100% found this document useful (1 vote)
2K views66 pages

Manobo Spelling Guide 2017 Butuan

This document provides an introductory guide for teaching the writing system of the Agusan Manobo language. It was created based on an orthography development workshop with Agusan Manobo elders and educators. The guide includes an alphabet chart, directed word lists, common words and phrases, and sample stories - all items needed to teach reading and writing in the Agusan Manobo language per the K+12 Mother Tongue-Based Multilingual Education (MTB-MLE) system. The goal is to ensure Agusan Manobo children are not left behind as MTB-MLE is implemented nationwide.

Uploaded by

Jay R Chiva
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
100% found this document useful (1 vote)
2K views66 pages

Manobo Spelling Guide 2017 Butuan

This document provides an introductory guide for teaching the writing system of the Agusan Manobo language. It was created based on an orthography development workshop with Agusan Manobo elders and educators. The guide includes an alphabet chart, directed word lists, common words and phrases, and sample stories - all items needed to teach reading and writing in the Agusan Manobo language per the K+12 Mother Tongue-Based Multilingual Education (MTB-MLE) system. The goal is to ensure Agusan Manobo children are not left behind as MTB-MLE is implemented nationwide.

Uploaded by

Jay R Chiva
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 66

Og-anad Ki

Unugan to Paghindu
To Manobo no Inikagihan

Let’s Learn
Guide for Teaching
the Manobo Language

Department of Education
Division of Agusan del Sur
Og-anad Ki
Unugan to Paghindu
To Manobo no Inikagihan

Let’s Learn
Guide for Teaching
the Manobo Language
Og-Anad Ki
Gabay sa Pagturo ng Wikang Manobo
Karapatang Ari (Hindi ipinagbibili)
First Edition, 2017
Resebado ang lahat ng Karapatan. Ang alinmang bahagi nito ay hindi maaaring ilathala o ilabas sa
anumang anyo, kasama na rito ang pelikula, nang walang nakasulat na pahintulot ang
Tagapaglathala at ang mga may-akda. Hindi sakop ng karapatang-ari ang suring modyul na ilathala
sa mga pahayagan at magasin.
Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon.

Training Workshop and Publication Team:

Aida Binayao May B. Eclar, Ph. D., CESO V


Literacy Specialist from TAP OIC-Regional Director, DepEd Caraga Region XIII

Albert Castelijn Isidro M. Biol, Jr., Ph.D.


Community Worker and Field Linguist Chief, Curriculum & Learning Management Division

Chitse Magaspag Elizabeth M. Ysulan


Language and Education Consultant Regional IPEd Focal Person

Mansueto Casquite, M.A. Maripaz F. Magno


Independent Consultant Regional LRMDS Coordinator

Noemi Dumalaug
Literacy Specialist and Education Consultant Celsa M. Cataluña
Regional MTB-MLE Coordinator

Ron Schumacher Xinia Skoropinski, M.A.


SIL Linguist
SIL Co-Coordinator for Language, Education and De-
velopment in the Philippines

Vicente C. Pasquito Noel R. Monton Danilo T. Alcantara Doris Claro


ESP/Div. IPED Coor. PSDS/Div. IPED ESP/Div. IPED Coor. ESP/Div. IPED Coor.
Agusan del Sur Division Focal Person Surigao del Sur Cabadbaran City
Division Division

Lelani R. Abutay Genevieve S. Verceles Bryan L. Arreo Jeessie C. Torreon


PIII/Div. MTB-MLE Coor ESP/LR Manager ESP/LRMDS ESP/LRMDS
Agusan del Sur Bayugan City Surigao del Sur Cabadbaran City
Division Division Division Division
Marilyn C. Jumamil Evangeline Christine B. Lozado
Div. MTB-MLE Coor. ESP/FIL. & MTB-MLE
Bayugan City Surigao del Sur Division
Division

SIL PHILIPPINES
PO Box 81439, Davao City
ii
Republic of the Philippines
Department of Education
CARAGA –REGION XIII
J.P. Rosales Avenue, Butuan City

FOREWORD
One of the changes brought about by the K to 12 Curriculum is the
introduction of the Mother Tongue-Based Multilingual Education (MTB-
MLE) from Kindergarten to Grade 3. This means that children from Kinder-
garten to Grade 3 are taught using their first language. The use of their own
language enables children to comprehend and participate in the discus-
sions, express their world and thoughts, and add up to the concepts and
skills they already know.

While the use of mother tongue is believed to be effective in the


learning processes in children, the diversity of languages used in the com-
munities is a challenge. In Caraga alone there are around ___ native/local
languages which are not yet duly recognized.

The Mamanwa/Manobo/Higaonon/Banwa-on working orthogra-


phy and primer marks the beginning of its formal recognition to the Philip-
pine educational system. The partnership between DeEd Caraga and Sum-
mer Institute of Linguistics (SIL), and IP Leaders made this laudable initiative
possible.

With this working orthography and primer and other educational


reform initiatives, it is envisioned that Caraga learners will develop into pur-
poseful citizens of the world.

MAY B. ECLAR, CESO V

OIC-Regional Director

“If you talk to a man in the language he understands, that goes to his head.

If you talk to him in his own language, that goes to his heart..”

Nelson Mandela

iii
iv
Introduction
This book is an introductory guide for teaching the writing
system of the Agusan Manobo language, and is an output of the
Orthography Development Workshop held in Butuan City, February 27 to
March 3, 2017. This effort to review the Agusan Manobo orthography
was undertaken with the active participation of Agusan Manobo elders
and educators who followed the five orthography development
principles recommended by Smalley (1994)*, which are: acceptability,
clear and consistent representation of the important sounds of the
language, easy to learn, easy to transfer and easy to reproduce. The
Agusan Manobo participants came from the Provinces of, Agusan
delSur,Agusan del Norte and Surigao del Sur.
The purpose of this document is to provide a preliminary spelling
guide to help elementary school teachers in the production of materials
such as Big Books, small books and primers required in teaching Grade 1
pupils to read and write the KAgusan Manobo language. The content of
the book includes: a brief description of the orthography; a directed
word list for each letter of the Agusan Manobo alphabet; an alphabet
chart; common words and phrases in Agusan Manobo , Filipino and
English and a collection of all the stories written by workshop
participants. All are items required in teaching the written language.
It is the intention of the writers that no Agusan Manobo
children be left behind as the K+12 MTB-MLE education system is
implemented nationwide. For that reason, all chose to participate in this
effort, recognizing that adjustments based on community feedback
might be needed in what has been done so far in order to fully
implement the MTB-MLE program in Palawan schools.

For improvement of this book, please send suggestions or


comments to Telephone Nos. (085) 342-5969 (Fax), (085) 342-8207
Email Ad: [email protected]

* Principles adapted from Smalley, W.A. (1994). Linguistic Diversity and National
Unity: Language Ecology in Thailand. Chicago: The University of Chicago Press.

v
Og-anad Ki
Let’s Learn
Agusan Manobo Orthography

Writers

Catalino A. Unlad Dan-Dan A. Quillano Jeanifer A. Forinas


Community Resource Person Community Resource Person Teacher III
Katipunan,
Hinapuyan Carmen,
Cabadbaran South ES
Bayugan City
Surigao del Sur
Cabadbaran City Division

Juanita A.Undayay Juanito B.Oboy Leonida C.Rebollo


Community Resource Person Community Resource Person Community Resource Person
Puting Bato, Cabadbaran City Ampayon, Agusan del Norte Puting Bato, Cabadbaran City

Louren Undar Bentoso Lucy P. Rico Marites R. Baguhin


Teacher I-Kalampayan ES Community Resource Person PII– Mabuhay ES

Agusan del Sur Division Esperanza, Agusan del Sur Bayugan City Division

Marticiano V. Casal Melodina A. Orlandez Rosie A. Guinsod


Community Resource Person PI– Sto. Tomas ES TI-Kiskis ES of Living Traditions
Loreto, Agusan del Sur
Agusan del Sur Division Surigao del Sur Division

Ryan M. Bando Saniel A. Canto Jr. Community Shella I. Bat-ao


Resource Person
TI-Tagbina Indigenous Com.ES TI-Baruboan ES of
Surigao del Sur Division Salvacion, Bayugan
Living Traditions
Surigao del Sur Division

Illustrations:
SIL International

vi
Og-anad Ki
Unugan to Paghindu
To Manobo no Inikagihan

Guidelines for Writing the


Manobo Language
Paigu to Pagsuyat to Minanobo no Kan paglituk to vowel no ae angod to
Inikagihan Ininglis no a duon to litukan no cat, aw to
vowel no iy oglitukon to key.
Meyduon kaewaan tag tatoyu no litra duon
to Minanobo — sampuyu tag lima no Aa – atoyug
consonants aw wayu no vowels. Ae ae - aedow
Kan paglituk to mgo consonants duon to Ee – obey
Manobo ogpakaangod to paglituk to kan
Ii – isda
Filipino.
Oo – otak
Seini to mgo paangodan no litukan to mgo
consonant. Uu – usa

B b – buyak Ue / ue - bubue

K k – kadung
D d – dohun Kamanduan to Matoytoy no Pagsuyat
to Minanobo
G g – gakit
H h - hikam
Tuhun 1: Kan consonant L
Jj - jaket
Daduwa to paglituk to litra no L.
Ll– ligbos
Saboka to seini angod da to Filipino no L.
M m – manuk
Ogkakitaan seini to pigbugdangan,
N n – niyug
kabaknaan, aw katampusan.
NG ng – ngipon
P p – pintik
Seini to mgo paangodan:
Ss– saging
ligsom
Tt– tatoyu
dukilom
W w – wayu
hagsil
Y y – yansang
— yuy-a
Meyduon pad yain no litukan to litra no L
Kan hyphen (-) iyan indanan no oggamiton
no iyan piggamit to mgo Manobo duon to
to kan pinatampod no paglituk.
Surigao del Sur.
Kan paglituk to mgo vowels a, e/ey, i, aw
Ogkakitaan seini ko kan litra no L ogkauna
u og-angodon da to paglituk to Filipino.
to kan i duon to bugdangan ubin kabaknaan
Schwa or pepet no yagong iyan insukoli
to kan litukan.
seini o. Seini usab ue no kona ogkakitaan
Oglitukon seini no pinaligwat to dila
duon to Ininglis, iyan da no paglituk to
didayom to kan pandiatas no ngipon.
Minanobo to French tu aw to German über.

2
Seini to mgo paangodan: (b) Kan pinatampod no paglituk no insil-ot
liyag to bugdangan no migtampus to consonant
aw tuajan no migsugud to vowel oggamitan
talinga
to hyphen.
iling
Seini to mgo paangodan:
og-andiya
Tuhun 2: Kan consonants D aw J
mig-iling
Meyduon usab litukan to Minanobo duon
to duma no inikagihan no migtagon to j aw
kan duma migtagon to d. (c) Kan pinatampod no paglituk duon to
kabaknaan no ogdadakit kan daduwa no ka
Seini to mgo paangodan:
vowel konad ogbotangan to hyphen.
ojow odow
Seini to mgo paangodan:
kaju kadu
koon
pajag padag
liog
pamuju pamudu
bituon
katuju katudu

(d) Kan pintampod no paglituk diya to


Meyduon inikagihan duon to dani to katampusan to litukan konad on
Butuan City no kona oglituk to litra no d ogbotangan to hyphen.
ubin j su migtagon sikandan to kan yagong
Seini to mgo paangodan:
to th no angod to Ininglis no other.
bata
tunu
Tuhun 3: Kan consonant no
pinatampod no paglituk
Kan pighingadanan to Ininglis no glottal Tuhun 4: To duma no pagtagon to
stop iyan og-ilingon to Minanobo no hyphen
pinatampod no paglituk. Kan hyphen ogtagon to ogpeypinauli no
litukan.

Kan pinatampod no paglituk no insil-ot to Seini to mgo paangodan:


consonant aw vowel ogsuyatan to hyphen manuk-manuk
(-). hona-hona

Seini to mgo paangodan: Tuhun 5: Kan vowel o


bag-u Kan yagong to mgo litra a, i, aw u to
mahan-in Minanobo ogpakaangod da to kan yagong
kagan-u to Filipino.
To yagong to kan litra o to Minanobo
3
ogkaangod to kan yagong to Ininglis no mgo Mahan-in to mgo Manobo no konad on
litukan no love aw dove. ogtagon to vowel no ue ko kona ogtagon
Seini to mgo paangodan: on to kan yagong no u ubin uy.

ngipon (tooth)
atop (roof) Tuhun 8: Kan mgo vowel no e ubin ey

hoo (yes) Kan mgo vowels no e aw ey ogkahawig da


on kan yagong di meyduon kayahian.
Kan litra no e igtagon to CVC syllables aw
Tuhun 6: Kan vowel no ae
kan yagong to sei na e no ko Ininglis no kagi
Kan yagong to mgo litra to a aw e egg.
ogpakaangod da to yagong to kan Filipino.
Di sei ey igtagon to CV syllables aw kan
Duon to Minanobo, kan mgo litra no a aw e yagong to seini na –ay duon to Ininglis no
nasoboka da to yagong /æ/. kagi no day.
Seini gajod no yagong ogkaangod to kan
Ininglis no litukan no cat. Seini to mgo paangodan to e.
Seini ogkitaon duon to bugdangan, sed (enter)
kabaknaan ubin katampusan to kan litukan.
kasem (tomorrow)
padeg (head toward)
Seini to mgo paangodan:
aehu (pestle)
Seini to mgo paangodan to ey.
tae-an (found) mey (there is)
gitae (ragged clothing) pangeyhoy (moan)
obey (smoke)
Tuhun 7: Kan vowel no ue
Kan yagong to mgo litra to u aw e Tuhun 9: Kan vowel iy
ogpakaangod da to yagong to kan Filipino.
Kan yagong duon to Minanobo no i
Duon to Minanobo, kan mgo litra no u aw ogpakaangod da to kan yagong to Filipino,
e nasoboka da to yagong /ü/. na, kan iy ogkakitaan da duon to
Seini kona ogkitaon duon to Ininglis di katampusan to kan so litukan aw kan yagong
angod to kan yagong no French no litukan angod da to Ininglis no litukan no key.
no tu dow inikagihan to German no über.
Seini to paangodan: Seini to paangodan:
uengan (bank a fire) abiy (lips)
pues (purpose) hagsiy (cold)
bubue (hair) hukmiy (cool and moist)

4
Tuhun 10: Mgo Pinudut no Litukan Tuhun 11: Mgo Indanan to Pag-ikagi
(a) Ko ogsuyat to ngadan to otow aw lugar Kan mgo indanan no igatagon to pagsuyat
konad ogkaisab. to Minanobo naangod da to Filipino. Duon
to Minanobo na ighingadanan sei to Mgo
Indanan to Pag-ikagi.
Seini to mgo paangodan:
(a) (.) Kan indanan to pagsigkon ogkitaon
Manuel L. Quezon
duon to katampusan to so kakagihon angod
Fidel V. Ramos to pagbogoy to sugu, pagnawnangon, dow
Butuan City pagsugilon.
Roxas
Malacañang Seini to mgo paangodan:
Kan bata migsayuk.
(b) Mgo litukan to kan iyan pad no
Ana, hugasi kan datunan.
manggad angod to cellphone, laptop,
Xerox, chemotherapy, CT scan aw duma
pad kona ogkaisab ko igsuyat. (b) (?) Kan indanan to pagpangusip
ogkitaon duon to katampusan to so
kakagihon ko og-usip.
(c) To pagsuyat to mgo ngadan to aedow
dow buyan to Inglis aw Filipino iyan da
oggamiton. Di ogkaamuhan da gajod igsuyat Seini to mgo paangodan:
to Minanobo. Hintawa to ngadan nu?
Andei ka puun?
Seini to mgo paangodan:
Sunday Linggo Duminggu (c) ( ! ) Kan indanan to mgo pagbati
Thursday Huwebes Huybis ogkitaon duon to katampusan to so
January Enero Iniru kakagihon angod to kahaedok, natokawan,
naboyu, ubin nalipay.
November Nobyembre Nubimbri

Seini to mgo paangodan:


(d) Mgo litukan no pigpudut likat to Inglis,
Filipino, aw Cebuano no kanunoy on in- Giyay, kadogi to seini no hayas!
ikagi to Manobo ogkaamuhan da pagsuyat Ee, tiyog!
to Minanobo. Abee! Kaling kay migbahog a!
Kadojow man seini!
Seini to mgo paangodan:
kudak (kodak) rilu (relo)
bulpin (ballpen) kalindaryu (kalendaryo)

5
(d) (“ ”) Kan indanan to pagnongnong
ogkitaon ko mey igtuhun to kan so otow. Seini to paangodan:
Kan otow no ogpot-anon okabaebagan
Seini to mgo paangodan: kan simud ko ogginhawa; kona mojow
Kan inoy ku mig-iling kanay, “Aja kad og ogkalipodong.
-asan panow ko madukilom.”

(e) ( , ) Indanan to pagbatak oggamiton


gobay igyain to mgo litukan.

Seini to paangodan:
Andiya ka to bolihanan aw boli ka to
yana, daing, asin, aw kamay.

(f) ( : ) Kan indanan to pagtagik to mgo kagi


migtagon ko mahan-in to litukan no igsunu-
sunu pagsuyat.

Seini to paangodan:
Seini to mgo igsakot to kinadae no
kalibri: kalibri, kamay, niyug, wohig, aw
yuy-a.

(g) ( ’) Kan indanan to pagtakpow


oggamiton ko mey ogjopoton no daduwa no
ka litukan, vowel ubin consonant aw
ogsukolihan to apostrophe.

Seini to mgo paangodan:


Kanit’ bayoy.
Duo’t solib.

(h) (;) Kan indanan to pagsunu to sunud no


kakagihon oggamiton ko ogpakaangod da
kan sunud no kagi to kan una no kakagihon.

6
Ang Wastong Pagsulat ng matatagpuan sa English pero sa Manobo
Lingguahing Manobo binibigkas nila ito nang katulad sa French na
tu at German na ϋber.
Mayroong dalawamput tatlong (22) letrang
Manobo. Ang patining na ae ay binibigkas katulad ng
Labinlima (15) ang katinig, pitu(7) ang salitang English na cat at ang iy ay binibigkas
patinig. tulad ng key sa English.

Ang pagbigkas ng mga katining ng Manobo Aa - atoyug (egg)


ay katulas sa pagbigkas ng sa Filipino. Ae ae - aedow (sun)
Halimbawa ng mga salitang nagsisimula sa Ee - obey (smoke)
katining:
Ii - isda (fish)
B b- buyak (flower)
Oo - otak (bolo)
K k – kadung (puppy)
Uu– usa (deer)
D d – dohun (leaf)
Ue /ue - bubue (hair)
G g – gakit (raft)
Tuntunin sa Angkop na Pagsulat ng
H h – hikam (mat) Manobo
J j - jacket (jacket) Tuntunin 1: Ang katinig na L
L l – ligbos (mushroom) Mayroong dalawang bigkas ang letrang L.
M n – manuk (chicken) Isa dito ay katulad sa Filipino. Ito’y makikita
sa simula, gitna at katapusan.
N n - niyug (coconut)
Halimbawa:
Ng ng- ngipon (tooth)
ligsom (dirt)
P p – pintik (slingshot)
dukilom (night)
S s- saging (banana)
hagsil (cold)
T t- tatoyu (three)
May iba pang bigkas ng letrang L na
W w – wayu (eight) ginagamit lamang ng mga Manobo sa
Y y- yansang (nail) Surigao del Sur, ito ay ang L na makikita sa
unahan o gitna ng salita at sinusundan ng
- yuy-a (ginger)
katinig na i. Binibigkas ito nang
Ang Gitling (-) ay isang pananda na nakabaluktot ang dila sa likod sa itaas na
ginagamit para sa impit sa lalamunan (an ngipin.
abruptly cut-off utterance).
Halimbawa:
Ang pagbigkas ng mga Patining a, e/ey, i at
liyag (like)
u ay katulad lamang sa pagbigkas sa Filipino.
talinga (ear)
Ang Schwa o pepet sound ay kumakatawan
bilang o. Dagdag pa rito, ang ue ay hindi iling (tell)

7
Tuntunin 2: Ang mga Katinig na D at J Halimbawa:
Ang katinig na d at j ay ginagamit depende og-andiya (will go)
sa lugar o pook kung saan mayroong mga mig-iling (said)
salitang Manobo na ginagamit ang letrang j
sa halip na d at j sa halip na d. (c) Ang glottal stop na nasa gitna ng
ng dalawang patinig ay hindi sinusulat
o walang simbolo.
Halimbawa: For example:
ojow/ odow (not) koon (eat)
kaju/ kadu (tree) liog (neck)
pajag/ padag (nipa hut) bituon (star)
pamuju/ pamudu (ask) (d) Ang glottal stop na nasa
katuju/ katudu (civet) katapusan ng salita ay hindi sinusulat
o walang simbolo.
May ibang salita sa bandang Butuan City na
hindi d o j ang ginagamit kundi, ito ay For example:
ginagamitan ng tunog na kahalintulad sa bata (child)
English na th tulad ng salitang other.
tunu (landslide)
Tuntunin 3: Impit sa Lalamunan
Katinig Tuntunin 4: Iba pang Gamit ng Gitling

Sa English ito’y tinatawag na glottal stop. Sa Ang Gitling ay ginagamit sa pag-uulit ng mga
Manobo ito’y tintawag na impit sa pagbigkas salita.
ng isang salita. Halimbawa:
(a) Ang Gitling ay ginagamit sa pagitan ng manuk-manuk (bird)
katinig at patinig sa loob ng isang salita.
hona-hona (think)
Tuntunin 5: Ang Patinig o
Halimbawa:
Ang pagbigkas ng titik o letrang a, i at u sa
bag-u (new) Manobo ay katulad sa pagbigkas ng
mahan-in (many) alpabetong Filipino. Ang pagbigkas ng letrang
o sa Manobo ay tulad ng pagbigkas ng
kagan-u (when) English na mga salitang love at dove.
(b) Ginagamit din ang gitling (-) bilang Halimbawa:
simbolo ng glottal stop sa pagitan ng
unlapi na panlapi ang hulihan at ngipon (tooth)
sinusundan ng salitang-ugat na atop (roof)
nagsisimula sa katinig
hoo (yes)

8
Tuntunin 6: Ang Patining na ae bilang -ay sa English na salita tulad ng day.
Ang pagbigkas ng titik o letrang a at e ng Halimbawa ng e:
Manobo ay katulad sa pagbigkas sa sed (enter)
alpabetong Filipino. Ang pinagsamang a at e
(ae) sa Manabo ay kumakatawan sa bigkas kasem (tomorrow)
na /æ/. Ito ay mahahalintulad sa pagbigkas padeg (head toward)
ng mga English na salita tulad ng cat. Ito’y
Halimbawa ng ey:
makikita sa unahan, gitna at hulihan.
mey (there is)
Halimbawa:
pangeyhoy (moan)
aehu (pestle)
obey (smoke)
tae-an (found)
gitae (ragged clothing)
Tuntunin 9: Ang Patinig iy
Ang pagbigkas ng Manobo i ay katulad sa
Tuntunin 7: Ang Patinig UE
pagbigkas ng Filipino, samantalang ang iy ay
Ang pagbigkas ng titik o letrang u at e ng matatagpuan lamang sa katapusan/ dulo ng
Manobo ay katulad sa pagbigkas sa mga salita, at ito’y bigkasin katulad sa English
alpabetong Filipino. Ang pinagsamang a at e na salita tulad ng key.
(ue) sa Manabo ay kumakatawan sa bigkas
na /ü/. Wala ito sa wikang English pero
matatagpuan naman ito sa French tulad ng Halimbawa:
salitang tu at German tulad ng salitang über. abiy (lips)
Halimbawa: hagsiy (cold)
uengan (bank a fire) hukmiy (cool and moist)
pues (purpose)
bubue (hair) Tuntunin 10: Hiram na mga salita
Ang patinig na ito ay kalimitan nalang na (a) Sa pagsulat ng mga pangngalang pantangi
ginagamit ng mga Manobo. tulad ng pangalan ng tao at lugar ay walang
pagbabago.

Tuntunin 8: Ang Patinig e o ey Halimbawa:

Ang pagbigkas ng titik o letrang e at ey ay Manuel L. Quezon


binigkas nang magkapareho pero mayroong Fidel V. Ramos
kaibahan. Ang letrang e ay ginamit sa Katinig
Butuan City
-Patinig-Katinig na silaba at minsan ito’y
binibigkas katulad sa English na salita tulad Roxas
ng egg. Gayunpaman, ang ey ay ginamit sa Malacañang
silabang Katinig-Patinig at ito’y binigkas
9
(b) Hiramin nang buo ang mga salitang pang- Migsayuk kan bata. (Ang bata ay nag igib ng
agham at teknikal tulad halimbawa ng: tubig.)
cellphone, laptop, Xerox, chemoteraphy, CT Ana, hugasi kan datunan. (Ana hugasan mo
scan at iba pa. ang plato.)
(b) (?) Ang tandang pananong ay ginagamit
(c ) Sa pagsulat ng mga araw ng Linggo, sa pagtatanong, pakiusap o utos.
Buwan maaaring isulat sa English at Filipino,
pero maaari ding isulat ayon sa istilong
Minanobo. Halimbawa:
Nokoy to ngadan nu? ( anong pangalan
mo?)
Halimbawa:
Andei ka kapuun? (Saan ka galing?)
Sunday Linggo Duminggu
Thursday Huwebes Huybis
(c ) (!) Tandan padamdam ay ginagamit sa
January Enero Iniru pagkabigla o pagkagulat.
November Nobyembre Nubimbri Halimbawa:
Giyay, kadogi to seini no hayas! (Hala ang
(d) Mga salitang hiran mula sa English, dami ng ahas!)
Filipino at Cebuano ginagamit sa nga mga Ei, tiyog! (Naku, lumilindol!)
Manobo sa pang-araw-araw maring isulat ito
na anaayon sa kanailang alpabeto. Abee kaling kay migbahog a! (Sabi ko nga
ba huwag mong gawin yan!)
Kadojow on man to seini! (Ang ganda
Halimbawa:
naman nito!)
kudak (Kodak) rilu (relo)
(d) (“ “) Ang panipi ay ginagamit sa pagsipi o
bulpin (ballpen) kalindaryu (kalendaryo)
pag bigay ng tuon.

Tuntunin 11 : Mga panandang Halimbawa:


ginagamit sa pagsulat. Mig-iling kan inoy ku kanay, "Aja kad
ogpanow ko madukilom.”
Mga panandang ginagamit ng Manobo ay
(Sabi ng inay ko, “Huwag madalas
kalutad sa Filipino
lumabas pag gabi.”)
At ity tinatawag na;
(a) (.) Ang tuldok ay ginagamit sa hulihan o ( e ) ( ,) Ang kuwit ay ginagamit sa
katapusan ng pagpa-pahayag. paghihiwalay ng mga salita.

Halimbawa:
Halimbawa: Andiyan ka to bolihanan aw bolihia to
10
yana, daing, asin, aw kamay.
(Punt aka sa may tindahan at saka bilhan
mo ako ng mantika, daing, asin at saka
asukal.)

(f ) (:) Tutuldok ay ginagamit kapag


maraming salita na sinusulat, nag paisa-isa.

Halimbawa:
Seini to mgo igsakot to kinadae no
kalibri: kalibri, kamay, niyug, wohig,
aw yuy-a.
(Ito ang mga sangkap na ginagamit sa
kinidkid na kamoting kahoy: kamoting
kahoy, asukal, niyog, tubig, at saka
luya).

(g) (’) Kudut ay ginagamit kapag ang


datawang salita ay idinugtong at kapag
mayruong nawawala na letra sa loob ng
salita.

Halimbawa:
Kanit’ bayoy (Dito sa bahay)
Duo’t solib (Duon sa ilalim)

(h) (;) Tuldok-kuwit ginagamit sa pagdugtong


ng dalawang openion sa loob ng ng
pangungusap.

Halimbawa:
Kan otow no ogpoy-anon na
ogkabaebagan kan simud ko ogginhawa;
kona mojow og kalipodong.

(Ang taong may bara ang ilong kung


humihinga; hindi makakatulog ng
maayos.)

11
The Way of Writing Manobo Aa – amoy (amoy)
Ae ae - aehu (pestle)
Manobo uses 23 letters – 15 consonants and Ee - obey (smoke)
8 vowels. Ii - isda (fish)
The pronunciation of consonants in Manobo Oo - otak (bolo used in weeding)
is like the pronunciation in Filipino. These
Uu - usa (deer)
are examples of words that have consonants.
UE/ ue - bubue (hair, fur, feathers)
B b – buyak (flower)
K k – kadung (puppy)
Rules for the Correct Way to Write
D d – dohun (leaf)
Manobo
G g – gakit (raft)
H h - hikam (mat)
Rule 1: The consonant L
J j - jaket (jacket)
There are two sounds for which the letter L
L l – ligbos (mushroom) is used. One of these is like the
M m – manuk (chicken) pronunciation of L in Filipino. This is seen at
N n – niyug (coconut) the beginning, middle and rarely at the end
Ng ng – ngipon (tooth) of the word.

P p – pintik (slingshot)
S s – sayoy (lemon grass) For example:
T t – tatoyu (three) ligsom (dirt)
W w – wayu (eight) dukilom (night)
Y y – yukos (male) hagsil (cold)
— yuy-a (ginger) There is yet another pronunciation of the
For the consonant which in English is called a letter L which is exclusive to Manobo from
glottal stop (which means to say a not long Surigao del Sur. This is seen when L comes
stop in saying a word) the hyphen symbol is before i either at the beginning or at the
used. middle of the word. This is pronounced by
curling the tongue behind the upper teeth.
The pronunciation of vowels a, e/ey, i, and
u are like the pronunciation in Filipino.
Schwa or pepet sound is represented as o, For example:
while, ue is not found in English but has the liyag (like)
same pronunciation in French tu and
talinga (ear)
German über. The vowel ae is pronounced
like the a in the English word cat and iy is iling (tell)
pronounced as key.

12
Rule 2: The consonants D and J For example:
The use of consonants d and j differ on the og-andiya (will go)
area where the group is located. mig-iling (said)

For example: (c) A glottal stop which is between two


ojow/ odow (not) vowels is not written.
kaju/ kadu (tree)
pajag/ padag (nipa hut) For example:
koon (eat)
pamuju/ pamudu (ask)
liog (neck)
katuju/ katudu (civet)
bituon (star)

There is a language area near Butuan City


(d) A glottal stop which is at the end of a
that does not utter the letter d or j because
word is not written.
instead they use the sound th as in the
English word other.
For example:
bata (child)
Rule 3: The glottal stop consonant
tunu (landslide)
A not long stop in saying a word is in English
called a glottal stop
Rule 4: Other use of a hyphen

(a) A glottal stop which is between a A hyphen is used in repeated words.


consonant and a vowel is written with
the hyphen symbol. For example:
(b) manuk-manuk (bird)
For example: hona-hona (think)
bag-u (new)
mahan-in (many) Rule 5: The vowel o
kagan-u (when) The pronunciation of the letters a, i, and u
in Manobo are like the pronunciation in
(b) A glottal stop which is between a prefix Filipino. The pronunciation of the letter o in
that ends with a consonant and a root word Manobo is like in English words love and
which begins with a vowel is written with dove.
the hyphen symbol.

13
For example: Rule 8: The vowel e or ey
ngipon (tooth) The vowels e and ey are pronounced
atop (roof) similarly but there is a difference. The letter
e is used in CVC syllables and that sound is
hoo (yes)
like the English word egg. But ey is used in
CV syllables and its sound is like the –ay in
Rule 6: The vowel ae the English word day.
The pronunciation of letters a and e are like
the pronunciation in Filipino. On the other These are examples for e:
hand, letters a and e were combined to sed (enter)
represent the sound /æ/. This can be
kasem (tomorrow)
pronounced like the English word cat. This is
seen at the beginning, middle and end of the padeg (head toward)
word.
These are examples for ey:
For example: mey (there is)
aehu (pestle) pangeyhoy (moan)
tae-an (found) obey (smoke)

gitae (ragged clothing)


Rule 9: The vowel iy
Rule 7: The vowel ue The pronunciation of Manobo i is the like
the pronunciation in Filipino, while iy is
The pronunciation of letters u and e are like
pronounced like the English word key.
the pronunciation in Filipino. On the other
hand, letters u and e were combined to
represent the sound /ü/. This cannot be For example:
found in English but has the same abiy (lips)
pronunciation in French word like tu and hagsiy (cold)
German word like über.
hukmiy (cool and moist)

For example:
Rule 10: Taken words
uengan (bank a fire)
(a) In writing names of people and places
pues (purpose)
they should not be changed.
bubue (hair)
Many Manobos no longer use the vowel ue
For example:
but rather now use the sounds u or uy.
Manuel L. Quezon
Fidel V. Ramos
Butuan City
14
Roxas
Malacañang For example:
Kan bata migsayuk. (The child is fetching
(b) Words about new objects such as a water.)
cellphone, laptop, Xerox, chemotherapy, CT Ana, hugasi kan datunan. (Ana, wash the
scan and others like that do not change dishes.)
when writing them.

(b) ( ? ) The mark for asking a question


(c) In writing names of days and months (question mark) is used at the end of a
English and Filipino can be used. But, they complete statement which is a question. In
can also be written following the way to Manobo these are called Indanan to
write Manobo. Pagpangusip.

For example: For example:


Sunday Linggo Duminggu Hintawa to ngadan nu? (What is your
Thursday Huwebes Huybis name?)
January Enero Iniru Andei ka puun? (Where are you from?)
November Nobyembre Nubimbri
(c) ( ! ) The mark of strong emotion
(d) Words which are borrowed from (exclamation point) is used at the end of a
English, Filipino and Cebuano and which complete statement such as when afraid,
already are now everyday words used by surprised, angry, or very happy. In Manobo
Manobo can be written following the way to this is called Indanan to Pagbati.
write Manobo.
For example:
For example: Giyay, kadogi to seini no hayas! (Oh my,
kudak (kodak) rilu (relo) how many snakes there are!)

bulpin (ballpen) kalindaryu (kalendaryo) Ee, tiyog! (Oh, there’s an earthquake!)


Abee! Kaling kay migbahog a! (See! I
warned you!)
Rule 11: Marks used in writing
Kadojow man seini! (This is really good!)
Marks which are used in writing Manobo are
like Filipino. In Manobo these are called Mgo
Indanan to Pag-ikagi. (d) ( “ ” ) Writing down what someone has
said is called in Manobo Indanan to
(a) ( . ) A dot (period) is used at the end of a
Pagnongnong.
complete statement as when you give a
command or report or tell a story.

15
For example: (h) (;) The semicolon indicates that the
Kan inoy ku mig-iling kanay, “Aja kad og- ideas of two statements are similar; the
asan panow ko madukilom.” (My mother second expands the idea of the first one.
said to me, “Stop always going out at
night.” For example:
Kan otow no ogpot-anon
(e) ( , )The small-stroke (comma) is used in okabaebagan kan simud ko ogginhawa;
separating words. In Manobo this is called kona mojow ogkalipodong.
Indanan to Pagbatak. (The person who is experiencing nasal
congestion has difficulty in breathing;
For example: it’s hard for him to go to sleep.)

Andiya ka to bolihanan aw boli ka to yana,


daing, asin, aw kamay. (Go to the store
and buy some oil, dried fish, salt, and
sugar.)

(f) ( : ) Two dots (colon) are used if there


are two or more words which are listed one
by one. In Manobo this is called Indanan to
Pagtagik to Mgo Kagi

For example:
Seini to mgo igsakot to kinadae no
kalibri: kalibri, kamay, niyug, wohig, aw
yuy-a.
(This is what is mixed together to make
grated cassava: cassava, sugar, coconut,
water, and ginger)

(g) (‘) An apostrophe is used to combine


two words by deleting either a vowel or a
consonant.

For example:
Kanit’ bayoy. (Here at the house.)
Duo’t solib. (Under the house.)

16
Para to Paghindu to Mgo Litra to Manobo
MANOBO ENGLISH FILIPINO CEBUANO

atuli earwax tutuli atuli

apug lime apog apo


Aa
apodu bile apdu apdo

Initial amuyatok woodpecker tariktarik batok

amoy father ama amahan

hayas snake ahas halas

patoy dead patay patay

Aa anak child anak anak

hadi younger brother/ nakababatang manghod


middle
sister kapatid
kakoy elder brother/sister nakatatandang maguwang
kapatid
aha look tingnan tan-aw

mata eyes mata mata


Aa
katagsa first cousin pinsan ig-agaw
final boya chop wood sibak bugha

soga sun araw adlaw


aedow day araw adlaw

aemag white puti puti


Ae ae
aemoy young bata bata

initial aengman right tama sakto

aehu pestle pambayu alho


natae-an collapse gumuho napumpag
dagaeha chest dibdib dughan
Ae ae
paesan rattan yantok uway

middle baeka ignore pabayaan sagdi


daega woman dalaga dalaga
ampae cockroach ipis uk-ok

Ae ae kobasae squash kalabasa kalabasa


Katumbae hot pepper siling pula sili nga halang
final gimbae drum tambol dram
tambae medicine gamot tambal
17
Para to Paghindu to Mgo Litra to Manobo

MANOBO ENGLISH FILIPINO CEBUANO

babuy pig baboy baboy

bugka lansones lanzones lanzones


Bb
boyad hand kamay kamot

Initial bisuk mucus sipon sip-on

baegon rattan yantok bagon

kabo dress damit sining

sabi call tawag tawag


Bb
haba length haba gitas-on

middle heba basket basket basket

tibo all lahat tana

goob flood baha bilha

Bb sangab burned sunog sunog

solib underneath Ilalim ng bahay ilong


final
agu-ab weeding magbunot ng damo guna

kaju tree punong kahoy kahoy

kibae cloudy makulimlim dag-um


Kk
kobong foot paa tiil
initial kaemag wind hangin hangin
katongod rights karapatan katungod

sakodu bamboo water con- isidlan ng tubig sag-ob


tiner
saku sack sako sako
Kk
sakue extract starch from piga puga
coco palm
middle
gakit raft balsa gakit
saka visitor bisita/ panauhin bisita
maintok small maliit tago

pasak Soil lupa yuta


Kk
suyuk corner sulok kilid
final otak bolo itak dawat
bogtak crack bitak liki

18
Para to Paghindu to Mgo Litra to Manobo

MANOBO ENGLISH FILIPINO CEBUANO

dawat receive tanggap dawat

daeha bring dala dalha


Dd duma companion, kasama/sasama kauban/mouban
accompany
Initial dini here dito/rito dinhi/diri

deytung fall hulog natagak

andini come punta anhi

padaejag care paglamlambing parayeg


Dd
aedow day araw adlaw

middle daduwa two dalawa duha

wada none wala wala

sikad run takbo dagan

hubad untie kalasin hubaron


Dd
hokad draw rice maghain hukad

final gujud pull hila gyod

boyad hand kamay kamot

Ee
Not attested in the language

initial

heba kind of basket klasi sa basket basket


dedoy become healed gumaling naayo
Ee
kadegan destiny tadhana kaparalan

middle seini this ito kini


sed enter/inside pasok sa loob sulod

Ee Not attested in the language

final

19
Para to Paghindu to Mgo Litra to Manobo

MANOBO ENGLISH FILIPINO CEBUANO

hadi younger sister/ Nakababatang kapa- manghud


brother tid
hikam mat banig banig
Hh
hawod chief pinuno pangulo
Initial hayas snake ahas halas

hatod deliver hatid hatod

mayahag yellow dilaw dalag

ahag ear discharge luga bungong


Hh
aha look tingnan tan-aw

middle kaeha frying fan kawali kalaha

dagaeha breast/chest dibdib dughan

Hh
Not attested in the language

final

imot exhausted/consume ubos hurot


inoy mother ina inahan
Ii
ibid algamid lizard bayawak hawo

initial idu dog aso iro


intok small maliit gamay

ilis replace palitan pulihan


tapis cover tapis putos
Ii
han-in plenty marami daghan

middle bitoy hung bitin bitay


ligbos mushroom kabute ligbos
bohi girl babae bae

ikagi tell sabi sulti


Ii
tiki lizard butiki taluto
final hilabi very napaka/pinaka kaayo
woti long time ago matagal na panahon dugay nakaayo

20
Para to Paghindu to Mgo Litra to Manobo
MANOBO ENGLISH FILIPINO CEBUANO

jabu pour itapon yabu

jopot short maiksi mubo


Jj
jubi weak mahina hinay

Initial jango nod the head tango yango

jawa-jawa kind of spider gagamba lawa-lawa

pinajag nipa hut cubo payag

pajung umbrella payong payong


Jj
bajad payment bayad bayad

middle baja pass through padaan agi

baju pound with pestle nagbayu lubuk

Jk
Not attested in the language
final

laba laundry laba laba

ligot turn around Iikot toyok


Ll
liog neck leeg liog

initial lipodong sleep natulog natulog

luyluy trap klasi sa bitag klasi sa li-ag

tapilak centipede alupihan ohipan

bali reverse baliktad baliktad


Ll
madukilom night gabi gabii

middle ilok armpit kili-kili ilok

hilomhom hatch limlim lomlom

Ll
Not attested in the language
final 21
Para to Paghindu to Mgo Litra to Manobo

MANOBO ENGLISH FILIPINO CEBUANO

madojow good maganda nindot

meyduon existential meroon naa


Mm
minuna primitive people sinauna karaang tawo

Initial monong remain magpaiwan magpabilin

muya die namatay patay

umajam river ilog ngalan sa suba

pames borrow hiram hulam


Mm
gulimot small camote maliit na kamote gamay nga kamote

middle sakmit snatch hablot bira

damey thick makapal baga

hikam mat banig banig

masem morning umaga buntag sayu


Mm
soyom early aga sayo

final ligsom dirt dumi hugaw

onom six anim unom

namuya dead namatay namatay


niyug coconut niyog lubi
Nn
nokoy what ano unsa

initial nongnong put in mind ilagay sa isip timan-i


ngadog smell amoy baho

manunuyat writer manunulat manunulat


panow walk lakad lakaw
Nn
bantut gay bakla baho

middle pinayak/pinajag hut kubo payag


ponok silent tahimik hilom
taehin reserve reserba gahin

Nn dohun leaf dahon dahon


kandin him/her kanya iya
final udan rain ulan uwan
ugpaan residence tirahan pinuy-anan

22
Para to Paghindu to Mgo Litra to Manobo

MANOBO ENGLISH FILIPINO CEBUANO

ngipon teeth ngipin ngipon

ngalap moron kulang-kulang kulang-kulangon


Ng ng
ngisi smile ngiti pahiyom

Initial ngadog scent amoy Baho

ngas-ngas bump untog mud-mod

bubungan mountain bukid bukid

tungue stomach tungol tungol


Ng ng
pagungpungan overflow punong-puno puno kayo

middle dingding wall dingding pong bong

dongan together sabay dungan

todung hood pandong pandong

togbang go down lumusong nilusong


Ng ng
kadung puppy tuta itoy

final tutung burn nasunog pagod

okang owl kuwago kuwago

obey smoke usok aso


odok sow rice ihasik ang palay sabwag ang humay
Oo
okang owl kuwago kuwago

initial ondang stop hinto hunong

onom six anim unom

duon there doon didto


aedow day araw adlaw
Oo
amoy father ama amahan

middle inoy mother ina inahan


bayoy house bahay balay
kopo touch me not makahiya hibi-hibi/sampinit

kabo clothes damit sinina


Oo
hoo yes oo oo
final payo bangs bangs bangs
milo civet alamid milo

23
Para to Paghindu to Mgo Litra to Manobo
MANOBO ENGLISH FILIPINO CEBUANO

panguyu leader pangulo

posok turn-off patayain ang ilaw palong


Pp
piyong eyes close pikit-mata piyong

Initial pangusip ask tanong Pangutana

paendag flute plauta Plawta

ampan nothing wala wala

apu grand lolo/lola lolo/lola


Pp
apodu bile apdo apdo

middle aninipot firefly alitaptap aninipot

taephag offer food to eat alok sa pagkain panghagad

atop roof atip atop

tagainop dream panaginip damgo

Pp huyop nightmare bangungot urom

kep-kep kind of mushroom klase ng kabote na klase sa uhong na


final tumutubo sa patay nagatubo sa patay
na kahoy nga kahoy.
aep-ap tinea-flava an-an an-an

sakoy ride sakay sakay


sigoy flood baha baha
Ss
sikan that iyan kana

initial sugung bamboo tube sogong sogong


sumbayoy neighbor kapitbahay silingan

pasak soil/land lupa yuta


aesan frequent lagi kanunay
Ss
asin salt asin asin

middle kosu mosquito lamok lamok


katagsa cousin pinsa ig-agaw
tagkas cutdown putol gutol

Ss yukos man lalaki laki


yapus pass through tagus sa kabila lahos
final wagkas destroy giba daot
ngas-ngas stumble nauntog pakog
24
Para to Paghindu to Mgo Litra to Manobo

MANOBO ENGLISH FILIPINO CEBUANO

tagun-un dedication binyag bunyag

tiyahu crying iyak hilak


Tt
tidow arrive dating abot

Initial tod-om chant awit awit

tudyu finger daliri tudlo

atoyug egg Itlog itlog

katumbae hot pepper sili sili


Tt
iti dung ipod iti

middle kuntoon now ngayon karon

otow man tao tao

suyat letter Sulat sulat

agbot loud malakas kusog


Tt
yangit sky langit langit

final abut harvest ani abot

buyat wake up gising mata

ugat blood vessel ugat ugat

ujabang shrimp pasayan pasayan


Uu
ugang parent-in-law biyanan ugangan

initial ugis white feather puting balahibo putting balahibo

uli return home pabalik pabalik

yaguy run takbo dagan


ugud skin ulcer sisiw kagid
Uu
unsuy chick kasama piso

middle duma companion kasama kauban


daduwa two dalawa duha
katuju civet maral

kaju tree kahoy kahoy


Uu
pamuju ask pahingi pangayo
final awu oh hala oy
datu tribal chietain pinuno ng tribu daku-dako sa tribu

25
Para to Paghindu to Mgo Litra to Manobo

MANOBO ENGLISH FILIPINO CEBUANO

uengan To bank fire

Ue ue

Initial

pues purpose kabuluhan pulus

kuengan cage kulungan kulungan


Ue ue
tued push tulak tuklud

middle inuenan placenta inunan inunlan

hue-us shed snake skin lunu

bubue hair buhok buhok

suhue pay wages sweldo sweldo


Ue Ue
tungue intestine bituka tungol

final basue to regret pagsisi basol

sapue from bad to worse paglala nisamot

wada wala wala wala


wasoy atsa hatsa hatsa
Ww
wohig tubig tubig tubig

initial

yawa body katawan lawas


wakwak witch aswang wakwak
Ww
awey boat paddle sagwan bugsay
middle awos ask hingi pangayo
Awu! Oh! Hala! Hala!
bagjaw roam around gala laag

aedow day araw adlaw


Ww
wawae stick out the tongue labas na dila diwal
final ambow mouse daga ilaga

26
Para to Paghindu to Mgo Litra to Manobo

MANOBO ENGLISH FILIPINO CEBUANO

yaga cook luto gilaga

yaya caterpillar uud od


Yy
yobas undress hubad hubo

Initial yogod press down pindot pislit

yugung thunder kulog dalugdog

yayas venum kamandag la

daega lady dalaga daga


Yy
diya there duon adto

middle uyod worm bulati od

yoyoatan hock kaso-kasoan lutahan

kanay mine akin ako

sawey pants pantalon karsones


Yy
hagsiy cold lamig tugnaw

final tawoy out there/end dulo tumoy

dangguy sand buhangin balas

-___
Not attested in the language
initial

saw-ae trousers salawal pantalon


hona-hona think pag-iisip huna-huna
___-___
yuy-a ginger luya luy-a

middle tali-ti mildew on clothes mantsa talomtom


tab-ang tasteless tabang tab-ang

___-
Not attested in the language
final

27
Mgo litra no Minanubu

The Alphabet
of the Manobo Language

28
Mgo litra no Minanubu

Aa atoyug Ae ae aedow

Bb buyak Kk kadung

Dd dohun -Ee- obey

29
Gg gakit Hh hikam

Ii isda Jj jaket

Ll ligbos Mm manuk

30
Nn niyug
Ng ng ngipon

Oo otak Pp pintik

Ss saging Tt tatoyu

31
Uu usa
Ue ue bubue

Ww wayu Yy yansang

- yuy-a

32
Mgo Ikagi no

Words Commonly Used

33
Mgo Kasagaran Iggamit
(Words Commonly Used)
I. Mgo katahudan dow pagbati II. Bahin tu Yawa (Parts of the Body)
(Common Greetings and Expressions)
MANOBO FILIPINO ENGLISH MANOBO FILIPINO ENGLISH
Madjow Magandang Good day. uyu ulo head
Magdow araw. anit scalp
anit
Madodow bubue buhok hair
Madojow bungo skull
boboungon
no aedow.
goda, goja noo forehead
Madjow Magandang gabi. Good
Magdow evening. yangag
Madodow kiloy kilay eyebrow
Marojow
mata mata eyes
no madokilom.
tabon-tabon talukap na eyelid
Madjow Magandang Good mata
tanghali. afternoon.. pilok palikmata eyelashes
Magdow
simud ilong nose
Madodow
Madojow yugi to simud butas ng nostril
ilong
no maudtu.
ba-ba bibig mouth
Madjow Magandang Good abiy labi lip
umaga. morning.
Magdow dila dila tongue
Madodow ngipon ngipin teeth
Madojow ngilo gilagid gum
no masem. ko-ko baba chin
Hala Sige. All right. liog leeg neck
salamat Salamat po. Thank you. ompok batok nape
abaga balikat shoulder
Hoo(expression) Okey lang yon. It’s alright. braso arm
bokton
Hoo(expression) Walang You're siko elbow
siku
anuman. welcome.
siot galang- wrist
Hoo(expression) Ipagpaumanhin I’m sorry.
galangan
mo.
Udun ka no Maaari po bang May I go out? boyad kamay hand
ogyugwa a? lumabas?
kinomo kamao fist
Hoo Oo. Yes, you may.
payad palad palm
Ogbada a; Ogbaja Makikiraan po. May I pass? daliri finger
tudyu
a
bakey hinlalaki thumb
Pabuesa ki kun to Maari bang May I borrow hintuturo pointer
makahiram ng _? _? tudyu
_____?
tengkaebow hinlalatao middle
Pasaylua a. Patawad po. Please forgive finger
me. Singsingan palasing- ring finger
Hoo Opo Yes, ma'am. / singan
34 sir.
II. Parte to Yawa (Parts of the Body) IV. Mgo Manhihinang Duon to Banwa
(Community Workers)
MANOBO FILIPINO ENGLISH
dagaeha dibdib chest MANOBO FILIPINO ENGLISH
Baylan pari priest
hawakan baywang waist
tiyan stomach Maghihindu/ guro/titser teacher
gotok
Mag-aanad
pusod pusod navel
puson abdomen bagani pulis policeman
pus-on
bumbero bumbero fireman
Yobut,sapitan puwit butt/behind
basurero basurero garbage
baligkawang balakang hip collector
Baylan duktor doctor
kadopang
Mananambae
hita hita thigh
Mananabang kumadrona midwife
ayob tuhod knee
dintista dentista dentist
bitiis binti leg
Baylan nars nurse
tikod sakong heel
Mananambae
kobong paa foot Pandoy karpintero/ carpenter
buku-buku bukong-bukong ankle anluwagi
Bataon kartero postman
kingking hinliliit pinky finger
Bataon mensahero messenger
III. Duon to Pamilya modista dressmaker
maghahabey
(Members of the Family)
MANOBO FILIPINO ENGLISH maghahabey sastre tailor
Amoy/Ama tatay father
magsusuyam mananahi sewer
Inoy/Ina nanay mother
kapatid brother/sister manghinluay kaminero streetsweeper
Manuy/Manung
Manay/Manang kuya / ate older mangingisda mangingisda fisherman
brother/sister
Apo no bohi lola grandmother mag-uuma magsasaka farmer
Apo no yukos lolo grandfather
Anggam tiyo uncle V. Mgo Botang (Common Object)
Yagina tiya aunt
Katagsa pinsan cousin MANOBO FILIPINO ENGLISH
Ipag hipag sister-in-law plansa plantsa iron
Badaw/Bajaw/ bayaw brother-in-
law plansahanan kabayo ironing
Bayaw
board
Ugangang no yu- biyanang father-in-law timba timba pail
kos lalake
baril bariles barrel
Ugangan no bohi biyanang mother-in-
babae law mesa table
lamisa
Anakon no yukos pamang- nephew
king lalake bangku, upuan chair
Anakon no bohi pamang- niece ingkudanan
king babae kurtina kurtina curtain
minuna ninuno ancestor
silhig walis broom
Suun relative 35
V. Mgo Botang (Common Object)
MANOBO FILIPINO ENGLISH
MANOBO FILIPINO ENGLISH Usibaan/
laruan toys
daspan pandakot dust pan Ajamaan

palaton/katri papag wooden bed Duwaan

datunan manika manika doll


datunan pinggan plate julin holen marble
tinidor tinidor fork bula bola ball
kutsara spoon sagulida/kasing trumpo top
kutsara
kutsarita kutsarita teaspoon kamuyut/ bag bag
palay rice puju-puju
humoy
himan gamit supplies
asin asin salt
pajong/padong payong umbrella
koonon pagkain food
raincoat kapote raincoat
electric fan bentilador electric fan papiy papel paper
planggana palanggana basin soga ilaw lamp, light
planggana batya big basin
yugjuyugdu itak big knife
kabu tabo dipper
otak
hagdan hagdan stairs
kampit kutsilyo small knife
yambungan salamin mirror
kaeha kawali frying pan
basu tasa cup
kalderu kaldero rice pot
bunut bunot coconut husk
kandidu
trapu basahan rag
kandidu kaldero large pot
trapu basahan doormat
sabanas kumot blanket tapadan sangkalan chopping
uy-an unan pillow board
tadtadan
tadjow banga jar yuwag sandok ladle
pasu paso pot
basu baso drinking glass
hinabey tela cloth
kabo damit clothes batu bato stone
kabinit aparador closet danggoy buhangin sand
kaban baul Wooden chest
saku sako sack VI. Mgo Mananap(Common Animals)
pala pala shovel
MANOBO FILIPINO ENGLISH
pala spade
idu aso dog
kalaykay kalaykay rake
piya/minday pusa cat
hatsa palakol axe
gabas manuk manok chicken
lagare saw
bontuk martilyo hammer babayoy/ baboy pig
kariton kartilya wheelbarrow babuy
manuk-manuk ibon bird
asarol garden hoe
kanding kambing goat
yubid lubid rope
Sabon kaebow kalabaw carabao
sabon soap
36Sapatos sapatos shoes Babadu/ kabayo horse
midjas medyas socks Kabadu
VI. Mgo Kamang-mamangan VII. Mgo Tanom (Common Plants)
(Common Animals)
MANOBO FILIPINO ENGLISH MANOBO FILIPINO ENGLISH
baka baka cow niyug buko coconut
yumangsad tandang rooster sambag sampalok tamarind
unsuy sisiw chick makupa makopa wax apple
kadung tuta puppy aratiles aratiles
aratilis
gansa gansa goose
mansanitas mansanitas jujube plum
patu bibi duck
kapadas/ papaya papaya
tabun talabong egret
kapajas
ambow daga rat
kamatsili kamatsile guamachili
rabit kuneho rabbit
pinya pinya pineapple
salapati kalapati dove
baebawan pakwan watermelon
yangow langaw fly
kahel dalanghita orange
ibid bayawak monitor
lizard mabolo mabolo mabolo
unggoy monkey nangka langka jackfruit
amu
ambak palaka frog buyak sampagita sampaguita
pitpitaw pugo quail buyak rosas rose
hayas ahas snake santan santan
buyak
bau-u pagong turtle abokado avocado
abukadu
ampae ipis cockroach camia camia
kaba-kaba paruparo butterfly
Ilang-ilang ilang-ilang ilang-ilang
tagnok/kosu lamok mosquito
lemonsito kalamansi calamansi
yangow/ du- langaw fly
dangow
kamatis kamatis tomato
bugka lansones lanzones
bakukang uwang beetle
atis atis atis
duyong balaing locust
dawa-dawa gagamba spider yabana guyabano soursop
jawa-jawa pitsay petsay pechay
lawa-lawa sibuyas onion
sibuyas
uyod uod worm/ bawang garlic
ahus
caterpillar
alitaptap firefly bringhinas talong eggplant
tung-tung
berhinas
guebang bayawak dragon lizard
margoso ampalaya bitter gourd
buada/buaja buwaya crocodile
tagak heron okra okra okra
antaebun
baetung sitaw string bean
isda isda fish kobasae kalabasa squash
hurmigas langgam ant
hurnigas monggos monggo monggo
tangkong kangkong water cab-
VII. Mgo Tanom (Common Plants) bage
labanus labanos radish
FILIPINO ENGLISH
singkamas singkamas turnip
badabas bayabas guava
ripulyu repolyo cabbage
bajabas
suha pomelo pipino pipino cucumber
suwa
mangga mangga mango balantiyung upo bottle gourd
37
saging saging banana
tsiko tsiko chico
baungun duhat black plum
MANOBO FILIPINO ENGLISH MANOBO FILIPINO ENGLISH

patola sponge gourd kasiaman mey siyamnapu’t isa ninety one


patula
sili chili pepper saboka
katumbae
luya ginger songo libu sanlibo one thousand
yuy-a
paminta black pepper sampuyu no libu sampung libo ten thousand
Paminta
sayuti sayote chayote songo gatus no l Isang daang libo one hundred
libu thousand
kamunggay malunggay malungay
isang milyon one million
VIII. Mgo Numiru (Numbers)
MANOBO FILIPINO ENGLISH
wada wala zero IX. Kulur (Colors)
saboka isa one MANOBO FILIPINO ENGLISH
daduwa dalawa two mayahag dilaw yellow
tatuyu/tatoyu tatlo three berde/luntian green
upat apat four
asul/bughaw blue
lima lima five
anim six mayogdog pula red
onom
maputi puti white
pitu pito seven
bubunawon kayumanggi brown
wayu walo eight
lila purple/violet
siam siyam nine
dalandan orange
sampuyu sampu ten
labing-isa eleven maitom itim black
sampuyu mey saboka
mapusyaw pastel
sampuyu mey daduwa labindalawa twelve
matingkad dark color
Sampuyu tatoyo labingtatlo thirteen kupas faded color
Sampuyu opat labing-apat fourteen
Sampuyu lima labinglima fifteen X. Purma (Shapes)
Sampuyu onom labing-anim sixteen FILIPINO ENGLISH
Sampuyu pitu labimpito seventeen malimpuguk bilog circle
Sampuyu wayu labing-walo eighteen parihaba rectangle
Sampuyu siam labingsiyam nineteen
parisukat/kwadrado square
kaewaan dalawampu twenty

keywaan mey saboka dalawampu't isa twenty-one star hugis bituin star
triangulo/tatsulok, triangle
keywaan mey daduwa dalawampu't twenty-two
dalawa malilimpuguk habilog/biluhaba oblong
katyuan tatlumpu thirty
katyuan mey saboka tatlompu't isa thirty-one XI Pagngadog dow Pagtilaw (Smell and Taste)
kap-atan apatnapu forty
FILIPINO ENGLISH
kap-atan mey saboka apatnapu’t isa forty one
mahomut mabango fragrant
kalim-an limampu fifty mabohu/ mabaho bad/foul smell
kalim-an mey saboka limampu’t isa fifty one masongot
mangadog mabantot smelly
kan-oman animnapo sixty
mapangsu masangsang stinky
kan-oman mey saboka animnaput isa sixty one
matamis sweet
matam-is
kapituan pitumpu seventy mapodos maasim sour
kapituan mey saboka pitumpu’t isa seventy one maapyod mapakla taste of not so ripe
kawayuan walumpu eighty fruit
kawayuan mey saboka walumpu’t isa eighty one maasin/ maparat maalat salty
38
mapoit mapait bitter
kasiaman siyamnapu ninety
matab-ang matabang bland
XII. Bahin to Bayoy dow mgo Banwa XIII. Uras; Aedow; Buyan
(Parts of a house and Places) (Time Concepts)

MANOBO FILIPINO ENGLISH MANOBO FILIPINO ENGLISH


binubungan bubong roof sayop/sakyop takip-silim sunset
kisami kisame ceiling bukang-
silat sunrise
liwayway
pultahan pinto door
magkabukas magdamag overnight
hagdan/yugnaan hagdan stairs
gabi night
madukilom
saog sahig floor Tonga’t kadu- hatinggabi midnight
pantuw , balkun terasa/ terrace kiloman
balkonahe Duminggu Linggo Sunday
sala sala living room
Lunis Lunes Monday
bintana bintana window
Martis Martes Tuesday
dingding dingding wall
silid-tulugan bedroom Mirkulis Miyerkules Wednesday
sinabong/sed
banyo toilet/ Huybis Huwebes Thursday
kasilyasan
comfort Birnis Biyernes Friday
room
Sabadu Sabado Saturday
abu kusina kitchen
Koonanan/ kainan dining room Iniru Enero January
Koonan Pibriru Pebrero February
Marsu Marso March
klasrum silid-aralan/ classroom
Abril Abril April
klasrum
Mayu Mayo May
kinic/sentir klinika clinic
Hunyu Hunyo June
laybrari silid-aklatan/ library
laybrari Hulyu Hulyo July
kantin kantina canteen Agustu Agosto August
usibaanan palaruan playground Siptimbri Setyembre September
pasilyu pasilyo corridor Uktubri Oktubre October
ganghaan tarangkahan gate Nubimbri Nobyembre November
flagpole tagdan flagpole Disimbri Disyembre December
palingki palengke market XIV. Timpu (Weather Concepts)
MANOBO FILIPINO ENGLISH
hospital pagamutan/ hospital
ospital ting-udan tag-ulan rainy
munisipyu munisipyo municipal ting-soga tag-araw summer
hall
masoga maaraw sunny
plasa parke park
amihan amihan monsoon air
plasa plasa plaza south mon-
habagat habagat
soon
XIII. Uras; Aedow; Buyan (Time Con- makaemag mahangin windy
cepts)
makibey ambon drizzle
MANOBO FILIPINO ENGLISH
yongolong/ting maulan rainy
masem umaga morning
-udan
maudtu tanghali noon
migbagju/ bumabagyo stormy 39
mahapun hapon afternoon igbagju
kaadlawon madaling-araw dawn
XV. Mgo Pagbati (Feelings)
XVII. Mgo Kagi No Pang-Filipino
MANOBO FILIPINO ENGLISH (Vocabulary for Filipino)
nague/naguul malungkot sad FILIPINO ENGLISH
mga pantig syllables
mey-og/meygu namimighati/ mourning
nagdadalamhati kakagihon pangungusap sentence
malipadon/ masaya happy pangngalan noun
malipajon ngadan to otow pangalan ng tao name of person
ngisi/ humahalakhak laughing pangalan ng bagay name of object
ngadan to botang
padahakhak pook/lunan name of place
naaalala missing ngadan to banwa
nayaag
pigmingaw nananabik longing ngadan to mananap pangalan ng hayop name of animal
panilag nagseselos jealous gamit to “to/kan/ gamit ng “ang” use of “ang”
migsinti naiinggit envious sei”
Naibog/ nagmamahal loving
gamit to “to/kan/ gamit ng “ang mga” use of “ang
kaangay mga”
natutuwa happy sei mgo”
malipadon/
patidegan panuto/bilin/ directions
malipajon tuntunin
nahaedok natatakot afraid
sugilanon pagkukuwento story telling
nayangotan naiinis irritated
pag-aha pang-uri adjective
Nayangutan naaasar annoyed
parte to libru bahagi ng aklat parts of the
abyoy naiinip bored
book
XVI. Mgo Sukud dow Timaan “math” panghalip pronoun
pandugang
Measurements and Math Symbols)
MANOBO FILIPINO ENGLISH panglihok pandiwa verb
mitro metro meter hibugti kasalungat antonym
dangow dangkal span kasingkahulugan synonym
kaangod
dopa armspan
kaangod to tingog magkasingtunog homonym
sintimitro sentimetro centimeter
paghinang to mgo pagbuo ng mga word
didimitro desimetro decimeter salita construction
kagi
pulgada gadaling inch
pagkiyaya to mgo pagkilala ng mga word
yarda yarda yard salita recognition
kagi
gramu gramo gram
“tiyok”-measurement
kanta no mey lihok awit na may kilos action song
for sharing of meat and kilo kilo or galaw
fish drama-drama pagsasadula role playing
litru litro liter Drama no wada pantomina pantomime
piye foot tingog
kilomitro kilometro kilometer balagtasan balagtasan poetical joust in
milya milya mile verse
pagdagdag addition duwa/usiba laro games
dugang-dugangan
pudut-pudutan pagbabawas subtraction paminog to sugilo- pakikinig sa kwento listening to a
non story
yabow to saboka sobra sa isa more than
fewer than Pagsunud-sunud to pagkakasunud- sequencing
maintok to saboka kaunti sa isa one sunod ng mga events
40 mgo panghitabu
pangyayari
maintokay to kaunti kaysa less than
balak tula poem
madogi kaysa marami kaysa more than
the same as,
ig-aangod to pareho sa
equals
XVIII. Mgo Kagi No Pang-Tulunggon XIX Mgo Kagi No Pang-Matimatika
(Vocabulary for Music) (Vocabulary for Mathematics)
MANOBO FILIPINO ENGLISH MANOBO FILIPINO ENGLISH
indan/badlis simbulo symbols ihapon bilangin count
yagong/tingog boses voice kiyayahon tukuyin identify
badlit linya line kuyang to sabo- kulang ng isa one less
ka
lihok galaw movement Pigdugangan dinagdagan ng isa one more
tod-om paawit na salita chant saboka
himan/tulunggon mga instrumento instruments imbotangan to kinalalagyan ng place value
bilang bilang/halaga
sikung alingawngaw echo maintokay mas kaunti kaysa fewer than
mig-aangod da kasingdami as many as
kumpas kumpas beat
to kadogi
sukud iskala scale
kinaintoki/ pinakamaliit least
matikang mataas high kinaintokan
mababow mababa low tandi paghambingin compare
kadali no pansamantalang pause pinakamalaki greatest
Pinakadogi/
paghonong tigil dakey
tug-tug tugtog play
yaktow-yaktow palaktaw-laktaw skip
pulsu-pulsu pulso pulse no pag-ihap na pagbilang counting
sinsilyu barya coins
yagong tono tone
tibuuk perang papel bills
bakna/katonga kalahati half
simbulu to pisosimbolo ng pera peso sign
tibuuk buo whole
isab ulitin repeat
tunu tono pitch
suyat isulat write
bahu baho bass dugangan pagdagdag addition
Ipakita/hinangon isagawa demonstrate
mgo pagdugang mga bilang na addends
gitara gitara guitar pinagdagdag
katibuk-an kabuuan sum / total
piyano piyano piano
paghimun-himun pagsama-samahin putting
agung agong gong together
kogot biyulin violin ilhanan to pananda ng plus sign
pandugang pagdagdag
nuta nota note
sugpat pagsamasamahin join
tunada melodiya melody
pudutan pagbawas subtraction
tunada harmoniya harmony
mgo numero no mga bilang na subtrahend
tunada ritmo rhythm
ugpudotan binabawasan
liriks liriko lyric mgo numero no mga bilang na minuend
Huni/tingog tunog sound ugpudot binabawas
nabilin sagot sa difference
pahuway pahinga rest
pagbawas/natira
kanta awit, kanta sing ogdayahon pagkuha taking away
anig/maagbot malakas loud kawae naiwan left
pudutan bawasan minus
angod katumbas equivalent
angod to katumbas sa equal
kona no angod hindi katumbas not equal
41
XX Mgo Kagi No Pang-Araling XXI. Mgo Kagi Para to Madojow No Kinai-
Panlipunan(Vocabulary for Araling ya (Vocabulary for Edukasyon sa Pagpapaka-
Panlipunan)
FILIPINO ENGLISH
MANOBO FILIPINO ENGLISH
mahinandugon mapagbigay charitable
pakiyaya ipakikilala introduce
kadoson kalakasan strength
kaugalingon sarili oneself
kajubi kahinaan weakness
pagkahiyahi pagkakaiba difference
mabaskog mabuting kalusugan good health
patae-anak mag-anak/ family
pamilya matinud-anon katapatan sincerity
ipaaha naipakikita show masinugtanon pagkamasunurin obedience
sinugdan panimula beginning pagpakabana pagmamalasakit sa concern for
nasasabi tell kapaliggiran environment
igkaikagi/kagi
plastada kaayusan order
importansya kahalagahan importance
mimbru kasapi member
hisgutanan natatalakay talk about
apu nakakatanda older
apil kabilang including
mig-iling/ mig- nagsasabi tell
kaotawan pamayanan community
ikagi
sakup kasapi member totoo true
saktu/tinood
numiru bilang number
paryinti mag-anak family
tandi naihahambing compare
pagtutulungan cooperation/ mahinungdanon kahalagahan valuable
pabulig
participation gugma pagmamahal love
pagsalig pagtitiwala trust
pagtanggap acceptance ginikanan magulang parent
pagdawat
pakikitungo deal masundunon masunurin obedient
himun-himun pagkabuklod- unity patae-anak pamilya family
buklod/ kapaligiran environment
pagkakaisa palibut
sumbanan pagmomodelo modeling madojow no kalusugan healthy
araw ng birthdate panyawa
aedow no ing-
kapanganakan limpyu kalinisan cleanliness
anak tungkulin responsibility
pinagmulan origin respunsibilidad
sinugdanan
kaamuhan kakayahan ability
mgo indanan mga sagisag symbols
??? katapatan sincerity
kinaiyahan mga katangian / traditions/ pangayayari happen
mga kaugalian characteristics panghitabu
wada di- misunderstanding
pagtuu paniniwala belief pagkakaintindihan
migkasinabut
kapihitan mga needs
pangangailangan pagtuu pananampalataya faith

kapangyarihan power Magbabaja/ Diyos God


gahom
kamahinong- pagpapahalaga value Magbabaya
paglaom pag-asa hope
danon
pagtabang pagkakawanggawa charity
kahuyugan kahulugan meaning
respitu paggalang respect
pag-awa nailalarawan describe karapatan right
katungud
tinuuhan paniniwala belief
madojow kabutihan goodness
42
matuud katotohanan truth
XXII. Mgo Inikagihan Para to XXIII. Mgo Inikagihan Para to Mgo
Madojow no Panyawa Hinang to Yawa (Vocabulary for Physical
(Vocabulary for Health) Education)
MANOBO FILIPINO ENGLISH MANOBO FILIPINO ENGLISH
hingyow lagnat fever bahin parte/bahagi parts
indos pagtatae diarrhea lihok galaw movement
Sip-un sipon colds purma hugis shape
yabad to uyu sakit ng ulo headache meyduon lihok lokomotor locomotor
pungkul lumpo crippled mgo hinang no di-lokomotor nonlocomotor
konag lihok
animik anemya anemia
balansi balanse balance
kona mahirap insomnia
balhin ilipat transfer
ogpakalipodong makatulog
kuto lice Igpaaha’t pag-anad pakitang-turo demonstrate
kuswad
ugud galis scabies punduk grupo team
trangkaso flu ipahinang ipakita perform
subaw
bitut pigsa boil angodon gayahin imitate

poha pipi mute apil makisali participate


hinlu malinis clean kawae pakaliwa turn Left
katintuu pakanan turn right
atuli tutuli ear wax
kamemanan kagamitan materials
goda/goja mukha face
ugsud abante step forward
uyu ulo head
us-us atras step backward
bubue buhok hair
sampa lakad patakda march
simud ilong nose kingking hop
yaksu
ba-ba bibig mouth talikod-harap about face
talikud-atubang
gotok tiyan stomach
sajow sayaw dance
bakyawan bisig forearm katawan body
yawa
boyad kamay hand ehersisyo exercise
pag-aanad
abaga balikat shoulder Panow no pag- lakad pasulong forward march
bokton braso upper arm ugsud
hawakan baywang waist pak-pak pumalakpak clap
payad palad palm ginhawa hingang inhale
sakong heel papasuk
tikod
noo forehead buga hingang exhale
goda/agtang
papalabas
suyu kuko nail
mahinoy mabagal slow
bitiis binti leg mataksi bilis speed
ayob tuhod knee mabilis fast
maagbot
baligkawang/ balakang hip
pagkanta pag-awit singing
kadopang
siku siko elbow mabog-at mabigat heavy

liog leeg neck


talikudan likod back
dagaeha dibdib chest

43
Diksyunaryu
Dictionary

44
Verbs (Mgo Inikagihan No Mey Lihok) Verbs(Mgo Inikagihan No Mey Lihok)
MANOBO FILIPINO ENGLISH MANOBO FILIPINO ENGLISH
oglikayan iwasan to avoid og-aanad pagtuto to learn
ogsajaon purihin to praise ogyaksu pagtalon to jump
ognaguey malungkot to be sad, unhappy ogpatahay pagtuyo to dry

ogdedejag masaya to be happy ogpakigbuyow makipag-away to fight


ogsunud sumunod to follow ogsakit saktan to hit
ogpanguyu mamuno to lead og-ani mag-ani to harvest
ogdekorasyon palamutian to decorate ogtanom magtanim to plant
ogtuu maniwala to believe ogpanganop mangaso to hunt
ogboyagon paghiwalayin to break
ogpanginsoda mangisda to fish
ogduwa-duwa pagdudahan to doubt
ogyayaba maglaro to play
ogyukat bungkalin to dig ogkahaedok matakot to be afraid
ogbuyag hiwalayin to split
ogginhawa huminga to breathe
ogpanilhig walisin to sweep
ogkauyug mahulog to fall
ogkamuya/ mamatay to die
ogpanhilog hiludin to rub
ogkamatoy
ogbugkot hatakin to pull
ogbogoy magbigay to give
ogyaguy tumakbo to run
og-andiya magpunta to go
og-ingkud umupo to sit
oghobong magtago to hide
ogpamangha maghanap to look for ogtindog tumayo to stand
ogsuyam magtahe to sew
ogngisi tumawa to laugh
ogmaanon alamin to know
ogpangaliyag magmahal to love
ogmanu magkasakit to be sick
ogpogaon pigain to squeeze
ogbaskug maging ma- to be healthy
ogsangabon sunugin to burn
lusog
og-ubu mag-ubo to cough ogpanawag tatawag to call
ogtugutan payagan/ to allow oghagas bubulong to whisper
pahintulutan ogtawagon tawagin to call
ogbantajan bantayan to look after someone
og-atimanon pangalagaan to take care ogkanta aaawit to sing
og-ahaon tingnan to see ogsajow sumayaw to dance
ogpaminog pakinggan to hear
og-ikagi’t wa- walang ka- to talk
ogtagonon hawakan to hold, catch
da hamang buluhang pag- nonsense
ogminyu mag-asawa to marry
uusap
ogpanhawan maglinis to clean, wipe
ogkoon kumain to eat ogyobag mamaga to swell
oghibat humiga to lie down
ogkagaton kagatin to bite
og-inom uminom to drink oglipodong matulog to sleep
ogkogaan mamangha to be amazed ogtukyud Itulak to push, shove
ogdatong dumating to come ogdugsuan saksakin to stab
ogtidow darating to arrive ogpayotawon palutangin to float
oghinang lilikhain to create 45
ogtampod putulin to cut
ogbilang bumilang to count
oghimatoy patayin to kill
Verbs (Mgo Inikagihan No Mey Nouns (ngadan)
Lihok) MANOBO FILIPINO ENGLISH
MANOBO FILIPINO ENGLISH pasak lupa earth, ground
ogyanguy lumangoy to swim yana mantika fat, grease
ig-ojow bawalan to forbid yungag butas hole
ogbilik lumingon to turn panag-iya pag-aari supplies, pos-
og-isip mag-isip to think sessions
og-ikagi sabihin to say koonon pagkain food
og-iling sabihin to tell
pusu-pusu/ puso heart
ogtimbag Itapon to throw away
kasing-kasing
ogpanhinow maghuhugas to wash
panganud ulap cloud
oghinawan hugasan to wash
kabo damit clothes
ogdaog manalo to win bahay house
bayoy
ogpanhinang magtrabaho to work
yangosa dugo blood
ogpanow lumakad to walk
bokog buto bone
oghinang to so bubuuhin to make some-
guyangan kagubatan jungle, bush
botang thing
aedow araw day
ogtagad maghintay to wait for
kaju/kadu punong kahoy tree
oghinamhambug magmayabang to show off,
fool around kayug/uyod uod worm
dohun dahon leaf
Nouns(Ngadan) batasan/ ugali custom
kinaiyahan
MANOBO FILIPINO ENGLISH
uma hardin garden
prisuhan bilangguan jail, prison
tibuyus simpleng tao unsophisticated otow tao person
person saepi pera money
mgo kasuunan kamag-anak relative bubuyong/ gamot medicine
atoyug itlog egg tambae
mananap no mabangis na animals (wild) manigaon no taong matanda old person
kadyaganon hayop otow
mgo buhi alagang hayop domesticated yubid tali/ lubid rope
animal tela piraso ng damit cloth
mata mata eye bohi babae woman
hatsa wasay axe bohi/budag/ asawa wife
saging saging banana bujag (babae) /
dinudu/dinuju batang maliit baby kabiyak
pasihak-sihak palamuti decoration yukos lalaki man
idu/asu aso dog bana asawa (lalaki) husband
pusil gatilyo barrel anak no yukosanak na lalaki son
yangow langaw a fly (insect) anak no bohi anak na babae daughter
gayu kasingulingan a lie dinudu sanggol infant
bubue balahibo feather dinudu bata small child
daega dalagita young
46
woman
baebata binatilyo young man
yagina tiyahin sa ina aunt (mother’s
side)
Nouns (Mgo Ngadan) Nouns (Mgo Ngadan)
MINANUBU FILIPINO ENGLISH MINANUBU FILIPINO ENGLISH
iyaan tiyahin sa ama aunt (father’s
ambak palaka frog
side)
gamut/dalid ugat root
uyuan tiyuhin sa ina uncle
(mother’s side) dayan kalsada/daan road
uyuan tiyuhin sa ama uncle (father’s duma iba some
side) so butang isang bagay something
apu no bohi lola sa ina grandmother aedow araw sun
(mother’s side) sakit sakit/ sickness,
apu no yukos lolo sa ama grandfather karamdaman disease
(father’s side) sajow/sadow sayaw dance
ipag bayaw na sister-in-law abu, alibu alabok ashes
babae kindae balat skin
badaw bayaw na lalaki brother-in-law linas balat ng kahoy bark of a tree
pangamas kamot scratch
ugang no bohi biyenang babae mother-in-law
ngadog amoy smell, odor
ugang no yu- biyenang lalaki father-in-law obey usok smoke
kos hayas ahas snake
kilid to dagat tabing dagat beach, coast
asin asin salt
kutsilyu kutsilyo knife dagat dagat sea
buyan buwan moon bandeha bandehado saucepan
pala pala spade
bituon bituin star
bagbag patpat stick
bubungan bundok mountain batu bato stone
banwa nayon village pabula pabula/ kwen- fable, folktale
uma/babow taniman field tong bayan
kaeju apoy fire kaapu-apuan ninuno ancestor
batasan/kinaiya ugali habit, custom ikug buntot tail
mata mata eye ongod-ongod isipan thought, idea
ulib, lisu, binhi buto seed mgo inikagihan pananalita speech
tugdok poste posts gisuka suka vomit
yagi(yukos) kaibigan friend
danggoy buhangin sand
ajo(bohi)
wohig tubig water
haedok takot fear
isda isda fish wohig ilog river
bogas bunga fruit kaemag hangin wind (air)
atoy atay liver
manuk-manuk ibon bird
pigyawisan pagtatae diarrhea
buyak bulaklak flower
yangit kalangitan sky, heaven
Pagikpik to pakpak ng ibon bird’s wing
manuk-manuk
47
humoy kanin rice
ambow daga rat
Adjectives Adjectives
MANOBO FILIPINO ENGLISH MANOBO FILIPINO ENGLISH
mahawan malinis clean mahaba/ mahaba/ ma- long, tall
maligsom marumi dirty matikang tangkad
madoot pangit ugly majopot/ mababa/ maikli short
matamo-tamo/ maganda beautiful masagkop
makampa/ mataba mataba fat
madojow magasa payat thin
magjow mabuti good mayow-ag malapad wide
kadawat katanggap- acceptable malig-ot makitid narrow
tanggap
madiyu malayo far
madoot masama bad
madani malapit near
ponu puno full
maintok kaunti few
madani malapit ma- almost full
mahan-ing/ marami many
ogkaponu puno
madam-ok
wada sed walang laman empty
yain pad iba pa other
dani on halos walang almost empty tibo lahat all
wadadsed laman
kayainan kakaiba different
malisod dukha/ mahirap poor
yain iba another
datu/megkahimu mayaman wealthy
pinakadogi napakalaki huge, enor- saktud/husto sapat enough
mous malimpuguk bilog round
maaslag malaki big iyan,amu tama correct
maaslag-aslag katamtaman medium-sized manigaon, bujag matanda old
manyungag- lubak-lubak bumpy
maintok maliit small
yungag
maintokay napakaliit tiny, very small
madoson matigas hard
mabog-at mabigat heavy
mayunoy malambot soft
maagkap magaan light, not
sabokahon isa lang only
heavy
maagkapi napakagaan very light sobuukon nag-iisa alone
mapasu hilabi napaka-init very hot
mapasu mainit hot
Time (Uras dow Panahun)
hagsiy lamig cool
FILIPINO ENGLISH
mahagsiy malamig cold
minyu may asawa married mamasemay kinaumagahan early morning

kona no minyu walang asawa unmarried masem umaga morning

maagkap magaan ang light in weight maudtu tanghali mid-day


timbang
mahait matulis sharp mahapun hapon afternoon

mangayod mapurol dull kadukilomon gabi evening

dunut bulok rotten madukilom gabi night


prisku sariwa fresh gabii kahapon yesdersday
nalibog naguguluhan confused,
48
insane
maisip matalino smart, clever
Direction/Location(Padayan) Question Words(Mgo Pangusip)
MANOBO FILIPINO ENGLISH MANOBO FILIPINO ENGLISH
diatas sa itaas up, above Nokoy? Ano? What?
talikudan likuran back Kagan-u? Kailan? When?
didayom sa ibaba down there
Andei? Saan? Where?
kani,dini dito here
diya,dutun doon there Nokoy man to Anu-ano? Which?, Who?,
dibayuy kabilang bahagi other side, far mgo ___? Whose?
aside Intawa?, Sino? Who?
to sa at Hintawa?
likat to mula sa from Nokoy man?, Bakit? Why?
diatas to, sa ibabaw ng on top of Manya man?
babow to Man-u man? Gaano karami? How much?,
How many?
didayom/sayad ilalim ng under
sed to sa loob inside
Pronouns (Insokoli to ngadan)
Duo’t tonga sa gitna in the middle MANOBO FILIPINO ENGLISH
duon to unahan sa unahan at the front kandin kanya his, hers, its
end(first) kanay akin my
Duo’t hudihan sa hulihan at the back
end (last) suja iyan that
seini itong mga these
seini sei ito ay this
Adverbs(Pagpating-ow No Mgo Kagi)
suja mgo iyong mga those
MANOBO FILIPINO ENGLISH
malipajon masayang- sikami kami we (exclusive)
happily
yagboy, tukhow masaya sikita tayo we (inclusive)
mataksi mabilis quickly sikiyu kayo you (many)

guul malungkot sadly sikuna ikaw you (one)

hinoy-hinoy dahan dahan slowly iyu inyo yours


kandan kanila theirs

49
Common Phrases(Kasagaran Nu Ikagihun)
FILIPINO ENGLISH
Diya da kandin to bayoy Siya ay nasa bahay. He is at the house.

Nokoy ma to pighinang nu? Ano ang ginagawa mo? What are you doing?

Og-andam a to ogkakoon. Naghahanda ako ng pagkain. I’m preparing food.

Ki intawa man pagkoon kan in- Kaninong pagkain ang inihahanda Whose food are you preparing?
andam nu? mo?
Koonon ni itay Pagkain ng tatay. My father’s food.

Nokoy man to pagkoon nu Anong pagkain ang niluluto mo? What food are you preparing?
inyutu nu?
Migyutu a to koonon dow soda. Nagluluto ako ng kanin at isda. I’m preparing rice and fish.

Andei nu man puduta kan Saan mo kinuha ang palayok? Where did you get the
kaeha? saucepan?
Naboli ku diya’t tindahan. Nabili ko sa tindahan. I got it from the store.

Kagan-u nu man boliha? Kailan mo nabili? When did you get it?

Pigboli ku gabii. Nabili ko kahapon. I got it yesterday.

Man-uto pagboli nu? Magkano ang bili mo? How much did it cost?

Kalim-an. Limampung piso. It cost 50 pesos.

Ogkaliyag a ogboli to saboka. Gusto kong bumili ng isa. I want to get one.

Andei ka kapuun? Saan ka nanggaling? Where did you come from?

Likat a diya to so banwa Galing ako sa pamayanan. I have come from the village.

Intawa man to ngadan nu? Ano ang pangalan mo? What is your name?

Siak si ___. Ako si __________. My name is ______.

Kagan-u kaman datong? Kailan ka dumating? When did you arrive?

50
Mgo Sugilanon No
Minanubu

Stories in the
Manobo Language

51
52
TUNU
(AGUSAN DEL SUR)

Duon to Barangay Maligaya meyduon sitio no pigngadanan no

Malimpuguk. Kan sitio Malimpuguk duon hilabi to bubungan.

Tongod to udan no migyugoy on to tatoyu no aedow, mig-iling kan

Datu no ogpamanyaguy on kandan duon to sitio Malimpuguk su basin

ogkatunuan kandan. Mintras aedow pad, dapat on kandan ogyaguy dow

diya naa og–ugpa to Barangay Maligaya.

To kaewaan mey lima no ka pamilya meyduon gajod songo

pamilya no wada yaguy. Pagdatong to kadukiloman, miglipodong kan

mgo anak di buyat kan amoy dow inoy. Natingaya kan amoy su angod to

meyduon nayagnas duon to talikudan to bayoy dan. Dajun din pigpabuyat

kan mgo anak din dow linaguy pailing diya to Barangay Maligaya.

Pagkakasem, migpauli kandan diya to sitio Malimpuguk. Nakitaan

dan no natabunan on to pasak kan bayoy dan. Natunuan man naan.

Madojow on lang so nakayaguy kandan. Sugud to diya, migpaminog on

kandan to ig-anyad kandan.

53
Baengas: Naliyagan ku no pagkoon duon to banwa noy
(BAYUGAN CITY)

To diya maintok a pad, migduma-duma a gadod permi to

amoy ku no og-andiya to awang noy diya to bubungan su

ogpamudut a man to baengas no naliyagan ku hilabi.

Songo aedow, wada a makaduma to amoy ku su namang-

abut to mgo katagsa ku likat to yain no banwa. Nawili a kandan

kaling pig-tugunan ku on lang to amoy ku no ogdaehan a din da

to baengas pag-uli din.

Pag-abut to mahapun, nalipay a hilabi su migdaya si itay to

baengas di, maintok da. Nakitaan kay to mgo katagsa ku sikan

daya ni itay kanay, pigtabangan dan to pagkoon kaling naimot

dadun no wada apad makakoon. Migtiniyahu a su naimotan ad.

Agun og-ondang a pagtiniyaho, pig-ikagihan a ni itay no

ogpudutan a din da to madogi no baengas to ogpaka-andiya

kandin to guyangan. Pagkadinog ku to ing-ikagi ni itay, mig-

ondang ad on pagtiyahu.

54
KAPIHITON TO PANGINABUHIAN
(CABADBARAN CITY)

Banwa to Agusan del Norte, banwa to Agrikultura. Iyan seini

kahimtang to mgo Manobo, mahan-in aw mayow-ag to mgo pasak, iyan

pigbogajan to katongod to goberno no iyan ogpakapanag-iya to mgo

kabubunganan. Di, iyan problema kuntoon su impamaligja on man sei

mgo kapasakan, no iyan kan hinongdan no wadad on ogkaugmad no mgo

panginabuhian. Iyan kan kuntoon no pudu mgo iligal no panginabuhian,

angod to ogpanampod to kaju aw ibaligja, pagmina aw pamoya.

Amonuhon on kan kuntoon no sei mgo illegal activity


ogdakopon on man to goberno ta. Bogaji koy to mgo panginabuhian.

55
PAMILYA KU
(SURIGAO DEL SUR)

Siak, inggad bata a pad to diya una, pigbati kud on kan pagbuyig

duon to pamilya.

Meyduon suun ku no wayu no buuk, lima to kakoy ku aw tatoyu

kan hadi ku. Tongod su madaog koy aw mag-uuma da kan ginikanan noy,

naningkamut koy no ogkabuyigan kan ginikanan noy pinaagi to pag-

eskwela.

Tongod su tradisyun man lageh no igbuya kan mgo anak dow

ipaminyu inggad bata pad, migdatong gajod kan panahon no pigpa-

ondang kan daduwa no kakoy ku no bohi su ogpaminyuun on.

Mahadat su pogos kan kaminyuun dan, di, wada ogkahinang to kan

mgo kakoy ku. Su maaslag man kan rispitu dan to mgo ginikanan noy,

migsunud on lang sikandan.

Migdatong kan panahon no kan saboka ku no kakoy to pigbuya

man da, di, miglayas kandin su og-eskwela kun kandin. Hangtod

nakahona-hona kan ginikanan ku dow migbasul. Sugud to diya, igpatapus

koy no mgo hadi pagpa-eskwela.

56
MGO KALIWATAN KU
(BUTUAN CITY)

Siak si Bae Lingganay, Helen G. Pojaras, seini to kaliwatan ku.

Likat to magtiajun no si Apu Dawog dow Apu Mandag no mig-ugpa

kani to Ampayon aw abut diya to Pianing dow Pinayabdog no Anticalaon

kuntoon, mig-anak kandan to pitu no buuk. Ngadanan ki: Amdon, Wonay,

Dayhom, Dogiyong, Piaga, dow Imbatak.

Likat ki Dayhom, nanganak ki: Asdang, Tinay, Ganay, Gadoy,

Biyayang, Bunggod. Si Ganay Mandag Dawog, nakaminyu ki Boca

Andojoyan aw panganak kandan ki: Menerosa Dawog Andojoyan, Lily

Andojoyan Motilla, Martinez Dawog Andojoyan, Lawrita Dawog

Espuerta, Nario Dawog Andojoyan

Nicanora Andojoyan Purvis, Pacita Andojoyan Corsino, Betty Andojoyan

Furio.

Anak a ni Menerosa Dawog Andojoyan dow Ilagan Pagyos

Guinsod no Wawa-anon. To mgo kaliwat to mgo Dawog no

nakapangasawa to mgo Mandag mig-ugpa dini to Taguibo no ogtawagon

to Tag-ibohan.

57
For inquiries or feedback, please contact:
The DEPARTMENT OF EDUCATION – Caraga Re-
gion XIII
J.P. Rosales Avenue, Butuan City
Telephone Nos. (085) 342-5969 (Fax), (085) 342-
8207
Email Ad: [email protected]

SIL PHILIPPINES
PO Box 81439, 8000 Davao City

You might also like