopia,
Critics of Utopia, Value of Utopia.
2 Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 18. SaYl

Krishan Kumar, Otopyacllzk isimli 190 sayfahk kitabmm onsoziine, "Bu tiirden
lasa bir kitap, iitopya gibi karma~lk ve c;:ok yonlii bir konunun hakkml vermek
iddiasmda olamaz") diyerek ba~lar. Kavraml meydana getiren More'un Utopia
isimli eserinden bu yana iitopyalann yazllmadlgl tek bir onYll bile olmadlgl2 ve
More'dan once de. oldukc;:a eski tarihlerden itibaren bu kavramla nitelenebilecek
eserlerin, kurgu ve tasvirlerin oldugu iddialan benimsenirse iitopya gibi bir
kavraml ve konuyu bir makalenin boyutlan ic;:erisinde genel olarak incelemeyi
denemek onun iizerine bir iki ~ey soylemekten oteye gidemez gibi
gOriinmektedir. Biz de birkac;: ana ba~hk altmda bunu yapmaya c;:ah~acaglz.

Kokeni
'Utopia' kavraml ilk defa, Thomas More'un 1516 Yllmda yazdlgl, kurgusal bir
adada bulunan Utopia isimli 'ideal' bir kent devletini anlatan, Libellus vere
aureus nec minus salutaris quamfestivus de optimo reip[ublicaeJ statu, deq[ueJ
noua Insula Vtopia (klsaca Bir Ulusun En jyi Devleti ve Yeni Utopia Adasl
Ozerine) isimli eserinde ortaya C;:lkml~tlr.3 Eser Latince olmakla birlikte, eserin
ba~hgmda gec;:en -Latince 'u' harfi 'V' olarak yazlldlgmdan Vtopia olarak
yaztlan- Utopia kelimesi, her ne kadar Eski Yunanca soz dagarclgmda
bulunmasa da, Eski Yunanca kaynakhdlr. 'Utopia', olumsuzluk bildiren 'ou'
(ov) ile Oyer' anlamma gelen 'topos'un (t61to~) More tarafmdan
birle~tirilmesinden olu~an, 'olmayan ya da bulunmayan yer' anlamma gelen
'outopia' kelimesinin 'utopia' olan telaffuzundan gelmi~ gibi goriinmektedir.
Bununla birlikte, 'iyi' anlamma gelen 'eu' (EV) ile Oyer' anlamma gelen
'topos'un (t61to~) birle~tirilmesinden olu~up 'iyi yer' anlamma gelen 'eutopia'
kelimesine de bir gondermede bulunulmaktadlr. Boylece ilk kez More'un ortaya
koydugu 'utopia' kavraml, hem bulunmayan yer (outopia) hem de iyi yer
(eutopia) anlamlanm kendinde banndlrml~ goriinen bir kavram olarak tarih
sahnesine C;:lkml~4 ve hlzla birc;:ok Avrupa diline yaYllml~ttr.5

Krishan Kumar, Otopyaclllk, yev. Ali Somel, Ankara: imge Kitabevi, 2005, s. 7.
Kumar, Otopyaclllk, s. 76.
Thomas More, Utopia, yev. Sabahattin Eyuboglu, Vedat Gunyol, Mina Urgan, istanbul: Turkiye i~
BankaSl Kultur Yaymlan, 2006; More'un Utopia'slyla ilgili olarak bk. Mina Urgan, Edebiyatta Otopya
Kavraml ve Thomas More, istanbul: Adam Yaymclhk, 1984; ismail Co~kun, "$imdinin Ele~tirisi:
Thomas More ve Bir imkan/Oneri Olarak Otopyalar", Hece, SaYl: 90191/92, Haziran/Temmuz/Agustos
2004, s. 209-17.
Michele Madonna-Desbazeille, "Utopya", Michele Riot-Sarcey yd. (ed.), Otopyalar Sozlagu, yev. Turhan
Ilgaz, istanbul: Sel Yaymclhk, 2003, s. 256-60.
Lyman Tower Sargent, "Utopianism", Routledge Encyclopedia of Philosophy Online, Version 1.0,
London and New York: Routledge, 1998.
 Utopya Uzerine Genel Bir inceleme 3

Tamlll
Utopia ya da Turkyele~tirilmi~ biyimiyle titopya kavrammm, More'da, onun
hem kitabmm ismini hem de kitapta anlatttgi devletin ismini Utopia
koymasmdan kaynaklanan iki temel anI amI oldugu soylenebilir. ilk anlamlyla 0,
More'un yazdlgl edebl eserin adldlr. ikinci anlamlyla ise, gerekyelendirilmeyen
ideallik ve geryekle~tirilebilirlik iddiaSl iyeren6 , ~u anda bu dunyada mevcut
olmayan, -ortakla~acl bir duzen sayesinde, herkesin mutlu oldugu- ideal bir
kent devleti kurgusudur. Kavramm bu ikinci anlaml, More'dan sonra, onceden
yazllml~ ve sonradan yazllan benzer eserlerin ve eserlerde belirtilenlerin bu
kavramm altmda toplanmaslyla geni~lemeye ba~laml~ttr. More'un utopyasmm
temel olarak ta~ldlgl ~u anda bu dtinyada mevcut olmama ama imkan dahilinde
olma, 'ideal' olma, gerekyelendirilmeyen ideallik iddiasl iyerme, insan bireyleri
tarafmdan olu~turuldugu kurgulanma, adada 01ma7 , bir kent devleti olma vb.
ozelliklerden biyim veya * iyerik olarak farkh ozellikler ta~lyan biryok eser,
kurgu ve tasvir 'utopya' olarak isimlendirilmi~tir.8 Birkay omek vermek
gerekirse, More'un Utopiasl'yla benzer ozellikleri olan ama ideal olana ondan
farkh olarak bilim sayesinde vanldlgml savunan Bensalem9, utopya kavrammm
'ideallik' ozelliginin iyerigini geni~letirken, ~u anda bu dunyada mevcut
olmayan ve hiybir zaman olamayacak, atlardan olu~an 'ideal' bir toplum
kurgusu olan Houyhnhnmler Ulkesi 1o, onun 'imkan dahilinde olma' ve 'insan
bireyleri tarafmdan olu~turulma' ozelligini degi~tirir. Platon'un Devleti ll
utopyaya 'idealliginin ve geryekle~tirilebileceginin gerekyelendirilmesi' ozelligi
eklerken, Komunist ya da Slmfslz Topluml2 bu ozelliginin yamnda onu ~u
andan ahp gelecege ta~lr. Atlantis 13 onu geymi~e goturtirken, Aden l4 hem
l5
geymi~te hem gelecekte tasvir eder onu. Krita Yuga ve Altm <;ag16 ise onu bir

More'un Utopia'daki iddiaslyla ilgili olarak bk. Kumar, Otopyaclllk, s. 11; Urgan, a.g.e., s. 101 yd.
Utopyalardaki ada kayramlyla ilgili olarak bk. Ak~it Goktiirk, Ada. jngiliz Yazmmda Ada Kavraml, 2. bs.,
istanbul: YapI Kredi Yaymlan, 2004, s. 17-55.
Bu yazlda 'yeya' ifadesini, 'ya da' ifadesinden farkh olarak hem 'ye' hem de 'ya da' anlamlanm
kapsayacak ~ekilde kullamyoruz.
Bk. http://utopia.nyp1.org/primarysources.html; http://utopia.nyp1.org/links.html; http://expositions.bnf. frl
utopie/anglais/enimages/aindex.htm
Francis Bacon, Yeni Atlantis, <;ey. <;:igdem Diirii~ken, istanbul: Kaba1cl YaymeYi, 2008.
10 Jonathan Swift, Gulliver'in Gezileri, <;ey. irfan Sahinba~, istanbul: Tiirkiye i~ Bankasl Killtiir Yaymlan,
2006, s. 239-328.
II Platon, Devlet, <;ey. Sabahattin Eyiiboglu, M. Ali Cimcoz, 8. bs., istanbul: Remzi Kitabeyi, 1995.
12 Karl Marx, Friedrich Engels, Komilnist Partisi Manifestosu, <;ey. Cenap Karakaya, istanbul: Sosyal
Yaymlar,1998.
13 Platon, Timaios, <;ey. Erol Giiney, Lutfi Ay, istanbul: M.E.B., 1997, 25a Yd.; Platon, Kritias, <;ey. Erol
Giiney, Liitfi Ay, istanbul: Sosyal Yaymlar, 2001, 108e Yd.
14 Kutsal Kitap, "Eski Antla~ma", istanbul: Kitabl Mukaddes Sirketi, 2001, 2.8-15, 3.
15 Bk. Kumar, Otopyaclllk, s. 14-15.
16 Hesiodos, "i~ler ye Giinler", <;ey. Sabahattin Eyuboglu, Azra Erhat, Hesiodos Eseri ve Kaynaklart,
Ankara: Tiirk Tarih Kurumu BaSlmeyi, 1977, 109-126.
4 Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 18. SaYI

yer, toplum, devlet yerine bir yag yapar. Son dordti ona aym zamanda 'inany'
ozelligi katar. Boylece giiniimiize gelinceye kadar iitopya kavramma farkh
anlam yiikleri eklenmi~ olur. Peki, onun gtintimtizdeki anlaml nedir?
Tiirk Dil Kurumu sozliigiinde belirtilen 'geryekle~mesi imkanslz tasan veya
dii~iince' ~eklindeki anlamml ve benzerlerini bir kenara blraktIglmlzda, iitopya
kavrammm More'da oldugu gibi giiniimiizde de iki anlaml oldugu soylenebilir.
Belirtilmesi kolay olan ilk anlaml, tamamml bir iitopyayl ortaya koymaya
aylrml~ eserdir. Diger anlamlyla kan~mamasl iyin bu anlamlyla iitopyaya,
'iitopya eseri' denilebilir. 'Francis Bacon'm iitopyasl' denildiginde, bu ifade
hem Francis Bacon'm yazdlgl Yeni Atlantis isimli esere, hem de bu eserin
iyindeki Bensalem isimli iitopyaya gonderme yapar. Francis Bacon'm iitopya
eserinin Yeni Atlantis, onun iitopyasmmsa Bensalem oldugu soylenerek bir
aynm geryekle~tirilebilir.
Utopyamn, birinci anlamml da net1e~tirecek ikinci anlamlysa oyle
gortinmektedir ki -kavramm anlaml geni~ledikye, kapsadlklanna yonelik
yarglda bulunma ve aralanndaki farklan goz ardl etmeme konusunda dikkatli
olundugu siirece- bu kavraml kullanacak ki~ilerin More'un Utopiasmm ta~ldlgl
devlet -geni~letilirse toplum, topluluk, yer ya da donem- olma ozelliginin
yanmda hangi ozelliklerini temel aldlklanna baghdlr. Hayalllik (outopia) ve
'ideallik' (eutopia) ozelliklerinden en az biri zorunlu gibi gortinmektedir;
bunlardan istenirse hayall olma, istenirse 'ideallik', istenirse de ikisi birden
iitopyanm temel ozelligi olarak gori.ilebilir.17 Bununla birlikte, titopyaYl,
'ideallik' ozelligi dl~ta blrakllarak, hayall, ~u anda var olmayan toplum, devlet,
yer ya da donem olarak dii~iinmek miimktinse de, 'ideallik' ozelligi genellikle
kabul edilen bir ozelliktir. 18 More'un Utopia'smm ba~hgmda geyen 'en iyi'
ifadesi ve eserinin kendisi dikkate almdlgmda da More'un asIl anlatmak

17 George Kateb, "Utopias and Utopianism", Donald M. Borchert (ed.), Encyclopedia of Philosophy, Vol. 9,
2nd Edition, Michigan: Thomson Gale, 2006, s. 616.
18 Bk. Thomas Mautner (ed.), "utopia", Penguen Dictional)' of Philosophy, Middlesex: Penguin Books,
1997, s. 584; Nicholas Bunnin, Jiyuan Yu, "Utopia", The Blackwell Dictionary of Western Philosophy,
Oxford: Blackwell Publishing, 2004, s. 719; Ahmet Cevizci, "Utopya", Paradigma Felsefe S6zluga,
istanbul: Paragima Yaymlan, 2000, s. 966; Sargent, a.g.e.; "utopia" The Oxford Dictionary of
Philosophy, Simon Blackburn, Oxford University Press, 2008. Oxford Reference Online. Oxford
University Press. Istanbul University. 13 October 2008 <http://www.oxfordreference.comlviews
/ENTRY.html?subview= Main&entry=t98.e3216>; "utopia" A Dictionary of Sociology. John Scott and
Gordon Marshall. Oxford University Press 2005. Oxford Reference Online. Oxford University Press.
Istanbul University. 13 October 2008 <http://www.oxfordreference.comiviews/ENTRY.html?subview=
Main&entry=t88.e2442>; "utopia" The Oxford Dictionary of Literary Terms. Chris Baldick. Oxford
University Press, 2008. Oxford Reference Online. Oxford University Press. Istanbul University. 13
October 2008 <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html? subview=Main&entry=t56.e 1191 >
 Otopya Ozerine Genel Bir inceleme 5

istediginin ideal devlet oldugu, onun mevcut olmamasmm ikinci planda oldugu
s6ylenebilir. 19
'ideallik' 6zelligi kabul edilse bile, se<;ilecek diger 6zellikler ile titopya
kavrammm kapsami daraltIlabilir ya da geni~letilebilir. istenirse, kavramm
'ideallik' 6zelligi yanmda More'daki tUm 6 zellikleri benimsenip onun
Utopia'sma benzeyen Giine$ Olkesi vb. gibi smirh saYlda eser u~opya
saYllabilir. 20 istenirse, anlami biraz daha geni~letilip Kumar'm benimsedigi gibi
-iyi topluma yonelik mitolojik-dini yakla~lml ve felsef'i spektilasyonlan
katmayarak- konusu iyi toplum olan hayali kurgu <;ah~malan titopya olaraK
gortilebilir?1 istenirse de 'ideallik' 6zelligi dl~mdaki ozelliklerin i<;erikleri
olduk<;a geni~letilerek, kurgu olsun olmasm, ideal, mtikemmel, kusursuz oldugu
belirtilen** topluluk, toplum, devlet, yer, donem ya da hayat bi<;imi olarak
tammlanabilir.
NasIl tammlamrsa tammlansm, titopya kavrammm, bazen kar~lsmda yer alan
bazen i<; i<;e ge<;tigi kakotopya (cacotopia), distopya (dystopia) ve kar~I-titopya
(anti-utopia) kavramlanyla yakm bagi vardlr. Eski Yunanca 'k6tti' anlamma
gel en kakos (KaK6~) ile topos'un birle~tirilmesinden olu~up 'k6tti yer'
anlamma gel en kakotopya, Jermy Bentham tarafmdan olu~turulmu~ g6rtinen bir
kavramdlr. Vine Eski Yunanca 'k6tU ya da zor yer' anlamma gelen 'dystopia'
kavraml John Stuart Mill tarafmdan icat edilmi~tir. Kar~l-titopyayla birlikte bu
ti<; kavram -bazl akademisyenler distopya ile kar~l-titopya arasmda aynm
yapsalar da- genellikle birbirlerinin yerine ge<;ecek ~ekilde, bazen titopyamn -
en iyi yerin- kar~ltI olarak en k6tU yer ya da sadece k6tti yer, bazen de ideal
olmayan 'ideal' yer, toplum, devlet anlamml ta~lrlar.22

19 Bu baklmdan ideallikle dogrudan ilgisi 01 mayan , Robinsonad olarak adlandmlan edebi tOr ile utopya
aras11lda bir fark oldugu soylenebilir. Robinsonad ve utopyayla ili~kisi iyin bk. Ak~it GokWrk, a.g.e., s. 59
Yd.
20 Urgan, a.g.e., s. 85 yd.
21 Kumar, Otopyaclllk, s. 47-48.
Buradaki 'belirtilen' ifadesi, kurgulanan, tasvir edilen, ilkeleri konulan, ima edilen, gerekyeli ya da
gerekyesiz olarak idealligi veya geryekligi/geryekle~tirilebilecegi iddia edilen veya boyle olduguna
inanllan durumlann hepsini kapsayacak ~ekilde geni~letilebilir. 'ima edilen' ifadesi Utopya kavramm11l
iyerigini geni~letirken aynl zamanda anlam11l1 mugHl.kla~t1f1r. <;:unku akla neyin ima edildigi toplumun
ideal oldugu sorusunu getirir. Buna belki ~6yle bir cevap verilebilir. Tum ya~ayanlan taraf11ldan ideal
oldugu kabul edilen veya genel olarak olumlu gor(i]en ~eyleri ima eden. Omegin mutluluk, huzurlu olma,
guvenlik, tokluk, saghk, haz alma, aCI yekmeme, e~itlik, ozgurlUk, dogruluk vb.
22 Krishan Kumar, Modern Zamanlarda Otopya ve Kar§lutopya, yev. Ali Galip, istanbul: Kalkedon
Yaymclhk, 2006, s. 172 dn.; Mautner, "dystopia", a.g.e., s. 157; Gerard Klein, "Kurgu-bilim", Michele
Riot-Sarcey yd. (ed.), Utopyalar S6zlagu, s. 147-48; "dystopia" The Oxford Dictionary of Philosophy.
Simon Blackburn. Oxford University Press, 2008. Oxford Reference Online. Oxford University Press.
Istanbul University. 13 October 2008 <http://www.oxfordreference.comiviews/ENTRY.html?subview=
Main&entry=t98.el 015>
6 Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 18. SaYI

Tarihi
Utopyamn tarihinin ba~lang19 noktasl, onun hangi tammmm benimsendigine
baghdlr. *..
Kavramm geni~ kapsamh tammlanndan biri kabul edilirse,
litopyamn tarihi oldukya gerilere, hemen hemen her toplumda oldugu belirtilen
mlikemmel yag dli~lincesine kadar gider; Mahabharata'daki Krita Yuga, Taocu
Mlikemme1 Erdem <;agl23 , Eski Ahit'teki Aden bunlara omektir. Utopya olarak
gOrlilebilecek, yazan belli olan ilk ifadeninse Homeros'un Odysseia'smdaki
Phaiaklar ve onlann yoneticisi Alkinoos'un konagl oldugu soylenebilir.24
Bundan sonra, Thomas More 'un litopyasma ve litopya eserine gelene kadar
biryok eser, kurgu ve tasvirden bahsetmek mlimklindlir. Hesiodos'un j:jler ve
Gunler isimli eserinde belirttigi insanoglunun altm olan birinci soyunun
ya~adlgl donem -Altm <;ag- ve insanoglunun dordlincli soyu olan yan tanrl
kahramanlann -bazIlannm- mutlu ve ollimsliz olarak ya~adlgl Okeanos'un
klYlsmdaki mutlulann ya da mesutlann adalan; kent-imparatorlugu Atlantis,
Sparta25 ; Platon'un ideal devleti ve Magnesia's126; Aristoteles'in ideal devleti27;
Phaleas'm ve Hippodamos'un kurgulan 28 ; Aristophanes'in Kadmlar Halk
Meclisi isimli eserf 9 ; Messeneli Euhemeros'un Diodorus Siculus tarafmdan
aktanlan Kutsal Metinler'inde 30 geyen Pankhaia adasl; Iambulos 'un Diodorus
Siculus tarafmdan aktanlan Gline~ Adalan31 ; Lukianos'un Gerr;ek Tarih'indeki
adalar ve Cennetmekanhlar ya da Mutlular Adas1 32 ; Vergilius'un Eclogues ve
Georgics'indeki Mora yanmadasmdaki klrsal bir mutluluk bolgesi olan

Bundan sonra belirtilecek titopya tarihi, kavramm geni~ kapsamh tamml dti~tintilerek ama 'idealJik'
ozelJigi on planda tutularak ve robinsonadlan, ka~l-titopyalan, TUrk edebiyatmdaki titopyalan i<;ermeyen
~ekilde hazlrlanml~t1r. Tiirtin onemli eserlerini beJirtmenin yanmda onemli olsunlar olmasmlar Ttirk<;eye
<;evrilmi~ titopyalar -eksik olsa da- bir doktim vermek amaclyla ozellikle eklenmi~, bu eserlerin kiinyeleri
dipnotta belirtilmi~tir. Yakm donem Ttirk edebiyatmdaki titopyalar i<;in bk. Yasemin Kti<;[jkco~kun,
"1980-2005 Donemi Tiirk Edebiyatmda Otopik Romanlar ve Otopyanm Kurgusu", Yiiksek Lisans Tezi,
Stileyman Demirel Oniversitesi Sosyal Bilimler Enstittisii, 2006.
23 Kumar, Otopyaclllk, s. 14-15.
24 Homeros, Odysseia, <;ev. Azra Erhat, A. Kadir, istanbul: Can Yaymlan, 7. bs., 1994,6 yd.
25 Sadlk Usta (der.), Sparta'da Miikemmel Toplum, <;ev. Sadlk Usta, istanbul: Kaynak Yaymlan, 2005, s.
63-91.
26 Platon, Yasalar, <;ev. Candan Sentuna, Saffet Bablir, 2. bs., istanbul: Kabalcl Yaymevi, 1994.
27 Aristoteles, Politika, <;ev. Mete Tun<;ay, 5. bs., istanbul: Remzi Kitabevi, 2000, 7. ve 8. boltim. Her ne
kadar Aristoteles titopyaclhgl ele~tirse de eserinin bu be1irtilen klsml bir titopya olarak gOTtilebilir.
28 Aristoteles, a.g.e., II. Kitap, 7. Boltim; a.e., II. Kitap, 8. Boltim.
29 Sadlk Usta (der.), Platon'dan Jambulos 'a Antik{'ag Otopyalarz, <;ev. Sadlk Usta, istanbul: Kaynak
Yaymlan, 2005, s. 33-51.
30 Usta, Platon 'dan Jambulos 'a Antik{'ag Otopyalarz, s. 101-10.
31 A.e., s. 25-32.
32 A.e., s. 166-207; Samsath Lukianos, "Olmu~ BiT Oykli", Se{'me Yazllar, <;ev. NurulJah Ata<;, istanbul: Ko<;
Kitaphgl, 2002.
 Otopya Ozerine Genel Bir ince1eme 7

Arcadia'sl ve Altm <;ag tasviri 33 ; Augustinus'un De Civitate Dei'sindeki Tann

Devleti; Aziz Brendan'm yaptlgl yolculuklan anlatan Navigatio Sancti
Brandani'deki (Aziz Brendan 'zn Yolculugu) cennet ya da kutsanml~adasl34;
kokii yedinci yiizylla kadar giden irlanda soylencesi olan The Voyage of
Maeldun'daki (Maeldun 'un Yolculugu) adalar35 , Ovidius'un Donii#imler'indeki
Altm <;ag tasvire 6; Kuran'daki Cennet tasvire 7, Farabi'nin El-Medinetii'l-
Fazzla'S1 38 ve 14. yiizyll ba~lanndaki ingiliz halk ~iiri "The Land of Cokay-
gne"deki Cokaygne (ya da Cockaygne) Diyan 39 gibi kurgu, tasvir ve eserler,
iitopya veya iitopya eseri olarak saYllabilirler.
Biitiin bu 'iitopyalar' farkh yazlm biyimlerinde, yogunlukla birbiriyle baglantlh
veya benzer degilken, biryok Avrupa diline yevrilmi~ ve Batl' da biiyiik bir etki
yapml~ olan More'un Utopia'smm 1516 yllmda yaYlmlanmasmdan sonra bir
iitopya ge1enegi ba~laml~40 ve 16. ve 17. yiizyllda biryok iitopya yazl1ml~tlr.
Franyois Rabelais'nin Gargantua'sl (1532/\ Antonio Francesco Doni'nin I
Mondi'si (Diinyalar, 1552/3t2 , Philip Sidney'in Arcadia'sl (1590), Johann
Valentin Andreae'nin Reipublicce Christianopolitance descriptio'su
(Christianopolis Devletinin Tasviri, 1619)43, Robert Burton'un The Anatomy of
Melancholy (Melankolinin Anatomisi, 1621) isim1i eserinin iyindeki "An Utopia
of Mine Owne" klsml, Tommaso Campanella'nm Civitas Solis'i (1623)44,
Francis Bacon'm New Atlantis'i (1627), Johann Kepler'in Somnium'undaki
(Dii~', 1634)45 Levania, Samuel Hartlib/Gabriel Plattes'in A Description of the
Famous Kingdome of Macaria'Sl (Me~hur Macaria Krallzgznzn Tasviri, 1641),

33 Bk. Jean-Marie Bertrand, "Altm <;:ag", Michele Riot-Sarcey vd. (ed.), (jtopyalar S6zluga, s. 14.
34 Goktiirk, a.g.e., s. 23; Alberto Manguel, Gianni Guadalupi, HayaU Yerler S6z/aga. I. Cilt, c;ev. Sevin
Okyay, Kutlukhan Kutlu, 2. bs., istanbul: Yapl Kredi Yaymlan, 2007, s. 84-85.
35 Goktiirk, a.g.e., s. 22.
36 Ovidius, D6nu:tumler, c;ev. is met Zeki Eyuboglu, istanbul, Payel Yaymevi, 1994,1.89-114.
37 Kuriin-z Kerim'in Yuce Meiili, c;ev. Elmahh M. Hamdi Yazlr, istanbul: Ravza Yaymlan, 2004, 2/25, 3115,
18/31,38/30-33,78/32-35,83/22-26,88/12-16 yd.
38 Farabl, Meal Devlet, c;ev. Ahmet Arslan, istanbul: Vadi Yaymlan, 1998.
39 Kumar, (jtopyacz!zk, s. 17 vd.; Goktiirk, a.g.e., s. 24-26; Manguel, Guadalupi, HayaU Yerler S6z/agu. J.
Cilt, s. 182.
40 Urgan, a.g.e., s. 47; Goktiirk, a.g.e., s. 38; Kumar, (jtopyaczlzk, s. 76-77.
41 Franc;ois Rabelais, Gargantua, 3. bs., istanbul: Tiirkiye i~ BankaSI Kiiltiir Yaymlan, 2006.
42 Bk. Alberto Manguel, Gianni Guadalupi, Haya/i Yerler S6zluga. II. Cilt, c;ev. Sevin Okyay, Kutlukhan
Kutlu, 2. bs., istanbul: Yapl Kredi Yaymlan, 2007, s. 533.
43 Bk. Manguel ve Guadalupi, HayaU Yerler S6zluga. J. Citt, s. 176-77.
44 Tommaso Campanella, Gune:t (jlkesi, c;ev. Vedat Giinyol, Haydar Kazgan, 3. bs., istanbul: Sosyal
Yaymlar, 1996; Toma Campanella, Gune:t (jlkesi, c;ev. <;:igdem Diirii~ken, istanbul: Kabalcl Yaymlan,
2008.
45 Kepler, "Somnium (Riiya)", c;ev. Bener Ergiingiir, Bilim ve Gelecek, SaYl: 19, Eyliil2005, s. 18-27.
8 Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 18. SaYl

James Harrington'm The Common-Wealth of Oceana'Sl (Oceana Devleti,

1656)46, Cyrano de Bergerac'm {'Autre Monde ou les Etats et Empires de la
lune ou de soleil'si (Oteki Dunya ya da Ayzn ya da Guneo$in Devlet ve
jmparatorluklan, 1657), Fenelon'un Telemaque'l (Telemakhos, 1699)47
bunlardan onemli olanlandlr.
18. ve 19. ylizYlllarda da iitopya eserleri ve utopyalar aym hIZla yazIlmaya
devam etmi~tir. Jonathan Swift'in Travels into Several Remote Nations of the
World ya da bilinen adlyla Gulliver'in Gezileri (1726) isimli eseri, Voltaire'in
Micromegas'l (1752)48 ve Candide'indeki (1759)49 Eldorado, Morelly'nin Code
de la nature'u (Dogamn Kodu, 1755)50, Jean-Jacques Rousseau'nun Du contrat
social'i (1762)51, Louis Sebastien Mercier'nin L 'An deux mille quatre cent
quarante'l (Yll 2440, 1771), Immanuel Kant'm "Zum ewigen Frieden"i
(1795)52, Robert Owen'm A New View of Society'si (18l3)53, Saint-Simon'un
De la reorganisation de la societe europeenne'i (Avrupa Toplumunun Yeniden
Orgutlenmesine Dair, 1814), Charles Fourier'nin Le Nouveau Monde amoureux
(y. 1818)54 isimli eseri, Etienne Cabet'nin Voyage et aventures de Lord William
Carisdall en Icarie'si (Lord William Carisdall'm jkarya 'ya Yolculugu ve
Seruvenleri, 1840)55, Karl Marx ve Friedrich Engels'in Komunist
Manifesto'sundaki (1848)56 Komunist ya da Slmfslz Toplum kurgusu, Samuel
Butler'm Erewhon'u (1872i 7 , Jules Veme'in Les Cinq Cents Millions de la
Begum'u (1879)58, Edward Bellamy'nin Looking Backward: 2000-1887
(Ge{:mio$e Baklo$, 1888i 9 isimli eseri, William Morris'in News from Nowhere'i

46 Bk. Manguel ve Guadalupi, Hayali Yerler S6zliigii. II. Cilt, s. 573-74.

47 Fenelon, Telemakhos 'un Ba$lndan Gegenler cilt I-II, <;ev. Ziya ihsan, istanbul: M.E.B., 1946.
48 Voltaire, Ylldlzdan Ylldlza Yolculuk ve Kuyruklu Ytldlzlarla Seyahat, <;ev. Meral Altmdal, Hasanali
YIldmm, istanbul: Saml<; ileti~im Hizmetleri Armagam, ts.
49 Voltaire, Candide, <;ev. Fehmi Balda~, 2. bs., istanbul: M.E.B., 1959.
50 Bk. Manguel ve Guadalupi, Hayali Yerler S6zliigii. II. Cilt, s. 541-42.
51 Jean-Jacques Rousseau, Top/um S6zle$mesi, <;ev. Vedat GOnyol, istanbul: TOrkiye i~ Bankasl Ko1tO!"
Yaymlan,2006.
52 Kant, "SOrekli (Ebedi) Ban~ Uzerine Bir Deneme", Nejat Bozkurt (der. ve <;ev.), Kant, 2. bs., istanbul:
Say Yaymlan, 2008, s. 275-328.
53 Robert Owen, Yeni Toplum G6rii$ii ve Lanark Raporu, <;ev. Lale Akahn, istanbul: Kaynak Yaymlan,
1995.
54 Charles Fourier, Gelecegin A!jk Diinyaslndan, c;;ev.Oguz OZOg01, istanbul: Pencere Yaymlan, 1995.
55 Bk. Manguel ve Guadalupi, Hayali Yerler S6ziiigii. I. Cilt, s. 369-70.
56 Karl Marx, Friedrich Engels, Komiinist Partisi Manifestosu, <;ev. Cenap Karakaya, istanbul: Sosyal
Yaymlar, 1998.
57 Bk. Manguel ve Guadalupi, Hayali Yerler S6zliigii. 1. Cilt, s. 235-40.
58 Jules Verne, Begiimiin 500 Milyonu, <;ev. Nihan Oz),!ldmm, istanbul: ithaki Yaymlan, 2004.
59 Bir klsml TOrk<;eye <;evrilmi~tir, bk. Nail Bezel (der.), Yelyiizii Cennetleri Kurmak: Utopyalardan
Se9me/er, istanbul: Say Kitap Pazarlama, 1984, s. 133-158.
 Otopya Ozerine Genel Bir inceleme 9

(1890)60 ve Theodor Hertzka'mn Freiland'l (Ozgiirillke, 1890)61 bu ytizYllda

yazllan titopya ve titopya eserlerinden bazllandlr.
20. ytizylldaysa genel olarak titopyalann yerlerini kar~l-titopyalara, distopyalara
blraktlklan kabul edilse de bu ytiZYllda da onemli titopya eserleri ve titopyalar
yazllml~tlr. H. G. Wells'in A Modern Utopia'sl (9agda$ Bir Utopya, 1904/5)62,
James Hilton'm Lost Horizon'mmdaki (KaYlp Ufuk, 1933) Shangri-La63 , Austin
Tappan Wright'm Islandia'sl (1942)64, Hennann Hesse'nin Das
Glasperlenspiel'indeki (1942)65 Castalia, B. F. Skinner'm Walden Two'su
(Walden jki, 1948)66, Arthur C. Clarke'm Childhood's End'indeki (90cuklugun
Sonu, 1953)67 Tannsallann geli~inden sonraki Dtinya ve Yeni Atina kurgulan,
Aldous Huxley'nin Island'l (1962)68, Italo Calvino'nun Le Citta invisibi/i'si
(1972)69, Ursula K. Le Guin'in The Left Hand of Darkness'l (1969?0, The
Dispossessed'l (1974?1 ve Always Coming Home'u (1985)72, Joanna Russ'un
The Female Man'i (1975)73, Ernest Callenbach'm Ecotopia'sl (1975?4, Samuel
R. Delany'nin Triton'u (1976?5, Marge Piercy'nin Woman on the Edge of
Time'l (1976/6 ve William Gibson'm Neuromancer'l (1984)77 bunlar arasmda
saYllabilir.
Tammlanmasma bagh olarak, titopyalar gibi tarihi oldukya gerilere
gottirtilebilecek kar~l-titopya veya distopya tarihinin de 'son donemi'ndeki
onemli eserleri arasmda H. G. Wells'in The Time Machine (1895)78 ve When the

60 William Monis, Hir,:biryerden Haberler, <;ey. Bahadlr Sina Sener, Kerem Karaerkek, istanbul: Kaos
YaY11l1an, 2002; Gelecekten Al1llar, <;ey. Ekin Bodur, istanbul: Aynntl YaY11l1an, 2002.
61 Bk. Manguel, Guadalupi, Haya/i Yerler S6ziUga. II Cilt, s. 613-15.
62 Bir klsml Tiirk<;eye <;eyrilmi~tir, bk. Nail Bezel (der.), Yeryiizii Cennetleri Kurmak: Otopyalardan
Sepneler, s. 189-199.
63 Bk. Manguel ye Guadalupi, Haya/i Yerler S6ziUga. II Cilt, s. 728-29.
64 Bk. Manguel ye Guadalupi, Haya/i Yerler S6ziUgii. I. Cilt, s. 386-92.
65 Herman Hesse, Boncuk Oyunu, <;ey. Kamuran Sipal, 4. bs., istanbul: Yapl Kredi YaY11l1an, 2006.
66 Bir klsml TUrk<;eye <;eyrilmi~tir, bk. Nail Bezel (der.), Yeryiizii Cennetleri Kurmak: Otopyalardan
Ser,:meier, s. 207-235.
67 Arthur C. Clarke, Son Nesil, <;ey. Kayhan Sentin, 2. bs., istanbul: Cep Kitaplan, 1997.
68 Aldous Huxley, Ada, r;ey. Semiha Akar, istanbul: Aynntl Yaymlan, 1999.
69 !talo Calyino, G6riinmez Kentler, r;ey. I~ll Saatr;ioglu, 5. bs., istanbul: Yapl Kredi Yaymlan, 2006.
70 Ursula K. Le Guin, Karanizgll1 Sol Eli, r;ey. Omit Altug, istanbul: AyrmtJ Yaymlan, 1993.
71 Ursula K. Le Guin, Miilksiizler, r;ey. Leyent Mollamustafaoglu, istanbul: Metis YaY11llan, 1999.
72 Ursula K. Le Guin, Hep Yuvaya D6nmek, r;ey. Cemal Yardlmcl, istanbul: AyrmtI Yaymlan, 2002.
73 Joanna Russ, Di~i Adam, r;ey. C;:ir;ek Oztek, istanbul: AynntI YaY11llan, 2000.
74 Elllest Callenbach, Ekotopya, r;ey. Osman Akmhay, istanbul: AynntJ Yaymlan, 1994.
75 Samuel R. Delany, Triton, <;ey. Metin C;:etin, istanbul: Metis Yaymlan, 2000.
76 Marge Piercy, Zamal1ln KlYlslI1daki Kadll1, <fey. Fiisun TUlek, istanbul: Aynntl Yaymlan, 1992.
77 William Gibson, Neuromancer, <fey. Melike Altmta~, istanbul: Sarmal Yaymlan, 1998.
78 H. G. Wells, Zaman Makinesi, <fey. Volkan GUrses, istanbul: ithaki Yaymlan, 2000.

F-2
10 Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 18. SaYI

Sleeper Wakes (Uyuyan Uyanznca, 1899), Jack London'm The Iron Heel
(1907)79, E. M. Forster'm "The Machine Stops" (1909)80, Owen Gregory'nin
Meccania. The Super-State (Meccania. Super Devlet, 1918)81, Karel Capek'in
R. U R. (Rossum's Universal Robots) (Rossum 'un Evrensel Robotlan, 1921)82,
Evgenii Zamiatin'in We (M1Y) (1924)83, Aldous Huxley'nin Brave New World
(1932l 4 ve Ape and Essence (1949)85, Ayn Rand'm Anthem (1938)86 ve Atlas
Shrugged (1957/ 7, Arthur Koestler'in Twilight Bar (1945)88, George Orwell'm
Animal Farm (1945)89 ve Nineteen Eighty-Four (1948/9)90, Kurt Vonnegut
Jr.'m Player Piano (1952)9\ Ray Bradbury'nin Fahrenheit 451 (1953)92,
Frederik Pohl ve Cyril M. Kombluth'un The Space Merchants (1952)93,
William S. Burroughs'un The Naked Lunch (1959)94, Anthony Burgess'in
Clockwork Orange (1962)95, Harry Harrison'm Make Room! Make Room!
(1966)96 ve Margaret Atwood'un The Handmaid's Tale (1985)97 isimli eserleri
sayllabilir. ••••

79 Jack London, Demir Okre, yev. Ali Ate~oglu, istanbul: Bordo Siyah YaYllllan, 2005.
80 E. M. Forster, "Makina Duruyor", yev. Roza Hakmen, Cennet Dolmu!fu, Sulhiye Gilltekingil (ed.),
istanbul: ileti~im Yaymlan, 2002.
81 Bir klsml Tilrkyeye yevrilmi~tir, bk. Nail Bezel (der.), Yeryiizii Cennetlerinin Sonu: Ters Utopyalar, s. 14-
28; aynca bk. Manguel ve Guadalupi, Hayali Yerler Sozliigii. /1. Cilt, s. 511-16.
82 Halit Fahri Ozansoy tarafmdan yapllml~ 1928 tarihli Alem-$iimul Sun'i Adamlar Fabrikasl isimli bir
yevirisi mevcuttur; aynca bk. Manguel, Guadalupi, Haya/i Yerler Sozliigli. /1. Cilt, s. 693.
83 Yevgeni Zamyatin, Biz, yev. Filsun TilIek, 2. bs., istanbul: Ayrmtl YaYllllarl, 1996.
84 Aldous Huxley, Cesur Yeni Dlinya, yev. Omit Tosun, istanbul: ithaki Yaymlan, 2006.
85 Aldous Huxley, Maymun ve Oz, yev. Silreyya Evren, istanbul: ithaki YaYllllan, 2004.
86 Ayn Rand, Ego: Hayatm Kaynagl, Manasl ve Haysiyeti, yev. ~erifYlldlz, istanbul: Plato Film YaYllllan,
2003.
87 Ayn Rand, Atlas Silkindi, yev. Belkls Di~budak, istanbul: Plato Film Yaymlan, 2006.
88 Arthur Koestler, Glin Ortasmda Karanllk, yev. Pmar Kilr, istanbul: ileti~im YaYlllevi, 1999.
89 George Orwell, Hayvan (:ijlligi, yev. Celal Oster, istanbul: Can Yaymlan, 2001.
90 George Orwell, Bin Dokuz Yaz Seksen Dort, yev. Nuran Akgoren, 4. bs., istanbul: Can Yaymlan, 1999.
91 Kurt Vonnegut Jr., Otomatik Piyano, yev. irma Dolanoglu-<;:imen, istanbul: Metis Yaymlan, 1997.
92 Ray Bradbury, Fahrenheit 45/, yev. ZelTin KayalIoglu, Korkut KayalIoglu, istanbul: ithaki Yaymlan,
1999.
93 Frederik Pohl, Cyril M. Kornbluth, Uzay Tacirleri, yev. Fatma Ta~kent, istanbul: Metis Yaymlan, 1996.
94 William S. Burroughs, (:lplak $olen, yev. Sergill Ogur, istanbul: Alt1klrkbe~ Yaymlan, 1998.
95 Anthony Burgess, Otomatik Portaka!, yev. Aziz Ostel, istanbul: Tilrkiye i~ Bankasl Killtilr Yaymlan,
2003.
96 Harry Harrison, Yer Apn! Yer Arm!, yev. irma Dolanoglu, istanbul: Metis YaYllllan, 1996.
97 Margaret Atwood, Damlzlzk Klzm Oykiisli, yev. Seviny KabakylOglll, Ozcan KabakylOglu, istanbul: Afa
YaYllllan, 1992 .
.... More'dan sonraki geni~ bir iltopya, kar~l-iitopya, distopya kaynakyaSI iyin bk.
http://utopia.nypl.org/primarysources.html; http://expositions.bnf.fr/utopie/cabinets/rep/indbiblio.htm;
iitopyalar iizerine bir kaynakya iyin bk. http://www.trin.cam.ac.ukirwsIOO]/lItopiaibibliog.htm
 Otopya Ozerine Genel Bir inceleme 11

Dtopyanm tarihi, sadece yazdI bir tarih degildir. ideal bir toplum tasarlama veya
yaratma dii~iincesi98 ya da -yazlya gec;irilmi~ olsun olmasm- bir iitopya
gerc;ekle~tirmeyi tasarlama veya deneme dii~iincesi olarak tammlanabilecek olan
iitopyaclhgm sadece dii~iincede kalmayan tarihinin de iitopyamn tarihine
katllmasl gerekir. Bu tarih, MO 6. ve 5. yiizyIllarda italya'mn giineyinde
kurulan PythagorasC;1 topluluklarla ba~latlhp ba~anslz oldugu ideal devletini
kurma giri~iminde bulunan Platon'la devam ettirilip More'un, Owen'm,
Fourier'nin, Saint-Simon 'un, Cabet'nin, Bellamy'nin, Skinner'm vb.
iitopyalanm benimseyen iitopyacl topluluklarla giiniimiize kadar getirilebilir. 99

Tiirleri
Dtopyalar c;e~itli ~ekillerde tUrlere aynlml~lardlr. Platon'un ideal devleti gibi,
ideal bir siyasi diizen konusunu ele alan bir dii~iiniiriin, s6z konusu siyasi
diizenin gerc;ekle~mesine katkIda bulunabilecek toplumsal 6nkabullerinin neler
oldugunu dii~iinlip bu temel iizerinde ideal bir toplum diizeni olu~turdugu siyasf
iitopyalar; Marx ve Engels'in Komiinist Toplumu gibi, gerc;ekligin dogasl ve
i~leyi~ine ili~kin olarak temel bir kavraYI~a sahip olduguna inanan bir
dii~iiniiriin, tarihsel geli~menin sonunda ortaya C;lkacagma inandlgl ideal
toplumsal diizenler olarak tariM iitopyalar ve Schiller'in On the Aesthetic
Education of Man Unsanm Estetik Egitimi Uzerine, 1795) isimli eseri gibi,
yazannm insanm tUm potansiyel giic;lerinin gerc;ekle~mesini amac;ladlgl felsefi
antropolojik iitopyalardan s6z edilebilir. 100 Bunun yamnda iitopyalann, E.
Bloch ve H. Marcuse gibi dii~iiniirler tarafmdan, salt dii~ ve fantezilere tekabiil
eden 'soyut iitopyalar' ve ele~tire1 sosyal teoriden tUreyen, hakim ideolojiden
uzakla~tIklan 61c;iide derinlikli olan 'somut iitopyalar' olarak da ikiye aynldlgl
belirtilmi~tir.l01

Dtopyalan kammlzca, temel olarak, bic;imsel ve ic;eriksel olarak iki tiire aYlrmak
da miimklindiir. Bu tiirler arasmda b19akla kesilmi~ gibi bir aynm yapIlamazsa
da bu aynm, 6zellikle iitopyanm geni~ anlamh tamml benimsenirse, kavramm

98 Sargent, a.g.e.
99 Kumar, iitopyaclilk, s. 32, 109-15, 118, 124; Daniel Borus, "Bellamy", Michele Riot-Sarcey vd. (ed.),
Otopyalar Sozliigii, s. 32; Franyois Foun, "Cabet", Michele Riot-Sarcey vd. (ed.), Otopyalar Sozliigu, s.
45-47; Sargent, a.g.e.; Akm Seviny, Otopya: HayaU AhaU Projesi, istanbul: Okuyan Us Yaym, 2004, s.
75-83.
100 Kateb, a.g.e., s. 618; Cevizci, a.g.e., s. 967-68.
101 Cevizci, a.g.e., s. 967-68.
12 Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 18. SaYI

kapsadIklan arasmdaki farklan goz ardl etmemek iyin kammIzca zorunludur.

Biyimsel olarak onlar, yazIm tarzlanna gore, sanatsal/edeb'i, felsefilbilim-
sellideolojik ve mitolojikldin'i iitopyalar olarak iiye aynlabilir. Sanatsalledeb'i
iitopyalarda, anlahlan iitopyamn idealligi veya geryekle~ebilecegi yoniinde bir
iddia yoktur ya da iddia varsa bile onun neden ideal oldugunun, bu ideale nasll
ula~llabileceginin detayh gerekyesi verilmez. Bu tiir iitopyalara ornek olarak
More'un Utopia'sl, Campanella'nm Giine~ Ulkesi vb. verilebilir. Felsefilbilim-
sel/ideolojik iitopyalarda, -tasvir edilerek veya ilkeleri belirtilerek- ortaya
konulan iitopyanm ideal oldugu veya geryekle~tirilebilecegi iddiasl vardIr ve
neden ideal oldugu ve bu ideale nastl ula~Ilacagl detayh bir biyimde
gerekyelendirilmeye yah~lhr. Bu tarz iitopyalara ornek olarak Platon'un ve
Farab'i'nin ideal Devleti, Marx ve Engels'in Komiinist ya da SlmfsIz Toplumu
verilebilir. Mitolojikldin'i iitopyalarda ortaya konulan iitopyanm geymi~te
mevcut oldugu veya gelecekte mevcut olacagl iddiasl ve inancI vardIr.
Mitolojik-dinl iitopyalara ornek olaraksa Altm C;ag ve Aden verilebilir.
iyeriksel olarak, 'ideal'e nasIl ula~llabilecegine, ideal toplumda baskm roW
iistlenenin ne olduguna, iitopyanm olu~umunda veya i~leyi~inde ekili olan ~eyin
ne olduguna gore onlar, bilimsel-teknolojik, ekonomik, dint, siyasi vb. temelli
iitopyalar; 'ideal' olamn ya da 'ideallik'te payl olan ~eye gore de e~itlikyi,
hiyerar~ik, ortakla~acl, kapitalist, totaliter, anar~ist, erkek egemen, feminist
iitopyalar vb. gibi tiirlere aynlabilirler. 102

Ele~tirisi ve Degeri
Utopya ve iitopyaclhk genel olarak iiy noktada e1e~tirilmi~tir. ilk e1e~tirinin
geymi~i Aristoteles' e kadar gider. Bu ele~tiri, Platon vb. ideal devlet
planlamacllannm yaphgl gibi bir ideal devlet tasvir etmenin, siyaset bilimine
yanh~ bir giri~ yapmak, yanh~ bir yontem kullanmak oldugu ~eklindedir.103

Utopyaya ve iitopyaclhga yonelik ikinci onemli ele~tiri, Karl Marx ve Friedrich

Engels tarafmdan yapIlml~, daha sonra sadece Marksistler tarafmdan degil genel

102 Feminist Utopyayla ilgili bk. Yasemin Temizarabaci Ylldlrmaz, Utopyanm Kadznlal'l Kadll1larl11
Utopyasl, istanbul: Sel Yaymclhk, 2005; Fatma Esra GUltekin, "Feminist Utopias As Represented In
Joanna Russ' Works: The Female Man And The Two Of Them", YUksek Lisans Tezi, Dokuz Eyliil
UniYersitesi, Sosyal Bilimler EnstitUsU, 2006. Farkh bir Utopya tUrU omegi i~in bk. Peter Lamborn
Wilson, Korsan Utopyalal'l, ~ey. Yurdakul GUndogdu, istanbul: Aykm Yaymclhk, 2005.
103 Aristoteles, Politika, c;ey. Mete Tunc;ay, 5. bs., istanbul: Remzi Kitabeyi, 2000, 2.1, 4.1, 7.1 yd.; Sargent,
a.g.e.
 Otopya Ozerine gene1 Bir inceleme 13

olarak biryok titopya ve titopyaclhk ele~tirmeni tarafmdan benimsenmi~tir. Buna

gore, titopyacllar ve titopyacl dti~tinti~ naiftir, geryekdl~ldlr ve yanh~ bir 'insan
dogasl' anlaYl~ma sahiptir. 104 Cioran'm, "Hakiki bir titopya tasarlamak,
inanarak ideal bir toplum tablosunun genel yizgilerini Ylkarmak. .. bunun iyin
muayyen bir dozda safhk, hatta fazla bariz oldugu takdirde sonunda okurun
tepesini attIracak bir zevzeklik gerekir.,,105 ifadesi, bu ele~tirinin naiflikle ilgili
kIsmml yansltmak baklmmdan burada belirtilebilir. Immanuel Wallerstein da,
litopyalardaki geryek sorunun sadece var olmaml~ olmalan degil hiybir zaman
var olamayacaklan oldugunu belirterek, titopya kavraml yerine, kendisinin
ortaya koydugu, tarihsel altematiflerin ve toplumsal sistemlerin ciddi, rasyonel
ve geryekyi degerlendirilmesi olan 'titopistik' kavramml onermi~tir.106
Uytincti ve burada belirtecegimiz son titopya ve titopyaclhk ele~tirisiyse,
arzulanan gelecekteki mtikemmel toplum tasanlan olan titopyalarm,
mtikemmellik insan kapasitesi a~tIgmdan, uygulamada her zaman ~iddet
kullammma gotlirecegi ve kaymIlmaz olarak basklcl dtizenlere yol ayacaklandlr.
Karl Popper bu ele~tirinin en bilinen savunucusudur. Popper, 'titopyacl
yaplclhk' adml verdigi, bir btittin olarak toplumun yeniden kurulmasml,
toplumsal dtizende yok geni~ degi~iklikler yapllmasml iyeren yakla~lml ~iddetle
ele~tirmi~tir.l 07

Bu ele~tiriler kar~lSlnda titopya ve titopyaclhk sGtVunuculan da bunlann olumlu

degerini, katkIsllll belirten gorti~ler ortaya koymu~lardlr. Bu gorti~ler de tiy
noktada toplanabilir. ilk olarak, titopya ve titopyaclhk ele~tirmenlerinin
yukanda belirttigimiz, titopyalann ve titopyacl dti~tinti~tin baskIcl bir toplumsal
dtizene goti1rdtigu ele~tirisine kar~lhk olarak titopya savunuculanndan bazIlan,
sorunun litopyalar olmadlgml, onlann mlikemmel olduguna inananlar oldugunu
one stirerler. Onlara gore, titopyalar gelecekteki mtikemmel toplumlann
tasanlan degildir; litopyalar bize gtintimtiz toplumunun ele~tirisini ve en ytiksek
insan ozlemlerinin ifadelerini verirler. 108

104 Sargent, G.g.e.

105 E. M. Cioran, Tarih ve Utopya, yev. Haldun Bayn, istanbul: Metis Yaymlan, 1999, s. 84.
106 Immanuel Wallerstein, Utopistikya da 21. Yy. 'm Tarihsel Ser;:imleri, yev. Taylan Dogan, 2. bs., istanbul:
Aram Yaymcl hk, 2005, s. 11.
107 K. Popper, A91k Toplurn ve Du§rnanlan. Cilt 1: Platon, yev. Mete Tunyay, istanbul: Remzi Kitabevi,
2000, 9.' boHim; aynca bk. Nicholas Bunnin, Jiyuan Yu, "Utopian Engineering", The Blackwell
Dictionary o/Western Philosophy, Oxford: Blackwell Publishing, 2004, s. 719.
lOS Sargent, a.g.e.; iitopya okuma bi9imIeri iyin bk. Dinyer E~itgin, "Bir Kayl~ Teklifi: Otopya", Hece, SaYI:
90/91192, HaziranlTemmuziAgustos 2004, s. 490-95.
14 Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 18. SaYI

Utopya ve iitopyaclhk savunuculanna gore, iitopyalann ve iitopyaclhgm

katkIlanndan bir digeri, onlann sadece giiniimiiz toplumunun ele~tirisini
yapmalan de gil, herhangi bir toplumsal degi~imin temeli olmalandlr. Bu
gorii~iin onemli destekyilerinden biri olan Karl Mannheim'a gore, ideolojilerin
var olan toplumsal geryekligi saglamla~tmnak, siirdiinnek, gizlemek i~levini
gordiigii yerde iitopyacl dii~iince, var olan sosyal yaplyl degi~tinneyi amaylar. 109
Utopyalann ve iitopyaclhgm savunuculanmn iiyiincii iddiaslysa, iitopyalara
ihtiyaclmlz oldugu ve onlann toplumsal geli~ime katklsl bulundugudur. Bu
gorii~iin savunuculanndan biri olan Ernst Bloch, iitopyaclhgm toplumsal
geli~medeki onemli katklsml gostenneyi denemi~tir. Aynca Bloch'a gore, her
zaman olumlu toplumsal degi~im iyin bir potansiyel vardlr. Utopya, siirekli
olarak ufuktadlr, elde edilmemi~tir fakat elde edilmeye aYlktIr. Utopyacl
ozlemler ve umut, insan hayatIm katlamlabilir yapar ve daha iyi bir hayatl
110
miimkiin kllar.

'Utopyamn sonu'ndan bahsedildigi yaglmlzda, geymi~te herhangi bir zamanda

oldugundan yok daha fazla, iyi kurulmu~ ve uzun ya:~ayan iitopyacl topluluklar
bulunmakta ve iitopya iizerine geymi~te olmadlgl kadar yaym yapllmaktadlr. 111
Oyle goriinmektedir ki, iitopya konusundaki tartl~malar ve insanoglunun iitopya
ozlemi gelecekte de siirecektir.

109 Karl Manheim, Meoloji ve Utopya, ~ev. Mehmet Okyayuz, 2. bs., Ankara: Epos Yaymlan, 2004, s. 217-
83; Sargent, a.g.e.
110 A.e.
111 A.e.