UNIVERZITET U SARAJEVU

FAKULTET POLITIČKIH NAUKA

ODSJEK ZA SIGURNOSNE I MIROVNE STUDIJE

ODBRANA BIHAĆA 1992.-1995.

-magistarski rad-

Kandidat Mentor
Lingo Haris Prof.dr. Čekić Smail
Broj indeksa: 522/II-SPS

Sarajevo, septembar 2020.

 Odbrana Bihaća 1992.-1995.
2020

Lingo Haris
 ODSJEK ZA SIGURNOSNE I MIROVNE STUDIJE

ODBRANA BIHAĆA 1992.-1995.

-magistarski rad-

Kandidat Mentor
Lingo Haris Prof.dr. Čekić Smail
Broj indeksa: 522/II-SPS

Sarajevo, septembar 2020.

 SADRŽAJ

UVOD. ............................................................................................................................................ 1
1. TEORIJSKO-METODOLOŠKI DIO ............................................................................ 4
1.1. PROBLEM ISTRAŽIVANJA ........................................................................................ 4
1.2. PREDMET ISTRAŽIVANJA ........................................................................................ 4
1.3. CILJEVI ISTRAŽIVANJA ............................................................................................ 5
1.3.1. Naučni ciljevi............................................................................................................ 5

1.3.2. Društveni ciljevi ....................................................................................................... 6

1.4. SISTEM HIPOTEZA ...................................................................................................... 6

1.4.1. Generalna hipoteza ................................................................................................... 6

1.4.2. Posebne hipoteze ...................................................................................................... 6

1.5. METODE ISTRAŽIVANJA .......................................................................................... 7

1.6. VREMENSKI PLAN ISTRAŽIVANJA ........................................................................ 8
2. KRATAK PREGLED HISTORIJE GRADA BIHAĆA ............................................... 9
2.1. JAPODSKA KULTURA ................................................................................................ 9
2.2. ANTIKA ....................................................................................................................... 10
2.3. SREDNJI VIJEK .......................................................................................................... 10
2.4. OSMANSKO CARSTVO ............................................................................................ 11
2.5. AUSTRO-UGARSKA MONARHIJA ......................................................................... 12
2.6. DRUGI SVJETSKI RAT .............................................................................................. 12
3. VELIKOSRPSKI DRŽAVNI PROJEKAT KROZ HISTORIJU .............................. 13
3.1. NAČERTANIJE ........................................................................................................... 14
3.2. HOMOGENA SRBIJA ................................................................................................. 14
3.3. MEMORANDUM ........................................................................................................ 15
4. OBNOVA VELIKOSRPSKOG DRŽAVNOG PROJEKTA ...................................... 19
4.1. IDEOLOŠKA METODA VELIKOSRPSKOG DRŽAVNOG PROJEKTA ............... 21
5. BIHAĆ PRIJE I U AGRESIJI NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU ...... 25
5.1. PERIOD 1980.-1992. .................................................................................................... 26
5.2. AFERA „AGROKOMERC“ ........................................................................................ 27
5.3. DEMOKRATSKI IZBORI ........................................................................................... 30
5.4. POLITIČKE PRIPREME ZA AGRESIJU NA BIHAĆ I BOSANSKU KRAJINU .... 30
 5.5. ORGANIZACIJA ODBRANE GRADA BIHAĆA ..................................................... 32
5.5.1. Civilna vlast ............................................................................................................ 32

5.5.2. Vojna struktura odbrambenih snaga ....................................................................... 33

5.5.2.1. Struktura jedinica TO Bihać ............................................................................ 33

5.5.2.2. Vazduhoplovne grupe ...................................................................................... 33
5.5.2.3. Formiranje taktičkih i operativnih jedinica sa sjedištem u Bihaću .................. 34
5.5.2.3.1. Prva bihaćka pješačka brigada .................................................................. 34
5.5.2.3.2. Druga bihaćka muslimansko-hrvatska pjesačka brigada .......................... 34
5.5.2.3.3. Odred za specijalna dejstva ....................................................................... 35
5.5.2.3.4. Bataljon Vojne policije ............................................................................... 35
5.5.2.3.5. Peta tenkovska četa .................................................................................... 36
5.5.2.3.6. Peti mješoviti artiljerijski divizion ............................................................. 36
5.5.2.3.7. Peti protivoklopni artilijerijski divizion (MPOAD) ................................... 37
5.5.2.3.8. Peta mješovita lahka artiljerijska baterija (MLAb) PZO........................... 38
5.5.2.3.9. Peti inžinjerijski bataljon ........................................................................... 38
5.5.2.4. Peti korpus Armije RBiH ................................................................................ 38
5.5.2.5. Vojna struktura Hrvatskog vijeća obrane (HVO) ............................................ 39
5.5.2.4.1. 101. pukovnija „Ante Knežević-Krpe“....................................................... 39
5.6. VOJNA STRUKTURA AGRESORA .......................................................................... 41
5.6.1. Vojna struktura Vojske Republike Srpske (VRS) ................................................ 41
5.6.1.1. Prvi krajiški korpus ....................................................................................... 41
5.6.1.2. Drugi krajiški korpus ..................................................................................... 41
5.6.2. Vojna struktura Srpske vojske Krajine (SVK) ..................................................... 42
5.6.3. Vojna struktura Vojske Jugoslavije (VJ) ............................................................. 43
5.6.4. Vojna struktura Narodne odbrane Autonomne Pokrajine Zapadna Bosna (NO AP
ZB).................................................................................................................................................43
5.6.4.1. Opći podaci o nastanku Autonomne Pokrajine Zapadna Bosna ................... 43
5.7. TOK ODBRANE I OPSADE BIHAĆA OD AGRESORSKIH SNAGA .................... 44
5.7.1. NAJZNAČAJNIJE VOJNE OPERACIJE U BOSANSKOJ KRAJINI ................. 49

5.7.1.1. Munja 93 ......................................................................................................... 49

5.7.1.2. Breza 94 .......................................................................................................... 50

5.7.1.3. Grmeč 94 ......................................................................................................... 51

 5.7.1.3.1. Grabež 94............................................................................................. 52
5.7.1.4. Tigar-Sloboda 94 – prvi pad AO ZB ............................................................... 52

5.7.1.5. Pauk .................................................................................................................. 53

5.7.1.6. Zima 94 ............................................................................................................ 54

5.7.1.7. Ljeto 95 ............................................................................................................ 56

5.7.1.8. Oluja ................................................................................................................. 57

5.7.1.9. Slom Autonomne Pokrajine Zapadna Bosna ................................................... 58

5.7.1.10. Sana 95 ............................................................................................................. 59

5.8. RAZLOG NEUSPJEHA AGRESORA ........................................................................ 60

5.9. KORPUS OJAČAN POBJEDOM ................................................................................ 61
6. ZLOČINI PROTIV ČOVJEČNOSTI I MEĐUNARODNOG PRAVA U BIHAĆU
............................................................................................................................................63
6.1. SIGURNA ZONA UN-A BIHAĆ ................................................................................ 71
6.2. STRADANJE CIVILNOG STANOVNIŠTVA U BIHAĆU ....................................... 73
6.2.1. Stradanje djece u Bihaću ........................................................................................ 74

6.3. LOGORI NA PODRUČJU BIHAĆA ........................................................................... 75

6.3.1. Logor u servisu IMT Ripač .................................................................................... 75

6.3.2. Logor Račić ............................................................................................................ 76

6.3.3. Logor Orašac i Kulen-Vakuf .................................................................................. 76

6.4. MASOVNE GROBNICE NA PODRUČJU BIHAĆA ................................................ 77

6.4.1. Masovna grobnica Bezdana .................................................................................... 78

6.4.2. Masovna grobnica jama Tihotina ........................................................................... 79

6.4.3. Masovna grobnica Duliba....................................................................................... 79

6.4.4. Masovna grobnica Bisovački most......................................................................... 80

6.5. KARAKTERISTIKE RATA U BOSNI I HERCEGOVINI I BOSANSKOJ KRAJINI

…………………………………………………………………………………………80
ZAKLJUČNA RAZMATRANJA ............................................................................................. 89
LITERATURA ............................................................................................................................ 91
UVOD

Politička situacija i prilike u Jugoslaviji su u predstavnicima Socijalističke Republike

Bosne i Hercegovine pobudili odluku o putu ka nezavisnosti te održavanju referenduma za
nezavisnost Bosne i Hercegovine, koji je održan 29. februara 1992. godine i 1. marta iste godine.
1. mart predstavlja jedan od ključnih datuma u historiji Bosne i Hercegovine. Na ovaj referendum
se odazvalo ukupno 64,31 % građana ili 2.073.568 građana, dok je njih 63.95 % ili 2.061.932
izrazilo svoju želju i legitimno pravo za nezavisnost Bosne i Hercegovine. 1

„Srpska, odnosno velikosrpska ideologija već je bila predmet analiza, proučavanja i

razmatranja velikog broja autora, istraživača i naučnika različitih naučnih orijentacija. Zato se
ponekad čini da se o ovoj temi i nema nešto novo reći i dodati, a ukoliko se i kaže nešto novo,
može se postaviti pitanje kakva je korist od toga. Naravno, ovdje prije svega mislimo na konkretne
učinke saznanja o ovoj ideologiji, koji bi se manifestirali kroz temeljne promjene odnosa srpskog
naroda prema sebi i drugima, a prije svega prema Bošnjacima muslimanima. Druga korist, naravno
ukoliko naša saznanja nisu samo radi saznanja, mogla bi se manifestirati kroz pravilno
razumijevanje velikosrpske ideologije, koje imaju drugi, kako iz užeg tako i šireg okruženja“ 2

Ovaj teritorij kroz svoju dugu historiju pamti mnoge agresore i bio je predmetom mnogih
agresorskih pokušaja za osvajanje. Analizom duge historije važno je napomenuti i to da je izvršeno
ukupno jedanaest genocida nad domicilnim stanovništvom, odnosno Bošnjacima, a ovaj
kontinuitet se javlja još od davne 1683. godine kada su Bošnjaci pretrpjeli ogromnu katastrofu, a
taj se kontinuitet nastavio sve do 1995. godine koji je, kako znamo, rezultirao strašnim genocidom
i pokoljem u Srebrenici te se posljednji genocid smatra najgorim u nizu koji su počinjeni nad
Bošnjacima.3

1
Čekić, Smail 2004, Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu – planiranje, priprema, izvođenje, Univerzitet u
Sarajevu, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo, str. 548-549
2
Šarić, Sabahudin 2010, Velikosrpska ideologija, Univerzitet u Sarajevu, Institut za istraživanje zločina protiv
čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo, str. 11
3
Bošnjaci.net 2004, Jedanaest genocida nad Bošnjacima, <http://www.bosnjaci.net/prilog.php?pid=18852>, datum
pristupa: 11.05.2019

1
 Ne tako dugo nakon proglašenja nezavisnosti Bosne i Hercegovine, otpočela je masovna,
surova i smrtonosna opasnost po opstanak za suverenitet i teritorijalni integritet Bosne i
Hercegovine. Na početku agresorskog poduhvata, pod kontrolu agresorskih snaga i domaćih
izdajnika su padali mnogi gradovi, općine i mjesne zajednice gdje su izvršeni masovni genocidi i
zločini protiv čovječnosti i međunarodnog prava. Upravo ovaj poduhvat bio je odraz
dugogodišnjih želja za manifestovanje velike Srbije na prostorima bivše Jugoslavije. Ideologija i
praksa srpskih agresora bila je ubojita, krvava i genocidna, a dodatni plus je imala i zanemarivanje
međunarodnog faktora na teritoriju Republike Bosne i Hercegovine. Plan je bio jednostavan,
ubijanje Bošnjaka, cijepanje Bosne i Hercegovine, izvršenje genocida, urbicida, kulturocida i
etnocida na području Bosne i Hercegovine. Bihać je predstavljao značajnu stratešku ulogu u
poduhvatu na osvajanje cjelokupnog teritorija Bosne i Hercegovine te zauzimanje sjevernog dijela
države.

Nakon proglašenje Republike Srpske Krajine i Republike Srpske, Bihać, Bosanska Krupa,
Cazin i Velika Kladuša su se našli opkoljeni sa dvije strane. Blokada i borbe su započele 12. juna
1992. godine, a stanovništvo u opkoljenom području je bilo prisiljeno živjeti bez struje i vode uz
ograničenu količinu hrane. Općina Bihać je razvila vlastitu vojsku te uspostavila 5. korpus Armije
Republike Bosne i Hercegovine. Područje Bihaća su uglavnom naseljavali Bošnjaci, a poslije
izbijanja samih sukoba, Bihać je primio oko 35 hiljada izbjeglih i raseljenih lica. Bihać je imao
nekoliko konvoja sa hranom tokom godina opsade, a nekada je i iz zraka dobivao namirnice sve
do operacije zabrane leta. Veliki dio stanovništva je bio mobiliziran radi odbrane grada. Svi
mogući resursi su bili na izmaku: voda, struja, benzin, hrana.4

U Bihaću su za vrijeme trogodišnje opsade izvršeni mnogobrojni zločini protiv čovječnosti

i međunarodnog prava. Agresori su svojom strategijom držanja grada Bihaća opkoljenog sa dvije
strane, uz dodatno teško naoružanje, snajpersko djelovanje te mnogobrojne letove iznad zone
grada, pokušali isti do temelja dotući. Ono što je važno napomenuti jeste i to da se Bihać i sjever
Bosne i Hercegovine borio i protiv domaćih izdajnika koji su pomagali srpskim agresorima da se
istrijebe Bošnjaci sa lica zemlje. Grad Bihać je tokom trogodišnje opsade bio izložen
svakodnevnom maltretiranju i granatiranju, no usprkos tome, uspjeli su izvojevati pobjedu u svoju

4
New York Times 1995, After Long Siege, Bosnians Relish 'First Day of Freedom',
<https://www.nytimes.com/1995/08/09/world/after-long-siege-bosnians-relish-first-day-of-
freedom.html?pagewanted=1>, datum pristupa: 12.05.2019.

2
korist uz pomoć vojske HVO-a. Organizacija odbrane grada, aktivnosti agresorskih snaga kao i
međunarodne zajednice će biti predmetom istraživanja ovog rada. „Pod genocidom se
podrazumijeva bilo koje od slijedećih djela, počinjenih s namjerom da se potpuno ili djelimično
uništi jedna nacionalna, etnička, rasna ili vjerska grupa kao takva:

- ubijanje članova grupe (naroda);

- nanošenje teških tjelesnih ili mentalnih povreda pripadnicima grupe;
- namjerno nametanje grupi teških životnih uvjeta sračunatih da dovedu do njenog potpunog
ili djelimičnog fizičkog uništenja;
- nametanje mjera kojima je namjera spriječiti rađanje unutar grupe i
- prisilno premještanje djece iz jedne grupe u drugu.“5

„Činjenicu da su genocid nad Bošnjacima muslimanima počinili sljedbenici velikosrpske

ideologije potvrdili su, pored domaćih, značajni svjetski autoriteti i institucije. Međutim, genocid
je pojava koja, više nego spomenuta ideologija, zahtijeva govor o sebi, jer se o genocidu nikada
ne može previše reći. U tom kontekstu, ono što slijedi predstavlja još jedan pokušaj da se, iz
sociološkog ugla, rasvijetli veza između ovih dviju pojava– velikosrpske ideologije i genocida nad
Bošnjacima muslimanima“6

5
Čekić, Smail 2007, Istraživanje žrtava genocida sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu, Univerzitet u
Sarajevu, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo, str. 21.
6
Šarić, Sabahudin, nav. djelo, str. 11

3
 1. TEORIJSKO-METODOLOŠKI DIO

Teorijska osnova istraživanja odnosi se na relevantnu historijsku dokumentaciju koja će

biti korištena u izradi ovog rada. Zasniva se na podacima koji su od historijskog značaja, a i
empirijskim saznanjima sa lica mjesta odbrane Bihaća. Pri izradi ovog rada biće korištena sva
raspoloživa saznanja koja će nam u mnogome doprinijeti u realizaciji ovog projekta, načinu
odbrane Bihaća, odnosno Republike Bosne i Hercegovine.

1.1. PROBLEM ISTRAŽIVANJA

U vremenskom periodu od 1992. do 1995., na području grada Bihaća izvršena su znatna

razaranja te mnogobrojni zločini nad licima i objektima koji su bili zaštićeni međunarodnim
humanitarnim pravom. Položaj grada Bihaća predstavljao je važan strateški položaj u raznim
planovima agresorskih snaga, odnosno širenju i stvaranju Velike Srbije ka sjeveru Republike
Bosne i Hercegovine. Problem ovog istraživanja dat je i u samom naslovu teme rada, a predstavlja
značaj i ulogu odbrane Bihaća u periodu agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu. Ovo
istraživanje je složenog karaktera zbog same činjenice da su se ovi događaji dešavali prije
dvadesetak godina, a brojni svjedoci ovog događaja su ubijeni, nestali, ili umrli.

1.2. PREDMET ISTRAŽIVANJA

U vremenskom periodu od 1992. do 1995. godine na teritoriju međunarodno priznate

Republike Bosne i Hercegovine izvršena je oružana agresija. U navedenom periodu, pored
agresije, izvršeni su i drugi zločini protiv čovječnosti i međunarodnog prava nad stanovnicima
Bosne i Hercegovine, uključujući i genocid nad Bošnjacima. Primarni cilj velikosrpske ideologije
i politike je uništenje države Republike Bosne i Hercegovine i istrebljenje bošnjačke populacije.
Područje Bosanske krajine i grada Bihaća, kao najvećeg grada sjeverozapadne Bosne i

4
Hercegovine, našlo se u potpunom okruženju od strane velikosrpskog agresora 1201 dan. Predmet
istraživanja ovog magistarskog rada je odbrana Bihaća, u kojoj je učestvovalo cjelokupno
stanovništvo, pri čemu ćemo obraditi i ključna borbena dejstva odbrane grada Bihaća i Krajine.
Odbrana grada Bihaća i Bosanske krajine u širem kontekstu je predstavljala odbranu Republike
Bosne i Hercegovine. Cilj agresora je bio uništiti i okupirati područje Bihaća i Bosanske krajine.
Na ovom području, pored oružane sile Srbije i Crne Gore/Savezne Jugoslavije i njihovih
paradržavnih tvorevina (JNA/VJ, VRS, VRSK, MUP R SRBIJE i drugih), velikosrpski agresor je
formirao i paradržavnu tvorevinu Autonomna Pokrajina Zapadna Bosna, protiv kojih su se
Bošnjaci, također, morali boriti te su se istovremeno borili na više različitih frontova.

1.3. CILJEVI ISTRAŽIVANJA

Sve postojane aktivnosti i ljudske djelatnosti se odvijaju s određenim i konkretnim ciljem.

Shodno ovome može se reći da se svako konkretno naučno istraživanje odvija s određenim ciljem,
a taj cilj je rješenje nekog datog problema koji je definiran kao predmet istraživanja. Ako govorimo
o ciljevima naučnog istraživanja, razlikujemo naučni i društveni cilj istraživanja. Naučni ciljevi su
oni ciljevi koji se odnose na „sticanje naučnog saznanja određenog obima i nivoa“ dok bi društveni
ciljevi bili oni ciljevi koji su „usmjereni na dobrobit ljudi“. 7

1.3.1. Naučni ciljevi

Naučni cilj ovog istraživanja je dokazivanje istine putem verifikatornih saznanja, koja će
detaljnije opisati stvarnu situaciju i rekonstrukciju događaja pri odbrani Bihaća u periodu od 1992.
do 1995. godine. Istraživanjem će biti obuhvaćeno i detaljnije prikazivanje opsade grada Bihaća

7
Termiz, Dževad 2009, Metodologija društvenih nauka - Drugo dopunjeno i prošireno izdanje, NIK Grafit, Lukavac,
str. 219-225

5
te njegove odbrane. Detaljnije će biti opisan i ključni način odbrane grada Bihaća koji će
korespondirati sa dugotrajnom historijom Bosne i Hercegovine. Naučno opisivanje u ovom radu
će nam ponuditi preciznije i naučno objašnjenje velikosrpske agresorske težnje u cilju zauzimanja
Republike Bosne i Hercegovine.

1.3.2. Društveni ciljevi

Društveni cilj ovog istraživanja jeste upoznati širu javnost, odnosno, čitalačku publiku o
situacijama i dešavanjima tokom odbrane Bihaća, i njegovog stanovništva u cijelosti. Društveni
cilj u ovom radu jeste prikazivanje istine i otvaranje širih vidika za one koji i dalje ne znaju šta se
dešavalo na području Bihaća, odnosno način na koji se grad morao braniti od agresora. Društveni
cilj bez naučnih saznanja ne bi imao nikakvog smisla, jer društveni ciljevi će biti potkrijepljeni
naučnim ciljevima.

1.4. SISTEM HIPOTEZA

1.4.1. Generalna hipoteza

Odbrana Bihaća u teškim i složenim uslovima agresije je prerasla u vremenskom periodu

od 1992. do 1995. godine u temelj opstanka Bošnjaka na području Bihaća, a i cijele Bosne i
Hercegovine, čije stanovništvo nije pokleklo pred međunarodnim državnim oružanim agresorskim
pokušajima istrebljenja.

1.4.2. Posebne hipoteze

Posebna hipoteza 1: Dobra organizacija i pripremljenost građana Bihaća je bila od ključnog

značaja za odbranu.

6
 Posebna hipoteza 2: Bihać je grad koji je i za vrijeme Srednjovjekovne Bosne zadnji pao
pod okrilje neprijatelja, te zbog te činjenice predstavlja značajan historijski element.

Posebna hipoteza 3: Odbrana Bihaća je bila ključna i iz razloga samog položaja grada, koji
je predstavljao prekretnicu u nastavku ratnih djejstava.

Posebna hipoteza 4: Raspored vojnih formacija koje su pripadale Armiji RBiH je bio od
znatnog značaja te je u mnogome doprinio uspješnoj odbrani grada Bihaća.

1.5. METODE ISTRAŽIVANJA

Metoda naučnog istraživanja se može posmatrati kao put i način dolaska do naučne
spoznaje o pojavama. Za potrebe ovog naučnog istraživanja koristit će se opšte naučne metode, od
kojih se posebno izdvajaju sljedeće:

Hipotetičko-deduktivni metod: Saznanja i iskustva u opservaciji su sa našim podacima

istraživanja te nas mogu dovesti do novih spoznaja sa većim stepenom istinitosti ali i vjerovatnoće.
Opažanje čini osnovu ove metode te možemo reći da je ovo selektivna provjera predmeta
istraživanja od mnoštva subjekata.

Statistički metod: Obzirom da će u ovom radu biti ključan podatak društvene mase, iz tog
razloga ćemo koristiti primjenu statističkog metoda u ovom procesu istraživanja. Potrebno je
primijeniti statističko-informatičku metodu obrade podataka dobijenih metodom ispitivanja na
uzorku, uključujući prebrojavanje i sistematizaciju iskaza koje budemo prikupili.

Metode prikupljanja podataka:

U radu će biti korištene sljedeće metode prikupljanja podataka: metoda analize sadržaja i
ispitivanje.

Analiza sadržaja: U okviru ovog projekta istraživanja, neophodno je primjenjivanje

osnovnih metoda istraživanja, prvenstveno metodu analize. Ove metode se nazivaju i osnovnim
posebnim metodama, a koje čine osnovu svih metoda. Korištenjem ove metode će biti obuhvaćeni
svi relevantni dokumenti i podaci, te će se metoda analize koristiti kao osnovni metod do dolaska
rezultata.

7
 1.6. VREMENSKI PLAN ISTRAŽIVANJA

Vremenski plan u ovom istraživanju će biti početak rata, odnosno, agresorski napad na
Republiku Bosnu i Hercegovinu, odnosno grad Bihać u periodu od 1992. godine pa sve do
završetka rata 1995. godine.

8
 2. KRATAK PREGLED HISTORIJE GRADA BIHAĆA

Prema popisu stanovništva iz 1991. godine, općina Bihać je imala 72.454 stanovnika i
prostire se na površini od 945,45 km². Prosječna gustoća naseljenosti 76,6 /km², a ukupan broj
naselja je 59.
Nacionalnu strukturu općine Bihać po popisu iz 1991. godine čine:
• Bošnjaci - 46.740 (64,5 %)
• Hrvati - 5.582 (7,7 %)
• Srbi - 14.391 (19,9 %)
• Ostali - 5.741 (7,9 %)8

U nastavku ćemo dati kratki historijski pregled grada Bihaća od prahistorije do predratnog
perioda.

2.1. JAPODSKA KULTURA

Odlični uslovi za život koji postoje na ovim područjima od ranog perioda privukli su prve
stanovnike još u periodu paleolitika – odnosno starijeg kamenog doba.

U periodu od 9. st. p.n.e. i prostor uz rijeku Unu naseljava etno grupa Japoda, vrlo
zanimljivo i nenasilno ilirsko pleme koje je tada nastanilo područje današnje Like i Gorskog kotara
u Republici Hrvatskoj, omeđeno rijekama Kupom i Unom, te planinom Velebit i Vinodolom uz
obale Jadranskog mora. Za područje rijeke Une bila su karakteristična njihova sojenička naselja,
drvene naseobine na stupovima koje su Japodi gradili uz ili iznad rijeke Une.9

8
Statistika.ba, Popis 1991., <http://www.statistika.ba/?show=12&id=10049>, datum pristupa: 07.09.2020.
9
GreenWay Tour 2 Parks, Povijesni grad Bihać, <https://www.greenwaytour2parks.com/istra%C5%BEite-
lokalno/povijesni-grad-biha%C4%87.html>, datum pristupa: 01.04.2019.

9
 2.2. ANTIKA

Daleko poznati imperijalni Rim Japodima nije dao mira, imali su ih na meti zbog osvajanja
njihovih metalnih rudnika (koji su Rimljanima trebali za proizvodnju oružja) te zbog strateški
važne japodske doline kroz koju su htjeli probiti ceste za daljnja osvajanja Srednje Europe i
Panonije. Nakon dugo vremena mirnog života Japoda, područje Bihaća osvaja vojskovođa
Oktavijan 35. g. p.n.e. koje je zajedno s ostalim osvojenim dijelovima pripalo Rimskoj provinciji
Dalmaciji. Pronađeni kasno antički spomenici svjedoče o dolasku prvih kršćana u periodu
najranijeg razvoja kršćanstva.10

2.3. SREDNJI VIJEK

Početkom 7. stoljeća na ova područja, današnjeg grada Bihaća dolaze Slaveni, a područje
današnjeg Bihaća naseljavaju Hrvati. Asimiliraju se s lokalnim stanovništvom i ubrzo osnivaju
vlastitu državu. To je vrijeme vladavine hrvatskih knezova i kraljeva, a pod vladavinom Tomislava
iz dinastije Trpimirovića nastaje i jako srednjovjekovno hrvatsko kraljevstvo u kojem se kao jedan
od istaknutijih središta isticao i bihaćki kraj.

U najranijem razdoblju o ovom se području govori kao o bihaćkom kraju - a opća imenica
„bihać“ označavala je kraljevsko dobro.

Dvije godine nakon što je u svojoj povelji prvi puta spomenuo njegovo ime, hrvatsko-
ugarski kralj Bela IV 1262. godine proglašava Bihać slobodnim kraljevskim gradom.

Njegov slobodni status podrazumijevao je pravo na slobodnu trgovinu i zanatstvo, bez

nametanja samovolje plemića, što je i doprinijelo da se Bihać formira i razvija kao urbani trgovački
i zanatski centar tada dobro utvrđen dvostrukim bedemom s puškarnicama i okruglim tornjevima.

Njegov slobodni status trajao je sve do 1412. godine kada ga hrvatsko - ugarski kralj
Sigmund poklanja hrvatskoj plemićkoj obitelji Frankopan u čijem vlasništvu ostaje do 16. stoljeća.

10
Isto.

10
 Na glagoljskoj listini (povelji) s kraja 14. st. sačuvan je pečat srednjovjekovnog Bihaća na
kojem su vidljive tri kule, na srednjoj sa zastavom i natpisom „Pečat grada Bihaća“. Isti motiv ima
i današnji grb Grada Bihaća.11

2.4. OSMANSKO CARSTVO

U periodu 16. stoljeća, pa kroz period od više od stotinu godina, Bihać se, kao i cijelo ovo
područje, odupirao napadima Osmanlija. Branitelji Bihaća dugo su odolijevali tim napadima.

Tek 130 godina nakon pada srednjovjekovne bosanske države i 100 godina nakon
Krbavske bitke, osmanlije osvajaju i Bihać. Godine 1592. odbrana Bihaća pod vodstvom
zapovjednika Josipa Lamberga slomljena je pod naletima osmanskog vojskovođe Hasana-paše
Predojevića.

Bihać se sada nalazi u formiranom Bihaćkom sandžaku (administrativno-upravna oblast),

te postaje važan trgovački centar. U njegovoj neposrednoj blizini, na plješivičkom platou, bila je
granična crta između Austro-Ugarskog i Osmanskog carstva gdje se odvijao dinamičan život i
trgovina.

Ovim područjima Turci vladaju sve do 1878. godine. U tom periodu drastično se mijenja i
sastav stanovništa, starosjedioci su ili poginuli, izbjegli ili prešli na islam. Osmanska kultura i
civilizacija se širi, Bihać se mijenja i poprima nove obrise. Formiraju se i nove zone: čaršija
(komercijalna, privredna zona); i mahale (stambene zone).12

11
Isto.
12
Isto.

11
 2.5. AUSTRO-UGARSKA MONARHIJA

Godine 1878. te odlukom Berlinskog kongresa, grad Bihać ponovo ulazi u sastav kršćanske
Europe, ovaj puta u sastav Austro-Ugarske Monarhije. Započinje period nove promjene vizure
grada. Čaršija i mahale se mijenjaju i formiraju se gradske zone. Stare gradske zidine, nekad
slobodnog kraljevskog grada se ruše i grad se počinje širiti, a grade se: javne, kulturne i
prosvjetiteljske ustanove, uvodi struja, kanalizacija, vodovod, izrađuje se plan grada, otvara se
pošta, banka, tvornice, uređuje se gradski park te razvijaju novi oblici obrtništva.13

2.6. DRUGI SVJETSKI RAT

Teška i robusna historija donosi i nameće nova politička uređenja i udruženja, ali i ratne
sukobe. U 2. Svjetskom ratu Bihać se 1942. godine nalazi na slobodnom teritoriju te se u njemu
održava prvo zasjedanje Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije čime je Bihać
došao na listu gradova koji su odigrali jednu od ključnih uloga u borbi protiv fašizma.

Tokom Drugog svjetskog rata i NOB-a, Bihać postaje mjesto u kojem se donose mnoge
odluke značajne za konačno oslobođenje Jugoslavije. Tako je u Bihaću 26. i 27. 11. 1942. godine
održano I. zasjedanje AVNOJ-a, koje postaje općenacionalno i općepolitičko predstavništvo NOP-
a. Njemačke snage ponovo su 29.1.1943. godine zauzele Bihać. Pod njemačkom okupacijom Bihać
ostaje sve do 28.03.1945. godine, kad je oslobođen.

U razdoblju 1945.-1992. godine, Bihać u okviru SR Bosne i Hercegovine, pripada SFRJ i

postaje važno privredno, kulturno i administrativno središte ovog dijela Bosanske Krajine, a
posebno tadašnjeg Bihaćkog okruga.14

13
Isto.
14
Isto.

12
 3. VELIKOSRPSKI DRŽAVNI PROJEKAT KROZ HISTORIJU

Govorimo li o praksi, ideologiji, i politici velikosprske političke manifestacije koja se na

grozan način odrazila upravo na Republiku Bosnu i Hercegovinu, govorimo i o samoj agresiji na
Republiku Bosnu i Hercegovinu, odnosno tu možemo zaključiti da upravo takvi ispadi i naleti tzv.
Velikosrpske ideologije sežu unazad nekoliko stotina godina. Tokom ratnih zbivanja na području
Bosne i Hercegovine, činjenica je upravo da su se desila i zbila mnoga zvjerstva i kršenja ljudskih
prava koja se protive pravima Međunarodnog prava. Ono što su pripadnici tzv. velikosrpskog
pokreta činili ni u najmračnijim tajnama i dubinama se ne može opisati, radili su mnoge zločine
od kojih je najgori genocid, zatim masovna silovanja, ubijanja, klanja i raseljavanja. „Iako su u
srpskim političkim krugovima u protekla dva stoljeća izdavana različita saopćenja i programi u
kojima se govori o srpskoj ekspanziji, osvrnut ćemo se na tri programa u kojima je razmatran
položaj Srba i ideje o novim državnim uređenjima. Ovi programi, redoslijedom, potječu iz 1844.,
1941. i 1986. U njima su zastupljene sve metode djelovanja ideologije: legalitet, dvoličnost,
jedinstvo i razdijeljenost, a ideološkim djelovanjem stvaraju uvjeti za genocid nad Bošnjacima
muslimanima, što se u jednom od njih to izričito i zahtijeva.“ 15

Značajna i bitna stavka u svakom poduhvatu te vrste jeste i homogenizacija i ideja stvaranja
homogene, ogromne Srpske države, odnosno stvaranje jednog zajedničkog lebensrauma, koji će
objedinjavati nekoliko grupa ili frakcija, odnosno dijelove određene, a i šire populacije a sve zarad
jedinstvene ideologije, kao u ovom primjeru, nacionalističko-ubilačke srpske ideologije. Rezultat
stvaranja jedne takve zajednice, odnosno, bolje rečeno, pokušaja stvaranja te zajednice dovelo je
do produkta ubijanja, klanja, gdje su u Republici Bosni i Hercegovini počinjeni razni ratni zločini
te genocid u Srebrenici 1995. godine, a to je, kako smo već naveli, proizašlo iz želje jednog naroda
za ekspanzijom i stvaranjem jedne jake teritorije. Ovi korijeni stvaranja Velike Srpske države svoje
početke imaju još i u srednjem vijeku, gdje možemo vidjeti da ta ideja nije nastala tek preko noći.
U tom periodu ta ideja je imala za cilj oslobađanje od velike turske okupacije naroda na ovim
prostorima, ali je ta ideja preobražena od Balkanskih ratova u ideju prognanstva, zvjerstva,
ubijanja, mučenja, silovanja i mnogih drugih zločina.

15
Šarić, Sabahudin, nav. djelo, str. 122

13
 3.1. NAČERTANIJE

„Najveći državnik i administrator ustavobraniteljskog vremena, Garašanin je imao velikih

zasluga za uvođenje ustavobraniteljskoga režima. Stvorio je policiju u Srbiji i birokratski način
uprave. Imao je u spoljnoj politici vrlo široke poglede, koje je izrazio u svome "Načertaniju" od
1844, po kojima je Srbija trebala da radi na stvaranju jedne velike jugoslovenske države pod svojim
predvodništvom.“ 16 Pod utjecajem srpskih ustanaka protiv Osmanlija, na početku “Načertanija”
kaže: „Srbija se mora i u tom smotreniju u red ostalih evropejskih država postaviti, stvorivši jedan
plan za svoju budućnost, ili tako reći da sastavi sebi jednu domaću politiku po kojim glavnim
načelima treba Srbija kroz više vremena stalno da se vlada i sve svoje poslove po njima postojano
da upravlja.“17

3.2. HOMOGENA SRBIJA

„Sljedeći velikosrpski nacionalni i politički program koji direktno insistira na formiranju

“Velike Srbije” je program doktora Stevana Moljevića, advokata i ideologa srpskog četničkog
pokreta u Drugom svjetskom ratu. Moljević je zajedno s Dragišom Vasićem i Živkom
Topalovićem činio ideološko jezgro četničkog pokreta. Četnici su prvi put formirani na početku
XX vijeka kao pomoćne paravojne formacije srpske vojske. Zadatak ovih formacija u to vrijeme
bio je izvođenje iznenadnih upada na područja Sandžaka, Kosova i Makedonije koja su bila
dijelovi Osmanskog carstva. Cilj ovih napada bio je izazivanje nereda i haosa. U strategiji
Jugoslavenske vojske između dva svjetska rata, četnici su imali ulogu komandosa koje, u slučaju
rata, imaju zadatak okupacije određenih područja ili odbranu okupiranih područja. Draža
Mihailović, oficir bivše jugoslavenske vojske, 1941. je formirao četnički vrhovni štab i oni su pred
kraj te godine priznati kao zvanična vojska Kraljevine Jugoslavije. Misije vlada Engleske i

16
Stanojević, Stanoje 1925, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovenačka, Bibliografski zavod, Zagreb, str.
708
17
Garašanin, Ilija, Načertanije, u Projekat Rastko, Načertanije,
<https://www.rastko.rs/istorija/garasanin_nacertanije.html>, datum pristupa: 04.04.2019

14
Amerike su, više od dvije godine, bile aktivno prisutne u četničkom štabu. Predstavnici
velikosrpske ideologije, u doba sloma Kraljevine Jugoslavije nastavili su djelovati u više pravaca,
ali najrazornije kroz srpski četnički pokret, odnosno Četnički nacionalni komitet, osnovan 1941.
na Ravnoj gori. Državotvorna misao se kod četničkih ideologa temelji na kontinuitetu
velikosrpstva: jednoj državi, jednom suverenitetu, s lozinkom Srbi na okup.“ 18

3.3. MEMORANDUM

„Memorandum formulira srpsko nacionalno pitanje kao državno pitanje, odnosno njegovo
rješenje moguće je samo pravljenjem nove države na temeljima stare Jugoslavije. Osnovna teza za
ovakav pristup sastojala se u tome da Srbi nakon raspada Jugoslavije ne mogu živjeti kao manjina
u Hrvatskoj, odnosno u Bosni i Hercegovini, pri čemu se u startu i hrvatsko i muslimansko pitanje
doživljava kao antisrpski orijentirano“ 19
„Srbi su prikazivani kao junaci, hrabri ratnici, pošteni,
moralni, kao narod koji cijeni slobodu i pravdu, a prezire kukavičluk i izdajništvo. Ovakav
kolektivistički pristup Memoranduma naciji je u suštini spriječio otvaranje srpskog nacionalnog
pitanja kao demokratsko pitanje.“20

„Kroz sva četiri dijela Bosanskog rata Ćosić provlači nekoliko glavnih teza. To su:
prebacivanje odgovornosti za početak rata na muslimansku i hrvatsku stranu; promjena karaktera
sukoba u Bosni i Hercegovini 1992.-1995. godine, gdje se, prema Ćosiću, umjesto agresije, koja
je izvršena od strane SR Jugoslavije i njenih domaćih pomagača u vidu institucija Republike
Srpske, desio građanski međunacionalni rat, uz aktivno učešće međunarodne zajednice; negiranje
genocida i zločina koje su počinile velikosrpske snage, opravdavajući srpske zločine kao osvetu
za zločine koji su vijekovima činjeni nad Srbima. Na ovaj način Ćosić pokušava revidirati historiju

18
Šarić, Sabahudin, nav. djelo, str. 126
19
Isto, str. 133
20
Sonja Biserko, POLITIKFORUM, - Forum für politische Diskussion und Information - Politik - Nachrichten -
DiskussionText-Archive, http://www.politikforum. de/forum/archive/22/2003/09/4/38053. u Šarić, Sabahudin, nav.
djelo, str. 133

15
i uspostaviti jednu novu istinu o agresiji i genocidu u Bosni i Hercegovini u periodu 1992.-1995.
godine“21

Za vrijeme vladavine i u periodu Jugoslavije, narodi koji su bili nesrpske nacionalnosti su

imali skoro izjednačena prava sa srpskim narodom, a upravo je srpski narod smatrao da su ugroženi
ustavom iz 1974. godine koji je to i omogućio. Upravo su to bili razlozi da 90-ih godina prošloga
vijeka, srpski narod, koji je shvatio da ideju o jačanju i stvaranju Velike Srbije neće moći ispuniti,
jer ustav avnojevske Jugoslavije je upravo drugačije tretirao nesrpski narod, ponovno je došlo do
stvaranja krugova, a frakcija koje su željele čistu i jaku Srpsku naciju. Mržnja prema muslimanima
seže još iz perioda turske okupacije ovih prostora, a upravo su Srbi tu agoniju i mržnju pokazali
nad Bošnjacima u prethodnom ratu. Mit o Kosovu odnosi se upravo na mržnju prema Turcima,
koje srpski nacionalisti smatraju svojim vječnim neprijateljima. Možemo reći da je ideja Velike
Srbije antimuslimanska, jer upravo ta mržnja prema Turcima koja datira iz perioda prije
Balkanskih ratova je stvorila i rezultirala ratnim dejstvima u Bosni i Hercegovini. Problem u
shvatanju i definisanju nacije i nacionalnog bio je zastupljen i u redovima agresora velikosrpskog
pokreta. Oni su, naime, Bošnjake smatrali Turcima, te upravo ovaj bezrazumni razlog je
predstavljao motiv etničkog istrebljenja muslimana sa teritorije Bosne i Hercegovine. Srbi su taj
čin smatrali osvetom za sve ono što su Turci uradili na ovim prostorima. Ovakve činjenice također
potvrđuju i sami generali tzv. Vojske Republike Srpske, te smatraju da su upravo Bošnjaci platili
cijenu Turskih grijeha na ovim prostorima. Sam Ratko Mladić je u jednom od intervjua rekao
„došlo je vrijeme da se Turcima osvetimo na ovom prostoru“.

Značajnu ulogu u ponovnom podizanju svijesti o Velikoj Srbiji imala je svakako i Srpska
akademija nauka i umjetnosti, koja je upravo svojim Memorandumom izvršila prethodno
navedenu homogenizaciju srpskih nacionalista. Navedeni Memorandum SANU-a imao je i
značajan uticaj na tadašnjeg predsjednika Slobodana Miloševića, koji je ovu platformu nastojao
iskoristiti kako bi od ogromne zajedničke teritorije Jugoslavije napravio etnički čistu Veliku
Srbiju. Njegov poznati govor na Gazimestanu 1989. godine otkrio je karte svoje ratnohuškačke

21
Sušić, Osman, 2013, Dobrica Ćosić - kreator velikosrpske fašističke ideologije u Ćosićev rat, - Zbornik radova sa
naučne i stručne rasprave o knjizi “BOSANSKI RAT” Dobrice Ćosića, održane 3. maja 2012. godine u Rektoratu
Univerziteta u Sarajevu -, Univerzitet u Sarajevu, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog
prava, Sarajevo, str. 598

16
politike, odnosno smrtonosne namjere tzv. Velikosrpskog nacionalističkog pokreta, odnosno
govorio je o posljedicama koje ovaj projekat može izazvati.22

Čuveni govor Slobodana Miloševića na Gazimestanu 1989. godine jeste iznošenje prijetnji
narodima bivše Jugoslavije, u kojem je jasno dao do znanja da oružane bitke nisu isključene, a
između ostalog je rekao da „kosovsko junaštvo već šest stoljeća inspiriše naše stvaralaštvo, te hrani
naš ponos, a i ne dam da zaboravimo da smo jednom bili vojska velika, hrabra i ponosna, i jedna
od rijetkih koja je u gubitku snaga ostala neporažena. Šest vekova kasnije, danas, opet smo u
bitkama i pred bitkama. One nisu oružane, mada i takve još nisu isključene.“23

Genocidni program nad Bošnjacima koji je izvršen, oslikavao se i u nekim književnim

djelima i dokumentima, a to su npr, Gorski vijenac, i Iseljavanje Arnauta. U tim radovima se može
vidjeti neandertalska mržnja prema drugom i drugačijem, odnosno prema Bošnjacima, masovne
rasne deklaracije, kao i jezički nacionalizam kroz koji se nastoji pojačati tzv. „srpstvo“, igrali su
značajnu ulogu u etničkom čišćenju muslimana Bošnjaka i sa teritorije Bihaća, kao i sa cijelog
prostora bivše Republike Bosne i Hercegovine. Genocidni pokret Draže Mihailovića o etničkom
istrebljenju muslimana predstavlja konstantan privid velikosrpske zločinačke ideologije i politike
prema muslimanima. Može se zaključiti da ovaj zločinački poduhvat, odnosno ideologije, politike
i praksa jesu patološka mržnja prema svemu što ne predstavlja navedeno „srpstvo“. Tu mržnju
kroz historiju nastoje održati, naročito prema muslimanima Bošnjacima. Takva genocidna politika
i ideologija predstavlja ogromno duhovno ispunjenje kod nacionalističkih srpskih radikalnih
predstavnika i njihovih sljedbenika. Jedan od najvećih zločina u modernijoj historiji čovječanstva
koji se desio na teritoriju Bosne i Hercegovine, definiše strateške ciljeve kojima temelji sežu u
daleka vremena i možemo vidjeti da ta ideja o jakoj i Velikoj Srbiji nikada nije ugašena, da ideja
o formiranju čiste države nije zaboravljena.24

„Legalitet kao metoda ideološkog djelovanja u direktnoj je vezi s elementom genocida

delegitimizacija žrtava, legalizacija genocida i negiranje zločina. U svakoj situaciji kada

22
Šarić, Sabahudin, nav. djelo; Valentić, Mirko 2010, Rat protiv Hrvatske 1991-1995, Velikosrpski projekti od ideje
do realizacije, Hrvatski institut za povijest, Zagreb; Bijedić, Bahrudin 2013, Vreme laži?, u Ćosićev rat - ..., str. 589-
592
23
YouTube 2011, Celi govor Slobodana Miloševića na Gazimestanu 1989.,
<https://www.youtube.com/watch?v=vdU6ngDhrAA>, datum pristupa: 04.08.2019.
24
Hamdočamo 2018, Velikosrpska ideologija i politika agresije na Bosnu i Hercegovinu i genocid nad Bošnjacima,
<https://hamdocamo.wordpress.com/2018/04/07/velikosrpska-ideologija-i-politika-agresije-na-bosnu-i-hercegovinu-
i-genocida-nad-bosnjacima/>, datum pristupa: 04.08.2019

17
velikosrpska ideologija nastoji legitimirati svoje ciljeve, na drugoj strani Bošnjaci muslimani su,
u zavisnosti od potreba ideologije, nelegitiman narod, Srbi koji su izdali svoju vjeru i naciju ili zli,
gori od Turaka i sl. Delegitimizacija muslimana i islama u književnom djelu Njegoša, koji ima
uzor u epskoj pjesmi, institucionalizirana je u djelu Ive Andrića, Draškovića i drugih i postala je
uobičajena u stavovima i riječima zvaničnika Srpske pravoslavne crkve i djelima srpskih naučnika
i intelektualaca. Negiranje zločina nad Bošnjacima muslimanima ili, čak, pozitivno vrednovanje
zločina počinjenih nad Bošnjacima muslimanima predstavlja sljedeću karakteristiku velikosrpskog
ideološkog djelovanja.“25

25
Šarić, Sabahudin, nav. djelo, str. 140

18
 4. OBNOVA VELIKOSRPSKOG DRŽAVNOG PROJEKTA

„Srbi, tvrdi Ćosić, “dva veka” imaju “jedan isti cilj, a to je borba za oslobođenje i
ujedinjenje srpskog naroda. Ovo je sedmi rat koji se vodi za ostvarenje tog cilja”26. Srpska
intelektualna i politička elita, na čelu sa Dobricom Ćosićem, smatrala je da devedesetih godina
XX stoljeća postoje uslovi (unutrašnji i međunarodni, posebno međunarodna politička situacija)
za realizaciju navedenog fašističkog projekta genocidnog karaktera. Dobrica Ćosić je smatrao da
Srbi trebaju iskoristiti treći veliki događaj u XX stoljeću (propast komunizma u Evropi), kako bi
konačno riješili srpsko nacionalno i državno pitanje – uspostavljanje jedinstvene srpske države na
Balkanu.“27

Kriza koja je prethodila raspadu Jugoslavije imala je svoje duboko urezane početke u
kojima je Bosna i Hercegovina konstantno tražila, željela i htjela ostati u sastavu Jugoslavije, ali
pod uslovom da ostanu i Srbija i Hrvatska, no svjedoci smo da to nije rezultiralo tim ciljem. Bosna
i Hercegovina je kroz svoju dugu historiju bila etnički izmiješana država te je kao takva prihvatala
opstanak u bivšoj državi. Nakon Haške konferencije, poznato je da su kolaboracionisti i Bosne i
Hercegovine zajedno sa Srbima radili na uništenju strukture vlasti u Bosni i Hercegovini. Na
osnovu Badinterove komisije konstatovan je raspad Jugoslavije, a Republikama je ostavljen rok
do 23. decembra da se izjasne o svojoj nezavisnosti. Bosna i Hercegovina je podnijela prijavu za
taj postupak navedenoj Badinterovoj komisiji. Poznato je da je sredinom januara 1992. godine za
sticanje nezavisnosti potrebna još i volja građana koji se na referendumu trebaju izjasniti o
nezavisnosti Bosne i Hercegovine, te je na osnovu ove preporuke Skupština Republike Bosne i
Hercegovine donijela odluku o raspisivanju referenduma.28

Dan 29. februar, odnosno 1. mart je itekako važan historijski datum za Bosnu i
Hercegovinu. Taj dan su građani odlučili o budućnosti države. Bez obzira na ogromni pritisak
SDS-a kao dio vladajućeg tijela tzv. Srpske Republike Bosne i Hercegovine, prijetećim tonovima,
zastrašivanjima i mnogim drugim vandalnim i neetičkim ponašanjima, referendum o nezavisnosti
Bosne i Hercegovine je ipak održan sa jednim jasnim ciljem, iz kojeg se proteže ključno pitanje a

26
Bajtal, Esad 2014, Zločini i laži Miloševićeve kripto-politike, Univerzitet u Sarajevu, Institut za istraživanje
zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo, str. 220
27
Todorović, Dragoljub 2010, Bilans srpskog termidora, Mali lični brevijar, Treći milenijum, Beograd, str. 117-118
i 155 u Ćosićev rat - ..., str. 205.
28
Čekić, Smail, Agresija..., str. 548

19
koje je glasilo „Jeste li za suverenu i nezavisnu Bosnu i Hercegovinu, državu ravnopravnih
građana, naroda BiH - Muslimana, Srba, Hrvata i pripadnika drugih naroda koji u njoj žive?“. 99,4
% građana, koji su izišli na referendum, pozitivno je odgovorilo na postavljeno pitanje, a dok je
od ukupnog broja od onih koji su izišli na referendum, njih 0,19 % bili protiv postavljenog
referendumskog pitanja. 29

Dana 6. aprila 1992. godine, nakon već provedenog referenduma i niza dugotrajnih
konsultacija, Evropska zajednica je sa svojim saveznicima priznala nezavisnost Bosne i
Hercegovine, a naredni dan su to učinile i Sjedinjene Američke Države te je na osnovu toga Bosna
i Hercegovina postala priznata te je stekla punu državnu ravnopravnost, nezavisnost i međunarodni
suverenitet.30 Na sjednici Generalne skupštine Vijeća sigurnosti UN-a 20. maja 1992 godine,
jednoglasno je usvojena Rezolucija 755, a koja se odnosila na preporuku o članstvu Republike
Bosne i Hercegovine u Ujedinjenim narodima. Na temeljima ove Rezolucije, Republika Bosna i
Hercegovina je dva dana kasnije postala punopravna članica UN-a i UN ju je primio kao Republiku
Bosnu i Hercegovinu.

Predstavnici srpskog naroda u Republici Bosni i Hercegovini su nakon proglašenja

nezavisnosti krenuli u proces formiranja tzv. Srpske Republike Bosne i Hercegovine koja je trebala
biti jedna od federalnih jedinica u novoj Jugoslaviji. Rješenje o proglašenju Srpske Republike
Bosne i Hercegovine doneseno je na sjednici Skupštine srpskog naroda 21. decembra 1991 godine,
a kao razlog za to navedeno je da je to izraz volje srpskog naroda te da su oni iskazali volju za tim
nakon referenduma. Deklaracija o proglašenju pomenute tvorevine donesena je na narednoj
sjednici 9. januara 1992 godine. Tim potezom, odnosno neadekvatnom odlukom, stupilo je na
snagu istog dana postojanje navedene države srpskog naroda. Srpska Republika Bosne i
Hercegovine je proglašena kao autonomna regija srpskog naroda kao federalna jedinica u sastavu
savezne države Jugoslavije. Ta kolaboracionistička tvorevina formirana je kao federalna jedinica
zajedničke srpske države srpskog naroda koja postoji od 3. oktobra 1991 godine. Pred kraj 1991.
godine, brutalni zločinac Radovan Karadžić je otkrio karte i planove Velikosrpske agresorske
politike prema Bošnjacima, gdje je kompletna namjera za genocid nad Bošnjacima bila i ta poznata

29
Begić, Kasim 1997, Bosna i Hercegovina od Vanceove misije do Daytonskog sporazuma (1991- 1996), Bosanska
knjiga, Sarajevo, str. 159
30
Čekić, Smail, Agresija.., str. 550

20
izjava Radovana Karadžića koji je u razgovoru sa Gojkom Đogom 12. oktobra 1991 godine između
ostalog rekao aludirajući na Bošnjake „...Oni će nestati, taj narod će nestati sa površine zemlje...,
da bi tu bilo krvi do koljena i da bi muslimanski narod nestao..., To će biti pokolj krvavi...“ 31

Početkom 1992. (između 9. januara i 19. februara) paradržavni organi kolaboracionističke

Republike Srpske Bosne i Hercegovine, među njima i Skupština Republike Srpske, uputili su
“Zahtjev načelniku Generalštaba OS SFRJ, komandantima II i IV vojne oblasti (“Strogo
povjerljivo, državna tajna - samo za ličnu upotrebu”), u kome su od JNA tražili :

„1. Ustupanje na korištenje oružja i municije: automatske puške, mitraljezi, pištolji,

snajperi, te ručni bacači i BST — bestrzajni topovi — prim. S. Č. (gdje ih ne posjeduje TO),
odgovarajuće vrste i količine municije.

2. Ustupanje na korištenje transportnih sredstava: terenska vozila (gdje se ne mogu

obezbijediti iz popisa), oklopni transporteri i po jedan helikopter (samo za oblasne centre javne
bezbjednosti). Transportna sredstva prije izlaska iz skladišta, odnosno iz jedinice treba prefarbati
u plavu boju i staviti natpis ‘milicija’.

3. Ustupanje na korištenje ostalih sredstava: radio-uređaji većeg dometa za održavanje veza

(oblast-oblast, oblast-Vlada, Vlada-savezni organi, naročito nam je potrebna pomoć u organizaciji
veza i izradi i korištenju dokumenata za zaštitu tajnosti veza), topografske karte srpskih teritorija
(1:100.000 ili 1:50.000), plave (vazduhoplovne) uniforme koje bi se uz odgovarajuće oznake
koristile za rezervnu miliciju.“

4.1. IDEOLOŠKA METODA VELIKOSRPSKOG DRŽAVNOG PROJEKTA

Jedina pokretačka snaga je ideologija koja je u stanju pokrenuti ljude da čine najveće oblike
zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, gdje uključujemo genocid, zabilježene u
dosadašnjoj historiji, među kojima su i neki od zločina koji su zabilježeni na prostorima bivše
Jugoslavije u posljednjim decenijama 20. vijeka, odnosno Bosne i Hercegovine. Zbog toga je
očuvanje optimizma i održavanje nade u ljudskost, ponekad i teško, potrebno vjerovati srpskim

31
Čekić, Smail, Agresija..., str. 496-497

21
intelektualcima koji, poput Vesne Petrović, tvrde: “Moglo bi se reći da je intenzivna
nacionalistička propaganda u Srbiji bila potrebna jer nacionalizam nije, za razliku od intelektualne
elite, bio razvijen u stanovništvu.” ili Milorada Tomanića, koji u predgovoru svoje knjige “Srpska
crkva u ratu i ratovi u njoj” kaže: „Mada mnogi misle drugačije, trebalo je uložiti veliki napor da
se Srbi uvere u ispravnost svega onoga što su neki pripadnici njihovog roda činili tokom ratnih 90-
ih godina. Trebalo je srpski narod ubediti da je uvek vodio odbrambene i pravedne ratove koje su
uvek započinjali oni drugi. Nije bilo nimalo lako navesti jednog običnog, prosečnog čoveka da iz
mirnog porodičnog života ode na ratište i počne da ubija. I da još poveruje da je sravnjivanje
Vukovara sa zemljom i držanje Sarajeva u opsadi više od hiljadu dana bogougodno delo srpskih
pravednika. Za sve to bila je neophodna dobro razrađena ideologija.“ Pokušat ćemo pokazati u
nastavku, a što nam tvrde i relevantni autoriteti u ovoj oblasti, ideologija je ključna snaga koja od
ljudskog materijala stvara najstrašnije mašine za ubijanje te izvršenje genocida.

Metoda dvoličnosti koja je maksimalno korištena u velikosrpskoj ideologiji, strategije

produkovanja simbola u okviru ove metode su premještanje, korištenje alegorije i sl. Prethodno
smo u analizi velikosrpske ideologije vidjeli da se izrazi, pojmovi i nazivi za Turke, koji u
velikosrpskom ideološkom diskursu imaju negativnu konotaciju, strategijom premještanja
upotrebljavaju i za Bošnjake muslimane, odnosno pokušava se poistovjetiti da su Bošnjaci zapravo
Turci. U vezi s ovom strategijom koristi se i druga strategija, tj. korištenje alegorije, parabole,
metafore i aluzije. Primjeri ovih simboličkih formi u velikosrpskoj ideologiji uglavnom su preuzeti
iz epske poezije i djela Njegoša i Andrića. Metafore koje se koriste u velikosrpskoj ideologiji
također su preuzete iz književnosti, kao na primjer korištenje „kosovskog zavjeta“ u ravni s
„Novim zavjetom“. Dvoličnost sa strategijama kao što su tajnovitost, negiranje, dvosmislenost,
odvraćanje pažnje od realnih činjenica itd., također je karakteristična za sve elemente velikosrpske
ideologije. Može se reći da ova ideološka strategija ima posebno mjesto u srpskoj historiografiji
jer historijske činjenice prezentira sukladno velikosrpskoj ideologiji. Velikosrpski politički
projekti također predstavljaju pravi primjer korištenja ovih strategija. U srpskoj historiji imamo
niz tajnih programa.

“Načertanije” je u početku bio „tajni“ dokument, što je bio slučaj i s Memorandumom

SANU ili vojnim planom „RAM“ za zaokruženje teritorija “Velike Srbije”. Sam sadržaj političkih
programa, također, kao što smo ranije ukazali, radi opravdavanja svojih ciljeva koriste ove
strategije. Dopadljivost je sljedeća strategija produkovanja simbola u okviru metode ideološkog

22
djelovanja dvoličnosti. U okviru ove strategije institucije ili društveni odnosi se opisuju na način
da iziskuju pozitivnu valorizaciju. Opisivanje zločina kao pozitivnog djela u Njegoševom
„Gorskom vijencu“, predstavljanje uspostave drevne srpske države kao interesa za sve slavenske
narode i sl. predstavljaju primjere ove strategije.

Tako Garašanin u svom političkom programu potrebu za formiranjem “Velike Srbije”

iznosi na takav način da se čini kako je to jedan pozitivan i koristan čin za sve balkanske narode.
Ova strategija može se zapaziti i u Memorandumu SANU, ali u drugoj formi. Insistiranje na
ugroženosti Srba u komunističkoj Jugoslaviji, što nije bilo u skladu s realnim stanjem, predstavlja
očit primjer strategije u kojoj se postojeći odnosi i procesi predstavljaju na iskrivljen način.
Dvoličnost kao ideološka metoda u velikosrpskoj ideologiji u direktnom je odnosu s elementima
genocida demonizacija i negiranje. Utjecajnu ulogu u demonizaciji Bošnjaka muslimana ili, prema
terminologiji Thompsona i Quetsa, dehumanizaciji imali su zvaničnici Crkve te simboličke forme
preuzete iz djela Njegoša, Andrića, Draškovića i djela srpskih naučnika. Thompson i Quets o
ovome kažu: „Element (dehumanizacije) je ocrnjivanje drugih grupa, bilo kao podljudskih vrsta,
bilo putem metafora o bolesti. Postoji konsenzus o tome da ovaj tip klevetanja obezbjeđuje
moralnu suglasnost za opšte uništenje oklevetanih.“

Analiza ideologije, prema Thompsonu, uglavnom je usmjerena na analizu načina

preplitanja značenja simboličkih formi s odnosima moći i dominacije. Dakle, u analizi ideologije
analiziraju se metode u okviru kojih se značenja u društvenom svijetu mobiliziraju u funkciji
podrške osobama ili grupama koje zauzimaju ili namjeravaju zauzeti pozicije moći.

Proučavanje ideologije je, ustvari, proučavanje metoda koje se koriste da bi se značenje

simboličkih formi dovelo u službu uspostavljanja i očuvanja odnosa dominacije u specifičnim
društveno-historijskim uvjetima. „Za dalje razumijevanje neophodno je objasniti dva osnovna
pojma koja Thompson koristi u svom teorijskom pristupu; ‘značenje’ i ‘simbolične forme.’ Pod
značenjem se ovdje misli na značenje simboličkih formi, koje je ukorijenjeno u društvenoj
strukturi i koje je rašireno u društvenom svijetu. Pod simboličkim formama podrazumijeva se širok
spektar aktivnosti, izričaja, slika, tekstova koje proizvode određeni akteri, a zatim ih akteri i drugi
pripadnici društva tumače kao pojmovne konstrukcije. „Ovdje su veoma značajna lingvistička
sredstva, kako verbalna (govorna) tako i pisana. Međutim, simboličke forme mogu poprimiti i
izvanjezičku i kvazijezičku suštinu. Drugim riječima, simboličke forme obuhvataju širok spektar
pojava sa značenjem - od aktivnosti, glasova, oponašanja, izgovora, pokreta pa do riječi, tekstova,
23
televizijskih programa i umjetničkih djela.“ Simboličke forme, shodno ovoj definiciji, obuhvataju
veoma široko područje ljudskog mišljenja i djelovanja i, kao što ćemo vidjeti, predstavljaju bogate
resurse za ideološku upotrebu.“32

32
Šarić, Sabahudin, nav. djelo, str. 17

24
 5. BIHAĆ PRIJE I U AGRESIJI NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU

Disolucijom Jugoslavije i početkom ratnog sukoba, Bihać kao i mnogi drugi gradovi u
Bosni i Hercegovini, je bio oko četiri godine opkoljen, a njegovi žitelji proživljavali su pravi
humanitarni pakao. Svjetska zajednica nije htjela participirati u oslobađanju Bihaća, a Hrvatskoj
je prepušteno da odluči želi li sama pomoći Bihaću. U ljeto 1995. opsada Bihaća je probijena.
Zajedničkim snagama branitelji Petog korpusa i Hrvatskog vijeća obrane iz Bosne i Hercegovine
spajaju se s Hrvatskom vojskom na rijeci Korani i spašavaju Bihać i njegove građane od daljnjeg
stradavanja.

Bihać je zaradio jako veliki udarac gubitkom velikog broja svojih stanovnika i značajnoj
materijalnoj šteti.

Izranjenost ovog starog grada brojnim stradanjima je jako velika; gotovo svaka generacija
na ovom regionalnom području pamti jednu traumu i sve su ostavile dubok trag u kolektivnoj
svijesti njegovih stanovnika koje utječu i na život i razvoj grada.

Bihać je danas univerzitetski grad te privredno, administrativno i kulturno središte Unsko-

sanskog kantona, no ispred ovog, nekad razvijenog obrtničkog i privrednog centra, zahtjevan je
put oporavka. Sve manji broj građana pronalazi snage za održivo proizvodno poduzetništvo, a
većina sigurnost pokušava naći u javnim i uslužnim službama. Zasigurno takav nesrazmjer između
neprivređujućih i privređujućih djelatnosti ne stvara plodno tlo za održiv i prosperitetan razvoj.

Duga represivna historija i snažna hijerarhijska podjela stanovništva kroz historiju jako
otežavaju razvoj svijesti o velikoj važnosti građanske (pro)aktivne uključenosti u procese
donošenja odluka koje se tiču njihove sadašnjosti i budućnosti. Prepuštanje odgovornosti
odlučivanja drugima i tretiranje javnih službenika kao elitne klase predstavljaju velike kočnice
razvoju.

Ovaj prekrasan stari grad i njegovi građani dijele sudbinu sa cijelom regijom te zaslužuju
i nužno trebaju transformativne promjene, puno snažne volje i strpljenja koje svako društvo,

25
duboko istraumatizirano brojnim stradanjima i siromaštvom, nužno treba, kako bi osvijestili svoje
potencijale i presudnu ulogu koje proaktivni građani imaju u kreiranju lokalnih politika.33

U toku agresije na Bosnu i Hercegovinu u periodu 1992.-1995. godine, Bihać zajedno s

cijelim područjem Bihaćkog okruga nalazi se 1201 dan u potpunoj blokadi i izolaciji. Iako je bio
izložen svakodnevnim granatiranjima i stradanjima civilnog stanovništva, zahvaljujući jedinicama
Petog korpusa Armije Republike Bosne i Hercegovine, Hrvatskog vijeća obrane regije Bihać i
MUP-a, Bihać je obranjen. Poslije rata, Dejtonskim mirovnim sporazumom iz 1995. godine i
novim administrativno-političkim ustrojem BiH, Bihać je postao sjedište Unsko-sanskog kantona.

U nastavku ćemo detaljno obraditi predratni period grada; aferu Agrokomerc kao i dalji put
njenog glavnog aktera, Fikreta Abdića, prema prvim višestranačkim izborima, a potom i izdavanju
sopstvenog naroda; političke pripreme srpskih vlasti za stvaranje etnički čistih srpskih prostora;
strukturu i način organizacije civilne vlasti Okruga Bihać kao i vojnih struktura na svim stranama
ratišta, uključujući jedinice koje su bile u sklopu TO Bihać te brigada i jedinica koje kasnije ulaze
u sastav Petog korpusa, vazduhoplovne grupe, kao i vojne strukture svih ostalih vojski koje su
učestvovale u nekoj od bitaka na prostoru Bihaća (Srpska vojska Krajine, Vojska Republike
Srpske, Vojska Jugoslavije, Hrvatske oružane snage te Hrvatsko vijeće obrane)

5.1. PERIOD 1980.-1992.

Prema popisu iz 1981. godine općina Bihać je imala 65.544, a grad Bihać 29.875
stanovnika.34 Nakon Drugog svjetskog rata, u Bihaću je došlo do širenja opismenjavanja,
obrazovanja te kulturnog uzdizanja stanovništva sa različitim sadržajima. Također, ovaj period je
bio obilježen velikim privrednim razvojem te su tako nastajale i razvijale se fabrike poput
Kombiteksa, Krajinametala i Polietilenke, koje će do agresije biti nosioci privrednog razvoja.

33
GreenWay Tour 2 Parks, Povijesni grad Bihać, <https://www.greenwaytour2parks.com/istra%C5%BEite-
lokalno/povijesni-grad-biha%C4%87.html>, datum pristupa: 07.05.2019.
34
Grupković, Dragutin (za izdavača), Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije, Knjiga I – podaci po
naseljima i opštinama, Savezni zavod za statistiku, Beograd, str. 65

26
 Ovaj period je bio obilježen i kulturno-sportskim razvojem. Na prostoru Bihaća su
djelovale mnoge kulturne ustanove (Regionalni muzej Pounja, Muzej AVNOJ-a, Istorijski arhiv,
Gradska galerija, Mala galerija, Narodna biblioteka Bihać, Dom JNA, Radnički univerzitet, a
izgrađena je i grandiozna zgrada za budući Dom kulture) kao i kulturno.umjetnička društva (poput
KUD Krajina, Bihaćki plesni ansambl itd.). Što se tiče sporta, bio je veoma obogaćen nastankom
KKK Una Bihać, koji je ostvario zapažene rezultate u bivšoj državi (poput osvojenog drugog
mjesta 1982. godine na prvenstvu Bosne i Hercegovine). Također, kickboxing klub Bihać, osnovan
1984. je bio jedan među prvim osnovanim kickboxing klubovima u SFRJ.

5.2. AFERA „AGROKOMERC“

„Agrokomerc je, pre nego što je postao „nosilac privrednog razvoja” BiH i Jugoslavije, bio
zemljoradnička zadruga. U Maljevcu, u Hrvatskoj, 1969. godine formirana je zemljoradnička
zadruga Agromerkantilija sa 26 zaposlenih. U međuvremenu, 1970. godine direktor postaje Fikret
Abdić (rođen 1939. godine u Velikoj Kladuši). Preduzeće menja sedište i seli se u Bosnu i
Hercegovinu, u Veliku Kladušu, a 1972. godine menja ime u Agrokomerc. Posle samo nekoliko
godina Agrokomerc prerasta u jedan od najvećih poljoprivredno-prehrambenih kombinata u
Jugoslaviji sa 13.600 zaposlenih. Mnogi i dalje smatraju da je “čarobni štapić” u glavi Fikreta
Abdića jedini zaslužan za meteorski uspeh preduzeća. Naravno da je to jedna vrsta “urbane
legende”.

Tražeći objektivne razloge za tako brzi uspon Agrokomerca Admir Mulaosmanović,

naučni saradnik sarajevskog Instituta za istoriju, objasnio je u svom istraživanju da je 1971. godine
Bihaćka (Cazinska) Krajina postala poligon za testiranje “novog kursa” jugoslovenskog partijsko-
državnog rukovodstva za period 1971-1991. godine. Osnovne karakteristike “novog kursa” bile su
jačanje “na terenu” koncepta državnosti republika i podsticanje privrednog razvoja kroz oslanjanje
na „nosioce razvoja” modelom dislokacije velikih privrednih sistema.

Te godine skockala se još jedna srećna okolnost (pored “novog kursa”) zbog koje je narod
Cazinske Krajine definitivno ubeđen da ga je “bog pogledao” i da mu je “kašika upala u med” –
na funkciju predsednika Skupštine Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine došao je njihov

27
“politički Babo” – Hamdija Pozderac. To je automatski u svesti ljudi proizvelo očekivanje da će u
njihov nerazvijeni kraj poteći milijarde dinara iz jugoslovenskih fondova namenjenih nedovoljno
razvijenim područjima.

Analize radne grupe Izvršnog veća BiH iz 1987. godine pokazale su da je prosečna stopa
rasta proizvodnje u Agrokomercu od 1982. do 1986. godine bila viša od 10 odsto, da su ukupni
prihodi u 1985. godini bili 132,7 miliona dinara, a 1986. godine 332,3 miliona dinara, i da je izvoz
1986. bio oko 42 miliona dolara. Više od 70 odsto izvoza išlo je preko velikih inostranih trgovačkih
partnera Tuson, Jugotrade i Flavorex. Zanimljivo je da su vlasnici tih kompanija bili jugoslovenski
državljani – Radivoje Čuković (Tuson, Panama), Kosta Govedarica (Jugotrade, Švajcarska),
Husein Melkić (Flavorex, Kanada).

Najviše tog novca “usisavao” je Agrokomerc i njegov spretni direktor Fikret Abdić. Kapital
koji su razvijeni delovi Jugoslavije “odvajali od usta” nemilice je trošen u Velikoj Kladuši i
Agrokomercu za razne proizvodne ali i neproizvodne (objekti društvenog standarda, ugostiteljstvo,
lokalna infrastruktura) investicije.

Kad je kriza mogla gotovo da se opipa prstima, bosanskohercegovački političari tražili su

od Fikreta Abdića i Agrokomerca da smanjuje investicije, jer nije bilo para. Savetovano mu je da
uskladi razvoj Agrokomerca prema sugestijama Krajgerove komisije ali i mogućnostima Bosne i
Hercegovine. Poslovni odbor Agrokomerca odbio je partijske smernice vrha BiH da uspori
(nelegalni) rast kombinata i nastavio s istom poslovnom politikom razvoja s tuđim kapitalom.

Za početak raspetljavanja “afere Agrokomerc” uzima se noć 26. na 27. januar 1987. godine.
Tada se dogodio požar u centralnom skladištu Agrokomercove radne organizacije “Reprom” u
prehrambeno-prerađivačkom kompleksu “Polje”.

Služba državne bezbednosti (SDB) pokrenula je istragu i preuzela kontrolu nad svim
postrojenjima Agrokomerca. To je bio signal da je vojska izgubila (ili predala) kontrolu nad
velikokladuškim kombinatom. Istraga utvrđuje da je za požar kriv propust u protivpožarnom
sistemu, mada to nikad nije napisano i potpisano. Mnoge kasnije analize i izveštaji sugerisali su
da je požar insceniran kako bi državni istražni organi Jugoslavije imali nesporan povod za ulazak
u Agrokomerc.

Utvrđeno je da je teleksom izdato pet lažnih naloga, tobože iz banaka u Prištini, Beogradu
i Ljubljani, za isplatu 15,5 milijardi novih dinara Privrednoj banci u Bihaću u korist Agrokomerca.

28
Bio je to alarmantan slučaj kriminalnog prodora u platni sistem, svojevrsna novčana pljačka…
Savezno izvršno veće uputilo je savezne inspektore koji su utvrdili činjenice i podneli prijave
protiv učesnika. Međutim, čitav slučaj je zataškan, nađena su sredstva i vraćena u tokove platnog
sistema. Da je postupljeno zakonski i da je do kraja raščišćen ovaj slučaj, pogotovo što se već
znalo i za druge nezakonitosti u Agrokomercu, moglo je to uticati na drugačiji tok afere.

Proširenom istragom i zahvaljujući medijima utvrđeno je da su 63 jugoslovenske banke

učestvovale u plasiranju novca za Agrokomerc preko lažnih menica tog preduzeća.

Delegacija Jugoslovenskog tržišta novca pokušala je u leto 1987. godine da smiri aferu i
nagodi se u Sarajevu. Postignut je dogovor da se menice Agrokomerca pretvore u trogodišnji kredit
koji bi garantovala Privredna banka Sarajevo. Banka je pristala na izuzetno visoke kamate,
rizikujući bankrot. Drugo rešenje bila je tužba protiv Agrokomerca.

Da bi se smirile tenzije, vlasti u Sarajevu donele su program prevremene otplate dugova

Agrokomerca i BiH je isplatila preostalih 255 miliona dolara duga. Gotovo da nije bilo
bosanskohercegovačkog političara koji u kasnijim javnim nastupima nije jadikovao kako je to bio
ogroman teret koji je dodatno usporio privredni razvoj te jugoslovenske republike.

Tako su jednoglasnom odlukom centralnog radničkog saveta SOUR Agrokomerc 4.

septembra 1987. godine smenjeni Fikret Abdić, generalni direktor i Poslovodni odbor, a 8.
septembra 1987. Abdiću se oduzima poslanički imunitet da bi 15. oktobra bio opozvan s mesta
člana Saveznog veća Skupštine SFRJ. Suđenje Fikretu Abdiću počelo je 5. maja 1988. godine.
Prvostepenom sudskom presudom bio je osuđen na 4,5 godina zatvora, ali presuda nikada nije
dobila pravosnažnost. Iz zatvora je izišao krajem oktobra 1989. godine.

Afera Agrokomerc trajala je sve do 1989. godine.“35

35
Trebević info portal 2017, Sve što treba da znate o Fikretu Abdiću i aferi “Agrokomerc”,
<https://trebevic.net/tema/sve-sto-treba-da-znate-o-fikretu-abdicu-i-aferi-agrokomerc/>, datum pristupa: 07.09.2020.

29
 5.3. DEMOKRATSKI IZBORI

Opći izbori u SR BiH održani su 18. novembra 1990. godine. Ovo su bili prvi višestranački
izbori. Izabrani su članovi Predsjedništva SR BiH, poslanici u Skupštini SR BiH (dvodomni
parlament podijeljen u Vijeće građana i Vijeće općina). Odziv birača na izborima bio je 77,83
posto od 3.033.921 broja upisanih.

Pobjedu na izborima odnijele su tzv. nacionalne stranke - Stranka demokratske akcije,

Srpska demokratska stranka i Hrvatska demokratska zajednica, koje nakon izbora formiraju vlast
u Republici.

„Svoje kandidate za Predsjedništvo BiH istaklo je 8 političkih stranaka sa 27 kandidata, uz

još jednog nezavisnog kandidata (ukupno 28 kandidata). Kao što je poznato izabrano je 7 članova
Predsjedništva iz tri nacionalne stranke (Stranka demokratske akcije 3, Srpska demokratska
stranka 2 i Hrvatska demokratska zajednica 2.“36

„Nakon završetka prvih višestranačkih parlamentarnih izbora u BiH, rezultati su pokazali

da je SDA osvojila najveći broj glasova. Iako je najviše pojedinačnih glasova dobio Fikret Abdić,
Izetbegović je zahvaljujući konsenzusu izabran za predsednika Republike Bosne i Hercegovine iz
reda bošnjačkog (muslimanskog naroda).“37

5.4. POLITIČKE PRIPREME ZA AGRESIJU NA BIHAĆ I BOSANSKU KRAJINU

„Agresija na R BiH pripremana je planski i obuhvatala je sve subjekte društvenog života.

Vojno-političke pripreme odvijale su se u više faza i imale su za cilj potpunu aneksiju R BiH.
Proces regionalizacije prostora R BiH uoči ratnih dešavanja bio je usmjeren ka naglašavanju
etničkog principa u definiranju regiona, uz netačna interpretiranja ekonomskih pokazatelja,

36
Arnautović, Suad 1996, Izbori u Bosni i Hercegovini ’90 – Analiza izbornog procesa, Promocult, Sarajevo, str. 103
37
Biografija.org 2019, Alija Izetbegović, <https://www.biografija.org/politika/alija-izetbegovic/>, datum pristupa:
07.09.2020.

30
namjerna previđanja tržišnih i svih drugih faktora ekonomskog i socijalnog karaktera, uz jasne
pokušaje vezivanja regionaliziranih prostora za Srbiju i Hrvatsku.

Na prostoru Bosanske krajine SDS-a je počela sa formiranjem paradržavnih oblika vlasti.

Već 21. januara 1991. godine pokrenuta je inicijativa za formiranje Zajednice opština Bosanske
krajine (u daljem tekstu ZOBK-a). U pripremama za osnivanje ove Zajednice, čelnici SDS-a su
uvjeravali javnost da ova Zajednica nema političku već ekonomsku, kulturnu i razvojnu dimenziju.
Međutim, vrijeme je dematiralo ova SDSova uvjeravanja i ova zajednica je prerasla u politički
faktor koji je svojim potezima na prostoru Bosanske krajine doveo do masovnih zločina protiv
čovječnosti i međunarodnog prava.

Na sastanku održanom 7. aprila 1991. godine Regionalni odbor SDS-a odobrio je

inicijativu za osnivanje ZOBK-a, a već 10. aprila 1991. godine Skupštine opština s većinom
srpskog stanovništva (opštine Čelinac, Srbac, Ključ, Titov Drvar i Bosanski Petrovac) glasaju za
priključenje još nepostojećem ZOBK-u. Ostale opštine sa srpskom većinom (Bosanska Gradiška,
Bosansko Grahovo, Bosanska Dubica, Laktaši, Prnjavor, Glamoč i Skender-Vakuf) priključuju se
11. i 12. aprila 1991. godine.“38

„U provođenju koncepta stvaranja velike Srbije, novouspostavljena zajednica počela je sa

aktivnostima stvaranja veza sa SAO Krajinom u R Hrvatskoj. U iskazivanju podrške
secesionističkoj politici Srba u R Hrvatskoj, 5. maja 1991. godine održana je vanredna sjednica
Skupštine ZOBK-a na kojoj je iskazana bezrezerva podrška SAO Krajini u R Hrvatskoj. Posebno
je Radovan Karažić podržavao stvaranje SAO Krajine. Koliko je Radovan Karadžić podržavao
ovaj secesionictički čin najbolje ilustrira pismo podrške koje je uputio Milanu Babiću. Čestitajući
na proglašenju SAO Krajine Radovan Karadžić naglašava potrebu srpskog jedinstva u svim
segmentima ali i državnog jedinstva Srba. Iz ovog pisma jasno se isčitavaju poruke o potrebi
stvaranja i ujedinjenja Srba u jedinstvenu državu.“39

„Skupština ZOBK-a se na svojoj 7. sjednici, održanoj 16. septembra 1991, transformisala

u Autonomnu Regiju Krajina (dalje u tekstu: ARK). U toj odluci o transformiranju objavljuje se
osnivanje ARK-a kao neodvojivog dijela Savezne države Federativne Jugoslavije i sastavnog

38
Begić, Mujo 2013, U opsadi 1201 dan: sigurna zona UN-a Bihać, Univerzitet u Sarajevu, Institut za istraživanje
zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo, str. 65
39
Isto, str. 68-69

31
dijela Federativne jedinice BiH. Istog dana usvojen i Statut ARK-a, koji je bio gotovo identičan
Statutu ZOBK-a.“40

Nedugo zatim, 16. septembra 1991. godine, ova zajednica općina je transformirana u SAO
(srpsku autonomnu oblast).

„Provodeći u praksi ideju Bosanska krajina konstitutivni činilac nove jugoslovenske

federacije rukovodstvo SDS-a je došlo do suštinskog problema: kako riješiti prostore koji nisu
etnički čisti ili u kojima su Srbi manjina ili imaju podjednak nacionalni sastav i kako od Bosanske
Krajine napraviti srpski etnički ekskluzivitet.“41

5.5.ORGANIZACIJA ODBRANE GRADA BIHAĆA

5.5.1. Civilna vlast

„Da bi se mogli oduprijeti agresiji srpske vojske trebalo je stvoriti jedinstvenu vlast, njene
organe i oružane snage. Na temelju tadašnjeg Ustava SR BiH prema Ratnom planu u slučaju
napada na SR BiH organizira se Okružna vlast. Stvorena je Skupština Okruga Bihać,
Predsjedništvo Okruga Bihać i Vlada Okruga Bihać sa sekretarijatima predviđenim za ratno stanje.
Još nije bio stvoren Peti korpus, ali je ova najviša vlast u Okrugu objedinila oružane snage Okruga
pod resorom Okružnog sekretarijata za narodnu odbranu. Za Okružnog sekretara odbrane
postavljen je major Mirsad Sedić, a za Komandanta Okružnog štaba major Hajro Osmanagić.
Predsjednik Okružnog Predsjedništva bio je dr. Irfan Ljubijankić, potpredsjednik Mirsad Veladžić,
te članovi, Braco Alagić, Tomislav Dretar, Muhamedagić iz Cazina i predstavnik Bosanskog
Petrovca zvani Doktor.“42

40
Isto, str. 69
41
Isto, str. 80
42
Visitbihac.com, Historija grada, <https://www.visitbihac.com/bs/sadrzaj/historija-
grada/38?fbclid=IwAR2PhJm6DwlAX1MGzh1RLB47DFpUnC-5h0HWATHxjn_xePzLVDN_-4Tzcic>, datum
pristupa: 08.09.2020.

32
 5.5.2. Vojna struktura odbrambenih snaga

5.5.2.1. Struktura jedinica TO Bihać

„Općinski štab teritorijalne odbrane (TO) Bihać razvio je šest odreda TO i to: Orašac,
Brekovica, Centar-Ozimice, Gornje Prekounje, Bakšaiš, Vrsta, kao i nekoliko samostalnih četa.
Odredi su imali različita brojna stanja. Ukupno u odredima TO i štabovima sa prištapskim
jedinicama bilo je 4892 borca i starješina i 901 cijev naoružanja raznih modela i kalibara, među
kojima 5 MB 159 lovačkih pušaka. Ovim jedinicama dodijeljeni su rejoni i zone odgovornosti
prema SCA, koja se protezala od sela Rastovača (tt. 338) na Bugaru, preko Kantarske grede,
Vikića, Prnjavora, sela Mušica, Vrela Klokota, Skočaja, Golubića, Ribićke glavice, Orljana,
Čekrlija, Velikog i Malog Založja, Spahića glavice, sela Jezera do Donjeg Brkića i rijeke Une.
U toku svog borbenog djelovanja jedinice TO Bihać imale su sljedeće gubitke: poginulo je
73, ranjeno 111 I nestalo oko 250 boraca i starješina. Gro nestalih je bio u junu 1992. godine sa
prostora Kulen-Vakufa, Orašca i Cukova, čak 235 boraca koje je srpsko-četnički agresor zarobio
i likvidirao. Gubici su iskazani za period od aprila 1992. godine pa sve do rasformiranja TO
sredinom 1993. godine“43

5.5.2.2. Vazduhoplovne grupe

„Naše vazduhoplovstvo je stvarano sa sasvim određenim ciljevima i zadacima, bez obzira

što nisu postojale materijalne pretpostavke i vazduhoplovi. Jedino je postojao ljudski potencijal.
Naime, gotovo svi piloti i tehničko osoblje bihaćkog aerodroma nesrpske nacionalnosti odbili su
letjeti za račun bivše JNA. Ubrzo zbog lične sigurnosti 23. i 24.04.1992. godine napuštaju svoja
radna mjesta u JNA i prijavljuju se u TO Okruga Bihać. Tom prilikom prešlo je na stranu TO BiH
125 pripadnika vazduhoplovstva sa aerodroma Željava i to: 25 oficira, 14 oficira VTSI, 58 mlađih
oficira i oko 30 vojnika. Prelaskom u TO svi su se oni uključili u TO Okruga van svoje profesije.
No, oni nisu skidali s uma moguće formiranje vazduhoplovne grupe za koju se iskazala nasušna
potreba u cilju uspostave vazdušnog mosta Bihać-Zagreb zbog blokade Okruga Bihać.“44

43
Felić, Bejdo 2002, Peti korpus 1992.-1995., Ljiljan, Sarajevo, str. 18
44
Isto, str. 20-22

33
 5.5.2.3. Formiranje taktičkih i operativnih jedinica sa sjedištem u Bihaću
5.5.2.3.1. Prva bihaćka pješačka brigada

„Prva bihaćka pješačka brigada, formirana je 19.7.1992. godine u selu Kamenica kod
Bihaća. Prve čelne starješine u brigadi bile su: komandant brigade major Mirsad Selmanović, a
načelnik Štaba potpukovnik Izet Pajić. Pomoćnici komandanta bili su: za moral, IPD i VP
Jašarević Senudin, za logistiku Šiljdedić Ekrem, za popunu i personalne poslove Hodžić Nedib i
za bezbjednost Ćurtović Kasim. Brigada je imala razvijenu komandu sa prištapskim jedinicama i
jedinicama podrške i to: mješovitu artiljerijsku bateriju sa minobacačima 82 i 120 mm, mješoviti
protivoklopni vod i mješoviti LARV PZO, tri pješačka bataljona i logističke jedinice.

U 1. bihaćkoj pješačkoj brigadi, na dan formiranja, bilo je 85 oficira, 121 podoficir i 1131
borac, ili ukupno 1337 boraca i starješina. Na taj dan brigada je imala i oko 1/3 naoružanja.

U toku odbrambeno-oslobodilačkog rata 1992-1995. godine brigada je imala slijedeće

gubitke: 307 poginulih, 1763 ranjenih, 69 nestalih ili zarobljenih i 518 povrijeđenih, ili svega 2657
boraca i starješina. 29 boraca i starješina su dobitnici “Zlatnog ljiljana”.“45

5.5.2.3.2. Druga bihaćka muslimansko-hrvatska pjesačka brigada

„Druga bihaćka muslimansko-hrvatska pješačka brigada formirana je 19.7.1992. godine u

Žegaru. U predgrađu Bihaća. Imenom muslimansko – hrvatska proglašena je zato što je 1. bataljon
bio popunjen borcima i starješinama hrvatske nacionalnosti. Prve čelne starješine u brigadi bile su:
komandant Atif Dudakovič, major, načelnik štaba, ujedno zamjenik komandanta Vlado Šantić.

Brojno stanje na dan formiranja Brigade: 83 oficira, 120 podoficira i 1136 boraca ili 1339
ukupno. Brigada je na dan formiranja imala oko 1/3 piešačkog naoružanja raznih vrsta i kalibara,
jedan MB 120 mm i još nekoliko MB 82 i 60 mm.

U toku OOR 1992-1995. godine brigada je imala sljedeće gubitke: 371 poginulog, 1694
ranjena i 6 nestalih, 303 zarobljena, ili ukupno 2374 boraca i starješina. 20 boraca i starješina su

45
Isto, str. 25

34
dobitnici „Zlatnog ljiljana“, 7 nosilaca srebrnog štita, 1 zlatnog grba, 1 narodnog heroja i još tri sa
ostalim nagradama.“46

5.5.2.3.3. Odred za specijalna dejstva

„Odred za specijalna dejstva formiran je 7.4.1992. godine u Bihaću, uz saglasnost i

odobrenje Opštinskog štaba TO Bihać. Prve čelne starješine Odreda za specijalna dejstva bile su:
komandant: Senad Šarganović Šargan, kapetan 1. klase, zamjenik komandanta Rekić Esnaf i
pomoćnik komandanta za logistiku Hasan Šarganović.

OdsD ustrojen je prema privremeno urađenoj formaciji. U Odred su pristupili iskjučivo

dobrovoljci. OdSD imao je Komandu i potčinjene jedinice: Odjeljenje veze, Kurirsko odjeljenje,
tri čete za specijalna dejstva i Logistički vod.

U OdSD je bila u početku samo jedna četa, a kasnije je razvijen i imao je 12 oficira, 15
podoficira i 421 borca, ili ukupno 448 boraca i starješina.Većina boraca posjedovala je lično
naoružanje

U OOR 1992-1995. godine OdSD do svog rasformiranja imao je slijedeće gubitke: 43

poginula, 130 ranjenih i 1 nestali/zarobljeni, ili svega 174 borca i starješine.“47

5.5.2.3.4. Bataljon Vojne policije

„Bataljon Vojne policije formiran je 21.10.1992. godine u Bihaću, Odlukom komandanta

5. Korpusa Prve čelne starješine bile su: komandant Mešić Senijad, kapetan, a njegov pomoćnik
za popunu i personalne poslove Zuhdija Sulić. Ostala formacijska mjesta Komande BVP ostala su
nepromijenjena. Na dan formiranja u Bataljonu Vojne policije bilo je: 17 oficira, 12 podoficira i
272 borca ili ukupno 301 borac i starješina.

46
Isto, str. 26
47
Isto, str. 34

35
 U Odbrambeno-oslobodilačkom ratu 1992-1995. godine, Bataljon je imao sljedeće
gubitke: 32 poginula, 246 ranjenih, 12 nestalih/zarobljenih, ili ukupno 290 boraca i starješina.“48

5.5.2.3.5. Peta tenkovska četa

„Peta tenkovsku četa formirana je 5.12.1992. godine u Bihaću, Odlukom komandanta 5.

korpusa. Prvi čelni starješina 5. tenkovske čete bio je komandir čete Sedin Imamović. Ostale
starješine naknadno su popunjavane. Četa je u svom formacijskom sastavu imala Komandu, tri
tenkovska voda i Desetinu za tehničko održavanje borbenih vozila. Popuna Tenkovske čete vršena
je borcima-tenkistima iz svih jedinica 5. korpusa

Na dan formiranja četa je brojala: 1 oficira, 3 podoficira, 37 boraca, ili ukupno 41 borca i
starješinu. Četa je dijelom naoružana pješačkim naoružanjem, a u svom sastavu imala je 5 tenkova
T-55 I 5 oklopnih transportera M-60.

Peta tenkovska četa 5. korpusa rasformirana je 27.10.1995. godine, a ljudstvo i sredstva iz

njenog sastava ušla su u 5. mehanizovani bataljon 5. korpusa.“49

5.5.2.3.6. Peti mješoviti artiljerijski divizion

„Peti mješoviti artiljerijski divizion formiran je 25.2.1994. godine u Bihaću. Prve čelne
starješine 5. MAD-a bili su komandant Behrem Rizvo i zamjenik Imširević Samir. Pomoćnici
komandanta bili su: za moral, IPD I VP Terzimehić Haris, za obavještajne poslove Bećirspahić
Sead, za popunu i pers. Poslove Mizić Zlatko i logistiku Fajković Husnija.

Peti MAD imao je Komandu i formacijom predviđene jedinjce: Komandni vod, Mješovitu
artiljerijsku bateriju 120 mm, Haubičku bateriju 105 mm, Bateriju LRL 107 mm, LARV PZO i
Logistički vod.

U sastav 5. MAD-a ušla je Mješovita baterija 5. korpusa, koja je bila kao prištapska jedinica
od njegovog formiranja. Ostalo ljudstvo odgovarajućih VES-ova dokomandovano je iz drugih

48
Isto, str. 34-35
49
Isto, str. 35-36

36
jedinica 5. korpusa. Na dan formiranja 5. MAD imao je u svom sastavu: 10 oficira, 22 podoficira
i 72 borca, ili ukupno 104 borca i starješine. Od oruđa 5. MAD je imao topa ZIS-a i 2 topa B-1, 3
minobacača 120 mm, rakete LRL 107 mn, komada 5, TE-8, komada 2, PLK, komada 2, k-11,
komada 9 i FAGOS 4.

Nakon rasformiranja koje je uslijedilo naređenjem Generalštaba ARBiH sve ljudstvo i

sredstva ušla su u sastav novoformiranog 5. mješovitog artiljerijskog puka (MAP) koji je formiran
12.8. 1995. godine u Bihaću.

Na dan formiranja 5. MAP je u svom sastavu imao: 29 oficira, 52 podoficira i 376 boraca
ili 457 ukupno. Od naoružanja je imao: dio pješačkog naoružanja, 6 topova B-1, LRL 107 komada
11, VBR-107 mm, haubica 105 mm 4, haubica 122 mm 3, topova T-12/100 mm 2, SO oruda 76 i
90 mm 2, te više „maljutki“ i drugih raketa.

Od svog formiranja pa sve do kraja rata MAD i MAP imali su sljedeće gubitke: 5 poginulih,
38 ranjenih i nestalih/zarobljenih, ili ukupno 70 boraca i starješina. 6 boraca i starješina iz MAD-
a i MAP-a su nosioci značke „Zlatni ljiljan“.“50

5.5.2.3.7. Peti protivoklopni artilijerijski divizion (MPOAD)

„Peti protivoklopni artiljerijski divizion (MPOAD) formiran je 26.2.1995. godine u

Bihaću. Ljudstvo 5. MPOAD-a, na dan formiranja činilo je: 8 oficira, 10 podoficira i 64 borca ili
82 ukupno. Ljudstvo je dijelom naoružano pješačkim naoružanjem. Od oruđa je bilo: 2 topa 76
mm, ZIS i više lansirnih protivoklopnih raketa. Nosioci značke „Zlatni ljiljan“ su 3 borca.

6. MPOAD je rasformiran 11.8.1995.godine. Ljudstvo i tehnika ušli su u sastav novo

formiranog 5. MAP-a.“51

50
Isto, str. 37-38
51
Isto, str. 38-39

37
5.5.2.3.8. Peta mješovita lahka artiljerijska baterija (MLAb) PZO

„Peta mješovita lahka artiljerijska baterija (MLAb) PZO formirana je 30.5.1995. godine u
Bihaću. Na dan formiranja Baterija je imala u svom sastavu: 2 oficira, 8 podoficira i 35 boraca ili
svega 45. Pored dijela pješačkog naoružanja baterija je imala oruda „BOFORS“ i 20/3 mm i rakete
za PZO.

Od formiranja 5. MLAb pa do kraja rata poginuo je jedan borac. Od 11.9.1995.godine 5.

MLAb ušao je u sastav novoformiranog 5. lahkog artiljerijsko-raketnog diviziona PZO-a.“52

5.5.2.3.9. Peti inžinjerijski bataljon

„Peti inžinjerijski bataljon formiran je 7.9.1994. godine u Bihaću. Okosnicu popune ovoga
bataljona činila je Inžinjerijska četa kao prištapska jedinica Unsko-sanske operativne grupe, koja
je formirana u augustu mjesecu 1992. godine u Bihaću. Prvi komandant bataljona bio je Dizdarić
Sead.

Peti inžinjerijski bataljon imao je, pored Komande bataljona, tri inžinjerijske čete,
Pionirsku četu i Vod logistike. 5. inžinjerijski bataljon, od svog formiranja pa do kraja rata imao
je slijedeće gubitke: 4 poginula, 40 ranjenih, 1 zarobljeni/nestali ili 45 ukupno. Jedan borac je
nosilac značke “Zlatni ljiljan”.“53

5.5.2.4. Peti korpus Armije RBiH

Peti korpus kao najviša vojna formacija na bihaćkom tlu, formiran je 21.10.1992. godine.
Odlukom Predsjedništva Republike Bosne i Hercegovine. U naređenju štaba Vrhovne komande
Oružanih snaga stoji da se formira 5.korpus sa sjedištem u Bihaću. Od tada pa do kraja rata 5.
Korpus će se pročuti ne samo u Bosni i Hercegovini već širom svijeta. Poznat je po nazivu kao
„sila nebeska“. U njegovoj okruženoj szoni odgovornosti dugoj oko 178 kilometara lomile su se

52
Isto, str. 39
53
Isto, str. 39

38
sve četničko-abdićevske ofanzive. Prve čelne starješine 5. korpusa su bile: komadant Ramiz
Dreković, načelnik štaba Ramiz Duraković, Sedić Mirsad. Pomoćnici komandanta bili su: za moral
I PD i VP Topić Ejub, za bezbjednost Butković Sakib i logistiku Sirovina Bećir.

U sastav 5. korpusa ušle su sljedeće jedinice: starješine iz rasformiranog USOG-a, dio iz

sastava preformiranog Okružnog štaba TO Bihać, čije su formacije i nadležnosti smanjene.

Najstarija komanda na Okrugu postaje Komanda 5. korpusa. Prvom naredbom

Predsjedništva na čelnu funkciju 5. korpusa bio je postavljen Hajrudin Osmanagić, major, ali je
ista ukinuta prije njegova preuzimanja dužnosti. Zbog toga, historijski gledano, on nije ni postao
prvi čelni starješina 5. korpusa, jer nije bio primio dužnost.

Od oruđa 5. korpus je imao 2 topa 76 mm ZIS, jedan tenk T-55, jedan BOV 20 minobacača
60, 82 i 120 mm. Danom formiranja u 5. korpusu je bilo oko 2140 cijevi, od čega AP 1094, PAP
479, PM 152, mitraljeza 120, OSA 10, zolja 28, PAM-ova 3, snajpera 48, BsT 2, RB M57 9, RBR
11, RPG 9, a ostalo naoružanje je bilo raznih kalibara i modela uključujući i dio lovačkog
naoružanja. Dva borca iz Komande su nosioci značke "Zlatni ljiljan". Dobar dio naoružanja je iz
ratnog plijena ili je kupovan od četnika.

U sastav jedinica 5. Korpusa ušle su taktičke i logističke jedinice kako slijedi: Komanda
Korpusa, 1. bihaćka pješačka brigada, 2. bihaćka muslimansko-hrvatska pješačka brigada, 1.
cazinska pješačka brigada, 105. bužimska pješačka brigada, 111. bosanskokrupska pješačka
brigada, 1. velikokladuška pješačka brigada, 5. bataljon vojne policije, 5. mješovita artiljerijska
baterija, 5. inžinjerijska četa, 5. tenkovska četa, 5. mješovita lahka baterija, Odred za specijalna
dejstva te 5. logistička baza. Peti korpus je u svojim redovima imao ukupno 10.151 boraca i
starješina ili: 618 oficira, 829 podoficira i 8704 vojnika.54

5.5.2.5. Vojna struktura Hrvatskog vijeća obrane (HVO)

5.5.2.4.1. 101. pukovnija „Ante Knežević-Krpe“

101. pukovnija je bila postrojenje HVO-a koje je pomoglo u odbrani Bihaća tokom čitave
agresije. Njene snage nikad nisu bile u sukobu sa Armijom RBiH te su sve vrijeme zagovarali

54
Isto, str. 47-49

39
jedinstvenu i cjelovitu državu. Bihaćki HVO nije imao nikakve veze sa HVO-om Hrvatske
Zajednice Herceg-Bosne, naročito dok je bila pod komandom Tomislava Dretara, predsjednika
Bihaćkog HVO-a koji je javno izjavio da ne priznaje Matu Bobana kao ni Herceg-Bosnu jer „rade
iste stvari kao i četnici“, već da je vjeran Ustavu BiH, gdje su Hrvati zastupljeni kao ravnopravan
narod, u suživotu sa ostalim narodima. Pod okriljem Bihaćkog HVO-a je osnovana Prva hrvatska
bihaćka pješačka bojna koju je Dreter doveo pod zapovjedništvo komande TO Bihać, a nedugo
zatim ulazi u sastav Druge hrvatsko-muslimanske pješačke brigade (kasnije slavna 502. viteška
brdska brigada - Tigrovi) pod zapovjedništvom Atifa Dudakovića.

„Ja sam uzvratio da moj predsjednik nije Boban već je to predsjedništvo BiH, te da ja ne
priznajem ni Bobana ni Herceg-Bosnu, jer rade iste stvari kao i četnici. Beslać se uzbudio jer kaže
nisu oni četnici. Drugi članovi HVO dr Šantić Ante i mr Nedjeljko Radošević odmah su graknuli
na mene da se moram pokoriti Bobanu. Uskoro su počeli harangirati protiv mene i na narednoj
sjednici HVO-a Bihać su pokrenuli pitanje povjerenja. 50% mi je dalo povjerenje, a 47-48% mi je
uskratilo povjerenje.

Budući da je prije toga bilo bombardiranje mojeg stana, rušenje groba moje majke na
katoličkom groblju, pucanje iz strojnice na moj automobil i nekoliko prijetnji , anonimnih, putem
telefona, u Velikoj Kladuši su me napali , neki muslimanski momci s obrazloženjem da izdajem
hrvatski narod!!! , prihvatio sam smjenjivanje s općinske funkcije u HVO, iako s manjinom
glasova, ali sam ostao Predsjednik i Zapovjednik Okružnog HVO-a. Otišao sam na liječničku
intervenciju u Zagreb odakle mi je onemogućen povratak. Bobanovci su preuzeli vlast, postavili
Vladu Šantića za Zapovjednika, razdvojili ulogu predsjednika od uloge zapovjednika i izdvojili
HVO iz sastava 5 korpusa u zasebnu, ali ipak suboračku organizaciju.

Šantić je, kako sam upoznat cijelo vrijeme radio na podvajanju Hrvata i Bošnjaka, ali to
više nije bilo moguće. Ipak, jedan dio HVO-a je sanjao Tuđmanove snove, što se kasnije vidjelo
kad su otišli s Abdićem i kad je Šantić naredio povlačenje hrvatskih vojnika s platoa u Skočaju
Zavalju što je prouzročilo teške gubitke Petom korpusu, a sva hrvatska sela popaljena od četnika i
Abdićevih snaga, njegovih prijatelja.“55

55
Tomislav Dretar – blog pjesnika 2008, HVO Bihać – Eksluzivni intervju sa Tomislavom Dretarom,
<https://tomislavdretar.wordpress.com/2008/12/24/hvo-bihac-eksluzivni-intervju-sa-tomislavom-dretarom/>, datum
pristupa: 08.09.2020.

40
5.6. VOJNA STRUKTURA AGRESORA

5.6.1. Vojna struktura Vojske Republike Srpske (VRS)

5.6.1.1. Prvi krajiški korpus

„1. krajiški korpus sa sjedištem u Banjoj Luci bio je najveći korpus Vojske Republike
Srpske sa operativnom zonom na području Bosanske Krajine i odbrani koridora u Posavini.
Infrastrukturu i većinu borbenih sredstava naslijedio je od 5. korpusa JNA nakom povlačenja
nekadašnje federalne armije iz Bosne i Hercegovine u maju 1992. godine. Formiran je 01. juna
1992. godine. Dana 19. maja 1992., Momir Talić je postao komandant 1. krajiškog korpusa VRS-
a koji je zadržao infrastrukturu i borbena sredstva 5. korpusa JNA.“56

5.6.1.2. Drugi krajiški korpus

„Drugi krajiški korpus je osnovan odlukom Glavnog štaba (Generalštaba) Vojske

Republike Srpske 19. maja 1992. godine. Korpusom su komandovali general Radivoje Tomanić i
general Grujo Borić. Zona koju je korpus branio je obuhvatala 16 zapadnokrajiških opština
Republike Srpske.

Drugi krajiški korpus u svom sastavu je od 1992-1994 imao artiljerijski divizion sa

haubicama 122mm i 155mm kojim je komandovao kapetan prve klase Dragomir Popović. U zimu
1994. artiljerijski divizion je rasformiran i integrisan u Drugi artiljerijski mješoviti puk. Drugi
mešoviti artiljerijski puk (2.map) je raspolagao sa 20 topova 130mm, 6 haubica 122mm D-30 J, 4
VBR Plamen i 4 VBR Oganj.“57

Naoružanje korpusa naslijeđeno je od jedinica JNA i Teritorijalne odbrane koje su ušle u

njegov sastav. Jedinice su bile popunjene streljačkim naoružanjem. Svaki borac je imao lično
naoružanje.

56
Veterani.ba 2020, 01.06.1992. – Formiran 1. krajiški korpus Vojske Republike Srpske,
<https://veterani.ba/naslovna/2020/06/01-06-1992-formiran-1-krajiski-korpus-vojske-republike-srpske/>, datum
pristupa: 08.09.2020.
57
Veterani.ba 2018, Formiran Drugi krajiški korpus Vojske Republike Srpske,
<https://veterani.ba/naslovna/2018/05/formiran-drugi-krajiski-korpus-vojske-republike-srpske/>, datum pristupa:
08.09.2020.

41
 „Na referisanju u korpusu 2. juna 1992. general Mladić je zapisao i šta je od težeg
naoružanja korpus imao toga dana:

• oklopnih vozila: tenkova 26 (od toga: 10 M-84), OT – 10, BOV – 10 (u sastavu

bataljona vojne policije),
• artiljerije: topova 130 mm – 20, haubica 122 mm – 18, haubica 105 mm – 18,
• protivavionske artiljerije: PAT 20/3 mm – 80, PAT 30/2 mm – 20, PAT 40 mm –
25, Strela-2M – 8 i Igla – 2.

U korpusu, 7. kupreška brigada je imala oklopnu jedinicu, a tenkova i samohotki je bilo u

manjem obimu – raspoređenih po pojedinim brigadama. Bataljon vojne policije imao je četu
oklopnih transportera naoružanu oklopnim vozilima BOV-VP i BOV-3. Od samog formiranja u
sastavu korpusa bile su i artiljerijsko-raketne jedinice PVO.“58

5.6.2. Vojna struktura Srpske vojske Krajine (SVK)

„Povlačenjem JNA sa prostora Republike Srpske Krajine od Teritorijalne odbrane formira

se Vojska RSK. Od raspoloživog ljudstva i tehnike formirano je šest korpusa (21. Kordunski,
Banijski, 18. Zapadno-Slavonski, 11. Istočnoslavonski, 15. Lički i Dalmatinski korpus). Korpuse
je sačinjavalo 26 brigada i 5 pukova. Početkom 1995. na Kordunu se formira i sedmi, specijalni
korpus. Od tehnike, Vojsci RSK na raspolaganju je bilo 240 tenkova (od čega 30 M-84), 160
oklopnih transportera, 560 artiljerijskih orudja, 28 višecijevnih bacača raketa, 230 PO oruđa, 72
lansera PO raketa, 280 sistema PA raketa, 360 cijevnih oruđa PVO, 22 aviona i 18 helikoptera.
Ukupno pod oružjem je bilo 38.000 ljudi, uz rezervu od 14.500 i miliciju od 4.100 ljudi.“59

58
Kukobat, Dušan, Dimitrijević, Bojan B. 2019, 2. krajiški korpus Vojske Republike Srpske, Republički centar za
istraživanje rata, ratnih zločina i traženje nestalih lica, Banja Luka, str. 111
59
Srpski oklop, Tenkovi Srpske Vojske Krajine,
<http://web.archive.org/web/20040403193231/http://stef124.tripod.com/krajina.htm>, datum pristupa: 29.8.2020.

42
5.6.3. Vojna struktura Vojske Jugoslavije (VJ)

Jugoslavenska narodna armija, koja će se kasnije preimenovati u Vojsku Jugoslavije na

prostoru Savezne Republike Jugoslavije, a na prostoru RBiH ogranci bivše vojske prerastaju u
VRS i VSK, će imati ratno dejstvo na samom početku opsade Bihaća u junu 1992., gdje učestvuje
Peti korpus JNA sa sjedištem u Banjoj Luci. Nedugo zatim, Armija se povlači te biva rasformirana,
a na prostoru Bosanske Krajine djeluju Prvi i Drugi krajiški korpus koji su naslijedili naoružanje
Petog korpusa JNA.

5.6.4. Vojna struktura Narodne odbrane Autonomne Pokrajine Zapadna Bosna (NO AP ZB)

Abdićeva tzv. NO AP ZB formirana je prvenstveno od velikokladuških 521. i 527. brigade

te dijela cazinskih jedinica ARBiH zajedno sa formiranjem tzv. AP ZB. Glavni komandant je bio
Asim Delić, koji je u bivšoj JNA bio rezervni oficir, njegov zamjenik je bio Hamdija Mašić.
Načelnik štaba je bio Hasib Hodžić. Pored toga Rasim Bašić je obavljao dužnost načelnika
bezbjednosti. NOZB imala je ukupno 6 brigada sa oko 10.000 vojnika. Pored toga NOZB je
raspolagala s nekoliko jedinica za specijalne namjene (Šejle, Ajkini, Metalni i Golubovi).60

5.6.4.1. Opći podaci o nastanku Autonomne Pokrajine Zapadna Bosna

„Autonomna pokrajina zapadna Bosna je bila paradržavna tvorevina na teritoriji Republike Bosne
i Hercegovine. Zauzimala je dijelove Cazinske Krajine (dijelovi općina Velika Kladuša i Cazin).
Prvobitno je proglašena kao autonomna pokrajina, da bi kasnije proglasila nezavisnost od Bosne i
Hercegovine kao Republika zapadna Bosna.

Iako su pobornici AP Zapadne Bosne, tzv. autonomaši na čelu s Fikretom Abdićem imali jak
politički uticaj, nisu imali većinsku podršku građana te bosanskohercegovačke regije, i to je jedan
od glavnih razloga zašto ideja Zapadne Bosne, nezavisne ili autonomne nije ostvarena.

60
Hamdočamo 2012, Ko su bili komandanti Abdićeve poražene vojske: Otkrivamo – gdje su i šta rade Babini
vojnici, <https://hamdocamo.wordpress.com/2012/06/24/ko-su-bili-komandanti-abdiceve-porazene-vojske-
otkrivamo-gdje-su-i-sta-rade-babini-vojnici/>, datum pristupa: 08.09.2020.

43
Autonomaši su smatrani izdajicama Bosne i Hercegovine, a pogotovo izdajicama bošnjačkog
naroda, zbog saradnje sa režimima Franje Tuđmana i Slobodana Miloševića.

Dana 29. septembra 1993, Fikret Abdić Babo preuzeo je vlast u Velikoj Kladuši (sa namjerom da
isto učini i u Bihaću), i uspostavio tzv. “Autonomnu pokrajinu Zapadnu Bosnu” po ugledu na tzv.
Srpske autonomne oblasti (SAO) iz 1991. To je uradio u dogovoru sa Slobodanom Miloševićem i
Franjom Tuđmanom, kojima je u tom trenutku veoma odgovarao unutarbošnjački sukob. Čin
proglašenja pokrajine je bio neustavni i protivzakonit čin, koji se suprotstavljao Ustavu Republike
Bosne i Hercegovine.“61

5.7. TOK ODBRANE I OPSADE BIHAĆA OD AGRESORSKIH SNAGA

„ ... 21. april 1992.

• Srpske paravojne formacije napale su Bosansku Krupu. U odbranu grada stavile su se

jedinice Teritorijalne odbrane Bosanske Krupe, Cazina, Bihaća i Velike Kladuše. Snage
bosanskih Srba zauzele su grad s desne strane rijeke Une.

22. maj 1992.

• BiH primljena je u punopravno članstvo Ujedinjenih nacija, čime je potvrđena njena

nezavisnost i suverenitet.
• JNA granatira prigradska naselja Bihaća.

12. juni 1992.

• Srpske paravojne formacije napale Bihać, središte Cazinske Krajine.

18. juni 1992.

• Počela izgradnja vojnog aerodroma Čoralići kod Cazina. Aerodrom je izgrađen za mjesec
dana. Dužina piste je bila 1300 a širina 30 metara. Ovaj aerodrom ima izuzetno značenje
za Bihaćki region tokom rata u BiH jer su piloti bosanskohercegovačkog zrakoplovstva

61
Veterani.ba 2019a, 29.09.1993. – Uspostavljena samozvana autonomna pokrajina Zapadna Bosna,
<https://veterani.ba/naslovna/2019/09/29-09-1993-uspostavljena-samozvana-autonomna-pokrajina-zapadna-
bosna/>, datum pristupa: 13.9.2020.

44
 tokom ratnih avioletova u opkoljenu enklavu dopremili znatne količine MTS-a. Zračni
most bio je jedina fizička veza između Bihaćkog okruga i ostatka slobodne teritorije. Let
preko okupiranih dijelova RH bio je veoma rizičan i svaki helikopter prilikom preleta
teritorije tzv. RSK pretrpio je barem pet direktnih pogodaka srpske PVO. Piloti
Zrakoplovne baze Bihać u periodu od 1994/95 godine izvršili su 202 borbena leta i zračnim
putem prebacili oko 500 tona ubojnih sredstava, repromaterijala za potrebe namjenske
industrije, kao i materijale za potrebe bolnice.

6. maj 1993.

• Vijeće sigurnosti UN-a usvojilo rezoluciju 824 kojom se Sarajevo, Tuzla, Žepa, Goražde i
Bihać proglašavaju sigurnim zonama. U rezoluciji se, između ostalog, nalaže »trenutna
obustava oružanih napada ili bilo kakvih neprijateljskih djelovanja protiv ovih sigurnih
zona, i povlačenje svih vojnih i paravojnih jedinica bosanskih Srba iz ovih gradova na
udaljenost sa koje oni prestaju da budu prijetnja njihovoj sigurnosti...« Mirovnim snagama
UN-a istovremeno je naloženo da nadgledaju sigurnost njihovih stanovnika

6. februar 1994.

• VRS pokreće do tada najjaču ofanzivu na bihaćki okrug. 06. februara napadnute su linije
Petog korpusa Armije RBiH na potezu: Vršak – Hasin vrh – Barakovac – Grabež. Snažni
artiljerijsko-pješadijski napadi primorali su jedinice Armije RBiH da se povuku s dijela
teritorije u rejonu Hasin vrh. Cilj ofanzive VRS bio je ovladavanje putnom komunikacijom
Bihać – Cazin, odnosno ovladavanje cijelom desnom obalom rijeke Une. Teške borbe
vođene su svakodnevno uz obostrano velike gubitke u ljudstvu i materijalno-tehničkim
sredstvima. Dana 16. februara paravojne jedinice Fikreta Abdića sa sjevera napadaju
položaje Petog korpusa, no ti su napadi, kao i napadi združenih jedinica VRS, odbijeni.
Armija RBiH vratila je položaje izgubljene u rejonu Hasinog vrha i stabilizirala linije
odbrane.
• Održan Sabor Hrvata čime je prokrčen put ka zaključenju bošnjačko-hrvatskog
Vašingtonskog sporazuma.

45
12. mart 1994.

• UNPROFOR prvi put zatražio zračnu podršku NATO-a i djelovanje protiv snaga VRS u
okolini Bihaća. Podrška nije izvršena »zbog nekoliko odlaganja povezanih s procesom
odobravanja« (zvanično obrazloženje misije UN-a).

4. septembar 1994.

• Počela velika ofanziva VRS na Bužim pod tajnim nazivom »Breza 94«. Operacijom »Breza
94« komandovao je Ratko Mladić, komandant Vojske Republike Srpske. Cilj operacije bio
je presijecanje bihaćkog okruga, ulazak jedinica VRS u Bužim i Cazin i spajanje sa srpskim
snagama u Željavi. Izvršena je velika koncentracija ljudstva, koju su sačinjavale elitne
jedinice Prvog i Drugog krajiškog korpusa VRS, ojačane brigadom »Panteri«. Napad je
počeo u zoru 04. septembra na linije 505. i 511. brigade Petog korpusa ARBiH. Napadu je
prethodila snažna artiljerijska priprema. Na glavnom pravcu napada Ćulumak-Radoč-
Bužim Mladić je angažovao 6. sansku, 5. kozarsku, 1. novogradsku i 43. motoriziranu
brigadu VRS. Posebna brigada, 89. artiljerijsko-raketna, imala je zadatak da čitavo
područje drži u blokadi neprekidnim djelovanjem haubica, višecijevnih raketnih bacača, i
raketnih lansera. Na udaru su se našli i civilni ciljevi u Bužimu i Cazinu. VRS je danonoćno
vršila tenkovsko-pješadijske napade posebno na linije odbrane 505. bužimske viteške
brigade. Artiljerijsko-pješadijski i tenkovski napadi traju neprekidno sedam dana, a onda
Mladić donosi odluku o pregrupisanju snaga i uvođenju novih, svježih jedinica.
Istovremeno, komanda 505. bužimske brigade, na čelu s komandantom Izetom Nanićem,
privodi kraju pripreme za kontranapad. Elitne jedinice 505. brigade ARBiH izvučene su sa
linija i koncentrirane za udar u bok Mladićevih snaga. Dana 12. septembra, snage
bosanskih Srba kreću u najjači napad u rejonu Sipa i Križa. Tenkovi VRS zaustavljeni su
tek na samim rovovima 505. bužimske brigade. Istovremeno, elitne jedinice Petog korpusa
napadaju Mladićeve snage s boka i probijaju linije jedinica VRS koje su, uz velike gubitke,
primorane na povlačenje.

23. oktobar 1994.

• Jedinice Petog korpusa Armije BIH izvršile snažnu ofanzivu na položaje VRS južno od
Bihaća (operacija Grmeč 84). Probijene su linije odbrane jedinica Drugog krajiškog

46
 korpusa VRS i za nekoliko dana Armija BIH ovladala je nad nekoliko stotina kvadratnih
kilometara teritorije.

25. oktobar 1994

• Peti korpus Armije RBiH oslobodio Grabež, strateški izuzetno značajnu tačku istočno od
Bihaća.
• Nastavljeno napredovanje Armije BiH prema Bosanskoj Krupi.
• Peti korpus Armije RBiH probio linije odbrane VRS južno od Bihaća i oslobodio Kulen
Vakuf

1. novembar 1994.

• Počeo združeni protivnapad jedinica VRS na Bihaćku enklavu. Jedinice bosanskih Srba
napredovale su sa juga i jugoistoka, jedinice hrvatskih Srba (tzv. Vojska Republike Srpske
Krajine) napadale su sa sjevera i sjeverozapada. Jedinicama tzv. VRSK pridružile su se i
paravojne formacije lojalne Fikretu Abdiću. Napadi su podržani djelovanjem avijacije,
naslijeđene od bivše JNA. Avijacija je korištena iz zrakoplovne baze u Udinama, na
teritoriji koju su kontrolisali hrvatski Srbi. Prema zvaničnim izvještajima UNPROFOR-a,
srpska avijacija u napadima je koristila kasetne i napalm bombe (obje vrste zabranjene su
međunarodnim konvencijama). Jedinice bosanskih Srba ubrzo su dostigle stare linije i
napredovale dalje prema južnim predgrađima Bihaća.

16. novembar 1994.

• UNPROFOR upozorio srpske snage da će zatražiti intervenciju NATO-a ukoliko se ne

obustave napadi na Bihać.

19. novembar 1994.

• Srpske snage počele do tada najžešće napade na Bihać. Posebno su snažni napadi na
položaje Armije RBiH južno od grada. Cijela kružna linija odbrane ARBiH u dužini od
oko 180 km nalazi se pod udarima združenih srpskih snaga i paravojske Fikreta Abdića.

21. novembar 1994.

• NATO avijacija bombardovala aerodrom Udbine. NATO je želio potpuno neutralizirati

aerodrom i njegovu infrastrukturu, ali se UNPROFOR usprotivio takvoj akciji insistirajući
da se treba gađati samo pista a ne avioni koji sa nje polijeću. Specijalni predstavnik

47
 generalnog sekretara UN-a Jasuši Akaši smatrao je da će samo bombardovanje piste
predstavljati srazmjeran odgovor na srpske napade avionima na sigurnu zonu Bihaća.

23. novembar 1994.

• Srpske snage nastavljaju s napadima na Bihać i osvajaju značajnu kotu Debeljača. Veći
broj država članica međunarodne mirovne misije u BiH traže da UNPROFOR ovlasti
NATO za kaznene i šire zračne udare po cijeloj teritoriji BIH, ali UNPROFOR je izrazio
nespremnost za takvu akciju.

3. decembar 1994.

• Dolazi do stabilizacije linija fronta u Bihaćkoj regiji. Srpske snage nastavljaju s

granatiranjem zaštićene zone. U izvještaju generalnog sekretara UN-a od 01. decembra
1994. godine ističe se da većina ofanzivnih akcija Petog korpusa Armije RBIH nije
pokrenuta iz sigurne zone Bihaća, međutim, činjenica da je ofanziva vođena iz štaba
korpusa u Bihaću, prema procjeni UNPROFOR-a doprinijela je da snage bosanskih Srba
napadnu grad. Generalni sekretar UN-a je zatim istakao da su vojni efektivi locirani u svim
sigurnim zonama pod zaštitom UN-a, izuzev Srebrenice i Žepe gdje je koncept sigurnih
zona »efikasnije primijenjen«.

14. januar 1995.

• Peti korpus ARBiH napada položaje VRS južno od Bihaća i oslobađa izvor Klokot i Vedro
Polje. Akcijom je riješeno pitanje snabdijevanja Bihaća pitkom vodom.

15. juni 1995.

• VRS u sadejstvu sa srpskim snagama iz Hrvatske, te paravojnim formacijama Fikreta

Abdića počinje novu ofanzivu na bihaćki okrug. Srpske snage napredovale su u rejonu
Plješevice. U toku su pripreme za provođenje operacije »Spržena zemlja« koja ima za cilj
potpuno razbijanje Petog korpusa ARBiH.

19. juli 1995.

• Jedinice VRS ušle u sigurnu zonu Žepa. Civilno stanovništvo pod nadzorom UNPROFOR-
a postepeno evakuisano.
• Počinje ofanziva VRS na bihaćki okrug pod kodnim nazivom »Spržena zemlja« (posljednja
ofanziva VRS na jedinice Petog korpusa Armije RBiH). U ofanzivi na bihaćki okrug

48
 učestvovale su snage bosanskih Srba, Srba iz Republike Hrvatske i paravojne formacije
Fikreta Abdića. Udružene srpske snage su munjevito napredovale prema Cazinu tako da je
postojala opasnost presijecanja enklave na dva dijela. Svi ratni potencijali, ljudstvo i
tehnika Petog korpusa Armije RBiH bili su angažovani na odbrani. Ofanziva je trajala sve
do 4. avgusta 1995. godine kada je Hrvatska vojska počela oslobodilačku operaciju
»Oluja«.

29. juli 1995.

• HVO zauzima Glamoč i Grahovo. 10 hiljada srpskih civila krenulo u izbjeglištvo.

• Snage lojalne Fikretu Abdiću, pojačane hrvatskim Srbima napadaju zonu odgovornosti
Petog korpusa Armije BIH i zauzimaju dio teritorije na sjeveru enklave napredujući prema
Cazinu. VRS je napadala Bihać s južnog pravca, dok su snage tzv. VRSK enklavu napadale
sa zapada. – Težište borbenih djelovanja prebačeno je na zapadnu Bosnu...“62

5.7.1. NAJZNAČAJNIJE VOJNE OPERACIJE U BOSANSKOJ KRAJINI

5.7.1.1. Munja 93

Poslije 1992 godine, u novu 1993. godinu se ušlo iznenadnim napadom 505. brigade u
rejonu Banjana 11. januara, koji će rezultirati jednom od najvećih pobjeda bosanske vojske u toku
odbrambeno – oslobodilačkog rata. Akciji je prethodilo višednevno izviđanje šireg prostora
Banjana. Tada još uvijek malo poznati komandant Izet Nanić izrađuje plan napada sa Štabom 505.
brigade. Cijela operacija Munja ‘93 bila je isplanirana i realizirana od strane komande 105.
bužimske brigade na čelu s komandantom Izetom Nanićem. Mjesto izvođenja bilo je na širem
prostoru Banjana, brdovitog predjela Cazinske krajine u trokutu istočno od Bužima, sjeverno od
Bosanske Otoke i jugozapadno od državne granice, tzv. “suhe međe”.Ciljevi ove operacije bili su
zauzimanje strateški povoljnijih borbenih položaja i odbacivanje neprijatelja sa šireg rejona
Banjana kako ne bi mogao neposredno gađati bužimska naseljena mjesta Dobro Selo i Radoč. Za

62
502 Sila nebeska 2009, Hronologija rata 1992-1995, <https://502brigada.jimdofree.com/hronologija-rata-90-
95/hronologija-rata-1995/>, datum pristupa: 23.02.2020.

49
uspješno izvođenje ove operacije komanda 105. bužimske udarne krajiške brigade vršila je
višednevna izviđanja neprijateljskih položaja utvrđujući raspored snaga i sistem odbrane.
Prethodno su, u oktobru 1992. godine, pripadnici ove brigade izveli akciju Oganj ‘92, u kojoj su
zauzeli vrlo dominantnu kotu, Ćorkovaču (603), i tako ovladali državnom granicom.63 Ovim
osvajanjem ostvareni su znatno povoljniji uslovi za planiranje jedne šire akcije oslobađanja
državnog teritorija u pravcu sjevera i istoka. Frontalni napad više nije bio jedina opcija.Jedan
čovjek bio je mozak cijele operacije, kojom je sve vrijeme komandirao s osmatračnice na
Ćorkovači. Bio je to tadašnji dvadesetosmogodišnji komandant brigade – Izet Nanić. Vojskovođa
koji nije htio isključivo prihvatiti ulogu branioca već je htio biti i oslobodilac. Svoju nadarenost za
vojničke poduhvate pokazao je prvi put u 1992. godini u operaciji Oganj, a potvrda svega toga bila
je operacija Munja ‘93.Bužimska 105. brigada realizirala je briljantnom taktikom uspješno
operaciju Munja ‘93 i oslobodila znatan prostor državne teritorije. Ovom je operacijom Nanić
odbacio neprijateljsku artiljeriju od Bužima, a određen broj te artiljerije dopremio je i u svoju
komandu kao ratni plijen. Bužimska brigada imala je poslije ove akcije po prvi put u svom
vlasništvu topove, minobacače i veliki broj municije. S obzirom da ih je većina u akciju krenula s
nekoliko metaka u džepu, sama činjenica da su se dodatno naoružali dala je veliki moral i sigurnost
svakom bužimskom borcu.64

5.7.1.2. Breza 94

Taj dan, odnosno, 4. septembra 1994. godine Vojska Republike Srpske uz znatnu pomoć
Vojske Republike Srpske Krajine pokreće operaciju pod nazivom “Breza 94”, na bužimsko –
otočkom ratištu. Ovom operacijom je rukovodio lično general Ratko Mladić. Tokom čitavog i
narednog dana VRS je intenzivno granatirao zonu odgovornosti 5. korpusa Armije Republike
Bosne i Hercegovine, a naročito zonu koju je držala 505. bužimska brigada ARBiH. Nakon

63
Novi Horizonti 2017, Munja ‘93 – Priča o pobjedi nenaoružane bosanske vojske (video RTRSa i video snimljen
direktno sa linija pripadnika ARBiH), <https://www.novihorizonti.ba/munja-93-prica-o-pobjedi-nenaoruzane-
bosanske-vojske-video-rtrs-a-i-video-snimljen-direktno-sa-linija-pripadnika-arbih/>, datum pristupa: 22.08.2020.
64
Historija.ba, Počela operacija “Munja ‘93”, <https://www.historija.ba/d/564-pocela-operacija-munja-93/>, datum
pristupa: 22.08.2020.

50
artiljerijske faze, kreće pješadijski napad u pravcu Grmuško – srbljanskog i bužimsko otočkom
dijelu ratišta. Ipak, linije koje je držala 505. i 511. brigada ARBiH ostale su nepomaknute, osim
dvije tačke u rejonu Joje koje su u toku dana vraćene, dok je agresor izgubio 20 vojnika. Za
odmazdu agresor je granatirao užu gradsku jezgru Cazina i Bužima višecjevnim raketnim
sistemom “Orkan”, od čega je ranjeno 70 civila dok su 3 civila poginula.Sljedećeg, 6. septembra
krenuo je žestok protunapad pripadnika ARBiH iz sastava 501. i 503. brigade na rejonu Hasina
vrha prilikom čega je vraćeno 60 zemunica i Alibegića kose koja je oslobođena. Agresor je ponovo
uzvratio artiljerijskim napadima tokom 7. i 8. septembra, prilikom čega su ranjena 32 pripadnika
ARBiH, dok je jedan poginuo. Glavni napadi VRS su uslijedili u ranim jutarnjim satima 4.
septembra 1994. godine na pravcu Sip-Radoč. Peti korpus Armije RBIH je pojačao svoju odbranu
na pravcu Sip-Radoč, zatim je uslijedio silovit napad VRS sa svim raspoloživim sredstvima na
prve linije odbrane 505. bužimske brigade, međutim 505. bužimska brigada nije popuštala uprkos
silovitim napadima VRS. Komadant 505. bužimske brigade Izet Nanić je odlučio da se izvrši
kontra-napad 6. septembra taktikom iznenadnog napada. Ovaj napad je izveden tako što su snage
505. bužimske brigade tajno prošle kroz linije 1. krajiškog korpusa VRS i uspješno sproveli kontra-
napad.65

5.7.1.3. Grmeč 94

Napadi 3. korpusa Armije Republike Bosne i Hercegovine prema Tesliću i Doboju odnosno
7. korpusa prema Donjem Vakufu i Mrkonjić Gradu u drugoj polovini 1994. godine primorale su
snage Vojske Republike Srpske da dio snaga sa Bihaćkog ratišta prebace prema ugroženim
teritorijama. Ovakav poduhvat ocijenjen je u Komandi 5. korpusa ARBiH kao povoljan za
pokretanje operacije većih razmjera. Ideja je bila odbaciti neprijatelje dubinom, od desne obale
rijeke Une, osloboditi dijelove Grmeča odakle je artiljerijom svakodnevno granatiran Bihać, kao i
eliminacija artiljerijskih utvrda odakle su granatirani Cazin i Bosanska Krupa. U skladu sa planom
realizacije izvršena je priprema pod kodnim nazivom “Grmeč 94”. Komanda korpusa na čelu sa

65
Bosnae 2016, Srpska ofanziva “Breza 94” – velika pobjeda vitezova iz Bužima,
<http://bosnae.info/index.php/srpska-ofanziva-breza-94-velika-pobjeda-vitezova-iz-buzima>, datum pristupa:
22.08.2020.

51
generalom Atifom Dudakovićem 23. oktobra 1994. godine izdaje zapovijed za napad, koji je
trebao uslijediti sutradan 24. oktobra. Operacija “Grmeč-94” s vojničke točke gledišta bila je
zahtjevna vojna zadaća za 5. korpus ABiH. Koristeći faktor iznenađenja snage ABiH vrlo su brzo
izbile na crtu Kulen Vakuf − Vrtoče i tu su zaustavljene. Iako uspješna u napadu, ABiH nije bila
uspješna u obrani. Poslije stabilizacije crta obrane, jedinice VRS krenule su u protunapad koji je
uz krajnje napore i žrtvu jedinica ABiH i HVO-a zaustavljen na prilazima Bihaću. Glavni pravac
srpskog protunapada išao je južnim i jugozapadnim dijelom bojišta. Najžešće borbe za Bihać
vođene su upravo u hrvatskim selima bivše općine Zavalje. Srpske snage uspjele su zauzeti
Baljevac, Zavalje, Međudražje, Veliki Skočaj, Mali Skočaj, Vučjak, Žegar i Vedro Polje.66

5.7.1.3.1. Grabež 94

Dana 25.10.1994. jedinice 502. slavne brdske brigade oslobodile su kasarnu Grabež iz koje
je agresor dvije i po godine napadao raznim projektilima. Srpsko-četnički agresor pokušava na
svaki način grupnom odbranom makar usporiti napredovanje 502. brigade, čije snage istog dana
izbijaju na liniju: Grmuša - Novakovići - Jankov vrh - Drenovo Tijesno - Turski Kozjen (939) –
Volarica - rudnik boksita (k. 429), čime je oslobođeno oko 60 km2 prostora. Gubici Brigade od 23.
do 25.10. su: 16 boraca s težim tjelesnim povredama i 25 s lakšim tjelesnim povredama. Agresor,
uvidjevši ozbiljnost ofanzive, evakuiše stanovništvo iz okolnih sela prema Nebljusu, Donjem
Lapcu i Bosanskom Petrovcu, a jedinice 15. bihaćke lake pješačke brigade napustile položaje te
prebjegle u Republiku Hrvatsku.67

5.7.1.4. Tigar-Sloboda 94 – prvi pad AO ZB

Gledajući u obzir da je 5. korpus i Bihaćki okrug bio već preko dvije godine u okruženju,
ratujući sa brojno nadmoćnijim neprijateljem (ukupno pet korpusa VRS i VRSK potpomognutih

66
Bosnae 2018, Operacija “Grmeč 94” – munjevit prodor 5. korpusa ARBiH u najtežim ratnim prilikama,
<http://bosnae.info/index.php/operacija-grmec-94-munjevit-prodor-5-korpusa-arbih-u-najtezim-ratnim-prilikama>,
datum pristupa: 22.08.2020.
67
Felić, Bejdo, nav. djelo, str. 318-320

52
sa tzv. Narodnom odbranom APZB Fikreta Abdića-Babe) i sa hroničnim nedostatkom hrane,
municije i lijekova, pribjeglo se u prvoj polovini jula 1994. godine obmani neprijateljskih snaga
na način da je komanda 5. korpusa u Bihaću inscenirala pobunu jedinica 502. brigade ("Tigrovi")
protiv Atifa Dudakovića i same komande 5. korpusa. Nekoliko mjeseci ranije, u štab Fikreta
Abdića u Velikoj Kladuši ubačen je tzv. "vođa pobunjenika", Hamdija Abdić-Tigar, sa ciljem da
od srpskih snaga i "autonomaša" izvuče naoružanje i municiju za buduću "pobunu". Isti su mu
pružili izdašnu pomoć (1200 pješadijskih cijevi, 200.000 metaka, velike količine protivoklopnih
sredstava, hrane, te oko 100.000 DM u novcu). Pobuna je počela u ranim jutarnjim satima
07.07.1994.godine. Po Bihaću su paljene gume, pucalo se u zrak u cilju obmane srpskih snaga koje
su se nalazile na okolnim brdima i planinama, a u cilju privida "uličnih borbi", sve je bilo
blokirano, čak i Francuski bataljon UN-a . Radio Bihać je emitovao vijest da su u Bihać ubačene
terorističke grupe, nakon čega je prestao sa emitiranjem svog programa. Cijeli svijet je bio
obmanjen, pa su čak i sami građani Bihaća i Bihaćkog okruga pomislili da se stvarno radi o pobuni.
Sve to je trajalo nekoliko dana (do 09.07.1994.godine) tj. sve do momenta dok kontigent sa
naoružanjem za tzv. "pobunjenike" nije pristigao iz skladišta srpske vojske preko srpske teritorije
(UNPA zona u R Hrvatskoj) u opkoljeni Bihać.68

5.7.1.5. Pauk

Disolucija Jugoslavije, za što je glavni krivac tadašnja velikosrpska ideologija na čelu sa

Slobodanom Miloševićem, donosi turbulentan politički rasplet u Srbiji. Svoj uspon i učvršćivanje
na političkoj sceni kao i kreiranje brojnih tokova Slobodan Milošević je ostvarivao uz pomoć
‘Službe državne bezbednosti’ (SDB). Naročito se osvrtao na pomoć ‘Crvenih beretki’ koje su
angažovane u specijalnim vojnim operacijama na prostoru Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Jedna
od najambicioznijih operacija, u kojoj je učestvovao Miloševićev državni aparat, bila je operacija
kolaboracije sa Fikretom Abdićem u Cazinskoj krajini, poznatija kao operacija “Pauk”. Operacija
“Pauk” krenula je već u novembru 1994. godine i već u toku decembra jedinice 5. korpusa ARBiH
bile su primorane povući se iz gradske jezgre Velike Kladuše. Sama operacija, sa povremenim i

68
Afanov Blog 2013, HISTORIJA - Operacija "Tigar Sloboda 94",
<http://afanovblog.blogspot.com/2013/02/historija-operacija-tigar-sloboda-94.html>, datum pristupa: 22.08.2020.

53
dužim prekidima, trajala je sve do 5. avgusta 1995. godine, odnosno do deblokade Cazinske krajine
i u navedenom periodu grupacija nije ostvarila željeni uspjeh. U borbama za Zapadnu Bosnu
ukupni gubici sastava operativne grupe “Pauk” iznosili su 433 vojnika i starješine, od čega 64
Srbina i 369 Bošnjaka. Miloševića i njegov štab u Beogradu do posljednjeg trenutka rata više su
zanimale vojne prilike u Cazinskoj krajini, nego u dijelovima RS: oni su vjerovali da će, u slučaju
da Abdić ovlada ovim prostorom uz pomoć formacija iz Srbije, Abdićevu Republiku prepustiti
Hrvatskoj, poslije čega će Tuđman vojnički zaposjednute teritorije RS-a vratiti Miloševiću,
odnosno Karadžiću. Da ovo nije neutemeljeno, potvrđuju razgovori Tuđmanovog izaslanika
Hrvoja Šarinića koji je u knjizi “Svi moji tajni susreti sa Slobodanom Miloševićem” prenio
Miloševićeve riječi iz ljeta 1995. godine: “Mene ne zanima Abdićeva Republika: zanima me pola
Bosne i Hercegovine…” 69

5.7.1.6. Zima 94

„Krajem studenog 1994. godine ratna kriza na prostorima Bosne i Hercegovine kulminirala
je. Organizirana i koordinirana opsada Bihaća od strane srpskih snaga iz Bosne i Hercegovine i
privremeno okupiranih dijelova Hrvatske, uz logističku potporu Jugoslavenske armije imala je za
cilj zauzimanje Bihaća i preuzimanje kontrole nad gotovo cijelim područjem Bosne i Hercegovine.
Srpski napadi na Bihać, koji je bio unutar UN-ove zaštićene zonu, dostiže svoj vrhunac 29.
studenoga 1994. godine. Očekivao se skori pad grada koji je već mjesecima bio u potpunom
okruženju, uz mnogo poginulih, ranjenih, iznemoglih i iscrpljenih branitelja i građana.

U nastaloj situaciji koristeći UNPROFOR i sporazum o primirju u Hrvatskoj, voda

pobunjenih Srba u Hrvatskoj Milan Martić mobilizirao je i pokrenuo pobunjene hrvatske Srbe koji
su preko hrvatske državne granice prelazili u susjednu Bosnu i Hercegovinu, gdje su zajedno sa
Srbima iz BiH te Miloševićevim, Sešeljevim i Arkanovim dobrovoljcima iz Srbije, sudjelovali u
napadima na Bihać. U slučaju eventualnog pada Bihaća u ruke bosanskih Srba, Hrvatska bi se
našla izravno ili neizravno u potpuno izgubljenoj vojničkoj poziciji. Nestajanjem Bihaćke enklave

69
Bosnae 2019, Kako je Milošević formirao vojsku Fikreta Abdića – angažman srpske vojske u operaciji “Pauk”,
<http://bosnae.info/index.php/kako-je-milosevic-formirao-vojsku-fikreta-abdica-angazman-srpske-vojske-u-
operaciji-pauk>, datum pristupa: 22.08.2020.

54
tzv. Republika Srpska Krajina i Republika Srpska bile bi čvrsto povezane, otvorila bi se jaka
prometna komunikacija Beograd-Banja Luka-Knin, stvorio bi se ogroman kompaktan srpski
prostor koji bi dopuštao Srbima veliku operativnu dubinu, a vjerojatnost njihovog ujedinjenja bi
bila vrlo velika. Padom Bihaća Hrvatska bi nakon toga iznimno teško uspostavila vojnu i političku
ravnotežu i bila bi jednostavno prisiljena prihvatiti gotovo sve uvjete Martića, Karadžića i Mladića.
To bila konačna i definitivna pobjeda Srba. Osim toga, pad Bihaća vjerojatan bi donio novi težak
zločin srpskih snaga i humanitarnu krizu nesagledivih razmjera, znatno veću od one koja se nepunu
godinu kasnije dogodila u Srebrenici. U takvim okolnostima, bilo je nužno djelovanje HV i HVO-
a, da združenim snagama spriječe nadolazeću katastrofu.

Operacija počinje 29. studenog 1994. po planu da HV i HVO napadnu vojsku bosanskih
Srba tamo gdje najmanje očekuju – u Livanjskom polju i na planini Dinari. Borbene skupine 126.
domobranske pukovnije ubacuju u međuprostor neprijateljai. Dan kasnije, 30. studenog 1994.
počinju frontalni udari na iznenađene postrojbe bosanskih Srba. Tijekom idućih dana, sve do 7.
prosinca 1994. hrvatske snage (7. i 4 GBr, 114. Br. i 80. dp.) u krajnje nemogućim, zimskim
uvjetima surove mećave uspijevaju ovladati visovima Dinare i toga dana dolazi do stabilizacije
bojišnice na Dinari. Također, tog dana se pokreće i napad na istočnoj strani Livanjskog polja (5.
gbr; 1. HGZ; 22. DO. i SP MUP-a HRHB). Borbena djelovanja i pomaci na bojišnici su trajali do
24.prosinca 1994. kada se operacija smatra završenom. Oslobođeno je područje širine 10 km i
dubine 20 km – ukupno 200 četvornih kilometara. Srbi su poraženi na Dinari i veći dio Livanjskog
polja našao se pod nadzorom HV-a i HVO-a.

Operacija Zima ’94 odvijala se u ekstremnim zimskim vremenskim uvjetima, po visokom

snijegu, snježnoj oluji i uz vrlo niske temperature i do -20 celzijevih stupnjeva. Zbog neprekidnog
boravka i borbenog djelovanja u takvim vremenskim uvjetima mnogi su hrvatski vojnici u ovoj
operaciji pretrpjeli smrzavanje pojedinih ekstremiteta (ruku i nogu) koji su im morali biti
amputirani. Zbog toga je operacija Zima 94 u povijest Domovinskog rata ušla kao primjer iznimnih
fizičkih i moralnih napora kroz koje su prolazili hrvatski branitelji u obrani od agresije i
oslobađanju okupiranog teritorija.

Bez uspješnog okončanja Prve bihaćke krize i sprječavanja pada Bihaća krajem 1994.
godine, ne bi bilo ni “Bljeska” ni “Oluje” 1995. godine. Operacija “Zima ’94” zbog svega toga

55
bila je, bez ikakvog pretjerivanja, prekretnica ratnih zbivanja na ovim prostorima, a operacije
“Ljeto ’95” i “Oluja” njezin logični završetak.“70

5.7.1.7. Ljeto 95

„Oslobodilačka Operacija “Ljeto ’95” je akcija Hrvatske vojske koja se odvijala od 25. do
30. srpnja 1995. godine. Akcijom su oslobođeni Bosansko Grahovo i Glamoč te šira područja,
ukupno oko 1600 četvornih kilometara.Tri dana ranije potpisan je Splitski sporazum između Franje
Tuđmana i Alije Izetbegovića o suradnji. Time je legalizirana prisutnost i djelovanje hrvatskih
snaga na području BiH. Njome se željelo spriječiti da vojske bosanskih i hrvatskih Srba osvoje
Bihać i da se stvore preduvjeti za oslobađanje Knina. Operacija se odvijala iz dva smjera napada.
Prvi je bio na Crni Lug-Bosansko Grahovo, gdje su napad počele 7. gardijska brigada i 9. bojna
HOS-a 114. brigade. Neprijatelj je imao dobro organiziran sustav obrane, ojačan ljudstvom
pristiglim s bihaćke bojišnice. Stoga je na desnom krilu drugi dan napada uvedena 2. bojna Termiti
9. gardijske brigade koja je probila neprijateljske linije i oslobodila važno uporište Nos. Potom je
u napad uvedena 4. gardijska brigada što je ubrzalo operaciju, te su 28. srpnja 7. i 4. brigada ušle
u Bosansko Grahovo.Na drugom smjeru napada planina Šator-Glamoč djelovali su 1. hrvatski
gardijski zdrug, 81. gardijska bojna, 3. bojna 1. gardijske brigade HV-a, postrojbe Hrvatskog vijeća
obrane i specijalna policija MUP-a Herceg Bosne. Na tom smjeru neprijatelj je također imao dobro
utvrđene položaje na planini Staretini, ali hrvatske su snage već 27. srpnja izbile pred
Glamoč.Srpski pobunjenici u Krajini, ishodom ove operacije, dovedeni su u poluokruženje s
linijom bojišnice samo desetak kilometara udaljene od Knina. Time je sudbina pobunjeničke
tvorevine na području Hrvatske bila zapečaćena, što je povijesna vojno-redarstvena akcija Oluja,
provedena samo nekoliko dana kasnije, i potvrdila.Važno je istaknuti važnost ove operacije bez
koje se operacija “Oluja” ne bi odvila onakvom dinamikom i uspješnošću. Operacija „Oluja“ je
konačna hrvatska pobjeda, točka na i te možda najsjajnija bitka hrvatske povijesti ali niz malih,

70
Braniteljski 2018, Zima ’94, <https://braniteljski.hr/zima-94/>, datum pristupa: 14.09.2020.

56
uspješnih oslobodilačkih akcija, poput “Ljeta ’95”, koje su joj prethodile, stvorile su idealne uvjete
za njezino uspješno provođenje.“ 71

5.7.1.8. Oluja

„Još od jeseni 1994. godine okruženi 5. korpus Armije Bosne i Hercegovine bio je pod
stalnim pritiskom vojnih snaga hrvatskih i bosanskohercegovačkih Srba. Tako je i bihaćkoj enklavi
prijetila sudbina Srebrenice. Novi napad na Bihać pokrenut je u združenom djelovanju Vojske
Republike Srpske i Srpske vojske Krajine u operaciji Mač-95. Operacija je počela 19. srpnja 1995.
Cilj je bio potpuno okruživanje 5. korpusa Armije BiH, a potom i njegovo uništenje. Splitskim
sporazumom 22. srpnja 1995. godine Republika Hrvatska i Bosna i Hercegovina dogovorile su
nastavak operacija radi pružanja pomoći okruženom Bihaću. Hrvatske snage provele su operaciju
Ljeto-95 od 25. do 29. srpnja 1995. godine. Razbile su snage 2. krajiškog korpusa Vojske
Republike Srpske, čime su privremeno zaustavljeni srpski napadi na Bihać.“72

„Operacija oslobađanja hrvatskog teritorija u kolovozu 1995. godine pod nazivom „Oluja“,
izvodila se četiri dana, od 4. do 7. kolovoza, od strane postrojbi Hrvatske vojske i specijalnih
jedinica MUP-a i to u pet zbornih područja. Operacija je imala dva glavna i nekoliko pomoćnih
pravaca, a planirala se tako da se na područje Republike Srpske Krajine uđe iz više pravaca i na
taj način okruži neprijateljske snage. Korištene su gardijske brigade i postrojbe specijalne policije
u svim zonama, osim u zbornom području Karlovac i Bjelovar gdje su snage sačinjavale domaće
stanovništvo (Vojno redarstvena operacija „Oluja“: uloga i značaj ZP Karlovac, 2010:7). Operacija
„Oluja“ provedena je na središnjem dijelu teritorija Republike Hrvatske koji je od 1990. Do 1992.
godine djelovanjem pobunjenih Srba u Hrvatskoj te Jugoslavenske Narodne Armije okupiran te
spojen u teritorij pod nazivom Republika Srpska Krajina. Hrvatska vojska tad je silom okolnosti,
formirana 1991. godine iz policije, zbora narodne garde i teritorijalne obrane Republike Hrvatske.
Ona je nakon brojnih neuspjelih pokušaja pregovora i mirne reintegracije 1995. godine u

71
Braniteljski 2019, Operacija Ljeto '95, <https://braniteljski.hr/operacija-ljeto-95/>, datum pristupa: 22.08.2020.
72
Šerić, Boris 2017, Operacija Oluja – vojnostrateški pregled, Ministarstvo obrane Republike Hrvatske, Zagreb, u:
Grgurić, Stjepan Krešimir 2019, Vojno-geografska analiza operacije „Oluja“, zborno područje Gospić, diplomski
rad, Prirodno-matematički fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Zagreb, str. 5

57
potpunosti dobila zadatak vraćanja okupiranih područja pod vlast hrvatske vlade. Hrvatska je u rat
ušla nepripremljena te su se sve operacije razrađivale i planirale tijekom rata kao odgovori na
nemogućnosti diplomatskih dogovora.“ 73

5.7.1.9. Slom Autonomne Pokrajine Zapadna Bosna

„U nedjelju nešto iza 5 sati prve grupe boraca 5. korpusa ušle su u grad sa južnog oboda.
Autonomaši otvaraju jaku vatru s kula-grada i nekoliko uzvišenja istočno i zapadno od Kladuše.
Dudaković naređuje opkoljavanje, izolaciju tih grupa ekstremista i nastavak čišćenja gradskog
jezgra od Abdićevih snaga. Akciju komplicira prisustvo velikog broja civila koji su ostali u gradu
i pored kampanje autonomaša da se grad napusti jer će Alijina vojska poklati sve koje zatekne.
Armija RBiH u završnici operacije uopće nije koristila artiljeriju, posebno kada su se naše snage
približile gradu. U tom tragičnom sukobu bilo je već previše žrtava među Bošnjacima i svaka nova
mrtva glava bila bi suvišna, iako se radilo i o ljudima u uniformi NO AP ZB. Većina je jedva
čekala priliku da pređe u redove 5. korpusa pod komandom Atifa Dudakovića (posljednjih sedam
dana autonomije broj takvih koji su prešli mjerilo se stotinama). Već oko 8 sati 505. bužimska
brigada i dijelovi drugih jedinica stavili su pod kontrolu najveći dio grada.

Kako se i očekivalo, iz nekoliko utvrđenih objekata zabarikadirani Fikretovi ekstremisti

pružili su otpor pa se na više mjesta razvila kratka, ali žestoka ulična borba. Radilo se o ljudima
koji se nisu smjeli predati poslije zvjerstva nad vlastitim narodom. Bunkeri su padali jedan za
drugim, a na koncu čak lakše nego se očekivalo zauzeti su Policijska stanica, Pošta i drugi vitalni
objekti u gradu te na koncu i poslovna zgrada Agrokomerca, gdje je bio smješten štab autonomaške
paravojske i Abdićev politički aparat. U nekoliko zgrada Agrokomerca, preuređenih u kasarne,
grupe vojnika raspadnute NO čekali su pripadnike 5. korpusa da im bez borbe predaju oružje.
Također, iz mnogih kuća izlazili su vojnici i policajci bivše AP ZB i s vidnim olakšanjem
pozdravljali dojučerašnje protivnike.

73
Pleša, Josipa 2015, Oluja-Bitka svih bitaka, Essehist: časopis studenata povijesti i drugih društveno-humanističkih
znanosti, Vol. 7, No. 7, 2015, str. 135.

58
 Oko podneva cijelo gradsko područje Velike Kladuše bilo je pod kontrolom boraca Atifa
Dudakovića. Bio je to kraj jedne krvave zablude, jedne velike izdaje i vjerovatno početak preokreta
na bojištu bihaćko-cazinske krajine. Narod zapadne Bosne mogao je odahnuti jer je jednu moru,
Fikreta Abdića, skinuo s vrata. Ali, sigurno da neće biti mnogo vremena za predah jer onaj pravi
neprijatelj, četnici, navaljuju na Bihać svom žestinom. Autonomna pokrajina Zapadna Bosna vise
ne postoji! Abdić i njegova kvazidržava nikada više na tom prostoru neće moći zaživjeti. Tako se,
doduše, govorilo i nakon što je ubijen Huska Miljković pa je i poslije Fikreta Abdića teško tvrditi
da se ponovo u budućnosti neće pojaviti vođa kojem će pasti na pamet da ograđuje narod u svoj
tor. Nesumnjivo je da će i dalje postojati izvjestan broj ljudi kojima će se ideja autonomije zapadne
Bosne vrtjeti po glavi, ali je sigurno da niko neće ni pokušati oponašati Abdića. A kada su borci
Armije RBiH ušli dublje na teritoriju pod kontrolom NO, prizori iz oslobođenih sela jasno su
govorili da se Abdićeva vlast zasnivala uglavnom teroru, represiji i raznim oblicima pritisaka na
stanovništvo koje bi pokazalo i najmanji otpor.“74

5.7.1.10. Sana 95

Operacija Sana ‘95 bila je zadnja vojna operacija poduzeta od strane Armije Republike
Bosne i Hercegovine tokom rata u BiH. Odvijala se tokom oktobra 1995. godine u seriji
kontranapada bosanske i hrvatske vojske nakon što je Hrvatska vojska uspješno okončala operaciju
Oluja u Republici Hrvatskoj. Nakon veoma uspješne inicijalne faze i izuzetno brzog oslobađanja
Sanskog Mosta, operacija Sana je završena zbog potpisivanja Dayonskog mirovnog sporazuma i
završetka rata. Nakon temejlnih priprema operacija "SANA 95" započela je 13. septembra 1995.
godine, tačno u 6 sati. Već u 6 sati i 30 minuta, snage Armije Rebublike BiH probile su
neprijateljsku linija odbrane na nekoliko mjesta. Poslije ponoći, tačnije u 1 sat i 10 minuta, jedinice
502. viteške brdske brigade ušle su u Bosanski Petrovac, a nastavak dana iskorišten je za čišćenje
terena i likvidiranje i zarobljavanje razbijenih neprijateljskih snaga srpskog agresora. 75 U
Bosanskom Petrovcu zaplijenjene su velike količine naoružanja, municije, artiljerijskih oruđa,

74
502 Sila nebeska 2009, Kraj Abdićeve diktature, <https://502brigada.jimdofree.com/bihac-
kraj_abdiceve_diktature.php>, datum pristupa: 23.02.2020.
75
Veterani.ba 2019b, Počela operacija “Sana ‘95”, <https://veterani.ba/naslovna/2019/10/10-10-1995-pocela-
operacija-sana-95/>, datum pristupa: 22.08.2020

59
materijalno-tehničkih sredstava, ratne tehnike i ostalog ratnog materijala i sredstava. Svjesni snage
jedinica Petog korpusa Armije BIH četnici su rejonu Sanskog Mosta organizovali odsudnu
odbranu.Prije doalska snaga Armije Republike BiH, u rejon Vrhpolja agresorske snage uspjele su
minirati most u Vrhpolju i time usporiti napredovanje jedinica Petog korpusa. 76

5.8. RAZLOG NEUSPJEHA AGRESORA

Srbima nije uspjelo da preko Fikreta Abdića stave pod kontrolu strateški važan prostor uz
rijeku Unu, grad Bihać i najveći dio Cazinske krajine. Tu prolaze željeznička pruga i najvažnije
ceste što povezuju Kninsku i Bosansku krajinu. Republika Srpska Krajina padom Kladuše skoro
je odsječena od ostatka srpskih zemalja u BiH.
Tačnije, sada su povezani lošim i mnogo dužim putevima preko okupiranih dijelova Banije
i Korduna, ili putem preko Drvara koji izlazi na mjesečev pejsaž divlje Kninske krajine. Zbog toga
sada oni moraju poduzeti nove korake kako bi popravili komunikacijsku vezanost Knina prema
istoku. Jedan od planova jeste ofenziva na Bihać. Ta ofenziva traje već čitavih pet mjeseci, a da
četnici nisu ni blizu ostvarenja bilo kojeg od postavljenih ciljeva na tom bojištu. Izgleda da postoji
i rezervni plan koji nema šansi da uspije, ali srpski oficiri i političari već osjetno sužene svijesti
neće propustiti priliku da još jednom upotrijebe Fikreta Abdića.

Indikativno je da su Abdićevi ekstremisti od gubljenja Pećigrada i Tršca, a zatim i nešto

poslije kada im je rasturena linija oko Johovine i Marjanovca, uglavnom bili angažirani na
protjerivanju žitelja kladuških sela u tzv. RSK, gdje su ih dočekivali Srbi i (usput pljačkajući)
vraćali u Veliku Kladušu. Kada je postalo jasno da se ni Kladuša neće održati, te iste ljude ponovo
su natjerali u SAO Krajinu. Procjenjuje se da je više od 10.000 ljudi, od čega najviše borbeno
sposobnih muškaraca, sada na teritoriji koju kontroliraju Martićevi četnici. Čini se da je to urađeno
kako bi autonomaški štab uz pomoć četnika ponovo organizirao razbijenu vojsku u jednu ili dvije
brigade i pokušao izvesti kontranapad da se povrati Velika Kladuša.

76
Historija.ba, Počela operacija “Sana ‘95”, < https://www.historija.ba/d/153-pocela-operacija-sana-95/>, datum
pristupa: 22.08.2020.

60
 Međutim, razvoj situacije već u nedjelju navečer pokazuje da će Abdić i Martićevci vrlo
teško uspjeti da izvedu taj suludi i pogubljeni pohod.77

5.9. KORPUS OJAČAN POBJEDOM

Prvotni efekti agresivne propagande, usmjerene na sijanje straha od Armije RBiH među
civilima, gotovo su iščezli. Tek susret sa četnicima mnoge Muslimane iz bivše AP ZB je osvijestio
i otvorio im oči da vide gdje ih vodi Babo. Straha od 5. korpusa više nema i već u nedjelju uvečer
ljudi su se počeli vraćati kućama. Mnogima to Srbi ne dozvoljavaju te ih ponovo pokušavaju staviti
u stroj Narodne Odbrane, ali u tome sigurno neće uspjeti. Ne samo zato što je ljudima sada jasno
ko je ko u ovom ratu, nego i zbog toga sto je i najvećem laiku jasno da bi pohod protiv ojačalog 5.
korpusa u ovom trenutku bio ravan samoubistvu. Izdajnik Fikret Abdić najvjerovatnije ostaje kod
Srba na ledu do neke nove prljave igre u režiji Beograda.

Sudbina izdajnika, uostalom, nikad nije ni bila sretna. Uvijek su bili na kraju odbačeni i od
strane za koju su se prodali. Dakle, dilema je samo-gdje je Babo deponovao napljačkan kapital:
Kipar, Moskva, Argentina…?

Vremena za slavlje u zapadnoj Bosni nema. Jedna je briga manje, ali rat se nastavlja svom
žestinom s tim što su okolnosti sada znatno izmijenjene. Atif Dudaković, kojeg je na vratima
Kladuše stigla vijest o unapređenju u čin brigadnog generala, definitivno je dokazao da je virtuoz
na bojnom polju. Voditi borbu u potpuno izoliranoj enklavi daleko od centra i to protiv dva
protivnika, te biti čak uspješan, skoro da nije zabilježeno u historiji ratovanja. Mnogi parametri su
pali u ovom bosanskom ratnom paklu, ali je 5. korpus učinio zaista nešto izuzetno. Nakon slamanja
autonomaške pobune, Dudaković se sada mirnije može okrenuti borbi protiv četnika. Sretna
okolnost je da autonomaši u panici nisu ponijeli gotovo ništa osim ličnog naoružanja, tako da su
ogromne zalihe oružja i municije iz skladišta u velikoj Kladuši postali ratni plijen 5.

77
502 Sila nebeska, Kraj..., datum pristupa: 23.02.2020.

61
korpusa.Zatim, Armiji BiH predale su se tri skoro kompletne brigade bivše NO AP ZB, a većina
boraca izrazila je spremnost da se opet stavi pod komandu generala Dudakovića.

S druge strane, ratni stroj srpskog agresora pokazuje vidne znake umora, iako su još jaki.
Na mnogim bojištima u Bosni i Hercegovini uočava se da je došlo do preokreta u odnosu snaga u
korist ARBiH. Realno gledajući, taj se odnos mijenja i u zapadnoj Bosni. Zbog toga ne samo da
Bihać neće pasti, niti bilo koji dio slobodne teritorije, nego se gotovo sigurno može očekivati novi
zamah 5. korpusa ARBiH što će ovaj put na svojoj koži osjetiti Karadžićevi četnici.78

78
Isto.

62
6. ZLOČINI PROTIV ČOVJEČNOSTI I MEĐUNARODNOG PRAVA U BIHAĆU

Ukoliko je tretiranje zločina iz ugla ekonomije motivirano, prije svega, nastojanjima da se

uništi ekonomija države zbog agresije, ne posmatra se samo kroz puke ratne štete, što je za sada
dominirajući pristup, već da se u tom smislu vrednuju disekonomije i njene refleksije na
sadašnjost, a naročito na budućnost društva i države. U temeljnim odrednicama našeg poglavlja,
kako se i iz naslova vidi, jeste vezivanje društvenog i ekonomskog momenta u tretiranju obima i
strukture ratnih zločina koji su se desili za vrijeme agresije na Bosnu i Hercegovinu, odnosno uloga
ekonomskog faktora na rat u Bosni i Hercegovini.79

U poglavlju se tretira grad i općina Bihać iz razloga što je ovo područje predstavljalo, kao
što i danas jeste, u ekonomskom, društvenom i političkom i odnedavno u migracionom smislu,
jedno od glavnih nosilaca ekonomskog razvoja Bosanske krajine. Zakonitosti u ekonomskom
razvoju općine Bihać u pravom i punom smislu odražavaju procese i tendence ekonomskog razvoja
šireg područja, koga smo označili kao Bosanska krajina, ali ne samo to područje nego i cijela
Bosna i Hercegovina. Grad i općina Bihać su ekonomski centar Bosanske krajine i kao takvi imaju
drugačije razvojne odrednice od ostalih dijelova Bosanske krajine, gdje su te odrednice bile, a i
danas su, usmjerene ka boljem razvitku općine. Njihovi razvojni ciljevi determiniraju razvojne
procese šireg područja i utiču na njihov smjer i dinamiku, odnosno, širok spektar djelovanja
ekonomskih ciljeva koji dosežu i regionalne efekte. Ujedno općina i grad Bihać prihvataju i razvoje
iz šireg okruženja, transformiraju ih i povratnim pozitivnim dejstvom utiču na njih. Uloga grada i
općine Bihać u ekonomskom razvoju područja Bosanske krajine zaista je veoma značajna i kao
takva predstavlja značajan izraz procesa koji se odvijaju na širem području Bosanske krajine.
Suština je da su posljedice agresije na Bosnu i Hercegovinu zaista ogromne i skoro nemjerljive, u
skoro svakom segmentu. To samo po sebi govori koliko se naša, a i šira naučna i stručna javnost
mora baviti ovim pitanjima, gdje se trebaju iznositi relevantni podaci o datom problemu. To je
uistinu kontinuirani proces koji traži ozbiljna istraživanja i visoko odgovoran odnos prema tom
istraživanju. Kako smo već istakli, mi ćemo u ovom pogavlju ratne zločine posmatrati u segmentu

79
Golić, Bajro 2011, Implikacije agresije na društveno-ekonomsku osnovu općine Bihać, u Zločini u Bosanskoj Krajini
za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991-1995. - Zbornik radova sa Međunarodne naučne
konferencije, održane u Bihaću od 22-24. septembra 2000. -, Univerzitet u Sarajevu, Institut za istraživanje zločina
protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo, str. 375

63
koji je u sferi ekonomije, ali i nekih društveno-političkih odrednica koje su u neposrednoj vezi sa
ekonomijom. Radi se o aspektima demografske destrukcije u općini, koji su bitne odrednice i
ekonomije za vrijeme i poslije agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu. Cilj je doći do
odgovora na dva pitanja i to:

1. Kako se i u kojoj mjeri agresija na Bosnu i Hercegovinu odrazila na ekonomski ambijent

općine Bihać?
2. Kakva je ekonomska perspektiva ovog područja imajući u vidu postojeće destrukcije
ekonomskog ambijenta?

Tragamo li za odgovorima na ovakva i slična pitanja došli bismo do nepotpunih odgovora,

ukoliko bi se vrednovale samo direktne , odnosno, oku vidljive ratne destrukcije u bilo kojoj sferi
života, pa prema tome i u ekonomiji.80

„Problem se mora promatrati i u drugoj - procesnoj dimenziji koja se nerijetko označava

kroz indirektne ratne posljedice. Zapravo, prave posljedice rata su implicirane upravo u indirektnoj
dimenziji do koje je moguće jedino doći istraživačkim putem. Zbog toga se ni bilans ovih
posljedica ne može do kraja zatvoriti jer se kroz istraživanja javljaju nove i nepredviđene
posljedice. I danas se u velikoj mjeri iskazuju posljedice atomskog napada na Hirošimu i Nagasaki
a koje se, do njihovog javljanja, čak nisu mogle ni pretpostaviti.“81 Indirektne posljedice rata se
najviše iskazuju u psihološkoj sferi ljudskog zbivanja ali i u značajnoj mjeri u ekonomiji.
Ekonomski ambijent prije agresije odnosi se na to da je općina Bihać bila jedna od najrazvijenijih
općina u Bosni i Hercegovini. Nedugo prije rata je njena ekonomska pozicija bila iznad
bosanskohercegovačkog prosjeka i spadala je u red razvijenih općina u Bosni i Hercegovini, što
nam govori da je samim tim, ekonomija bila na zavidnom nivou. Nivo ekonomske razvijenosti bio
je iznad ostvarenog u Bosni i Hercegovini.

„Stopa zaposlenosti stanovništva bila je, za tadašnje uslove razvoja Bosne i Hercegovine,
dosta visoka i iznosila je visokih 24%, a ukupan broj zaposlenih dosegao je nivo od oko 17.000.
Privreda općine Bihać prije rata je ostvarivala oko trećine društvenog proizvoda Unsko-sanskog
kantona i skoro sva je bila koncentrirana u gradu Bihaću (75% društvenog proizvoda i 90%
zaposlenih)“82. Sav ekonomski život općine, pa i cijele Krajine, odigravao se u gradu Bihaću. Zato

80
Isto, str. 375-376
81
Isto, str. 376.
82
Isto, str.377.

64
i nije čudo što je oštrica agresije u proteklom ratu na Bosansku krajinu bila usmjerena upravo na
grad Bihać. Kao i kod većine općina u Bosni i Hercegovini, prije rata, osnovu ekonomske baze,
odnosnu glavnu pokretačku snagu općine Bihać, činila je industrija. U njoj je bilo zaposleno preko
40% ukupne zaposlenosti privrede. Ako govorimo o industrijama to su bile metalna, elektro,
hemijska, tekstilna i grafička industrija. Pored industrije, druga vodeća oblast bila je trgovina i
ugostiteljstvo, koje su u ostvarivanju društvenog proizvoda općine participirale jako visoko.
Saobraćajnice i veze su treća oblast u strukturi privrednog razvoja općine Bihać, ali njihov
doprinos u odnosu na prethodne dvije bio je znatno manji.

Značajno je istaći da su pomenute oblasti privrednog razvoja u mnogome više doprinosile

stabilnosti privrednog razvoja općine negoli u samoj zaposlenosti, što je sa ekonomskog aspekta
jako pozitivna odrednica i poseban kvalitet ekonomske baze općine. Uništavanje društvene i
ekonomske osnove za vrijeme agresije kao što se iz prethodnih činjenica može zaključiti općina
Bihać, kao uostalom i brojna druga područja Bosne i Hercegovine, u rat je ušla sa veoma
kvalitetnim društvenim i ekonomskim vrijednostima koje su objektivno u ratu, u najvećoj mjeri,
uništene, razorene, te i dan danas nisu našle svoj balans. Cilj ovog rada, kako smo to i u uvodu
ovog poglavlja naglasili, nije u iznošenju direktnih ratnih šteta u smislu koliki je stepen porušenosti
građevinskih objekata, privrednih i drugih kapaciteta, infrastrukturnih objekata i slično, već da
ukažemo na izgubljene procesne vrijednosti društvenog i ekonomskog razvoja općine Bihać, da se
ukaže na izgubljene mogućnosti i potencijale ove ratom razorene općine. Radi se zapravo o
iznošenju onih porušenih vrijednosti koje na prvi pogled nisu uočljive, ali itekako usporavaju i
zaustavljaju ranije uspostavljeni kontinuitet i skladnost razvoja ne samo općine Bihać, nego i cijele
Bosne i Hercegovine. Ovom aspektu ratnih uništenja se još uvijek ne daje adekvatan značaj u
vrednovanju ukupnih ratnih uništenja koja su se desila za vrijeme ovog rata, a jedan je od
najvažnijih za cijelu državu Bosnu i Hercegovinu. Ove činjenice imaju i opravdanja, jer je naša
ekonomska i društvena stvarnost isuviše pritisnuta jasnim porušenostima kojima se, po pravilu,
neposredno poslije rata, najviše poklanja pažnje u namjeri da se iste što prije saniraju i dovedu u
stanje upotrebljivosti, odnosno stanje prvobitnosti, a samim time ujedno i da se otklone i veoma
sumorna slika ambijenta koji nas svakodnevno podsjeća na ratno stanje. Ukoliko imamo u vidu

65
date naznake, prirodno je postaviti pitanje: Koja je to bitna težina implikacija agresije na dimenziju
društvenog i ekonomskog razvoja općine Bihać, a kroz to i Bosanske krajine?83

Pomenute implikacije agresije mogu se na najbolji način kako Golić navodi u svome djelu
eksplicirati kroz:

- „Disharmoniju izgrađene strukturne konzistentnosti ekonomske osnove općine i šireg

područja;
- Redefiniciju populacijske dimenzije općine;
- Devijaciju razvojnih impulsa;
- Pokretanje zastoja;
- Dihotomiju tržišta i
- Reafirmaciju razvojnih motiva i vraćanje povjerenja u ekonomsku budućnost“84

U nastavku ćemo se nešto više pozabaviti sa svakom od njih:

1. Disharmonisanost izgrađene strukturne konzistentnosti unutarekonomske osnove ove općine,

pokazuje se na taj način da je uslijed veće ili manje destrukcije ili razaranja pojedinih dijelova
stvorene ekonomske strukture općine, zapravo ekonomska struktura u cjelini kao takva. Može
se reći da neki dijelovi iako nisu uništeni u potpunosti, zasigurno su uništeni ekonomski i
doživjeli su ekonomski krah jer su u funkcionalnoj ekonomskoj vezi sa svim mogućim
kapacitetima koji su uništeni ratnim dejstvima i razaranjima. Problem aktiviranja tih kapaciteta
u značajnoj mjeri utiče na kapacitete koji su u fizičkom smislu zdravi, odnosno na kapacitete
koji nisu uništeni. Situacija u tom društvenom prostoru se još i više pogoršava ako idemo ka
višim nivoima ekonomskih struktura. Postavljena razvojna dimenzija industrije odredila je npr.
Obim i brzinu razvoja trgovine u općini Bihać. Uništenje u industriji, u smislu smanjenja njene
ukupne vrijednosti, u velikoj mjeri se odražava na kvalitet poslovanja trgovine bez obzira što
su u trgovini zadržane ranije ekonomske vrijednosti. To jednako važi i za ostale privredne
oblasti i grane u sastavu ekonomske strukture općine. Veličina problema se ne iscrpljuje samo
u privrednoj strukturi do tog nivoa gdje privredne oblasti i grana općine već daleko šire svoje
videokruge-na regionalnom planu. Za primjer, predratna ekonomska osnova Bihaća

83
Isto, str. 378-379
84
Isto, str. 379

66
 funkcionirala je u sklopu snažne povezanosti sa privrednom strukturom područja Bosanske
krajine u smislu da je prihvatala privredne zahtjeve tog čitavog područja, a povratnim uticajem
vlastitog razvoja uticala na tok i kretanje društveno-ekonomskog razvoja područja Bosanske
krajine u cijelosti. Kako je usljed rata poremećen odnos u privrednoj strukturi općine Bihać
tako su narušene i ranije uspostavljene funkcionalne veze i sistemi između privrede općine
Bihaća i šireg regiona, što za posljedicu ima zastoj razvoja ekonomije u cjelini kao i slabost
pokretanja svih ukupnih procesa. Dodatnu težinu takvih disekonomija je veoma teško tačno
izmjeriti iz razloga što se one po prirodi samih stvari ne mjere za dati momenat već za proces
u cjelini. U ovom području ratnih uništavanja kriju se razorne i nezamislive ekonomske štete
za trenutni, ali svakako i budući razvoj, kako općine Bihać, tako i šireg regiona Bosanske
krajine.
2. Rat kao sveobuhvatan sukob je proizveo ozbiljnu promjenu populacijske dimenzije općine
Bihać. Demografska slika općine za vrijeme i poslije rata znatno se promijenila u odnosu na
stanje iz perioda prije ratnih dešavanja i to na štetu demografskog kvaliteta u cjelini kompletne
države, a ne samo općine Bihać. Poremećaji ove vrste se iskazuju u sljedećem.“Da se
podsjetimo da je općina prije rata brojala 70.896 stanovnika ili 18,8% ukupnog stanovništva
regije. U Bihaću živjelo je 45.807 stanovnika i po svojoj ogromnoj veličini svrstavao se među
šest najvećih gradova u Bosni i Hercegovini, koji su bili nosioci, kako društveno-ekonomskog,
tako i urbanog razvoja Republike. “Šta se u ratu desilo sa stanovništvom, veoma je važno
pitanje za ovaj naučni projekat? Globalno rečeno, zbog brojnih i veoma surovih uništenja u
demografskoj populaciji općine, u ratu je izgubljeno oko 30% demografskog potencijala
općine, bilo neposrednim stradanjem u ratu ili masovnim raseljavanjem i iseljavanjem
stanovništva. Grad Bihać je u ratu izgubio preko 10.000 stanovnika i pao na 78% predratnog
nivoa broja populacije stanovništva. „Nije samo oštećen demografski kvantitet, već mnogo
više demografski kvalitet, što je za budućnost ove općine mnogo pogubnije.“ U velikoj mjeri
je poremećena predratna nacionalna struktura stanovništva općine u smislu da je općina poslije
rata nasilno postala mononacionalno područje čime su bitno poremećeni ranije uspostavljeni
društveni odnosi u najširem smislu te riječi i na tim osnovama ustanovljen je potpuno drugačiji
životni ambijent nego li je to bilo ranije. Svi mogući odnosi unutar ove općine su poremećeni.
Za razliku od prije rata, kada je u općini živjelo 66,10% bošnjačkog stanovništva, poslije rata
se situacija bitno promijenila, tako da na bošnjačko stanovništvo sada otpada preko 90%. Rat

67
 je proizveo ogroman stepen pokretljivosti stanovništva koja je bitno promijenila, odnosno,
pogoršala demografsko stanje u cjelini na tom području Bosne i Hercegovine. Poslije rata
autohtono stanovništvo smanjeno za blizu 30% ukupnog stanovništva. „Ako detaljnije
pogledamo na ovaj problem, vidjet ćemo da pokazuje da je u periodu 1991.-1996. godine
općinu napustilo 19.825 stanovnika (28% ukupnog stanovništva), a grad 15.748 stanovnika
(35%). U istom periodu na vangradsko područje općine doselilo se oko 2.352, a u grad 5.349
stanovnika koje prije rata nije živjelo na ovom području.“85 Pomenutu dimenziju naglašavamo
iz razloga, što isto doseljeno stanovništvo u grad i općinu Bihać, i to, po pravilu, iz vangradskih
područja, snažno utiče na formiranje novog životnog okruženja kroz unošenje drugima svojih
navika, običaja i ponašanja, koja nisu uvijek prihvatljiva za datu sredinu, što skoro uvijek
izaziva konfliktne situacije i narušava političku stabilnost tog područja. Demografski oporavak
poslije rata je veoma težak i spor ne samo u općini Bihać nego i u svim drugim dijelovima
ratom pogođenima. Produbljuje se jaz između ranije uspostavljenih demografskih struktura
kroz nastavak novih tendencija odseljavanja stanovništva van granica naše zemlje, sa jedne
strane i spor povratak izbjeglica i raseljenih lica, sa druge strane, a i dolazak novih migracija
sa istoka što u mnogome predstavlja značajan demografski poremećaj stanovništva u cijelosti.
Od 1995. do 1999. godine broj stanovnika općine apsolutno je povećan za svega 2,2% što
odgovara broju od 1.100 stanovnika, a možemo reći da bi prema novijim podacima taj broj
sigurno bio i veći zbog novonastalih situacija u svijetu. Kvalitativna dimenzija stanovništva se
ne poboljšava već se, naprotiv, pogoršava, a politička struktura kao da nije zainteresovana za
rješavanja novonastalih problema. Radni kontingent stanovništva se smanjuje u značajnoj
mjeri, a povećava se učešće starijeg stanovništva iznad 65 godina. Ukoliko bi se nastavio ovako
spor demografski oporavak općine i grada, kako u kvantitativnom tako i kvalitativnom smislu,
demografske vrijednosti prije rata se ne bi mogle ostvariti prije sljedeće godine. Simulacijom
druge vrste pokazuje se da, ako bi se u periodu poslije rata ostvarila predratna stopa rasta
stanovništva, broj stanovnika općine i grada dostigao nivo iz 1991. godine, što je, priznaćemo
dug period. Bilo bi sasvim normalno očekivati, a što je opća zakonitost u postratnim
vremenima, da se ubrzano odvija demografska tranzicija, ali to u stvarnosti nije tako. Ove i
druge naznake govore koje je sve demografske posljedice na duži rok proizvela agresija na

85
Isto, str. 382

68
 Bosnu i Hercegovinu. Te posljedice mnogo jače dolaze do izražaja ukoliko pogledamo
društveno- ekonomski porušeni sistem poslijeratne Bosne i Hercegovine.
3. Posljedice rata se u značajnoj mjeri ispoljavaju kroz razaranje razvojnih impulsa. Zemlja je u
ratu razrušena i kao takva ostala je bez kapitala bez koga nikako nije moguće pokrenuti
zaustavljeni ekonomski proces nakon rata. Poznato je da se do kapitala može doći iz vlastitih
i stranih izvora. Vlastiti izvori kapitala za sada skoro da i ne postoje ili su minorni jer rat je
ostavio svoj biljeg. Smjernice ka stranim izvorima nisu ništa drugo već prebacivanje sadašnjeg
tereta razvoja na buduće generacije koje će morati ulagati maksimalne napore da bi se podigao
traženi nivo ekonomije. Teškoća rata nije zaobišla ni Bosansku krajinu, pa prema tome, ni
privredu općine Bihać. Kakva je situacija u tom pogledu u ovoj općini? Bihać je, kao uostalom
i čitava Bosna i Hercegovina, izašao iz rata porušen i osiromašen i kao takav ne raspolaže sa
vlastitim kapitalom za pokretanje novih ekonomskih procesa kako bi se podigao nivo
ekonomske stabilnosti. “Podsjećamo da je privreda općine Bihać iz rata izašla sa svega 20%
predratnog nivoa razvijenosti.“86 Pred općinom Bihać je nadoknađivanje izgubljenih
vrijednosti u ratu pa tek onda stvaranje novih potencijala. Zbirni pokazatelji govore da ako bi
privreda općine Bihać željela da dostigne predratni nivo razvoja za naredne godine, ona bi
godišnje morala ulagati dodatni kapital u iznosu od oko približno 25 miliona dolara. Ulaganja
bi bila znatno manja ukoliko bi se oporavak bihaćke privrede produžio za narednih deset
godina. U tom slučaju bi bilo potrebno ulagati godišnje oko 12 miliona dolara svježeg kapitala,
što takođe nije mala obaveza. Dok svijet u razvoju snažno grabi naprijed, nas je rat ekonomski
toliko unazadio da se sada borimo za nešto što smo imali prije deset godina. Na taj način se
samo još više produbio jaz nerazvijenosti naše zemlje u odnosu na razvijene evropske.
4. Pokretanje zastoja u ekonomiji znatno je skuplji čin nego li samo pokretanje i otvaranje novih
procesa i ekonomija. Zbog rata, brojne su ekonomske aktivnosti u Bosni i Hercegovini stale, a
uz čin zastoja one gube i brojne druge vrijednosti koje po logici stvari prate svaki proces. Prije
rata izgrađeni su stabilni privredni kapaciteti koji su značajni za pokretanje i razvoj privrede i
u poslijeratnom periodu, no njihovo startanje je težak početak i proces koji znači ulog za novi
kapital i dodatne napore. Činjenica je da postoje privredni kapaciteti sa manjim ili većim
stepenom fizičke porušenosti, ali zbog ratnih dešavanja i zbog toga, veoma se teško pokreću i

86
Isto.

69
 kao takvi zahtijevaju veoma velike napore kojih zasigurno ne bi bilo da nije bilo rata. I to je
jedan od oblika ratnih zločina ovih prostora koji je u svakom obliku pogodio i općinu Bihać.
5. Intenzivni sukob koji se desio u Bosni i Hercegovini proizveo je razorne posljedice u tržišnoj
sferi. Posljedice su evidentne :
- u odnosima sa svjetskim tržištem i
- poremećajima u funkcioniranju unutrašnjeg tržišta.
Rat je prekinuo mnogobrojnu saradnju sa velikim brojem tržišta u svijetu. Neka od tih
tržišta su potpuno izgubljena ili su nestala, a za neka je potrebno uložiti mnogo napora i
novca da bi se vratilo ranije izgrađeno tržišno povjerenje. Takvo stanje ima za posljedicu
ne samo izgubljene ekonomske koristi, koje su se ostvarivale kroz međunarodnu saradnju
već i brojne indirektne, nevidljive koje sam proces razmjene donosi. To se posebno odnosi
na ubrzanu funkciju međunarodnog tržišta koje činom funkcioniranja multiplicira
povećane tržišne kontakte i odnose, nova tržišna iskustva i znanja i sl. Ovaj dio izgubljenih
vrijednosti u ekonomiji će imati ogromno i snažno negativno dejstvo na njeno buduće
funkcioniranje i razvoj, kao i planove. Padovi na unutrašnjem tržištu veoma su naglašeni.
Osnovni problem je u neusklađenosti tržišta koje je razliveno načinom organiziranja države
Bosne i Hercegovine. Na ovom minijaturnom tržišnom prostoru egzistiraju mnogobrojna,
zatvorena mikrotržišta sa drugačijim i različitim pravilima ponašanja. „Iako se stanje u tom
pogledu nešto popravlja, još uvijek je evidentno neujednačeno i neregulisano jedinstveno
tržište na prostoru Bosne i Hercegovine. Takvo stanje produkuje nesigurnost,
neujednačenost – neravnopravnost i nestabilnost uslova privređivanja što se najdirektnije
manifestira na loše stanje ekonomije u cjelini. Na sceni je veoma naglašena dimenzija sive
ekonomije koja je najdirektniji izraz nesređenosti odnosa na tržištu. Ranija domaća tržišta
su izgubljena i kao takva postala su inostrana.“87 Na taj način su direktno prekinuti brojni
unaprijed izgrađeni tržišni odnosi i kanali kretanja roba i usluga čime su izgubljeni značajni
i mnogobrojni ekonomski efekti, što također predstavlja jednu vrstu ratnog zločina.
6. Stanje ekonomije u Bosni i Hercegovini, u poslijeratnom periodu, veoma je teško, te država
svakodnevno tone u apatiju i bespuće. Ono se u oštroj mjeri manifestira kroz evidentne
devijacije koje se javljaju u:
- transformaciji društvenog u privatno vlasništvo ;

87
Isto, str. 385

70
 - kroz veliku nezaposlenost stanovništva i nezadovoljstvo ;
- naglo raslojavanje stanovništva na mali broj bogatih i veoma veliki broj siromašnih;
- nizak nivo životnog standarda;
- nevjerica u vlastitu budućnost .
Ove, kao i brojne druge posljedice, koje su izraz teškog ekonomskog stanja u Bosni i
Hercegovini, najdirektnije se, veoma negativno, odražavaju na motivacionu dimenziju
stanovništva u skoro svim sferama života i rada, tj. U njegovom odnosu prema radu, životu
i uopće stvaralaštvu, gdje se entuzijazam zamjenjuje apatijom i bezvoljnošću, napori
lijenošću, ambicije nezainteresiranošću i dešava nam se upravo to stanovništvo iz stanja
apatatije odlučuje otići iz ove države. Ove i slične pojave su teško mjerljive, ali imaju
veoma negativne efekte na duže staze.

6.1. SIGURNA ZONA UN-A BIHAĆ

„Tokom ratnih dešavanja na prostorima R BiH, Vijeće sigurnosti UN-a primijenilo je do

tada nepoznat model proglašavajući neke gradove i područja sigurnim područjima (safe areans).
Međutim, nije osigurao njihovu adekvatnu odbranu niti je utvrdio ko je dužan braniti zaštićena
područja. Promatrajući sa stanovišta međunarodnog prava može se reći da “međunarodno pravo
ne poznaje ovakav način proglašenja nekog područja zaštićenim odnosno sigurnim, odnosno
ovakav način zaštite civilnog stanovništva.”88 U ovakvim okolnostima Bihać je proglašen
zaštićenom zonom UN-a.“89

„Rezolucijom Vijeća sigurnosti UN-a broj 819 od 16. aprila 1993. godine područje
Srebrenice proglašeno je sigurnim područjem a Rezolucijom 824 od 6. maja 1993. godine
odlučeno je da se poveća broj zaštićenih područja na gradove Sarajevo, Tuzlu, Žepu, Goražde i
Bihać sa širim okruženjem i da postanu sigurnosne-zaštićene zone. Svi oružani napadi u ovim

88
Softić, Sakib 2000, Pravna priroda rata u BiH, VKBI, Sarajevo, str. 286 u Begić, Mujo, nav. djelo, str. 359
89
Begić, Mujo, nav. djelo, str. 358-359

71
zonama moraju prestati, sve srpske vojne formacije se moraju povući i sve strane moraju dozvoliti
UNPROFOR-u i drugim međunarodnim organizacijama slobodan pristup sigurnosnim zonama.“90

„Uprkos proglašenju Bihaća sigurnom zonom napadi na ovom prostoru kontinuirano su

trajali tokom čitavog rata. Pored namjene da štite sigurnu zonu Bihać, snage UNPROFOR-a imale
su primarni zadatak za dostavu humanitarne pomoći ovom području. Snage UNPROFOR-a često
puta nisu bile u stanju dopratiti humanitarnu pomoć preko teritorije tzv. SAO Krajine i teritorije
koja je bila pod kontrolom snaga tzv. NO AP ZB. Jedno vrijeme snagama francuskog bataljona
bilo je privremeno zabranjeno dostavljanje humanitarne pomoći od strane tzv. AP ZB. Snage koje
su trebale štititi sigurnu zonu Bihać u jednom periodu nisu mogle štititi ni same sebe.“91

„Najveća ratna dejstva na prostoru Bihaća vođena su poslije proglašenja Bihaća sigurnom
zonom. Međutim, ne smije se zaboraviti i umanjiti uloga UNPROFOR-a u dostavi humanitarne
pomoći, prije svega dostavi hrane, lijekova, sanitetskog materijala i drugih potrebnih materijala.
Zahvaljujući upravo njima na ove prostore dopremljene su značajne količine hrane i drugih
sredstava potrebnih za život stanovništva ovog opkoljenog prostora. Ali istovremeno se postavlja
pitanje efikasnijeg angažmana na dostavi neophodne pomoći. Sigurno da snage UN-a nisu ispunile
svoj mandat kada je u pitanju dostava humanitarne pomoći.“92

„Bihać kao sigurnu zonu UN-a u više navrata posjetio je komandant UN-a u R BiH general
Rouz, koji se mogao lično uvjeriti u uvjete u kojima je civilno stanovništvo Bihaća živjelo. Majkl
Rouz, komandant UNPROFOR-a, boravio je u Bihaću u periodu 26-28. decembar 1994. godine
pokušavajući izvršiti demilitarizaciju i razoružavanje jedinica 5. korpusa A R BiH. Ovaj plan je
odbijen uz jasnu poruku da će 5. korpus A R BiH braniti Bihaćki okrug i sigurnu zonu Bihać.
Istovremeno je u Bihaću boravio član Predsjedništva R BiH prof.dr. Ejup Ganić, koji je jasno i
nedvosmisleno odbacio mogućnost demilitarizacije ovog prostora.

Ovdje treba posebno istaknuti ulogu generala Rouza koji je opravdavao napade i ofenzivu
srpskih snaga na sigurnu zonu Bihać. Uloga generala Rouza kao komandanta snaga UN-a najblaže
rečeno je diskutabilna. Najbolje ovo ilustriraju njegove riječi iznesene u knjizi “Borba za mir:
Bosna 1994.godine” gdje kaže “imao sam vrlo jasne upute i dogovor s mojim pretpostavljenim u
sjedištima Ujedinjenih naroda u Zagrebu i Njujorku da ne smijemo dopustiti da se Ujedinjeni

90
Isto, str. 360
91
Isto, str. 361
92
Isto, str. 363

72
narodi uvuku u rat,” ovakvi stavovi UN-a i generala Majk Rouza jasno ukazuju da oni nisu
provodili zadaće iz Rezolucija UN-a ili su ih implementirali na osnovu vlastitih stavova i stavova
pojedinih službenika UN-a.“93

„Bez obzira na ovakvu politiku prema R BiH i sigurnoj zoni UN-a Bihać branici R BiH i
Bihaća uspjeli su odbraniti narod i univerzalne ljudske vrijednosti. Politika međunarodne zajednice
u odnosu na sigurne zone UN-a najupečatljivije se pokazala na primjeru zaštite sigurne zone UN-
a Srebrenica. Srpske snage su isti scenarij pripremile i za sigurnu zonu UN-a Bihać ali u tome nisu
uspjeli zahvaljujući 5. korpusu A R BiH i narodu Bihaća.“94

6.2. STRADANJE CIVILNOG STANOVNIŠTVA U BIHAĆU

„Ratnim dešavanjima na prostoru Bosne i Hercegovine u periodu 1992-1995. godine

najviše je zahvaćeno civilno stanovništvo. Civilno stanovništvo je najčešće bilo meta napada, što
je za posljedicu imalo velik broj ubijenih, ranjenih i raseljenih. Zbog toga možemo reći da civili i
civilne žrtve nisu bili posljedice nego ciljevi rata. Civilno stanovništvo i civilni objekti najčešće
su bile mete napada, što najbolje ilustrira stradanje gradova kao što su Sarajevo, Mostar, Tuzla,
Srebrenica, Bihać i drugi gradovi i mjesta širom Bosne i Hercegovine. Ovi gradovi su sistematski
razarani i uništavani, a civili ubijani. Ratna dešavanja na prostoru Bosne i Hercegovine pokazala
su svoj pravi odnos prema civilnom stanovništvu.“95

Odredbama Ženevske konvencije i zaštiti civilnih lica u vrijeme rata je regulisano tretiranje
civilnog stanovništva za vrijeme trajanja sukoba. Ovom konvencijom su obuhvaćeni svi civili, bez
obzira na državljanstvo, rasu, vjersko, spolno, političko i druga uvjerenja. Prema dopunskim
protokolima Konvencije, članom 51. je zabranjeno da civilno stanovništvo postane predmet
vođenja rata, kao i poduzimanje mjera i radnji u cilju širenja terora među stanovništvom,
iscrpljivanje glađu, prisilno deportovanje ili premještanje te, prema čl. 17, st. 2, ne smiju biti
prisiljeni da napuste svoju teritoriju iz razloga koji su vezani za sukob. „Međutim, u proteklom

93
Isto, str. 365-366
94
Isto, str. 371
95
Isto, str. 252

73
ratu upravo civili su bili žrtve sukoba i agresije. To se u prvom redu odnosi na ubijanja, ranjavanja,
protjerivanja sa prostora i iz mjesta življenja, opsade, izgladnjivanje, sijanje straha, panike i terora.
Odnos i nehumano postupanje prema civilima kao da je bio obrazac ponašanja neprijatelja. Iz
konteksta iznesenog, ne može se izdvojiti ni područje Bihaća.“

„Kada posmatramo prostor Bihaća i okoline, civilno stanovništvo na okruženom i

opkoljenom prostoru Bihaćkog okruga svakodnevno je bilo izloženo ugrožavanju života.
Bombardiranje civilnih ciljeva (bolnica, stambenih, vjerskih, kulturnih objekata), iscrpljivanje
glađu (zabranom ili ograničavanjem dotura humanitarne pomoći), onemogućavanje snabdijevanja
pitkom vodom bio je cilj rata. Na prostoru Bihaća koji je bio u potpunom okruženju nekoliko
godina tokom rata prekršene su sve Konvencije od strane tzv. V RSK, V RS i NO AP ZB.“96

Pored metoda direktnog stradanja stanovništva, vojne snage VRS, SVK te NO AP ZB su

koristile i indirektne metode eliminacije, poput upotrebe zabranjenih bioloških sredstava kojim je
vršena kontaminacija hrane od strane SVK.97

6.2.1. Stradanje djece u Bihaću

„Tokom ratnih dešavanja djeca kao najranjivija kategorija stanovništva bila su direktno ili
indirektno izložena ratnim djelovanjima. Direktne posljedice su ubijanja i ranjavanja, a indirektne
posljedice su ratne traume usljed različitih faktora, prije svega gubitak roditelja ili najbližih
članova porodice, nedostaci hrane, vode, adekvatne medicinske brige, strah i drugi faktori.“98

„Neprekidna granatiranja Bihaća i okoline rezultirala su najčešće ubijanjima djece. Dječiju

igru su često prekidale granate ispaljene sa agresorskih položaja. Prvo dijete koje je poginulo na
prostoru općine Bihać bila je Kulaš Sunita (3), poginula je zajedno sa svojom majkom Mujesirom
u Orašcu 11. juna 1992. godine. Posebno su stradanju bila izložena djeca, tako je 19. juna 1992.
godine agresorska granata prekinula igru nedužne djece u bihaćkom naselju Midžića mahala, i

96
Isto, str. 255
97
Isto, str. 255
98
Begić, Mujo, nav. djelo, str. 265

74
odnijela živote četiri nevine djevojčice te ranila njih jedanaestero. Na taj dan od agresorske granate
poginule su Azra Kurjaković, Mirela Zjakić, Sabina Zulić i Maida Hošić.

U naselju Ružica od posljedica granatiranja od strane pripadnika tzv. V RS poginula su

sestre Duračković Emina (3), Erna (5) i Merima (7). Poginule su 3. decembra 1992. godine zajedno
sa djedom Halidom. Od posljedica granatiranja poginuli su i Kozlica Amela (8), Džonlagić Sara
(8), Tutić Sandra (9), Talić Almedina (10), Imširović Hasan (10), Ramić Amir (10), Šušnjar Suad
(11), Dujmović Ante (13), Midžić Emir (14) i druge djevojčice i dječaci.“99

6.3. LOGORI NA PODRUČJU BIHAĆA

Koncentracioni (sabirni) logori se mogu definisati kao „mjesta masovnoga zatočenja

domaćega ili stranoga civilnog stanovništva (katkad i vojnika) u izoliranim većim ograđenim
prostorima. Otvaranjem i održavanjem koncentracijskih logora totalitarni ili ratni/vojni režimi
obračunavaju se s političkim protivnicima. Kriteriji zatočivanja mogu biti individualni, ali češće
obuhvaćaju cijele kategorije stanovništva (masovni politički, nacionalni, vjerski i rasni progoni),
a razlozi mogu biti državna sigurnost, gospodarsko iskorištavanje, kazna te zastrašivanje ostaloga
stanovništva.“

Na prostoru Bihaća su djelovali logori: u servisu IMT Ripač, Račić, Orašac i Kulen-Vakuf.

6.3.1. Logor u servisu IMT Ripač

„Logor se nalazio u servisu IMT koji je služio za opravku i prodaju traktora i drugih
poljoprivrednih mašina u Ripču. Od glavne komunikacije puta 5. korpusa udaljen je oko stotinu
metara. Ovaj servis je bio ograđen visokom ogradom. U krugu logora nalazila se policija tzv.
srpske opštine Bihać. Mjesto gdje su zatočeni logoraši bilo je spremište za smještaj plina. Ovaj
boks je bio veličine 30 x 10 metara, pokriven limom, a sa strana ograđen armaturnim mrežama i

99
Isto, str. 267

75
vratima. Ovako improvizovani logor nije pružao ni minimum uslova koje su bili predviđeni prema
Ženevskim konvencijama.“

6.3.2. Logor Račić

„Logor Račić nalazio se u kasarni bivše JNA u istoimenom selu Račić. Ova kasarna je
služila kao skladište JNA296 a kasnije kao mjesto gdje su zarobljeni Bošnjaci Ljutočke doline
mučeni i ubijani. Logor Račić bio je pod kontrolom i komandom jedinica JNA a kasnije 15.
bihaćke brigade tzv. V RS. U logoru Račiću bila je komanda 15. bihaćke brigade. Poslije izlaska
jedinica JNA u maju 1992. godine jedan dio ljudstva i tehnike prebačen je u kasarnu Račić.

Zarobljeni Bošnjaci koji su bili odvedeni u logor Račić nikada se nisu vraćali, izuzev
jednog slučaja i to Mešić Džafer-Džafo koji je ispričao zarobljenim u logoru Ripač kroz kakve su
torture i mučenja prolazili oni koji su dospjeli u logor Račić.“100

„Jedna od karakteristika logora Račić bila je ta što nema preživjelih, svi koji su odvedeni
tamo su i ubijeni. Prema rezultatima identifikacije ekshumiranih iz masovne grobnice Tihotina
većina eshumiranih su Bošnjaci Ljutočke doline, koji su bili u logoru Račić. Jedan broj nezakonito
zatočenih iz ovog logora još se vode kao nestali.“101

6.3.3. Logor Orašac i Kulen-Vakuf

„Srpske vojne jedinice iz sastava 2. krajiškog korpusa tzv. V RS i policijske jedinice po

ulasku u Orašac, u zgradi osnovne škole smjestile su komandu. Odmah je počelo privođenje
stanovništva koje nije uspjelo krenuti prema Radolju. Nezakonito su zatočeni žene, djecu, starce,
bez obzira na godine i spol. Škola je ujedno bila i mjesto gdje su ispitivali nezakonito zatočene

100
Isto, str. 313
101
Isto, str. 314

76
muškarce. Zatočene muškarce su zatvarali u učionice, bez ikakvih uvjeta za boravak, bez hrane,
vode, bez mogućnosti za spavanjem.“102

„Nakon pogibije velikog broja vojnika tzv. V RS iz 15. bihaćke brigade (Rajnovačka četa)
na Grabežu, počinje masovna osveta i ubijanje preostalih Bošnjaka. Poslije sahrane poginulih
vojnika, zločinci su napravili dogovor i krenuli u izvršenje strašnog zločina.

U Duljcima je 23. septembra 1992. godine izvršen stravičan zločin nad nedužnim starcima,
ženama i djecom. Ubijali su Bošnjake koji su bili na prisilnom radu i koji su brali šljive. U pokušaju
skrivanja tragova zločina četnici su tijela ubijenih izmjestili sa mjesta zločina. I danas se traga za
posmrtnim ostacima ubijenih. Tijela su spalili, jer na to ukazuju svjedočenja pojedinih ljudi koji
su preživjeli masakr i dijelovi posmrtnih ostataka koji su pronađeni na lokalitetu Dulibe.

Dio stanovništva poslije ovog događaja prebjegao je u tzv. SAO Krajinu, gdje su ih poslije
tortura od strane policije tzv. SAO Krajine, preuzele snagama UNPROFOR-a u Svetom Roku.
Drugi dio stanovništva je prvo prebačen u Kulen-Vakuf, a onda svi u Bihać. Tako da se sa
sigurnošću može potvrditi da je Orašac, Kulen-Vakuf i Ripač bio jedan veliki logor u kojem su
činjeni zločini nad nedužnim civilima. Na ovom prostoru počinjen je ratni zločin protiv civilnog
stanovništva.“103

6.4. MASOVNE GROBNICE NA PODRUČJU BIHAĆA

“Pojam masovna grobnica nastala je kao rezultat genocida, kako bi se istrijebila (potpuno
ili djelimično) određena nacionalna, etnička, rasna ili vjerska grupa, kao takva, odnosi se na grobno
mjesto koje ne pripada uobičajenim mjestima na kojima se vrše ukopi i sahrane, već su to mjesta
na kojima se svjesno, planski, organizirano, ciljno i s namjerom ubijene osobe odbacuju (ne
sahranjuju) da bi se prikrili (izvršeni) zločini genocida. Pojam masovna grobnica ukazuje na
nekarakterističnu masovnost, što znači da u njoj može biti dvije i više ubijenih osoba, zaštićenih
međunarodnim humanitarnim pravom, kojima je život nasilno prekinut i koji su bačeni u grobnicu,
tako da, od oblika izvršenja zločina (ubijanja), pa preko formiranja masovne grobnice, nije

102
Isto, str. 315
103
Isto, str. 317

77
poštovan pijetet žrtve. Analogno tome, evidentno je da masovne grobnice nastaju kao produkt
masovnih ubistava, karakterističnih za zločin genocida.”104

Do danas su na području Bihaća pronađene četiri masovne grobnice te više desetina

zajedničkih i pojedinačnih grobnica. Kao i u grobnicama u ostatku države, došlo je do potrebe za
reklasifikacijom na primarne, sekundarne i tercijarne radi premještanja ostataka više puta te na
različite lokacije, a sve u svrhu prikrivanja zločina.

U nastavku ćemo ukratko opisati četiri masovne grobnice koje su aktivno postojale na
prostoru Bihaća: Bezdana, Tihotina, Duliba i Bisovački most.

6.4.1. Masovna grobnica Bezdana

„Jama Bezdana nalazi se na području Gorjevac-Hrgar, od putne komunikacije Bihać–

Bosanski Petrovac udaljena je oko 6 km, do koje vodi makadamski put. Bezdana je bila u
potpunosti okružena šumom i raslinjem, nije bila vidljiva sa puta koji je prolazio nekoliko metra
od nje, što nas navodi na zaključak da je pažljivo birana i da je ubijanje zarobljenih iz logora u
Ripču unaprijed planirano.“105

Bezdana je jedna od prvih masovnih grobnica pronađenih na prostoru Bosanske Krajine.

Strahote počinjene u ovoj masovnoj grobnici se mogu očitovati i pronalaskom buradi s kiselinom
namijenjenom za uništavanje posmrtnih ostataka, kao i pronalazak pojedinih ostataka u sjedećem
položaju što znači da su živi bačeni u jamu te mučenje ekserima.

Početak ekshumacije iz Bezdane, jame duboke 85 metara, je započeo 1. septembra 1997.

Iz nje su ekshumirana 83, a identifikovana 64 posmrtna ostatka.

104
Čekić, Smail, Arnaut-Haseljić, Meldijana, Macić, Bećir 2010, Masovne grobnice u BiH-sigurna zona UN
Srebrenica, Univerzitet u Sarajevu, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava,
Sarajevo, str. 58. u Begić, Mujo, nav. djelo, str. 272
105
Begić, Mujo, nav. djelo, str. 277

78
6.4.2. Masovna grobnica jama Tihotina

„Jama Tihotina je masovna grobnica u kojoj su otkriveni posmrtni ostaci ubijenih Bošnjaka
Ljutočke doljine, Ključa, Bihaća i Bužima. Pronađena masovna grobnica se nalazila u rejonu
Tihotine, svega 2 km od naselja Pritoka.“106

Ekshumacija koja je rađena od 2. do 25. septembra 2002. je bila otežana radi ostataka
neeksplodiranih ubojitih sredstava. Dio bačenih tijela je „visio na poprečnim gredama jame“, a
velik dio bio „rasut na dnu jame“. Iz ove masovne grobnice ekshumirani su ostaci logoraša koji su
bili zatočeni u logoru kasarna Račić. Ekshumirano je 53, a identifikovano 51 tijelo.

6.4.3. Masovna grobnica Duliba

„Masovna grobnica Duliba nalazila se na području sela Ćukovi, na putnoj komunikaciji

Dubovsko‒Kulen-Vakuf, u neposrednoj blizini šehidskog mezarja Duliba. Ova masovna grobnica
pronađena je uz potok i jedan dio posmrtnih ostataka žrtava pronađen je u vodi. U masovnoj
grobnici Duliba pronađeni su posmrtni ostaci 9 ubijenih i svih 9 je identificirano.

Ubijeni su bili na prisilnom radu, brali su šljive za potrebe tzv. VRS. Tijela ubijenih sa
mjesta ubijanja traktorom bila prevezena na mjesto masovne grobnice. Nakon toga su spaljivana
kako bi se prikrili tragovi ovog ratnog zločina U ovoj masovnoj grobnici pronađeni su posmrtni
ostaci 4 ubijene žene i 5 muškaraca. Za ovu masovnu grobnicu vezuju se ubijanja od 23. septembra
1992. godine, kada je grupa policajaca i vojnika u cilju odmazde za poginule pripadnike 15.
bihaćke brigade tzv. VRS izvršila ovaj strašni zločin.

Kako je samo mali dio posmrtnih ostataka pronađen na osnovu koga se putem DNK izvršila
identifikacija, pretpostavka je da su ostaci tijela premješteni na drugu lokaciju. Za ovaj zločin
pravomoćno je osuđeno 5 lica.“107

106
Isto, str. 287
107
Isto, str. 294

79
6.4.4. Masovna grobnica Bisovački most

„Masovna grobnica Bisovački most nalazila se neposredno uz željeznički most u Loskunu.

Žrtve u ovoj masovnoj grobnici bili su stanovnici Ljutočke doline, koji su pokušali stići u Bihać,
nakon što su jedinice tzv. V RS zauzele ovaj kraj. Iz ove masovne grobnice ekshumirano i
identificirano je 6 posmrtnih ostataka ubijenih. Prosjek godina starosti identificiranih je 26,5
godina. Jedan dio žrtava koji su ubijeni na Bisovačkom mostu, razmijenjeni su 1994. godine. Bili
su ukopani na mezarju Humci kao NN osobe, kasnije je DNK metodom utvrđen njihov identitet.
Ovdje treba napomenuti da je na Bisovačkom mostu preživjelo nekoliko svjedoka.“

6.5. KARAKTERISTIKE RATA U BOSNI I HERCEGOVINI I BOSANSKOJ KRAJINI

U proteklom teškom i tegobnom bosanskom ratu zaraćene strane činili su: Srbija (kao agresor) na
čelu sa nacionalšovinističkim režimom i relativno moćnom vojnom silom, sa jedne strane i
međunarodno priznata država Bosna i Hercegovina (kao žrtva agresije), sa druge strane. U jednom
periodu rata u Bosni i Hercegovini, Hrvatska je takođe ratovala kao agresorska strana. Vladajući
režim i rukovodeću stranku SPS u Srbiji su podržavale, uz neka kolebanja, skoro sve stranke
opozicije, takođe opterećene nacionalizmom. Skoro sva sredstva informisanja bila su u rukama ili
na raspolaganju režimu i SPS. Kao što je već naprijed pomenuto, od snaga JNA koje su se nalazile
u Bosni, a koje je kontrolisala Srbija, obrazovana je Vojska Republike Srpske. Iz te vojske su
povučeni u Srbiju uglavnom samo vojnici koji su bili državljani Srbije. Tokom cijelog rata
vojskom je komandovao zloglasni general Ratko Mladić. Karadžić je formalno bio vrhovni
komandant, a sva bitna naređenja Mladiću su stizala iz Beograda. Iako su srbijanski vojnici
povučeni iz Mladićeve vojske, on je pomoć u ratu imao od strane brojnih paravojnih jedinica iz
Srbije (“Beli orlovi”, Arkanovi “Tigrovi”, Šešeljevi četnici). Uz to su SDS i Karadžićeva vlast
raspolagali i prije započinjanja rata sa jedinicama Teritorijalne odbrane i policije, kao i paravojnim
jedinicama formiranim u Republici Srpskoj, uz zdušnu podršku pravoslavnog klera, čiji je uticaj
veoma porastao. Srbija je opremala, naoružavala i obezbjeđivala logistiku i oficirski kadar u
sastavu Vojske Republike Srpske, tokom cijelog rata. Bosna i Hercegovina je praktično već krajem

80
prve godine rata svedena na nešto više od trećine svoje teritorije, sa ogromnom većinom
bošnjačkog stanovništva. Na toj teritoriji, pretežno u centralnim dijelovima Bosne, nalazili su se
najvažniji ekonomski i politički centri, kao: Sarajevo, Tuzla, Zenica, Travnik, Mostar, a u
zapadnom dijelu Bosne, tj. u Bosanskoj krajini nalazio se važan privredni centar - Bihać, sa
Cazinskom krajinom u zaleđu. Ovaj dio bio je odsječen od teritorije većeg dijela zvanične Bosne,
okružen teritorijom Republike Srpske i tzv. Republike Srpske Krajine u Hrvatskoj. Vrhovnu vlast
u zvaničnoj Bosni činilo je multietničko i višepartijsko Predsjedništvo, ali stvarnu vlast je imala
bošnjačka vladajuća Stranka demokratske akcije, odnosno njeni predstavnici. Ta stranka više je
ličila na pokret i bila je heterogena, tj. u osnovi su je činile tri struje: nacionalistička,
panislamistička (u kojima je bio jak uticaj ekstremista) i umjerena, tj. prodemokratska struja.

Ova treća struja je rijetko dolazila do izražaja, osim možda u početku rata. Uoči i na
početku rata legalna bosanska Vlada nije raspolagala organizovanim oružanim snagama i
pristupila je njihovom osnivanju odmah po izbijanju rata. Oružane snage, tj. Armija Republike
Bosne i Hercegovine obrazovana je od postojećih naoružanih organa MUP-a (policije) i TO, kao i
paravojnih jedinica, koje je organizovala SDA stranka, kao i spontano formiranih grupa otpora.
Ogromnu većinu boračkog i starješinskog sastava činili su pripadnici bošnjačkog naroda.
Starješinski sastav, naročito kadar viših oficira činili su oficiri koji su napustili JNA, a takođe i
rezervne vojne starješine. Učešće Srba i Hrvata u Bosanskoj armiji bilo je srazmjerno malo, ali ne
i beznačajno – naročito u starješinskom sastavu. U državi Bosni i Hercegovini, a i u vojsci, od
početka je postojao i povećavao se uticaj islamskog klera. Većina sredstava informisanja u
Sarajevu bili su pod kontrolom bosanske Vlade, zapravo SDA. Značajne demokratske snage, prije
svega SDP-a, takođe su se stavile u odbranu napadnute Republike Bosne i Hercegovine. Pozicija
Hrvatske, kao i bosanskih Hrvata, u ogromnoj većini pod uticajem HDZ-a, bila je u bosanskom
ratu protivurječna. S jedne strane i hrvatska i bosanska Vlada bile su, zbog vojne inferiornosti,
zainteresovane za saradnju i za zajedničku borbu protiv srpske agresije, naročito u prvoj godini
rata. Otuda je postojala saradnja u Vladi i bosanskom Parlamentu između predstavnika Bošnjaka
i Hrvata. S druge strane, Hrvatska je preko HDZ-a u Bosni uspostavljala kontrolu i vlast HDZ-a
na teritorijama naseljenim Hrvatima, prvenstveno u zapadnoj Hercegovini i sjeveroistočnim
dijelovima Bosne, čime je faktički od početka učestvovala u razbijanju Bosne. Bosanska vlada je
to trpjela sve dok vojno ojačala Hrvatska, uz pomoć HDZ-a i njenih paravojnih jedinica (HVO i
HOS), nije prešla u osvajanje i etničko čišćenje teritorija u srednjoj Bosni - oko Travnika, Viteza,

81
Kaknja, Vareša, Prozora i dr., 1993. godine. Došlo je do žestokih borbi između Armije Bosne i
Hercegovine i paravojnih snaga Hrvatske Republike “Herceg-Bosne”, ojačanih regularnim
jedinicama Vojske Hrvatske. Valja reći da je Srbija bila inicijator rata za podjelu Bosne, ali je za
početak napala Hrvatsku (praktično već 1990. godine), podstrekavajući i podržavajući pobunu
Srba u krajevima gdje su činili većinu stanovništva, kao što su: Kninska krajina, Lika, Kordun,
Banija, istočna Slavonija, Srem i Baranja, od kojih je obrazovana paradržavica u Hrvatskoj, tzv.
Republika Srpska Krajina. Cilj je, zapravo, bio da se osvoji veći dio Hrvatske (što se vidi iz knjige
Veljka Kadijevića “MOJE VIĐENJE RASPADA”), ali se vrlo brzo od toga odustalo zbog otpora
hrvatskog naroda i uticaja međunarodnog faktora.

Zapravo, iz svega je praktično proistaklo da je Srbija započela i vodila rat u Hrvatskoj u

funkciji planirane podjele Bosne. Zapravo, ratom u Hrvatskoj velikosrpska strana htjela je da silom
umanji hrvatske mogućnosti u podjeli Bosne. Otuda se može smatrati vjerovatno tačnom navodna
izjava Borisava Jovića data Stjepanu Mesiću uoči raspada Predsjedništva SFRJ 1991. godine.
Naime, Jović je izjavio da njih (tj. srbijanski režim) Srbi u Hrvatskoj ne interesuju, da mogu raditi
sa njima šta hoće (da ih mogu “nabiti i na kolac”), već da ih interesuje 66% Bosne, što će i ostvariti.
Dok se ratni cilj Srbije u osvajanju Hrvatske promijenio dugo po započinjanju rata, ratni cilj u
Bosni, kako Srbije, tako i Hrvatske, ostao je isti za cijelo vrijeme rata. Ostao je do zaključenja
Dejtonskog mira, a može se reći i poslije. Cilj je bio da se Bosna kao država likvidira, da se etnički
očiste dijelovi koji će pripasti matičnim državama. Tako bi, naravno, sudbina bošnjačkog naroda
bila zapečaćena. Taj narod bi agresori dijelom pobili, dijelom protjerali, a manjim dijelom
asimilirali. Otuda je logično da je odbrana Bosne za bošnjački narod bila od životnog značaja, bila
je pitanje fizičkog opstanka. Prema tome, karakter snaga koje su izazvale agresorski rat i ratni
ciljevi tih snaga potvrđuje očigledno da rat Srbije i Hrvatske u Bosni nije bio građanski rat. Samo
do izvjesne, manje mjere, ponašanje Hrvatske je kasnije bilo unekoliko drugačije.

Druga strana, koja je branila Bosnu, imala je za cilj da odbrani bosansku državu, a time i
bošnjački narod od uništenja. Međutim, pri tome su postojale razlike među snagama koje su branile
Bosnu. Dok je SDA, pod uticajem ekstremnih nacionalističkih i panislamističkih snaga sve više
ispoljavala težnju da u odbrani Bosne, ovu učini što više bošnjačkom i islamskom zemljom,
demokratske snage su u ratu ispoljavale drugačije, civilizovanije ciljeve. Naime, ove snage nisu
imale za cilj odbranu bilo kakve Bosne. One su imale u vidu da samo odbrana multietničke Bosne,
podrazumijevajući zajednički život svih Bosanaca bez razlike, tj. bez obzira na vjeru i

82
nacionalnost. Zbog ispoljavanja pomenutih težnji SDA, koja je imala dominantnu poziciju u vlasti,
spremnost onog dijela Srba i Hrvata koji su bili za zajedničku odbranu Bosne, umanjivala se. Time
se, vjerovatno, može objasniti smanjivanje broja srpskih boraca u Armiji Republike Bosne i
Hercegovine. Naime, dok je broj Srba u Armiji Republike Bosne i Hercegovine, prema pisanju
nezavisnih listova u Beogradu, u toku 1992. godine iznosio oko 10%, a prema nekim
informacijama čak i do 14%, taj procenat je u 1994. godini pao na 1-2%. Pri tome treba primijetiti
da za smanjivanje učešća Srba i Hrvata u Armiji Republike Bosne i Hercegovine, nije bila kriva
samo politika SDA, ali je tome, bez sumnje, doprinijela.

Homogenizacija svakog od bosanskih naroda oko svoje nacionalne stranke i konfesije,

stvarala je utisak građanskog, tj. međuetničkog i međuvjerskog rata u Bosni. Svi nacionalisti i
šovinisti i sve nacionalne stranke, kao i režimi u Srbiji i Hrvatskoj, tretirali su rat u Bosni kao
građanski rat. Čak i brojni predstavnici međunarodne zajednice nazivali su rat u Bosni građanskim
ratom. To je bila namjerno netačna kvalifikacija zbog izbjegavanja obaveze međunarodne
zajednice da u slučajevima agresije na neku nezavisnu zemlju zaštiti žrtvu agresije, čak i oružanom
silom. Međutim, angažovati se u borbi za odbranu jedne male, uz to i balkanske države i pri tome,
eventualno trpjeti i ljudske žrtve - nije dolazilo u obzir. Za takvo nešto nisu bile spremne velike
sile i zbog toga je izgovor nađen u verbalnom tretmanu rata u Bosni, kao građanskog rata. Jedna
od karakteristika rata u Bosni, po kojoj je on veoma ličio na građanske ratove, ne samo po načinu
i izgledu, nego i po sadržaju, kao i elementima karakterističnim za građanski, istovremeno i
nepravedan rat i na strani branilaca je da je u njemu na objema stranama najviše stradalo civilno
stanovništvo, te da je to, takođe obostrano, bio do najvišeg stepena rušilački i pljačkaški rat.
Civilno stanovništvo je ginulo više od učesnika u borbenim jedinicama tokom borbi za zauzimanje
naseljenih mjesta i opsade gradova. Postajale su žrtve po dolasku na vlast agresorske okupacione
uprave. Srpsko civilno stanovništvo u velikom broju bilo je žrtva tzv. preventivne evakuacije
(Bosansko Grahovo, Drvar, Glamoč, Bosanski Petrovac, Bosanska Krupa, Donji Vakuf, Šipovo,
te Hadžići, Ilijaš, Vogošća, Ilidža poslije Dejtona). Civili su bili masovne žrtve u koncentracionim
logorima, u progonima iz svojih naselja i kuća, kao i iz svojih zavičajnih krajeva. Silovanje žena
bilo je masovno.

Zapravo, teško je označiti i nabrojati sve vidove zločina i terora, kojim je uništavano
civilno stanovništvo. Poznato je kakvim stradanjima su bili izloženi stanovnici opkoljenih,
napadanih i bjesomučno rušenih gradova, kao: Sarajevo, Mostar, Tuzla, Bihać i drugi. Neki od

83
gradova su iznuravani teškom nestašicom hrane, ogrjeva, vode, nedostatkom električne energije i
slično, kao što je bio slučaj sa Sarajevom i Bihaćem, čija je opsada trajala nekoliko godina.
Takozvano etničko čišćenje natjeralo je na napuštanje rodnih krajeva više od polovine
stanovništva. Još i sada, prema izvještajima sredstava informisanja, jedna četvrtina stanovnika
Bosne i Hercegovine nalazi se u izbjeglištvu. Najviše je, svakako, stradalo bošnjačko stanovništvo,
koje je bilo i najviše podvrgnuto etničkom čišćenju. U tom pogledu najveći zločini su učinjeni u
Srebrenici. Velike žrtve i razni vidovi stradanja u toku ratnih dejstava i etničkog čišćenja zadesili
su bošnjačko stanovništvo na područjima Prijedora, Zvornika, Višegrada, Modriče, Prozora,
Viteza, Kaknja, u dolini Neretve i dr. Ni stanovništvo drugih nacionalnosti nije prošlo bez velikih
žrtava u bosanskom ratu. Srpsko, a takođe i hrvatsko stanovništvo, ubijano je, proganjano,
odvođeno u koncentracione logore, tj. etnički čišćeno od strane vlasti i naoružanih jedinica
odbrambenih snaga Bosne i Hercegovine. Tako, srpsko stanovništvo je proganjano iz rejona
Konjica, Bradine, Tarčina. U Gradini kod Sarajeva postojao je i koncentracioni logor za srpsko
stanovništvo, a znatan broj Srba pobijen je i u Sarajevu. Slična nasilja izvršile su oružane snage
branilaca nad hrvatskim stanovništvom na području Travnika, Bugojna, Vareša, Kaknja. Može se,
naravno, tumačiti da su ta zlodjela snaga koje su branile Bosnu, u krajnjoj liniji, posljedica agresije,
što je, bez sumnje, tačno. Međutim, zločini ostaju zločini i odgovornost njihovih počinilaca ne
može se ničim umanjiti.

Na području Bihaća najviše je stradalo bošnjačko stanovništvo. Tako je na teritoriji tzv.

srpske opštine za Bihać sa sjedištem u Ripču (koja se uoči rata, tj. još za vrijeme SFRJ, izdvojila
iz zvanične bihaćke opštine), ubijeno preko 200 Bošnjaka (od čega 45 samo iz Ripča), od kojih je
oko 80 leševa bačeno u bezdan kod lugarske kuće u selu Hrgar. Međutim, na području Bihaća bilo
je zločina i etničkog čišćenja koje su počinile snage odbrane Bosne i Hercegovine. Prilikom
proboja opsade Bihaća i prodora snaga 5. korpusa vojske Bosne i Hercegovine u pravcu Bosanskog
Petrovca (ujesen 1994.) ubijen je 21 civil, od kojih 16 u selu Račić, dva iz sela Bijelo Brdo, dva iz
sela Doljani i jedan iz sela Gorijevac (možda bi broj ubijenih bio veći da najveći dio srpskog
stanovništva nije napustio svoje kuće i izbjegao prije dolaska snaga 5. korpusa). U konačnoj
ofanzivi krajem 1994. i početkom 1995. godine ove snage su potpuno spalile sva naselja od Bihaća
do Ključa, osim Ripča i Bosanskog Petrovca. U razgovoru penzionisanog generala JNA Hasana
Četića (Bišćanina) sa jednim od bivših komandanata brigade 5. korpusa, ovaj je na pitanje Četića
jasno odgovorio da su srpska sela popaljena radi toga da se Srbi tamo nikad više ne vrate. Međutim,

84
teško je povjerovati da je štab 5. korpusa donio odluku o paljenju srpskih naselja. Rat u Bosni je
potvrdio iskustva novije istorije da nema agresije, a da nije propraćena i elementima građanskog
rata, kao uostalom i obratno. U zločinima počinjenim u Bosni tokom rata naročito su se isticale
paravojne jedinice. Ovdje su elementi građanskog rata, uz to, bili u funkciji provođenja spoljnje
agresije. Rat u Bosni je bio do neslućenih razmjera pljačkaški. I po tome je taj rat bio sličan
građanskom ratu.

O razmjerama i ulozi pljačke na obje strane moguće je suditi na osnovu izjava brojnih
građana koji su za vrijeme rata stizali u Beograd. Obje zaraćene strane su pljačkale, pri čemu nije
bila rijetka pojava da se pljačkaju i pripadnici svoga naroda na sopstvenoj teritoriji. Pljačka je često
bila motiv za odlazak (dobrovoljan) u borbene jedinice, tj. u borbene akcije, naročito radi
zauzimanja naseljenih mjesta. Dešavalo se da se jedinice teško pokreću u borbene akcije van
naseljenih mjesta. Sa opljačkanom robom trgovalo se na sve strane. Takva roba se pojavljivala čak
i na frontu, za vrijeme primirja između zaraćenih strana. Na linijama frontova trgovalo se sa
oružjem svih vrsta, osim aviona.

Meni, a i mnogim drugima, teško je prihvatljiva činjenica da je u Bosanskoj krajini buknula

opaka netrpeljivost i mržnja kod Srba prema njihovim sugrađanima nesrpske pripadnosti.
Istorijske činjenice govore da je to područje tokom Narodnooslobodilačkog rata 1941.-1945.
godine bilo jedan od najistaknutijih bastiona otpora okupatoru i njegovim domaćim pomagačima
- ustašama i četnicima. Naime, širom Jugoslavije bila su poznata tri legendarna ustanička žarišta:
područje Drvara, Podgrmeč i područje Kozare. Tu su se srpskim ustanicima masovno priključivali
Bošnjaci i Hrvati iz okupiranih gradova. U toku cijelog Narodnooslobodilačkog rata su partizanski
organi vlasti i organizacije na području Bosanske krajine propagirali i uspješno sprovodili politiku
bratstva i jedinstva. Radi ilustracije, navest ću da je u Bosanskoj krajini tokom
Narodnooslobodilačkog rata duže vrijeme boravio Vrhovni štab na čelu sa Titom (krajem 1942. i
početkom 1943. godine u Bihaću, tokom postojanja Bihaćke republike, a od jeseni 1943. do maja
1944. godine u Drvaru). Već u to vrijeme je na mnogim rukovodećim funkcijama u organima
vlasti, partiji, Narodnom frontu i Narodnooslobodilačkoj vojsci bilo mnogo istaknutih ličnosti iz
reda Muslimana i Hrvata. Temelji multietničke tolerancije i mirnog višegodišnjeg suživota
građana u Bosanskoj krajini, tokom postojanja Titove Jugoslavije, udareni su još tokom zajedničke
Narodnooslobodilačke borbe. Zbog toga se, svim demokratski orijentisanim i dobronamjernim
ljudima iz Bosanske krajine postavilo pitanje kako je bilo moguće da se djeca i unuci, komšije i

85
prijatelji junaka sa Kozare, Podgrmeča i Drvara, kao i iz drugih partizanskih krajeva priključe
agresiji velikosrpskih nacional-šovinista iz Beograda. U ovu grupu treba svrstati i većinu još živih
partizanskih ratnika (među njima i nekih narodnih heroja), a koji su bili podstrekači srpske agresije
na Bosnu. Većina njih je dolazila iz Srbije u Bosansku krajinu i raspaljivala rat protiv bosanske
države, protiv Republike Bosne i Hercegovine.

Ovakvi fenomeni zahtijevaju svestrano proučavanje, jer objašnjenja o uticaju propagande,

o okoštaloj dogmatskoj svijesti, o uticaju zastarjelih konzervativnih shvatanja i opšte epidemije
nacionalizma na prostorima bivše Jugoslavije, ne daju potpuni odgovor na to. Kao jedna od
karakteristika rata u Bosanskoj krajini je rušenje vjerskih i kulturnih objekata i spomenika koji
pripadaju bošnjačkom narodu, ne samo na ratnim područjima, već i u gradovima i naseljima koja
nisu bila zahvaćena ratom. Među 16 srušenih džamija u Banjoj Luci je i čuvena Ferhadija, koja je
na spisku objekata svjetske kulturne baštine. Rušeni su također i spomenici borcima
Narodnooslobodilačkog rata, među kojima i spomenici poznatim herojima, ne samo bošnjačke i
hrvatske nacionalnosti, nego i srpske nacionalnosti i to od strane Karadžićeve i Mladićeve vojske
i paravojske. Zanimljivo je uočiti da jedinice Armije Republike Bosne i Hercegovine, po sastavu
uglavnom bošnjačke, ne samo u Bosanskoj krajini nisu rušili vjerske i kulturne objekte Srba i
Hrvata. Nasuprot tome, velikosrpski zločinci su rušili i spomenike srpskim partizanskim herojima
i na njihovo mjesto podizali spomenike istaknutim četnicima.

Na primjer, u Sanskom Mostu srušen je spomenik narodnom heroju Petru Škundriću i na

to mjesto postavljen spomenik četničkom komandantu Lazi Tešanoviću. Srazmjerno je mali broj
partizanskih boraca srpske nacionalnosti iz Bosanske krajine, nastanjenih u Beogradu, koji su se,
preko Društva za istinu o narodnooslobodilačkoj borbi i multietničkog udruženja Bosanaca i
Hercegovaca, suprostavili agresiji na Bosnu. Druga specifičnost rata u Bosanskoj krajini odnosi se
na fenomen uspostavljanja tzv. Autonomne oblasti Zapadna Bosna, stvorene pod rukovodstvom
Fikreta Abdića Babe, jednog od najpoznatijih rukovodilaca SDA, koji je napustio tu stranku,
postao njen protivnik i organizator borbe protiv snaga odbrane Bosne.

Ovaj fenomen, čini mi se, zaslužuje pažnju iz tri razloga: prvo, to je jedini slučaj pobune,
odnosno sukoba unutar jedne veoma homogenizirane nacije u Bosni i Hercegovini i to na području
najveće kompaktnosti te nacije, u Cazinskoj (Bihaćkoj) krajini; vlast u jednoj od opština Cazinske
krajine drže Babine pristalice i treće, Babinoj stranci Demokratskoj zajednici omogućeno je
djelovanje na teritoriji cijele Bosne i Hercegovine, iako vlasti Bosne i Hercegovine zahtijevaju da
86
im se Babo, koji sada živi u Hrvatskoj, izruči radi suđenja zbog ratnih zločina. Ne pretendujem da
moje razmišljanje o ovom fenomenu može biti validno i da će ga razjasniti, već se može shvatiti
kao neka vrsta hipoteze za posebnu analizu i svestranije istraživanje. Trebalo bi prije svega
odgovoriti na pitanje o unutrašnjim odnosima u rukovodstvu SDA, koji su prethodili “odmetanju”
Fikreta Abdića. Poznato je da je Abdić na izborima za člana Predsjedništva Bosne i Hercegovine
1990. godine dobio najveći broj glasova, da je važio kao čovjek koji nije bio opterećen
nacionalizmom, niti vjerskim fanatizmom. Važio je u rukovodstvu SDA kao najprihvatljiviji za
nebošnjačke narode. Za vrijeme velikih narodnih demonstracija u Sarajevu, neposredno poslije
Karadžićevog pokušaja udara, Savez rezervnih vojnih starješina predložio je Babu za predsjednika
Vlade narodnog spasa, skoro istovremeno kad se rukovodstvo SDA suprotstavilo zahtjevima
demonstranata za stvaranje širokog fronta naroda radi sprečavanja rata i stvaranja nove vlade.

Cazinska krajina podrazumijeva dijelove opština Bihać i Bosanska Krupa, sa naseljima na

lijevoj obali rijeke Une i kompletne opštine Cazin, Velika Kladuša i Bužim. Na toj teritoriji živi
oko 230.000 stanovnika, od čega 90% čine Bošnjaci. To je najveća kompaktna cjelina bošnjačkog
stanovništva u Bosni i Hercegovini. Fikret Abdić je stekao veliku popularnost u Cazinskoj krajini
znatno prije raspada Jugoslavije. Kao sposoban privrednik on je uz podršku veoma uticajne braće
Pozderac (Cazinjana) izgradio visoko produktivno proizvodno prerađivačko i trgovinsko
gigantsko preduzeće “Agrokomerc”, sa sjedištem u Velikoj Kladuši. Sa više pogona u manjim
mjestima Cazinske krajine, “Agrokomerc” je zapošljavao 5-6 hiljada radnika. Uz podršku
“Agrokomerca” izgrađeni su moderni putevi, školske i zdravstvene ustanove itd. Životni standard
stanovništva je naglo porastao i dostigao relativno visok nivo. Ugled Babe bio je tako velik u svim
mjestima Bihaćko-cazinske krajine, uključivši i sam Bihać, da ga nije mogao poljuljati ni politički
pad Pozderaca, ni njegovo u tu svrhu montirano hapšenje, ni prilično velika propaganda protiv
“Agrokomerca” i njega lično.

Sredinom 1993. godine Abdić se odvaja od stranke SDA i državnog rukovodstva Bosne i
Hercegovine, uspijeva da obezbijedi opremu i naoružanje, te od svojih pristalica, pretežno sa
područja opštine Velika Kladuša, formira solidne vojne jedinice. Pristupio je zatim obrazovanju
svoje autonomne oblasti i krajem te godine proglašava uspostavljanje Autonomne pokrajine
Zapadna Bosna. Prilikom proglašenja pokrajina je zahvatala samo teritoriju opštine Velika
Kladuša. Za uspostavljanje autonomije Abdić dobija istovremenu podršku Tuđmana i Miloševića
i uspostavlja saradnju sa tzv. Republikom Srpskom Krajinom, sa Republikom Srpskom, kao i sa

87
Herceg-Bosnom, paradržavom Hrvatske u Bosni. Bilo je logično očekivati da će Vlada iz Sarajeva
odlučno reagovati. Bihaćki 5. korpus je dobio široka ovlaštenja, pored ostalog da na području cijele
Bihaćko-cazinske krajine uvede vojnu upravu i da likvidira secesiju. Borbe koje su vođene skoro
čitave (1994.) godine bile su prilično žestoke i uz velike obostrane gubitke. Najočiglednija vojna
saradnja između Abdićeve Autonomne pokrajine i Mladićevih snaga iz Republike Srpske, kao i
snaga Republike Srpske Krajine, odvijala se u toku pokušaja srpske strane da zauzme Bihać i uništi
5 korpus. U toku ovih borbi brigade Fikreta Abdića nanijele su snagama odbrane relativno velike
gubitke, trpeći i na svojoj strani teške gubitke. Računa se da su Abdićeve vojne snage nanijele
gubitke braniocima Bosne na području Cazinske krajine i u borbama za grad Bihać od preko 2.000
poginulih i oko 5-6.000 ranjenih. Za vrijeme operacije Hrvatske vojske, nazvane “Oluja”, protiv
Republike Srpske Krajine, Abdićeva vojska se raspala, a on je sa ostacima vojske i dijelom naroda
iz opštine Kladuša, prešao granicu i sklonio se u Hrvatsku. Tako je političko nedonošče,
Autonomna pokrajina Zapadna Bosna, nakon oko godine dana, prestala da postoji.

Abdić nije ništa postigao osim što je nanio veliku štetu odbrani Bosne. Sposoban
privrednik, Abdić se u politici pokazao kao nesposoban i neznalica. On je, uz ostalo, previdio i
ulogu međunarodnog faktora koji nije dozvoljavao cijepanje bosanske teritorije. Precijenio je
ulogu ranije stečenog ugleda i popularnosti, vjerujući u podršku bošnjačkog naroda na cijelom
prostoru Cazinske krajine, pa i šire. Teško je znati da li je bio upoznat sa dogovorom između
Miloševića i Tuđmana, prema kome je ta oblast trebala da pripadne Hrvatskoj. Izgleda da je on
želio i nerealno se nadao da će izbjeći pripajanje njegove oblasti bilo kojoj strani. Pri tome je valjda
računao da se postojeći susjedi “Autonomne pokrajine” u dogledno vrijeme neće mijenjati. On je
bio u zabludi ako je vjerovao da će takvom politikom pomoći narodu koji ga je prije rata slavio.

Očito je da je, zbog nerealnih i nakaradnih ideja i planova, Babina tvorevina - Autonomna
pokrajina Zapadna Bosna doživjela neslavan kraj. Reklo bi se da čitav ovaj projekat u suštini
predstavlja avanturu jednog popularnog, ali nezrelog političara, koja je dodatno nanijela veliku
štetu i patnje bošnjačkom narodu.108

Popović, Sava, 2011, Uzroci i karakteristike agresije na Bosnu i Hercegovinu sa posebnim osvrtom na Bosansku
108

Krajinu 1991 - 1995., u Zločini u Bosanskoj Krajini za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991-
1995. - Zbornik radova sa Međunarodne naučne konferencije, održane u Bihaću od 22-24. septembra 2000. -,
Univerzitet u Sarajevu, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo, str. 194-
211

88
ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

Opravdano je reći da je odbrana Bihaća bila temelj opstanka na području Bihaća, a i države,
pa čak ako se smijem usuditi u odnosu na glavnu hipotezu dopuniti da je Bihać bio ključan i za
opstanak pograničnih dijelova Hrvatske, zbog dobro poznatih namjera agresora da na području
Bosanske Krajine i dijelova Hrvatske, pomoću tzv. Srpskih opština (kasnije SAO), etnički očiste
ta područja od nesrpskog stanovništva te uspostave kontrolu nad tim prostorom, što bi nesumnjivo
dovelo do premoći nad teritorijama u ostatku države koje je branila ARBiH, a moguće i do
potpunog preuzimanja države, potom prelaska na susjednu Hrvatsku.

Ako se osvrnemo na posebne hipoteze, primijetit ćemo da su u velikoj mjeri one potvrđene
u glavnom dijelu rada. Dobra organizacija jeste itekako utjecala na sam tok odbrane Bihaća, ali
ipak ne toliko i pripremljenost ukoliko smo upoznati s činjenicom da je Peti korpus prilikom
osnivanja posjedovao samo jedan tenk. Ipak, stanovnici Bihaća su pod svaku cijenu odlučili
organizovati se i braniti svoj grad. Činjenica da je Bihać grad koji je posljednji okupiran od strane
Osmanskog carstva nije toliko značajna radi njegove lokacije ili nepristupačnosti terenu, koliko je
to posljedica srčanosti i drčnosti tamošnjeg naroda koji su spremni do posljednjeg čovjeka braniti
ono što im je napadnuto, bila to čast, bio to voljeni grad. Sama odbrana Bihaća je itekako bila
ključna radi pozicije samog grada, jer upravo preko Bihaća su odbranjeni dijelovi Livanjskog
polja, kao i pogranični dijelovi Hrvatske. Također, raspored vojnih formacija jeste doprinio
uspješnijoj odbrani grada, međutim, neprijatelj je itekako poznavao taj teren te vješto uspijevao
izbjegavati Armiju RBiH, što govori i činjenica da se jedan od glavnih logora u Bihaću nalazio
samo stotinu metara od komunikacije puta 5. korpusa.

Razlog okrutnog etničkog čišćenja, time i same srpske agresije na bivše republike SFRJ
jeste konstanta ideje koja se provlači još od 19. stoljeća te kulminira u prvoj polovini devedesetih
godina 20. stoljeća. Padom komunizma u Evropi se dobija izvrsna prilika, nakon Načertanije 1844.
i osnivanja Četničkog komiteta 1941. godine, da Srbi konačno riješe nacionalno i državno pitanje
te uspostave jedinstvenu srpsku državu na Balkanu.

Pored srpskog agresora, stanovnici Bihaća i općenito Bosanske Krajine su imali posla i sa
domaćim izdajnikom, Fikretom Abdićem, koji je u suštini bio i ostao najveći trgovac na ovim
prostorima, kojem nije bitno čime trguje, novcem, firmama ili pak gradovima, ukoliko je njegov
interes zadovoljen. Mišljenja sam da je tadašnja SDA previše olako dopustila jednom potvrđenom

89
prevarantu da se kandiduje i predstavlja svoj narod. Ipak je donekle bilo predvidivo da bi radi
ličnog interesa čak i državu izdao te istom trgovao sa neprijateljima.

Uprkos tome što je Bihać proglašen sigurnom zonom UN-a, agresor je imao slobodu i
prostor da počini užasne zločine protiv čovječnosti i međunarodnog prava te prekrši sve običaje
ratovanja, poput ubijanja, mučenja, zatvaranja u logore, silovanja, deportacija, zakopavanje živih
ljudi, granatiranja civila, izgladnjivanje, upotreba hemijskog ili biološkog oružja itd. Na području
Bihaća su djelovala tri logora te četiri masovne grobnice koje su najčešće služile za zakopavanje
ubijenih logoraša.

Iako je bio 1201 dan pod opsadom, te svakodnevno izložen granatiranjem te ubijanjem
civilnog stanovništva, Bihać je odbranjen, zahvaljujući Petom korpusu ARBiH i HVO Bihać.

Gledajući unazad u historijski kontekst grada Bihaća, može se jednostavno zaključiti da je

od prahistorijskog perioda pa sve do danas taj grad prolazio kroz tegobne trenutke ali je ipak ostao
kao bedem na zapadnoj granici Bosne i Hercegovine i čistog obraza čuva postojanje, teritorijalni
integritet i suverenitet države Bosne i Hercegovine. Nemoguće je a na kraju ne napomenuti i
trenutna dešavanja u svijetu gdje smo svjedoci masovnih migrantskih kriza i kako vidimo, ni taj
problem nije zaobišao grad Bihać, nego je ovaj grad stavljen na još jednu savremenu kušnju iz
koje će sigurno trebati dugo vremena da se izbavi.

90
LITERATURA

Knjige:

[1] Arnautović, Suad 1996, Izbori u Bosni i Hercegovini ’90 – Analiza izbornog procesa,
Promocult, Sarajevo.
[2] Begić, Kasim 1997, Bosna i Hercegovina od Vanceove misije do Daytonskog sporazuma
(1991- 1996), Bosanska knjiga, Sarajevo.
[3] Begić, Mujo 2013, U opsadi 1201 dan: sigurna zona UN-a Bihać, Univerzitet u Sarajevu,
Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.
[4] Čekić, Smail 2004, Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu – planiranje, priprema,
izvođenje, Univerzitet u Sarajevu, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i
međunarodnog prava, Sarajevo.
[5] Čekić, Smail 2007, Istraživanje žrtava genocida sa posebnim osvrtom na Bosnu i
Hercegovinu, Univerzitet u Sarajevu, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i
međunarodnog prava, Sarajevo.
[6] Bajtal, Esad 2014, Zločini i laži Miloševićeve kripto-politike, Univerzitet u Sarajevu,
Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.
[7] Felić, Bejdo 2002, Peti korpus 1992.-1995., Ljiljan, Sarajevo.

[8] Grupković, Dragutin (za izdavača), Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije,
Knjiga I – podaci po naseljima i opštinama, Savezni zavod za statistiku, Beograd.
[9] Kukobat, Dušan, Dimitrijević, Bojan B. 2019, 2. krajiški korpus Vojske Republike Srpske,
Republički centar za istraživanje rata, ratnih zločina i traženje nestalih lica, Banja Luka.
[10] Selmanović, Mirsad 2016, Grabež 1992-1993. godine, trganje od zaborava, Arhiva
Unsko-sanskog kantona i Društva arhivskih radnika USK-a, Bihać.
[11] Stanojević, Stanoje 1925, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovenačka,
Bibliografski zavod, Zagreb.
[12] Šarić, Sabahudin 2010, Velikosrpska ideologija, Univerzitet u Sarajevu, Institut za
istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.
[13] Termiz, Dževad i Milosavljević, Slavomir 2000, Praktikum iz metodologije
politikologije, Nacionalna i univerzitetska biblioteka, Sarajevo.
[14] Termiz, Dževad 2003, Metodologija društvenih nauka, TKD Šahinpašić, Sarajevo.
91
 [15] Termiz, Dževad 2009, Metodologija društvenih nauka - Drugo dopunjeno i
prošireno izdanje, NIK Grafit, Lukavac.
[16] Valentić, Mirko 2010, Rat protiv Hrvatske 1991-1995, Velikosrpski projekti od
ideje do realizacije, Hrvatski institut za povijest, Zagreb.

Naučni i stručni radovi:

[1] Zločini u Bosanskoj Krajini za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991-
1995. - Zbornik radova sa Međunarodne naučne konferencije, održane u Bihaću od 22-24.
septembra 2000. -, Univerzitet u Sarajevu, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti
i međunarodnog prava, Sarajevo
a. Golić, Bajro 2011, Implikacije agresije na društveno-ekonomsku osnovu općine
Bihać
b. Popović, Sava, 2011, Uzroci i karakteristike agresije na Bosnu i Hercegovinu sa
posebnim osvrtom na Bosansku Krajinu 1991 - 1995.
[2] Ćosićev rat, - Zbornik radova sa naučne i stručne rasprave o knjizi “BOSANSKI RAT”
Dobrice Ćosića, održane 3. maja 2012. godine u Rektoratu Univerziteta u Sarajevu -,
Univerzitet u Sarajevu, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog
prava, Sarajevo.
a. Bijedić, Bahrudin, Vreme laži?
b. Sušić, Osman, Dobrica Ćosić - kreator velikosrpske fašističke ideologije
[3] Stjepan Krešimir, Grgurić, 2019, Vojno-geografska analiza operacije „Oluja“, zborno
područje Gospić, diplomski rad, Prirodno-matematički fakultet Sveučilišta u Zagrebu,
Zagreb.

Časopisi:

[1] Pleša, Josipa 2015, Oluja-Bitka svih bitaka, Essehist: časopis studenata povijesti i drugih
društveno-humanističkih znanosti, Vol. 7, No. 7, 2015.

92
 [2] Časopis Korak, časopis za zaštitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu , broj 29,
godina X, oktobar-decembar 2012. godine.
[3] Službeni glasnik R BiH, Sarajevo, 1990.

Internet izvori:

[1] Afanov Blog 2013, HISTORIJA - Operacija "Tigar Sloboda 94“,

<http://afanovblog.blogspot.com/2013/02/historija-operacija-tigar-sloboda-94.html>,
datum pristupa: 22.08.2020.
[2] Bihac.org, Historija, <http://www.bihac.org/bs/historija>, datum pristupa: 01.04.2019

[3] Biografija.org 2019, Alija Izetbegović,

<https://www.biografija.org/politika/alija-izetbegovic/>, datum pristupa: 07.09.2020.
[4] Bosnae 2016, Srpska ofanziva “Breza 94” – velika pobjeda vitezova iz Bužima,
<http://bosnae.info/index.php/srpska-ofanziva-breza-94-velika-pobjeda-vitezova-iz-buzima>,
datum pristupa: 22.08.2020.
[5] Bosnae 2018, Operacija “Grmeč 94” – munjevit prodor 5. korpusa ARBiH u najtežim ratnim
prilikama,<http://bosnae.info/index.php/operacija-grmec-94-munjevit-prodor-5-korpusa-
arbih-u-najtezim-ratnim-prilikama>, datum pristupa: 22.08.2020.
[6] Bosnae 2019, Kako je Milošević formirao vojsku Fikreta Abdića – angažman srpske vojske u
operaciji “Pauk”, <http://bosnae.info/index.php/kako-je-milosevic-formirao-vojsku-fikreta-
abdica-angazman-srpske-vojske-u-operaciji-pauk>, datum pristupa: 22.08.2020.
[7] Bošnjaci.net 2004, Jedanaest genocida nad Bošnjacima,
<http://www.bosnjaci.net/prilog.php?pid=18852>, datum pristupa: 11.05.2019.
[8] Braniteljski 2018, Zima '94, <https://braniteljski.hr/zima-94/>, datum pristupa: 14.09.2020.
[9] Braniteljski 2019, Operacija Ljeto '95, <https://braniteljski.hr/operacija-ljeto-95/>, datum
pristupa: 22.08.2020.
[10] Dailymotion 2017, Koliko je koštala odbrana Bihaća,
<https://www.dailymotion.com/video/x58snht>, datum pristupa: 28.04.2019.

93
[11] GreenWay Tour 2 Parks, Povijesni grad Bihać,
<https://www.greenwaytour2parks.com/istra%C5%BEite-lokalno/povijesni-grad-
biha%C4%87.html>, datum pristupa: 01.04.2019.
[12] Hamdočamo 2012, Ko su bili komandanti Abdićeve poražene vojske: Otkrivamo – gdje su
i šta rade Babini vojnici, <https://hamdocamo.wordpress.com/2012/06/24/ko-su-bili-
komandanti-abdiceve-porazene-vojske-otkrivamo-gdje-su-i-sta-rade-babini-vojnici/>, datum
pristupa: 08.09.2020.
[13] Hamdočamo 2018, Velikosrpska ideologija i politika agresije na Bosnu i Hercegovinu i
genocid nad Bošnjacima, <https://hamdocamo.wordpress.com/2018/04/07/velikosrpska-
ideologija-i-politika-agresije-na-bosnu-i-hercegovinu-i-genocida-nad-bosnjacima/>, datum
pristupa: 04.08.2019
[14] Heroji oslobodilačkog rata, Heroj oslobodilačkog rata – Adil Bešić, <http://heroji.ba/adil-
besic/>, datum pristupa: 04.05.2019.
[15] Historija.ba, Počela operacija “Munja ‘93”, <https://www.historija.ba/d/564-pocela-operacija-
munja-93/>, datum pristupa: 22.08.2020.
[16] Historija.ba, Počela operacija “Sana ‘95”, < https://www.historija.ba/d/153-pocela-operacija-
sana-95/>, datum pristupa: 22.08.2020
[17] Krstarica forum 2013, 5. korpus i odbrana Bihaća, <https://forum.krstarica.com/threads/5-
korpus-i-odbrana-bihaca.605640/>, datum pristupa: 04.05.2019.
[18] Maslak, Nijazija, Grad Bihać – Privreda, Historija,
<https://www.economy.bihac.org/historija.php>, datum pristupa: 01.04.2019.
[19] New York Times 1995, After Long Siege, Bosnians Relish 'First Day of Freedom',
<https://www.nytimes.com/1995/08/09/world/after-long-siege-bosnians-relish-first-day-of-
freedom.html?pagewanted=1>, datum pristupa: 12.05.2019.
[20] Novi Horizonti 2017, Munja ‘93 – Priča o pobjedi nenaoružane bosanske vojske (video RTRSa i
video snimljen direktno sa linija pripadnika ARBiH), <https://www.novihorizonti.ba/munja-93-prica-o-
pobjedi-nenaoruzane-bosanske-vojske-video-rtrs-a-i-video-snimljen-direktno-sa-linija-pripadnika-
arbih/>, datum pristupa: 22.08.2020.
[21] Patria 2017, Bihać nije mogao biti goloruka Srebrenica: Peti korpus je slomio sve srpske
ofanzive, <https://nap.ba/news/37862>, datum pristupa: 15.04.2019.

94
[22] Projekat Rastko, Načertanije, <https://www.rastko.rs/istorija/garasanin_nacertanije.html>,
datum pristupa: 04.04.2019,
[23] Sadiković, Mirza 2015, Aljazeera Balkans, Dan kada je sloboda stigla u Bihać,
<http://balkans.aljazeera.net/blog/dan-kada-je-sloboda-stigla-u-bihac>, datum pristupa: 28.04.2019.,
[24] Srpski oklop, Tenkovi Srpske Vojske Krajine,
<http://web.archive.org/web/20040403193231/http://stef124.tripod.com/krajina.htm>, datum pristupa:
29.8.2020.,
[25] Statistika.ba, Popis 1991., <http://www.statistika.ba/?show=12&id=10049>, datum
pristupa: 07.09.2020.

[26] Tomislav Dretar – blog pjesnika 2008, HVO Bihać – Eksluzivni intervju sa Tomislavom
Dretarom, <https://tomislavdretar.wordpress.com/2008/12/24/hvo-bihac-eksluzivni-intervju-
sa-tomislavom-dretarom/>, datum pristupa: 08.09.2020.
[27] Trebević info portal 2017, Sve što treba da znate o Fikretu Abdiću i aferi “Agrokomerc”,
<https://trebevic.net/tema/sve-sto-treba-da-znate-o-fikretu-abdicu-i-aferi-agrokomerc/>,
datum pristupa: 07.09.2020.

[28] Veterani.ba 2018, Formiran Drugi krajiški korpus Vojske Republike Srpske,
<https://veterani.ba/naslovna/2018/05/formiran-drugi-krajiski-korpus-vojske-republike-
srpske/>, datum pristupa: 08.09.2020.
[29] Veterani.ba 2019a, 29.09.1993. – Uspostavljena samozvana autonomna pokrajina Zapadna Bosna,
<https://veterani.ba/naslovna/2019/09/29-09-1993-uspostavljena-samozvana-autonomna-pokrajina-
zapadna-bosna/>, datum pristupa: 13.9.2020.
[30] Veterani.ba 2019b, Počela operacija “Sana ‘95”, <https://veterani.ba/naslovna/2019/10/10-10-
1995-pocela-operacija-sana-95/>, datum pristupa: 22.08.2020
[31] Veterani.ba 2020, 01.06.1992. – Formiran 1. krajiški korpus Vojske Republike Srpske,
<https://veterani.ba/naslovna/2020/06/01-06-1992-formiran-1-krajiski-korpus-vojske-
republike-srpske/>, datum pristupa: 08.09.2020.

[32] Visitbihac.com, Historija grada, <https://www.visitbihac.com/bs/sadrzaj/historija-

grada/38?fbclid=IwAR2PhJm6DwlAX1MGzh1RLB47DFpUnC-5h0HWATHxjn_xePzLVDN_-
4Tzcic>, datum pristupa: 08.09.2020.
[33] YouTube 2008, ARBiH oslobađa Grabež kod Bihaća,
<https://www.youtube.com/watch?v=Vy8Mpa8UipM>, datum pristupa: 15.04.2019.

95
[34] YouTube 2011, Celi govor Slobodana Miloševića na Gazimestanu 1989.,
<https://www.youtube.com/watch?v=vdU6ngDhrAA>, datum pristupa: 04.08.2019.
[35] 502 Sila nebeska 2009, Hronologija rata 1992-1995,
<https://502brigada.jimdofree.com/hronologija-rata-90-95/hronologija-rata-1995/>, datum pristupa: 23.02.2020.
[36] 502 Sila nebeska 2009, Kraj Abdićeve diktature,
<https://502brigada.jimdofree.com/bihac-kraj_abdiceve_diktature.php>, datum pristupa: 23.02.2020.

96
 Obrazac AR

Stranica 1 od 1
UNIVERZITET U SARAJEVU – FAKULTET POLITIČKIH NAUKA
IZJAVA o autentičnosti radova

Naziv odsjeka i/ili katedre: Odsjek za sigurnosne i mirovne studije

Predmet: Studije holokausta i genocida

IZJAVA O AUTENTIČNOSTI RADOVA

Ime i prezime: Haris Lingo

Naslov rada: Odbrana Bihaća 1992.-1995.
Vrsta rada: Završni magistarski rad
Broj stranica: 96

Potvrđujem:
‒ da sam pročitao/la dokumente koji se odnose na plagijarizam, kako je to definirano Statutom
Univerziteta u Sarajevu, Etičkim kodeksom Univerziteta u Sarajevu i pravilima studiranja koja
se odnose na I i II ciklus studija, integrirani studijski program I i II ciklusa i III ciklus studija na
Univerzitetu u Sarajevu, kao i uputama o plagijarizmu navedenim na web stranici Univerziteta
u Sarajevu;
‒ da sam svjestan/na univerzitetskih disciplinskih pravila koja se tiču plagijarizma;
‒ da je rad koji predajem potpuno moj, samostalni rad, osim u dijelovima gdje je to naznačeno;
‒ da rad nije predat, u cjelini ili djelimično, za stjecanje zvanja na Univerzitetu u Sarajevu ili
nekoj drugoj visokoškolskoj ustanovi;
‒ da sam jasno naznačio/la prisustvo citiranog ili parafraziranog materijala i da sam se
referirao/la na sve izvore;
‒ da sam dosljedno naveo/la korištene i citirane izvore ili bibliografiju po nekom od
preporučenih stilova citiranja, sa navođenjem potpune reference koja obuhvata potpuni
bibliografski opis korištenog i citiranog izvora;
‒ da sam odgovarajuće naznačio/la svaku pomoć koju sam dobio/la pored pomoći mentora/ice
i akademskih tutora/ica.

Mjesto, datum Potpis

Sarajevo, ___________ ________________________