0% found this document useful (0 votes)
80 views

Motion in A Straight Line

1) Trigonometry is the study of relationships between sides and angles of triangles and trigonometric functions. There are two systems for measuring angles - the sexagesimal system (degrees, minutes, seconds) and the radian system. 2) There is a relationship between degrees and radians - 1 radian is approximately 57.3 degrees, 1 degree is approximately 0.017 radians. 3) Trigonometric functions (sine, cosine, tangent etc.) are defined as ratios of sides of a right angled triangle. Their values are generalized for any angle using radians. 4) The trigonometric functions have specific domains, ranges and periodicity properties.

Uploaded by

Bindu Menon
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
80 views

Motion in A Straight Line

1) Trigonometry is the study of relationships between sides and angles of triangles and trigonometric functions. There are two systems for measuring angles - the sexagesimal system (degrees, minutes, seconds) and the radian system. 2) There is a relationship between degrees and radians - 1 radian is approximately 57.3 degrees, 1 degree is approximately 0.017 radians. 3) Trigonometric functions (sine, cosine, tangent etc.) are defined as ratios of sides of a right angled triangle. Their values are generalized for any angle using radians. 4) The trigonometric functions have specific domains, ranges and periodicity properties.

Uploaded by

Bindu Menon
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 27

34 iz'u izn£'kdk

vè;k; 3
f=kdks.kferh; iQyu
3.1 lexz voyksdu (Overview)
3.1.1 'kCn ‘trigonometry’ (f=kdks.kferh;) ;wukuh 'kCn ^fVªxksu*a (trigon) vkSj ^ehVªkus * (metron)
ls O;qRifÙk gqvk gS] ftldk vFkZ ,d f=kHkqt dh Hkqtkvksa dk ekiuk gSA ,d dks.k ,d fuf'pr js[kk
osQ lkis{k ifjHkze.k djus okyh fdlh js[kk osQ ?kw.kZu dh ek=kk gksrh gSA ;fn ;g ?kw.kZu nf{k.kkorZ
fn'kk esa gS rks dks.k ½.kkRed gksrk gS rFkk dks.k èkukRed gksrk gS] ;fn ?kw.kZu okekorZ fn'kk esa gksrk
gSA izk;%] ge dks.kksa dks ekius osQ fy,] nks izdkj dh i¼fr;k¡] vFkkZr~ (i) "kksf"Vd i¼fr
(sexagesinal system) vkSj (ii) o`Ùkh; i¼fr viukrs gSaA
"kkSf"Vd i¼fr esa] dks.k osQ ekiu dh bdkbZ va'k ;k fMxzh (Degree) gSA ;fn izkjafHkd Hkqtk
1
ls vafre Hkqtk rd dk ?kw.kZu ,d ifjHkze.k dk ok¡ Hkkx gks] rks dks.k osQ eki dks 1° dgk tkrk
360
gSA bl i¼fr esa] oxhZdj.k fuEufyf[kr izdkj gSaµ
1° = 60′
1′ = 60″
ekiu dh o`Ùkh; i¼fr esa] ekiu dh bdkbZ jsfM;u (radian) gSA ,d jsfM;u og dks.k gS tks
fdlh o`Ùk dh f=kT;k osQ cjkcj yackbZ dk pki ml o`Ùk osQ osaQnz ij varfjr djrk gSA f=kT;k r okys
,d o`Ùk osQ pki PQ dh yackbZ s = rθ nh tkrh gS] tgk¡ θ jsfM;uksa esa ekik x;k og dks.k gS] tks
pki PQ o`Ùk osQ osaQnz ij varfjr djrk gSA
3.1.2 fMxzh vkSj jsfM;u esa lacaèk
fdlh o`Ùk dh ifjfèk dk mlosQ O;kl osQ lkFk lnSo ,d vpj vuqikr gksrk gSA ;g vpj vuqikr
22
π ls O;Dr dh tkus okyh ,d la[;k gS ftldk eku lHkh O;kogkfjd iz;kstu osQ fy, yxHkx
7
fy;k tkrk gSA fMxzh vkSj jsfM;u ekiksa osQ chp lacaèk fuEufyf[kr gSaµ
2 ledks.k = 180° = π jsfM;u
180°
1 jsfM;u = = 57°16′ (yxHkx)
π
π
1° = jsfM;u = 0.01746 jsfM;u (yxHkx)
180

20/04/2018
f=kdks.kferh; iQyu 35

3.1.3 f=kdks.kferh; iQyu


U;wu dks.kksa osQ fy,] f=kdks.kferh; vuqikr dks] fdlh ledks.k f=kHkqt dh Hkqtkvksa osQ vuqikrkssa osQ
:i esa ifjHkkf"kr fd;k tkrk gSA jsfM;u eki esa O;Dr fdlh dks.k osQ fy,] f=kdks.kferh; vuqikr
dk foLrkj] f=kdks.kferh; iQyu dgykrk gSA f=kdks.kferh; iQyuksa osQ fofHkUu prqFkk±'kksa esa fpÉ
fuEufyf[kr rkfydk esa fn, gSaµ
I II III IV

sin x + + – –
cos x + – – +
tan x + – + –
cosec x + + – –
sec x + – – +
cot x + – + –

3.1.4 f=kdks.kferh; iQyuksa osQ izk¡r vkSj ifjlj

iQyu izkar ifjlj


sine R [–1, 1]
cosine R [–1, 1]

tan R – {(2n + 1) : n ∈ Z} R
2
cot R – {nπ : n ∈ Z} R

sec R – {(2n + 1) : n ∈ Z} R – (–1, 1)
2
cosec R – {nπ : n ∈ Z} R – (–1, 1)

3.1.5 ledks.k vFkkZr~ 90º ls NksVs ;k mlosQ cjkcj oqQN dks.kksa osQ sine, cosine vkSj
tangent

0° 15° 18° 30° 36° 45° 60° 90°

6− 2 5 −1 1 10 − 2 5 1 3
sine 0 1
4 4 2 4 2 2

20/04/2018
36 iz'u izn£'kdk

6+ 2 10 + 2 5 3 5 +1 1 1
cosine 1 0
4 4 2 4 2 2

25 − 10 5 1 ifjHkkf"kr
tan 0 2− 3 3 5−2 5 1 3 ugha
5

3.1.6 leoxhZ; ;k lacafèkr dks.k



dks.k 2 ± θ leoxhZ ;k lacafèkr dks.k dgykrs gSa rFkk dks.k θ ± n × 360° lgkokluh
(coterminal) dks.k dgykrs gSaA O;kid leku;u osQ fy,] gesa fuEufyf[kr fu;e izkIr gSa%

( ± θ) osQ fy,] f=kdks.kferh; iQyu dk la[;kRed eku cjkcj gSµ
2
(a) mlh iQyu osQ eku osQ] ;fn n ,d le iw.kk±d gS rFkk bl eku dk fpÉ ml prqFkk±'k osQ
vuqlkj gksrk gS ftlesa og dks.k fLFkr gSA
(b) θ osQ laxr lgiQyu osQ eku osQ ;fn n ,d fo"ke iw.kk±d gS rFkk iQyu dk fpÉ ml prqFkk±'k
osQ vuqlkj gksrk gS] ftlesa og dks.k fLFkr gSA ;gk¡ sine vkSj cosine, tan vkSj cot rFkk sec
vkSj cosec ,d nwljs osQ lgiQyu gSaA
3.1.7 ½.kkRed dks.kksa osQ iQyu eku yhft, θ dksbZ dks.k gSA rc]
sin (– θ) = – sin θ, cos (– θ) = cos θ
tan (– θ) = – tan θ, cot (– θ) = – cot θ
sec (– θ) = sec θ, cosec (– θ) = – cosec θ
3.1.8 ;kSfxd dks.kksa ls lacèkh oqQN lw=k
nks ;k vfèkd dks.kksa osQ ;ksx ;k varj ls cuk ,d dks.k ;kSfxd dks.k dgykrk gSA bl lacaèk esa
ewyHkwr ifj.kke f=kdks.kferh; loZlfedk,¡ dgykrs gSaA ftUgsa uhps fn;k tk jgk gS%
(i) sin (A + B) = sin A cos B + cos A sin B
(ii) sin (A – B) = sin A cos B – cos A sin B
(iii) cos (A + B) = cos A cos B – sin A sin B
(iv) cos (A – B) = cos A cos B + sin A sin B
tan A + tan B
(v) tan (A + B) =
1 − tan A tan B

tan A − tan B
(vi) tan (A – B) =
1 + tan A tan B

20/04/2018
f=kdks.kferh; iQyu 37

cot A cot B − 1
(vii) cot (A + B) =
cot A + cot B
cot A cot B + 1
(viii) cot (A – B) =
cot B − cot A
2 tan A
(ix) sin 2A = 2 sin A cos A =
1 + tan 2 A
2
1 – tan A
2 2 2 2
(x) cos 2A = cos A – sin A = 1 – 2 sin A = 2 cos A – 1 = 2
1+ tan A
2 tan A
(xi) tan 2A =
1 – tan 2 A
(xii) sin 3A = 3sin A – 4sin3 A
(xiii) cos 3A = 4cos3 A – 3cos A
3 tanA – tan 3 A
(xiv) tan 3A =
1 – 3tan 2 A

A+B A–B
(xv) cos A + cos B = 2 cos cos
2 2

A+B B–A
(xvi) cos A – cos B = 2sin sin
2 2

A+B A−B
(xvii) sin A + sin B = 2sin cos
2 2

A+B A−B
(xviii) sin A – sin B = 2cos sin
2 2
(xix) 2sin A cos B = sin (A + B) + sin (A – B)
(xx) 2cos A sin B = sin (A + B) – sin (A – B)
(xxi) 2cos A cos B = cos (A + B) + cos (A – B)
(xxii) 2sin A sin B = cos (A – B) – cos (A + B)

A
+ ;fn prFqkkk ±'k I ;k II esa fLFkr gS
A 1 − cos A 2
(xxiii) sin = ±
2 2 A
– ;fn prFqkkk '±k III ;k IV esa fLFkr gS
2

20/04/2018
38 iz'u izn£'kdk

 A
A 1 + cos A  + ;fn 2 prqFkkk ±'k I ;k IV esa fLFkr gS
(xxiv) cos = ± 
2 2  – ;fn A prFqkkk ±'k II ;k III esa fLFkr gS
 2

A
+ ;fn prqFkkk ±'k I ;k III esa fLFkr gS
A 1 − cos A 2
(xxv) tan = ±
2 1 + cos A A
– ;fn prFqkkk ±'k II ;k IV esa fLFkr gS
2
18° osQ dks.k osQ f=kdks.kferh; iQyu
eku yhft, θ = 18° gSA rc] 2θ = 90° – 3θ
vr%] sin 2θ = sin (90° – 3θ) = cos 3θ
;k sin 2θ = 4cos3 θ – 3cos θ
D;ksafd cos θ ≠ 0] blfy,
2sin θ = 4cos2 θ – 3 = 1 – 4sin2 θ ;k 4sin2 θ + 2sin θ – 1 = 0.

−2 ± 4 + 16 −1 ± 5
vr%] sin θ = =
8 4
5 −1
D;ksafd θ = 18° gS] blfy, sin θ > 0, gSA vr%] sin 18° =
4

6−2 5 10 + 2 5
lkFk gh] cos18° = 1 − sin 2 18° = 1 − =
16 4
vc] ge ljyrk iwoZd cos 36° vkSj sin 36° dk eku] fuEufyf[kr izdkj Kkr dj ldrs gSa%
6−2 5 2+2 5 5 +1
cos 36° = 1 – 2sin2 18° = 1 − = =
8 8 4
5 +1
vr%] cos 36° =
4

6+2 5 10 − 2 5
lkFk gh] sin 36° = 1 − cos2 36° = 1 − =
16 4
3.1.9 f=kdks.kferh; lehdj.k
fdlh pj osQ f=kdks.kferh; iQyuksa ls lac¼ lehdj.k f=kdks.kferh; lehdj.k dgykrs gSaA
lehdj.k loZlfedk,¡ dgykrh gSa] ;fn os vKkr dks.kksa osQ mu lHkh ekuksa ls larq"V gks tk,¡] ftuosQ

20/04/2018
f=kdks.kferh; iQyu 39

fy, os iQyu ifjHkkf"kr gSaA fdlh f=kdks.kferh; lehdj.k osQ os gy ftlosQ fy, 0 ≤ θ < 2 π,
mldk eq[; gy dgykrs gSaA iw.kk±d n ls lac¼ og O;atd tks f=kdks.kferh; lehdj.k osQ lHkh
gy ns] mldk O;kid gy dgykrk gSA
f=kdks.kferh; lehdj.kksa osQ O;kid gy
(i) ;fn fdlh dks.k α osQ fy,] sin θ = sin α gks] rks θ = nπ + (–1)n α, n ∈ Z, fn;s gq,
lehdj.k dk O;kid gy nsrk gSA
(ii) ;fn fdlh dks.k α osQ fy, cos θ = cos α gks] rks θ = 2 nπ ± α, n ∈ Z, fn;s gq,
lehdj.k dk O;kid gy nsrk gSA
(iii) ;fn tan θ = tan α ;k cot θ = cot α gks] rks θ = nπ + α, n ∈ Z, bu nksuksa lehdj.kksa dk
O;kid gy nsrk gSA
(iv) lehdj.k sin2 θ = sin2 α, cos2θ = cos2 α vkSj tan2 θ = tan2 α esa ls fdlh Hkh lehdj.k
dks larq"V djus okyk θ dk O;kid eku θ = nπ ± α gksrk gSA
(v) lehdj.k sin θ = sin α vkSj cos θ = cos α dks ;qxir~ :i ls larq"V djus okyk θ dk
O;kid eku θ = 2nπ + α, n ∈ Z gSA
(vi) a cosθ + b sinθ = c, osQ :i osQ fdlh lehdj.k dk gy Kkr djus osQ fy,] ge a =
b
r cosα vkSj b = r sin α j[krs gSa] ftlls r2 = a2 + b2 vkSj tan θ = izkIr gksrk gS] bl
a
izdkj ge ns[krs gSa fd a cosθ + b sinθ = r(cos θ cos α + sin θ . sin α ) = c, ;k
c
r cos (θ – α) = c osQ :i esa ifjofrZr gks tkrk gSA vkSj blhfy,] cos (θ – α) = ;g
r
nh gqbZ lehdj.k dk gy iznku djrk gSA
O;atd Acos θ + B sin θ osQ vfèkdre vkSj U;wure eku Øe'k% A 2 + B2 vkSj – A 2 + B2
gSa] tgk¡ A vkSj B vpj gSaA
3.2 gy fd;s gq, mnkgj.k
y?kq mÙkjh; iz'u (S. A.)
mnkgj.k 1 3 cm f=kT;k okys ,d o`Ùkkdkj rkj dks dkV dj bl izdkj eksM+k tkrk gS fd og 48
cm (f=kT;k) okys ,d NYys dh ifjfèk osQ vuqfn'k fLFkr gks tk,A va'kksa (fMxjhl) esa og dks.k
Kkr dhft, tks ;g NYys osQ osaQnz ij varfjr djrk gSA
gy rkj dh f=kT;k 3 cm, fn;k gqvk gSA blfy;s] bls dkVus ij] bldh yackbZ = 2π × 3cm = 6π
cmA iqu% bls 48 cm. f=kT;k okys ,d o`Ùkkdkj NYys osQ vuqfn'k j[kk tkrk gSA ;gk¡ s = 6π cm
pki dh yackbZ gS rFkk r = 48 cm o`Ùk dh f=kT;k gSA blfy,] bl pki }kjk o`Ùk osQ osaQnz ij varfjr

20/04/2018
40 iz'u izn£'kdk

dks.k θ (jsfM;u esa) fuEufyf[kr gSµ


pki 6π π
θ= = = = 22.5°
f=kT;k 48 8
mnkgj.k 2 ;fn θ osQ lHkh ekuksa osQ fy, A = cos2θ + sin4θ gks rks fl¼ dhft, fd
3
≤ A ≤ 1 gSA
4
gy gesa izkIr gS% A = cos2 θ + sin4 θ = cos2 θ + sin2 θ sin2 θ ≤ cos2 θ + sin2 θ
vr%] A ≤ 1
lkFk gh] A = cos2 θ + sin4 θ = (1 – sin2 θ) + sin4 θ
2 2
 2 1  1  2 1 3 3
=  sin θ −  + 1 −  =  sin θ −  + ≥
 2  4  2 4 4

3
vr%] ≤ A ≤1
4
mnkgj.k 3 3 cosec 20° – sec 20° dk eku Kkr dhft,A
gy gesa izkIr gS%
3 1
3 cosec 20° – sec 20° = sin 20° − cos 20°

 3 1 
3 cos 20° – sin 20°  cos 20° – sin 20° 
= = 4  2 2 
sin 20° cos 20°  2sin 20° cos 20° 

 sin 60° cos 20° – cos 60° sin 20° 


= 4  (D;ksa\)
 sin 40° 

 sin (60° – 20°) 


= 4  =4 (D;ksa\)
 sin 40° 
mnkgj.k 4 ;fn θ nwljs prqFkk±'k esa fLFkr gS] rks n'kkbZ, fd
1 − sin θ 1 + sin θ
+ = −2sec θ
1 + sin θ 1 − sin θ

20/04/2018
f=kdks.kferh; iQyu 41

gy gesa izkIr gS%


1 − sin θ 1 + sin θ 1 − sin θ 1 + sin θ 2
+ = + =
1 + sin θ 1 − sin θ 1 − sin 2 θ 1 − sin 2 θ cos 2 θ
2
= (D;ksafd izR;sd okLrfod la[;k α osQ fy,
| cos θ |

α 2 = | α | gksrk gS)
fn;k gS fd θ nwljs prqFkk±'k esa fLFkr gSA blfy,] |cos θ| = – cos θ (D;ksafd cos θ < 0 gS)
2
vr% fn, gq, O;atd dk vHkh"V eku = = –2 secθ
− cos θ
mnkgj.k 5 tan 9° – tan 27° – tan 63° + tan 81° dk eku Kkr dhft,A
gy gesa izkIr gS% tan 9° – tan 27° – tan 63° + tan 81°
= tan 9° + tan 81° – tan 27° – tan 63°
= tan 9° + tan (90° – 9°) – tan 27° – tan (90° – 27°)
= tan 9° + cot 9° – (tan 27° + cot 27°) (1)
1 2
lkFk gh] tan 9° + cot 9° = sin 9° cos 9° = sin18° (D;ksa\) (2)

1 2 2
blh izdkj] tan 27° + cot 27° = = = (D;ksa\) (3)
sin 27° cos 27° sin 54° cos36°
(2) vkSj (3) dk (1) esa iz;ksx djus ij] gesa izkIr gksrk gS%
2 2 2× 4 2× 4
tan 9° – tan 27° – tan 63° + tan 81° = – = – =4
sin 18° cos36° 5 −1 5 +1
sec8 θ − 1 tan 8 θ
mnkgj.k 6 fl¼ dhft, fd =
sec4 θ − 1 tan 2 θ

sec8 θ − 1 (1 − cos8 θ) cos 4 θ


gy gesa izkIr gSa % =
sec 4 θ − 1 (1 – cos 4 θ) cos8 θ

2sin 2 4 θ cos 4 θ
= (D;ksa\)
cos8 θ 2sin 2 2 θ

20/04/2018
42 iz'u izn£'kdk

sin 4 θ (2 sin 4 θ cos 4 θ)


=
2 cos8 θ sin 2 2 θ

sin 4 θ sin 8 θ
= (D;ksa\)
2 cos8 θ sin 2 2 θ

2sin 2 θ cos 2 θ sin8 θ


=
2 cos8 θ sin 2 2 θ

tan8 θ
= (D;ksa\)
tan 2 θ
mnkgj.k 7 sin θ + sin 3θ + sin 5θ = 0 dks gy dhft,A
gy gesa izkIr gS% sin θ + sin 3θ + sin 5θ = 0
;k (sin θ + sin 5θ) + sin 3θ = 0
;k 2 sin 3θ cos 2θ + sin 3θ = 0 (D;ksa\)
;k sin 3θ (2 cos 2θ + 1) = 0
blfy,] sin 3θ = 0 ;k 2cos2 θ +1 = 0

tc sin 3θ = 0, rks 3θ = nπ vFkkZr~ θ =
3
1 2π 2π π
tc cos 2θ = – = cos , rks 2θ = 2nπ ± vFkkZr~ θ = nπ ±
2 3 3 3
π π
blls θ = (3n + 1) ;k θ = (3n – 1) izkIr gksrk gSA
3 3

θ osQ mijksDr lHkh eku θ = , n ∈ Z. esa fufgr gSA
3

vr%] okafNr gy leqPp; {θ : θ = , n ∈ Z} gSA
3
mnkgj.k 8 2 tan2 x + sec2 x = 2, 0 ≤ x ≤ 2π osQ fy,] gy dhft,A
gy ;gk¡] 2 tan2 x + sec2 x = 2

1
ftlls tan x = ±
3

20/04/2018
f=kdks.kferh; iQyu 43

1 π 7π
;fn ge tan x = ysrs gSa] rks x = ;k (D;ksa\)
3 6 6
−1 5π 11π
iqu% ;fn ge tan x = yrss gSa] rks x = ;k (D;ksa\)
3 6 6
vr%] mi;qZDr lehdj.kksa osQ laHko gy
π 5π 7 π 11π
x= , , vkSj gSa] tgk¡ 0 ≤ x ≤ 2π
6 6 6 6

nh?kZ mÙkjh; iz'u (L.A.)


 π 3π   5π   7π 
mnkgj.k 9  1 + cos   1 + cos  1 + cos  1 + cos  dk eku Kkr dhft,A
 8 8  8  8 

 π 3π   5π   7π 
gy ge fy[krs gSa%  1 + cos   1 + cos  1 + cos  1 + cos 
 8 8  8  8 

 π 3π    3π     π 
=  1 + cos  1 + cos   1 + cos  π −   1 + cos  π −  
 8 8   8    8 

 2 π 2 3π 
=  1 − cos  1 − cos  (D;ksa\)
 8 8 

2 π 3π
= sin sin 2
8 8
1 π 3π 
=  1 − cos  1 − cos  (D;ksa)
4 4 4 

1 π π
= 1 − cos  1 + cos  (D;ksa\)
4 4 4

1 2 π 1 1 1
=  1 − cos  =  1 −  =
4 4 4 2 8
2π 4π
mnkgj.k 10 ;fn x cos θ = y cos (θ + ) = z cos ( θ + ) gks] rks xy + yz + zx dk eku
3 3
Kkr dhft,A

20/04/2018
44 iz'u izn£'kdk

gy è;ku nhft, fd xy + yz + zx = xyz  + + 


1 1 1
x y z  

2π  4π 
;fn ge x cos θ = y cos (θ + ) = z cos  θ +  = k (eku yhft,) j[ksa]
3  3 

k k k
rks x= ,y= vkSj z = gksxkA
cos θ  2π   4π 
cos  θ +  cos  θ + 
 3   3 

1 1 1 1  2π   4π  
blls] + + =  cos θ + cos  θ +  + cos  θ +  
x y z k  3   3 

1 2π 2π
= [cos θ + cos θ cos − sin θ sin
k 3 3

4π 4π
+ cos θ cos − sin θ sin ]
3 3

1 −1 3
= cos θ + cos θ ( )−
k 2 2

1  3  1  – 3 
sin θ − cos θ  
 2  cos θ  –  sin θ 
 2   (D;ksa\)
2    2   

1
= ×0=0
k
vr%] xy + yz + zx = 0
mnkgj.k 11 ;fn α vkSj β lehdj.k a tan θ + b sec θ = c osQ ewy gS]a rks fl¼ dhft, fd
2ac
tan (α + β) = gSA
a − c2
2

gy gesa fn;k gS% a tanθ + b secθ = c ;k a sinθ + b = c cos θ

20/04/2018
f=kdks.kferh; iQyu 45

θ 2 θ
2 tan 1 − tan
2 vkjS cos θ = 2
loZlfedkvksa] sin θ = θ θ
dk iz;ksx djus ij]
2 2
1 + tan 1 + tan
2 2

 θ  θ
a  2 tan  c 1 − tan 2 
 2 +b=  2
2 θ 2 θ
1 + tan 1 + tan
2 2

2 θ θ
;k (b + c) tan + 2a tan +b–c=0
2 2
θ α β
mijksDr lehdj.k tan esa ,d f}?kkr lehdj.k gS vkSj blhfy, tan vkSj tan bl lehdj.k
2 2 2
osQ ewy gSAa (D;ks\a )

α β −2a α β b−c
blfy, tan + tan = vkSj tan tan = gSA (D;ks\a )
2 2 b+c 2 2 b+c

α β
tan + tan
α β 2 2
loZlfedk tan  +  = dk iz;ksx djus ij]
 2 2  1 − tan α tan β
2 2

−2a
gesa izkIr gksrk gS%
α β
tan  +  = b + c = −2a = − a ... (1)
 2 2 b−c 2c c
1−
b+c

α+β
α+β 2 tan
2
iqu%] ,d vU; loZlfedk tan 2 = osQ iz;ksx ls]
2 2 α+β
1 − tan
2

20/04/2018
46 iz'u izn£'kdk

 a
2 − 
 c 2ac
gesa izkIr gksrk gS% tan ( α + β ) = = 2 [(1) ls]
a 2
a − c2
1− 2
c
oSdfYid :i ls] a tanθ + b sec θ = c
⇒ (a tanθ – c)2 = b2(1 + tan2 θ)
⇒ a2 tan2 θ – 2ac tan θ + c2 = b2 + b2 tan2 θ
⇒ (a2 – b2) tan2 θ – 2ac tan θ + c2 – b2 = 0 ... (1)
D;ksafd tan α vkSj tan β lehdj.k (1) osQ ewy gSa] blfy,
2ac c 2 − b2
tan α + tan β = vkSj tan α tan β = 2 2
a2 − b2 a −b

tan α + tan β
vr%] tan (α + β) =
1 − tan α tan β

2ac
a − b2
2
2ac
= 2 2 =
c −b a − c2
2

a2 − b2

mnkgj.k 12 fl¼ dhft, fd 2 sin2 β + 4 cos (α + β) sin α sin β + cos 2 (α + β) = cos 2α


gy LHS = 2 sin2 β + 4 cos (α + β) sin α sin β + cos 2(α + β)
= 2 sin2 β + 4 (cos α cos β – sin α sin β) sin α sin β
+ (cos 2α cos 2β – sin 2α sin 2β)
= 2 sin2 β + 4 sin α cos α sin β cos β – 4 sin2 α sin2 β
+ cos 2α cos 2β – sin 2α sin 2β
= 2 sin2 β + sin 2α sin 2β – 4 sin2 α sin2 β + cos 2α cos 2β – sin
2α sin 2β
= (1 – cos 2β) – (2 sin2 α) (2 sin2 β) + cos 2α cos 2β (D;ksa\)
= (1 – cos 2β) – (1 – cos 2α) (1 – cos 2β) + cos 2α cos 2β (D;ksa\)
= cos 2α = R.H.S.

20/04/2018
f=kdks.kferh; iQyu 47

mnkgj.k 13 ;fn dks.k θ dks ,sls Hkkxksa esa foHkkftr fd;k tkrk gS fd ,d Hkkx dk tangent nwljs
Hkkx osQ tangent dk k xquk gS] rFkk bu Hkkxksa dk varj φ gS] rks
k +1
fl¼ dhft, fd sin θ = sin φ
k −1
gy eku yhft, fd θ = α + β rc, tan α = k tan β
tan α k
;k tan β
=
1
;ksxkarjkuqikr (componendo and dividendo) dk iz;ksx djus ij] gesa izkIr gksrk gS]
tan α + tan β k +1
=
tan α − tan β k −1
sin α cos β + cos α sin β k +1
;k = (D;ksa\)
sin α cos β − cos α sin β k −1

sin (α + β) k +1
vFkkZr]~ = (D;ksa\)
sin (α − β) k −1
α – β = φ vkSj α + β = θ fn;k gSA vr%]
sin θ k +1 k +1
= or sin θ = sin φ
sin φ k –1 k −1
mnkgj.k 14  cos θ + sin θ = 2 dks gy dhft,A
gy fn;s fn, lehdj.k dks 2 ls Hkkx nsus ij
3 1 1 π π π
cos θ + sin θ = ;k cos cos θ + sin sin θ = cos
2 2 2 6 6 4
π π π π
;k cos − θ = cos ;k cos θ − = cos (D;ksa\)
6 4 6 4
π π
vr%] bl lehdj.k osQ gy θ = 2mπ ± +
 
vr%] θ dk eku gS%
π π π π 5π π
θ = 2mπ + + ;k θ = 2mπ – + vFkkZr~ θ = 2mπ + ;k θ = 2mπ –
4 6 4 6 12 12

20/04/2018
48 iz'u izn£'kdk

oLrqfu"B mnkgj.k (MCQ)


mnkgj.k 15 ls 19 rd izR;sd esa] fn, gq, pkjksa fodYiksa esa ls lgh mÙkj pqfu,%
−4
mnkgj.k 15 ;fn tan θ = gS] rks sin θ gS
3

−4 4 −4 4
(A)
5
ijarq ugha (B) ;k
5 5 5
4 4
(C) ijarq − ugha (D) buesa ls dksbZ ugha
5 5
–4
gy lgh fodYi (B) gSA D;ksafd tan θ = ½.kkRed gS] blfy, θ ;k rks nwljs prqFkk±'k esa gS
3
4
;k pkSFks prqFkk±'k esa gSA bl izdkj] sin θ = ;fn θ nwljs prqFkk±'k esa fLFkr gS ;k
5
–4
sin θ = , ;fn θ pkSFks prqFkk±'k esa fLFkr gSA
5
mnkgj.k 16 ;fn sin θ vkSj cos θ lehdj.k ax2 – bx + c = 0 osQ ewy gSa] rks a, b vkSj c
fuEufyf[kr lacaèk dks larq"V djrs gSa%
(A) a2 + b2 + 2ac = 0 (B) a2 – b2 + 2ac = 0
(C) a2 + c2 + 2ab = 0 (D) a2 – b2 – 2ac = 0
gy lgh fodYi (B) gSA fn;k gS fd sin θ vkSj cos θ lehdj.k ax2 – bx + c = 0 osQ ewy gSaA
b c
blfy,] sin θ + cos θ = vkSj sin θ cos θ = (D;ksa\)
a a
loZlfedk (sinθ + cos θ) = sin θ + cos θ + 2 sin θ cos θ dk iz;ksx djus ij] gesa izkIr gksrk gS%
2 2 2

b2 2c
2
=1+ ;k a2 – b2 + 2ac = 0
a a
mnkgj.k 17 sin x cos x dk vfèkdre eku gS%
1
(A) 1 (B) 2 (C) 2 (D)
2
gy lgh fodYi (D) gS] D;ksafd

20/04/2018
f=kdks.kferh; iQyu 49

1 1
sin x cos x = sin 2x ≤ , D;ksafd |sin 2x | ≤ 1
2 2
mnkgj.k 18 sin 20° sin 40° sin 60° sin 80° dk eku gS
−3 5 3 1
(A) (B) (C) (D)
16 16 16 16
gy lgh fodYi (C) gSA okLro esa] sin 20° sin 40° sin 60° sin 80°
3 3
= sin 20° sin (60° – 20°) sin (60° + 20°) (D;ksafd sin 60° = )
2 2

3
= sin 20° (sin2 60° – sin2 20°) (D;ks\)
2
3 3
= sin 20° [ – sin2 20°]
2 4

3 1
= × [3sin 20° – 4sin3 20°]
2 4
3 1
= × (sin 60°) (D;ksa\)
2 4
3 1 3 3
= × × =
2 4 2 16
π 2π 4π 8π
mnkgj.k 19 cos cos cos cos dk eku gS_
5 5 5 5
1 −1 −1
(A) (B) 0 (C) (D)
16 8 16
gy (D) lgh mÙkj gSA gesa Kkr gS_
π 2π 4π 8π
cos cos cos cos
5 5 5 5
1 π π 2π 4π 8π
= 2 sin cos cos cos cos
π 5 5 5 5 5
2 sin
5

20/04/2018
50 iz'u izn£'kdk

1 2π 2π 4π 8π
= sin cos cos cos
π 5 5 5 5 (D;ksa\)
2 sin
5
1 4π 4π 8π
= sin cos cos
π 5 5 5 (D;ksa\)
4 sin
5
1 8π 8π
= sin cos
π 5 5 (D;ksa\)
8sin
5
16π  π
sin sin  3π + 
= 5
=
 5
π π
16 sin 16 sin
5 5
π
− sin
= 5
π (D;ksa\)
16 sin
5
1
= −
16
fjDr LFkkuksa dh iwfrZ dhft,%
mnkgj.k 20 ;fn] 3 tan (θ – 15°) = tan (θ + 15°), 0° < θ < 90° gS] rks θ = _________gSA
gy 3 tan (θ – 15°) = tan (θ + 15°) dks bl :i esa fy[kk tk ldrk gS%

tan(θ + 15°) 3
=
tan(θ − 15°) 1

tan (θ + 15°) + tan (θ – 15°)


;ksxkarjkuqikr osQ iz;ksx ls gesa izkIr gqvk =2
tan (θ + 15°) − tan (θ – 15°)

sin (θ + 15°) cos (θ − 15°) + sin (θ − 15°) cos (θ + 15°)


⇒ =2
sin (θ + 15°) cos (θ − 15°) − sin (θ − 15°) cos (θ + 15°)

sin 2θ
⇒ = 2 vFkkZr~ sin 2θ = 1 (D;ksa\)
sin 30°

20/04/2018
f=kdks.kferh; iQyu 51

blls θ = π
4
crkb, fd fuEufyf[kr dFku lR; gS ;k vlR;A vius mÙkj dk vkSfpR; nhft,A
1
1−
mnkgj.k 21 “vlfedk 2sinθ + 2cosθ ≥ 2 θ osQ lHkh okLrfod ekuksa osQ fy, lR; gSA”
2
gy lR;A D;ksafd 2sinθ vkSj 2cosθ èkukRed okLrfod la[;k,¡ gSa] blfy, budk lekarj ekè;
(A.M.) buosQ xq.kksÙkj ekè; (G.M.) ls cM+k ;k mlosQ cjkcj gksxkA vr%]
sin cos 
2 +2 cos 
≥ 2sin 2 = 2sin+cosθ
2
sin θ + cos θ 1  1 1 
 sin θ + cos θ 
2 2 
≥2 2 = 2 2

1 π 
sin  + θ 
4 
≥2 2

π 
D;ksafd –1 ≤ sin  + θ  ≤ 1 gksrk gS] blfy, gesa izkIr gS%
4 
sin θ cos θ −1 1
2 +2 1−
blfy,] ≥2 2
⇒ 2 sin θ
+2 cos θ
≥2 2
2
LraHk C1 esa fn, izR;sd izfof"V dh LraHk C2 esa nh xbZ izfof"V;ksa ls feyku dhft,%
mnkgj.k 22

C1 C2
1 − cos x x
(a) (i) cot 2
sin x 2
1 + cos x x
(b) (ii) cot
1 − cos x 2
1 + cos x
(c) (iii) cos x + sin x
sin x
x
(d) 1 + sin 2x (iv) tan
2

20/04/2018
52 iz'u izn£'kdk

gy
2 x
1 − cos x 2 sin
2 x
(a) = = tan
sin x x x 2
2 sin cos
2 2
vr%] (a) dk lgh feyku (iv) ls gksxk] ftls (a) ↔ (iv) ls O;Dr fd;k tk,xk%
x
1 + cos x 2cos2 x
(b) = 2 = cot 2 gSA vr%] (b) dk lgh feyku (i) ls gksxk] vFkkZr~ (b) ↔ (i) gSA
1 − cos x 2 sin 2 x 2
2

2 x
1 + cos x 2 cos
2 x
(c) = = cot gSA
sin x x x 2
2 sin cos
2 2
vr%] (c) dk lgh feyku (ii) ls gksxk] vFkkZr~ (c) ↔ (ii) gSA
(d) 1 + sin 2 x = sin 2 x + cos 2 x + 2sin x cos x

= (sin x + cos x ) 2

= (sin x + cos x )
vr% (d) dk lgh feyku (iii) ls gkxkA vFkkZr~ (d) ↔ (iii) gSA
3.3 iz'ukoyh
y?kq mÙkjh; iz'u
tan A + sec A –1 1 + sin A
1. fl¼ dhft, fd =
tan A − sec A + 1 cos A

2 sin α 1 − cos α + sin α


2. ;fn = y gS] rks fl¼ dhft, fd Hkh y osQ cjkcj gSA
1 + cos α + sin α 1 + sin α

1 − cos α + sin α 1 − cos α + sin α 1 + cos α + sin α


loasQr% O;Dr dhft,% = .
1 + sin α 1 + sin α 1 + cos α + sin α

m+n
3. ;fn m sin θ = n sin (θ + 2α) gS] rks fl¼ dhft, fd tan (θ + α) cot α =
m−n

20/04/2018
f=kdks.kferh; iQyu 53

sin (θ + 2α) m
[laosQr: = fy[kdj ;ksxkarjkuqikr dk iz;ksx dhft,A]
sin θ n

4 5 π
4. ;fn cos (α + β) = vkSj sin (α – β) = gS_ tgk¡ α, 0 vkSj osQ chp fLFkr gS_ rks
5 13 4
tan2α dk eku Kkr dhft,A
[laosQr: tan 2 α dks tan (α + β + α – β) osQ :i esa O;Dr dhft,Aº
b a+b a −b
5. ;fn tan x = gS] rks + dk eku Kkr dhft,A
a a −b a+b
θ 9θ
6. fl¼ dhft, fd cosθ cos – cos3θ cos = sin 7θ sin 8θ gSA
2 2
1 θ 9θ
[laosQr: L.H.S. = [2cosθ cos ] osQ :i esa O;Dr dhft,Aº
– 2 cos3θ cos
2 2 2
7. ;fn a cos θ + b sin θ = m vkSj a sin θ – b cos θ = n gS] rks fl¼ dhft, fd a2 + b2 =
m2 + n2 gSA

8. tan 22°30 ′ dk eku Kkr dhft,A

[laosQr: eku yhft, fd θ = 45° gSA

θ θ θ
sin
2 sin cos
θ 2 = sin θ dk iz;ksx dhft,A]
vr% tan = 2 = 2
2 θ θ 1 + cos θ
cos 2 cos2
2 2
9. fl¼ dhft, fd sin 4A = 4sinA cos3A – 4 cosA sin3A gSA
10. ;fn tanθ + sinθ = m vkSj tanθ – sinθ = n gks] rks fl¼ dhft, fd m2 – n2 = 4sinθ tanθ gSA
[laoQs r: m + n = 2tanθ, m – n = 2 sinθ gSA rks m2 – n2 = (m + n) (m – n) dk iz;ksx dhft,]
p+q
11. ;fn tan (A + B) = p vkSj tan (A – B) = q gS] rks fl¼ dhft, fd tan 2 A = gSA
1 − pq
[laosQr: 2A = (A + B) + (A – B) dk iz;ksx dhft,]
12. ;fn cosα + cosβ = 0 = sinα + sinβ gS] rks fl¼ dhft, fd cos 2α + cos 2β = – 2cos
(α + β) gSA
[laosQr: (cosα + cosβ)2 – (sinα + sinβ)2 = 0 gSA]

20/04/2018
54 iz'u izn£'kdk

sin ( x + y ) a+b tan x a


13. ;fn = gS] rks fl¼ dhft, fd = gSA
sin ( x − y ) a−b tan y b
[laosQr: ;ksxkarjkuqikr dk iz;ksx dhft,A]
sin α − cos α
14. ;fn tanθ = gS] rks fl¼ dhft, fd fd sinα + cosα = 2 cosθ gSA
sin α + cos α
π π
[laosQr: O;Dr dhft,% tan θ = tan (α – ) θ=α– ]
4 4
15. ;fn sinθ + cosθ = 1 gS] rks θ dk O;kid eku Kkr dhft,A
1
16. lehdj.k tanθ = –1 vkSj cosθ = dks larq"V djus okys θ dk mHk;fu"B O;kid eku
2
Kkr dhft,A
17. ;fn cot θ + tan θ = 2 cosec θ gS] rks θ dk O;kid eku Kku dhft,A
18. ;fn 2sin2θ = 3cosθ gS] tgk¡ 0 ≤ θ ≤ 2π gS] rks θ dk eku Kkr dhft,A
π
19. ;fn secx cos5x + 1 = 0 gS] tgk¡ 0 < x ≤ gS] rks x dk eku Kkr dhft,A
2
nh?kZ mÙkjh; iz'u (LA)
20. ;fn sin (θ + α) = a vkSj sin (θ + β) = b gS] rks fl¼ dhft, fd cos 2(α – β) – 4ab
cos (α – β) = 1 – 2a2 – 2b2 gSA
[laoQs r: cos (α – β) = cos {(θ + α) – (θ + β) fyf[k,A]}
1− m
21. ;fn cos (θ + φ) = m cos (θ – φ) gS] rks fl¼ dhft, fd tan θ = cot φ gSA
1+ m

cos (θ + π ) m
[laosQr: = osQ :i esa O;Dr dj ;ksxkarjkuqikr dk iz;ksx dhft,A]
cos (θ − π ) 1

3π π
22. O;atd 3 [sin4 ( − α ) + sin4 (3π + α)] – 2 {sin6 ( + α) + sin6 (5π – α)] dk
2 2
eku Kkr dhft,A
23. ;fn a cos 2θ + b sin 2θ = c osQ ewy α vkSj β gSa] rks fl¼ dhft, fd
2b
tanα + tan β = gSA
a+c

20/04/2018
f=kdks.kferh; iQyu 55

1− tan 2 θ 2 tan θ
[laosQr: loZlfedkvksa cos 2θ = vkSj sin 2θ = dk iz;ksx dhft,A ]
1 + tan θ
2
1 + tan 2 θ
24. ;fn x = sec φ – tan φ vkSj y = cosec φ + cot φ gS] rks fl¼ dhft, fd xy + x – y + 1 = 0 gSA
[laosQr: Find xy + 1 Kkr dhft, vkSj fiQj fl¼ dhft, fd x, y = – (xy + 1) gSA]
8
25. ;fn θ izFke prqFkk±'k esa fLFkr gS rFkk cosθ = gS] rks
17
cos (30° + θ) + cos (45° – θ) + cos (120° – θ) dk eku Kkr dhft,A
π 3π 5π 7π
26. O;atd cos 4 + cos 4 + cos 4 + cos 4 dk eku Kkr dhft,A
8 8 8 8
4 π 4 3π
[laosQr: O;atd 2 ( cos + cos )
8 8
 π 3π 
2
π 3π 
= 2  cos 2 + cos2  − 2cos 2 cos2  osQ :i esa ljy dhft,A
 8 8  8 8 
27. lehdj.k 5cos2θ + 7sin2θ – 6 = 0 dk O;kid gy Kkr dhft,A
28. lehdj.k sinx – 3sin2x + sin3x = cosx – 3cos2x + cos3x dk O;kid gy Kkr dhft,A
29. lehdj.k ( 3 – 1) cosθ + ( 3 + 1) sinθ = 2 dk O;kid gy Kkr dhft,A
π π
[laosQr: 3 – 1= r sinα, 3 + 1 = r cosα jf[k,] ftlls tanα = tan ( – )
4 6
π
α= izkIr gksrk gSA]
12
oLrqfu"B iz'u
iz'u 30 ls 59 esa] fn, pkj fodYiksa esa ls lgh mÙkj pqfu, (M.C.Q).
30. ;fn sin θ + cosec θ = 2, rks sin2 θ + cosec2 θ cjkcj gSµ
(A) 1 (B) 4
(C) 2 (D) buesa ls dksbZ ugha
31. ;fn f (x) = cos x + sec x gS] rks
2 2

(A) f (x) < 1 (B) f (x) = 1


(C) 1< f (x) < 2 (D) f (x) ≥ 2
[laosQr: A.M ≥ G.M.]

20/04/2018
56 iz'u izn£'kdk

1 1
32. ;fn tan θ = vkSj tan φ = gS] rks θ + φ dk eku gS
2 3

π π
(A) (B) π (C) 0 (D)
6 4
33. fuEufyf[kr esa ls dkSu lgh ugha gS\
1
(A) sin θ = – (B) cos θ = 1
5
1
(C) sec θ = (D) tan θ = 20
2
34. tan 1° tan 2° tan 3° ... tan 89° dk eku gSµ
1
(A) 0 (B) 1 (C) (D) ifjHkkf"kr ugha
2
1 − tan 2 15°
35. dk eku gSµ
1 + tan 2 15°

3
(A) 1 (B) 3 (C) (D) 2
2
36. cos 1° cos 2° cos 3° ... cos 179° dk eku gSµ
1
(A) (B) 0 (C) 1 (D) –1
2
37. ;fn tan θ = 3 gS vkSj θ rhljs prqFkk±'k esa fLFkr gS]rks sin θ dk eku gSµ
1 1 −3 3
(A) (B) − (C) (D)
10 10 10 10
38. tan 75° – cot 75° dk eku gSµ
(A) 2 3 (B) 2+ 3 (C) 2− 3 (D) 1
39. fuEufyf[kr esa ls dkSu lgh gS\
(A) sin1° > sin 1 (B) sin 1° < sin 1
π
(C) sin 1° = sin 1 (D) sin 1° = sin 1
180
180°
[laosQr: 1 jsfM;u = = 57° 30′ yxHkx]
π

20/04/2018
f=kdks.kferh; iQyu 57

m 1
40. ;fn tan α = , vkSj tan β = gS] rks α + β cjkcj gSµ
m +1 2m + 1
π π π π
(A) (B) (C) (D)
2 3 6 4
41. 3 cosx + 4 sinx + 8 dk U;wure eku gSµ
(A) 5 (B) 9 (C) 7 (D) 3
42. tan 3A – tan 2A – tan A cjkcj gSµ
(A) tan 3A tan 2A tan A (B) – tan 3A tan 2A tanA
(C) tan A tan 2A – tan 2A tan 3A – tan 3A tan A (D) buesa ls dksbZ ugha
43. sin (45° + θ) – cos (45° – θ) dk eku gSµ
(A) 2 cosθ (B) 2 sinθ (C) 1 (D) 0
π  π 
44. cot  + θ  cot  − θ  dk eku gSµ
4  4 
(A) –1 (B) 0 (C) 1 (D) ifjHkkf"kr ugha
45. cos 2θ cos 2φ + sin2 (θ – φ) – sin2 (θ + φ) cjkcj gSµ
(A) sin 2(θ + φ) (B) cos 2(θ + φ)
(C) sin 2(θ – φ) (D) cos 2(θ – φ)
[laosQr: sin2 A – sin2 B = sin (A + B) sin (A – B) dk iz;ksx dhft,A]
46. cos 12° + cos 84° + cos 156° + cos 132° dk eku gSµ
1 1 1
(A) (B) 1 (C) – (D)
2 2 8
1 1
47. ;fn tan A = , tan B = gS] rks tan (2A + B) dk eku cjkcj gSµ
2 3
(A) 1 (B) 2 (C) 3 (D) 4
π 13π
48. sin sin dk eku gSµ
10 10

1 1 1
(A) (B) − (C) − (D) 1
2 2 4

5 −1 5 +1
[laosQr: sin 18° = vkSj cos 36° = iz;ksx dhft,Aº
4 4

20/04/2018
58 iz'u izn£'kdk

49. sin 50° – sin 70° + sin 10° dk eku cjkcj gSµ
1
(A) 1 (B) 0 (C) (D) 2
2
50. ;fn sin θ + cos θ = 1 gS] rks sin 2θ dk eku cjkcj gSµ
1
(A) 1 (B) (C) 0 (D) –1
2
π
51. ;fn α + β = gS] rks (1 + tan α) (1 + tan β) dk eku cjkcj gSµ
4
(A) 1 (B) 2
(C) – 2 (D) ifjHkkf"kr ugha
−4 θ
52. ;fn sin θ = gS vkSj θ rhljs prqFkk±'k esa fLFkr gS] rks cos dk eku cjkcj gSµ
5 2
1 1 1 1
(A) (B) – (C) – (D)
5 10 5 10
53. varjky [0,2π] esa fLFkr lehdj.k tan x + sec x = 2 cosx osQ gyksa dh la[;k gSµ
(A) 0 (B) 1 (C) 2 (D) 3
π π 2π 5π
54. sin + sin + sin + sin dk eku fuEufyf[kr gSµ
18 9 9 18
7π 4π
(A) sin + sin (B) 1
18 9
π 3π π π
(C) cos + cos (D) cos + sin
6 7 9 9
55. ;fn A nqljs prqFkk±'k esa fLFkr gS rFkk 3 tan A + 4 = 0, rks 2 cotA – 5 cos A + sin A dk
eku gSµ
−53 23 37 7
(A) (B) (C) (D)
10 10 10 10
56. cos 48° – sin 12° dk eku gSµ
2 2

5 +1 5 −1
(A) (B)
8 8

20/04/2018
f=kdks.kferh; iQyu 59

5 +1 5 +1
(C) (D)
5 2 2
[laosQr : cos A – sin B = cos (A + B) cos (A – B) dk iz;ksx dhft,A]
2 2

1 1
57. ;fn tan α = , vkSj tan β = , rks cos 2α cjkcj gSµ
7 3
(A) sin 2β (B) sin 4β (C) sin 3β (D) cos 2β
a
58. ;fn tan θ = gS] rks b cos 2θ + a sin 2θ cjkcj gS
b
a
(A) a (B) b (C) (D) buesa ls dksbZ ugha
b
1
59. ;fn x dh lHkh okLrfod eku osQ fy,] cos θ = x + gS] rks
x
(A) θ ,d U;wu dks.k gS (B) θ ,d ledks.k gS
(C) θ ,d vfèkd dks.k gS (D) θ dk dksbZ eku laHko ugha gS
iz'u la[;k 60 ls 67 rd esa fjDr LFkkuksa dks Hkfj,%
sin 50°
60. dk eku _______ gSA
sin 130°

π  5π   7π 
61. ;fn k = sin   sin   sin   gS] rks k dk la[;kRed eku _______ gSA
 18   18   18 
1 − cos B
62. ;fn tan A = ] rks tan 2A = _______.
sin B
63. ;fn sin x + cos x = a, rks
(i) sin6 x + cos6 x = _______ (ii)| sin x – cos x | = _______.
64. ,d f=kHkqt ABC, ftlesa ∠C = 90° osQ fy, og lehdj.k] ftlosQ ewy tan A vkSj
tan B gSa] _______gksxkA
2
[laosQr% A + B = 90° ⇒ tan A tan B = 1 vkSj tan A + tan B = ]
sin 2A

65. 3 (sin x – cos x)4 + 6 (sin x + cos x)2 + 4 (sin6 x + cos6 x) = _______
66. x > 0 fn;k jgus ij] f(x) = – 3 cos 3 + x + x 2 osQ eku varjky _______ esa fLFkr gSAa

20/04/2018
60 iz'u izn£'kdk

67. iQyu y = 3 sin x + cos x osQ vkys[k ij fLFkr fdlh fcanq dh x-v{k ls vfèkdre nwjh
_______ gSA
iz'u 68 ls 75 rd izR;sd esa crkb, fd dFku lR; gS ;k vlR;] lkFk gh bldk vkSfpR; Hkh nhft,A
1 – cos B
68. ;fn tan A = gS] rks tan 2A = tan B
sin B
69. lfedk sin A + sin 2A + sin 3A = 3 osQ oqQN okLrfod ekuksa osQ fy, lR; gSA
70. sin 10°, cos 10° ls cM+k gSA
2π 4π 8π 16π 1
71. cos cos cos cos =
15 15 15
15 16
72. θ dk ,d eku] tks lehdj.k sin4 θ – 2sin2 θ – 1 = 0 dks larq"V djrk gS] rFkk 0 vkSj 2π
osQ chp esa fLFkr gksrk gSA
π
73. ;fn cosec x = 1 + cot x, rks x = 2nπ, 2nπ +
2
nπ π
74. ;fn tan θ + tan 2θ + 3 tan θ tan 2θ = 3 , rks θ = +
3 9

 π 1
75. ;fn tan (π cosθ) = cot (π sinθ) gS] rks cos  θ –  = ± gSA
 4 2 2
76. fuEufyf[kr esa LraHk C1 esa fy[ks izR;sd O;atd dks LraHk C2 esa fn, lgh mÙkjksa ls lgh feyku
dhft,%
C1 C2
(a) sin (x + y) sin (x – y) (i) cos x – sin2 y
2

1 − tan θ
(b) cos (x + y) cos (x – y) (ii)
1 + tan θ
π  1 + tan θ
(c) cot  + θ  (iii)
4  1 − tan θ

π 
(d) tan  +   (iv) sin2 x – sin2 y
4 

20/04/2018

You might also like