AMEA

Filologiya və Sənətşünaslıq, 2020, № 1

UOT: 071(091) Gülnar Qasımlı*

“ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ”NİN ÜÇÜNCÜ SAYINDA

Xülasə

Məqalə “Ədəbiyyat məcmuəsi”nin 1948-ci ildə çap olunan üçüncü sayına həsr olunub. Həmin nömrə Azərbayca-
nın ilk satirik mətbuat orqanı olan “Molla Nəsrəddin” jurnalı haqqında zəngin məlumatları aşkara çıxarır. Ədəbi tənqi-
din aparıcı şəxsiyyətlərinin jurnalla bağlı orijinal fikir və düşüncələri geniş şəkildə şərh edilir. Məqalədə “Molla Nəs-
rəddin” jurnalının səhifələrində mühüm yer tutan qlobal problemlərin görkəmli tədqiqatçılar tərəfindən diqqət mərkə-
zində saxlanılması kimi mühüm məsələlər əksini tapıb.
Alimlərdən M.C.Cəfərovun, M.C.Paşayevin, H.Orucəlinin, Ə.Mirəhmədovun jurnal barəsində sanballı məqalələ-
rinə münasibət bildirilmişdir. Həmin məqalələr müasir prinsiplərlə təhlil edilir. “Molla Nəsrəddin” jurnalının tənqidi
mövqeyi aparılan araşdırmalar vasitəsilə bir daha təsdiq edilir. Məqalədə ümumilikdə iki jurnalın mövqeyi əks olun-
muşdur. Həm “Molla Nəsrəddin” jurnalının prinsiplərinə münasibət bildirilmiş, həm də “Ədəbiyyat məcmuəsi”nin bu
sahədəki xidmətləri tədqiq olunmuşdur.

Açar sözlər: alim, klassik mənbə, elmi jurnal, XX əsr, elmi məqalə

Giriş. Azərbaycan Milli Elmlər Akade- çap olunan üçüncü sayı əsasən “Molla Nəsrəd-
miyasının müxtəlif institutlarının dəyərli elmi din” jurnalına həsr edilmişdir. Bununla belə,
nəşrləri vardır. Onlardan biri də Nizami Gəncə- məcmuə dövrün tələblərinə uyğun olaraq aka-
vi adına Ədəbiyyat İnstitutunun “Ədəbiyyat demik Məmməd Arifin “Lenin ədəbiyyatın par-
məcmuəsi”dir. Məcmuə nəşr olunduğu vaxtdan tiyalılığı haqqında” məqaləsi ilə açılır. Bu nöm-
görkəmli ədəbiyyatşünasların əsas tribunasına rədə ümumilikdə səkkiz məqalə yer alıb ki, on-
çevrilmiş, ilk sayından üzü bəri onun səhifələ- lardan dördü birbaşa “Molla Nəsrəddin” jurna-
rində həm ədəbiyyat tarixinə, həm də nəzəriy- lının tədqiqinə həsr olunub. İki yazı isə Mirzə
yəyə aid müxtəlif məqalələr yer almışdır. Hətta Cəlil və Həmidə xanıma aiddir. Hətta məcmuə-
bəzi klassik müəlliflərə məxsus ədəbi nümunə- nin sonunda Əli Nəzminin “Bakidə jurnalın
lər ilk dəfə olaraq məhz bu məcmuənin səhifə- həpsi”, “Mirzə Cəlili öldürtməyə qəsd”, “Bəzi
lərində elm aləminə təqdim olunmuşdur. Məc- arifnümaların yaltaqlıqları”, “Mirzə şəxsi-qərə-
muənin ədəbiyyatşünaslıq elmi sahəsindəki xid- zə düşmədi” və Məhəmməd Hadinin “Molla
mətlərini yüksək qiymətləndirən akademik İsa Nəsrəddinə” şeirləri təqdim edilmişdir. Bu şeir-
Həbibbəyli yazır: “İnstitutun 1946-cı ildən çı- lərdən sonra məcmuənin “Molla Nəsrəddin”
xan “Ədəbiyyat məcmuəsi” jurnalı respublika jurnalına aid arxiv sənədləri” bölməsində jurna-
miqyasında əsas elmi nəşr kimi qəbul olunur” la dair rus dilində beş ədəd sənədin surəti çap
[1, s.14]. Məcmuə müasir tələblərə uyğun ola- olunmuşdur. Nəhayət, “Molla Nəsrəddin” sati-
raq daha da təkmilləşdirilmiş, institut Elmi Şu- rasından” başlıqlı yekun bölmədə jurnalın ayrı-
rasının 18 sentyabr 2018-ci il 11 saylı qərarı ilə ayrı rubrikalarından parçalar verilmişdir. Bun-
adı dəyişdirilərək, “Azərbaycan ədəbiyyatşü- lar “Tərcümanın fitvası”, “Elmi-coğrafiya”,
naslığı” adlandırılmışdır. “Ədəbiyyat”, “Tarix kitabı”, “Acıdır”, “Lüğət”,
“Ədəbiyyat məcmuəsi”nin Azərbaycan “Elan”, “Teleqraf xəbərləri” başlıqlı felyeton-
SSR Elmlər Akademiyası Redaksiya və Nəşriy- lar, şeirlər və rubrikalardır. Məcmuədə Həmid
yat Şurasının 119 nömrəli qərarı ilə 1948-ci ildə Araslının “XVIII əsrdə tarixi mənzumələr” mə-
__________________________
*
Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu. E-mail: [email protected]
www.phil-art.journal.az Gülnar Qasımlı

qaləsindən sonra üçüncü yerdə akademik Məm- nun azarı”nın bizim camaatımız arasında belə
məd Cəfər Cəfərovun “Molla Nəsrəddin” məc- ruhda qəbul və dərk olunmasına etiraz etməsi
muəsi” məqaləsi verilmişdir. Jurnalın 40 illiyi nəzərə çarpır. Klassik şeirimizdə yer alan fəna
münasibətilə yazılmış bu məqalənin ilk sətirlə- və bəqa məsələsinə də jurnalın satirik mövqe-
rindən bəlli olur ki, dövrün ideoloji tələblərinə dən yanaşması araşdırmaya cəlb olunur. Həmin
uyğun olaraq “Molla Nəsrəddin”in yaranma sə- fərqlilikləri diqqətə çatdırmaq üçün bir neçə
bəbləri 1905-ci il inqilabı ilə əlaqələndirilir və klassik şairin bir sıra şeirləri təhlilə cəlb edilib
onun ilham mənbəyi rus inqilabi-demokratik müqayisələr aparılır. Bu isə məqalənin içərisin-
fikridir. də mövzudan mövzuya keçid təsiri bağışlayır.
Məqalənin birinci bölümündə jurnalın ya- Hətta fənafüllah fəlsəfəsinin tarixçəsinə nəzər
ranma dövrünün xarakteristikasından, ikinci salınması, onun izahına can atılması da mövzu-
hissəsində isə onun ideya daşıyıcıları olan sə- nun daha dərindən şərh edilməsinə səbəb ol-
ləflərindən söhbət açılır. Bu mənada tədqiqatçı muşdur.
tərəfindən M.F.Axundovun fəaliyyətinə və kri- Məqalənin növbəti hissəsində Azərbay-
tika haqqında düşüncələrinə xüsusi önəm veri- can məsələsinə toxunulur. Müəllif “Molla Nəs-
lir. Həmçinin M.F.Axundovla “Molla Nəsrəd- rəddin” jurnalı tərəfindən qoyulan Azərbaycan
din”in məfkurə, məqsəd, qayə və mübarizə hə- haradadır, bu vətənin sahibi olan Azərbaycan
dəflərinin ortaq olmasının onlar arasında bir va- xalqı kimdir, onun keçmişi nə halda olmuşdur
rislik ənənəsi yaratdığı da qeyd olunur. Bununla və gələcəyi necə olmalıdır, suallarına aydınlıq
yanaşı, jurnalın dil, sənət, üslub etibarilə Mirzə gətirərkən öz dövrünün reallıqlarını nəzərə alsa
Fətəli məktəbinin davamçısı olduğundan bəhs da, çox cəsarətli addım atmışdır. Belə ki, çar
edilmiş, lakin “Molla Nəsrəddin” həm dil, həm Rusiyasının varisi olan SSRİ kimi bir imperiya-
də sənət etibarilə Mirzə Fətəli ədəbi məktəbin- nın tədqiqatçısı olaraq o cür fikirlər ortaya qoy-
dən çox irəli getmişdir” [2, s.23] – qənaətinə maq bu günün vətəndaşlıq mövqeyindən çox
gəlinmişdir. Məqalənin üçüncü bölməsi “Molla yüksək qiymətləndirilməlidir: “Bizə məlumdur
Nəsrəddin” tənqid etmişsə, nəyi və necə tənqid ki, “Molla Nəsrəddin”dən bir əsr əvvəl xalqımı-
etmiş və bizi hansı yollara çağırmışdır” [2, zın həyatında baş verən Gülüstan və onu təqib
s.24] – sualı ilə başlayır. İlkin cavab olaraq jur- edən Türkmənçay müqavilələri vətənimizin
nalın mövhumat, cəhalət və nadanlıq əleyhinə əzəmətli tarixinə böyük bir faciə kimi daxil ol-
çıxması verilmişdir. Lakin cəhalət əleyhinə mü- muşdur. Rus çarlığı, itidişli təhkimçilik feodal-
barizə məsələsində özündən əvvəlki mübariz- ları və İran şahənşahlığı, soyğunçu fars ərbabla-
lərdən üstün cəhətlərinə daha çox nəzər salın- rı, Şərqdə özlərinin quldurluq və talançılıq siya-
mışdır: “Molla Nəsrəddinçilər görürdülər ki, bu sətlərini rahatca və maneəsiz həyata keçirmək
“Allahu əkbər” müasirləşməyə, mədəniləşmə- üçün 8-9 milyonluq Azərbaycan xalqını “Molla
yə, siyasi intibaha çox güclü bir maneə təşkil Nəsrəddin”in zühurundan çox-çox qabaq iki
edir. Namaz-oruc, meyit busatı, cənnət-cəhən- hissəyə parçalamış, xalqımıza ağır bir yara vur-
nəm qayğısı və Molla Əlinin “fəmən iəmələ, muşlardı” [2, s.32]. Bundan sonra alim həmin
misqalən zərrətün”ü yığın-yığın qara buludlar parçalanmanın xalqımıza və ədəbiyyatımıza et-
kimi əsrin yenicə doğmuş həyat, maarif günəşi- diyi təsirin ağrılarını göstərmişdir. Əslində nik-
nin qarşısını tutur; xalqın intibahına və öz xe- bin yumor, satira, gülüş və məğrur qəhqəhələrlə
yir-şərini başa düşüb müasirləşməsinə imkan zəngin bir məcmuənin mübariz, döyüşkən mü-
vermir. Buna görə də “Molla Nəsrəddin” bu qa- hərrirlərinin bu dərd qarşısında ağladıqları eti-
ranlıq dünya ilə yenidən üz-üzə gəlməyi və raf edilmişdir. Hətta Mirzə Cəlilin 1917-ci ildə
onunla qəti haqq-hesab çəkməyi qərara almış- jurnalda çap etdirdiyi “Ax unudulmuş vətən, ax
dı” [2, s.25]. Müəllif jurnalın mövhumat, din, yazıq vətən!” – sətirləri ilə başlayan məqaləsin-
cəhalət və nadanlıqdan başqa, fəlsəfi dona bü- dən xeyli sitat da verilmişdir. Sitatda Məmməd
rünmüş Şərq zehniyyətinə də amansız düşmən Cəfər Cəfərovun diqqətə çatdırmaq istədiyi əsas
mövqeyi tutmasını təqdir edir. “Leyli və Məc- məsələ Mirzə Cəlilin bütöv Azərbaycan şəhər-

ANAS - 129 -
Philology and Art Studies, 2020, № 1
Gülnar Qasımlı www.phil-art.journal.az

lərini sadalamaq üçün seçdiyi üsulu göstərmək- ğının bünövrəsi kimi, 1912-ci ildə Tiflisdə Mir-
dir. Belə ki, Mirzə Cəlilin məqaləsində təbrizli, zə Cəlillə tanışlığı qeyd olunur. 1916-cı ildə
xoylu, meşkinli, sərablı, goruslu, marağalı, mə- jurnalın müvəqqəti bağlanmasından sonra ədi-
rəndli, gülüstanlı, ərdəbilli, xalxallı qardaşlara bin C.Məmmədquluzadə ilə Orta Asiya səyahə-
xitab edilir. Bu xitabın sovet dövründə belə qa- tinə çıxması, Bakı, Mahaçqala, Səmərqənd,
barıqcasına verilməsi milli məfkurə uğrunda Daşkənd, Volqaboyu kimi şəhərlərdə “Ölülər”i
mübarizənin bir forması idi. Adları çəkilən əra- tamaşaya qoyması və Ə.Qəmküsarın Şeyx Nəs-
zilərin qədim türk torpaqları olması dolayı yolla rullah rolunu böyük məharətlə oynaması qeyd
gündəmə gətirilmişdir. Hətta məqalədə Səttar- olunur. Məqalədə Ə.Qəmküsar haqqında yazıl-
xan, Bağırxan, Xiyabani kimi mücahidlərin fəa- mış elə bilgilər var ki, onlar müstəqil Azərbay-
liyyəti rəğbətlə yad edilmişdir. Həmçinin qeyd canın müasir ideoloji təbliğatı ilə ziddiyyət təş-
olunur ki, “Cənubi Azərbaycan xalqının çəkdiyi kil edir. Məsələn, “1917-ci ilin axırında Tiflisdə
zülm, keçirdiyi ağır vəziyyət, orada hökm sürən çıxan “Al bayraq” və sonra “Gələcək” qəzetlə-
əsarət və cəhalət haqqında məcmuədə odlu mə- rində şeir və felyetonlar yazır. 1918-ci ilin pa-
qalələr dərc edilmişdir” [2, s.33]. Deməli, yız aylarında qabaqca İstanbula və sonra Gən-
“Molla Nəsrəddin” Azərbaycanın ikiyə parça- cəyə gedir. Gəncə səfərindən aldığı təəssürat
lanması məsələsini nə qədər qabartmışdırsa, nəticəsində müsavat hökümətinə qarşı: “Bir hö-
jurnalın tədqiqatçıları da həmin məsələni bir o kumət tazə çıxmış ismi Azərbaycan...” – misra-
qədər diqqətdə saxlamışlar. Tədqiqatçı jurnalın sı ilə başlayan mənzum satirasını yaradır. Qəm-
yalnız yerli məsələlərlə məşğul olmadığını, küsar 1919-cu il martın 14-də axşam evinə qa-
beynəlmiləlçi mövqe tutduğunu, digər xalqların yıdarkən, mürtəcelər tərəfindən qətlə yetirilmiş
da problemlərinə yer verdiyini vurğulamışdır. və Tiflisdə dəfn edilmişdir” [2, s.38] – sitatında
Ermənilərin türklərə qarşı fitnəkarlığına jurnal- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə və onun qu-
da xüsusi önəm verildiyi də qabardılır. Ən müa- rucularına qarşı mövqeyin hiss olunması da,
sir dövrdə filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Gül- məqalənin yazıldığı dövrün diqtəsidir. Həmçi-
bəniz Babayeva məsələyə bu cür münasibət bil- nin məqalədə Ə.Qəmküsarın “Molla Nəsrəd-
dirmişdir: “Jurnalda dərc edilmiş bir sıra felye- din”, “Yeni Füyuzat”, “Həyat”, “İrşad”, “Səda-
tonlarda, şeirlərdə, teleqraf xəbərlərində Qara- yi-həqq”, “Al bayraq”, “Gələcək” kimi mətbu
bağda baş verən qanlı hadisələr, erməni daşnak- orqanlarında “Otaylı”, “Cüvəllağı”, “Cüvəllağı-
larının ağlasığmaz vəhşilikləri, viranə qalmış bəy”, “Sarsaqqulu bəy”, “Qəmküsar” və başqa
yurdun dəhşətli səhnələri, vətənimizə tutulan imzalarla çıxış etdiyi də vurğulanmışdır. Mir
amansız divanlar, soyqırımlar ürək ağrısı ilə əks Cəlal Qəmküsarın yaradıcılığının əsas siması
olunmuşdur” [3, s.544]. Ümumiyyətlə, jurnal kimi “Molla Nəsrəddin”dəki yazılarını qeyd
haqqında Məmməd Cəfər Cəfərovun fikirlərini edir. Şairin Ə.Haqverdiyev və M.S.Ordubadi
belə xarakterizə etmək olar ki, müəllif jurnalın kimi sənətkarlardan fərqli olaraq, jurnala yetkin
tədqiqi ilə yanaşı, həm də öz ölkəsinin daha halda gəlmədiyini, onun sıralarında püxtələşdi-
qlobal və vacib problemlərinə toxunmuşdur. yini, başqaları ilə müqayisədə az yazdığını və
Məhz o məsələlərə fikir bildirmişdir ki, onlar Sabirin ən yaxşı nəzirəçilərindən olduğunu gös-
Azərbaycanın parçalanması, ermənilərin türklə- tərir. Şairin satiralarının zərbədən çox nəsihət,
rə qarşı soyqırım törətməsi faktlarını sübut et- hücumdan çox məsləhət, nifrətdən çox islahat
mişdir. Müəllif jurnalın konkret vətən sərhədlə- ruhu daşıdığını vurğulayır. Müəllif Qəmküsarın
ri çərçivəsini həmişə diqqətdə saxladığını nəzə- “Yahu keçər”, “Varlı”, “Gəldi yenə Rəhim
rə çatdırmışdır. xan” şeirlərini Sabirin satiraları ilə müqayisəli
Məcmuədə “Molla Nəsrəddin”lə bağlı yer şəkildə təhlil edir. Şairin siyasi mövzuda yazıl-
alan növbəti yazı Mir Cəlal Paşayevin “Əli Qu- mış əsərlərinə “Ədəbiyyat” sərlövhəli müxəm-
lu Qəmküsar (Nəcəfov)” məqaləsidir. Məqalə məsini misal gətirərək nəzərə çatdırır ki, “Mü-
Qəmküsar haqqında avtobioqrafik məlumatlarla əllif bu əsərini ömrünün axırlarında, Azərbay-
başlayır. Onun “Molla Nəsrəddin”lə əməkdaşlı- canda əksinqilabçı “müsavat” ağalığı zamanın-

- 130 - AMEA
Filologiya və Sənətşünaslıq, 2020, № 1
www.phil-art.journal.az Gülnar Qasımlı

da “müsavat”çılara qarşı yazmışdır” [2, s.40]. Nəsrəddin”də dərc edilən karikaturalar öz sə-
Həmçinin “Şəlalə” jurnalına qarşı qələmə aldığı ciyyələri etibarilə əsasən iki qismdir. Birincisi,
“Qana bilmədim” həcvini nümunə göstərir. Di- ayrı-ayrı insanların surətlərinin və ya müəyyən
gər əsərləri barədə belə ümumiləşdirmə aparır: tarixi bir şəxsiyyətin karikaturasıdır. İkincisi,
“Qəmküsarın nəsri zəif və quru qəzet yazıları müəyyən bir əhvalatı, hadisəni ardıcıl surətdə
ruhundadır. Şeirində gördüyümüz yaxşı müqa- bir neçə şəkillə ifadə edən təhkiyəvi, yəni nağı-
yisələr, kinayələr, təşbihlər nəsrində ya yoxdur, ledici karikaturadır” [2, s.45]. Tədqiqatçı bu ka-
yaxud da məzəsizdir” [2, s.42]. Ümumilikdə, rikaturaların müəlliflərini də unutmamış, onlar
Mir Cəlal Ə.Qəmküsarı jurnalın əsas müəlliflə- haqqında da bilgilər vermişdir: “Şmerlinqin ya-
rindən biri kimi təqdim edir. radıcılığında bir cəhət maraqlıdır ki, o, məcmu-
Məcmuədə yer alan maraqlı məqalələrdən ədə bir adamın və ya bir yerin ilk dəfə şəklini
biri də H.Orucəlinin “Molla Nəsrəddin” məc- çəkməli olduqda mümkünsə o adamı, o yeri
muəsinin rəsmləri” məqaləsidir. Yazının ilk sə- mütləq görməyə gedər, rəsmini çəkər və sonra
tirlərindən belə bir sual qoyulur: “Molla Nəs- əslinə bənzəyən karikatura şəklinə salarmış” [2,
rəddin”in məhz şəkilli bir məcmuə olmasının s.46]. Məqalədə eyni zamanda Əzim Əzimza-
səbəbi nə idi?” [2, s.43]. Müxtəlif səbəblər gös- dənin, Rotterin də xidmətlərinə münasibət bil-
tərən tədqiqatçı eyni zamanda Mirzə Cəlilin xa- dirilmişdir.
tiratında vurğuladığı bir şəklin izahı ilə bağlı si- Məcmuənin üçüncü sayındakı sonuncu
tatı məqaləyə salmaqla, ermənilərin türklərə araşdırma yazısı Əziz Mirəhmədovun “Molla
qarşı illərlə davam edən amansızlıqlarının daha Nəsrəddin”in nəşri tarixindən” məqaləsidir.
bir mühüm səbəbini aşkar edir. Qeyd olunur ki, Məqalə nəşrin tarixi barədə informasiya ver-
jurnalın ilk nömrəsindəki rəsmi C.Məmmədqu- məklə başlayır və Tbilisi Mərkəzi Arxivində
luzadə belə şərh etmişdir: “...Hər kəs ki o vaxt jurnala aid çoxlu sənədlərin olduğu bildirilir.
rus-yapon davasının nəticəsində zəif düşən çar Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işçisi Yenikolopo-
hökumətinin vəziyyətinə və politikasına vaqid vun həmin sənədlərin surətini çıxarıb akademi-
idi, o vaxt görə bilərdi ki, erməni-müsəlman yaya göndərdiyi qeyd olunur. Eyni zamanda ça-
ədavəti Peterburq siyasətinə xeyli əlverişli bir pına icazə verilmiş 11 məramnamənin adları sa-
məsələ oldu...” [2, s.43] Müəllif məhz bu sitatı dalanır. “Molla Nəsrəddin” jurnalının birinci
verməklə jurnalda gedən şəkillərin nə dərəcədə nömrəsinin 1000 nüsxə ilə çap olunması Mirzə
milli mənafeyə xidmət etdiyini qabartmışdır. Cəlilin öz sözləri ilə məqaləyə əlavə olunur.
Bununla belə, vaxtilə Peterburq siyasətinə xid- Daha sonra məcmuənin necə çətinliklərlə çıxa-
mət edən problemin həmin dövrdəki Moskva rılması və dəfələrlə bağlanması haqqında məlu-
siyasətinə də uyğun gəldiyinə işarə etmişdir. mat verilir və səbəbləri göstərilir. Hətta Tiflis
Məqalədə xüsusi olaraq qeyd edilir ki, ağır sen- qəza məhkəməsinin 14 mart 1914-cü ildə çıxar-
zura nəzarəti altında çıxan jurnal bəzən hansısa dığı hökm ilə C.Məmmədquluzadə və Ə.Qəm-
icazə verilməyən şəklin yerini ağ saxlamış, qə- küsarın 200 manat miqdarında cərimə edilməsi,
bul oluna biləcək şəkillərlə əvəz etməmiş, öz pulu ödəyə bilməsələr, 2 ay həbs olunmaları da
barışmazlığını davam etdirmişdir. Həmçinin qeyd olunur. Jurnalın Təbrizdə nəşri zamanı beş
dərc olunan şəkillərdə beynəlxalq miqyaslı ça- müctəhidin birgə fitva yazıb jurnalı haram elan
tışmazlıqların da tənqid olunduğu deyilir. Yenə etməsinə də münasibət bildirilir. Akademik İsa
də nümunə olaraq izah edilən şəkil İran əsarəti- Həbibbəyli isə jurnalın Təbriz dövrü barədə
nə qarşı azərbaycanlıların apardığı istiqlaliyyət maraqlı faktlara toxunur: “Təbrizdə “Molla
mübarizəsinə aiddir. Məcmuə səhifələrində mil- Nəsrəddin” jurnalının xarici əlaqələri üçün şə-
li məişət və mədəniyyət məsələləri, dil, ədəbiy- rait var idi. “Abunə dəftəri”ndən görünür ki,
yat, incəsənət və s. kimi məsələləri əhatə edən buradakı ingilis, fransız və rus konsulları da
məzəli şəkillərin təsvir olunduğu da göstərilir. jurnalı almışlar. İranda yaşayan misionerlər
Məcmuədə daha çox karikaturaların dərc edil- “Molla Nəsrəddin”in altıncı sayından 30 ədəd
məsini dövrün tələbləri ilə əlaqələndirir. “Molla alıb Amerikaya göndərmişlər. Hətta Almaniya-

ANAS - 131 -
Philology and Art Studies, 2020, № 1
Gülnar Qasımlı www.phil-art.journal.az

nın Berlin şəhərində yaşayan mühacir Hüseyn idi” [2, s.54]. Bu səbəbdən də məcmuə məhz tə-
Kazımzadə İranşəhrdə jurnala abunə yazılmış- miz Azərbaycan türkcəsində yayımlanırdı.
dır” [4, s.326]. Lakin məqalədə jurnalın Bakı Məcmuədə Həmidə xanım Məmmədquluzadə-
nəşrinin problemləri barəsində heç bir məlumat nin rusca verilmiş “Xatirələrdən” yazısı, jurna-
verilmir. Jurnalın digər əməkdaşları haqqında lın digər əməkdaşlarının şeirləri və müxtəlif
bir sıra tədqiqatlar aparmış Əziz Mirəhmədov rubrikalardan fraqmentlər verilmişdir.
tərtib etdiyi “Azərbaycan jurnalistləri və naşir- Nəticə. Beləliklə, “Ədəbiyyat məcmuə-
ləri” ensiklopediyasında yazır: “Əsl qızğın jur- si”nin üçüncü sayında toplanmış məqalələr
nalist fəaliyyətinə Ömər Faiq “Molla Nəsrəd- “Molla Məsrəddin” jurnalı ilə bağlı sonrakı təd-
din” jurnalında başlamışdır. O, “Molla Nəsrəd- qiqatlar üçün əvəzolunmaz məxəzlər sırasında-
din” redaktorunun sağ əli idi. Jurnalın material- dır. Bu sayda yer alan hər bir məqalə “Molla
larının hazırlanmasında, poliqrafik məsələlərin Məsrəddin” jurnalının konkret bir cəhətini ta-
həllində, müxbirlər, müvəkkillər və oxucularla mamilə araşdırır. H.Orucəlinin məqaləsində
əlaqədar işlərdə yaxından iştirak etməkdən əla- jurnalın rəsmləri və rəssamları hərtərəfli şəkildə
və, mahir jurnalist kimi müxtəlif satirik yazılar təqdim olunursa, Ə.Mirəhmədovun məqaləsin-
– felyeton, dialoq, xəbər, elan, lüğət və s. for- də jurnalın nəşr olunmasında naşirlərin çəkdiyi
malarda əsərlər çap etdirirdi” [5, s.173]. Bütün əziyyətlər, qarşılaşdıqları problemlər, göstər-
bu kimi faktlar məcmuənin həmin sayının müx- dikləri misilsiz xidmətlər əksini tapmışdır.
təlif səhifələrində özünə yer almışdır. M.C.Paşayevin məqaləsində isə jurnalın əsas
Məcmuədə tədqiq məqalələrindən sonra mühərrirlərindən olan Ə.Qəmküsarın fəaliyyəti
C.Məmmədquluzadənin “Molla Nəsrəddin”in ətraflı şəkildə tədqiq edilmişdir. M.C.Cəfəro-
birinci nömrəsi” məqaləsi yer almışdır. Məqalə- vun məqaləsində, ümumiyyətlə, jurnalla bağlı
dən gətirdiyimiz bir sitatla Mirzə Cəlilin nə qə- mühüm problemlərə nəzər salınmış, jurnalın
dər ümumtürk mənafeyinə xidmət etməsini bir qayəsi və məramı geniş şəkildə işıqlandırılmış-
daha göstərmək olar: “Bizim məqsədimiz hal- dır. Məcmuədə yer alan bu məqalələr müasir
hazırda öz fikrimizi asan bir dil ilə Azərbaycan dövrümüzdə də öz aktuallığı ilə seçilən yazılar-
türklərinə və bəlkə də, sairə türklərə yetirmək dır.

ƏDƏBİYYAT

1. İsa Həbibbəyli. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu. AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu. Ədəbiyyat məc-
muəsi. Xüsusi buraxılış, XXIV cild. Bakı, “Elm və təhsil”, 2013.
2. “Ədəbiyyat məcmuəsi”. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əsərləri, III cild. Bakı, 1948.
3. Gülbəniz Babayeva. “Molla Nəsrəddin” jurnalının demokratik dövlət quruculuğu uğrunda fəal mübarizəsi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş Beynəlxalq Elmi Konfransın mate-
rialları. BDU, 21-23 may 2018. Bakı, “Elm və təhsil”.
4. İsa Həbibbəyli. Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri. Naxçıvan, “Əcəmi”, 2009.
5. Əziz Mirəhmədov. Azərbaycan jurnalistləri və naşirləri. Ensiklopediya. Bakı, “Ərgünəş”, 2013.

STUDY OF “MOLLA NASREDDIN” IN THE THIRD ISSUE

Summary

The article is dealt with the third issue of the journal “Literature Collection” published in 1948. In that issue is
revealed rich information about first satirical journal “Molla Nasreddin” of Azerbaijan. In the article original ideas and
thoughts about the journal of the leading personalities of literary criticism are interpreted extensively. In the article are
reflected the important issues related to the study of global problems by researchers which occupy an important place in
the journal “Molla Nasreddin”.
In the article is reviewed the articles of scholars such as M.J.Jafarov, M.J.Pashayev, H.Orujaliyev and
A.Mirahmedov about the journal. These articles are analyzed by modern principles. The critical position of the journal

- 132 - AMEA
Filologiya və Sənətşünaslıq, 2020, № 1
www.phil-art.journal.az Gülnar Qasımlı

is confirmed by researches once again. In the article the principles of the journal “Molla Nasreddin” and the services of
“Literature Collection” in this field are examined.

Key words: scientist, classical source, scientific journal, the XX century, scientific article

ВОПРОСЫ ИССЛЕДОВАНИЯ ЖУРНАЛА «МОЛЛА НАСРЕДДИН»

Pезюме

Статья посвящена третьему номеру «Литературного сборника» (1948). Этот номер раскрывает богатую
информацию о первом сатирическом печатном органе в Азербайджане «Молла Насреддин». Широко интерпре-
тируются оригинальные идеи и суждения ведущих личностей в литературной критике о журнале. Значительное
место на страницах журнала «Молла Насреддин» отводится глобальным проблемам, находившимся в центре
внимания авторитетных исследователей. Рассмотрены значительные статьи учёных М.Дж.Джафарова,
М.Пашаева, А.Мирахмедова о журнале, анализированные на основе современных принципов. На основе их
исследования было подтверждено мнение о критическом направлении журнала «Молла Насреддин» и в целом
определена позиция обоих изданий. Также выражено отношение к принципам журнала «Молла Насреддин» и
исследованы заслуги журнала «Литературный сборник» в этой области.

Ключевые слова: ученый, классический источник, научный журнал, XX век, научная статья

ANAS - 133 -
Philology and Art Studies, 2020, № 1