1. მეფე, დარბაზი და დარბაზობა, ვაზირები-სავაზირო
1. მეფე, დარბაზი და დარბაზობა, ვაზირები-სავაზირო
mefe
11
saxelmwifo xelisuflebis niSnebi. monarqiul
saqarTveloSi arsebobda saxelmwifo xelisuflebis niSnebi,
kerZod:
• gvirgvini - aqedan gamomdinare mefes ewodeboda
„gvirgvinosani“. droTa ganmavlobaSi mefeTa
gvirgvini ara erTxel Secvlila.
• porfiri - mefis zeda samoseli, wamosasxami, romlis
qvemodan grZeli bisoni ecvaT. aqedan
gamomdinare mefes „porfirosanic“ ewodeboda.
• skiptra - mefobis mTavari niSani, amitomac mefes
„skiptris mpyrobelic“ ewodeboda.
• maxvili da xmali - es niSnebi magaliTad mezobel
bizantiaSi ar miiCneoda samefo niSnebad,
gansxvavebiT evropuli saxelmwifoebisgan (mag.:
safrangeTi), sadac xmal-maxvili samefo samkaulis
aucilebel atributs warmoadgenda.
• saydari da sajdomi anu taxti - taxti Tavidan
niSnavda ferxeds SemaRlebuls, sadac mefis
„sajdomi“ idgmeboda, romelic sxvadasxva dros
sxvadasxvagvari saxeobis da moyvanilobis iyo.
• „Zeli cxorebisaÁ“ anu jvari - igi win miuZRodaT da
iyo „mcveli da mfarveli mefeTa“. samRvdelo piri iyo
„jvarTmtvirTveli“.
• droSa - droSa iyo rogorc saxelmwifo da samefo,
aseve droSebi hqondaT amirspasalars, spasalars,
erisTavT-erisTavs, erisTavs. „sefe droSa“ iyo
orgvari: „didi droSa“ anu saxelmwifo droSa,
gansakuTrebul SemTxvevebSi gamoitandnen xolme
da patara droSa, piradad mefis. feri: buni (tari)
TeTri, alami wiTeli, Sindisferi. droSas hqonda „Tavi“,
„droSisTavi“ da „droSis bude“. XII saukuneSi droSas
Tavze jvaric hqonia, rac Semdgomi periodis
wyaroebSic Cans. zogierTi cnobebiT droSaze
12
wminda giorgi iyo gamosaxuli, Tumca XI-XIII
saukuneebis wyaroebSi amis Sesaxeb araferia
naTqvami.
• „didi sasigele beWedi“ - anu saxelmwifo beWedi.
mefis ufleba-movaleobebi. sainteresoa risi
ufleba hqonda qarTvel mefeebs da ra Sedioda maT
movaleobebSi, „raodeni saqmenni eTxoebian mefobasa,
raodeni marTebani da gansagebelni“. „marTebani“
gulisxmobda, Tu ra movaleoba hqonda mefes,
Sesabamisad „gansagebelic“ is iyo, anu rac unda
ganego. mefis ufleba-movaleoba da saqmianoba mkafiod
bolomde gawerili ar Cans. magaliTad, daviT
aRmaSeneblis istorikosi CamoTvlis Semdegs: „kideTa
pyrobani, sapirTa Wirvani, ganxeTqilebaTa krZalvani,
samefosa wynarobisa Roneni, laSqrobaTa
mecadineobani, tavarT zakvisa cnobani, mxedarTa
ganwesebani, saeroni SiSni, saxeloTa da sabWoTa sjani,
saWurWleTa Semosavalni, mociqulTa SemTxuevani da
pasuxni, meZRuneTa jeroanni misagebelni, SemcodeTa
wyalobiTni wurTvani, msaxurebelTa niWmravlobani,
moCivarTa marTalni gamoZiebani, mosakiTxavTa
Sesatyuisni mokiTxvani, spaTa dawyobani da Ronierni
mimarTebani, - da raodenni vin amowurnes sityvTa
ufskrulisagan samefoTa saqmesao“. am nawyvetidan
daaxloebiT mainc aris SesaZlebeli saqarTvelos mefis
ufleba-movaleobebis garkveva. ese igi mefes evaleboda
sagamgeo, samxedro, saerTaSoriso, safinanso saqmeebi,
marTlmsajuleba, sakanonmdeblo moRvaweoba da
saeklesio saqmeebic. mefes yvela am saqmis gangeba
piradad ar SeeZlo, amisTvis arsebobda Sesabamisi
struqturebi da moxeleebi. mefes ekuTvnoda
saxelmwifos, rogorc miwa-wylis, teritoriis, aseve „eris“,
anu mosaxleobis marTva-gamgeobis uzenaesi ufleba. aq,
13
rasakvirvelia, qveynis politikur flobazea saubari da ara
kerZo mflobelobis uflebaze.
miuxedavad imisa, rom saerTod qarTuli eklesia
saero xelisuflebisgan damoukidebeli iyo, mefes zog
SemTxvevaSi saeklesio saqmeebzec miuwvdeboda xeli.
mag.: iwvevda saeklesio krebas, magram es imas ar
niSnavda, rom yovelTvis mxolod mefes hqonda saeklesio
krebis mowvevis ufleba. saeklesio krebaze ganxiluli
sakiTxebi da gadawyvetilebebi unda moxseneboda
mefes da Semdeg is sityvas saqmed aqcevda. ase rom,
saeklesio krebas gangebis xelisufleba hqonda, mefes ki
aRmasrulebeli. mefe da mTavroba aseve movale iyo
samRvdeloebis zogierTi sxva ganaCenic
ganexorcielebina. mefes ar hqonda ufleba ganesaja
samarTliani iyo Tu ara eklesiis ganaCeni, igi mxolod am
ganaCenis aRmasrulebeli iyo. magaliTad eklesiis mier
vinmes „dakrulvas“ aucileblad mohyveboda samoqalaqo
sferoSic „Serisxva“, romelic adamianis moqalaqeobrivi
uflebebis CamorTmevas gulisxmobda (mag.: mamulis
warTmeva, samxedro samsaxuridan gaZeveba).
sayuradReboa, rom mefe samarTlis wigns anu
kanonebs marto damoukideblad ar adgenda, aramed
darbazis an sakanonmdeblo krebasTan erTad.
zemoT aRvniSneT, rom mefis uflebas
marTlmsajulebac Seadgenda. rodesac gansakuTrebiT
rTuli saqmeebi iyo gansaxilveli, mefe darbazis
wevrebTan erTad ganixilavda da ise iRebda
gadawyvetilebas. daviT aRmaSeneblamde Tavad mefe
iyo uzenaesi msajuli, Tumca xSirad wvrilmani saCivrebiT
mefes ar awuxebdnen, amisaTvis gansakuTrebuli
mosamarTleebi arsebobdnen. qveynis sazRvrebis
gafarToebis Semdeg samefos marTva-gamgeobas ukve
meti Zalisxmeva, dro da gansakuTrebuli yuradReba
14
sWirdeboda da radganac daviTs aRar ecala moCivarTa
saqmeebis ganxilvisTvis da marTlmsajulebis
aRsrulebisTvis, amitom man axali dawesebuleba - „saajo
kari“ daarsa, sadac ukve specialuri mosamarTleebi
mwignobarTuxuces-Wyondidelis xelmZRvanelobiT
ganagebdnen marTlmsajulebis sakiTxebs.
saqarTvelos mefe jaris uzenaesi patroni da
mTavari winamZRolic iyo. mefe TviTonac iRebda
monawileobas omebSi da meTaurobda jars. „laSqarTa
mecadineobani“, „mxedarTa ganwesebani“, „spaTa
dawyobani da Roneni“ marTalia mefis sazrunavs
warmoadgenda da jarze zrunva misi movaleoba iyo,
magram arsebobda samxedro saqmisTvis gankuTvnili
vaziri - amirspasalari, romelic aseve am saqmeebs
uZRveboda, anu mefe zogadad xelmZRvanelobda da
Tvalyurs adevnebda mimdinare muSaobas. rodesac
qveynis sazRvrebi gafarTovda da mefes sazrunavi
moemata, amirspasalaris uflebebi TandaTan gaizarda da
ukve samxedro sferoSi da uwyebaSi didi gavleniT
sargeblobda, mis azrsa da sityvas didi mniSvneloba
hqonda. samxedro sferoSi mefesTan SedarebiT
amirspasalaris uflebebis gazrda gansakuTrebiT Tamaris
epoqaSi unda momxdariyo.
mefis sazrunavs safinanso saqmeebic
warmoadgenda. saxelmwifo gadasaxadebisa da
begarisagan gaTavisufleba mefis ufleba iyo. mas SeeZlo
rogorc kerZo pirisTvis, aseve ama Tu im
dawesebulebisTvis mieniWebina upiratesobis
damadasturebeli sabuTi e.w. „simtkice SeuvalobisaÁ“
anu „sigeli SeuvalobisaÁ“. aseve, mefes SeeZlo
damsaxurebuli qveSevrdomebisTvis saxelmwifo miwebis
da ymebis „wyaloba“ da „boZeba“, rasac saxelmwifos
„saWurWleTa Semosavalze“ gavlena hqonda. iseTi
15
sakiTxebis gadawyveta, rogoric iyo uZravi qonebis
sanaxevrod an samamulod wyaloba da Seuvalobis
upiratesobisa da sigelis boZeba marto mefes ar SeeZlo,
igi winaswar saTanado uwyebaTa ufrosebis, vazirebis
azrs iTvaliswinebda, maT ekiTxeboda. „xelmwifis karis
garigebidan“ Cans, rom amirspasalari yofila erT-erTi
aseTi vaziri, romlis gareSec mefe mamulebs ar
gascemda, radgan uZravi qonebisa da mamulis
mflobelobaze iyo damyarebuli laSqar-nadirobis
movaleoba da samsaxuri da nebarTva samxedro ministrs
unda gaeca. savaraudod, aseT SemTxvevebSi mefe
meWurWleTuxucessac SeekiTxeboda, vinaidan igi
saxelmwifos finansebs ganagebda. mefes miwebis
gacema-wyaloba saxelmwifo uZravi qonebidan SeeZlo,
romelic iyo „umemkvidro“ da „umamulo“, anu gascemda
im miwebs, romlebsac memkvidreobiT flobeli da patroni
ar hyavda. miwebis wyalobisTvis rogorc vazirebis, an
vazirTa sabWos, aseve safiqrebelia, saxelmwifo darbazis
Tanxmobac unda yofiliyo saWiro, gansakuTrebiT maSin
Tu mefe gadasaxadebis gadidebas an axlis SemoRebas
ganizraxavda. mefisgan gacemuli wyalobisa Tu
Seuvalobis wigns mxolod mis mefobaSi hqonda Zala,
misi gardacvalebis Semdeg dokumenti axali mefis mier
Tavidan damtkicebis SemTxvevaSi rCeboda ZalaSi.
mefes SeeZlo Caematebina sigelSi momavali mefisadmi
Txovna, rom misi brZaneba-wyalobis wigni ar
gaeuqmebina da daemtkicebina. momavalSi vinmes rom
sabuTi ar daerRvia, mefe dokuments boloSi garkveul
wyevlas urTavda: „ukeTu vinme, rasaca Jamsa raica
guari kaci didi, gina mcire adges da ama naqnarsa
Cuensa aqcevdes, gamcaurisxdebis mamaÁ, Ze da suli
wmidaÁ da esemca wmindani mociqulni arian msajulni
sulisa maTisani dResa mas gankiTxvisasa“. xSirad am
16
teqsts Tan erTvoda kaTalikosis „krulobiTi mowmoba“.
rogorc Cans, es saSineli wyevla-krulva-SeCveneba
gamiznuli iyo SiSis dasaTesad, raTa vinmes raime ar
Seecvala dokumentSi, Tumca zog SemTxvevaSi esec ar
moqmedebda.
mefis umTavres sazrunavs aseve warmoadgenda
saxelmwifos Sinauri saqmeebis gaZRola-mowesrigeba.
mas unda ezruna saxelmwifos sazRvrebis dacvisTvis,
qveyanaSi unda uzrunveleyo mSvidobianoba da droulad
gamoevlina da reagireba moexdina im faqtebze, romelic
saxelmwifos sazianod iyo mimarTuli (ganxeTqilebebi,
didgvarovnebis avi zraxvebi da sxv.). mefes qveynis
saSinao politikisa da sxvadasxva saqmeebis
warmoebisTvis didi muSaoba, SorsmWvreteloba, gonebis
gamWriaxoba da windaxeduleba sWirdeboda. mis ufleba-
movaleobas warmoadgenda, umaRles moxeleTa,
xelisufalTa rogorc arCeva-daniSvna, aseve gadayeneba.
axlad arCeul xelisuflebis warmomadgenlebs mefe
locavda da aZlevda maTi xelisuflebisTvis saWiro
Tanamdebobis niSans: mag.: amirspasalars _ oqros lomis
Tavian argans da xmals, mandaturTuxucess _ oqros
argans, molareTuxucess _ „Tvalad beWeds“.
mefis uflebas Seadgenda saerTaSoriso saqmeebis
warmoebac. misi sazrunavi iyo mezobeli Tu Soreuli
saxelwifoebis mociqulTa miReba-gastumreba,
molaparakebis warmoeba, ymadnafici qveynebidan
ZRvenis momtanTa wesisamebr dasaCuqreba da sxv.
mefes yvela mniSvnelovani sakiTxi unda scodnoda da
Sesabamisad yvela dawesebulebas akontrolebda.
XII saukuneSi, rodesac saqarTvelo erTian, Zlier
saxelmwifod iqca, mefes uamravi sazrunavi gauCnda,
amitom mefe Zalian adre iwyebda muSaobas. dilaadrian
miuxedavad imisa mefe SeiZleba saTanadod samefod
17
„mokazmuli“ ar yofiliyo, gadaudebeli saqmis
SemTxvevaSi aucileblad iRebda momxsenebels _
msaxurTuxucess an sawolis mwignobars. mTeli dRis
manZilze ki Cveulebriv yvela saqmis momxsenebeli
amirejibi iyo. aRsaniSnavia, rom mefes laSqrobisa da
saswrafo saqmeebis dros gzaSidac ki uwarmoebia
saqmeebi. mefes vazirTa upirvelesis, mefis „mamad“
wodebuli mwignobarTuxucesis daukiTxavad
mniSvnelovani saqmeebi ar unda gadaewyvita, da
piriqiT. amitom mwignobarTuxucess, rogorc saqmis
mcodne specialists didi pausixsmgebloba hqonda
saxelmwifos marTva-gamgeobis sakiTxSi.
mefis titulatura da titulebi. qarTveli mefeebi
atarebdnen rogorc qarTul, aseve ucxour (umetesad
bizantiur) titulebs. bizantiuri titulebis boZeba imperatoris
neba-survilze iyo damokidebuli da bunebrivia, imperiis
interesTa gaTvaliswinebiT xdeboda miniWeba. qarTuli
titulaturis boZeba ki bizantiis imperatorisagan
damoukideblad xdeboda. titulebs Zalian didi
mniSvneloba hqonda, gansakuTrebiT saerTaSoriso
sarbielze, vinaidan igi mflobelis vinaobas kargad
warmoaCenda. tituli aCvenebda samefo sagvareulos
Rirsebas, mefis kavSirs RmerTTan, politikur Zlierebas,
misi samflobelos sididesa da simdidres. qarTvel
bagratovan mefeTa sagvareuloSi gvxdeba Semdegi
qarTuli titulebi: mefeT-mefe (Cndeba Х saukunis bolo
meoTxedSi), mefe, qarTvelTa mefe, mamfali (mamfali
sapatio tituli iyo, romelic arsebobda aSot kurapalatis
memkvidreebis pirvel sam TaobaSi), erisTavTerisTavi da
erisTavi.
„qarTvelTa mefis“ tituls flobdnen: adarnase
daviTis Ze (888-923w.w.), daviTi adarnases Ze (923-
937w.w.), bagrat adarnases Ze (937-945w.w.), bagrat II
18
regueni (958-994w.w), daviT kurapalati (994-1001w.w.),
bagrat III (1001-1014w.w.). bagrationebSi mefeT-mefis
titulis pirveli mflobeli bagrat III-is mama gurgeni iyo.
bagrationebSi oTxi pirovneba iwodeboda mamflad:
guaram aSotis Ze (+ 882w.), sumbat adarnases Ze
(+889w.) da misi Zeebi bagrati (+906w.) da daviTi
(+946w.).
erisTavTerisTavebi iyvnen: aSot kuxi (888-891
wlidan 918 wlamde), daviT adarnasese Ze (896-
908w.w.), gurgen didi (908-941w.w.), sumbat daviT
mamflis Ze (988 wlamde), sumbat adarnase qarTvelTa
mefis Ze (958 wlamde), bagrat adarnases Ze (966
wlamde), daviT adarnases Ze (966 wlidan), bagrat II (958
wlamde), sumbat bagrat II-is Ze (958-992w.w.).
wyaroebSi mxolod ori piria moxseniebuli
erisTavobiT: gurgen bagrat mamflis Ze (+923w.) da
daviT adarnase qarTvelTa mefis Ze (897-923w.w.).
zogjer qarTveli mefeebi da dedoflebi
moixseniebian „aRmosavleTis“, „dasavleTisa“ an
„CrdiloeTis mflobelis“ tituliT.
qarTvel mefeTa titulaturis Camoyalibeba qarTuli
miwebis gaerTianebul saxelmwifod formirebis
TanmimdevrobasTan iyo dakavSirebuli, xolo Semdeg
centralizebuli monarqiis mier sxva qveynebis
dapyrobasTan, anu qarTvel mefeTa titulatura qveynis
politikuri viTarebidan gamomdinare TandaTan
yalibdeboda. igi saqarTvelos gaerTianebis xanaSi -
bagrat III-is mefobis dros iqmneba da Tamar mefis dros
sruldeba. bagrat III-m SeZlo daSlili saqarTvelos
gaerTianeba da Sesabamisad iwodeba gaerTianebuli
saqarTvelos pirvel mefed. misi titulatura iyo: „mefe
afxazTa (das. saqarTvelo), qarTuelTa (qarTli), ranTa
(hereTi) da kaxTa (kaxeTi)“. mis titulaturaSi mocemuli
19
teritoriebis rigiToba mniSvnelovania. igi asaxavs im
Tanmimdevrul process, romelmac sabolood gaaerTiana
qveyana. qveynis gaZliereba da gafarToebuli sazRvrebi
Semdgom mefeTa titulaturaSic aisaxa. kerZod, daviT
aRmaSeneblis droindel politikur Zlierebas misi titulaturac
cxadhyofs: „mefe afxazTa (e. i. dasavleT saqarTvelo),
qarTvelTa (qarTlisa da mesxeTis), herTa da kaxTa da
somexTa (lore-taSiris samefo), Sahan-Sa (anisis mefeebis
tituli) da Sarvan-Sa (Sarvanis mefeTa tituli) da yovlisa
aRmosavleTisa da dasavleTisa TviTmflobelobiTa
mpyrobeli“. es titulatura asaxavda saqarTvelos
gaerTianebisa da samefos teritoriis TandaTanobiT zrdis
istoriul process. qarTvel mefeTa titulaturis srulyofili
nimuSi „nebiTa RmrTisaiTa afxazTa, qarTuelTa, ranTa,
kaxTa da somexTa mefeTa mefe, SarvanSa da SahanSa
da yovlisa aRmosavleTisa da dasavleTisa flobiT
mpyrobeli“ dafiqsirebulia pirvelad giorgi III-is mier
gacemul sigelSi.
qarTveli mefeebi, rogorc zemoT aRvniSneT,
atarebdnen bizantiur titulebsac: kurapalati, patrikiosi,
magistrosi, novelisimosi, sevastosi, panipersevastosi (es
ukanaskneli komnenosebma Seqmnes, aseve ojaxis
wevrebisTvis da uaxloesi mokavSirebisTvis). bizantiis
imperatorebi cdilobdnen erTiani geopolitikur-kulturuli
sivrcis SenarCunebas. titulebis miniWebiT xazs
usvamdnen maTi saqarTvelosadmi vasalur
damokidebulebas, romelic Semdeg TandaTan
mokavSireobiT Seicvala da ukve pativiscemis niSnad
xdeboda titulebis miniWeba.
qarTvelebisTvis kurapalatis titulis miniWebis
tradicia damkvidrda VI saukuneSi guaram erismTavris
dros. kurapalati iyo, bizantiuri samoxeleo tituli.
saxelmwifos erT-erT umaRles pirad iTvleboda imperatoris
20
Semdeg. IV-VI saukuneebSi eniWebodaT umaRles
kariskacebs da saimperatoro ojaxis wevrebs. sapatio
tituli xdeba VIII saukunidan da eniWeboda rogorc
umaRlesi aristokratiis warmomadgenlebs, aseve sxva
qveynis xelisuflebs. IX saukunidan jer tao-klarjeTis
(pirvelad miiRo aSot I-ma) da Semdeg gaerTianebuli
saqarTvelos mefeebic atarebdnen: bagrat III, bagrt IV,
giorgi II, daviT aRmaSenebelma uaryo bizantiuri tituli da
mas Semdeg qarTvel mefeebs aRar utarebiaT, anu XI-XII
saukuneebSi kurapalatobam saqarTveloSi mniSvneloba
dakarga.
patrikosic samoxeleo wodeba iyo bizantiaSi.
rangiT titulTa pirvel klass miekuTvneboda. igi Cndeba
IVs.-dan da arsebobda XIs.-mde da eniWeboda maRali
rangis moxeleebs, provinciaTa da ucxo qveynis
mmarTvelebs. saqarTveloSi am tituls flobdnen: qarTlis
erismTavari stefanoz I, hereTis mefe adriane da egrisis
mmarTveli sergi.
vipatosic bizantiuri sakariskaco tituli iyo, mas
bizantieli imperatorebi aniWebdnen vasaluri saxelmwifos
warCinebulebs da mmarTvelebs. saqarTveloSi am tituls
atarebdnen qarTlis erismTavar guaram kurapalatis
umcrosi Ze demetre da misi Svili adarnase.
novelisimosi kurapalatze maRali bizantiuri
sakariskaco tituli, sevastosi novelisimosze maRali
bizantiuri sakariskaco tituli, xolo magistrosi ki
kurapalatze ufro dabali sakariskaco tituli iyo. bagrat III-is
mamas, gurgen mefes, magistris wodeba hqonda. bagrat
IV-s jer kurapalatis wodeba mianiWes, mere
novelisimosis. misi monetis pirvel emisiaze is aris
novelisimosi, meoreze sevastosi. giorgi II
memkvidreobisas, 1072 wlamde iyo kurapalati. 1273
wlidan ukve novilisimosia an sevastosi, radgan am dros
21
misi mcirewlovani vaJi _ daviTi ukve kurapalatad
moixsenieba. aseve sainteresoa, rom giorgi II-is mier
moWril fulze, sadac kesarosadaa moxseniebuli, asaxulia
misi politikuri wona winaaziaSi da gansakuTrebiT
bizantiisTvis (kesarosi imperatoris Zmas, memkvidre
Svils, memkvidre Svilobils, TanammarTvels eniWeboda).
giorgi I-ma mTeli Tavisi xanmokle sicocxle
teritoriebis gaTavisuflebas miuZRvna. sainteresoa is, rom
man uari Tqva yovelgvar ideur kavSirze dampyrobel
bizantielebTan da, ra Tqma unda, maT titulebzec.
sabolood qarTveli mefeebi bizantiur titulebs daviT
aRmaSeneblis periodidan aRar atarebdnen.
daviT aRmaSenebels Tavidan hqonia bizantiuri
titulebi. amas vercxlis monetebze datanili warwerebic
adasturebs. kerZod, daviT aRmaSeneblis vercxlis
monetis pirveli emisia gvatyobinebs, rom mas sevastosis
tituli hqonda miniWebuli, savaraudod taxtis
memkvidreobisas mianiWes. vercxlis monetis meore
emisiis mixedviT, is panipersevastosia. yofila mesame
vercxlis emisiac, romelzec mefis bizantiuri tituli ar Cans.
savaraudod, es is periodia, rodesac man ukve uari Tqva
bizantiur titulze, albaT ukve 1104 wlidan. man gamouSva
spilenZis axali fuli, romelzec saimperatoro gvirgviniTa da
samosiTaa gamosaxuli da monetaze ukve Semdegi
titulaturaa datanili: „qriste, daviT mefe afxazTa,
qarTvelTa, ranTa, kaxTa da somexTa“. mefobis bolo
wlebSi anisis da Sarvanis mefis wodebasac iRebs, rac
mis titulaturaSic aisaxa.
qarTveli mefeebi atarebdnen tituls - „mesiis
maxvili“, anu qristianobis damcveli. am tituls
atarebdnen: daviT aRmaSenebeli (1089-1125w.w.),
demetre I (1125-1156 w.w.), giorgi III (1156-1184 w.w..),
22
Tamar mefe ki (1184-1213 w.w.) „mesiis
Tayvanismcemlad“ iwodeboda.
saqarTvelos Zlierebis xanaSi (XII-XIIIs.s.)
musulmani mbrZaneblebi qarTvel mefeebs uwodebdnen:
udides mefes; qveynierebisa da saxelmwifos sidiades;
iesos mimdevarTa mfarvels; keisarTa mZlevels; didebuli
jvris damcvels; qristes mowafeTa gvirgvins; gurjis,
afxazis, Saqis, alanisa da rusis mefeTa mefes.
mefis ojaxi. „samefo saxli“ Sedgeboda mefis,
dedoflis, maTi Svilebis da naTesavebisagan. maT
zogadad „saxleulni“ ewodebodaT. mefes, rogorc „samefo
saxlis“ ufross, „mamasaxlisi“ ewodeboda. mas aseve
hqonda „samamasaxlisoÁ samsaxurebeli“, romelSic
uZravi qoneba igulisxmeba. ufliswulebs calke TavianTi
samflobeloebi e.w. „saufliswuloebi“ hqondaT.
mefes mxolod erT coli hyavda. monRolebis dros
Semovida mravalcolianoba, rac demetre mefesa da mis
didebulebs SemouRiaT, rac araqristianuli iyo da saSinel
uwesobad iTvleboda, amitom mravalcolianoba mkacrad
iqna dagmobili da akrZaluli. cnobilia, rom giorgi III-s
xasebic mravlad hqolia, magram „xarWis“ naSobi
ufliswulad ar iTvleboda da kanonier memkvidreze dabla
idga uflebiT. qarTveli mefeebi qorwindebodnen sxva
qveynis mefeTa asulze mxolod im SemTxvevaSi, Tu is
samefo saxlis Sesaferisi iqneboda. aseTive
damokidebuleba iyo samefo saxlidan asulTa gaTxovebis
SemTxvevaSic. sxva qveynis uRirs da Seuferebel
ufliswuls mefis asuls ar miaTxovebdnen.
memkvidris sakiTxi. taxtis memkvidres
Sesaferisi aRzrda-ganaTleba unda hqonoda. mas
moeTxoveboda kargi mSvildosnobis, cxenosnobis,
moasparezobis, raindobis, mefuri zrdilobis, mwignobrobis
codna, aseve unda mieRo rogorc saero „msoflio“, aseve
23
kargi samxedro ganaTleba. memkvidres sasurveli iyo
scodnoda sasuliero mwerlobac, magram gansakuTrebiT
moeTxoveboda saxelmwifo marTva-gamgeobis
saqmeebi, anu yoveli „marTebani da gansagebelni“.
unda scodnoda: „saxelosa da sabWoTa“ saqmeebis
warmoeba, saWurWlis Semosaval-gasavlis wesrigi,
salaSqro da samxedro saqme, mosazRvre
saxelmwifoebis mociqulTa da elCTa miReba-darbazobis
wesi. ufliswuli unda yofiliyo SorsmWvreteli, risTvisac
farTo ganaTleba iyo saWiro. momaval mefes qveynis
warsulic kargad unda scodnoda, rom qveynis momavali
ganviTarebisTvis warsulis gamocdilebac gamoeyenebina.
ufliswulebi saerTo jamSi saero, samxedro anu
saxelmwifo da zogjer safuZvlian sasuliero ganaTlebas
Rebulobdnen. memkvidres ucxo enebic unda scodnoda,
qarTulis garda berZnuli, sparsuli, arabuli (IX-XI s.s.)
enebi.
taxtis memkvidris asaki iyofoda: „srul asakovnad“
da „usrulasakod“, „mouwifelebl hasakisad“. ufliswulis
mouwifebel asakSi yofna ar warmoadgenda bariers mis
gasamefeblad, mainc adioda taxtze, oRond eniSneboda
„mzrdeli“, „patroni“ - meurve. srulasakovneba samgvari
iyo:
1. sqesobrivi (qalisTvis 13 wlidan, mamakacisTvis
16 wlidan);
2. politikuri (memkvidrisTvis SeiZleba 16 wlidan
dawyebuliyo);
3. samxedro (iwyeboda 21 wlidan).
mefoba saerTod pirmSobis uflebaze iyo
damyarebuli da ekuTvnoda ufross, anu gadadioda
mamidan ufros vaJze. iyo iseTi SemTxvevebic, roca taxtis
memkvidre ara mefis gardacvalebis Semdeg, aramed
mis sicocxleSive cxaddeboda mefed, anu
24
Tanamosaydred da mefis gardacvalebis Semdeg
xdeboda sruluflebiani mmarTveli.
mefesTan daaxloebuli saqarTvelos mowinave
wris warmomadgenlebi. qarTul saistorio ZeglebSi
xSirad vxdebiT terminebs: didebuli, warCinebuli da sxv.
didebulis Tavdapirveli mniSvneloba iyo gandidebuli,
pativcemuli, dawinaurebuli warCinebuli da ganTqmuli.
„dideba“ Zvelad rogorc Tanamdebobas, aseve
Tanamdebobaze dafuZnebul pativsac ewodeboda.
cxadia, „didebuli“ xelisuflobiT dajildoebuli da aRWurvili
piri unda yofiliyo, anu didi moxele iyo. zog SemTxvevaSi
didebuli mTavarsac niSnavda. didebuleba
aznaurobasTanac yofila dakavSirebuli, magram TiToeuli
aznauri „didebulad“ ar iTvleboda. sityvebi „didebuli“ da
„aznauri“ erTi da imave mniSvnelobis cneba ar iyo.
„didebuli“ gansakurebuli, aznaurebisagan gansxvavebuli
jgufis wevris aRmniSvneli terminia. didebulni aznaurTa
sazogado jgufs da wodebas ar ekuTvnodnen. isini
aznaurebze maRla idgnen. XI saukunidan maT
saqarTvelos saxelmwifo weswyobilebaSi umaRlesi
safexuri ekavaT _ mefis Semdgom pirvel adgilze idgnen.
aznaurebs ki didebulebTan SedarebiT meorexarisxovani
adgili eWiraT. sayuradReboa is faqti, rom didebuleba
wodeba ar yofila. saerTod wodebrivi Rirseba mTeli
sagvareulos TiToeuli wevris kuTvnileba iyo. adamiani
Tavad iyo „didebuli“ da mis Svils da Zmebs an sxva
naTesavebs didebulTa saxeli ar eniWebodaT.
gansxvavebiT aznaurisgan, aznaurTa gvaris yvela Svili
da TiToeuli ojaxis wevri aznaurad iTvleboda.
didebulebisTvis marto didgvarianoba ar kmaroda. didi
sagvareulodan didebulad marto is erTi gvarisSvili
iTvleboda, romelsac saqveynod gamrige xelisufleba
hqonda naboZebi, anu didebulebi ara calke wodebas,
25
aramed mxolod calke wres Seadgendnen. visac mefe
aznaurTa Soris uwyalobebda maRal xelisuflebas,
didebuladac is iTvleboda. maSasadame, didebuleba
memkvidreobiTi da sagvareulo kuTvnileba arasdros ar
yofila, is damokidebuli iyo yovelTvis didmoxeleobaze.
„qarTuelni didebulni“, rogorc Tamar mefis istorikosis
cnobebidan Cans, gavlenian wres warmoadgendnen da
saqarTvelos mniSvnelovan saxelmwifo saqmeebze
msjelobis dros gansakuTrebuli iyo maTi monawileoba.
„warCinebuli“, „warCinebulni“ didebulis
magivradac gvxdeba da zogjer TiTqos misi Sesatyvisicaa.
daviT aRmaSeneblis istorikosTan cal-calkea
moxseniebuli, rac maT Soris Tundac mcire
gansxvavebaze gvafiqrebinebs. Tamar mefis istorikosis
Txzuleba amtkicebs, rom didebulebiviT warCinebulnic
saxelmwifo saqmeebis gangebaSi aqtiurad
monawileobdnen. aseTive saxiT axsenebs
JamTaaRmwerelic. warCinebulebSi maRali socialuri wris
warmomadgenelebi igulisxmebodnen da isini
saqarTvelos TiToeul Temsa Tu kuTxeSi yofilan.
qarTul saistorio wyaroebSi ara erTxel arian
moxseniebulni „mkvidrni“ da „Tavadni“. „mkvidris“
Tavdapirveli mniSvneloba iyo mcxovrebi, dabinavebuli.
es sityva saerTod „memkvidres“, maT Soris taxtis da
qveynis memkvidresac ewodeboda. Tumca qarTul
wyaroebSi sxva mniSvnelobiTac ixmareboda, mag.:
„mkvidrni qveyanisani“ an „mkvidrni samefosani“
qveynis mmarTvel, gavlenian wreebs gulisxmobs,
romelTac ufliswulis taxtze dasmis ufleba hqondaT. rogorc
irkveva, saqarTveloSi samefos memkvidred, mis
saxelmwifoebrivi uzenaesi uflebis patronad ara marto
samefo saxli, aramed mcxovrebTa mowinave wrec
iTvleboda, romlebic saxelmwifos didmniSvnelovani
26
saqmeebis gangebaSic monawileobdnen. vin
iTvlebodnen qveynisa da samefos „mkvidrad“ zustad
amis Tqma SeuZlebelia, magram namdvilad iqnebodnen
didebulebi, vazirebi da sxva didi xelisuflebis
warmomadgenlebi.
„Tavadi“ es termini XI sukunidan Cveulebrivad
miRebuli Cans. Tavidan igi wodebis aRmniSvneli sityva ar
iyo, Semdeg iqca wodebad. Tavidan albaT am saxels
moTaves, Tavkacs, meTaurs eZaxdnen. Tavadebi qveynis
didebulebsa da warCinebulebs warmoadgendnen.
„Tavadni samefosani“ an „Tavadni saqarTvelosani“ isini
iyvnen, visac saxelmwifo saqmeebis mimdinareobaze
didi gavlena hqondaT da maT gareSe mniSvnelovani
sakiTxebi ar wydeboda. gansakuTrebul SemTxvevebSi
qveynis sve-bedis gadamwyvetnic ki iyvnen da mefesTan
erTad saxelmwifos saTaveSi idgnen. Tavadebad xSir
SemTxvevaSi iTvlebodnen didi xelisuflebis
warmomadgenlebi, magram yovelTvis ase ar iyo, Tavadi
da mTavari, an Tavadi da erisTavi, Tu Tavadi da didebuli
erTsa da imave termins ar gamoxatavda, sxvadasxva
mniSvnelobis matarebeli iyo. sayuradReboa is, rom
Tavadebi marto samefosi ar iyvnen anu marto
saxelmwifo weswyobilebaSi ar gvxvdebian, aramed
saqalaqoSic da aseT Tavadebs qalaqis mniSvnelovani
sakiTxebis gadaWris ufleba hqondaT.
„mkvidrsa“ da „Tavads“ Soris is gansxvaveba iyo,
rom mkvidri ufro farTo, zogadi cnebis gamomxatvelia da
mravalricxovan da mravalferovan sazogadoebriv wres
moicavda, Tavadi ki viwro da ufro gansakuTrebuli jgufis
wevris saxelad iTvleboda. „mkvidrTa“ wres „Tavadni“ da
didvaWrebic ekuTvnodnen, oRond „Tavadni“ ufro mcire
ricxvs Seadgendnen. „Tavadi“, rogorc vTqviT, aznauriviT
wodeba ar iyo, igi ufro piradi Rirsebis aRmniSvnel
27
termins warmoadgenda da igi gvaris ufrosi, Tavi iyo.
rogorc TiToeul qalaqSi, iseve saxelmwifoSi mefis
Semdgom pirveli adgili mcxovrebTa Soris Tavadebs
ekuTvnodaT. Tavadi imiT gansxvavdeboda didebulisgan,
rom didebuli didi gvaris Svili iyo da didi Tanamdebobebic
hqonda, xolo Tavads SeiZleba Tanamdeboba ar hqonoda,
misTvis isic sakmarisi iyo, rom igi gvaris ufrosi da Tavi
iyo.
didebulebi, warCinebulebi da Tavadebi
saqarTvelos mkvidrTa mowinave, mmarTveli wreebis
warmomadgenlebi iyvnen. mefe maTi saSualebiT igebda
saqarTvelos mcxovrebTa Sexedulebas qveynis
mniSvnelovan saqmeebze, anu maTi piriT gamoiTqmoda
qarTuli sazogadoebrivi azri. maT colebsac
gansakuTrebuli saxelwodeba hqondaT. Tu mefis
Tanamecxedres dedofali, an dedofalT dedofali erqva,
maT „diofali“ an „diofalT-diofali“ ewodebodaT.
unda aRiniSnos terminebi „laSqarni“ da „spa“.
orive sityva saparsulidan aris Semosuli da saparsulSic da
qarTulSic jars niSnavs. magram qarTulSi es ori termini
gnsakuTrebuli mniSvnelobis mqone terminebad iqca.
isini warmoadgendnen maRal da gavlenian
gansakuTrebul samxedro wres. orive termini wris
aRmniSvnelia da ara samxedro wodebis. „laSqarni“
meomarTa rCeuli nawili iyo, didebulebisgan Sedgeboda
da qveynis bediRbalsa da keTildReobaze zrunavda. isini
daaxloebiT gvagonebs evropis Sua saukuneebis
raindebs. „laSqarSi“ an „spaSi“ yofna da samsaxuri
mxolod moqalaqeobrivi movaleoba ki ara, aramed
sapatio da saamayo uflebad iTvleboda yoveli keTilSobili
adamianisaTvis. „laSqarSi“ samsaxurisTvis aucilebel
pirobad iTvleboda umwikvlo saxeli, patiosani da
28
udanaSaulo yofaqceva, sarwmunoebisa da eklesiis
erTguleba.
saqarTvelos mowinave wreebis wevrebs
gansakuTrebuli, mtkiced SemuSavebuli zne da qcevis
wesebi hqoniaT. urTierTSoris Tanasworobis da
Sesaferisad SemuSavebuli erTmaneTis daxvedrisa da
misalmebis wesic arsebobda. mag.: rodesac
warCinebulebi cxenze mjdomare erTmaneTs
Sexvdebodnen, oriveni movaleni iyvnen jer
CamoqveiTebuliyvnen, xolo Semdeg kocniT
misalmebodnen erTmaneTs.
mefis moxeleebi. mefe qveynis marTva-
gamgeobas marto ver gauZRveboda da amitom mas
hyavda sxvadasxva Tanamdebobis pirebi, romlebic
konkretul uwyebebs ganagebdnen. maT ewodebodaT
zogadad „moxeleni“, „xelosani“. „xeli“ Zvel qarTul
iuridiul mwerlobaSi uflebasa da saqmes ewodeboda,
aqedan modis sityva „xelmwife“, rac sruluflebian
moxeles niSnavda, aqedanvea nawarmoebi „xelisufali“.
didebulebs da vazirebs TiToeuls Tavis dargSi saxelmwifo
saqmeebis „gangebisa“ da „zedamxedvelobis“ ufleba
hqonda da mefis marTva-gamgeobis monawiled
iTvlebodnen.
rogorc wyaroebidan irkveva, saqarTveloSi
moxeleebi ramdenime mTavar jgufad iyofodnen. mag.:
erT jgufs warmoadgendnen „xelisufalni“, anu visac
brZanebis gacema SeeZlo da meores „saqmis-
moqmedni“, vinc saqmis an brZanebis Semsrulebeli iyo.
„saqmis-moqmednic“ Tavis mxriv or xarisxad iyofoda:
didni da mcireni „saqmis moqmedni“. rogorc Cans,
xelisuflebsa da saqmis moqmedTa Soris iyvnen ufros-
umcrosni, romelTagan umcrosni emorCilebodnen TavianT
ufros moxeleebs. ufros moxeleTa xelqveiTebi anu
29
umcrosi Tanamdebobis pirebi „queSe dawesebulTa“ an
„queSeTTa xelisufalTa da saqmis-moqmedTa“ saxeliT
iyvnen cnobilni, anu TiToeul moxeles „mis queSeTi
moxeleni“ hyavda.
moqmedebis arealis mixedviT moxeleebi or
mTavar jgufad iyofodnen:
1. „darbazis kars myofni moxeleni“ _ isini
msaxurebdnen saxelmwifos mTavar, centralur
dawesebulebaSi „darbazSi“. Tumca gamonaklis
SemTxvevebSi SesaZloa raRac davalebis Sesasruleblad
darbazs gareTac yofiliyo gagzavnili, an moxeleTa mier
Sesrulebuli saqmis Sesamowmeblad gasuliyvnen (mag.:
mwignobarTuxucesi, amirspasalari, mandaturTuxucesi).
2. „saqveynod gamrigeni“ _ adgilobriv
dawesebulebaTa moxeleebi (mag.: erisTavebi, erisTavT-
erisTavebi, amirebi). Tumca erTi da igive moxele
SeiZleba darbazis kars myofic yofiliyo da saqveynod
gamrigec, mag.: meWurWleni („darbazs myofni
meWurWleni“ da „meWurWleni qalaqisani“).
Tanamdebobas, moxeleobas da masze dafuZnebul
pativs niSnavda sityva „didebac“. sainteresoa aseve
sityva „pativi“. Tu „xeli“ _ xelisuflebis da moxeleobis
aRsaniSnavad ixmareboda, „pativi“ _ Tanamdebobis
Rirsebis gamomxatvelia. igi yovelTvis dawinaurebuls
niSnavda.
mefis Seuracxyofa, gandgoma, Ralati.
saxelmwifoSi, rodesac irRveoda politikuri erToba da
myudroeba, maSinve iwyeboda Sida areulobebi, SfoTi,
rac ganpirobebuli iyo gandgoma-RalatiT. gandgoma da
Ralati ori saxis iyo: erTi iyo Sinauri, roca gandgomilni
adgilobrivi ZalebiT mxolod qveynis SigniT
moqmedebdnen da meore ki, roca gandgomilebi gareSe
Zalis daxmarebiT cdilobdnen sasurveli miznis miRwevas.
30
Ralati arabuli sityvaa da Secdomas, siyalbes niSnavs,
magram qarTulSi sxva mniSvneloba SeiZina. sulxan-saba
orbelianis ganmartebiT Ralati muxTlad mokvlas
niSnavda, Tumca igi yovelTvis mkvlelobas ar
gulisxmobda, magram muxTlobas ki yovelTvis
moiazrebda. Ralatis garda ixmareboda „orgulobac“.
gandgomileba-orguloba-Ralats Soris is gansxvaveba iyo,
rom gandgomileba pirdapir gulaxdil moqmedebas
gulisxmobda, orguloba ki farul moqmedebas, xolo Ralati
- veragul danaSauls. gandgoma-Ralati mefis xelisuflebis
xelSi Cagdebis mizniT, an mefesa da mowinave wodebas
Soris arsebuli brZolis niadagze warmoiqmneboda. aseT
dros ganarCevdnen damnaSaveTa ramdenime jgufs: 1.
isini, romelTac dagegmes, Tanamoazreebi gaiCines da
aRasrules; 2. isini, anu Sinagamcemlebi, vinc mefesTan
yvelaze daaxloebuli pirebi iyvnen da gandgomilebs
saqmis ganxorcielebaSi daexmarebodnen. am
yvelaferma ganapiroba jaSuSTa aparatis arsebobis
aucilebloba qveyanaSi, romlis reformac ganaxorciela
daviT aRmaSenebelma da maTi saSualebiT qveynis
SigniT Tu qveynis gareT arsebuli viTareba myisierad iyo
cnobili mefisaTvis. xSir SemTxvevaSi SeTqmulebis
moTaveebi da sulisCamdgmelebi Zlieri, SeZlebuli
didgvarovani aznaurebi da zogjer ufliswulebic ki iyvnen.
aseT dros mefe gandgomilTa kvlav damorCilebis mizniT,
mimarTavda molaparakebebis gzas Suamavlebis
meSveobiT. orive mxare ficisa da simtkicis pirobebs
debda, rasac gandgomilTa damorCileba „mindobiT
gamoyvana“ ewodeboda. winaaRmdeg SemTxvevaSi
gandgomilebs „ganpatij(J)eba“ (sityv. sasjeli) elodaT.
gansakuTrebiT ufliswulebs, am terminSi igulisxmeboda
„TualTa dawua“ da „gamoyverva“. arsebobda aseve ufro
msubuqi sasjeli „eqsoria (gaZeveba)“. is eloda mas, vinc
31
mciredi monawileoba miiRo gandgomaSi, an meorejer
ganizraxa msgavsi qmedebis ganxorcieleba. pirvel jerze
sapyrobileSi amwyvdevdnen, meore jerze ki Sepyroba-
damwyvdevis Semdeg aZevebdnen qveynidan. ar aris
cnobili mefis zurgs ukan, farulad sityvieri
SeuracxyofisTvis ra sasjeli arsebobda. magram sajarod
da piradi Seuracxyofis SemTxvevaSi damnaSaves jer
enas kveTdnen, Semdeg Tavs. swored am sasjelebis
arsebobas Seicavs Tamar mefisadmi ruqn ad-dinis
Seuracxmyofel werilze elCisadmi zaqaria mxargrZelis
pasuxi: „elCi rom ar yofiliyavi jer enis, Semdeg Tavis
mokveTa ar agcdebodao“.
mefis gardacvaleba da glovis wesi. mefis an
misi romelime ojaxis wevris gardacvalebis SemTxvevaSi
arsebobda glovisa da dasaflavebis mtkiced gansazRvruli
wesi, anu „glovis wesi“. am wesSi monawileobda
umaRlesi samRvdeloeba da didebuli moxeleebic. glova
sayovelTao iyo: aucileblad iparsavdnen Tmasa da wvers,
icvamdnen ZaZebs, iyo „kideqmna yovlisa sanovagisa“.
glova grZeldeboda erTi weli da wlisTavis gadaxdis
Semdeg isev mxiaruleba isadgurebda.
samefo qalaqebi, adgilebi. mefis mudmiv
sacxovrebel adgils, qalaqs ewodeboda „mefeTa
sajdomeli“, „sajdomi“, „sameufoÁ“ (samefo qalaqi).
bagrat III-dan moyolebuli daviT aRmaSeneblamde,
sanam is Tbiliss gaaTavisuflebda, quTaisi iyo samefo
qalaqi, xolo amis Semdeg Tbilisi gaxda. TbilisSi, kerZod
didubesa da isanSi, romelic gareubnad iTvleboda, idga
„samefo sra“ _ sasaxle. mefeebi erT adgilze ar
Cerdebodnen, hqondaT sazamTro da sazafxulo
rezidenciebi. zamTarSi SedarebiT Tbil mxares irCevdnen,
zafxulSi ki grils. mag.: bagrat IV gazafxulis periods
qarTlSi atarebda, zamTars ki _ afxazeTSi. giorgi III-isa da
32
Tamaris dros samefo sasaxle geguTSic iyo, Tamaris dros
tabaxmelaSic yofila. didgoric mefeTa sazafxulo
rezidencias warmoadgenda.
sasaxleebi mefeebs bevri hqondaT, magram
„sasaxle“ (taZari, darbazi, palati), rogorc dawesebuleba,
erTiani saqarTvelos saxelmwifos meTaurs erTi hqonda.
„sasaxle“ warmoadgenda mefis uaxloes garemocvas,
saxelmwifos marTvis centralur aparats.
34
iyofodnen: 1. xelisufalni _ jdomis uflebiT; 2. xelisufalni _ dgomis
uflebiT. jdomis uflebis mqone xelisufalnic iyofodnen ramdenime jgufad
da pativis da rangis mixedviT skamebic gansxvavebuli hqondaT;
yvelaze sapatio pirebs — vazirebsa da erisTavT-erisTavebs hqondaT
oqroWedili selebi (savarZlebi), romlebzec gadafenili iyo nati (xaliCa,
gadasafarebeli) da sasTauli (baliSi). naklebad sapatio wevrebs skamze
edoT mxolod nati, ubaliSod, xolo kidev ufro dabali rangis pirebis
skamebi unato da ubaliSo iyo. darbazobis damswreTa nawili fexze
idga. moxeleebi, vinc mefis sasaxlisa da taxtis win idgnen, darbazis
wevrebi ar iyvnen, aramed darbazobisTvis saWiro wesrigisa da
ceremonialis damcveli xelmZRvaneli moxeleebi da aseve saqmis
warmoebisaTvis saWiro moxeleebi (mag.: mwignobarni). fexze mdgom
moxeleebsac darbazobis dros TiToeuls Tavisi adgili hqonda
gankuTvnili samefo taxtTan siaxlovis mixedviT. mefesTan vinc ufro
axlos idga, is TanamdebobiT mniSvnelovan pirs warmoadgenda. ase
rom, „darbazis erTa“ da „darbazis ymaTa“ adgili, Sesabamisi pativi,
ierarqiuloba maTdami gansazRvruli jdomisa da dgomis wesebSic
gamoixateboda. jdoma-dgomis wesi ufros-umcrosobaze iyo
damyarebuli da moxelis Tu wevris dawinaureba darbazSi misTvis
mikuTvnebul konkretul adgilsac gulisxmobda. darbazobisas aucilebeli
iyo sxvadasxva teqnikuri sakiTxebis gaTvaliswinebac, Tundac darbazis
wevrTa jdoma-dgomis wesebi mkacrad unda yofiliyo daculi. rogorc
zemoT aRvniSneT, bagrat IV-is dros darbazobisas wevrebi mefis win
anu pirdapir sxdebodnen. Tamaris dros es wesi Secvlili Cans vazirebi
mefis orive mxares isxdnen _ nawili marjvniv, nawili marcxniv. aseve
vazirebs Caacves skaramangi („Zvirfasad da yvavilovnad nakeri
oqro(ჲ)s TmiTa da CiginiTa“) da dasves oqroWedil sajdomebze da
selebze. darbazis ers anu darbaisels Tavisi kuTvnili adgili hqonda,
romlis gamocvlac ar SeeZloT, adgilis gamosacvlelad mefis
gansakuTrebuli nebarTva da gankarguleba iyo saWiro.
darbazis wevrebi anu „darbazis erni“ (aqedan warmoiSva sityva
„darbaiselni“, „darbaiseli“). or mTavar jgufad iyofodnen: 1. vazirebTan
erTad „xelosanni“ _ sxvadasxva uwyebis warmomadgeneli moxeleebi.
35
da 2. „uxeloni“ _ wodebaTa warmomadgenelni (didgvarovani
Tavadebi, aznaurebi, didvaWrebi da mkvidri moqalaqebi).
„xelmwifis karis garigebidanac“ Cans, rom darbazs eswreboda:
yvela vaziri TavianTi TanaSemweebiT, umaRlesi samRvdeloeba
kaTalikosisa da moZRvarTmoZRvris meTaurobiT da mniSvnelovani
monastrebis winamZRvarni, saqveynod gamrige ufrosi moxeleebi da
„uxeloni“.
darbazi imarTeboda orgvari wesiT:
„didi wesiT“ _ sazeimo sxdoma;
„umcrosi wesiT“ _ saqmiani sxdoma.
„didi wesiT“ darbazobas eswrebodnen namdvili wevrebi,
darbazis erni, mravalricxovani xelSinauri moxeleebi da darbazis
ymebic. aseT did da sazeimo sxdomaze ganixileboda iseTi sakiTxebi,
romelTa Sesaxeb sajaro msjeloba aranair xifaTs ar Seicavda da
dasaSvebi iyo. rac Seexeba „umcrosi wesiT“ darbazobas damswreebi
gansazRvruli iyo (darbazis namdvili wevrebi da darbazis erni) da
saidumloebac mkacrad unda yofiliyo daculi. darbazoba imarTeboda
mniSvnelovani saqmeebis ganxilvisTvis. kerZod, darbazobaze
gankargavdnen:
• sagareo da saSinao politikis yvela mniSvnelovan sakiTxebs;
• kanonmdeblobas da uzenaes marTlmsajulebas;
• omisa da zavis sakiTxebs;
• did xelisufalTa arCeva-daniSvnas;
• aCeuli xelisuflebis dalocva-xeldasxmas;
• sazeimo sxdomas gamarjvebuli laSqris Sin dabrunebis dros;
• zavis sakiTxebs;
• mezobeli Tu Soreuli mefe-mbrZaneblebis an despan-
mociqulebis miReba-mosmenas;
• darbazi imarTeboda aseve didi dResaswaulebis dros
(gamefeba, saeklesio dResaswaulebi).
1185 wels darbazs yuTlu-arslanis dasis gamosvlis Semdeg
mieniWa Semdegi uflebebi:
• Tanamdebobis pirTa daniSvnis;
36
• omis gamocxadebis;
• zavis dadebis;
• biujetis damtkicebis;
• gadasaxadebis odenobis gansazRvris;
• qveynis regionuli mowyobis gansazRvris.
darbazis sxdomebis mowyoba da mimdinareoba wesisamebr
unda momxdariyo. magaliTad, Tu ucxo an mezobeli qveynis
mbrZanebeli stumrobda mefes da mis sanaxavad movidoda amas
„darbazobad mosvla“ ewodeboda, romelsac win uZRoda „TxovaÁ
darbazobisaÁ“, anu audenciis Txovna. Tuki mefe Tavad dapatiJebda
mezobeli an ucxo qveynis mmarTvels, amas „darbazobad moyvana“
erqva.
darbazis roli sxvadasxva dros sxvadasxvagvari unda yofiliyo,
rogorc n. berZeniSvili Tvlida, magaliTad: daviT aRmaSeneblis dros
darbazi mefes emorCileboda, xolo giorgi II-is dros ki piriqiT, mefe
emorCileboda darbazs. misive mosazrebiT, daviT aRmaSeneblis dros
moxda is, rom darbazs savaziro daupirispirda. es xels uwyobda qveynis
centralizacias. darbazi warmoadgenda erisTavTa, adgilobriv gamgebel
moxeleTa dawesebulebas. mefe cdilobda savaziros gziT „darbazis
naxevar-xelmwifeTa krebulis damorCilebas“. amas emsaxureboda
samefo xelisuflebis mier XII saukunis miwuruls vazirisTvis erisTavT-
erisTavobis SeTavseba. am qmedebiT mefem ganaxorciela
erisTavebisa da darbazis winaaRmdeg pirveli konstituciuri xasiaTis
Seteva.
i. javaxiSvilis azriT, romelsac sxva mkvlevrebic iziareben,
Tamaris mefobis dros yuTlu-arslanis dasis gamosvlas mohyva darbazis
uflebaTa gafarToeba da saxelmwifo mmarTvelobaSi mefis mier
didebulebTan erTad saxelmwifos gangebis principis dakanoneba.
S. mesxias mosazrebiT, yuTlu-arslanis dasis gamosvla
mimarTuli iyo axali tipis darbazis daarsebisken, romelsac unda daecva
didgvarian feodalTa interesebTan erTad mesame wodebis
(didvaWarTa, moqalaqeTa zeda fenis) interesebic. yuTlu-arslanis dasis
gamosvla marTalia marcxiT damTavrda, magram am gamosvlis
37
Sedegad darbazma garkveuli cvlilebebi mainc ganicada: darbazis
SemadgenlobaSi Sevidnen didvaWarTa, moqalaqeTa zeda fenis
warmomadgenlebi da damatebiT garkveuli uflebebic mieniWa, romelic
zemoT ukve aRvniSneT.
darbazis Sesaxeb gansxvavebuli mosazrebebic arsebobs.
magaliTad is, rom darbazi Tavisi mudmivi SemadgenlobiT da samuSao
wesdebiT ar warmoadgenda saxelmwifo organos, aramed ewodeboda
mxolod mefis sasaxles da samefo karze arsebul saxelmwifo
dawesebulebaTa (saWurWle, saajo kari, samwignobro da sxva)
erTobliobas.
39
mwignobarTuxucesis Semdeg mandaturTuxucesi yofila mniSvnelovani
vaziri.
vazirobas rac Seexeba, igi warmoadgenda gansakuTrebul
saqmeebze vazirTa bWobasa da TaTbirs. Tavad vazirobas, rogorc
dawesebulebas, erqva „savaziro“ (saveziro), anu ministrTa sabWo _ es
iyo mefesTan arsebuli saTaTbiro da mmarTvel-ganmkargulebeli organo
saTanado samoxeleo aparatiTurT, anu mTavroba gaerTianebul feodalur
saqarTveloSi. saxelmwifo mmarTvelobis centralurma aparatma, vidre
igi savaziros saxes miiRebda, ganviTarebis didi gza ganvlo. XII
saukunis dasawyisSi savaziro, rogorc mTavroba, ar arsebobda.
mTavrobis funqcias asrulebdnen „darbazis rigis“ maRali Tanamdebobis
pirebi mwignobarTuxuces-Wyondidlis meTaurobiT. daviT
aRmaSeneblis dros centraluri samefo xelisuflebis SedarebiT mwyobri
da daxvewili aparati Seiqmna, romelic XIII saukunis pirvel meoTxedSi
savaziros saxiT Camoyalibda. savaziros warmoSobamde vaziri piradad
mefes moaxsenebda mis saganmgeblo uwyebaSi arsebuli
mdgomareobis Sesaxeb. vazirTa raodenobis zrdasTan erTad gaCnda
saWiroeba vazirTa SeTanxmebuli muSaobisa da erTiani politikis
gatarebisa. swored am mizniT Seiqmna savaziro, romelic
uzrunvelyofda mefesa da vazirebs Soris srul koordinacias. savaziroSi
winaswar ganixilavdnen im sakiTxebs, romlebic sxvadasxva uwyebas
exeboda da SeimuSavebdnen erTian politikas. rodesac vaziroba
dainiSneboda, maSinve unda SeetyobinebinaT vazirebisTvis, eseni
iyvnen: mwignobarTuxuces-Wyondideli, aTabagi (Tamar mefis
periodidan Sevida savaziroSi), mandaturTuxucesi, amirspasalari,
meWurWleTuxucesi, msaxurTuxucesi (rusudan mefemde mas ar
SeeZlo vazirobaSi monawileoba mieRo da pirvelad swored mas
Seuyvania savaziroSi), amiraxori (igi vaziri ar iyo) anu Tavidan
savaziroSi oTxi vaziri yofila da erTi vaziris TanaSemwe, anu sul xuTi
xelisufali. rogorc wyaroebidan irkveva, Tamars darbazobis da vazirobis
Zvel wesSi cvlilebebi Seutania, kerZod, vazirebs oqroqsovili
skaramangis tanisamosi unda scmodaT. „karis garigebaSi“
sayuradRebo cnobebia vazirobis Sesaxeb daculi: fareSTuxucesi
40
daafenda orxovas (xaoian safens) da zed dadebda baliSs - es mefis
dasajdomi iyo. Semdeg pirispir daafendnen momrgvalebiT sufris noxs,
mis TavSi ki saWiro raodenobis sels dgamdnen - es vazirTa dasajdomi
adgili iyo. e.i. vazirebi darbazobisa Tu vazirobis dros selebze (dasakeci
umisayrdnobo dasajdomi) isxdnen. Tamar mefis istorikosTan kidev
ufro dawvrilebiTaa es dasajdomebi aRwerili. misi sityviT selebi
oqroWedili yofila. radgan vazirebi maRal dasajdomebze isxdnen, mefec
skamze an taxtze unda mjdariyo. Tamar mefis istorikosi gveubneba,
rom mefe oqroWedil taxze ijda. „karis garigebaSi“ ki Cans, rom mefe
sasTaulze ijda, romelic momcro orxovaze ido, anu SesaZloa vazirobisas
mefe taxts garda mjdariyo skamzec, romelzec iyo momcro orxova
dafenili da masze kidev baliSi ido. mefesa da vazirebs win „sufra“ _ xis
ferxedi magida edgaT, romelzedac sufris noxi iyo gadafarebuli. „karis
garigebidanve“ vgebulobT mefis dasajdom adgils: mefis zurgs ukan
salaros karis gamosasvleli yofila. mefis dasajdomi Tu darbazis SuagulSi
ara kedlebisa da karebisgan moSorebiT mainc idga. „sufris“ TavSi selis
dasajdomebi idga vazirebisTvis. vazirebi magidis orive mxares isxdnen,
mefe ki TavSi Sua adgilze. sxdomis dawyebis win msaxurTuxucesi
ambobda: „brZaneTo“ da maSinve „jalaboba“ gadioda, anu samefo Tu
darbaiselTa saxloba tovebda darbazs. amis Semdeg pirveli vaziri
mwignobarTuxuces-Wyondideli noxisken piriT mibrundeboda da Tavis
adgils daiWerda. Semdeg igives akeTebdnen danarCeni vazirebic -
aTabagi, amirspasalari, meWurWleTuxucesi, mandaturTuxucesi da
msaxurTuxucesi (igi meWurWleTuxucesis gverdiT jdeboda) da
ikavebdnen TavianTTvis gankuTvnil adgilebs.
amiraxori radganac amirspasalaris TanaSemwe iyo da ara
sworuflebiani vaziri, amitom misi dasajdomic vazirebis ukan iyo da
TaTbirSi, vazirobaSi Carevis ufleba ar hqonda, Tuki hkiTxavdnen
rames mxolod maSin hqonda xmis amoRebis ufleba. mas mxolod
saTaTbiro xma hqonda. aravazirebidan kidev iyvnen moxeleebi,
romlebic vazirobas eswrebodnen: amirejibi, sawolis mwignobari da
sxva mwignobarnic, oRond es ukanasknelni darbazs gareT idgnen da
brZanebas elodebodnen. vazirobis dros sawolis mwignobari
41
Wyondidelisken idga kedelTan da Tavisi sawereli hqonda Tan.
amirejibi SuaSi idga, mesawoleTuxucesi salaros karis gamosasvlelSi
gareT mefis zurgiT, molareTuxucesi ki salaros kars SigniT
gamosasvlelSi.
savaziros darbazs icavda araerTi moxele, romlebsac konkretuli
adgilis dacva evalebodaT: sawolis mekare (kars gareT zurgSeqceviT,
xelSi argani eWira da visac ubrZanebda is Sehyavda), merige (sawolis
mekaris win moSorebiT idga), mandaturebi (idgnen kidev ufro
moSorebiT da elodnen brZanebas), darbazis kars myofi moxeleebi
(isinic savaziros gareT idgnen da brZanebas elodnen).
mefe savaziros eTaTbireboda saxelmwifos umniSvnelovanesi
saqmeebis gadawyvetis dros _ qveynis Tavdacvis sakiTxebze, mterze
laSqrobisas, zavis Camogdebisas da a. S.; mag., rodesac saqarTvelos
samefos mteri daesxa Tavs, Tamar mefem mouwoda „yovelTa vazirTa
TvisTa da Seiqmna gamorCeva“. savaziros sxdoma mefis
TavmjdomareobiT mimdinareobda. Tu mefe ar iyo, Tavmjdomareobda
„vazirTa upirvelesi“. mefes ZiriTadad SeeZlo savaziros
sawinaaRmdego gadawyvetilebis miReba, magram es mxolod iSviaT
SemTxvevaSi xdeboda. savaziroSi aSkarad SeimCneoda centraluri
sauwyebo dargobrivi mmarTvelobis sistemis sawyisebi da am mxriv igi
darbazs upirispirdeboda. gaerTianebuli feodaluri saqarTvelos
daSlasTan erTad savaziroc moiSala.
mwignobarTuxucesi. vazirebs Soris pirvel adgilze idga
mwignobarTuxucesi. pirvelad igi X-XI saukunis wyaroSi gvxvdeba.
jerjerobiT mwigobarTuxu-cesis moxseniebis ufro Zveli wyaro ar
mogvepoveba. igi umaRlesi saero Tanamdeobis piri iyo. daviT
aRmaSeneblis mefobis dros, kerZod, 1103-1110 wlebSi mwignobarT-
uxucesi gaerTianda Wyondidelis (Wyondidis mTavar-episkoposi,
gavleniani sasuliero wodeba.) Tanamdebobas-Tan. rogorc vTqviT, igi
iyo vazirTa Soris upirvelesi vaziri, aseve mefis uerTgulesi piri da
mrCeveli. mefe mis daukiTxavad arafers wyvetda da piriqiT. igi
„monazoni“ (beri) iyo, arc memkvidreebi da arc mamulebi ar gaaCnda.
42
mwignobarTuxucesis ufleba-movaleobebi mravlismomcveli iyo da ara
erT mniSvnelovan saqmes ganagebda. igi iyo:
• mefis Semdeg qveynis uzenaesi mzrunveli;
• sazogado keTildReobisTvis mzrunveli da moTave;
• qveynis politikisa da mimarTulebis saWeTmpyrobeli;
• saxelmwifos warmomadgeneli da mis uflebaTa damcveli;
• saxelmwifo saqmeebis mTavari gamge;
• spaze mzrunveli;
• „saajo karis“ (uzenaesi sasamarTlos organo)
xelmZRvaneli, marTlmsajuli, uRonoTa da qvrivTa Semwe;
• xazinis, saWurWlis mTavari zedamxedveli;
• mefis sakuTari da piradi qonebis sagamgeos uzenaesi
mmarTveli;
• samefo eklesia-monastrebze zrunva da maTi
zedamxedvelobac evaleboda.
miuxedavad aseTi didi uflebebisa da movaleobebisa,
mwignobarTuxucess ar SeeZlo damoukideblad moqmedeba. mas ar
hqonda ufleba mefis gareSe gadaewyvita saxelmwifos mniSvnelovani
saqmeebi da arc mefe ar ganagebda saxelmwifo saqmeebs
mwignobarTuxucesis gareSe. is, rom samefo karze mwignobarTuxucesi
mefis Semdeg pirveli piri iyo iqidanac Cans, rom mefis kurTxevis dros
dedoflisa da kaTalikosis Semdeg mas SeeZlo milocva, Semdeg sxva
vazirebs. rodesac darbazobisas an purobisas SemoaRamdebodaT, ori
maSxala Wyondidels unda waZRoloda, TiTo samTa vazirebs,
danarCenebs ki arc erTi.
mwignobarTuxucesi (kancleri) saTaveSi edga mefis
samwignobros (kancelarias), mwignobarTuxucesis xelqveiTebi iyvnen
„mwignobarni“ (mdivnebi). sul 26 mwignobari yofila, romlebic iyvnen
sagangebo mindobilobaTa moxeleebi da adgendnen brZanebebs,
sigelebs. maT Soris gamorCeuli iyo ori: sawolis mwignobari
(mwignobarTuxucesis TanaSemwe marTlmsajulebaSi, mefesTan
daaxloebuli piri, eswreba vazirTa bWobas) da zardaxnis mwignobari
(mwignobarTuxucesis TanaSemwe sasamarTlo saqmeebSi, awarmoebs
43
sabuTebs da zardaxnis angariSs Tvals adevnebs). danarCeni 24 ki
rogorc Cans, Tanaswori iyo RirsebiT. yvela mwignobars gansakuTrebul
samoxeleo niSnad „sawereli“ hqonia. mwignobarTa ufros-umcrosoba
iqidanac Cans, rom yoveldRe sam furcels aZlevdnen sawolis
mwignobars, or furcels zardaxnis mwignobars, xolo erTs sxva
mwignobrebs (mwignobarTuxuces-Wyondidels xuTi furceli eZleoda).
sawolis mwignobari rom sxvebze maRla idga da ufrosi iyo, imiTac
mtkicdeba, rom vazirobis dros mwignobarTagan „sawolis mwignobris“
garda aravis ar hqonda ufleba vazirTa bWobas daswreboda. aq igi
Tavisi samoxeleo insigniiT (sawerliT) Wyondidelis gaswvriv, kedelTan
unda mdgariyo. zardaxnis mwignobari ki darbazs gareT idga da Tu
daibarebdnen vazirebi, mxolod maSin SeeZlo darbazSi Sesvla. sawolis
mwignobari mwignobarTuxucesis TanaSemwe iyo rogorc
marTlmsajulebisas, aseve samonastro-saeklesio sakiTxebSi misi uflebis
Tanamoziare da monawile. rac Seexeba „zardaxnis mwignobars“, igi
iyo sasamarTlo saqmeebSi mwignobarTuxucesis warvlenili moxele,
misi mindobilobaTa aRmasrulebeli da nacvali, magram mas
gansakuTrebiT zardaxanasTan unda hqonoda saqme, weliwadSi erTxel
zardaxnis angariSs Tvals gadaavlebda da aRwerda. mefisa da
mwignobarTuxucesis brZanebiT mwignobarni werdnen sigelebs,
sxvadasxva wyalobis, Sewirulebis an Seuvalobis wignebs da
„dabeWdavdnen“ kidec. am saqmianobaSi isini Sesabamis
gasamrjelosac iRebdnen. yvelaze mniSvnelovan sigelebs saerTod
sawolis mwignobari werda. yofila aseve, „mTavar divansamwignobros“
gansakuTrebuli „mwignobari“, romelsac xalxis aRwerisa da Semosavlis
davTrebi ebara da icavda, anu igi saxelmwifo davTarxanis moxele iyo,
sadac yovelgvari saxelmwifo sabuTebi inaxeboda.
marTalia, arsebobda mwignobarTuxucesis msgavsi
Tanamdeboba sparseTSic („dabirbedi“) da bizantiaSic (saxelmwifos
pirveli ministri), magram saqarTveloSi mas gacilebiT meti
mniSvneloba hqonda, bevrad didi da mravalmxrivi ufleba-movaleobebi
gaaCnda.
44
amirspasalari. amir (arab.) sifahsalar (spars.) _ 10000-ze meti
jariskacis mxedarTmTavari. amirspasalaris Tanamdebobis SemoReba
XII saukunis pirvel meoTxedSi daviT aRmaSeneblis saxels
ukavSirdeba. amirspasalari iyo saxelmwifo mxedrobisa da spis
winamZRoli, sardali, samxedro ministri. Tu mefe ar miuZRoda laSqars,
maSin igi iyo winamZRoli. manamde gvxdeba spaspeti (farnavazis da
vaxtang gorgaslis dros), erismTavarT-erismTavari („eri“ igive „jari“.
V-VIs.s. spaspetis aRsaniSnavad ixmareboda, calkeuli Temis jaris
ufrosebs - erismTavrebi erqvaT) da spasalari (daviT aRmSeneblis dros).
udavoa, rom arabTa gamoCenamde „amirspasalaroba“ ver iqneboda
xmarebaSi. samxedro ministris moqmedeba saqarTveloSi uflebebiT
SezRuduli unda yofiliyo, vinaidan mefeebi Tavad iyvnen saxelmwifos
jaris winamZRolebi da mTavarsardlebi, omSic midiodnen da brZolasac
TviTon warmarTavdnen. amisrpasalars gansakuTrebuli mniSvneloba
Tamaris dros unda miscemoda. manamde amirspasalaris arseboba
TiTqos arc iyo saWiro, radgan maT magivrad samxedro saqmes, rogorc
aRvniSneT, TviTon mefe ganagebda, magram radganac wyaroebSi
giorgi III-is droidan Cans, samxedro ministris amirspasalarad wodeba
raRac konkretul mizezebTan unda iyos dakavSirebuli.
amirspasalars evaleboda:
• salaSqro saqmeebi;
• jaris winamZRoloba da sardloba maSin, rodesac mefes
Tavad ar SeeZlo jars gaZRoloda;
• laSqrobis gegmis, jaris ganlagebis, sabrZolo moqmedebis
SemuSaveba-ganxorcieleba, wvrTna da aRricxva;
• emorCileboda mTeli jari da yvela mxedarTmTavari.
• omianobis dros darbazobisas amirspasalari gamoTqvamda
pirveli azrs;
• mefesTan TaTbiris dros mxolod is ar ixsnida xmals;
• gamarjvebuli jaris Sin dabrunebisas sxva
mxedarTmTavrebs SeuZRveboda da warudgeboda mefes;
• mefis mier sagamgeo teritoriis gacema an mamulis wyaloba
mis gareSe ar xdeboda.
45
saqarTvelos samefos jari or jgufad iyofoda: qveiTebi da
mxedrebi. daniSnulebis mixedviTac or nawilad iyofoda: erTi nawili
cixe-qalaqebSi idga da icavda, anu mecixovneni iyvnen, meoreni ki -
mefisa da mTavarsardlis molaSqres, anu moqmed saomar Zalas
warmoadgenda. saqarTvelos samxedro mowyoba aseTi iyo:
1. wamyvan rols TamaSobdnen aznaur-didebulebi - cxenze
amxedrebulni, mZimed SeWurvilebi gadiodnen brZolaSi;
2. aznaur-didebulTa ricxvi sakmarisi ar iyo omis sawarmoeblad
da amitom maT rigebs avsebdnen qveda fenebidan dawinaurebuli
msaxurebi, romlebic aseve cxeniT (aznauruli wesiT) ibrZodnen;
3. patron-aznaurebs omSi Tan axldnen dabali fenis
warmomadgenlebi („wvrili eri“, glexoba), romlebic patrons
emsaxurebodnen da qveiT jars Seadgendnen. qveiTi jaris ricxvs aseve
avsebdnen mTis sxvadasxva Temidan gamosuli qveiTi molaSqreebic.
mefe yovelTvis ganixilavda darbazis erTan da didebul
xelisuflebTan erTad omisa da zavis sakiTxebs. Tu darbazi laSqrobaze
mefes Tanxmobas miscemda, maSin iwyeboda „laSqris wveva“. mefe
specialuri moxeleebis saSualebiT („laSqris mwuevelni“, Sikrikebi,
malemsrbolni) daagzavnida „wvevis wignebs“, sadac miTiTebuli iyo
rodis da sad unda gamocxadebuliyo Sekazmul-SeiaraRebuli jari. Seyril
jars mefe kargad daaTvalierebda, gausinjavda, Seumowmebda iaraRsa
da abjars. am process ewodeboda „spaTa ganaxva“, anu aRlumi. Tu
mefe ar midoda omSi, maSin laSqris daTvalierebis Semdeg samefo
droSas gamoataninebda sasaxlidan, dalocavda jars da droSas
Caabarebda amirspasalars. amis Semdeg midioda jari saomrad.
gamarjvebiT dabrunebuli jaris ambavs Sikrikebis meSveobiT
acnobebdnen mefes an dedofals. Semdeg imarTeboda darbazi.
amirspasalari, rogorc jaris ufrosi, danarCen mxedarTmTavrebs
SeuZRveboda mefesTan da omis ambavs moaxsenebda, saukeTeso
nadavlsac miarTmevda. amis Semdeg daiTxovda xolme mefe laSqars.
amirspasalars samxedro Tanamdebobis niSnad yovelTvis,
darbazobisas Tu laSqrobisas, Semortymuli hqonda welze xmali. mefis
kurTxevis drosac, sanam mefe ekurTxeboda, samefo xmali orive xeliT
46
mas eWira, saeklesio kurTxevis damTavrebis Semdeg sakurTxevlidan
Camodioda da mefes welze Seartyamda. amirspasalaris daukiTxavad ar
xdeboda vinmesTvis qveynis gacema saxarajod an mamulis wyaloba
saymod, imitom rom laSqar-nadirobis saqme mamulze iyo
damokidebuli da miwebis gacema-wyalobiT mis daukiTxavad SeiZleba
didi saqme gafuWebuliyo. Sua saukuneebSi yofila iseTi
SemTxvevebic, rom amirspasalars sxva vaziris ufleba-movaleobebic
hqonia miniWebuli, magaliTad mandaturTuxucesis (giorgi III-is dros
ivane orbeli).
safiqrebelia, rom saqarTveloSi TiToeul Temsa Tu kuTxes
Tavisi spasalari unda hyoloda, romelic amirspasalars emorCileboda.
saerTod amirspasalars hyavda mis daqvemdebarebaSi myofi araerTi
moxele: amiraxori (darbazobis monawile, cxenosani laSqris
xelmZRvaneli), meabjreTuxucesi, mejinibeTuxucesi, aCuxCi (sajinibos
moxele an mefis dacvis ufrosi), amirCqari (SikrikTuxucesi),
meremeTuxucesi, mesartyleni da sxv.
amilaxori, igive amiraxori, arabuli sityvaa (amiraxur). igi
amirspasalaris TanaSemwe xelisufali da mecxeneobis gamgebeli iyo,
aseve savaziros wevri saTaTbiro (da ara gadamwyveti) xmiT. misi
xelqveiTi moxeleebi iyvnen meabjreTuxucesi da mejinibeTuxucesi.
darbazobis dros amilaxori pativiT meWurWleT-uxucesTan da
msaxurTuxucesTan iyo gaTanabrebuli. amirspasalariviT masac xmali
hqonda yovelTvis Semortymuli welze, ara marto mefis kurTxevisas,
aramed darbazobis drosac. amilaxors darbazobisas Tan axldnen misi
xelqveiTebi _ „meabjreni“. maTgan erTs gansakuTrebuli upiratesoba
hqonda darbazobis dros, roca amiraxoris dajdomis dro movidoda, xmals
am gamorCeul meabjres miscemda da is xmals mxarze gadaikidebda.
meabjreTuxucesi, meabjreTa ufrosi, abjar-saWurvlis, anu
SeiaraRebis mTavari gamge iyo. igi amilaxoris xelqveiTi iyo da masze
gacilebiT naklebi ufleba da pativiscema hqonda. samoxeleo niSnad mas
„ჴrmali“ ekuTvnoda. mefis kurTxevis dros meabjreTuxucesi „ ჴrmal-
Semortymuli“ iyo da mefis abjris mtvirTvelis movaleobas asrulebda
(eWira samefo fari, laxti da qarqaSi). meabjreTuxucess ufleba ar
47
hqonda vazirobas daswreboda, mxolod maSin Sedioda rodesac
specialurad ixmobdnen. meabjreni ramdeni iyvnen ar Cans, savaraudod
erTze meti unda yofiliyo. karis garigebaSi naxsenebia: „sefe-meabjre da
„kargi meabjre“. yvela meabjres darbazobisas jaWvi emosa (giorgi III-s
SemouRia is wesi, rom jaWvi vercxlis unda yofiliyo salmasurad
gakeTebuli). meabjreTa garda arsebobda „abjrismtvirTvelic“. igi iyo
sagangebo moxele, romelsac abjari eWira da omSi Tavis patrons
exmareboda. abjrismtvirTveloba arc ise martivi yofila, igi specialur
ganswavla-daxelovnebas saWiroebda.
mejinibeTuxucesic amilaxoris xelqveiT moxeles
warmoadgenda. igi sajinibos da mejinibeTa mTavari gamge iyo da
ekuTvnoda samxedro uwyebas. mejinbeTuxucess eqvemdebareboda
mejinibeebi. maT sajiniboSi muSaoba da cxenebis movla evalebodaT.
vaxtang VI-is dasturlamalis mixedviT (samefo dasturlamali, 182),
cxenebi xarisxebad dayofili miebareboda mejinibeebs (mag.,
gamorCeuli, „ukeTesi cxeni ors mejinibes sami... daaCemon“); Tu
cxeni „avad dayurebi“ iqneboda, mejinibe „jaromiT da cemiT“
daisjeboda. aseve, erT mejinibeTagans ewodeboda „zardaxnis
mejinibe“, magram savaraudod, is zardaxnisuxucesis daqvemdebarebis
qveS unda yofiliyo, vidre mejinibeTuxucesis.
amirpasalars emorCilebodnen aseve aCuxCi (sajinibos moxele
an mefis dacvis ufrosi), amirCqari (SikrikTuxucesi) da
meremeTuxucesi. am ukanasaknels ebara „saremo“. am dawesebulebis
erTi moxelis saxelic aris Senaxuli „saremos nacvali“, radganac saremos
nacvali iyo, savaraudod „saremos uxucesic“ unda arsebuliyo da aseve
„meremenic“.
amiraxors da meabjreTuxucess eqvemdebareboda
gansakuTrebuli dawesebuleba _ „zardaxana“ (spars. zarradxane), igive
zaradxana, sadac inaxeboda jaWvi, muzaradi, xmali, sabarkuli, mSvild-
kaparWi, laxti, Subi, sacxene aRkazmuloba, droSa. e.i. zardaxana
yovelgvari abjar-iaraRis, samxedro niSnebis da samkaulis sawyobi
yofila. mas ganagebda zardaxanis uxucesi. zardaxanis moxeleebi
iyvnen molare da mwignobari, agreTve misratulTuxucesi da misratulebi
48
(uzangis damWerebi), romlebic mefes emsaxurebodnen cxeniT
mogzaurobis dros. zardaxanas weliwadSi erTxel amowmebdnen
amilaxori, meabjreTuxucesi, zardaxanisuxucesi da mwignobari
(mwignobarTuxuces-Wyondidlis moxele). zardaxnisuxucesi, zardaxnis
molare da misratulTuxucesi ufrosi moxeleebi iyvnen, misratuli da
zardaxnis mejinibe mcire moxeleebad iTvlebodnen. zardaxnisuxucess
da zardaxnis molares ebara abjar-iaraRi da saWiroebisamebr
gamohqondaT da gascemdnen. mag.: rodesac mefisTvis cxeni unda
moeyvanaT, aRvirs da unagirs gascemda zardaxnis molare, xolo
maTraxs zardaxnisuxucesi. zardaxnis mejinibe da misratuli cxenis
Semkazmavebi iyvnen. rodesac mefe sadme wabrZandeboda,
zardaxnisuxucesi da aCuxCi win midiodnen juarismtvirTvelis da mefis
SuaSi. sanam mefe cxenze ijda juarismtvirTvelic da aCuxCic cxenebiT
misdevdnen, sadac mefe Camoxteboda cxenidan, isinic
CamoqveiTdebodnen. zardaxnis mejinibe da mistratulTuxucesi ki
mefes mgzavrobisas ukan mihyvebodnen.
rogorc yvela sxva saxelmwifo dawesebulebaSi, zardaxanaSic
aRwerdnen werilobiT yovel danaxarjs, weliwadSi erTxel wlis Tavs
saerTo, saboloo angariSi keTdeboda, anu erTgvari Semowmeba-revizia
xdeboda. zardaxnis mwignobari aRnusxavda, Caweril monacemebs da
„saangariSo godorSi“ inaxavda. „saangariSo godori“ saqarTvelos yvela
mTavar dawesebulebaSi iyo da saangariSo sabuTebis sacavs
warmoadgenda, anu yovelwliuri angariSebisa da Semowmebis
sabuTebs inaxavdnen. saqarTvelos politikuri daSlis Semdeg
amirspasalaris Tanamdeboba moispo.
mandaturTuxucesi. mandaturTuxucesi qarTul wyaroebSi
giorgi III droidan ixsenieba, magram es xelisufleba manamdec unda
yofiliyo, vinaidan „mandaturebi“ XI saukunis wyaroebSi gvxvdeba.
kerZod, bagrat IV-is dros, giorgi mTawmindelis cxovrebaSi da giorgi
II-is 1072 wlis sigelSi arian moxseniebulni. mandaturTuxucesis vazirad
daniSvnis Semdeg gadaecemoda sagangebo xelisuflebis gansakuTrebuli
niSani _ oqros argani e.w. „samandaturo argani“. mefis gamobrZanebis
da mgzavrobis, darbazobisa da purobis dros mas xelSi eWira argani da
49
asrulebda oberceremonmaisteris movaleobas. mis xelqveiT moxeleebs
warmoadgendnen mandaturebi. igi erT-erTi vaziri iyo da pativiT
amirspasalarsac ki utoldeboda.
TviTon termini „mandator“ berZnul-laTinuria,
„uxuces“_qarTuli. am ukanasknelis Targmani berZnulad iqneba
„protos“. amgvarad viRebT berZnul-laTinur sityvas _
„protomandatori“. bizantiaSi marTlac iyo aseTi Tanamdeboba, romelic
ganagebda keisris sefe laSqarsa da monaspas. Tumca ar viciT mas xelSi
eWira Tu ara argani, magram danamdvilebiT viciT, rom mas xelqveiT
mandatorni ar hyavda. am mxriv qarTveli mandaturTuxucesi ufro hgavs
bizantiur „dromis logiTets“ _ saxelwifo fostisa da mimosvlis ufross.
swored mas eqvemdebarebodnen mandatorni, romlebic Tan axldnen
didebul xelisuflebs, despanebs da sxv.
mandaturTuxucess eqvemdebareboda imer da amier
saqarTvelos (300 komli saqarTvelos saxvadasxva nawilSi)
mandaturebi, romlebic aseve Tavis samoxeleo niSans - argans (xeljoxi,
sabjeni joxi) atarebdnen. mandaturTuxucesis funqciebSi Sedioda
sxvadasxva movaleobebi, kerZod:
• samefo karis mcveli iyo, brZolaSi ar iRebda monawileobas
sasaxleSi rCeboda;
• etikets da ceremonials adevnebda Tvalyurs;
• awesrigebda samefo darbazobasa da purobis sakiTxebs;
• ucxo qveynebis elCebis Camosvlas, miReba-dacvasa da
sxva msgavs sakiTxebs adevnebda Tvalyurs. am kuTxiT igi
sagareo saqmeTa gamgis movaleobasac asrulebda;
• sapolicio uwyebis xelmZRvaneli, mandaturebis ufrosi iyo;
• aseve iyo mimosvlisa da saxelmwifo fostis ufrosi;
• gankargavda zvrebs, igi iyo Tadarigis damWeri, brZanebis
da sigelebis gamcemi.
rac Seexeba mandaturebs, maTi movaleoba iyo:
• savaziro oTaxis gare perimetris dacva;
• sapatio kacis gayola mgzavrobaSi;
• zvrebis samuSaosa da muSaTa zedamdgomloba;
50
mimosvlisa da saxelmwifo fostis moxeleoba;
mandaturebis garda mandaturTuxucess eqvemdeba-reboda sxva
pirebic: amirejibi, gamgeTuxucesi.
amirejibi ori sityvisagan Sedgeba „amir“ da „ejib“ arabuli
„hajibidan“ modis, rac mekares, mekareTuxucess, ceremonmaisters
niSnavda. selCukianTa saxelmwifoSi arsebobda sagangebo moxele
„didi hajibi“ (hajib-i-buzurug), anu „hajibT-hajibi“ (hajib-al-hijab),
romelic iyo didi xelisufali da sasaxlis yvela msaxuris ufrosi. nizam ul-
mulkis „siaseT-nameSi“ naxsenebia „amirhajibic“, anu qarTuli
amirejibis Sesatyvisi Tanamdebobac yofila selCukTa samefoSi. es
gvafiqrebinebs imas, rom amirejibi sparsulidan unda iyos qarTulSi
Semosuli. pirvelad igi rusudanis mefobis dros XIII saukuneSi ixsenieba,
ufro adre giorgi III an Tamaris dros ar gvxdeba. ejiboba saqarTveloSi
pativcemuli iyo. misi gansakuTrebuli roli samefo karze iqidanac Cans,
rom im sam aravazirTa jgufSi Sedioda, romelTac vazirobis dros
savaziro darbazSi yofnis ufleba hqonda. miuxedavad amisa, mas ar
hqonda ufleba monawileoba mieRo TaTbirSi da saqmeebis
gadawyvetaSi. darbazobis dros ejibi mefis momxsenebelia, mefesTan
Sesvlis gansakuTrebuli ufleba hqonda. Sevidoda, Tayvans scemda,
mefec moikiTxavda, magram vazirebze naklebi pativi hqonda da
vazirebisTvis dawesebuli pativiscemis naxevari ekuTvnoda.
Tayvaniscemis Semdeg mefis axlos marjvniv dgeboda, es adgilic mis
gansakuTrebul rolze miuTiTebs. igi saTaTbiros utyvi damswre iyo, arc
TaTbirSi da arc saqmeebis gadawyvetaSi monawileobis ufleba ar
hqonda. evaleboda samefoSi wesrigis dacva, SeTqmulebaTa aRkveTa
da sxva, amitom gansakuTrebuli ufleba hqonda miniWebuli _
yovelTvis da yvelgan SeeZlo mefis naxva, raTa moexsenebina misTvis
mniSvnelovani informacia. samefo karze amirejibi ganagebda
darbazobisa da purobis ceremonias. rogorc sapatio moxeles, hyavda
sagangebo mxlebeli - zedamdgomeli. rogorc irkveva, ejibebi mxolod
mefes ar hyavda, aramed didebul xelisuflebsac da maRali wris
mandilosnebsac. amirejibi Tavidan ejibebis ufrosi unda yofiliyo. ejibi
araerTi yofila. Tamaris istorikoss naxsenebi hyavs „Sinauri ejibi“.
51
„ejiboba“ sul cota orgvari mainc yofila da TiToeuls Tavisi saxeli
hrqmevia. erTi ejibi mwignobarTuxucessac hyolia.
mandaturTuxucesis da amirejibis daqvemdebarebaSi unda
yofiliyvnen „mestumre“ da „merige“. mestumre marTalia Tamaris
istorikosTan moixsenieba, magram bevrad Zveli Tanamdeboba unda
iyos. mas evaleboda mociqulebis, stumrebis da meZRvneTa daxvedrisa
da miRebis Tadarigi. vinmesTvis sigelis micema-wyalobac mis gareSe
ar xdeboda da amaSi ekuTvnoda gasamrjelo, magram vazirebis
Tanabari wili ar hqonia ufro mcire iyo. mestumres darbazobaSi
monawileoba unda mieRo, magram darbazobas ver daeswreboda, iq
Sesvlis ufleba ar hqonda. igi savaziro oTaxis axlos iyo da Tu vazirebi
ixmobdnen maSin Sevidoda. merigec aseve Tavisi nebiT ver Sevidoda
savaziroSi, savaziros karis win idga. mas sigelis micemaSi raRac
monawileoba hqonda miniWebuli. mestumres garkveuli sargo hqonia:
„razomca mravali daiklas, erTi mxari, da Tu erTi daiklas, erTi mxari
zroxisa mestumrisa kvras dResa da erTi kabiwi fqvili da erTi saklavio“.
mandaturTuxucesis daqvemdebarebaSi, rogorc zemoT
aRvniSneT, gamgeTuxucesic iyo. igi RirsebiT amiraxorsa da
amirejibze dabla mdgara, ar hqonda ufleba vazirobas daswreboda, im
SemTxvevaSi SeeZlo Sesvla, Tuki mefe da vazirebi ixmobdnen.
gamgeTuxucess ebara gansakuTrebuli dawesebuleba, romelsac
„saganmgeo“ erqva (giorgi II-is sigelSi moixsenieba) da
eqvemdebarebodnen uSualod: saganmgeos muqafi, saganmgeos
uxucesi, mejameTuxucesi, saremos nacvali. mejameTuxucess ebara
yovelgvari sanovage (nigozi, zeTi, sawebeli, muzafari, xmeli Tevzi,
tyemali, muxudo) da samzareulo masala, wvela da mwvelavebi,
samzareulos WurWeli (uvercxlo, spilenZis da xis) da Tavad „karavi
samzareulosi“. araferi viciT vis eqvemdebareboda mefis samzareulo.
savaraudod, mejameTuxucess mejameebisa da mwvelavebis garda
sxva TanamSromlebic eyoleboda, magaliTad, SesaZloa meZroxenic
mas eqvemdebareboda, aseve mzareulebic an SeiZleba mzareulebi
kidev calke jgufs warmoadgendnen, samwuxarod amis Sesaxeb
araferia cnobili.
52
meWurWleTuxucesi. meWurWleTuxucesi qarTul saistorio
mwerlobaSi XII saukuneze adre ar gvxdeba, magram gacilebiT Zveli
Tanamdeboba unda iyos, „karis garigebaSi weria kidec:
„meWurWleTuxucesi Zveli vaziri ariso“. mas, rogorc finansTa ministrs
didi mniSvneloba hqonda sasaxlis karze _ didi da sapatio vaziri iyo.
RirsebiT mwignobarTuxucesis garda yvela sxva vazirs udrida.
aTabagobis dawyebamde meoTxe veziris adgili ekava. darbazobis dros
yvela vaziri erTnairi uflebebiT ar sargeblobda. meWurWleTuxucesi
Sedioda „orTa vazirTa“ jgufSi, romelsac „samTa vazirTa“ jgufze cota
naklebi pativi hqonda.
meWurWleTuxucesi, rogorc terminic gveubneba „saWurWles“
_ saxelmwifo xazinas gankargavda, sadac saxelmwifo qoneba
inaxeboda da saganZurad iwodeboda. „saWurWleni“ Tavidan mxolod
WurWlis sawyobs niSnavda, Semdeg mas ganZis da simdidris
sazogado mniSvneloba mieniWa. „saWurWleni“ mravlobiTSia
TiTqmis yvela qarTul wyaroSi (daviT aRmaSeneblis istorikosi, Tamar
mefis istorikosi) naxsenebi da ganZeuloba unda igulisxmebodes. „karis
garigebaSi“ „saxlis sWurWlec“ ixsenieba, rac albaT samefo saxlis
saWurWles niSnavda. sanam Tbilisi arabTa xelSi iyo da isev
saqarTvelos SemouerTebdnen saWurWle quTaisSi iyo. Semdeg ki
daviT aRmaSenebelma saqarTvelos mTavari saWurWle quTaisidan
TbilisSi gadmoitana. aRmosavleT saqarTveloSi Tbilisis garda
sxvaganac yofila saganZurebi. mag.: „atenis saWurWle“ (moxs. daviT
aRmaSeneblis anderZSi), ujarma (moxs. Tamar mefis istorikosTan). iq
sadac samefo saWurWle, xazina iyo moTavsebuli _ „saganZuri“,
„saganZurni samefoni“ ewodeboda. miuxedavad imisa, rom saxelmwifo
xazina da saganZurni Tbilisis garda sxvaganac iyo, Tavad „saWurWle“,
rogorc saxelmwifo dawesebuleba erTi iyo, anu rogorc samefo iyo erTi,
„saWurWlec“ iyo erTi da ganuyofeli. fuli saqarTveloSi swored
saxelmwifo „saWurWleSi“ inaxeboda. aseve sxvadasxva Zvirfasi
WurWelic aqve unda yofiliyo Senaxuli, anu saWurWleSi inaxeboda
fuli, Zvirfasi ganZeuloba, Tval-margaliti da oqro-vercxlis WurWeli.
saWurWle iyo „saxmareblad saniadagod“ saWiro da gankuTvnili
53
ganZeuloba, anu yoveldRiurad saxmari xazina da amiT
gansxvavdeboda igi „salarosgan“. masSi ki ido xeluxlebeli ganZi,
romelic „saxmareblad saniadagod“ sworedac rom ar iyo gankuTvnili.
mefe yoveldRiur saxarjo fulsac saWurWlidan iRebda da ara salarodan.
gansakuTrebuli yuradRebis Rirsia is, rom salaro meWurWleTuxucess
ar eqvemdebareboda. „karis garigebaSi“ Cans, rom garda zemoT
CamoTvlili fulisa da Zvirfaseulobisa saWurWleSi sxvadasxva
saxmarebeli masalac inaxeboda, rac ki saxelmwifo gadasaxdebis saxiT
Semodioda. saxelmwifo xazinis mowyobiloba saqarTveloSi sparseTisas
ufro hgavs, vidre bizantiisas, magram qarTuli safinanso dawesebuleba
sparseTisgan mainc gansxvavebulia.
saqarTvelos saxelwifo saWurWleSi msaxurebdnen Semdegi
moxeleebi:
• „saWurWlis nacvali“, anu meWurWleTuxucesis moadgile
(Tamar mefis dros erqva „meWurWleTuxucesis nacvali“);
• muqifi _ iyo saRvinis, saWurWlis da saganmgeos
muqifebi. isini sameurneo moxeleebs warmoadgendnen.
• muSribi _ zedamxedveli, meTvalyure, qalaqidan Sesuli
baJi da savaWro gadasaxadebi ebara, „sakoSre“ anu
sasasworo gadasaxads zedamxedvelobda, sasaxlis qonebis
nusxebs adgenda; saWurWle iyo Tu navaWri an sxva rame
samzareulo masala (sanelebeli, mastiki, samarxo, TuTubo
da sxv.) anu gansazRvrul saqonelsa da sagnebze, rac ki
qalaqebSi gasayidad SehqondaT, gansakuTrebuli
gadasaxadi _ baJi da savaWro gadasaxadi iyo dawesebuli.
zogi maTgani fuladad iyo gadakveTili, zog saqonelze ki
suladad iRebdnen xolme. sanelebelze da sxva samzareulo
masalaze swored suladad yofila baJi dawesebuli. ai, es
qalaqTa baJi da savaWro gadasaxadi ebara muSribs. am
Semosavals Caabarebda agariSiTurT „uxucesT“. radganac
arsebobda „meWurWleni qalaqisani“, savaraudod
iarsebebda saWurWle qalaqisac“, sadac albaT ikribeboda
qalaqidan Semosuli baJi da savaWro gadasaxadi, Semdeg
54
muSribi miuTvlida saWurWlis uxucesT da iqidan rac
saWiro iyo saxelmwifos mTavar saWurWleSi igzavneboda;
• meWurWleni; isini iyvnen sxvadasxvagvari: erT jgufs
Seadgendnen „darbazs myofni meWurWleni“, meores _
„meWurWleni qalaqisani“. erTi meWurWle
mwignobarTuxucess hyavda.
• „saWurWlis uxucesi“;
• „saWurWlis mwignobari“.
marTalia saxelmwifo saWurWlis mTavari gamge da
zedamxedveli meWurWleTuxucesi iyo, magram uzenaesi
zedamxedveloba mwignobarTuxucess ekuTvnoda da nebismier dros,
roca miiCnevda saWirod maSin amowmebda saWurWles.
amgvarad meWurWleTuxucesis xelqveiT iyo:
• saWurWle da saWurWlis moxeleebi;
• Zveli qalaqebi;
• sazogadod yvela „qalaqis amirani“ da „meWurWleni
qalaqisani“;
• vaWrebi da aRebmicemoba;
• savaWro gadasaxadebi da baJi;
• mefis yovelgvari „savaWro“ da saWurWlis Semosaval-
gasavali.
radganac meWurWleTuxucesi gankargavda vaWrebs,
savraudod vaWarTauxucesic mis daqvemdebarebaSi iyo. Tu
saxelmwifo gadasaxadi „xaraja“ pirdapir saWurWleSi Sedioda, maSin
„mexarajenic“ mas eqvemdebarebodnen. meWurWleTuxucess
SesaZloa vazirobis garda sxva Tanamdebobac hqonoda mag.: yofiliyo
spasalaric, erisTavT-erisTavic an romelime konkretuli mxaris
mTavaric.
aTabagi. rogorc cnobilia, aTabagoba qarTul xelisuflebaSi
ucxoeTidan Semosulia da igi 1212 wlamde ar arsebobda. aTabagi
Turquli sityvaa da „mama-begs“ niSnavda. selCukTa samefoSi aTabags
eZaxdnen im Turq monas, romelic sagangebod iyo sulTnis
samsaxurisTvis aRzrdili, gansakuTrebuli ndobiTac sargeblobda da
55
ufliswulis mzrunvelad iniSneboda. es Tanamdeboba xelovnurad iqna
Seqmnili saqarTveloSi, kerZod, ivane mxargrZelis piradi
pativmoyvareobis dasakmayofileblad Tamar mefes SemouRia da pirveli
swored misTvis uboZebia. marTalia, aTabagi ufliswulis aRmzrdelad
iTvleboda, magram rodesac aTabagoba SemoiRes, ufliswuli ukve
aRzrdili iyo, anu laSa-giorgi ukve Tamar mefis Tanamosaydred ijda.
saqarTveloSi aTabags, selCukTa samefos msgavsad, ar SeeZlo igive
Tvisebebi SeenarCunebina, radganac mefis Semdeg yvelaze gavlenian
pirad ar iTvleboda. sul sxva niadagze iyo aTabagoba selCukTa
samefoSi Seqmnili, da saqarTveloSi ucvlelad misi gadmoReba ar
iqneboda da arc momxdara. aTabags ar eWira moxeleebs Soris
umaRlesi adgili, ar yofila pirveli vaziri. igi yvela SemTxvevaSi, es
iqneboda mefis kurTxevis Semdeg milocva, vaziroba, darbazoba Tu
puroba, moixsenieba mwignobarTuxuces-Wyondidelis Semdeg.
mwignobarTuxucesi rom aRemateboda rangiT aTabags es garegnuladac
gamoixateboda Tundac imaSi, rom purobis Semdeg mwigobarTuxucess
saxlamde ori maSxaliT miacilebdnen, xolo aTabags danarCeni
vazirebiviT erTiT. marTalia, aTabagi mwignobarT-uxucesze dabla idga
rangiT, magram samagierod aRemateboda danarCen vazirebs.
mokled, aTabagi iyo darbazis kars myofi vaziri. igi samTa
vazirTa jgufSi pirvel adgils ikavebda: aTabagi, amirspasalari,
mandaturTuxucesi. aTabagobas saqveynod gamrige moxeleebTanac
hqonda kavSiri. albaT amitomac iyo, rom mefis kurTxevisas aTabagi
da sxva mTavrebi erT mxares idgnen. aTabagi SesaZloa paralelurad
sxva Tanamdebobis piric yofiliyo, mag.: amirspasalari. samwuxarod,
aTabagze cnobebi mwiria da Sesabamisad mis ufleba-movaleobebzec
zustad araferi viciT. saqarTvelos politikuri danawilebis Semdeg
aTabagoba, rogorc vaziroba moispo da igi samcxis mTavarTa titulad
iqca (aqedan — samcxe-saaTabago).
msaxurTuxucesi. msaxurTuxucesi gvxvdeba giorgi III-is.
droidan (XIIs.), magram ufro Zveli Tanamdeboba unda iyos. savaziro
bWobaSi ar iRebda monawileobas. rusudan mefis dros Sevida orTa
vazirTa jgufSi da Sesabamisad savaziroSic da pativiT gautolda
56
meWurWleTuxucess. rusudan mefemde rogori iyo da ra adgili ekava
mas vazirobis an darbazobis dros, araferi viciT. rusudan mefidan
moyolebuli ki msaxurTuxucess ebara:
• mefis salaro (xeluxlebeli xazina);
• mefis „sawoli“;
• mefis da ojaxis wevrebis kerZo meurneoba;
• sxvadasxva „safareSoni“ (Sinauri meurneobisTvis
gankuTvnili sxvadasxva sawyobi da dawesebuleba cicxvni,
saxile da sxv.), swored amitom fareSTuxucesi,
cicxvTuxucesi da mexileT-uxucesi mis xelqveiT moxeleebs
warmoadgen-dnen. amave mizeziT cxvari da saqonelic
masve ebara.
msaxurTuxucess eqvemdebareboda ori-sami dawesebuleba
Tavisi yvela moxeliTurT: erTi iyo salaro, romlis gamges ewodeboda
molareTuxucesi, xolo meore iyo sawoli, da misi gamge
mesawoleTuxucesi.
„salaro“ mniSvnelovani dawesebuleba iyo da ukve aRvniSneT,
rom saWurWlisgan gansxvavebiT xeluxlebel xazinas warmoadgenda.
mudmiv da uZrav salarosTan erTad moZravi salaroc yofila. mefis
sadme gzad wabrZanebis dros Tan mihqonda moZravi salaroc,
romelsac Tavisi gansazRvruli adgili hqonda msvlelobis dros: jer
sakistroni jori midioda, Semdeg sasargeble jori sargebliT datvirTuli da
sul bolos moZravi salaro misdevda. salaros saTaveSi edga
molareTuxucesi igive salaros ufrosi, romelsac yvela salaro
eqvemdebareboda. masac meWurWleTuxucesiviT Tanamdebobis erT-
erTi niSani, beWedi hqonda. „karis garigebaSi“ aris naTqvami, rom
mefes uboZebia misTvis „Tvaledi“, didi beWedi. igi iyo „sasigele da
sagaxsniTe beWedi“, romliTac sabuTebs dabeWdavdnen xolme. es
„Tvaledi“ beWedi molareTuxucessa xelT acvia“ da rodesac sabuTze
beWdis dasma iyo saWiro gaxsnida, oqros TasSi wyals Caasxamda da
Semdeg bolos daibeWdeboda sabuTi. sabuTis saboloo dabeWdva
molareTuxucesis prerogativa aRar iyo, mwignobars unda daebeWda.
57
molareTuxucess eqvemdebareboda „salaros molare“, romelsac
Tavis mxriv emorCileboda „molareni“. yvela sabuTSi isini mravlobiTSi
arian moxseniebulni, da savaraudod erTze meti unda yofiliyo. molare
molareTuxucesis momxmare da mSveleli moxele iyo da sigelebis
dabeWdvis drosac exmareboda. miuxedavad imisa, rom
molareTuxucess umniSvnelovanesi dawesebuleba ebara, mainc ar
hqonda ufleba vazirobas daswreboda. Tumca sxva moxeleebze
aRmatebuli Cans, radgan Tu sxvebi vazirobisas gareT idgnen,
molareTuxucesi salaros kars SigniT idga. salaros am moxeleebis garda
unda arsebuliyo salaros muqific da mwignobaric, romlebic salaros
yovelwliur angariSebs adgendnen da asworebdnen Cveulebrivi wesiT.
msaxurTuxucess ebara meore dawesebulebac _ „sawoli“. es iyo
erTis mxriv, mefis dasasvenebeli, dasawoli oTaxi, meores mxriv mis
maxloblad mdebare da sawolis samsaxurebelisaTvis saWiro oTaxebi.
am oTaxebSi esvena „sawolisa RmrTismSobeli“, romlis winac enTo
mudmivad sanTeli da kandeli. misi mcveli iyo mesawole. sawolSive
iyo yvela saWiro inventari _ taxti, sareceli da sxv. (zustad ar viciT mefe
sawolze iwva Tu taxtze). sawoli mokazmuli iyo noxebiT da
sxvadasxvagvari safeniT, yovelTvis iyo iqve „sanTeli, fanari maSxala“,
aseve sxvadasxva sasmeli WurWeli Rame wyurvilis mosaklavad.
saswrafo, gadaudebeli saqmis SemTxvevaSi msaxurTuxucessa da
mesawoleTuxucess unda moexsenebinaT mefisTvis sawol oTaxSive, ar
hqonda mniSvneloba dRe iyo Tu Rame, mefe Cacmul-mokazmuli iyo
Tu ara, amis Semdeg ki mefe Sesabamis dawesebulebasa da moxeleebs
gadascemda saWiro brZanebas, anu isini aramxolod sawolis saqmeebs
ganagebdnen, aramed mefis mowesrigebamde masTan aucilebeli
informacia mihqondaT da mis gankargulebebsac saWiro organoebs
awvdidnen. sawolis saqmeebi uSualod msaxurTuxucess ar ebara
(iSviaTi SemTxvevebis garda), aramed mis xelqveiT _
mesawoleTuxucess. mis movaleobad iTvleboda mefis „Sekazma“.
yvela detals Tavisi Semsrulebeli hyavda mag.: „karis garigebaSi“
naTqvamia: „taSti msaxurTuxucess eWira, piris mandili (pirsaxoci)
mesawoleTuxucess, wyali molareTuxucess unda daesxa, tanisamosi
58
msaxurTuxucess unda Caecmia, Rili mesawoleTuxucess unda
Seekra...“. mesawoleTuxucesic molareTuxucesis msgavsad vazirobas
ver eswreboda, anu am mxriv igi idga molareTuxucesze dabla. Tu
molareTuxucesi vazirobisas salaros kars SigniT idga,
mesawoleTuxucesi salaros karis gamosasvlelTan gareT unda mdgariyo
mefis zurgiT. mas eqvemdebareboda „mesawoleni“. isini bevrni iyvnen
da is sagvareulo Tanamdebobas warmoadgenda. mesawoleTa erTi jgufs
Seadgenda „winamwolni“, winamwolnic ramdenime unda yofiliyo, erT
maTgans ebara sawolis RmrTismSoblis sanTel-kandeli.
rogorc salaro iyo moZravi, aseve sawolic yofila moZravi.
mgzavrobisas moZravi sawoli „sikistrosani“ da „sasageble“ jorebiT
gadahqondaT (logini, safeni, yvela sWiro nivTi) da mcvelebad win
mihyvebodnen mesawoleebi da bargisuxucesi.
sawolis moxeleebSi Sediodnen: „sawolis mekare“ (Tavisi
Tanamdebobis niSnad xelSi eWira argani) da „karis daraji“. orive
icavda mTeli Ramis ganmavlobaSi dilamde mefis sawols, manam
sanam mefe ar adgeboda da ar gamobrZandeboda. vazirobis dros
sawolis mekare karis gareT, karisgan zurgSeqceviT ijda, xelSi argani
eWira da visac ubrZanebdnen Seiyvanda. e.i. sawolis mekare ara marto
sawols, aramed vazirobis dros savaziro darbazis mcvelic yofila. igi did
darbazobasac da purobasac unda daswreboda, magram darbazobis dros
ar unda mjdariyo. gansxvaveba iyo darbazobasa da vazirobas Soris:
vazirobis dros igi karis win ijda, darbazobis dros ki misi dajdoma ar
SeiZleboda. purobis drosac sxvebTan erTad saerTo sasadilo darbazSi
dajdomisa da Wamis ufleba ar hqonda, igi „sawolsa wava“,
winamwolsac iq miuva saWmeli da iq Wameno, naTqvamia „karis
garigebaSi“.
bargisuxucesi sawolis moxelea da sikistronis, sasargeble da
salaros jorebis winamZRolis garda sxva ra movaleoba hqonda, ar Cans.
arsebobda sawolis mwignobaric, romelic ara
mesawoleTuxucess, aramed mwignobarTuxucess eqvemdeba-reboda,
da albaT weliwadSi erTxel, wlisTavs, sawolis angariSs adgenda da
amowmebda xolme.
59
fareSTuxucesi eqvemdebareboda msaxurTuxucess, romlis xelSi
iyo sxvadasxva safareSoni (Sinauri meurneobiTvis gankuTvnili
sxvadasxva sawyobi da dawesebuleba) da masve emorCileboda mravali
„fareSni“. mag.: sanTlisa da SandlebisTvis calke safareSo arsebobda,
calke iyo samrecxao safareSo, danarCen safareSoTa saxelebi Senaxuli
araa. radgan mkervalTuxucesi arsebobda, Sesabamisad iqneboda
samkervalo safareSo, da mkervalnic iqnebodnen. fareSTuxucesis
saqme iyo aseve, yovelgvari safenebis dafena da oTaxebis noxebiT da
sxvadasxvagvari mandilebiT morTva. diliT rom mefe sawoliT
gamobrZandeboda fareSTuxucesi da fareSni exmarebodnen: „mefes
Cveulebriv „sarmuza (qalamnis tipi) acvia“, fareSi gaxsnis da
Seunaxavs da mefe „taxtsa zeda gava“, xolo fareSi grZel mandils mefes
„gardmoukazmavs wina“ da sxva noxTa fareSni „gardahkazmaven“.
fareSTuxucesi xelmZRvanelobda darbazis da sxva sadgomebis
morTva-mokazmis saqmes, afeninebda da amkobinebda oTaxebs.
zogjer TviTonac akeTebda safareSo saqmes. mag.: mefis purobis dros,
rodesac darbazoba iyo, cocxs fareSTuxucesi aiRebda da mefis win noxs
gadmogvida wesisamebr.
msaxurTuxucesi ganagebda mexileTuxucessac, romelic iyo
albaT saxiles gamge da mexileebis ufrosi. mas ebara xilis saqme da
WurWel-iaraRi (saxile tabaki, saTxile da sxv.)
cicxvTuxucesi fareSTuxucesis daqvemdebarebaSi iyo Tu ara
zustad ar viciT. danamdvilebiT cnobilia, rom is msaxurTuxucess
eqvemdebareboda. cixvTuxucess eqvemdebareboda „cicxvni“. maT
xelSi iyo Sin saxmari sxvadasxva WurWeli, aseve abanos Tboba, saxlis
gva, SeSis daCexva, cecxlis anTeba, wylis mozidva da sxv.
rogor Cans, samefo sasaxleSi iyo imdeni safareSo, ramden
dargadac iyofoda sasaxlis Sinauri meurneoba. magram yuradReba
misaqcevia is, rom mosaxmarebeli mTeli masala safareSoSi ar
inaxeboda, aramed sagangebo dawesebulebaSi da am dawesebulebidan
safareSos eZleoda imdeni, ramdenic sWirdeboda. mag.: saponi
safareSoSi keTdeboda, magram saponisaTvis saWiro qoni metyaveebs
an meWurWleebs qalaqidan mohqondaT.
60
ase rom, msaxurTuxucess eqvemdebareboda:
• molareTuxucesi (mas ki Tavis mxriv: salaros molare,
molareni, salaros muqifi);
• mesawoleTuxucesi (mas ki Tavis mxriv: mesawoleni,
winamwolni, sawolis mekare, karis daraji);
• fareSTuxucesi (mas ki Tavis mxriv: fareSni);
• cicxvTuxucesi (mas ki Tavis mxriv: cicxvni);
• mexileTuxucesi (mas ki Tavis mxriv: mexileni).
meRvineTuxucesi. meRvineTuxucesoba saqarTveloSi Zveli
moxeleoba unda yofiliyo. „karis garigebaSi“ siantereso informaciebia
mocemuli. mas sasaxlis RviniT momarageba evaleboda. amitom igi
ganagebda yvela im saqmianobas, rac meRvineobasTan iyo
dakavSirebuli. mas eqvemdebareboda „saRvine“ Tavisi
moxeleebiTurT. saRvine iyo specialuri dawesebuleba, sadac inaxeboda
ara marto Rvinis WurWeli, aramed yvelaferi is, rac sasmelTan iyo
dakavSirebuli da, ra Tqma unda, Rvinoc, anu „saRvineSi“ inaxeboda
sxvadasxva sasmeli WurWlebi, mandilebi da smasTan da sasmelTan
dakavSirebuli yvela nivTi, xolo Rvino ki „maranSi“, romelic saRvines
eqvemdebareboda. saRvines uzenaesi gamge meRvineTuxucesi iyo. is
saqmeebs ganagebda da Tavis xelqveiTebs samuSaos aZlevda da maT
Tvalyurs adevdnebda da gasamrjelod zvrebidan TiTo Wuri Rvino
ergeboda. mas angariSs abarebdnen saRvinis moxeleebi, xolo Tavad
angariSvaldebuli iyo saxlTuxucesis winaSe. saRvinis moxeleebs
warmoadgendnen zogadad „Rvinis xelisufalni“. saRvinis moxeleebs
evalebodaT Rvinis sufraze mitana, aseve venaxis movla, yurZnis
moweva, Rvinis dayeneba-Senaxva, momarageba da sxv. ufro
konkretulad, „saRvinis muqifi“, romelic uSualod meRvineTuxucess
emorCileboda. zvrebis damuSavebisa da movlis garda sxva RvinisTvis
saWiro samuSaoc arsebobda, romelzec meRvineTuxucess da muqifs
erTad unda ezrunaT da Tvalyuri edevnebinaT. muqifsac hqonda
gasamrjelos saxiT zvrebidan TiTo momcro Wuri Rvino. „saRvinis“
qonebis mcveli iyo „saRvinis molare“. mas abarebdnen Rvinis
gadasaxadsac da isic iRebda gasamrjelos saxiT mezvreTagan Rvinos.
61
„saRvinis“ moxeleebs warmoadgendnen „meRvinenic“, romlebic
saRvinis iaraRsa da mandilebs adevnebdnen Tvalyurs. masve unda
mierTmia mefisTvis Rvino saWiroebis SemTxvevaSi mag.: RamisTvis
unda moemzadebina mefes rom mowyureboda. meRvineebi
mravlobiTSi gvxdeba, da savaraudod, maT sxvadasxva saqme unda
hqonodaT, magaliTad, erT-erTi iyo „piris meRvine“ _ mefis
zedamdgomeli meRvine. zvrebis damuSavebis Tvalyuris devneba
mandaturTuxucesisa da misi moxelebis msgavsad meRvineTuxucesis
da meRvinebis saqmec iyo. „karis garigebidan“ vgebulobT, rom
meRvineTa movaleoba iyo aseve, Rvinis ulufis Sewera, xolo Rvinis
ulufis asaRebad albaT arsebobdnen „meulufeni“, romelnic X s.-is
sigelSi moixseniebian. daaxloebiT amave samuSaosTvis iqnebodnen
„Rvinismkrefelnic“, maT movaleobaSi zvrebis damuSavebis Tvalyuris
devnebac Sedioda. e.i. Rvinis ulufis Semosavlis aRwerasa da davTars
„meRvineni adgendnen“, „Rvinis mkrefelni“ am gadasaxads aRwerisda
mixedviT hkrefdnen da angariSiTurT „saRvines molares“ abarebdnen,
xolo is mTeli Rvinis Semosavals „saRvineSi“ inaxavda, anu
„saRvineSic“ xdeboda sawlisTavo angariSis Sedgena-Semowmeba
imave principiT, rogorc sxva saxelmwifo dawesebulebebSi iyo
dakanonebuli.
„karis garigebaSi“ naxsenebia aseve „mexeladeTuxucesic“ da
Sesabamisad arsebobdnen „mexeladenic“. radganac xelada Rvinis
WurWelia, mexeladeTuxucesi da mexeladeni meRvineTuxucesis
daqvemdebarebaSi iqnebodnen. savaraudod „mwdenic“
meRvineTuxucesis xelqveiTTagani unda yofiliyo, magram gadaWriT
amisi Tqma SeuZlebelia, radgan masalebi aris Zalian mwiri. sityva
„mwde“ arc daviT aRmaSeneblis da arc Tamaris istorikosTan ar
gvxvdeba, magram namdvilad arsebobda giorgi II-is dros da ufro adrec.
daviT aRmaSeneblis istorikosi roca saubrobs giorgi II-ze axsenebs
mwdeebs, rom arsebobda „piris mwde“ - mefis mwde, aseve iyo piris
meRvinec _ mefis meRvine. aris Tu ara mwde da meRvine erTi da
igive moxele esec Zneli saTqmelia. savaraudod piris mwde da piris
meRvine ori sxvadasxva Tanamdeboba unda yofiliyo.
62
monadireTuxucesi. nadirobas uZvelesi droidanve didi
mniSvneloba hqonda da is mxolod gasarTobi saSualeba ar iyo, aramed
erTgvar samxedro da salaSqro varjiSobas warmoadgenda. am dros
adamianis Tvali da xeli marjve srolas, aseve gansacdelis gaZleba-
amtanobas, simkvircxles da swraf moqmedebas eCveoda. amitom iyo,
rom mefe aravis ar aTavisuflebda laSqar-nadirobisagan Tu moxuci an
uZluri ar iyo adamiani. nadirobis saqme da samzadisi sagangebo
moxeles _ „monadireTuxucess“ ebara, Semdeg ki bazierTuxucesi
(gviandel feodalur saqarTveloSi) xelmZRvanelobda. mas emorCileboda
monadireni, „jelgis kaci", „mrekali", „mesaxundre", bazieri,
mejinibeebi, tyeTa da velTa samefo sanadiroTa mcvelebi da sxva.
kaxeTi da imereTi sanadiro adgilebiT ganTqmuli iyo, amitomac
monadireebi am ori kuTxidan iyo arCeuli. monadireoba sagvareulo
moxeleoba iyo. monadireebs ZaRlebi unda gamoekvebaT, gaezardaT
da saTanadod gaewvrTnaT. amis gamo xdeboda yovelwliurad ZaRlebis
aRwera. aRweris Semdeg ramdenime ZaRli samefod airCeoda, Semdeg
monadireebi iwyebdnen ZaRlebis gamozrdas. Tormet ZaRls sami
monadire wvrTnida. maT gansakuTrebulad asaCuqrebdnen mefe-
dedofali da darbazis moxeleebi, es xdeboda orSabaTs, meore
lamprobas. jgufuri nadirobis formebidan gavrcelebuli yofila morekviT
nadiroba (umTavresad tyis nadirze), moWirviT nadiroba (nadiris savali
bilikebis gadaWra da saxundarSi Casafreba ufro kldis nadirze), nadiris
kvalSi Cadgoma (buCqnarisa da velis nadirze). Zvel saqarTveloSi
farTod iyo gavrcelebuli aseve maxe-xafangebiT da baziT (damWeri
frinveli) nadiroba. qoriT nadirobdnen xoxobsa da tyis qaTamze,
iSviaTad ixvze, miminoTi _ mwyerze, RalRasa da wylis frinvelze. bazs
iWerdnen badiT, xafangiT an naxevradSebumbvlili bartyi amohyavdaT
budidan, Semdeg wvrTnidnen nadir-frinvelze sanadirod. bazs
kvebavdnen xorciT. saTanado movlis pirobebSi mTis arwivs sanadirod
iyenebdnen 20 wlis asakamde, gavazsa da qors 5-7 wlamde. monadires
ekrZaleboda erT gasvlaze samze meti msxvili nadiris mokvla.
tradiciisamebr sanadiro adgilebic da sezonic gansazRvruli iyo. wesis
damrRvev monadires sofeli sastikad sjida, sajarod kicxavda da
63
ajarimebda. roca monadire 1000 nadirs moklavda, Tofs miwaSi
Camarxavda da nadirobas Tavs anebebda. saqarTvelos samefos daSlis
Semdeg (XVs.) saerTo-qarTuli laSqar-nadiroba moiSala.
tyismcvelTuxucesi. „tyismcvelTuxucesi“ iyo
monadireTuxucesis swori Tanamdeboba, mas emorCilebodnen
„tyismcvelebi“. es Tanamdeboba Tamaris epoqamdec unda arsebuliyo.
tyismcvelebi monadireebiviT bevrni iyvnen da esec sagvareulo
moxeleobas warmoadgenda. gansazRvruli yofila raodenobac, Tumca
Cvenamde es cnoba aRar SemorCa.
64
VI Tavi. saqveynod gamrige moxeleebi
65
qarTlSi mefobis gauqmebis (523w.) Semdeg, VI saukunis II
naxevridan IX saukunis dasawyisamde, qarTlis saxelmwifos gamgeblad
gvevlineba qarTlis erisTavi, anu erismTavari. isini qarTlis samefoSi
samxedro-administraciuli erTeulebis gamgeblebi iyvnen. saqrTveloSi
gaerTianebamde sxvadasxva samefoSi saerTo dawesebulebebis garda
TiToeulSi ramdenime adgilobrivi da gansxvavebuli Tanamdebobebi
iyo, ufro saxeliT vidre Tavisi arsiT. mag.: qorepiskoposi (kaxeTis
samefo), mamfali (klarjeTi), tanutroba (tao-klarjeTi), oTxmizduroba
(das. saqarTvelo) da sxv. rodesac calkeuli samefoebi erT saxelmwifod
iqca da saqarTvelo gaerTianda samoxeleo weswyobilebaSi unda
darCeniliyo Zveli samoxeleo saxelebisa da gansxvavebuli
dawesebulebis kvali. am mxriv Sesaswavlad Zvirfas cnobebs iZleva
mefeTa sigelebi, magram samwuxarod, saqveynod gamrige moxeleebze
da maT samoxeleo weswyobilebaze sruli suraTis aRdgena jerjerobiT
mainc SeuZlebelia.
IX-XII saukuneebSi saqveynod gamrige xelisufalTa Soris
pirveli adgili ekava erisTavT-erisTavebs da erisTavebs. „erisTavi“ anu
uZvelesi qarTuli wyaroebiT „erismTavari“ Tavdapirvelad jaris ufross
niSnavda. droTa ganmavlobaSi samoqalaqo moxelis saxelad iqca.
erismTavris nacvlad maSin „mTavaric“ ixmareboda. TandaTan
„mTavars“ erisTavze ufro maRalxarisxovani Tanamdebobis
mniSvneloba mieniWa da amis Semdeg mTavari da erisTavi or
sxvadasxva Tanamdebobad iqca. erisTavebs qveynis sxvadasxva Temis
marTva-gamgeoba evalebodaT da Sesabamisad TiToeuls Tavisi
„gansagebeli“ _ „saerisTavo“, anu „samTavro“ hqonda. Tavad
xelisuflebas „erismTavroba“ erqva. erisTavi Tavis saerisTavoSi gamge,
mbrZanebeli, batoni da mpyrobeli iyo, gascemda brZanebebs, amitom
misi saerisTavo misi „gansagebeli“ da „sabrZanebeli“ iyo. saxelmwifo
gadasaxadebis akrefisTvis Tvalyuris devnebac misi movaleoba iyo,
Tumca es Tavidan unda yofiliyo, SemdgomSi specialuri moxeleebi
gnagebdnen gadasaxadebis akrefis saqmes. „Zegli erisTavTaSi“ weria,
rom erisTavi saerisTavos mkvidrTa da qveynis gamge iyo. mas
eqvemdebareboda, rogorc glexebi, aseve aznaurebic da eklesiebic.
66
eklesia imdenad, ramdenadac eklesias samoqalaqo mTavrobasTan
damokidebuleba hqonda. erisTavi gansakuTrebul samoss atarebda,
iseTive rogoric bizantiis imperators iustinianes hqonia. aseve hqonda:
beWedi, sayure, sartyeli, cxeni Torosani, droSa da Subi. erisTavis
insigniebi iyo skiptra, culi da savarZeli. arsebobda erisTavis kurTxevis
wesic, mas akurTxebda kaTalikosi an mitropoliti. erisTavis dadgenis
funqciebi, aseve misi insigniebi aSkarad miuTiTeben, rom isini iyvnen
sajaro xelisuflebis umaRlesi warmomadgenlebi TavianT sammarTvelo
teritoriaze, sadac isini axorcielebdnen samxedro, sasamarTlo da
administraciul funqciebs. saerisTavos masStabiT erisTavs sakuTari
centraluri mmarTveloba hyavda. radgan erisTavi da mTavari
sxvadasxva Tanamdebobad iqca, Sesabamisad „samTavroc“
saerisTavoze ufro didi mniSvnelobis mqone sagamgeblo erTeuls
warmoadgenda. mTavari da erisTavT-erisTavi Zlierni, gavlenianni,
qonebrivad SeZlebuli xelisufalni iyvnen. iyo SemTxvevebic, rom
zogierTi maTgani mefis winaaRmdegac gamodioda.
rac Seexeba erisTavT-erisTavs, IX saukunemde ar viciT
arsebobda Tu ara, magram am droidan ki ukve Cndeba wyaroebSi. mas
emorCileboda rogorc erisTavebi, aseve mefis Semdeg yvela didebuli da
aznauri. erisTavT-erisTavebis teritoria ufro didi samxedro-
administraciuli erTeuli iyo. saerisTavo, erisTavT-erisTavis teritoriis
nawils warmoadgenda. erisTavT-erisTavis xelqveiT unda gasuliyvnen
misi sabrZaneblis mkvidrni brZolis velze. igive niSnebi rac hqonda
erisTavs, gansakuTrebiT ki droSa, erisTavT-erisTavsac hqonda.
darbazobis dros erisTavT-erisTavs is upiratesoba hqonda, rom ukan
misi sagangebo molareTuxucesebi udgnen fariT da xmliT. mas Tavis
sabrZanebelSi glexTa sasamarTlo saqmeebic ekiTxeboda, oRond
saeklesio glexebis garda. am sasamarTlo saqmeebis garCeva da
mogvareba saerisTavT-saerisTavos mamasaxlisebs ebaraT. am
samsaxurisaTvis erisTavis sasargeblod sasamarTlo jarimis
gansazRvruli wili iyo dawesebuli e.w. „kerZi saerisTavoÁ“. Tuki
saqme qurdobas exeboda es „saerisTavoÁ“ erT meSvideds Seadgenda
(e.w. „Svideoli“). erisTavebis umTavres sargos sagangebo dakveTili
67
gadasaxadi - „saerisTavoÁ gamosavali“ Seadgenda. amas garda iyo
„Sesawevari daWirvebisa“ da „lxinis“ SemTxvevaSi kidev ZRveni
„begara“ gadasaxdeli. erisTavT-erisTavs bevri moxele emorCileboda:
yvela misi Temis erisTavebi, sakuTari mwignobarTuxucesi,
molareTuxucesi, malemsrbolni da mravali msaxuri. uSualod Tavis
saerisTavT-erisTavosa da saerisTavoSi erisTavT-erisTavs da erisTavs
emorCilebodnen Semdegi moxeleebi: cixiTavebi, xevisuflebi,
mamasaxlisebi da gzirebi. cixisTavebi mxolod cixis ufrosebi ar iyvnen,
patara qalaqebis ufrosebsac erqvaT. uSualod mas emorCilebodnen
„cixovanni“. cixisTavisTvisac arsebobda sagangebo „sacixisTavo“
gadasaxadi. „xevisufalni“ xevis ufrosi iyo, magram ra saqmeebi ebara
zustad araferia cnobili, xevisuflis sargoc arsebobda, romelsac
„saxevisuflo“ ewodeboda. mamasaxlisi sagamgeo soflis mosamarTlis
da damaurveblis movaleobas asrulebda. rac Seexeba „gzirs“, is iyo
soflis mamasaxlisis mociquli da moxeleTa gankargulebis da ambis
mimtan-momtani. erisTavoba TandaTan memkvidreobiT
Tanamdebobad iqca da umefobis dros sakmaod gaZlierdnen da mefis
magivrobac unda gaewiaT. mefobis aRdgenis Semdge ki erisTavebi
ibrZodnen TavianTi poziciebis samudamod dasamkvidreblad, mefeebi
ki piriqiT, cvlilebebis momxreebi iyvnen, rac bunebrivia, sxvadasxva
saxis dapirispirebebs iwvevda mefesa da erisTavebs Soris. mefe
yovelTvis cdilobda urCi erisTavebis moSorebas da maT Secvlas
erTguli da morCili erisTavebiT. erisTavisTvis did pativad iTvleboda im
samTavros marTva-gamgeoba, romelic adre mefeTa sajdomad da
samefoebad iTvleboda. aseT erisTavebs erqvaT: „mjdomi mefeTa
adgilisa“ an „mefeTa adgilsa zeda mjdomi“.
saqarTveloSi saqveynd gamrige xelisufalTa Soris iyo „amira“
(qalaqis Tavi), „amirTa-amira“ da Sesabamisi xelisuflebac arsebobda _
„amirTa-amiroba“. amirTa-amiras evaleboda qalaqis movla-patronoba,
moqalaqeTa gasamarTleba da „qalaqis piris soflebze“ (qalaqis
Semogareni) mzrunveloba. XV saukunis Semdeg, saqarTve-los erTiani
samefos daSlis periodSi, „qalaqis amirT-amirebi“ Cndebian
68
saqarTvelos sxva qalaqebSic (axalcixe, quTaisi). XVII saukunidan
amirTa-amiras ukve „qalaqis mouravi“ ewodeba.
oTxmisdurnic moxeleebi iyvnen, oRond dasavleT
saqarTveloSi. gvxvdeba XI-XIII saukuneebis sam sabuTSi. erTdroulad
ramdenime oTxmesduri arsebobda. cnobebi oTxmesdurTa funqciebis
Sesaxeb ar moipoveba. oTxmes-durni didmoxeleTa (mag.,
erisTavTerisTavTa) gverdiT ixseniebian, rac imis maCvenebelia, rom
oTxmesduroba mniSvnelovani Tanamdeboba unda yofiliyo. sargis
kakabaZis varaudiT, saqarTveloSi am terminiT aRiniSneboda aznauri
meomari, romelsac sargod („mizdad“) oTxi komlis gadasaxadi eZleoda.
marzpanic naxsenebia qarTul wyaroebSi, am Tanamdebobis
Sesaxeb bevri araferi viciT. cnobilia, rom marzapani sasanianTa
mefobis dros iyo samoxeleo saxeli. sparsTa mier dapyrobili qveynebis
uzenaesi mmarTveli iyo da sityva sityviT sazRvris mcvels niSnavda
(marz-sazRvari, pan-mcveli). ebara: xarki, gadasaxadebi, dabali
wodebis xalxTa gasamarTleba, sikvdil-sicocxlis ufleba, jari.
monapire iyo sanapiros - sazRvrispira olqis gamgebeli feodali
(erisTavi an erisTavTerisTavi). gvxvdeba XII saukunisa da XIII
saukunis I mesamedSi. monapire iyo mefis moxele da mis srul
morCilebaSi myofi vasali. monapireebs samefos sazRvrebis dacva da
mezobeli mtris qveynis samxedro dazverva evalebodaT. maT Sesaferisi
samxedro Zalac hyavdaT, romliTac icavdnen sanapiros mtris
TareSisagan. sanapiroebi Seiqmna daviT aRmaSeneb-lis dros (sul iyo
6-7 sanapiro-saerisTavo), rodesac aRmosavleT saqarTvelos
ganTavisufleba moxda Turq-selCukTagan. monapire valdebuli iyo
Tvalyuri edevnebina mosazRvre qveynebisaTvis da mtris moulodneli
Semosevebisagan daecva sazRvari. igi mefis gankargulebiT SeteviTs,
xolo damoukideblad samxedro dacviT operaciebs awarmoebda.
monapire (da sanapiros mosaxleobac) garkveul wilad privilegirebuli
iyo. monapireTa instituti monRolebis batonobis dawyebisTanave
gauqmda.
ese igi, rac CvenTvis cnobilia, saqveynod gamrige xelisuflebis
warmomadgenlebi iyvnen: mTavrebi, erisTavT-erisTavebi, erisTavebi,
69
cixiTavebi, xevisuflebi, mamasaxlisebi, gzirebi, oTxmisdurebi (das.
saq.), marzpani da monapire.
70
samarTlis warmoeba da sxva. „qalaqis berebs“ uflebebi mxolod qalaqis
mosaxleobisagan, moqalaqebisagan hqondaT miniWebuli da maT
eqvemdebarebodnen: „mwignobari“, „darbazis ymani“, „qalaqis
cxenosanni“, anu mcvelTa armia.
1045-1122 wlebSi Tbilisi „qalaqi respublika“ iyo da mas
ganagebda saqalaqo sabWo Tormetkaciani SemadgenlobiT, romlebic
TiTo TviT rigrigobiT marTavdnen qalaqs. aseT droebiT mmarTvels
„qalaqis Tavadi“ ewodeboda. dasavleT evropis bevri qalaqisgan
gansxvavebiT XIs.-is TbilisSi saqalaqo mmarTveloba sakmaod kargad
iyo Camoyalibebuli. daviT aRmaSenebelma Tbilisis brZoliT
aRebis Semdeg gaauqma e.w. qalaqi respublika, Tumca
qalaqi TviTmmarTvelobas mainc inarCunebda.
71