oe ekAN CHI CHUYEN DONG CHUYEN TAY TAP 2 (tu KTNN 169 dén KTNN 239) NHA XUAT BAN TREMUC LUC trang Muc luc 5 235 Xuat xu cla cau “Bat hoan ban nhi hoan bat quan”. 15 236 Xuat xf cla yéu td “hoa” trong “Trung Hoa”. 18 237 “Ba” va “ma” trong tiéng mién Nam co phdi la gic 20 Phap? 238 Lai gop y va tra li vé “bat cd hai tay”. 23 239 Ham nghia cia cau déi “Vi Thiy dau can nhat - Ky 25 Son nhép mong than” 240 O Hué c6 dia danh “Tho Xuong” hay khong? 31 241 C6 phdi lic lam quan Khéng Ti ciing giét ngudi? 34 242 “Lita tét xem bién — ngudi hién xem tuéng”: chir 35 “lua” c6 dung khong? 243 N6i dung bai tho “Luong Chau tir’ cia Vuong Han. 37 244 “Vai ndm tae réng, than mubi thude cao” chi 1a 41 chuyén uéc 1é. 245 Am thanh cé dién ta sy vat hay khong? 44 246 M@i quan hé gitfa con doi va chit “phtic”. 50 247 Y nghia cia cau than cha “An ma ni bat mé héng”. 52 248 “Nong noc dit dudi tir day nhé”: Dit hay khong 53 durt? 249 “Ta ta bong nga vé Tay”: vé Tay hay vé Dong? 54250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 “Co To thanh ngoai Han San ty”: Cé To hay To Chau? Bai tho cé lién quan cda hai thay trd nha su chia Han San. “Tin mimg” hay “Phuc 4m”? “Tao héa” va “tao vat” la mét hay 1a hai? Cha 7% ding dé ghi ho “Thém” hay ho “Tram”? Thanh ngit “giay té té” cé lién quan gi vdi con té te? “Cé bén” 1a gé chau hay 1a gé nhac khi? Co phai trong tiéng Viét méi tiéng (am tiét) déu mang nghia? Am Han Viét c6 “r” dau hay khong? Diu sao thi “nam tae vai” va “inudi thuéc than” cing la mét kiéu wdc 1é khap khiéng. Lai gop y va lai tra lai vé “kich thuéc” clia Ty Hai. Trung Quéc cé hon Vong Phu hay khéng? Theo bé phim Tén Thuy Hoang cia Hongkong thi Tan Thay Hoang la con rudt ctia Thita tuéng La Bat Vi con nhan vat Giao Ai thi cé bé phan sinh duc dac biét. Cac tinh tiét nay cé ding véi thuc té khong? Thép that cutu khong \a gi? Trong nghia khinh tai: tai Ja tai ning hay tién tai? Ca hai déu Ia vo ca. Cau déi “Luc mde sum sum (..)” Xuat xtf cha hai tiéng ndt ban. 55 57 58 59 63 65 66 72 72 73 15 17 80 81 81 82 83267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 Lé Thanh Tén hay Lé Thanh Tong? Chin chit ett lao. Dia danh Ha Néi cé ti bao gid va do ai dat? Tén sao Thién Riéu chit Han viét thé nao? Gép y vé cach hiéu cau Om Mani Padme hum va tra ldi cho y da gép. Vanh ngodi bdy chit vanh trong tam nghé: a6 la nhiing chif gi va nghé gi? Hai chit cuéi cia cau Kiéu thu 845 1a tra mi hay dé mi? Cé ding con cd 1a biéu tugng ciia Chiia Jesus hay khong? “Thién cé su” la su gi? Vé bai tho “Héng diép luong mai”. Déng bac hoa xde 1a déng bac gi? Tai sao vao nam 1883 ma 6 Viét Nam lai cé luu hanh déng bac Mé Tay Co? Dung vo ga chéng: dung la gi? Gop y thém vé cau déi “Luc méc sum sum (..)” C6 phai chit ngo “F c6 thé doc thanh nga? Tai sao véi ngudi Trung Hoa thi Mao / Meo la con tho nhung véi ngudi Viét Nam thi lai la con méo? Hoang dao va gid hoang dao la gi? Tén ciia 12 don vi hoang dao trong cac thi tiéng Phap, Anh, Han. Cau “Sdm sanh 1é vat moi dudng” cé phai cia Truyén Kiéu khong? Bat tién la nhiing ai? Su tich cia ting vi. 86 87 87 89 93 96 99 100 101 103 106 107 110 113 116 117284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 Giva Amerigo Vespucci va Christopher Colombus, ai la ngudi chinh thifc tim ra chau My? Tao khang chi thé la dao trong; Nghia kim bang ban tign mac vong. Tai sao lai ding tén Cochinchine dé goi Nam BO (Viet Nam)? Ban thém vé cau “Vai ném t&c rong, than mudi thuée cao”. Hai chit duong cuu nghia 1a gi? Thugng/ thuéng va ha/ hd. Vé nhén vat Ly Ty Thanh. Hy Gidm hay Khuéc Gidm? Dugce su luu ly Phat 1a ai? Tai sao lai goi Trung Hoa 1a Cathay? Thuyén Bat Nha la thuyén gi? Chiét tu chit “nhan”. Tan Thay Hoang ho Doanh hay ho Trigu? Nhan vat lich st nay mang ho nao thi hgp ly nhat? Té trong tién té c6 phai la ¢é trong t@ bac khong? Nguéi Trung Quéc ngay nay lam tho Dudng luadt theo hé théng ngi Am nao? Lai ban vé “Vai nim tac rong, than mudi thude cao”. “Tam th4p nhi lap” la 1éi cha ai? Nguyén van day da. 123 124 126 130 135 137 138 139 141 142 144 144 146 149 151 155 158301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 Tai sao prénom (pré = truéc) lai dat sau nom? Prénom thyc ra nghia 1a gi? C4ch dat tén cia ngudi La Ma. Mét nguyén cé bao nhiéu nam? Quan hé giita sdng va xdn trong xdn lan. Tw nguyén ciia heo va may trong gid heo may. Bai tho ma cau dau 14 “Nhan van dam anh nhat du du” 1a cla ai va duge sdng tac trong hoan ca4nh nao? Tac gid cha Truyén ky man luc tén la Nguyén Da, Nguyén Du hay Nguyén Tu? Kinh Triéu quan va Tran Luu quan 6 dau? Nong c6 min dam: min la gi? Mét tram ho cia ngudi Viét. An voc hoc hay: véc la gi? Nhimg c4u Kiéu ma tiéng tht hai mang thanh trac. Tai sao lai n6i “phuc sat dat”? Nguyén van va ban dich bai “Thu hig” thi nhat cia Dé Phi. Lich sit viée chia ngay thanh gid cia phuong Dong va phuong Tay. Tén cdc ngay trong tudn cla Trung Quoc thdi xua. Tiéng Viét 6 bao nhiéu tir “cdi” thuan Viét va Han Viet? Hai chir dau ca cdu Kiéu tht 1991 1a thién tra hay thuyén tra? 159 161 165 167 168 172 174 178 179 179 182 187 190 191 194 198 201 205319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 10 Nhan vat Ly Tu Thanh theo nhitng céch nhin khéc nhau? Pré va proto khde nhau thé nao? Déi cau déi c6 may tiéng cudi la “thiém tho” va “man dudng”. Cau déi Tét ra dai tir bao gid? Cach viét hai tiéng “c4u duong” trong chit Han. Ché nhdy ban déc: “doc” hay 1a “doc”? Ban déc (hoae ban doc) la gi? Chim quyén 1a chim gi va chim quyén trong hai cau Kiéu 556 va 1307 6 phai la mot hay khong? Vuong Hy Chi la théng gia voi Ta Dich cht khong phdi la chang ré. Nhan xét cach nhin cia tac gia Nguyén Té Nhi vé “sé do cia Tit Hai”. “Tam duong khai thai”: tam duong cé phai la ba con dé hay khong? Ba muoi sau chuée, chude gi la hon (Truyén Kiéu, edu 1110): “chuée gi” la chuée gi va ba muoi sau chuéc la nhiing chuéc nao? C6 dung 1a Marco Polo (ngudi Y) da doc cho nguvi ban tu ghi lai quyén du ky cia minh bang tiéng Phap hay khéng? Tai sao 6 bang Missouri cia My ma lai c6 “mot nén van minh cé An Do”? Ban thém vé bai tho Dung luat cia Quéch Mat Nhuge lam dé tuéng niém Chu An Lai. 208 212 215 217 218 219 222 228 229 233 236 239 240 241333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 Lai ban vé cach viét hai tiéng “cau duong” trong chit Han: Hai cha 4) va 4) khdc hdn nhau nén khéng thé “lam lan ldo nhéo nhu chdo véi com duge”. Vé ba chit “long xa dia” trong bai tho “Ngén hoai” cia thién su Khéng Lé. Ai la triét gia phuong Tay cing c6 mét ba vo dit nhu “su ti’ Ha Dong” cua Tran Thao 6 Trung Hoa? Khi tra loi vé ho cla ngu’i Viét, 6ng An Chi da quén hay 1a chua biét dén ho “Cai”? C6 that 1a chim quyén cé kéu vao ban dém va chim nhan cing 1a dau hiéu cia mua xuan hay khong? Chim quyén chinh 1a “chim chia voi (ré quat) — khuyén — vanh khuyén” (?) Danh sach 12 vi Thanh téng dé cua Chia Jesus. Xuat xtf cla cau “Thép nién thy méc, bach nién thu nhan’”. Nghia dich thuc ctia hai tiéng “d y” trong bai “O Y hang” cia Luu Vii Tich. Co phai nguéi doi thuéng ding hinh anh trtic-mai dé chi sy dep ddi? Mai cé phai 1a mdt loai tre? Bat hiéu hiu tam, v6 hau vi dai. Vay hai diéu bat hiéu kia la gi? Bai “Thach Dau thanh” ciia Luv Vi Tich c6 néi dén hai tiéng “nix tuéng”. Ni twong 1a gi? “Xuan nhat ngung trang thuéng thiy lau” (tho Vuong Xuong Linh): chit ngung 6 day nghia la gi? 246 247 252 253 254 259 261 263 264 266 271 272 274 11346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 12 “Cam tac tién cém vuong” la mét cau trong bai tho nao cia Dé Phi? Tén Tan cé Viet sdch binh phap hay khéng? Mét sé ché sai trong Ti dién Bach khoa Viét Nam, tap 1. May bai tho cia Dé Thédm Ngén, 6ng noi cia Dé Phi. Neguyén van bai tho cia thi su Ly Ngao tang thién su Duy Nghiém va may van dé hitu quan. Vé céu tuc ng “To déu ma dai, Ién (sic) dai ma khon” cia nha bade ngit hoc Phan Ngoc. “Gace mdi ngu éng vé vién pho” (tho Ba Huyén Thanh Quan): gdc mdi lic nao? C6 phai vi bi van nén 6ng An Chi mdi dich nhét chi (mét canh) thanh “mét béng” hay khéng? Lién quan dén bai “Phong Kiéu da bac” cia Truong Ké, xin cho biét trang cé lan vao nda dém va nia dém ma lai cé tiéng chuéng chia hay khong? “6 thuée” c6 phai 1a chim sé khéng? Citu huyén that té gém c6 nhitng déi nao? Concile de Vatican hay Concile du Vatican? Nhan xét y kién cia Truong Van Quang vé su ra ddi cha “pho” 6 Viet Nam. Céng nguyén 1a gi va do ai dat ra? Lam sao dé tinh théi gian tiv mét ndm nhat dinh truéc Cong nguyén dén m6t nam nhat dinh cia Cong nguyén? Tén that cia vua Gia Long 1a Nguyén Anh hay Nguyén Anh? 276 277 278 280 285 290 292 293 297 301 305 309 311 317 324361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376 Ban thém vé cdch dién dat “concile du Vatican”. Vé danh ngit “con gdi” ma cde nha bién soan tir dién Larousse da dua vao quyén tir dién nay. Thap ky, thé ky, thién nién ky bat dau bing nam ma nién sé c6 hang don vi la 1 va két thtic bing ndm ma nién sé cé hang don vi 1a 0 (zero). “Qua cd thg méc”: dau 1a xudt phat diém ciia 1éi ndi nay? Tai sao lai noi “nghao rét méng toi”? Méng toi & day la gi? Chit “nd/ n6” véi tinh cach 1a mét tir phd dinh phai viét v6i ddu héi hay dau nga? N6 c6 lién quan gi té6i chit “nd” trong “nd nudng” hay khéng? “Chiéng” trong “chiéng lang, chiéng cha” khéng phai 1a “chiéng” trong “chiéng mutng”. Phu khiéng don ddm ma 1a “dé ti” hay “dé tuy”? May chit “phé” déng 4m véi “phd” trong cau “Gace mdi ngu 6ng vé vién pho”. Lai chuyén “gdc mai”. “Tra” trong “dai tra” nghia 1a gi? “Bua” trong “cho bua” 1a gi va cé phai la mot véi “bia” trong “héc bua” khéng? “Héc” cé phai la “nghen” khong? N6i thém vé tir nguyén cia tir “Ké” trong dia danh. N6i thém vé tir nd/ né va vé méi quan hé “d ~ tr”. N6i thém vé cach dinh nghia trong tir dién Oxford. Xuat xi cha hai dia danh Nam Tu va Tiép Khéc. 330 332 336 339 341 348 355 363 365 376 383 389 392 13377 378 379 380 381 382 383 384 385 14 Cac dia danh “cho Qudén”, “chg Cau”, “Nam Phé”, “chg Dinh” thudc vé Hué hay 1a Ha Noi? “A xa 1é” hay “a dé 1é” 1a gi? Gop y vé tir “déc”. “Dai Tuyén” la nién hiéu cia 6ng vua nao bén Trung Quéc? “Trinh” trong “Trang Trinh” khong phdi 1a ho cia Nguyén Binh Khiém ma cing khong phai 1a ho cia Trinh Di, Trinh Hao. Nhfn xét so qua vé quyén Tit dién tiéng Viet 1992. Phan tich chit duge #. “Man tinh” hay “man tinh”? X6i kink ndu si: x6i hay 1a s6i? Chit x0i/ soi nay c6 lién quan gi dén séi trong nuéc séi vA sanh s6i ndy nd? Bang tra citu 392 395 398 401 404 407 410 411 412AN CHI %& 235. (KTNN 169, ngay 01-4-1995) pOC GIA: Cau “Bat hoan ban nhi hoan b&t quan” 1a cia Khéng Ta hay Manh Tw? No duge gidng day trong dip nao (néu c6) va duge ghi trong cuén sdch nao? AN CHI: Cau day du 1a nhu sau: “Hau quée hitu gia gid, bét hoan qué nhi hoan bdt quan, bat hoan ban nhi hoan bdt an; cdi qudn v6 ban, hoa v6 qud, an vd Rkhuynh”. RAGRA, FREM EAH, FERMERE BRT, PRR, SR, Nghia la: “Ngudi cé nude cé nha, khéng lo it ma lo khong déu, khong lo nghéo ma lo khéng yén. That vay, déu thi khdéng nghéo, hda thi khong ft, yén thi khong nghiéng”. 15CHUYEN DONG CHUYEN TAY Day 1a lai cha Duc Khong Tu ran day thay Nhiém Hitu #4 va thay Quy Lo #%%, chép trong sdch Luén ngit #728, thién “Quy thi” # K,, chuong thi nhat. Hoan canh dan dén ldi ran trén day da duge thuat ré trong cd chuong nay. Xin chép 1di dich toan chuong nhu sau: “Ho Quy sdp ddnh nude Chuyén Du. Thay Nhiém Hitu va thay Quy L6 dén yét kién Dite Khéng Tu, néi: “Ho Quy s&p cé viéc chinh phat nuéc Chuyén Du.” Ditc Khéng Ti noi rang: “Cau (tte Nhiém Hitu - AC)! Khong phdi léi cda trd uw? Oi! Nude Chuyén Du, Tién vuong déi xua da phong lam chia té tai nui Déng- mong, va lai 6 trong khu vuc cua nuéc nha, do 1a bay toi cla x4 tac, sao lai danh nuée ay?” Thay Nhiém Hau thua: “D6 1a thay Quy-Tén muon nhu thé, chit hai chung t6i 1a ké gia than déu khéng muén.” Dtte Khéng Tir néi rang: “Cau! Sit than Chu Nh4m noi: “Hét ste trinh bay (dai nghia) thi nén git chic vi, néu khéng thé can ng&n dugc thi nén théi.” Vi nhu dan d&t ngudi mi loa, khi nguy, khong giit gin dugc, khi nghiéng nga, khong nang dé duge; thi con ding ngudi d&n dat giup do dé lam gi? VA lai ldi néi cia trd that sai lim. Con hé, con trau rifng x6 ci ra; mai rua va ngoc quy bi vd nat 3 trong ruong, dé 1a 164i cla ai?” Thay Nhiém Hitu thua: “Hién nay, nuéc Chuyén Du cé thanh quach kién cé, lai 6 gdn dp Phi. Néu nay khéng danh lay nuéc ay, han 1a mdi lo cho con chau ddi sau.” 16AN CHI Die Khéng Ti noi rang: “Cau! Ngudi quan tit rat ghét ké che gidu long tham muén cia minh, lai noi dé 1a viéc tat phai lam. Khuu nay nghe n6i ngudi cé nude, cé nha, khong lo it dan ma lo dan khéng déu, khéng lo nghéo ma lo khéng yén. Néu dan da déu thi khong nghéo, a4 hda thi khong it, da yén thi khéng nghiéng dé. Nhu thé, néu biét ngudi é xa khong phuc, hay sta van dite dé nguéi ta dén véi minh. Ngudi ta da dén thi lam cho ngudi ta yén.” “Nay trd Do (tte Quy L6é - AC) cing trd Cau gidp phu tt ho Quy, biét ngudi 6 xa khong phuc, khéng hay lam cho ngu@i ta dén véi minh, nuéc chia ré, lia tan, khong hay git gin. Lai muu toan day déng can qua 6 trong nuéc, ta so méi lo cla con chau ho Quy khéng tai nuéc Chuyén Du ma chinh G trong bic binh phong vay.” (Luan ngi, t.IIl, ban dich cia Lé Phuc Thién, TTSXHL, Sai gon, 1978, tr.151-153) “6 trong bie binh phong”, nguyén van tiéng Han la tai tiéu tong chi noi 4 fH 2. To cau chuyén Dute Khéng Ti ran hai thay Nhiém Hitu va Quy L6 nay, may tiéng tiéu tuvéng chi néi da dugc dung lam thanh ngir dé chi chuyén phat sinh ti trong ndi bd. N6 cdn cé nhiing bién thé cy thé hon la tiéu tuéng chi hoa # AR #4 ho&c hoa khdi tiéu tuong #428 HB (tai hoa phat sinh tif ndi bd). Cuéi cing, chting téi xin cai chinh mét diém trong ldi dich, néi cho dung hon 1a trong cdch phién 4m cua Lé Phuc Thién ma ching téi da trich dan. Trong khi 17CHUYEN DONG CHUYEN TAY bién bach véi Ditc Khéng Ti, Thay Nhiém Hitu cé nhac dén “&p Phi”. Day thuc ra la Gp Bi. Chit # cd nhiéu 4m: phi, phét, phat va bi. Ding dé ghi tén ap hitu quan cla nuéc Lé, né phai duge doc 1a Bi (trong “Bi ap”, “Bi huyén”) vi thiét 4m cba né trong trugng hop nay, theo Tu nguyén va Tw hdi, déu 1a “bi di thiét, 4m bi”. Cing vi nhiing su nhdm lan tuong tu ma nhiéu ngudi da doc Than Thu Udt Ludt ## 2 #& thanh “Than Dé (hoac Tra) Udt Li” (X. KTNN Xuan Gidp Tudt, CDCT, tr.79, 80), Trigu Gid #84&, thanh “Triéu H6” (X. KTNN 140, CDCT, tr.53) v.v.. Vay, xin stta lai hai tiéng “dp Phi” trong ldi bién bach cua Nhiém Hitu thanh dp Bi cho dung. ¥ 236. (KTNN 169, ngay 01-4-1995) DOC GIA: “Hoa” trong “Trung Hoa”, “nguyi Hoa” b&t nguén tiy dau va cé ¥ nghia gi? AN CHI: Trung Quéc xua goi lA Hoa Ha. Danh xung nay da duge ghi nhan trong Thu Kinh & #&, quyén thé IV (Chu thu }] =), thién “Va thanh” Km, cau “Hoa Ha, Man, Mach, vong bat sudt bi” # 3 5a A Re nghia 1a “Tir dat Hoa Ha dén dat Man, dat Mach khong dau la khéng quy phuc”. Ngudi ta thudng van thich chi gidi ring hoa # 1a 40 mao ruc ra, dep dé cdn ha & 1a dat nuéc réng 1én (Mién phuc thai chuong viét hoa, dai quéc viét ha #ARK¥ @#, XB) GR). Thuc ra do chi la giai thich theo 10i suy dién. Chiing tdi cho rang cach gidi thich cua Chuong Thai Viém # A X (Binh Lan #4 18AN CHI RA, mdi dang véi thuc té. Theo 6ng, nguéi Trung Hoa phat tich ti chau Ung # (nim trén dat Thiém Tay, Cam Tic va Thanh Hai ngay nay) va chau Luong 3% (nim trén dat Thiém Tay va Tir Xuyén ngay nay) trén 46 cé nui Hoa (Hoa Son #1) la mét trong Ngi Nhac nén méi lay tén nui nay lam tén nuée (X. Tu hai, muc “Hoa Ha”). Hoa Son 1a mét ving nui hing vi nim ¢ phia Nam huyén Hoa Am #/%, tinh Thiém Tay FR. No da duge ngudi Trung Hoa xép vao hang Ngi Nhac BK (nam dinh nui cao) va duge goi 1a Tay Nhac 24k, bén canh Thai Son Ail (Dong Nhac # 4k) ¢ Son Dong wy 32, Hanh Son #fu) (Nam Nhac #4) 6 H6 Nam #494, Hang Son #&.b (Bac Nhac jb 4) 6 Hé Bac 493b va Tung Son #.) (Trung Nhac ¥ 4) 6 Ha Nam iq &. Ngon gia cia Hoa Son la Lién Hoa Phong #& fi“ (ngon Hoa Sen), ngon phia Déng 1a Tién Nhan Chuéng 4u A (Ban tay cia ngudi tién), ngon phia Nam 1a Lac Nhan Phong 3 /#"# (ngon Nhan roi). Ngoai ra con cé cdc ngon Van Dai & #, Cong Chia 2%, Mao Nx & , v.v., quay qudn chung quanh ngon gitfa. Nha tho Dé Phi # # cé cau tho: Chu phong la ligt tu nhi tén 34% FB | A SL F%, nghia 1a: Cac dinh bay quanh tua chau con. Cau tho trén day cia thi thanh ho Dé chinh 1a ndi vé nui Hoa. Va ctf theo thuyét ctia Chuong Thai Vim © A &, ma chung téi cho 1a ding dn va khoa hoe, thi 19CHUYEN DONG CHUYEN TAY ngudi Trung Hoa da lay tén nui nay lam tén nuéc cia ho tit thai vién cd. Cdn cdch ch giai danh tir dac xung hitu quan bang nhiing léi 16 my miéu va khoa dai thudng thay, theo ching tdi, chang qua chi 1a biéu hién cua mot 1éi suy dién thiéu cdn ctr ma théi. %* 237. (KTNN 170, ngay 10-4-1995) DOC GIA: Toi c6 duge doc mét bai viét trén mét tudn béo, tac gid la mét nha dién anh ngudi Qudng Nam séng va lam viéc tai Ha N@i. Trong bai, tac gid cé néi ring hai tix “ba”, “ma” ma ngudi mién Nam st dung 1a do hai tif “papa” va “maman” cia tiéng Phdp ma ra va tac gid cé y nhao bang viéc ding may tir goc Phap nay... Ong nghi sao? AN CHI: Mét sé ngudi khac cing n6i rang hai tit ba, mé ma ngudi Mién Nam st dung 1a do tiéng Phap papa, maman ma ra. Day 1a mét léi khang dinh khong c6 c&n ctf vi né chi dua vao “sy na na” vé ngif 4m gitia cdc tit ma thdi. Dictionnaire annamite-francais cla J.F.M. Génibrel, deuxiéme édition, Saigon, 1898 da cé ghi nhan hai tiv ba, ma réi. GO thai diém 1898, tiéng Phap cua cdc nha cai tri lam gi da cé dui thé luc - va cd tu c4ch nifa — dé xen vao hé théng than toc cia ngudi Viét mién Nam dé dang dén thé. Thue ra, ba, ma 1a hai tir Vist gc Quang Déng: dé la pa & va ma 4. Ngoai ra, 6 miét dudi, ngudi ta cdn ding tir tia bat nguén tir tiéng Triéu Chau tia $ dé chi hoac goi nguti cha nia. Khi nhao bang nhu thé, ngudi ta ct ngo ring cdc ti’ cha va b& ma minh ding 1a nhimg tir “thudn Viét"! Tiée rang d6 lai 1a nhiing tit gde Han 100%. 20AN CHI Cha, cht Hén la #, 4m Hén-Viét cing 1a cha vi thiét 4m cia né la chinh xa thiét (Qudng van) hoac chi xa thiét (Tu hdi), cdn nghia cua no thi... cing 1a cha. Géc Han cua tit b6 thi khé thay hon. Cac nha nghién cttu gan nhu déu nhat tri khang dinh rang dé la mét tit “thudn Viét”. Cao Huy Dinh da viét: “BO Réng (...) JA biéu tugng cia tinh than ding cam, y thie dung nuéc cia nhan dan ta. Bé 1a cha cia moi ngudi, cia dat nuéc; Bd 1A cha quyén cia ngudi Lac Viét. Ngudi Lac Viét mdi khi gap khé khan thudng goi “Bd oi! Vé vi chting con”. Bé 6 day ggi lén mét cach goi cd, c6 thé 1a Bé Réng, Bé Hung... vA phai chang trong dé cé cntta chat mét tinh cam than mat hay hon thé nia mét quan hé xa hi cé — quan hé huyét théng phu quyén - giita ngudi Lac Viét vdi tang lép tha linh chang?” (Tim hiéu tién trinh van hoc dan gian Viét Nam, Ha N6i, 1974, tr.25). Cdn Dang Dic Siéu thi vist: “Ké ra, ngudi xua cé thé dich hai tir b6 cdi (cha me) thanh phu mdu. “Bé cai dai vuong” cé thé chuyén dich thanh ngon ng thudn Han 18 “phu mau dai vuong”. Nhung, déi véi ngudi Viét thdi xua, phai chang hai tiéng 66 (cha) cdi (me) cé kha nang biéu thi mét tinh cam rat muc s4u sdc than thudc ma hai tit phu mdu ngoai lai kia khong thé dam duong néi” (Co sé ngit vin Han Nom, t.I, Nxb Gido duc, 1984, tr.24). Tiéc rang 66 cing ngoai lai chang kém gi chit phu: d6 déu 1a nhitng yéu té Viét géc Han va déu 1A 4m cia chi &, 66 14 4m dvi Han con phy 1a 4m doi Dudng. Trugng hop nay cing da duge Vuong Luc £4 phan 21CHUYEN DONG CHUYEN TAY tich va khang dinh trong thién “Han Viét ngit nghién citu” iZAKZSAF FE, bén canh cdp song lap thé mui — vi ma ching toi da dé cap trén KTNN 156, cing 6 muc CDCT (X. Han ngi sit ludn van tap #28 RX, Bac Kinh, 1958, tr.363). G day ching tdi chi xia néu thém mét luan ctf quan trong nhu sau: chinh chiv phu® (1a cha) da dugc ding 1am thanh pha (yéu té hai thanh) cho chit b6 47 (la vai). Day la diéu ma hau nhu khong ai dé y dén. Thé trién cia chit phu la I con thé trién cia chit b6 1a I (trén phu 30 dudi cén ‘P). Néu khong bi luge nét thi ngay nay chi 66’ phai vist thanh #. Vay b6 la m@t hinh thanh tu ma nghia phi 1a cdén P con thanh phi 1a phuSt, nay da bi viét thanh 7 (v6 hinh trung déng dang véi chit td 7 — 1a hinh thie nguyén thiy cia #.). Chinh vi thanh phi cia no 1a phut nén Thuyét van gidi tu MX ARF cia Hua Than 3A mdi viét vé chit 66 47 rang dé 1a chit “tung can, phu thanh” HEP R # nghia 1a “thudc bé can, doc la phu”. Trong ngit 4m hoe lich str vé tiéng Han, cé mét quy luat nhu sau: “Hé c6 cing thanh phi thi 14 déng 4m véi nhau ho&e da cé thai 1a déng 4m véi nhau.” Vay cing chang cé gi la néu chi phu xua da ting doc 1A bo. Ngoai ra, ngay tir xua, b& cing con cé mét bién thé ngit 4m nifa 1a bé trong 66 [ao. Bé ldo chang phai gi khac hon 1a phy ldo RX. Tém lai, b6 (= cha) 1A mét tir Viét goe Han, nim trong hé théng nhiing tir Viét goc Han ding dé chi quan hé than toc: té, cu, ky, 6ng, ba, cha, me, chu, bac, bd, cé, di, cdu, mg, thim, dugng, anh, chi, con, chau (ma ching 22AN CHI ti sé trinh bay ré ti nguyén néu cé dip). Vay, that 1a nham lan khi nhao bang cdéch goi bé bang ba va me bang md ma ett ngd rang bé va cha mdi 1a tir “thudn Viét” con ba va ma thi lai 1a tiéng Tay! + 238. (KTNN 170, ngay 10-4-1995) DOC GIA: Trong CBCT trén KTNN 159, 6ng An Chi c6 tra lai vé cau “bat cd hai tay” va khdng dinh ring dé la cd dé. Theo tdi thi ca & day 1a tm ca béi doi véi ngudi Viét Nam thi bat cé 1a viéc thusng xuyén ma bat bang tay (md ca) thi cang thugng xuyén hon tit cé chi kim. Khi md cd néu tay ta chi cham mét con cd thi khdéi néi lam gi. Thuc té nhiéu khi tay ta cham vao 6 cA (nhiéu con cd cing mét ltic). Ngusi md cd gidi khi do tap trung hai tay dé b&t mét con ca (béi chi cé hai tay). Nguge lai ngudi khong biét md thi mdi tay cé tém mét con nén két qua thugng chang duge con nao (x6i héng bong khéng). Nhu vay cau “bat ca hai tay” 6 day cé thé hiéu 1a cng mét luc dung hai tay bat hai con cA nén thuéng 1a khéng duge con nao. Ti nho téi da timg sOng bang nghé dan da 1a md ca 6 song hé nén ct thé ma suy. C6 gi sai xin chi bao. AN CHI: Ong da ni ngudi bat cA gidi “tap trung hai tay” dé bAt mot con c4. Thua do 1A ngudi bat ca xoang. Ngudi bat cA gidi, khi nude da can va cé chi cdn ngo nguay thi cd thé dé dang mdi tay bdt mét con ca. Ngoai ra, theo ching t6i, 6ng da hiéu nhdm y nghia va céng dung cua cau tric hai tay trong thanh ngit “pat cd hai tay”. Dé la mét tir to ding dé dién dat dong tae cia hai ban tay phéi hgp véi nhau ma cing lam mot viéc lién quan dén mét doi tugng duy nhat. Gia gao hai tay 1A cA hai tay cam m6t cdi chay ma gia gao chit 23CHUYEN DONG CHUYEN TAY khong phai méi tay cdm mot céi chay dé gid vao hai cdi cdi khdc nhau. Ném bong hai tay 1a ca hai tay cam mét qua béng ma ném vao ré chit khéng phi 14 mdi tay cim mét qud béng ma ném vao ré khi choi béng ré. Dang hai tay 1a cd hai tay cing cdm mé6t vat réi nang lén ma trao m6t cach cung kinh chit dau cé phdi méi tay cim mét vat ma dang lén cho ngu@i trén. Bat cd hai tay cing cing kiéu cdu tric trén day nén phai dugc hiéu la dung ca hai tay ma hat mét con cA chit ditt khodt khéng thé 1a méi tay bat mét con c4 duge. Néu muén dién y mdi tay bat mét con cd thi phai dung cAu tric séng déi “hai... hai” ma ndéi “hai tay bat hai con cd” chit khong thé noi “bét ca hai tay”. Dé 1a quy t&c vé cdch dung tt. Ca dao, ching han, da ton trong quy tc dé mét cd4ch nghiém can. Thi du: Mat vang déi lay mat xanh Hai tay hai gay lay anh song Bo. Nhung néu “bat ca hai tay” lai 1a ding ca hai tay dé bat mét con c4 thi viée lam nay cé gi dang ché bai? Tré tréu la 6 ché & day hai tiéng Aai tay khong phai da duge ding theo nghia géc cua tif tay ma lai ding theo nghia phdi sinh. Tay 6 day dau cé phai la “bé phan phia trén cla co thé con ngudi, tiv vai dén cdc ngon...” (Tx dién tiéng Viét 1992) ma 1a bén, 1a phia, la phe. Hoi nghi tay tu 1a héi nghi bon phe, queo tay mdt 1a ré phai, con bdt cé hai tay 1A bat cA hai bén trong cA dd. Ca & day khéng phai 1a lép dong vat séng duéi nuéc ma tay 6 day ciing chang phdi 1a bd phan co thé cla con ngudi. Hai tay trong “bat cd hai tay” chi 14 mét cdu trac déng 24AN CHI am v6i hai tay trong “gid gao hai tay”, “ném bong hai tay”, v.v., chit khéng déng nhat vdi cau tric nay, do dé cing khéng phdi 1a déng nghia vdi no. % 239. (KTNN 171, ngay 20-4-1995) DOC GIA: Bdéo Sai Gon gidi phéng, sé xuan At Hoi (1995), tr.25 c6 dang bai “Thi ban lai y nghia mot cau déi trong giai thoai Ta Xuong” cia 6ng Son Van. Bai bdo nay da dé cap dén phan néi vé Tran Té Xuong trong cuén “Chan dung ké si” cia Nxb Van Nghé TP.HCM, giai thoai vé doi cau déi cla Tu Xuong viéng éng Han Chén. Ong Son Van da thuat lai loi ké va 1éi binh trong sdch dé nhw sau: “Theo sdch (...) cu Ta Xuong da lay ludn dong chit trén chén tau lam cdu déi phing ngudi da khuat. Dé 1a cau: “Vi thay dau can nhat Ky son nhap méng hén” Cau nay duge mét vi ton trudng giai thich: “Tich nay ndi yvé Khuong Tu Nha luc han vi ngéi bén séng Vi dgi théi, may man gap duge vua Van Vuong nha Chu rudc vé Jam quan su. Tich nay bac Tu ding sao ma hgp véi éng Han Chén thé: Khi con phong trdn ngéi cau ca bén bo séng Vi — Hoang, Nam Dinh, nay éng da chét vé noi cuc lac vay...”. Ong Son Van khéng tan thanh cach ma sdéch Chan dung ké si giai thich vé sau cia cau déi (Ky son nhaép méng hén) nén néu lén cach gidi thich cha minh nhung cing mac nhan chi cudi cia vé sau 1a chit hén. Chung tdi cé ba cdi dia (khéng phai 1a chén) dung bén chung tra cia ba ld san xudt cé ngoan Trung Hoa nhu sau: 1. Nhuge tham tran tang 2. Dai Anh hién ché 3. Phudc tho vién ché 25‘CHUYEN DONG CHUYEN TAY Ca ba dia déu vé trong long mét 6ng cau ngéi trén ban thach, c6 ghi hai cau déi trén. Tuy nhién, cau sau lai viét “Ky son nhép mng thdn (thin)”. Dia Nhuge tham tran tang viét chit than & cé nhaét A trén dau, cdn hai dia kia chit thin JR viet khong c6 nhét A. Vay xin nhé ong An Chi: 1. Cho biét 1d san xuat nao cé vé canh trén day ma lai ghi cAu sau la “Ky Son nh4p mong hén #.” 2. Gidi nghia giip hai cau déi: Vj Thay dau can nhét WKAR B Ky son nhap mong than. YR LAB AN CHI: 1. Vi khong phai 1a ngudi suu tam cd ngoan, cing khong phai la ngudi sanh séi vé dé sw cd Trung Hoa nén ching téi khong biét co Jd st nao da ghi “Ky son nhaép méng hén’” hay khong. Chung téi da may man con git lai duge mét it dé kiéu. Lién quan dén van dé dang ban thi cé may tht (chung tra, dia dung chung tra, chén — ma ngoai Bac goi la bat) trén dé cing vé canh La Vong & & ngéi cau bén séng Vi (Vi tan thiy diéu jf s# #49) va doi cau doi dang xét. O vi tri chit “hén” (theo sach Chan dung ké si) cing 1a chit thdn nhu trén cde cé vat cha éng. Chit than cing c6 ché viét R, c6 ché viét &. Chung téi cho rang chit “hén” la mét chit rat ding ngs. Quyén Tu Xuong - tdc phdm, giai thoai cia Héi Van Nghé Ha Nam Ninh, an hanh nam 1987, ciing cé chép giai thoai dang xét dudi nhan dé “Tong quan nam pho” ma ciing chép than chtt khéng phai “hén”. Vay theo ching téi, chit “én” rat co thé chi la 26AN CHI mét chi chép sai. Trang 284 ctia sAch “Chan dung ké si” cé dinh chinh chi “Van” 6 tr.182 thanh “Van” nhung khong da dong gi dén chit “hén” 6 cung trang. Vay chir nay khéng phai 1a do 146i morasse ma lai la do cdc nha bién soan cé dung y ghi nhu thé. Nhung lam nhu thé la da ghi khdc voi nguyén van, trir phi cé mét sé cé vat nao cing loai ma trén dé lai ghi chit “hén” thay vi chit “than”. 2. Vé y nghia cla déi cau déi, dac biét 1a cau sau thi Son Van da viét trong bai bdo kia nhu sau: “Cau Ky son nhép méng hén 1a néi vé tich Gia Cat Luong Khong Minh, quan su cia Luu Bi, théi Tam Quéc. Sau khi lay duge dat Thuc cho Luu Bi, Khéng Minh luén 6m méng danh Ky Son, uy hiép kinh thanh nha Nguy. Ti khi vao Thuc cho dén chét, Gia Cat Lugng sdu lan déu 6m han lui binh. C6 thé noi y dé chiém doat Ky Son lam ctia ngé tién vao dat Nguy 1a chién dich bat di bat dich ctia Khéng Minh. Su viéc khéng thanh, téi lue chét van khong ngudi mong tuéng. Nhu vay, cau di “Vi Thay dau can nhat — Kj Son nhap méng hén” phai duge hiéu bao gom hai tich. Cau dau néi vé tich La Vong céu cd bén song Vi ché théi. Cau sau ndi vé tich Gia Cat Lugng khi vé chin suéi vin 6m mong chiém doat Ky Son. Hai tai nang, hai sé phan, hai dia danh gan lién su dinh doat cua méi ngudi, duge thau t6m vao c4u déi 10 chit. Ngudi lam céu déi qua 1a biét tai.” (Sai Gon gidi phéng, Xuan At Hoi, tr.25) Thuc ra déi cau déi dang xét chi noi vé mét ngudi ma théi. Ngudi do 1a La Vong & &, tite Khuong Thuong 27CHUYEN DONG CHUYEN TAY £4, cdn goi lA Khuong Ti Nha #-F F, Thai cong vong AZ* cia vua Van Vuong XZ nha Chu f. Xua nay, noi dén cdc cé vat cé tranh va canh dang xét, ngudi ta chi noi chén, dia, v.v., La Vong tha cau, chang ai néi chén, dia, v.v., La Vong tha cdu va Khéng Minh danh Neguy. Va lai néu doi cau ddi dé bao gém hai tich, mét tich vé La Vong, mét tich vé Khéng Minh, thi tai sao chi vé La Vong ma lai khong vé Khéng Minh? 86 di Son Van da phan lam hai tich nhu trén 1a vi tac gid nay khéng nghi rang Ky Son 4&1 1a dat gic cia Hau Tac ma con chau sau nay sé dung nén co nghiép nha Chu. Chu Van Vuong - day 1a tén thuy do con 14 Va Vuong ton xung — khi hay con la Co Xuong va nh4n tuéc Tay Ba #44 do vua Tru #f cia nha An ft phong cho thi da 14 chi cia mét nuée nhd ma lanh thé nim 6 ving chan nui Ky Son #& il, thude huyén Ky Son, tinh Thiém Tay. Bay gid Tru cang ngay cang bao nguge va nha An dang buéi mat van. Co Xuong da khén ngoan va khéo léo chinh dén chinh tri 6 trong nuéc. Khi gap duge quan su La Vong thi tién dé nha Chu nhu da mé ra truée mat: nhiéu nuéc chu hau khac da theo vé va trong thién ha, ba phan thi Chu da nam hét hai. Sau khi Van Vuong qua di, con 1a Va Vuong tiép tuc ton La Vong lam thay, huy déng cdc nude chu hau Dong chinh dé tiéu diét nha An, danh bai Tru Vuong 6 Muc Da 44 Sf. Tru phai tu thiéu ma chét. Va Vuong lay duge thién ha, lén ngéi hoang dé, dong do 6 dat Hao, ton thuy hiéu cho cha la Van Vuong, 6 ngéi 19 nam va dung lén co nghiép nha Chu kéo dai dén hon 800 nam. 28AN CHI N6i vé La Vong, sau khi that sing vi phan déi viée xay dung Léc Dai, 6ng ben bé nha An - 6ng vén lam quan cho nha nay — ma di 6 an bén bé song Vi Thay. Ngay nao éng cing ra bén séng dé budng cau. Nhung éng cau ma lai ding ludi cu thang va khéng ding mdi. C6 ngudi hdi thi ng tra léi rang minh cau day 1a cau thdi, cau van, cau chic, cau tuéc, chit khéng cau cé. Thdi van va chife tude nay tat nhién khong thé dén tir dong ho dang suy tan cia nha An ma tit mét thé luc mdi dang lén va dang chuan bi tiéu diét dong ho kia. Boi vay ma tuy ngudi 6ng thi ngdi cau cd bén bo song Vi nhung long 6ng thi lai huéng vé mién dat té cla thé luc méi la dat Ky Son. “Vi Thiy ddu can nhdt - Ky Son nhép mong thén” chinh 1a nhu thé. Bay nhiéu chi tiét tuéng cing da di dé ching minh ring Ky Son 6 day chang cé gi lién quan dén Gia Cat Lugng théi Tam Quéc. Va hai cdu déi ta canh ta tinh trén cdc dé st cé vé tich “Vi tan thiy diéu” Jf it 49: “Vj Thay dducannhat 9kik4 A Ky Son nhap mong than” 4% LAY B co nghia la: “Nhiing ngay ma La Vong ngdi budng céu bén bd song Vi chinh 1a nhiing lic ma 6ng dang mo vé nui Ky, noi phat tich cua ddng ho nha Chu”: Xin tam “vinh” thanh céu déi Ném nhu sau: Buéng cdn bén séng Vi Céu chic tan non Ky. 29CHUYEN DONG CHUYEN TAY ¢ Ghi nhan vé chit thdn va dac diém ngét phép cua doi cau déi: 1. Nguyén do la chit thin AR. Thin 1a am xua, cdn am nay 1a thdn: “thi dan thiét, 4m than” (Tw nguyén, Ti hai). Ngoai viéc dung dé ghi chi thtt nam cia muti hai dia chi, chit dé cdn c6 nghia la “gid”, “ngay”, “thoi”, “Ichi”, “lac” (Dictionnaire classique de la langue chinoise cua F.S. Couvreur: “heure, jour, époque, moment”). Chinh chi nay mdi phéi hgp chat ché véi chit nhat A cla cau trén va déi lai véi né mét cdch that chinh (nhdt va thén déu thudc pham tri thdi gian) dé dién dat cdi ham nghia tham thay cia ca déi cau déi, cdn chi “hén” chi la mét chir lac long. Chir fR vé sau da duge mét sé nghé nhan viét thanh & vi néi chung hai chit co thé thay thé cho nhau trong mét sé truéng hgp. 2. Méi cau doi ¢ day tu n6 da la mét cau tric dé thuyét hoan chinh. Dé: “Vi Thay”, ddi voi “Ky Son’. Thuyét: “dau can nhat”, déi véi “nhdp méng than’. Nhung day khong phdi 1a hai cau trac dé thuyét doc lap v6i nhau vé mat ci pha4p ma cau tric truéc (cdu trén) ban than né lai 1A phan dé lién quan chat ché dén phan thuyét 1a cau tric sau (cau dudi). Quan hé nay cing giéng nhu quan hé gitfa hai cau: Duong quan hodi quy nhat $ #tR GF B Thi thiép doan trung thi & % tf RGF 30AN CHI (trong bai “Xuan ti” 4.2% eda Ly Bach # 4), c6 nghia la “lac ma chang noéng long mong doi ngay vé cing chinh 14 lic thiép dau x6t t6t cing vi nhé thuong”. Tran Trong Kim da dién ta ding quan hé ci phap dé khi dich hai cu trén day thanh tho luc bat nhu sau: Duong khi chang muén vé qué Chinh la khi thiép dau té tém long (Duong thi, Sai Gon, 1950, tr.63). Khac nhau chi la ¢ ché trong déi cau déi dang xét thi khéng cé hé tiv chi 7€ (= 1a). Nhung diéu nay khong c6 gi trai véi quy téc ngit phap vi trong van ngon khi danh ti, danh té hodc danh ci dting lam phan thuyét cho cau phan dodn thi hé tir van bi luge bd. %& 240. (KTNN 172, ngay 30-4-1995) pOC GIA: Xin cho biét ¢ Hué c6 dja danh “Tho Xuong” hay khéng? AN CHI: Vé dia danh nay, PTS V6 Xuan Trang cé viét bai “Vé mét cau ca dao xua 6 Hué” dang trén Thé gidi moi sé 18, tr.53-54. Trong bai nay, 6ng VO Xuan Trang da khang dinh ranh mach nhu sau: “Truc hét phdi khang dinh rang 6 Hué khong hé 6 dia danh Tho Xuong (Ching toi nhaén manh — AC) nhu té bdo no (tite KTNN 152 — AC) da viét. Trén mét ts bdo khdc, mot tac gia cing khang dinh rang 6 Hué khong co dia danh Tho Xuong (...). Chang tdi da tién hanh mét cuéc dién da trén bd va duéi thuyén doc cd hai bs Nam - Bac song Huong ti’ Phuténg Due lén Nguyét Biéu, Luong 31CHUYEN DONG CHUYEN TAY Quan (bs Nam) va tit Kim Long dén Thién Mu, Huong H6 (bd Bac). Két qua khdo sat cho thay trong ky tc dan gian vung nay hau nhu khong may ai biét dén dia danh Tho Xuong (...) la 6 dau? (...) Thé nhung nhiéu ngudi lai nhac dén dia danh khadc, d6 1A van Tho Khuong (...). Chinh cdi tén Tho Khuong nay mdi lién quan truc tiép dén cau ca dao trén 6 Hué” (Bdd, tr.53). Con ching téi thi xin khang dinh rang 6 Hué ciing da c6 dia danh Tho Xuong. Dai Nam nhdt théng chi cha Quéc sti quan triéu Nguyén do Pham Trong Diém dich va Dao Duy Anh hiéu dinh, t.I (Hué, 1992), da chép nhu sau: “6 xa Nguyét Biéu thudc huyén Huong Thiy, gd gi bd phia nam séng Huong, déi dién véi nui Thién Mu 6 bén kia s6ng, truéc goi la Kho Tho Khang thugng (chit khang cing doc la “khuong” - AC). Tuong truyén truéc kia trén gd c6 nha, ting rude tt cung Anh Téng, Hién Tong, Tuc Tong va Thé Téng dé tam é day. Sau trai qua loan lac, nha bi bé, ddu nién hiégu Gia Long déi tén la Tho Xuong (Ching tdi nhén manh - AC); ném vua Minh Ménh thi 5, déi tén 1a Long Tho Cuong, dung nha bat gide é trén gd, cho tén hién nay, lai dung bia ghi viéc dé luu thang tich” (Sdd, tr.85). Cu nhu trén thi cdi gd 6 bén nay séng Huong, déi dién véi chia Thién Mu bén kia sdéng, truéc cé tén 1a Tho Khang, dén dau nién hiéu Gia Long thi déi thanh Tho Xuong va dén nam Minh Mang thit 5 (1824) mdi déi thanh Long Tho. Vay khéng thé dua vao “ky tte dan gian” dé phi nhan su tén tai cia dia danh Tho Xuong 6 32AN CHI Hué nhu PTS V6 Xuan Trang da lam vi ky te dé lam sao dang tin cdy bang gidy trang muc den cia thu tich. Po 1a cdn chua néi rang c6 nhiéu khi chinh “ky tte dan gian” lai rat chéng quén. Xin don ctt mét vi du cu thé. Qué néi chung téi 14 m6t ving thudc ngoai 6 Sai Gon truée day, cé tén 1A Xém Ga, thudc Binh Hoda x4, Gia Dinh (Day cing chinh 14 noi ma thi si Tan Da ting dén & khi 6ng vao Sai Gon). Tai dé cé mét nga tu goi la nga tu Xém Ga, nay 1A nga tu Nguyén Van Dau — Lé Quang Dinh, thudc quan Binh Thanh, TP.HCM. Trude nam 1954 dan dia phuong chang ai lai khéng biét nga tu X6m Ga. Nhung nay (1995) héi rét nhiéu ngudi thugng tré trén dugng Lé Quang Dinh va Nguyén Van Dau gan nga tu X6m Ga xem cdi nga tu cé tén dé nim ¢ dau thi hau nhu chang ai biét. Mdi cé bon thap ky ma con nhu thé, hudng chi god Long Tho ngay nay da mang tén Tho Khuong cach day hon 190 nam va mang tén Tho Xuong cach day trén 170 nam. Vé dia danh va cau ca dao hitu quan, Ung Luan cing da viét trong Ca dao xu Hué, t.1. (Sd van héa thong tin Thiva Thién — Hué, 1991) nhu sau: “Nam 1918, mot nha béo hitu danh ngoai Bac, nhan mét dip dao thuyén trén séng Huong luc dém khuya da cao hiing viét hai cau: Gi6é dua canh tric la da Tiéng chuéng Thien Mu, canh ga Tho Xuong. Khéng ngé hai cau nay da gay nén nhiéu cuéc ban cdi sdi néi, vi chia Thién Mu 6 Hué, ma huyén Tho 33CHUYEN DONG CHUYEN TAY Xuong 6 Ha Ndi. Cé lé nha bao nay da nhé dén may cau cua mét nha tho ngoai Bae (cy Duong Khué): Ph&t pho ngon tric trang ta, Tiéng chuéng Trdn V6, canh ga Tho Xuong la hai canh déu 6 Ha Ndi. Nhung trong “Dai Nam Nhat Thong Chi” c6 ghi rang gd Long Tho duéi thai Gia Long cing cé tén la Tho Xuong, dén ddi vua Minh Mang, déi la Long Tho Cugng. Boi vay ma c6 ngudi muén déi cau hat thanh Tho Cuong. Nhung ddén Hué vdn quen hat la Tho Xuong (Ching t6i nhén manh — AC), chit khong nghe ai hat 14 Tho Cuong ca” (Sdd, tr.17). Can “Tho Khuong” thi Ung Luan hoan toan khéng nhac dén. Tia nhing diéu trén day suy ra, viéc PTS Vo Xuan Trang gan lién cA4u ca dao dang xét véi “van Tho Khuong” 14 mét viéc Iam khong c6 c&n cit. Viée éng khang dinh 6 cuéi bai viét cia minh ring phai ghi “Tiéng chuéng Thién Mu, canh ga Tho Khuong” mdi dung cing 14 mét viéc lam v6 dodn. Dac biét, viéc ong phi nhan dia danh Tho Xuong 6 Hué 1a mét viéc lam phan thuc té. +e 241. (KTNN 172, ngay 0-4-1995) BOC GIA: Co nguvi n6i ring Khéng Ti hic lam quan cing c6 giét nguéi. Diéu nay cé ding khong? Néu dung, xin cho biét cu thé? AN CHI: Sz ky cha Tu Ma Thién c6 chép nhu sau:AN CHI “Nam thi 14 ddi Dinh Cong, Khéng TU 56 tudi, roi chic tu khdu, quyén giit chic tuéng quéc. Thay Khéng Tu c6 vé mifng rd, mGt hoc ngudi hoc trd néi: ~ Téi nghe thay néi “Ngudi quan ti khi tai hoa dén thi khong sg, khi phic dén thi khéng miing”. Khéng Td néi: — Cau néi ay cing c6 day. Nhung chang cé cau “Vui vi & dia vi cao quy ma khiém ton véi moi ngudi” hay sao? Khéng Tit ben giét quan dai phu nude Lé lam roi loan chinh su la Thiéu Chinh Méo (Ching téi nhan manh — AC). Sau khi tham du chinh quyén trong nuéc ba thang, nhitng ngudi ban citu ban lon khoéng dém ban thach, con trai con gdéi 6 trén dung di theo hai phia khac nhau, trén duéng khong nhat cua roi. Nhiing ngudi khach 6 bén phuong dén thanh ap khéng can phai nho dén cdc quan, bdi vi ngudi ta déu xem ho nhu ngudi trong nha”. (Ban dich tiéng Viét cha Nhat Thanh, Ha Néi, 1988, tr.223). %& 242. (KTNN 172, ngay 30-4-1995) DOC GIA: “Lia tét xem bién, ngudi hién xem tuéng”: nhing chit trong cau nay c6 dting vdi dang géc ban dau khong? AN CHI: Vé cau héi nay cia ong, trén Van hoa & Doi séng Xuan Gidp Tudt (Nxb TP.HCM, 1/1994), trong 35CHUYEN DONG CHUYEN TAY mue “Tir char dén nghia’, tae gid Hué Thién da cé dé cap. Xin chép lai hién 6ng nhu sau: ‘Tu dién thanh ngit va tuc nga@ Viet Nam cia Nguyén Lan (Ha Noi, 1989) cé6 muc sau day: “Lia tot xem bién, ngudi hién xem tuéng” (Bién 1a bd rudng, trong ché dé cd, ngudi tho cdy thutng cay cén than nhiing hang lua 6 gdn bé hon 1a gitfa ru6ng). ¥ n6i: Chi nhin tuéng mao cla mét ngudi cing biét dé 1a ngudi hién hay ngudi di’. Cach gidi thich trén day rd rang khong thuan ly. Tht nhat, bd ruéng la be ruéng; ngudi ta van nédi bi, khong ai noi bién. Tht hai, da biét cdi théi cia tho caéy la cdy ky gan bo ma cdy déi bén trong — néu qua ding nhu thé — thi muén ré lia tét that hay khong, ngudi ta phai xem tAn bén trong, khéng ai xem khoi khoi ngoai ba. Thir ba, gan cho thg cay cai thdi xdu ndi trén cé thé la da gieo tiéng oan cho ho. Béi di 1a “trong ché dé ca”, viéc lam An van phai lay chit tin lam dau. Tho cay Ja nhiing nguvi séng bam vao cdi nghé cé thé coi nhu chung than cia minh. Cay déi duge mia nay cdn nhiing mia sau thi sau? Cha ruéng nao dém muén nifa? That ra, nguyén van cia cau tuc ngit 1a “Lua t6t xem bién, ngudi hién xem tuéng”. Bién 1a cdi mép chay suét chiéu dai cia x&p lua, 6 hai dau céa khé lua, duge dét that chic dé cho cdc soi ngang khéng nhich téi nhich lui, nhat 1a dé cho cdc soi doc khéng tudt ra duge. Muén biét lua cé tét hay khong ngudi ta thudng quan sAt bién lua, bién cé san, cé min thi lua mdi tét. Lua tot xem bién 1a thé. 36AN CHI Tré lén 1a néi vé lua va lua. Bay gid xin ndi vé dz va ngu. Khi ngudi ta da dem ngudi hién ma déi vdi lua t6t thi Aién khong phai 14 hién lanh ma 1A hién tai: nd khéng d6i véi dz ma déi véi ngu. Néu qua that 6 day hién d6i v6i di thi c6 1é chi can n6i vai t6t 1A duge, ha tat phai ndi dén lua. Ciing nhu xua kia, dé ban thuéng, ngudi ta thudng ding lua, khong ai lai ban vai” (Bdd, tr.66). %*& 243. (KTNN 173, ngay 10-5-1995) DOC GIA: Xin phan tich va cho biét xudt xt bai tho ti tuyét sau day: Bé dao mj titu da quang béi Duc dm ty ba ma thugng théi Tuy ngoa sa trudng quén mac tiéu Cé lai chinh chién ky nhan hdi. QRABRKE BREE SLE RADE RR SRERRAD. AN CHI: Bai tho that ngén ti tuyét nay 1a cla Vuong Han £ # dvi Butng, nhan dé 1a “Luong Chau ti” iH] 24). Vise tim hiéu nhan:dé cia bai tho c6 thé g6p phan vao viéc tim hiéu xudt xt va néi dung cia n6. Tu 1a “thé tho thutng ding lam 1éi cla cdc khuc nhac, khong han dinh sé chit, sO cAu, cau ng&n xen ké v6i céu dai tiy theo tiét tdu, vA van thudng 6 cudi cdu” 37CHUYEN DONG CHUYEN TAY (Tit dién tiéng Viet — 1992). Con Luong Chau, vén 1a tén cua mét chau, di duge ding theo hodn du dé chi nhiing ban nhac céa ngudi ban dia chau nay, do dé déc cua pha Tay Luong la Quaéch Tri Van tién hién cho nha Dutng vao dai Duéng Huyén Tong. Nhiing ban nhac nay mang dam sac thai dia phuong va da phéi hgp nhiing diéu hat cua ngudi Khuong, nguéi Hé 6 phia Tay Trung Hoa. Thién “Lé nhac chi” cla sdch Duéng thu chép rang “cdc ban nhac déi Thién Bdo (mét trong hai nién hiéu cia Dudng Huyén Téng — AC) déu lay tén dat bién gidi lam tén, nhu Luong Chau, Cam Chau, Y Chau. Nhing ban nhac do 14 do cae quan tran nham tién hién cho triéu dinh, chang han Y Chau 1a bai hat do tiét do str Tay Luong 1a Cap Gia Van tién dang, von la mot diéu hat cua xt Tan Cuong (X. Tw nguyén va Tit hdi, cdc muc Luong Chau, Luong Chau phd, Cam Chau, Y Chau v.v.). Noi dung nhiing bai hat do duong nhién dé cap dén sinh hoat va tam tinh céa ngudi dia phuong. Bai Luong Chau cing nam trong trudng hop dé. Vay “Luong Chau ti” la bai tit ma Idi 16 ung véi giai diéu cda ban nhac Luong Chau. Con bai tho “Luong Chau ti” cua Vuong Han thi lai 1a mét bai tho ma cém hing da bat ngudn ti ndi dung cilia bai tit trén day. Dang nhu Ly Viet Ding da viét, “Luong Chau tir c6 thé la bai tho ndi vé sinh hoat cia rg Hé mién Luong Chau xua” (“Thir c6 mét cdi nhin mdi vé bai Luong Chau ti’, Bach khoa van hoc, sé 9, 9/1991, tr.11) Ong da néu nhiing ludn ctf sau day: — Rugu bé dao 1a “quéc tu” ctta nguei Ho; 38AN CHI — Chén da quang, theo sdch “Dong Phuong Séc, Thap chau Ky (thuc ra la sdch Thdp chau ky cia Dong. Phuong Séc — AC), cing do ngudi Hé tién hién cho Trung Hoa vao thdi Chu Muc Vuong. Vay né ciing la dac san cla ngudi Ho. — Dan ty ba ciing von la cia ngudi Hé; — Dac biét, viéc thuc giuc quan si lén dugng bang tiéng dan ty ba la nét déc ddo riéng cia ngusi Hd khong thé l4n l6n duge. (X. bdd, tr.12) Vay Luong Chdéu ti cia Vuong Han 1a mét bai tho cam khai cua tée gid trudéc cdnh ngé va tém tinh cla mét quan nhan ngudi Hé. Quan nhan nay 1a mét vi tuéng (nén méi dugc ding chén da quang) va vi tudng nay sAp stta chia tay vdi mét ngudi ma ngon tir cia bai tho, cing 1a léi néi (hodc tam tu) cla vi tuéng, da goi bang tir qudn. Ngudi nay 1a mét my nu cé 1é dang cdn dé chuéc rugu cho vi tuéng luc tiéng ty ba trén lung ngua thuc giuc quan si lén dugng xuat chinh (cdc tuéng lanh ngusi Hé cé quyén mang theo ngudi dep dé phuc thi trong truéng). Vi vay, theo Ly Viét Dang, tir qudn trong cau thi ba cua bai tho c6 thé duge dich la nang. Ong viét: “Vay tiéng “quan” (...) nén hiéu la Nang cho y vi bai tho thém néng nan, tho méng? Nhu vay, han cé doc gia sé trach chung téi cugng diéu, vi tif xua dén nay, chit “quan” chi ding dé goi nam gidi trong cach xung hd (...). Ty lau, do quén tinh ngi phdp, chit “quan” it phd bién dé goi phu ni& trong xung hé, nén bai tho trén, ngudi ta da khéng chiu dung céng tim hiéu béi cdnh cha né nén da gidn di héa ma dich 1a “ban” hay “cdc ngudi”. 39CHUYEN DONG CHUYEN TAY Dich nhu thé thiét tudng da lam gidm mat mot phan y vi cda bai tho, nhat 1a cdnh bi hing giifa tuéng quan va ngudi dep trong méi cam khai lan chia tay hau nhu sé vinh biét! Tho hay, gai dep, rugu néng. Canh vay mdi cé tinh”. (Bdd, tr.12-13). Chung téi thay Ly Viét Dang da cé ly. Chi xin néi thém rdng ong qué dé dat khi phai phan tran vé cdch dich tir qudn thanh nang. Vi qué dé dat nhu thé cho nén éng cdn phai chtfng minh thém cho cdch dich dung cia minh bang hai doan cia truyén “Thanh Mai” va truyén “Banh Hai Thu” trong Liéu Trai chi di cia Bd Ting Linh (X. bdd, tr.13). Thue ra viée goi phu ni bang tir quan trong xung hé 14 mot hién tugng binh thudng.da duge ghi nhan trong cdc ti dién, nhu ching téi da néu rod 6 muc CDCT trén KTNN 124, tr.38, chit khéng phai “tiv xua nay, chit qudn chi duge ding dé goi nam giéi trong cdch xung h6”, nhu Ly Viét Dang da viét. Vi vay ma ching téi nhat tri véi ong rang quén 6 day 1a ngudi dep ma vi tuéng ngudi Hé da dem theo trong truéng ela minh. Va cing chinh vi vay nén tit gudn 6 day cé thé dich 14 nang, lA em (néu dich 1A nguwéi thi cing chi ro day 1a phu nit) cho ding véi béi cénh va cam hing cua bai tho va dung véi y muén dién dat cia nha tho, chit khong thé néi nhu Ly Viét Ding rang “nén hiéu 1a Nang cho y vi bai tho thém néng nan, tho méng”. Néu quan & day thuc té 1A mét dang may rau thi cing khong thé vi muén “cho y vi bai tho” thém “néng nan, tho méng” ma dich thanh “nang” duge. 40AN CHI Sau day xin chép ban dich bai tho dé thanh tho luc bat cia Tran Trong Kim: Bai hat Luong Chau Rugu nho kéo chén luu ly Uséng thi trén ngua tiéng ti duc sdi Say ndm bai cat ché cusi Xua nay chinh chién may ai da vé. (Duong thi, Sai Gon, 1950, tr.357) 3% 4244. (KTNN 173, ngay 10-5-1995) DOC GIA: Ta Tu Hai, Nguyén Du da viét: “Vai nam tac rong, lung mudi thudec cao”. Ty 1é giita vai va ung nhu vay c6 can déi khong? AN CHI: Mac du tiéng Viét cé thanh ngit “lung dai, vai rong” nhung Nguyén Du lai viét: “Vai nam tac rong, than mudi thude cao”. Tuy nhién “than mudi thudc cao” van ctf la mét hién tugng khong binh thudng, nghia 1A van chua can déi. Trong bai phiém ludn “Truyén Kiéu va Y hoc” (KTNN Xuan Gidp Tuat, tr.62-63), BS Lé Quang Thong da viét: “Theo do dac dé lay huyét cham ctu, ngudi xua dung don vi téc khéng cé dinh ma goi 1a “tac du than”, nghia 1a ldy ngay trén co thé timg ngudi, nén ngudi cao ngudi thap sé cé tac thich hgp nhung cing xé dich khodng 2 — 2,2cm. Nhu vay vai Tit Hai khodng 10 - 11 cm (néu day chi 1A mét bén vai thi cing 1a nhé bé — AC). Thuéc cia Trung Hoa, du 1A thuée Lé Ban di nia, cing xé dich 20 - 40cm, nhu vay Ty Hai cao khodng 2m 41CHUYEN DONG CHUYEN TAY tré lén?”. Day 1a cach tinh cua BS Lé Quang Théng. Con néu theo thong tin cia Dao Duy Anh va néu thong tin nay dung thi Ti Hai cé thé chi cao téi da 1a 70 cm. Phai cé thém 30 cm nifa dang anh hing nay mdi dat dugc chiéu cao dung ... 1 thuéc Tay. Dao Duy Anh cho biét rang téc la “phan mudi cia mét thudc, chiéu dai bao nhiéu thi tay timg thdi; c6 y kién cho rang thai Minh (Ty Hai lA nguéi thdi nay ~ AC) mét thuée chi an hai tac” (Tu dién Truyén Kiéu, Ha Ndi 1974, tr.359). Du cho tae Tau cé “chiéu dai 1A bao nhiéu thi tuy timg thdi” nhung, theo ching tdi biét, né cing chi xé dich tir 2 cm dén 3,5 cm. Vay 2 tac, nghia 14 mét thuéc theo thong tin trén day, bang tir 4 dén 7cm va 10 lan hai tae nghia 1a 10 thuéc, thi bang tir 40 — 70 cm. Tir Hai sé la mot cha ti hon. Con néu cho rang Nguyén Du tuy ta ngudi Tau nhung lai ding thuéc ta thi m6t thudc ta bing 0,4m hodac 0,425m; vay 10 thuéc thi bang 4m hoac 4,25m. Ti Hai sé 1a m6ét anh khéng 16. Hinh nhu duoc do theo don vj nao thi nhan vat nay ciing la mét ké di tuéng. Vay theo chung tdi, 16i miéu ta cia Nguyén Du chang qua chi la mét léi miéu ta c6 tinh chat uée 1é. “Rau him, ham én, may ngai” chang phai uGc lé 1a gi? Ngudi xua, ma chanh céng 1a nguéi Tau, d& quan niém rang than ngudi do duge 7 thude (duong nhién 1a thude Tau) cho nén da ding ti t6 that xich (bay thuéc) dé chi than nguéi. Chang han trong van bia “Vuong Kiém bi minh” cua Thém Usée c6 cau: “Khuynh phuong thén di phung quéc, vong that xich di su quan” nghia la: “Doc tac long ma gidp nuéc, quén tam than dé thd vua’. 42AN CHI (Ngay trai tim ngudi cing da dugc “miéu ta” dé dinh danh mét cach uéc lé 1a “t&e yuéng” (phugng thén). “Tac vuéng” 1a trdi tim, réi trén co sé cia nghia nay, méi cé nghia phdi sinh 1a “tém long” nhu da thay trong cau van bia trén day). Than ngudi trung binh duge tinh la 7 thuée. Vay trén mtfc nay thi duge xem da 1a cao. Trong Tam quée dién nghia, Luu Bi cao 7 thude ru@i, Truong Phi cao 8 thudc cdn Quan VAn Trudng thi cao dén 9 thudc. Ban dich ra tiéng Viét cia tac pham trén day (dich gia: Phan Ké Binh) do Lé Huy Tiéu va Lé Ditc Niém gidi thiéu va stia chita (Ha Ndi, 1988) da chu thich ¢ tr.35 cua tap I rang “mét thuéc Trung Quéc bang 1/3 mét”. Theo cht thich nay thi Luu Bi cao gan 2,5m, Truong Phi cao gan 2,7 mét cdn Quan Van Trung cao gan 3 mét. Vay co nén quy ra thu6ce Tay (mét) dé hiéu cach miéu ta chiéu cao theo La Quan Trung trong Tam Quée dién nghia hay khéng? Néu ctf theo cht thich trén — khong néi ro la thuée cua théi nao — thi Dic Thanh Khong con cao duge dén 3,2 mét vi Sd ky cua Tu Ma Thién da chép: “Khéng Ti ngudi cao chin thudc sdu tac, ai cing cho 14 con ngudi cao Ién va lay lam la” (ban dich cia Nha Thanh, Ha Néi, 1988, tr.214). Cdn néu lay mutc thap nhat la mét thuéc Tau an 1/5m thi Khéng Tu cao 1,92m. Nhung chinh Khéng Tu lai noi vé chiéu cao cia con ngudi nhu sau: “Ho Tiéu Nghiéu cao ba thuéc, do la hang ngudi thap nhat, ngudi lén nhat cao cing khéng gap mudi lan ba thuéc”. Day la li cla Khéng Tu tra léi cho stf gid cua nuéc Ngé (X. sdd, tr.218). Ca theo ldi cla Khéng Ti thi ngudi Tiéu Nghiéu cé thé cao tit 60cm dén 43CHUYEN DONG CHUYEN TAY gan 1m cdn ngudi lén nhat cing khong vuct qua duge 6m (hodc 10m). Khéng vuct qua duge cé nghia la gan dat duge nhu thé. Vay ngudi lén nhat, theo Khéng Tu, c6 thé cao gin 6m (hodc 10m)? Thuée cia Tau va cdch phat biéu cia Tau vé dé dai qua 1a mo hé. Tré lai véi cau tho cia Nguyén Du thi du eé lay tac dai bao nhiéu lam chuan dé tinh, nam tac vai trén mudi thuéc than cing khéng thé 1a ty 16 cia mét than thé cudng trang va mot dang diéu oai hing dugc. Ngugc lai dé 1a mét dang ngu@i c6 vai so, vai rit cho nén néu bat chuéc cdch néi trong bai phiém ludn cua BS Lé Quang Thong thi phai dat cu hdi xem Ty Hai cé phai 1a ngudi d& m&c bénh phéi hay khong? Nhung Neuyén Du dau c6 do Ti Hai mét cach chinh xdc nhu ban gidm khao céc ky thi hoa hau do ting vong trong ba vong cua cdc ngudi dep. Vay “vai nam tac rong than mudi thuée cao” 6 day chi la ude 1é. %& 245. (KTNN 174, ngay 20-5-1995) pc GIA: Am thanh cé dién ta su vat hay khong, chang han o dién ta to, hoac tron, e vat hep hodc vat méng, cdn i vat chi bé nhé (kiéu nh tiéng Viét li ti, tiéng Anh, tigéng Phap mini)? AN CHI: Mét sé nha ngit hoc cé tén tudi da ch truong nhu thé, do dé ma cé khai niém “biéu trung ngit Am”, tiéng Phdp 1a symbolisme phonétique cdn tiéng Anh 18 sound symbolism, linguistic iconism hoac phonesthesia (MY¥)/ phonaesthesia (Anh). 44AN CHI Thi du néu ra thi rat nhiéu. Chang han ngudi ta noi ring d trong tiéng Anh dién ta ¥ “ngu xudn”, “dan don”: daft (ngé ngan), dead (té cong, khéng cdn cdm gidc), dense (ngu dan), dim (ls m%), dithery (run lap cap), dizzy (hoa mat), dopey (té mé, ué oai), dotty (gan dé), dozey (ngi ga, ngi gat), dud (v6 dung), dull (téi da), dumb (cam), dupe (ngudi bi bip)... Dwight Bolinger cdn viét mét cach day hinh tugng nhu sau: “C6 vé nhu cé mét sy lién quan, vugt qua ngén ngif c6é tinh chat cd nhan, gitfa nhiing 4m to nguyén 4m khi ludi nang cao va dua ra phia truéc miéng, dac biét la [i] (Am t6 nguyén 4m trong wee “nhé xiu”, teeny “nhd xiu”) véi y nghia vé “su nhé bé” trong khi nhiing 4m to nguyén 4m tao ra véi ludi ha thap thi lai goi y vé “su rong lén”. Kich thuéc cia vom miéng — [i] c6 dé mé nhd nhat trong tat cd — duge phéi hgp vdi ¥ nghia (cia tit ngit - AC). Ching ta chip (déo bao, lam sttt mé — AC) mét miéng nhé nhung chop (chat, don — AC) mot miéng 16n hon; mét slip (manh gidy nhé, mau gé nhé — AC) thi nhé hon mét slab (tam van bia — AC) cdn mot nib (dau, mii nhon, mod chim — AC) thi nhé hon mét knob (cuc, hon — AC)”. Trén day 1a 1éi cia Bolinger trong Aspects of language (Harcourt, Brace & World, Inc. 1968, p.17). Méi day nhat, LE. Reay, ngudi soan thao muc “Sound Symbolism” trong b6 The Encyclopedia of Language and Linguistics (ELL), 10 vols, do R.E. Asher lam téng bién tap va do Pergamon Press (Oxford — New York - Seoul - Tokyo) 4n hanh nam 1994 (vol.8, pp.4064-4070) cing da cung c4p nhing nguén thong tin thién vé viéc thita nhan ludn diém trén day. Chang han, 6 tiéu muc “The 45CHUYEN DONG CHUYEN TAY Iconocity of Language” (Tinh tuong hinh cua ngén ngit) cia muc da noi, Reay da viét: “Cac nha ng hoc nhu Bolinger va Wescott noi vé tinh hinh tugng cia ng6én ngif va qua dé ho muén noi dén chiéu huéng tich cuc cia ngon ngit dé phoi hgp (mat) 4m va (mat) nghia. Biéu trung 4m thanh chac chan 1a rat phé bién trong ngén ngi (...) Cac thi si da tiing thita nhan va sit dung biéu trung 4m thanh va gid day véi cong tac nghién ctfu ng6n ngi hoc tam ly hién dai nham vao chinh ban than tir vung, cang ngay cang nhiéu dit kién dang dugc thu thap dé ching minh mét cach khoa hoc diéu ma truéc day chi duge cm nhan mét cach than tinh” (ELL, vol.8, p.4070, col.1). Mét nha ngi hoc hién dai ngudi Phap dac biét nhiét thanh vi hién tugng biéu trung ngit 4m 1a Pierre Guiraud cing viét nhu sau: “Ngay nay, cdc nha tam ly hoc dua vao cdc cudc diéu tra va cdc cuéc thir nghiém van dap da thita nhan nhiing gia thuyét cia Platon noi rang i biéu dat (y niém vé) su nhd bé, déi vdi a chi (y niém vé) su rong Id6n. (Structures étymologiques du lexique frangais, Paris, 1970, p.65). Tuy nhién, mot sé nha ngit hoc co tén tudi khac, ma ngudi chi xuéng 1a Ferdinand de Saussure, 6ng té cia ngif hoc cau tric luan hién dai, thi lai nhdn manh ring “tin hiéu ngén nga 1a “vd dodn” (Cours de linguistique générale, Paris, 1931, p.100), nghia 1a trong thuc té né khong cé bat ct méi lién hé tu nhién nao véi cA4i ma no biéu hién. Cdn Louis Hjelmslev thi da viét nhu sau: “Vi trong viéc st dung ngén ngi nhiing tit nhu 46AN CHI tiéng Anh little (nhd bé — AC), bit (miéng nhé — AC), a little wee bit (mot chit xiu — AC), kid (nhée con - AC) bao gém mét yéu té thé hién vé mat ng 4m hoc bang i va vi, bing céch nay hay cach khac, tat cd nhiing tix d6 déu goi lén y niém vé su nhé bé théng qua su biéu dat y nghia cia ching, cho nén c6 thé dinh hinh cdi cam tuéng rang cé mét méi tuong quan mo hé nao dé giita am i vdi y niém vé mét cdi gi nhéd bé. Chung tdi xin vach ro ngay lap ttc rang nhiing su giéng nhau hoac khac nhau giita cdc 4m, gitfa cdc chit hoadc nifa giifa cdc am hoae cdc chit véi nhiing thuc té tén tai ngoai ngén ngi 14 chd quan biét bao. Mét vat nao dé giéng hay khong gidng mot vat khac, diéu nay hoan toan tiy thudc yao quan diém theo do ngudi ta thiét lap su so sdénh: mét vat khéng bao gid gidng mét vat khdc vé moi phuong dién, ma chi 6 mét thé tuong quan nhat dinh va véi mét su khén khéo vita phai, ngudi ta sé tim ra duge thé tuong quan theo d6 hai su vat giéng nhau, cho du ching cé khéc nhau dén dau vé nhiing mat khac. Gitta hai 4m cia mot ngén ngi, hodc gitfa hai y nghia cua tin hiéu, ngudi ta luén luén co thé tim thay mét su gidng nhau nao d6 chi v6i mt chut tudng tugng ma théi” (Le language, tr. par Michel Olsen, les Editions de Minuit, 1989, p.68). Tré lén 1a ly thuyét. Con trong thuc té thi ngay trong tiéng Anh, 4m i cing khéng chi dién dat y niém vé “su nhé bé” ma con dién dat y niém vé sy to lén trong tir big (to lén) nhu nhiéu ngudi da ting chi ra. Dén nhu 4m d thi chung tdi xin nhan manh rang né khéng chi dién dat y niém vé “sy ngu xudn”, “su ddan 47CHUYEN DONG CHUYEN TAY d6én” nhu trong nhitng vi du trén kia (do LE. Reay néu lén trong ELL) ma cdn dién dat ca cdi ¥ niém vé su khén khéo, su s4ng stia trong hang loat ti’ nhu: dab (khéo, thao), daedal (khéo léo0), dandy (banh bao, dung mét), dapper (sang trong), daring (tao bao), diddle (lita gat), decent (lich su, tao nha), dodgy (tinh ranh, lau cA), doll (dién, mac dep), dulcet (diu dang, ém 4i), duly (dang dan, chinh dang), duper (ké lita bip), v.v. Dac biét Ja hai danh tit dupe “ngudi bi bip” va duper “ké lita bip” déu cing cé d! Trong tiéng Viét, ngudi ta cing cé hang loat thi du dé phan bac ludn diém vé hién tuong “biéu trung ngit Am”. Chang han, 4m o vita co mat é trong to lai vita cé mat 6 trong nhd. Vay tuyét khong thé noi rang né chi dién dat y niém vé su to lén ma khong dién dat y niém vé su nhé bé. No vita c6 mat 6 trong tron lai vita c6 mat 6 trong mom, mop. Vay quyét khéng thé néi rang no chi dién dat y niém vé su tron trinh ma khéng dién dat y niém vé su méo mé. Né lai cé mat trong nhon, thon ma da nhon hoac thon thi tat nhién khong fron, ma cing khong mém, khéng mop. N6 cé mat trong co nhung cing cé mat trong thé, trong Jo. Vay dit khodt khong thé noi rAng n6 chi dién dat su co vao ma lai khéng dién dat su thd ra, 16 ra. Vé nhitng 4m khac ciing thé. Am e khéng chi gop phan “dién ta” cdi gi hep, lép, xep, dep ma con gop phan dién ta y niém ngugc lai 6 trong kép va ghép, nghia 1a lam cho bét xep, bét lép di. Am i khong chi dién ta cdi gi nhé bé ma cdn dién ta cdi gi to lén: vi (trong “vi 48AN CHI trang”, v.v.) 14 nhd nhung vi (trong “vi dai” v.v.) thi lai la to... Dé dang thay rang hién tugng “biéu trung ngit 4m” chi 14 mOt do gidc cla cdc nha ngit hoc da dé xuéng va tan duong n6. Nhiét thanh véi né dén nhu Pierre Guiraud cing da phdi khdch quan va thang than thita nhan rang phan l6n cdc nha ngi hoc déu ngan ngai khong mudn chép nhén né (X. sdd, tr.65). G mét quyén s4ch khdc, Guiraud cing da phai tiée ré ma néi rd thém mot chit nifa rang phan lén cde nha ngt hoc da phi nhan né (X. L’étymologie, Paris, 1972, p.26). Chung téi cho rang y kién sau day ca Claude Lévi-Strauss théa d4ng hon: “Xét vé tién thién thi tin hiéu ngon ngi 14 vd dodn nhung xét theo hau nghiém thi n6 khéng cdn 14 vo dodn nita” (Anthropologie structurale, Paris, 1958, p.105). Ong da dién gidi ro thém nhu sau: “Khi ching ta xét tii vung theo hau nghiém, nghia 14 sau khi né da duge thanh tao, thi cdc ttf mat di phan l6n tinh vé dodn cia ching, vi y nghia ma ching ta g4n cho ching khéng chi phu thuéc vao mét su Guy uéc (nhu truée dé — AC). N6 phu thudc vao cAch méi ngén ngit chia cdt thé gidi y nghia ma méi tir cé lién quan, n6 bién thién theo su hién dién hoac sy khiém dién cla cdc tir khde dé dién dat nhimg nghia tuong can” (Sdd, tr.107). Tuy nhién ching t6i cing khéng hoan toan tan thanh y kién cia Lévi-Strauss vi, theo ching téi, di 1A xét theo hau nghiém, thi ky hiéu ng6n ngit cing van ctr la vo dodn. Sé di mét sd 4m trong mét sé tit cé vé nhu 49