Opera hactenus inedita Rogeri Baconi

Fasc. III

LIBER PRIMUS

COMMUNIUM NATURALIUM
FRATRIS ROGERI

PARTES TER TIA ET QUARTA

EDIDIT

ROBERT STEELE

O X O N II
E TYPOGRAPHEO CLARENDONIANO
MCMXI
 HENRY FROWDE, M.A.
PUBLISH ER TO TH E U NIVERSITY OF OXFORD

LO N D O N , ED IN B U R G H , N EW Y O R K
TO RO N TO A N D M ELBOURNE

M u 5 ­

250178

BOSTON COLLEGE LIBRARY

CHESTNUT HILL, MASS.
 NOTE
T he completion of the first book of the Communia Naturalium
permits us to consider its relationship to three other works of Bacon,
the Opus Tertium (B), the first treatise in B.M. 8786 (S)— which is
the first part of the Compendium Philosophic, Def. I V —and that in
Digby 190, the ‘ de principiis nature ’ (P).
S and P were undoubtedly written before any part of the Com­
munia Naturalium was in existence. They both contain much that is
not included in it, and show, in those parts that cover the same ground,
earlier forms of the argument and different conclusions. S seems the
earlier, it coincides with M in pp. 54-9, 69-75, 78-86, and 239-67
of this edition, going on with other matter, and finishing with pp. 142­
98 of the Opus Tertium (Brewer). P begins at p. 50, 1. n , and goes
on generally to pp. 59, 66-9, 74, 75, 78-86, and 239-67, where it
stops. It will be remembered that some of these passages occur only
in M, not in F or D. Yet the note in D (p. 57, 1. 3) refers to P, and
that to 1. 7 quoted from F to a MS. of the S type. The passages
common to the Opus Tertium and the Communia Naturalium are
pp. 173-9 ( i 89“ 97 Brewer), 225-39 (168-84 Brewer) and some
part which has yet to be determined of pp. 275-308. Of these the
second and the third were plainly written for the Opus Tertium, and
afterwards incorporated in the Communia Naturalium. The first, I
incline to believe, had a common source in S.
It has been pointed out in the notes of the first part that the
Communia Naturalium, or some part of it, was written before the
Opus Majus, and that it was subsequently revised; the two editions
being represented by F and M. F is much nearer to S and P in the
common passages than M. F itself was evidently corrected early in
the fourteenth century (say 1320) and pp. 224-39 inserted, the
insertion being a little longer than the passage borrowed from the
Opus Tertium. A very remarkable fact in the history of INI (which
dates from the middle of the fifteenth century) is that the copyist, after
transcribing the chapters on pp. 92-107 from some source at present
unknown to us, went on with ‘ Pars quarta Communium Naturalium.
 IV
Hiis habilis de parte materie . . instead of ‘ Distinccio quarta ’ &c.
Having finished the leaf he found out his mistake, marked it for
erasure, and began again correctly. This form is not that with which
the fourth part does begin, but it is found in S and P. It would
almost seem as if the present form of this fourth part were due to
a late editor. It is to be hoped that some happy chance may disclose
another MS. which will throw light on the question.
I may be allowed, while disagreeing entirely with M. Duhem’s
proposed reconstruction of the Opus Tertium, to add a tribute to the
insight, amounting to genius, which discovered the important fragment
he has given to the world, and to point out that it also includes the
‘ tractatus alkimisticus ’ sent with boy John to the pope— (pp. 181-90,
Duhem, Opus Tertium)— a work of the first importance for the under­
standing of mediaeval alchemy. I desire to renew my expression of
thanks to those who have helped in the preparation of this edition.
R obert Stee l e .
Savage C lub , L ondon .
 SUMMARY OF CONTENTS

PARS TERCIA
PAGE
de motu et concomitantibus motum.
(Distinccio prima.)
Cap. i. demotu quid est secundum descripcionem Aristotelis et
quid secundum suam essenciam.................................................... 138
Cap. 2. de motu in quo sit, sicut in subjecto, et in quo differt ab
accione et p a s s io n e ......................................................................145
Cap. 3. in quo, excusacione facta de infinito loco et vacuo, prose­
quitur statim post motum de tempore, per comparacionem ad
alias species mensure duracionum, que sunt eternitas creata et
in c r e a t a ................................................................................ 149
Cap. 4. de diffinicione temporis secundum Aristotelem, et quid sit
tempus secundum genus et differendam, et quomodo habet esse 153
Cap. 5. (de q u i e t e ) .......................................................................... 156
Cap. 6. in quo declaratur quod anima non est subjectum temporis
nec aliquis motus dictus precise......................................................... 158
Cap. 7. de instanti...................................................................................168
Cap. 8. de e v o ................................................................................... 173
Distinccio secunda de loco et vacuo, habens capitula octo.
Cap. 1. de distinccione modorum loci . . . . . .182
Cap. 2. de essencia loci secundum quod est quantitas . .. 1 8 9
Cap. 3. de loco ut est res naturalis conservans locatum . . 200
Cap. 4. de vacuo quantum ad ejus necessitatem propter locata et
propter motum augmenti et nutrimenti, et propter motum
localem .................................................... 206
Cap. 5. de necessitate vacui propter grave et leve, rarum et
d e n s u m ............................................................................................210
Cap. 6. de existencia vacui secundum s e .........................................216
Cap. 7. de loco et motu spiritualium substanciarum . . . 224
Cap. 8. de loco substanciarum spiritualium ....................................... 228

PARS QUARTA
de produccione rerum in generali.
(Distinccio prima de generacione.)
(Cap. 1. de alteracione et generacionererum) . . . . 240
Cap. 2. de intencione et remissione forme substancialis . . 242
Cap. 3. de successione generacionis forme substancialis . . 245
 VI
PAGE
Cap. 4. de mensura ultimi esse termini a quo . . . 250
Cap. 5. de differenda produccionis permanencium et successi­
vorum ....................................................................................... 261
Cap. 6. de reprobacione opinionis tercie circa exitum rerum in
e s s e ....................................................................................... 264
Cap. 7. de ipso generato, quid est quod generatur . . 266
(Distinccio secunda de generacione rerum in speciali.)
(Cap. 1. de generacione elementorum) . . . . 268
(Cap. 2. degeneracione mixtorum et plantarum) . . 274
(Cap. 3. de generacione brutorum animalium) ... 278
(Cap. 4. de generacione h o m i n i s ) ................................... 279
(Distinccio tercia de anima.)
(Cap. I. de produccione parcium anime) . . . . 281
(Cap. 2. de anima s e n s i t i v a ) ............................................ 284
(Cap. 3. deunitate et pluralitate anime intellective) . . 286
(Cap. 4. decomposicione anime racionalis) . . . 291
(Cap. 5. de virtutibus, utrum sint partes anime) ... 294
(Cap. 6. de partibus vegetative virtutis) . . . . 297
(Cap. 7. de partibus intellective virtutis) . . . . 298
(Distinccio quarta de generacione non recta.)
(Cap. 1. de monstruosa generacione)................................... 302
(Cap. 2. de generacione per divisionem) . . . . 305
(Cap. 3. de generatis ex putrefaccione) . . . . 308
 *37

tatem. Set finis cogit materiam ad hoc, ut elevet humores

aqueos ad locum frigidum in aere, et graventur ibi propter
frigiditatem congelantem, quia locus ille est frigidissimus.
Et licet sit sic in naturalibus, quod finis imponit necessitatem
5 eis que sunt in finem, non tamen sic est in doctrinis et scien-
cialibus, nam conclusio, que est finis, non inponit necessitatem
principiis, set e converso et necessitatem communem ut in
omni silogismo, et necessitatem essendi ut in demonstrativa
sillogismo, propter enim ea que posita sunt in premissis,
io necesse est aliud evenire in conclusione. Et in artificialibus,
ultimum est semper primum, hoc est ipsum artificiale est
propter agens, omne enim agens per intellectum est finis
suarum operacionum quia propter se facit non propter aliud, ut
Deus est finis creature, et homo finis omnium que facit, quia
15 propter se facit, licet Deus propter gloriam nominis sui,
scilicet, ut ostendat divicias bonitatis sue, ad quam partici­
pandam fecit omnem creaturam, secundum cujuslibet possi­
bilitatem, homo facit omnia propter utilitatem suam, et ideo
homo facit virtutem moralem propter se, scilicet, ut adquirat
20 suam felicitatem, que quia non fit ab eo, nec eam per se
adquiret, set gratis datur ei a Deo, ideo illa videtur necessi­
tatem imponere homini, ut ideo habeat animam racionalem,
que est nata cognoscere Deum et venerari perfecte, in quibus
tribus consistit fe|licitas eterna. 38 b 1.

1 materiam] naturam D ut] quod D 3 ille] ibi D 4 quod]

quia F 5 in] ad F sciencialibus] seminalibus D 13 facit
07». M 20 suam] futuram FD 22 habeat om. D

R. B. III L
f 95bi. Pars Tercia p r im i lib ri Philosophic N a tu r­
alis , in qua docetur de motu et concomitantibus
motum , habens distincciones et capitula .

Capitulum primum de motu quid est secundum descripcionem

Aristotelis et quid secundum suam essenciam. 5
Postquam in prima parte hujus libri primi de Communibus
Naturalium determinatum est de efficiente naturali, et in
secunda parte de materia et universaliter de causis naturalibus,
nunc in hac parte tercia dicendum est de motu, et hiis que
pertinent ad ipsum, nam cum determinatum sit de causis io
naturalibus, et natura est principium motus, consequens est ut
fiat sermo de motu et eis que ipsum comitantur.
E t primo, volo exponere quid sit motus. Aristoteles vero
dicit quod sit actus inperfectus. Nam dum aliquid movetur
tendit ad aliquid perfectivum sui motus, et in illo fine habetur 15
actualitas completa, et actus et actualitas idem sunt hic,
propter quod motus dicitur quidam actus inperfectus, et
actualitas mobilis inperfecta que tendit in terminum motus,
sicut in perfeccionem, ut in motu secundum locum, cum grave
movetur in medio deorsum, habet actualitatem aliquam et 20
actum tendentem in suum ubi, sive locum qui est deorsum, et
cum venerit ibi, habet illud quod desiderat, scilicet, locum pro­
prium in quo habet actualitatem sui esse, que est completiva
motus sui, et sic est de omni alio motu. E t Aristoteles
premittit aliam descripcionem motus, dicens quod ‘ motus est 25
actus existentis in potencia secundum quod hujusmodi id est,
secundum quod est in potencia ad aliud, non secundum quod
aliquid est in actu proprie, verbi gracia, quando fit statua de

13 A ristoteles] Phys. iii. 8 - u .

1 naturalis] de communibus add. F 3-5 habens . . . essenciam om. D

5 essenciam] quantum ad genus predicament! add. F 13 exponere] com­
ponere D 14 sit] est FD 15 tendit] intendit F aliquid] aliquem finem
FD 16 idem] id M 17 quidam] quidem M 20 actualitatem] actualitatem
modicam F 24 alio motu] moto D 26 existentis] existens F : entis D
 39

ere, fit quidam motus ad esse statue per artificem | set motus 38 b 2.
non est in actu eris absolute, secundum materiam eris actualem,
quia sic quiescit, et non alteratur nec movetur; unde non est
motus in eo nisi quando incipit artifex operari in descripcione
5 eris ad formam statue, tunc est es in potencia ad statuam, id
est, ordinatum ad hoc, ut fiat statua, et non est actu statua et
ideo in potencia est statua, scilicet, in potencia propinqua non
remota; nam jam recepit es aliquam alteracionem | et disposi- F. 95 b 2.
cionem respectu forme, et ideo habet jam aliam actualitatem re-
10 spectu istius quam prius non habuit. Unde hoc esse in potencia
inportat aliquam actualitatem et aliquem actum, licet inper-
fectum, et ideo non est pura potencia et remota, set propinqua.
Nam es, antequam artifex agit in illud, est in pura potencia
remota, sine omni actualitate ad formam statue, quia non
15 magis ordinatur ad eam, quam ad formam vasis, vel alterius
rei cujuscunque fiende de ere, et ideo non habet tunc aliquam
actualitatem nec actum respectu statue, et ideo caret potencia
propinqua, de qua loquitur hic Aristoteles, que est actus
quidam inperfectus, ut expositum est in prima diffinicione.
20 Additur eciam in diffinicione hac hec particula, secundum
quod est hujusmodi, id est, secundum quod est in potencia,
quod duobus modis potest intelligi ; uno modo, per priva-
cionem actus completi statue, ut dicamus quod motus non
est actus eris existentisin potencia ad statuam secundum quod
25 est in actu completo, set incompleto, ut expositum est in prima
diffinicione. Qui actus incompletus habet secum potenciam,
nam est in potencia ad completum actum, et ideo additur,
‘ secundum quod est in potencia’. A ut exponitur respectu
actualitatis ipsius eris, secundum quod est es, nam motus non
30 est actus eris existentis in potencia, secundum | quod est in 39 a 1.
actu, scilicet, es, et sub forma eris, sed, secundum quod est in
potencia ad formam statue. Aliqua enim proposicio est vera
per se uno modo, et vera per accidens alio modo, ut ‘ album
disgregat visum hec est vera per se, quantum ad racionem

2 materiam] naturam D 4 in descripcione eris] et disposiciones F : et

disponere D 5 tunc . . . potencia] sive D 6 et ideo in potencia iter. M
9 forme] forme statue F 1 aliam] aliquam F 10 istius] illius FD 18 que]
et F: qui M 26 qui] et F: illius D 28-29 quod e s t. . . eris iter. D
L 2
 140

albedinis. De proprietate vero albedinis est ut disgreget

visum, secundum communem posicionem philosophorum, set
racione subjecti est vera per accidens. Et hec est vera per se,
‘ album currit’ respectu subjecti, et per accidens respectu
albedinis. Similiter, postquam artifex incepit operari, hec 5
proposicio ‘ es existens in potencia ad statuam est in actu es ’
est vera, set per accidens racione eris per se vero racione, qua
jam subicitur alteracioni et accioni agentis. Set si dicatur ‘ es
in potencia ad statuam est in actu eris, secundum quod est in
potencia falsa est, quia hec terminacio, secundum quod est in i0
potencia ad statuam, non debetur eri, ut est in actu es: sicut
hec est falsa, ‘ album racione subjecti disgregat in quantum
hujusmodi,’ vel ‘ album currit in quantum hujusmodi racione
albedinis ’ ; et ideo voluit, quod motus sit actus eris existentis
in potencia, et hoc, secundum quod est in potencia ad statuam, i5
non secundum quod est es in actu. Sic enim falsa esset sua
proposicio. Deinde sciendum est, quid est motus secundum
esse predicamentale, scilicet, in quo predicamento s it: et licet
multa verba fiant de hoc, et multe opiniones, tamen dicendum
est, quod est in tercia specie qualitatis. Est enim passio; illa 20
enim species tercia dicitur passio et passibilis qualitas.
Passibilis vero qualitas est, ut rubedo in auro vel alio, que est
qualitas nata permanere in suo subjecto. Passio vero est, ut
rubor ex verecundia, et pallor ex timore, quia subjectum
patitur et alteratur per ea, set non durant naturaliter quantum 25
39 a 2 est de se. Hoc dico, quod in tantum possit homo | affici vere­
cundia, et tam diu, et tam fortiter, quod semper remaneret ei
rubedo, et similiter de pallore per timorem, et fierent passibiles
qualitates. Set hoc non est de proprietate ipsius passionis,
nec de ejus virtute, set quia fortiter obedit natura cogitacionibus 30
anime et affeccionibus ejus, et ideo multa que diu durant fiunt
ab anima in propriis corporibus, sicut Avicenna docet quarto De
Anima, et octavo De Animalibus, et alibi, ut inferius exponetur.

32 A vicenna] De Anima iv. 2, 4 ; De Animalibus viii. 2.

1 vero] enim FD 6 pr. es] ens D 10 terminacio] determinacio F

25 durant] duratur D 26 tantum] quantum F 32 corporibus] tem­
poribus D
 41
Dico igitur, quod motus est passio, quia non est nata ex sua
proprietate durare, quoniam adveniente secunda parte corrum­
pitur prima, et hoc ex sua natura non aliunde. Nec obstat
quod motus durat diu, ut motus celi, quoniam in natura sua
5 continue corrumpitur et deficit, licet alie partes ejus renoventur
continue. Set et ille deficiunt et nove fiunt non manende, set
statim corrumpende. Nec tamen propter hoc, quod adveni­
ente secunda parte temporis corrumpitur prima, erit tempus
passio, set quantitas. Nec motus est quantitas propter simili-
io tudinem temporis quoniam quantitas dicitur cujus proprium
est, ut secundum eam dicatur aliquid equale vel inequale alii,
et tempus est hujusmodi et non motus, nam secundum tempus
dicuntur motus equates vel inequales, et non e converso.
Item, quantitas continua est, cujus partes copulantur ad com-
15 munem terminum, ut partes linee ad punctum, et partes
temporis ad instans, | set non est hoc per se et primo in motu, F. 96 a 1.
sicut nec in substancia, licet quantitas et substanda habeant
hujusmodi partes copulatas. Essencia, igitur, motus passio
est, et non est quantitas set quanta, sicut substancia. Set hic
20 sunt dubitaciones grandes, primo | quia quod Aristoteles dicit 39 b *•
quinto Methaphisice quod motus est quantitas per se, multum
turbare potest multos. Set considerandum est diligenter quod,
sicut vult in Predicamcntis, motus non est quantitas, sed
quantus. Et sermo ejus in quinto non est ad literam intelli-
25 gendus, quoniam ibi dicit quod tempus est quantitas per
accidens, et motus per se. Manifestum est enim quod tempus
est vera species quantitatis, et ideo est quantitas per se.
Set dicendum est, quod Aristoteles in quinto Methaphisice
loquitur de quantitate et quanto magis secundum modos
30 famosos et veros, quam per assignacionem specierum quanti­
tatis, quod manifestum est ex proprietate illius libri, quoniam
distinguit vocabula famosa omnibus sciendis communia et
rebus, quia illa scienda est communis omnibus. Et patet quod
multa vocabula ibi distinguit, que non sunt generalissima nec

2i M ethaphisice] v. 13, 18; vi. 5, 6 (3, 4).

2 quoniam] quando F 4 durat] duret F 17 substancia] substancia

quantitas F et substancia] substancie F 27 vera] una D
 142

faciencia predicamentum, licet in alico genere predicamentali

quodlibet constituatur, ut est causa, et principium, et ens, et
natura, et per se, et potencia, et finitum, et bonum, et falsum,
et multa que ibi distinguit. Similiter, licet vocabula generum
generalissimorum distinguat, non tamen omnium, non enim 5
distinguit accionem, nec ubi. E t iterum, quamvis vocabula
predicamentorum aliqua distinguat, tamen aliquando non dis­
tinguit species, set equivocaciones vocabuli et modos famosos>
ut patet in capitulo de substanda, volens quod unus modus
substande est secundum quod accipitur substancia in predica- 10
mento substancie, ut terra aqua et hujusmodi, et licet ista sint
species substancie, tamen ponit hec exempla pro modo uno
substancie, et non ut dividat substanciam in species; quod patet |
39 b 2. quia alii modi quos ponit nichil faciunt ad species substancie
accipiendas, et sic est de omnibus fere vocabulis predica- 15
mentorum. Maxime enim proprie distinguit species qualitatis,
ponens illa quatuor genera que in Predicamentis posita sunt, et
licet ponat species aliquas in distinguendo predicamenta, tamen
ponit semper alios modos qui non sunt species, ut est primus
modus qualitatis, que est differenda specifica cujuslibet, 20
secundum quod dicitur prius in quale, non in quid. Et
propter hoc dicendum est quod ibi distinguit species quanti­
tatis secundum modos famosos, quorum aliqui sunt in predica-
mento quantitatis, sicut species, alii non sunt; et ideo, dico quod
motus non ponitur ibi pro specie quantitatis, quia nomen 25
quantitatis non accipitur ibi pro genere generalissimo dividendo
in species, set pro nomine equivoco dividendo in sua significata
et modos famosos; et ideo sumitur ibi quantitas communiter
ad quantum et ad quantitatem. Et quia omnis quantitas est
quanta, et non omne quantum est quantitas, ideo potest dici 30
quod nomen quantitatis sumitur ibi pro quanto, sive sit

9 de substancia] i. e. Met. v. 15 sqq. 17 Predicam entis] ii. c. i, iv.

5, 7 distinguat] distinguit F 6 ubi] verbi F 7 aliqua] alico M

8 equivocaciones] evocaciones F 10 substancia om. F xi, 12 ut . . .
substancie om. F 13 ut dividat] dividit D 13-15 quod patet . . . acci­
piendas om. D 14 quia] quod F 16 distinguit] distingunt F 21 dici­
tur prius] dicimus quod differenda predicatur FD quale] qua D 22 ibi]
non F 25 quia] set F
 *43
quantitas vera, sive quantum quod est subjectum quantitatis;
et istud est certum.
Et sic dico, quod unus modus quanti et quantitatis est motus,
quia vere quantus est, sicut subjectum quantitatis est quan-
5 tum, et non est quantitatis proprie sumpta, ut est nomen
generalissimi. E t per hoc potest salvari quod Aristoteles dicit
in quinto Methaphisice, quod motus est quantitas per se, et
tempus per accidens; nam secundum Aristotelem, quarto
Phisicorum, motus recipit prius et posterius et continuacionem
10 sue essencie a magnitudine super quam est motus, ut in motu
locali patet evidenter ; nam in spacio pedali fit motus pedalis,
et in spacio bipedali fit modus bipedalis, et tempus re|cipit 4° a r-
prius et posterius a motu, et sic motus magnitudinem sue
essencie habet a magnitudine spacii, et tempus a motu, sicut
15 accidens a subjecto ; et sic motus est quantum per se et primo,
respectu temporis, et spacium respectu motus est primo et per
se quantum, et sic intendit Aristoteles in quinto Methaphisice.
Set tamen si consideremus veram naturam quantitatis, et
tempus, in quantum est mensura motus, reddens ipsum
20 equalem vel inequalem, et motum non secundum suam
substandam sed secundum quod est durabile, et ita men­
surandum tempore, sic certe tempus est quantitas per se, et
motus dicitur ab eo quantus, et non est quantitas nec in
genere quantitatis: set, ut dictum est, erit in tercio genere
25 qualitatis.
Set grandis dubitacio oritur hic, ex dictis Commentatoris
Averoys ; nam sicut in quinto Methaphisice \ vult quod motus F. 96 a 2.
sit vera species quantitatis, sic vult hic quod motus est
ejusdem essencie et nature cum termino ad quem est, ut
3° motus in substancia est substanda, motus in quantitate
quantitas. Set sicut inpossibile est dictum suum in quinto
Methaphisice, sic hic, et magis inpossibile; et hec duo sunt de
erroribus suis magnis, licet enim in multis dicat optime, tamen

9 Phisicorum ] iv. 99sqq. 27 Averoys] com. sup. loc. cit.1

1 vera om. F 4 quantus] quantum F 10 super] semper D 11 fit]

sit F 13 motus om. F 21 quod est] esse D 24 tercio genere]
tercia specie F 29 et nature] ne F
 144

in quibusdam turpiter errat, ut patet de unitate intellectus in

omnibus, et in quibusdam a liis; sicut ubique noto hoc ubi
fuerit oportunum. Per eum scire possumus quod nichil est
perfectum in humanis invencionibus; et credendum est quod
ea que bene scripsit, accepit ab aliis propter pingues errores 5
quos ex sensu proprio interserit. Nam nunquam homo sic
fundatus, ut scripta sua demonstrant, posset ita turpiter
errare, si ex suo sensu tam nobilia scripta emanarent. Dico |
40 a 2. igitur quod hic, et in quinto Methaphisice, errat in predictis
articulis. Set aliquis posset estimare se bene confirmare verba 10
sua per hoc, quod Aristoteles dixit in quinto Phisicorum,
quod motus habet unitatem a termino suo ; nam motus unus
secundum numerum est qui vadit in unum terminum numero,
et motus unus secundum speciem qui vadit in unum specie, et
motus unus secundum genus qui vadit in rem unius generis, 15
ut coloracio vadit in genus unum, quod est color, et est unus
motus genere, sicut dealbacio vadit in unam speciem coloris, et
est unus motus specie, et hec dealbacio est unus motus numero,
sicut vadit in hanc albedinem, que est una numero. Et ideo,
cum motus in substandam et quantitatem et qualitatem et ubi 20
vadant in diversos terminos secundum genus, motus erit in diver­
sis generibus secundum eorum diversitatem, et ita motus erit in
predicamento substancie qui vadit in substanciam, ut generacio
et corrupcio et augmentum in quantitate, alteracio in qualitate,
loci mutacio in ubi, eciam sic sequetur dictum Comentatoris. ->5
Set dicendum est, quod verum est quod motus unus numero
habet unum terminum numero, et unus specie habet unum
terminum secundum speciem, et unus genere habet unum
terminum genere: set tamen motus non est in eodem pre­
dicamento cum illis terminis, nisi per accidens, nam verum est, 3°
quod albedo individua et albedo in specie et color sunt in tercia
specie qualitatis, sicut motus ; non tamen propter hoc est ad ea
motus in genere coloris, nec calefaccio in genere caloris, nec

9 M ethaphisice] v. 18. ii Phisicorum ] v. 34.

3 oportunum] optimum D 7 scripta] scriptura M 8 tam] ita D 20 cum

om. D 21 vadant] vadunt D 25 sequetur] sequitur D 26 quod
verum est om. D 27 numero] secundum numerum D 30 per] secundum D
 T45

frigefaccio in genere frigoris, id est, non est in essencia coloris

nec caloris nec frigoris; et ideo, nec motus in substandam
est substancia, nec in quantitatem est quantitas, nec in ubi est
in predi|camento ubi, nec per consequens motus in qualitatem 40 b
5 erit qualitas, propter conveniencia motus cum suo termino.
Si enim motus in hanc albedinem esset ejusdem nature cum
hac albedine, et motus in albedinem cum albedine, et in
colorem cum colore, tunc sequeretur argumentum, set non est,
et ideo non valet. Multa enim que concomitantur se non
10 sunt ejusdem nature, ut risibile et homo. Risibile enim
significat accidens, et homo substandam, et ideo non valet
quod licet, hec duo, scilicet, quod motus unus secundum genus
et terminus ejus unus genere concomitentur se, quod propter
hoc motus iste et terminus sunt unius nature. Set de hoc
15 inferius adhuc dicetur.

Capitulum 2m. de motu in quo sit, sicut in subjecto, et in

quo differt ab accione et passione.
Deinde sciendum est, quod motus est in mobili sicut
in subjecto et in paciente, secundum Aristotelem tercio
20 Phisicorum, unde ibi docet quod accio et passio sunt in
paciente, et similiter, in secundo De Anima, dicit quod actus
activorum sunt in paciente, et disposicio, id est, acciones
agencium, sunt in paciente, disposito per virtutem agentis, et
ideo cum motus sit fundamentum accionis et passionis, oportet
2$ quod sit in paciente. Accio enim, secundum Aristotelem, est
ab agente, sed non est in eo, set ab eo in paciens, et ideo
similiter mocio vel motus est a movente in moto, et non in
movente. Demonstracio vero Aristotelis est ad hoc, quod si
motus esset in agente, ergo omne agens moveretur, set constat
30 primum agens esse inmobile. Set si obiciatur quod agens
denominatur ab accione, sicut album ab albe|dine, propter 4o b
quod videtur quod accio sit in agente sicut albedo in albo,

20 Phisicorum ] iii. 19. 21 De Anim a] ii. 139.

3 quantitatem] quantitate/' 12 pr. quod] quia F 14 sunt] sint FD

16-17 motu . . . passione om. D 22-23 disposicio . . . paciente, orn. M
30 primum] primo F 32 videtur] videretur FD
 146
F. 96 b 1.dicendum quod denominaciones ] fiunt multipliciter. Aliquando
enim est propria, et tunc fit per inherenciam denominantis in eo
quod denominatur, ut ab albedine album, a sanitate sanum,
loquendo de sano quod est animal ; aliquando vero non fit
per inherenciam, set multis modis aliis, ut effective, vel con- 5
servative, vel significative, vel per concomitanciam, et aliis
multis modis, verbi gracia, in sano, nam sanum in animali
dicitur per inherenciam causa sanitatis in eo, sanum vero in
medicina laxativa per efficiendam, quia facit sanitatem in alio,
sanum in dieta quia conservat sanitatem animalis, sanum in 10
urina quia significat sanitatem animalis; et in istis tribus
modis non est sanitas in sano secundum inherenciam, set ut
dictum est.
Similiter dicitur tempus causa corrupcionis, quia con-
comitatur causam ejus, scilicet, motum, quia motus facit 15
corrupcionem ; facit enim id quod est distare a natura sua
debita, ut motus corrupcionis. Dicitur eciam tempus pigrum,
quia concomitatur disposicionem aeris que reddit homines
pigros. Dico igitur, quod cum dicitur agens ab accione,
dicitur effective, id est, quia facit accionem in alio, sicut 20
medicina dicitur sana effective, quia facit in alio sanitatem.
Si dicatur quod motus numeratur ab agente, et Aristoteles
dicit, quinto Phisicorum, quod motus numeratur secundum
numerum subjecti, speciei, et temporis, et termini. Nam
motus numeratur pluribus modis, id est, subjecto, specie, et 25
tempore, termino, et agente. Similiter, non obstat quod
41 a 1. cursus sit in currente, quia currens dividitur | in duo, quorum
unum est agens per se, ut anima, et aliud per se paciens, ut
corpus, et currens comprehendit utrumque. Aliquando agens
. non coincidit cum subjecto, ut percudens quando percutit 3°
alium, et si seipsum percudat, tamen manus percuciens est
aliud a reliqua parte percussa, et est accio in paciente sicut
passio, et totus motus.

23 Phisicorum] v. 31-35.

3 quod] ut D 5 conservative] conservacione F : congregative D

11 animalis] animalibus F 16 sua] sua propria F 18 quia] quod F
21 dicitur sana] sanat F
 147
Si dicatur, quod omne agens phisice patitur, ergo, movetur,
ergo, motus est in agente ; patet quod hoc non est in quantum
agit, set in quantum patitur. Set gravis est dubitacio de
accione et passione et motu, quomodo differunt. Et dicendum
3 secundum Aristotelem, quod sicut ascensus et descensus sunt
omnino diversa secundum suam essenciam, tamen spacium
est idem inter sursum et deorsum, sic accio et passio sunt
diversa in essencia, set motus super quem vel ad quem com­
parantur est idem. Similiter, progressus a Tebis ad Athenas
io et regressus sunt diversa, set via est eadem. Similiter, pro-
porcio duorum ad unum que est dupla, et unius ad duo que
est subdupla, sunt diverse in essencia comparacionis, set inter­
vallum idem est inter duo et unum. E t jam expositum est
quod motus est in tercia specie qualitatis, accio autem et
15 passio sunt diversa generalissima: et patet per hoc quod
posicio falsa est, que ponit quod accio et passio et motus
sunt eadem res diversimode comparata.
Dicunt enim, quod posicio rei in speciem, ut in motu locali
posicio rei in locum, est accio et passio et motus ; nam si
20 respiciatur ut ab hoc est, scilicet, ab agente, sic est accio,
si secundum quod est in hoc, scilicet, | in paciens, sic passio, 41 a 2.
secundum quod est ab hoc in hoc, sic est motus. Primo enim
fallit hec opinio in eo, quod cum accio et passio sint diversa
generalissima, inpossibile est quod habeant eandem essenciam,
25 nec quod res eadem per essenciam faciat ea. Maxima enim
et completa diversitate distant generalissima, ita quod in nullo
conveniant, unde commune non habent quod sit universale ;
ergo, multo minus diversa essencia ipsorum generum. Nullo
igitur modo potest eadem res esse de essencia aedonis et
30 passionis. Motus eciam est in alio predicamento ab aliis ;
et ideo falsa est hec posicio, non solum propter accionem et
passionem, set propter motum. Item, si motus, ut hec posi­
cio dicit, sit ab hoc in hoc, et accio est ut ab hoc tantum,
passio ut in hoc tantum, tunc cum motus comprehendat
35 utrumque, scilicet, ab hoc in hoc. motus componetur ab ac­
cione et passione, quod est absurdum. Et patet esse falsum,
2 motus] motus non M 8 in essencia] secundum essenciam D 16 quod]
quo M 35 componetur ab] exponetur ex D
. 96 b 2 non solum per | priorem racionem, set per Aristotelis exempla
superius posita, unde valde caute et subtili veritate Aristoteles
ponit exempla sua. Nam nichil idem est dupla proporcio et
subdupla, quia sunt proporciones diverse secundum genus in
predicamento relacionis, similiter, nichil idem cum eis est 5
intervallum seu divisio inter unum et duo, unde tria sunt
hic omnino diversa in essencia ; scilicet, dupla proporcio, et
subdupla, et intervallum, et tamen super hoc intervallum
comparantur hee due proporciones. Similiterque est de ascensu
et descensu, quod diversa sunt in essencia, et spacium est 10
41 b 1. diversum ab eis, et ita in dicto | exemplo. Cum igitur vult
ostendere nobis convenienciam et differendam accionis et
passionis et motus per hec exempla, patet quod intencio sua
est quod hec tria, accio et passio et motus, erunt diverse res
in essencia, et tamen duo de hiis, scilicet, accio et passio, 15
comparabuntur super tercium, sicut super intervallum eorum.
Set in hoc considerandum est, quod intervallum in exemplis
de spacio et via est aliqua distancia localis inter terminos
motus, et in tercio est divisio tocius et partis secundum
raciones et diffiniciones eorum. Agens autem et paciens sunt 20
simul loco, et nichil est ipsorum medium, set tamen distant
et dividuntur secundum suas essencias et diffiniciones, et se­
cundum hoc, intervallum inter agens et paciens est magis
simile intervallo duorum et unius, quam intervallo sumpto
in aliis exemplis, et ideo, secundum hoc, non est eadem racio 25
exemplorum, et propter hoc non attendenda est intencio
Aristotelis principaliter penes hujusmodi intervalla, set penes
hoc, quod duo diversa comparantur, et sic fundantur super
idem, ut ascensus et descensus super spacium idem, et pro­
gressus et regressus super eandem viam, et accio et passio 3°
comparantur ad eundem motum.
Set obici potest, quod agens dum est agens, et in quantum
agens, aut movet et tunc est accio motus, aut non, et tunc
accio est sine motu, quorum utrumque est falsum. Similiter
de paciente, nam si dum paciens patitur, et in quantum pati- 35
tur, movetur, tunc passio est motus; si non, tunc fit sine motu.
11 dicto] tercio FD 12 13 nobis . . . motus otn. D 14-15 et motus . . .
passio om. F 21 tamen] tum MSS. 35 patitur . . . quantum otn. MD
 J4 9

Ad quod dicendum est, quod prima proposicio duo proponit,

scilicet, dum agit, et in quantum agit et dandum est unum
illorum tantum, scilicet, dum agit, et non in quantum agit.
Nam si agens in quantum agit, moveret, | tunc accio esset 41 b 2.
5 motus, set dum agit movet, simul enim sunt, et concomitantur
se necessario. Similiter de paciente sciendum, quod dum
patitur movetur, set non in quantum patitur. Si dicatur
quod, excluso omni tercio, si accio est, passio est, quia passio
est effectus et illacio accionis, set si agens agat, erit accio,
10 nullo alio posito: ergo, non est hic aliud quam accio vel
passio, et ideo motus erit idem cum eis, vel alterum illorum.
Si ponatur esse, dicendum est quod hic sunt quatuor neces­
sario, scilicet, operacio agentis, et disposicio aliqua ipsius
pacientis propter accionem, et si nichil aliud fieret. Set tamen
15 inpossibile est quin propter accionem et passionem conse­
quatur aliquis effectus, vel loci renovandi, vel forme fiende,
vel quantitatis, qui effectus est aliud, ut patet, ab accione et
passione. Set hic effectus non potest fieri sine via ad eum,
et hec via motus est, et ideo quatuor sese concomitantur, que
20 omnino diversa sunt in essencia et natura.

Capitulum 3“ in quo, excusacione facta de infinito loco ct

vacuo, prosequitur statim post motum dc tempore, per com-
paracionem ad alias species mensure duracionum , que sunt
cternitas creata et increata.
25 Aristotiles, post motum in universali, determinat de aliis
antequam descendat in particulari ad species motus, et inter
cetera premittit infinitum, quod, licet racionale sit, consider­
atis posicionibus philosophorum aliquibus, tamen non est hic
necessarium nobis, qui, spretis curiositatibus erroneis multorum
30 amicorum, festinamus ad sciendam veritatem. Verum quidem
est quod infinitum, proprie sumendo, vocatur aliquid extensum
sine fine, ut corpus vel quantitas vel motus vel tempus, et de
hoc infinito agit Aristoteles, set infra mundum | scilicet, inter 42 a 1.
2-3 et dandum . . . dum agito///. F 4 moveret] moveretur D 6 sciendum]
dicendum est F 9 agat] agit D 21 tercium] quartum FD in . . . in­
creata om, D 24 increata. Haec verba add. F: quantum cognicio temporis
indiget 25 Aristotiles] Aristotilis D 27 racionale] racionabile D
28 philosophorum] phisicorum D 33 infra mundum] in figura mundi F
 centrum et circumferendam, non potest esse infinitum, licet
hoc posuerunt aliqui antiqui, et hoc diversis modis. Set patet
97 a *• eorum stulticia ut non indijgeat reprobacione. Utrum autem
mundus sit finitus, et an extra finitum mundum sit infinitum
spacium, et an motus sit infinitus a parte ante et post, et 5
similiter an aliquid habeat virtutem infinitam ; hec, inquam,
habent bonas et racionales dubitaciones, et ideo de infinito
propter hoc dicendum est, sed non hic, sed ubi inquiretur
de hiis. Propter hoc, differendum est loqui de infinito usque
ad loca sua propria, set tamen aliquando per accidens fiet io
mencio de infinito. Patet autem, ex diffinicionibus mathe­
matice prius dictis, quid est finitum, et que sunt finita, et ubi
fiet mencio, exponetur de eo tunc quantum sufficiet. Et de
tempore dicendum est, antequam de loco et vacuo, quia
tempus magis est annexum motui, et motus potest esse sine 15
loco et vacuo, et non sine tempore. Aristoteles autem, pro­
pter modum prosequendi posicionesphilosophorum,tenuitalium
ordinem, set quia multa fuerunt racionabilia in temporibus
suis, propter nobilitatem posicionum, et presenciam autorum
illorum, et modo absurda sunt ; ideo non oportet nos, quer- 20
entes mentis soliditatem, imitari Aristotelem in omnibus, sicut
a principio hujus voluminis explicavi.
Aggrediens igitur tractatum de tempore, necesse habet dis­
tinguere omnes modos duracionis, quia tempus est una species
mensurarum duracionis; et opposita, juxta se posita, magis 25
apparent, licet enim magis pertinet ad Methaphisicam docere
de istis modis mensurarum, tamen non potest tempus intelligi
sine aliis, ut oportet. Verum enim est simul dicere, quod
42 a 2. causa prima est, | et intelligencia est, et celum est, et omnia
permanencia sunt, et quod motus e s t; set tamen mensura 30
duracionis cause prime non est tempus, set eternitas increata,
que est interminabilis vite possessio tota simul, secundum
Boecium, quinto De Consolacione, et est interminabilis a parte

1
ante, sicut a parte post, quia sine principio et sine fine. Esse
33 Boecium] De Cons. . v, pr. 6.

3 indigeat] indiget D 5 infinitus] infinitus duracione FD 15 motui] ei F

17 prosequendi] insequendi D philosophorum] phisicorum D 21 mentis]
veritatis FD 26 apparent] apparens D Methaphisicam] methaphisicum D
 *5*

vero intelh’gencie, et omnium permanendum, mensuratur eter-

nitate creata, que alio nomine vocatur evum, apud philoso-
phantes latinos istius temporis ; licet evum aliis modis sumatur
apud antiquos, et hec dicitur interminabilis vite possessio tota
5 simul. Interminabilis, dico, a parte post, non a parte ante,
quia exiverunt in esse per creacionem, que creacio facta est
in evo, cum qua evum nascitur, sicut mensura in qua e st; set
mensura rei successive est tempus, et nichil est successivum
nisi motus et esse mobilis in quantum hujusmodi, et ideo,
io cum dico causa prima est, et intelligencia est, et motus est,
in prima proposicione predicatur presens eternitatis increate,
et in secunda presens eternitatis create, sive ipsius evi, in
tercia presens temporis. Prima duo sunt indivisibilia, ter-
cium est divisibile, de quo dicit Priscianus, octavo libro, quod
15 presens est cujus pars preteriit, pars futura est. Voluit tamen
quod hic presens sit in verbis adjectivis, scilicet, in omnibus
aliis ab hoc verbo substantivo, sum, es, e s t; set de hoc verbo
substantivo videtur dicere aliquid dissonum predictis, dicit
enim, quod presens in aliis est quod pars ejus preterita pars
20 futura est, set in hoc verbo substantivo semper perfeccio est,
et nichil deest. Set intelligendum est, quod loquitur de esse
secundum quod vere dividitur a significato verbi adjectivi.
Omne quidem verbum | adjectivum significat motum ; et esse 42 b 1.
motus est divisibile et successivum, cujus pars preteriit et
25 pars futura est, quia non est permanens, et ideo nec verum
habet esse, et perfectum. Hujus | verbi est sic accipit F. 97 a 2.
Priscianus ibi verbum substantivum, et presens ejus. Esse
enim rei successive est equivocum, et similiter, esse permanens
adhuc est equivocum, nam vel est creatum, vel increatum.
30 Esse increatum est essencia divina, et similiter, mensura istius
esse, que est eternitas increata, quia in Deo nulla est diversitas.
Sua enim accio, et suum esse, et sua duracio, et sue duracionis
mensura, et sua essencia, sunt penitus idem, sicut Methaphisica
14 Priscianus] ‘ praesens tempus proprie dicitur cujus pars praeteriit pars
futura est’. 20 ‘ id enim omnium semper est perfectissimum cui nichil
deest’ , viii. 51.
3 latinos] latores D 5 dico] dic M 19 alt. quod] cujus D 25 quia
. . . permanens om. D 28-29 et . . . equivocum iter. M 31 increata]
increata et esse increatum F
 152

docet. Set in re creata permanente, sua essencia est diversa

a sua accione, et a suo esse, et a sua duracione, et a sua
mensura duracionis, et hec omnia sunt diversa abinvicem.
Similiter in re successiva ; et ideo constat quod hoc verbum
est, est equivocum quando predicat esse cause prime, et rei ?
permanentis create, et rei successive. Set de hiis methaphisicus
expediet. Non est tempus igitur mensura rei permanentis,
set successive, et hoc est, primo et per se, ipsius motus et
quietis, quia nichil est in successione nisi per motum et quie­
tem. Omnis enim res, in qua nec est possibile ponere motum i°
nec quietem, est permanens et mensuratur evo vel eternitate
increata ; unde celum, elementa secundum se totum, et in-
telligencie, et anima racionalis, et omnia incorruptibilia, sunt
res permanentes secundum suum esse substanciale: nichil enim
b 2. succedit in esse eorum substanciali, quia sunt | incorruptibilia ; 15
et ideo, secundum substandam suam, non mensurantur tem­
pore, set cum moveantur, tunc oritur tempus, aut cum quies­
cant, dummodo alius motus fit, ex quo oritur tempus. Quies
tamen accipitur pro negacione motus, vel pro privacione ejus
in suo susceptibili : primo modo non est proprie quies, nec 20
tempore mensuratur, ut causa prima non movetur, nec intel-
ligencia, nec celum, si staret; et si hic status seu negacio
motus dicatur quies, hoc erit equivoce ad quietem, que est
privacio motus. Nam hec non est, nisi in subjecto susceptibili
motus, et dum alius motus est, ad cujus esse sequitur tempus. 25
Nec eciam quies talis mensuratur per se et primo tempore,
set per accidens, quia, scilicet, durat dum alius motus fit, et
ideo in tempore alterius motus, propter quod motus est primo
per se subjectum temporis, et non quies, eciam proprie sumpta;
et multo minus, immo nullo modo, quies inpropria, que est 3°
negacio motus in permanentibus, sive in creatis, sive in per­
manente increato. Set esse corruptibilium rerum substanciale
est in continuo fluxu corrupcionis, et ideo mensuratur tem­
pore ; et propter hoc corporalia non solum mensurantur
tempore propter ubi adquirendum et locum, set propter esse 35

15 sunt] sic enim D incorruptibilia] corruptibilia D 19 accipitur]

potest sumi F: potest D 20 quies] hos D 22 status] actus D
24 privacio] mensura F 33 ideo] ideo non D
 J 53

substanciale quod secundum successionem variatur. E x hiis,

igitur, satis in summa patet comparacio temporis et tempor­
alium ad mensuras permanendum, ut separato tempore ab
eis possimus de eo cercius pertractare, et tamen aliqua postea
5 dicentur, per viam plenioris disputacionis, de evo, propter
hoc, quod opiniones multorum ponunt evum quasi esse de
natura temporis, aut consimile ; sibi ipsis, sicut et veritati, con­
tradicentibus in hac parte.
Capitulum 4m. de diffinicioue temporis secundum \Aristotelem, 43 a 1
10 et quid sit tempus secundum genus et differendam, et quomodo
habet esse.
E x predictis jam potest extrahi quid est subjectum verum
temporis, cui accidit, et in quo est, cujus est primo mensura ;
et hoc erit motus, quia solus motus est res successiva primo et
15 per se, et tempus est mensura successionis. Duo enim, preter
motum, mensurantur tempore, scilicet, esse substanciale cor­
ruptibilium et quies. Set istud esse non mensuratur tempore,
nisi per | motum, et quia est in motu, nec quies, nisi quia nata F. 97
est fieri in eo in quo motus, et quia non habet secundum se
20 successionem, nisi per aliquem motum cum quo extenditur, ut
exponetur inferius, et ideo tempus erit per se et primo men­
sura motus, et mediante motu mensurabit quietem et esse
corruptibile mobilis. Quod Aristoteles verificat per signum,
quia non potest tempus percipi, nisi quando percipitur motus,
25 nec e converso. Sicut qui in Sardis diu dormierunt, non per­
ceperunt tempus, quando expergefacti sunt, quia non percepe­
runt motum, ut Aristoteles dicit capitulo de tempore', et in
libro Problematum dicit, quod ambulantes in dormiendo non
percipiunt opera vigilie que faciunt, licet ea que sunt motus;
30 ambulant enim, et equitant, et elevant pondera, et percudunt,
et aperiunt ostia, et hujusmodi multa, et causa hujus est,
secundum eum, quia non percipiunt tempus. E t propter hoc,
cum percepcio motus non est, nisi cum percepcione temporis,
nec e converso, signum evidens est quod motus non est sine
27 de tempore] Phys. iv. 97. 28 Problematum] vid. de Somno et Vigilia.1
1 secundum successionem] successive F 4 possimus] possumus F
9 quartum] quintum FD 9-1 x diffinicione . . . esse] affeccione temporis D
11 habet esse] se habet ad esse F 16 corruptibilium] corporalium D
R. B. Ill M
 '5 4

tempore, nec e converso, et quod unum alteri debetur. Et

ideo Aristoteles dicit, quod tempus est numerus motus, id est,
-13 a 2. men|sura certa ejus, nam certitudo mensure prima reperitur
in quantitate, ut vult Aristoteles in decimo Methaphisice. Et
primo in quantitate discreta, quia communis est omni creature, 5
et eciam aliquid simile numero, sive cui numerus assimilatur
est in creature, secundum quod Aristoteles dicit, primo Celi et
Mundi, pro trinitate, quia per hunc numerum magnificamus
trinum Deum et unum eminentem proprietatibus eorum que
sunt creata, et ideo transumitur nomen numeri ad certam 10
mensuram, et secundum hoc accipitur in descripcione temporis,
et non pro numero proprie sumpto, ut est discreta quantitas ;
quia tempus secundum Aristotelem, in Prcdicamentis, et
quinto Methaphisice, est continua quantitas, quoniam continuum
est cujus partes copulantur ad communem terminum, et sic est 15
de tempore, quoniam ejus partes copulantur ad instans, sicut
partes linee ad punctum. Et secundum aliam diffinicionem
continui, patet hoc idem, scilicet, quod continuum est divisibile
in semper divisibilia; set tempus est hujusmodi, sicut linea.
E t aliqui, propter verba dubia Commentatoris, volunt quod 20
tempus componatur ex continuo et discreto, eo quod multum
et paucum sunt discreta, longum et breve continua, et tempus
dicitur longum et breve, multum et paucum. Set hec est
stulticia, quia multum et paucum dicuntur de tempore, sicut
accidencia sua ; nam longitudo et brevitas, que magis con- 25
veniunt tempori, sunt accidencia ejus, quia sunt in quarta
specie qualitatis, et ideo, multo magis, accident tempori mul­
tum et paucum. Et alii, propter hoc quod tempus dicitur esse
mensura motus, secundum prius et posterius, et prius et |
43 £• 1 posterius important discrecionem, volunt quod tempus habeat 30
aliquid de discreto. Set illud non cogit, nisi sicut subjectum
habet suum accidens, nam prius et posterius in motu, quantum
ad prima signata, hoc est prioritas et posteritas, sunt acci-
4 M ethaphisice] x. 5. 7 Celi et Mundi] i. 2, 3, 6. 13 Predica-
m entis] loc. cit. 14 M ethaphisice] loc. cit.

6 assimilatur] appellatur F 8 trinitate] eternitate D 10 transumitur]

transmutatur D 19 in semper] in infinitum vel in semper D 21 eo quod]
quia F 26 quarta] secunda D 28 esse] ex D 31 cogit] tegit D
 i55

dencia partibus motus, et similiter accidunt partibus temporis

et spacio, super quod motus e s t ; et ideo nulla discredo
hic inportatur, nisi accidentalis, et talis in spacio et motu
qualis in tempore. Set non dicimus spacium et motum, propter
5 hoc, componi ex continuo et discreto, ergo, nec tempus in
proposito. Item, si tempus esset compositum sic ex continuo
et discreto in essencia sua, tunc nec esset species quantitatis
continue nec discrete ; set omnis species quantitatis est sub
altera illarum ; ergo tempus non esset quantitas. Et propter
io hoc destruitur juxta hoc alia falsitas, qua dicitur quod oracio,
que dicitur ab Aristotele esse discreta quantitas, est tempus
vel reducitur ad tempus mensurans voces prolatas, quoniam
dicit, ‘ mensuratur enim sillaba brevi et longa,’ et non men­
suratur nisi tempore brevi et longo; set hoc esse non
15 posset, nisi tempus haberet aliquid de natura discreti essenci-
aliter. Set jam ex Communibus Mathematice, ubi distincte
sunt species quantitatis, patet quod vox ipsa est quantitas dis­
creta, cujus partes non copulantur ad communem terminum,
set in se discrete sunt, ut littere vocales et consonantes, que
20 sunt | omnino indivisibiles, sicut et unitates in numero, unde F. 97 b 2.
oracio, que ibi accipitur, est vox, composita ex diccionibus,
que est discreta, quia dicciones discrete sunt, et dicciones com­
ponuntur ex sillabis discretis, et sillaba ex litteris, et ideo oracio
non est ibi tempus | et propter hoc, non sequitur quod tempus 43 b 2.
, 25 sit discretum. Set hec methaphisicus habet habundancius
confirmare. Sic igitur patet, quod tempus est numerus motus,
id est, certa mensura et accidens, primo et per se motus, et
sic eciam patet, quid est tempus secundum essenciam suam,
id est, secundum genus et differendam, quoniam tempus est
1 30 quantitas continua successiva, non habens posicionem in parti­
bus suis, eo quod non contingit signare ubi una ponatur, nec
alia, sicut Aristoteles docet in Predicamentis, et expositum est
in Communibus Mathematice. Manifestum est igitur, quod
tempus est accidens et mensura motus primo et per se.
t3 Cat. vi. 4. 6. 34, 35.

2 quodJ quem F 4 Set non] patet. Non D 12 quoniam] quando F

13 brevi] brevis MSS. 19 et otn. M 21 oracio] vero D 31 signare]
assignare D
M3
 156
Capitulum 5“ (de quieted)
Et nunc specialius explicandum est subjectum temporis,
quod est motus, excludendo quietem, et animam, et quemlibet
motum datum : set in hoc capitulo, descendam solum ad
quietem, quoniam si nullus motus esset, non esset tempus ; si 5
enim celum et omnia privarentur motu, tunc non esset nisi
permanens, et nulla esset successio, et ideo, nec tempus, quod
sequitur esse successivum. E t ideo quies non inducit tempus,
set oportet quod aliquis motus sit cum quiete, nam quies de se
non habet successionem, set quia motum concomitatur. 10
Set tunc est dubium, quoniam quies, que est negacio motus,
ut est in esse divino et angelico, simul est cum motu celi, et
concomitatur ipsum : ergo, quies propria, que est privacio
motus, non habebit de se successionem, set solum quia con­
comitatur motum. Tunc cum quies hec, que est negacio 15
motus, concomitatur motum, idem erit judicium de una et alia,
scilicet, quod neutra mensurabitur per se tempore, set utraque
per accidens. Et tunc, sicut quies, que est negacio motus,
mensuratur eternitate creata vel increata, et quies, que est
privacio m otus; quod est impossibile, quia hec est quies 20
44 a 1. naturalis rerum mobilium | que non habet proporcionem ad
eternitatem. Et similiter, sequetur quod quia concomitantur
tempus, et simul sunt cum eo, quod sicut quies naturalis nata est
mensurari tempore, saltem per accidens, quod sic quies supra
naturam, quod est absurdum. Et dicendum est, quod differ- 25
encia est inter has quietes; nam quies naturalis, que est
a principio motus, est nata esse in mobili, scilicet, in eo quod
est subjectum motus naturale, et terminat motum naturaliter,
et propter hoc habet magnam comparacionem ad mensuram
motus et mobilis. Et ideo potest dici proprie, quod sit in 30
tempore, et mensuratum a tempore mensurante alium motum,
quem illa quies concomitatur. Set neutrum predictorum com­
petit quieti, que est negacio motus, que est in esse permanen- ,
cium ; et ideo non debet illa dici esse in tempore, nec tempus
erit ejus mensura, set solum cum tempore potest esse, vel 35 *1

1 Capitulum 5m. in marg. M : o»i. FD 16 idem] nullum D 17 scilicet]

set D 23 quod] qui F
 i57
magis verius tempus eum ea. E t ex hoc sumitur tercia
differenda, nam quies naturalis eoncomitatur proprie motum
quem tempus mensurat, quia sunt res ejusdem generis; quia
res naturales sunt et quies et motus ille : sed quies, que est in
5 esse permanencium, non est res naturalis, et ideo non habet
aliquam eomparacionem ad motum aliquem. Si tu dieas,
quod stante celo, et fit alius motus, erit tempus; et tunc hee
quies est in eo quod natum est moveri, et ideo proprie erit in
tempore, set excluso motu a celo, ejus esse est permanens; ergo,
10 ejus quies recipit esse tale ; ergo, esse permanentis potest
dici, proprie, esse in tempore. Et hic potest dici, quod dupli­
citer potest intelligi quies in celo, si ipsum stet; una est negacio
pura motus, que fundatur in esse ejus j permanente, et hec est 44 a 2­
in eo, dum movetur sicut quando non movetur, nam hoc esse
i5 est simile esse intelligenciarum, quia mensuratur evo : et ideo
hec quies non debetur celo, in quantum est mobile, nec in quan­
tum est subjectum motus, et ideo non habet quies ista esse
proprie in tempore, set simul eum tempore, vel magis tempus
eum ea. Set si loquamur de quiete, que est privaeio motus
2o eeli ipso stante, et refertur ad ipsum in quantum est mobile, et
in quantum terminat motum suum, potest dici quod, si esset
terminus ejus naturalis, tunc saltem sequeretur de hac quiete
quod | esset in tempore in quo alius motus fieret. Set quia F. 9S a 1.
secundum aliquos non est naturalis, ideo potest dici quod erit
25 magis negaeio motus quam privaeio, et ideo non habet eom­
paracionem ad esse motus positivi, sicut nec negaeio ad
affirmacionem habet eomparacionem, quia non est comparacio
pure nichili ad aliquid. Et secundum hoc, quies triplex
reperitur : una, que est inpropria quies, et est negacio pura
3° motus, set fundatur super esse nobile, ut super esse permanens
eternum vel eviternum, et illud nullo modo est in tempore, nec
proprie eum tempore, set magis tempus cum ea, set illa habet
esse prius tempore et absolutum et incorruptibile, et ideo non
habet eomparacionem ad esse temporis et motus corruptibile

6 tu dicas] dicatur D 7 fit] sit D 9 permanens . . . esse om. F

13 permanente] stabili permanente FD 20 ipsum] ipsam F 24 ideo]
non D 26 positivi] poniti FD 30 nobile] mobile F 31 vel
■ eviternum om. D 32 alt. set] quia F 33 absolutum] absolute D
 i5«

et hoc, licet pro celo et corporibus incorruptibilibus sit in eo

quod natum est esse subjectum motus, tamen non est in eis in
quantum sic nata sunt esse, sed absoluto modo, secundum esse
permanentis. Alia quies, inproprie dicta, est illa que in celo
poneretur, si staret, nec est in eo in quantum est subjectum | 5
44 b 1. motus, nec natum moveri, et est purum nichil, nec fundatum
super aliquod esse, et ideo quia nichil est, non habet compara-
cionem ad aliquid, et ideo nec ad motum alterius quam celi,
nec ad tempus ejus. Et hec consideranda sunt, si velimus
dicere quod celum naturaliter semper movetur quantum est de 10
se, et non est natum quiescere, posito tamen quod quiesceret
per inpossibile, aut per voluntatem divinam. Tercio modo est
quies propria, que est terminus naturalis ipsius motus, et est
in mobili in quantum natum est moveri, et hec est proprie in
tempore, et mensuratur a tempore illius motus quem concomi- 15
tatur, licet non de se habeat naturam successionis. Set adhuc
obicitur, quod Aristoteles, in sexto Phisicorum, arguit quietem
in tempore esse, quia quiescere est se habere nunc ut prius,
ergo, in ea est prius et posterius secundum se. Dicendum est,
quod hoc non est secundum se, set solum verum est verbum 20
Aristotelis de quiete propter motum quem concomitatur et
non secundum se : proprie ei tamen assignatur se habere nunc
ut prius, et non aliis quietibus, quoniam naturaliter concomi-
tatur motum et tempus, non sic alie.

Capitulum 6m. in quo declaratur quod anima non est sub- 25

jectum temporis nec aliquis motus dictus precise.
Mirum est valde quomodo Averoys cecidit in errorem de
tempore, quod sit in anima, cum ipse fuerit multum literatus
homo ; set aut mala translacio et vicium translacionis fuit 1
causa huius erroris apparentis, aut ipse hic erravit, sicut in aliis 30 ]
multis locis, ut tactum est in priori distinccione, et in principio rf1
44 b 2. istius libri, et alias tangetur, sicut fuerit oportunum. | Aristo-

17 Phisicorum ] vi. 30, 73.

6 t t . . . nichil om. D purum] pure F 21, 23 concomitatur] concomi-

tantur FD 26 nec . . . precise om. D dictus] datus F 27 quomodo]
quando F 29 fuit] sunt D 32 istius] hujus D
 '59
teles enim demonstrat tempus non esse in anima, quoniam
tempus est propria mensura motus; et motus non est in
anima, ergo, nec tempus. Stabit igitur sentencia Aristotelis,
et evacuabit fantasiam que innuitur in verbis Commentatoris.
5 Item, si anima non esset, posset motus esse, et ita tempus ;
ergo, dependet non ab anima. Set phantastici dicunt quod
hec argumenta procedunt de anima hominis vel bruti, set non
de anima mundi, et maxime secundum argumentum. Set
primo, non habent ab Aristotele animam mundi, set a Plato-
io nicis, quos impugnat Aristoteles. Secundo, secundum veritatem
non est anima mundi, quoniam non esset vegetativa propter
vilitatem, nec potest esse anima sensitiva nec racionalis, quia
tunc mundus esset animal, et homo vel aliqua species animalis
racionalis, quod est absurdum in philosophia ; vel saltem esset
15 animatum intelligibile tantum, et non sensibile, quod similiter
absurdum est. Et videtur esse contra fidei veritatem, quia
tunc mundus foret particeps eterne glorie, sicut homo vel
angelus, quod est omnino inpossibile et irracionabile.
Nec potest dici quod anima mundi non est anima tocius
20 mundi, set celi tocius, aut celi primi, quia tunc sequeretur in­
conveniens nunc dictum, quod celum, vel mundus, esset capax
future felicitatis propter intellectum, quia omnis substanda
intellectiva, vel habens eam sui partem, est capax eterne
beatitudinis, id est, nata ad hanc, quod non conceditur de celo.
25 Item, primum argumentum non potest solvi, quoniam si esset
talis anima, non esset motus in ea, secundum esse reale, et ideo
nec tempus ; posset enim esse in ea secundum viam apprehen-
cionis, sicut alia intellectibilia, set hoc esse in anima est esse
secundum quid, et non simpliciter, nec esse quod debetur
:,o accidenti, prout est in suo subjecto, si enim hoc esset, tunc | 45 a
omnia accidencia que intelliguntur ab anima essent accidenda 1 F.<,8
ejus, et in ea, quod est inpossibile et stultum. Et per hanc
viam patet, quod fingi non potest, quod anima mundi sit motor
celi sive mundi, ita quod tempus sit in eo, ideo, nec motus.
35 Item, anima humana, et anima mundi si esset, et motor celi,

12 vilitatem] utilitatem FD 14 saltem] saltim M 18 et irracionabile] et

irracionale F: otn. D 21 vel mundus otn. FD 24 non o»i. F 28 intel­
lectibilia] intelliencia D 33 non otn. D
 i6 o
sunt substancie spirituales ; ergo, nulla quantitas continua est
in eis, ergo, cum tempus sit quantitas continua, non erit in
illis. Item, tunc mensurarentur tempore, quia tempus mensurat
suum subjectum, ergo, haberent esse successivum secundum
suam substanciam. Item, constat quod mensurantur eternitate, 5
secundum suum esse, igitur, superflua est alia mensura dura-
cionis et inpossibilis. Item, certum est secundum Aristotelem,
et verba Averoys pluries sonant quod subjectum temporis est
motus; si igitur ejus subjectum est anima, aut utrumque erit
precisum et primum subjectum, quod est impossibile, aut unum, 10
mediante altero. Set non est motus subjectum ejus mediante
anima, nec e converso, quia tunc ambo essent in eodem, vel
unum in alio ; set neutrum est hic. Et propter hoc, relin­
quendum est hoc, tanquam erroneum.
E t evacuandus est alius error consimilis, qui imponitur i5
A ve ro y s; et est, quod motus aliquis determinatus, ut motus
celi primi, sit ejus subjectum, et istud vulgatur. Set hoc est
inpossibile, demonstrante Aristotele, qui dicit, in capitulo de
tempore, si plures essent celi primi, plures essent motus primi,
non tamen plura tempora. Set tamen ad multiplicacionem rei 20
alicujus sequitur multiplicacio sui accidentis, ut quot sunt
homines, tot sunt risibilia. Manifestum est igitur, quod motus
celi non est subjectum precisum temporis, a quo causetur.
Item, stante celo, et fieret aliquis motus, esset tempus; ergo,
45 a 2. non est motus celi precisum | ejus subjectum. Si dicatur, quod 25
non posset esse motus aliquis stante celo, quia suus motus est
causa aliorum motuum, dicendum est, quod motus celi non est
causa motus localis recti, set motus secundum formam, ut
generacionis, et corrupcionis, et alteracionis, et augmenti.
Aristoteles enim dicit, in fine De Generacione, quod motus 30
celi fit ut adducatur generans per varias partes habitabilis,
scilicet, sol et alie stelle. Set motus rectus elementorum non
est annexus generacioni et corrupcioni, et ideo non dependet
a motu celi ; quare, stante celo, lapis descenderet deorsum.

18 de tempore] Phys. iv. 93. 30 De G-eneracione] ii. 56, 57.

3 mensurarentur] mensurentur D tempore] tempora D 8 quod]

secundum D 27 28 aliorum . . . causa om. D
 i 6 i

Item, motus voluntarius magis elongatur a motu celi quam

motus elementorum, in ordine cause et causati, et ideo, cum
sit a libertate voluntatis, fieret et si non esset motus celi, et
ideo tempus. Item, sublimando philosophiam per ea que sunt
5 fidei et philosophie, possumus dicere, quod corpus glorificatum
non dependet a celo, quod non est glorificatum ; ergo, potest
moveri, et si staret celum. E t similiter, alteraciones inferni
fierent in tempore stante celo, et saltem non dependent a celo,
quare cum in eis sit motus, debetur eis, secundum se, tempus,
io Certe, licet hec videantur theologica, tamen philosophi locuti
sunt de corpore glorificato, et de penis inferni; sicut patet
nono et decimo Methaphisice Avicenne, et in philosophia
Democriti, et Platonis, et Tullii, et apud alios, in quorum libris
invenitur resurrectio corporum, et de penis inferni. Et iterum,
15 nos philosophantes Christiani possumus alcius sapere quam
infideles, et ideo, in falsitatibus reprobandis, que sunt cause
errorum nostrorum possumus ] sublimare philosophiam et 45 b 1.
juvare eam, vel magis perficere per adjutorium fidei, et preci-
pue per hec que vulgata sunt apud omnes, tam laycos quam
20 clericos, ut est resurreccio corporum, et gloria eterna, et pena
inferni, et hujusmodi. E x hiis igitur patet quod nullus motus
I datus est precisum subjectum temporis ; ita quod non alius,
, set omnis motus indifferenter. Et ideo si nullus motus esset,
tempus non esset; et si quicunque motus fieret, tempus nasce-
1-25 retur ; sicut accidens et mensura illius motus successiva. Et
jam per hoc patere potest illa gravis difficultas de unitate
temporis. Exponentes | vero Commentatorem, dicunt q u o d F. 98 b i .
tempus est unum, quia motus celi est unus, quem sequitur
tempus sicut ejus subjectum precisum. Set hoc reprobatum
30 est, prius quoniam non numeratur nec multiplicatur tempus
secundum multiplicationem motuum primorum celorum, ergo,
nec ejus unitas est ab unitate motus talis. Et ad hoc faciunt
omnia que dicta sunt ad illam posicionem, quod motus celi est
subjectum temporis.

6 alt. non om. D 7 staret] stat F 8 fierent] fient F in tempore

om. D 13 alios] omnes alios D 17 nostrorum] mangnorum F:
magnorum D possumus] presumus F sublimare] sublimari D 30 non
om. D 31 multiplicacionem] multitudinem FD 33 ad] contra FD
 162

Deinde est alia posicio falsior, quod tempus habet unitatem a

materia, quoniam materia est origo omnis mutabilitatis, et ideo
tempus, quod est passio motus, materie debetur. E t quia
ponunt quod materia est unum numero, dicunt quod tempus
est unum numero, et hec est opinio vulgata apud multos, et 5
maxime apud quosdam theologos. Set hec est falsa propter
duas causas : una est, quod fundamentum eorum est falsum,
scilicet, quod materia est una numero, sicut prius demonstravi
sufficienter, set est una genere generalissimo ; ergo, tempus
45 b 2. non capiet unitatem numeralem ex ea. | Deinde, etsi materia 10
esset una numero, non tamen daret unitatem tempori, quoniam
materia non movetur in actu, unde motus non est nisi
compositi ex materia et forma, et ideo materia est causa
remota respectu temporis, set unitas accidentis est causa
propinqua; et precipue cum non sit motus nisi in corpore, 15
nullum enim incorporeum movetur secundum philosophiam, et
demonstrabitur hoc postea quod nullum inpartibile movetur,
ut Aristoteles docet, set materia non est corpus. Ceterum
corpus nec compositum est subjectum temporis immedia­
tum, set motus, ut prius ostensum est, quia si corpus 30
celi unum corpus tale esset subjectum temporis mensurantis
motum suum, tunc ejus esse corporale mensuraretur tempore ;
quod falsum est, quia mensuratur evo ; ergo, non habet
respectum ad tempus, nisi quando est sub m otu; ergo,
longe minus habet materia respectum ad tempus, quare 35
materia secundum se non est ejus subjectum, sed motus
in corpore et materia, et ideo causa immediata unitatis tem­
poris non potest esse materia. Set accidens non numeratur
nisi ex causa proxima et subjecto ejus immediato. Tercia
opinio imponitur, Avicenne, secundum ejus translatorem in 30
4° Phisicornm ; ibi enim scribitur quod tempus est accidens uni
motui, et tamen est mensura plurium, sicut longitudo ulne est

31 Phisieorum A vicenne] De Sufficienda ii. c. ii.

2 omnis] communis D 3 quod] quomodo M 4 unum] una D

8 est una] sit una F demonstravi] demonstratum est FD 12 nisi] nature
D 16 incorporeum] corporeum D 17 quod] quia D inpartibile]
TptiIe MSS. 2r unum corpus tale om. D 22 corporale] corruptibile, corr.
incorruptibile D 24-25 nisi . . . tempus om. F 29 ex] a FD
 i63
accidens soli nine, et tamen mensurat infinitas alias longitudines
pannorum equales et subjectas. Curialis videtur posicio, set vana
est, nam non contingit assignare aliquem motum qui mensuret
omnes, nisi sit motus celi. Set de illo probatum est, quod
5 non potest esse precisum subjectum temporis, et si ille motus
cessaret, et alii fierent, adhuc esset tempus mensura aliorum.
Et iterum, si nullus motus esset mensura aliorum, set omnes
essent indifferentes adinvicem, adhuc tempus non multiplicare­
tur, licet plures motus essent, quorum nullus alium mensuraret, |
ro qui debetur cuilibet indifferenter, in quantum est accidens, 46 a i.
sicut in racione mensure, cujus demonstracio certificabitur
inferius. Dicitur eciam pessima falsitas, scilicet, quod unum
est tempus commune omnibus, scilicet, quod mensurat motum
celi ; et quilibet motus habet proprium tempus tanquam pro-
15 priam periodum et mensuram, unde vult hec fantasia, quod
esse cujuslibet corrupcionis habet suum tempus proprium et
precisum, et ita non sunt solum plura tempora simul, set infinita.
Set hec posicio habet contradicciones proprias. Primo, quia
illi, qui ponunt materie unitatem esse causam unitatis tem-
20 poris, ponunt hanc posicionem ; et ideo, simul ponunt tem­
pus esse unum numero et in omnibus, sicut materiam
unam numero et in omnibus; et quod sunt plura et infinita
tempora secundum numerum, et ita contradicunt sibi ipsis.
Secundo, patet eo quod reprobatum est, quod motus celi sit
25 causa unitatis temporis, et nullus motus datus sit causa dati
temporis. Deinde, Aristoteles et Averoys et omnes autores
concordant in hoc, quod inpossibile est plura tempora simul
esse, ut prius recitatum est in sua demonstra[cione et alibi, F- 9S b
in capitulo de tempore, dicit quod non possunt esse plura
30 instancia simul, nec plures dies, nec plures anni, nec aliqua
alia tempora simul plura. Et potenter volo demonstrare hoc,
per hanc viam : omne dimensionatum, licet a parte ea qua
dimensionatum est, excludat aliud secum a sua mensura,
29 de tempore] Phys. iv. 90.

1 et] ei FD 2 subjectas] adjectas D 16 cujuslibet] cujus D habet]

habeat D 19 unitatem] unitatem essencie D 23 tempora om. D
24 eo om. FD 25 dati] data F 27 hoc] hec D 33 excludat]
excludit F aliud om. D
 64
tamen a parte illa qua non est dimensionatum, non excludit
aliud: set motus non habet dimensionem, nisi secundum
longitudinem spacii, et hoc est a preterito in futurum ; ergo,
46 a 3. respectu presentis non habebit dimensionem, | qua excludat
alium motum; ergo, simul possunt esse plures motus in presenti, 5
licet preteritus et futurus simul esse non possunt. Major pro-
posicio patet in simili de mensura loci et ubi, nam linea continua
secundum longum habet dimensionem; non compatitur aliam
in eodem loco secundum longum, set excludit eam a loco suo.
Set quia secundum latum et profundum est indivisibilis, ideo 10
secundum illas compatitur secum infinitas. Eodem modo super­
ficies, quia habet dimensionem secundum longum et latum, ideo
non compatitur aliam secundum illos respectus ; set quia non
habet profundum, ideo secundum profundum possunt simul esse
infinite, quia sic sunt omnino indivisibiles,et nulla aliam excludit. 15
Set obicitur fortiter, cum motus sit subjectum temporis, et
accidens numeratur ad numeracionem sui subjecti, ergo,
secundum numerum motuum erit numerus temporum. Et
dicendum, quod quatuor sunt accidencia que secuntur res
subjectas aliter quam alia accidencia, et sunt ubi, et duracio 20
presens, et due mensure durandi, scilicet, locus et tempus. Nam
hec duo, scilicet, ubi, et duracio prcsens, debentur rebus per
naturam unionis et indivisionis, et indistancie.et per privacionem
dimensionis, et ideo una res subjecta eis non excludit aliam,
sicut patet de ubi plurium linearum secundum profundum et 25
latum, et de ubi plurium superficierum secundum profundum,
quia ubi debetur hic pluribus rebus, in quantum sunt indivisi­
biles et indistantes per privacionem dimensionis, que facit
distanciam. Linea enim non habet latitudinem, et ideo a loco
suo proprio non habet unde excludat secundum latitudinem 30
46 bi. aliam lineam, | et ideo secunda linea non distat secundum
latitudinem a loco prime linee, quia distare non posset nisi 4
prima linea haberet latitudinem per quam faceret distanciam
in latum ; quapropter secunda linea est immediata loco prime
linee secundum viam latitudinis, et ideo ubi earum unum est 35

6 preteritus et futurus] preteritis et futuris F 7 continua ont. FD

9 excludit om. D 11 illas] illas vias FD Eodem] Eadem D 15 infinite]
imperfecte D
 165
numero, quia debetur per modum unionis et indivisionis; et
locus similiter earum unus, et sic est duracio presens, ut
predictum est ; quoniam debetur motui dato in quantum non
habet dimensionem, et in quantum indivisibilis est, quia non
5 habet dimensionem nisi per decursum a preterito in futurum,
et per comparacionem ad presens non habet motus dimen­
sionem per quam faciat alium motum distare a suo presenti,
et propter hoc, ista duracio debetur pluribus motubus per
naturam unionis et indivisionis et privacionis omnis distancie,
io et ideo sese compaciuntur in hac duracione, et ideo in presenti
tempore.
Et ideo dicendum est, quod tempus non debetur motubus
pluribus tanquam pluribus subjectis, set tanquam uni subjecto,
et non plus addunt duo motus ad pluralitatem subjecti quam
15 unus. Debetur igitur unum tempus pluribus motubus, tan­
quam pluribus rebus, set non tanquam pluribus subjectis, set
uni subjecto, quia debetur eis per proprietatem unionis et
indivisionis et indiversitatis. Set alia accidencia omnia a
predictis, debentur pluribus rebus per naturam diversitatis et
20 dififerencie, secundum quod res distincte sunt in se ; et ideo
numerantur in eis. Set textus Aristotelis, male intellectus a
multis, inducit hic | dubitaciones ; volunt enim quod Aristoteles 46 b 2-
inducat ad probacionem unitatis temporis exempla de numeris,
cum dicat quod tempus est unum duorum motuum, sicut
25 idem j est denarius decem hominum et decem equorum. Set F. 99 a r.
constat, sicut vult in fine capituli de tempore, quod denarius
non est idem numero, set specie ; ergo, tempus est unum
specie, et non numero. Dicit enim in fine capituli, quod idem
est numerus decem hominum et decem equorum, quia denarius,
30 non tamen idem denarius, set alius, et alius numero. Ergo, sic
erit de tempore. Et confirmat exemplum de numeris per
exemplum de speciebus trianguli, dicens quod due species
trianguli sunt eadem figura, quia triangulus, non tamen idem

26 de tempore] P/iys. iv. 134.

4-6 et in quantum . . . dimensionem om. F 5 decursum] discursum D

7 motum] aliquem D 21 intellectus] intelligitur D 22 multis]
multis, et D 27 idem] idem denario D ait. est] erit D
 i66
triangulus, set alius specie, et alius, et sic denarius in decem
hominibus et decem equis est idem numerus specie, set alius,
et alius numero. Et ideo videtur quod Aristoteles contra­
dicat sibi, aut quod tempus erit unum specie, et non numero,
quoniam in fine capituli habetur quod numerus est idem specie 5
et non numero; set prius in eodem capitulo voluit quod
tempus fuerit idem, sicut numerus denarius. E t ideo, si
tempus est unum numero, denarius erit unus numero, et ideo
contradicit sibi in denario.' Si vero denarius est idem specie,
et tempus habet similem unitatem, tunc tempus erit unum 10
specie, quod est impossibile, et contra dicta.
Ad certificandum istas perplexitates quidam volunt dicere,
secundum verba Commentatoris, male translata saltem, quod
numerus est in anima, et ideo non numeratur ad numeracionem
rerum, vel saltem dependet ab anima, quod non sit in actu sine 15
ea, set in potencia, sicut sua opinio est de tempore; et sicut,
per eandem artem, in anima fiunt diversa extra eam, sic per
eundem numerum in anima numerantur diversa. Set si
numerus esset in anima, tunc anima esset quanta, quia numerus
47 a 1. est quantitas | vera, et ita anima una esset multe. Item, res 20
numerate dicuntur vere numerari a numero suo. Set si anima
non esset, essent res numerate ab eisdem numeris, ut due, vel
tres, vel quotcunque; ergo, non dependet numerus rerum ab
anima. E t iterum, cum res plures et diverse, ut duo, vel tres,
vel quecunque, date, sunt semper vere quante a numero, sicut 25
a magnitudine, tunc, si numerus esset in anima, aut non esset
in rebus in actu sine anima, tunc res essent quante et vere,
licet quantitas earum sit in alio et non in actu in eis, quod est
absurdum. E t iterum, finaliter, auctoritate Aristotelis de­
struitur hec posicio, eo quod in fine capituli dicit, quod numerus 30
non est unus numero, set specie ; propter quod alii dixerunt
quod numerus est in rebus secundum veritatem. Set quia non
habet posicionem in eis, ideo non numeratur secundum earum
numeracionem: unitas enim non habet posicionem nec situm,

5-6 quoniam . . . numero om. F 7 ideo] ita D 14 non 0111. D 15 rerum

o»i. D 18 diversa] diversantur D 21 numerate om. D 25 sunt]
sint F 27 quante] quante semper D 30 pr. quod] quia FD 34 situm]
figura tamen F
 167
sicut punctus, et ideo nec numerus, sicut magnitudo. Set hec
posicio jam destructa est autoritate Aristotelis, qua dicit
denarium esse specie unum, et tunc esset sola una unitas in
omnibus rebus ; ergo, omnes res essent une eadem unitate;
*, ergo, non different numero. Et iterum, tunc per hanc racionern
una anima esset in omnibus, quia anima non habet posicionem.
Set hec vana sunt et falsa.
Et ideo, aliter dicitur magis probabiliter, secundum aliquos
satis famosos, quod numerus est idem numero alico modo in
o diversis, set non sicut quantitas discreta numeratorum ; sic
enim diversificatur secundum diversitatem eorum, set secundum
quod est mensura eorum. Idem enim denarius non numeratus,
non potest esse diversorum numeratorum, set potest esse
eadem mensura: denarius enim non mensurat hec decem quia
5 hec, set quia in hiis est unum tociens replicatum, et illud
reperitur in omnibus decem. Quia ergo | omnia communicant 47 a 3-
unam naturam, per quam mensurantur a denario, propterea ab
uno denario possunt omnia mensurari. Set illud nimis obscure
dictum est. E t ideo, oportet dici quod numerus est accidens,
»o et numerus est mensura. Inpossibile autem est, quod in eo
quod est accidens, quod unum sit accidens plurium, ut unus
denarius plurium decem, sicut decem hominum et decem
equorum, set idem numerus numero, ut denarius decem
hominum potest esse mensura eadem decem hominum et
25 decem canum et decem equorum, sicut eadem longitudo
ulne | est solum accidens ulne et non plurium rerum, set ad F. 99 a 2.
longitudinem unius ulne possunt certificari et mensurari infinite
longitudines, aut pannorum, aut lignorum, et vie, et cujus-
libet magnitudinis, et sic ad certitudinem mensure denarii decem
50 hominum, potest eadem certitudo mensure haberi in decem
canibus et equis per denarium hominis, si comparetur ad eum.
Dicendum est igitur, quod numerus, in quantum est accidens,
est diversus in specie, et hoc docet Aristoteles in fine capituli,
set in quantum est mensura, sic potest esse eadem numero
35 in racione mensure respectu plurium ; et Aristoteles in pre-•

2 cst] ex D 7 hec vana] humana F 8 Et ideo] Iterum D 9 quod]

quia F 21 unum] unus D 22 decem sicut om. D 26 set] quia F
30 haberi] habere D 35 racione] fine D mensure] mensurare F
 16 8

cedentibus, quando comparavit tempus numero, consideravit

numerum secundum racionem mensure, et tempus similiter,
non solum in quantum est mensura, set in quantum est
accidens ; unde volunt dicere quod tempus omnino est unum
numero, eciam in quantum accidens, sicut numerus est unus 5.
numero in via mensure, set non in via accidentis. Quia hoc
non expressit prius, ideo, ne error fieret, exposuit se in fine
capituli; unde ipse innuit se in unitate temporis per unitatem
numeri, quantum potuit. ' Set quia diversitas est aliunde, ideo
47 b 1. hoc in fine | notavit. ic

Capitulum 7m. de instanti.

Hiis adjungam aliqua de instanti et evo, nam instans dat
quoddam esse tempori, cum sit ejus terminus; et evum,
secundum veritatem, est multum simile instanti in hoc, quod
utrumque est indivisibile, et, secundum opinionem multorum, i =
est magis simile tempori, quoniam dicunt ipsum habere prius
et posterius quodammodo speciali, et ideo, necessarium esse
judico considerare de evo.
Circa vero instans, primo sciendum est de ejus essencia et
esse. Aristoteles quidem dicit, quod instans habet esse fluens, 20
et non est fixum, sicut punctus. E x hoc igitur, videretur alicui
quod instans non esset omnino indivisibile, cum habeat aliquid
successionis et variacionis in suo esse : et si in esse, ergo in
substanda, quia hoc esse est essenciale substancie ejus. Ergo,
videtur habere diversa esse, quorum unum alii succedit, et ita 25
erit de natura temporis, et continui, et quantitatis. Et dicen­
dum est quod, quia tempus non habet esse nisi in fluxu, ideo
instans, quod est ejus terminus, et dat ei esse quodammodo,
quia dat ei finitatem, habet naturam fluxibilis suo modo 1
impartibili, set fluxus in tempore ponit partes diversas et w 1
quantas copulatas ad communem terminum. Ista vero esse
ipsius instantis sunt quodammodo diversa, set non copulantur
ad communem terminum secundum racionem specierum quanti-

2 mensure] in fine D 13 quoddam] quoddmodo F 14 quod] quia D

17 necessarium esse] necessaret D 20 quidem] quidam F 21 videretur]
videtur D 27 esse otn. D 30 impartibili] in particulari F I
 169

tatis, nec tamen sunt discreta, ut unitates omnino, set quodam­

modo uniuntur in essencia instantis, et ideo simul manent. Set
adveniente posteriori esse, corumpitur prius, et utrumque est
indivisibile, et non quantum sicut essencia ; et ideo patet
5 quomodo differt a tempore et a numero, et ab [ unitate, et 47 b 2.
a puncto. A tempore, quia varietas in instanti non habet
partes quantas, nec continuantur sua esse ad communem
terminum, sicut partes temporis, et ideo nullum totum con­
tinuum fit ex eis, nec eciam discretum, quia utrumque illorum
0 esse unitur in essencia instantis indivisibili. Set unitates
numeri non adherent in alico uno indivisibili, nec alico vere
uno set per aggregacionem, et ideo sunt ista esse sicut unitates,
et differunt a punctis, quia puncta habent esse et stabile et
fixum. E t quod obicit de fluxu essencie, dicendum est quod,
5 quia esse sunt essencialia, et esse essencie, ideo fluxus eorum
est fluxus essencie, unde essencia fluit secundum ea, et ideo
non requiritur alius fluxus in essencia.
Secundo, considerandum est de instanti, in quantum est
terminus preteriti et futuri. Aristoteles enim dicit, quod
>0 instans sic se habet, sicut duo puncta in extremitatibus ejusdem
linee, set ista puncta omnino sunt diversa secundum sub­
standam et secundum esse, ergo, | instans tale erit duo f . 99 b 1.
instancia, secundum quod est terminus preteriti, et principium
futuri. E t dicendum est, quod instans comparatur duobus
[25 punctis, non quantum ad substanciam punctorum, set quantum
I ad esse. Instans igitur habet esse diversa, sicut duo puncta,
: set non habet substanciam diversam ut duo, et hoc totum non
1 est aliud, nisi quod vult per hoc determinare, quod instans
habet varietatem in suo esse, non sicut unus punctus, set sicut
$0 duo. Et est sermo excessivus superficie tenus, sed intelligitur
1 quantum ad similitudinem varietatis in esse, et non in sub­
I stancia ; et quantum ad unum esse, est finis preteriti, et
I quantum ad aliud, est principium futuri, et quantum ad essen­
' ciam suam, est continuacio preteriti et futuri.
Tercio, | considerandum est an idem instans secundum sub- 4S a *•1

1 unitates] unitatis F 5 quomodo] quod D 15 eorum] illorum D

21 set] sicut F 23 principium] inicium temporis D 28 determinare]
1 declarare D 30 excessivus] successivus F
R. B. Ill N
 170

stanciam semper maneat in tempore, sicut Aristoteles querit. Et

Aristoteles arguit ad utramque partem contradiccionis, dicens:
si idem instans secundum substandam semper maneat, in quo
res quelibet presens est, tunc omnia simul sunt, et que fuerunt
in millesimo anno, et nunc, et in futuro quocunque, quia nichil 5
est presens nisi in instanti, et ideo si idem instans semper
manet in isto tempore et non plura, tunc quicquid habet esse pre-
sencialiter est in isto instanti. Set que sunt in eodem instanti
sunt simul, ergo, omnia, quandocunque sunt in suo presenti, sunt
simul, quod est inpossibile. Set in contrarium arguit sic: si 10
instans aliud et aliud est, tunc secundo adveniente corrumpitur
prius, set non in se, quia quodlibet manet et est in se non in
alio instanti continuo, quia non sunt continua nec in instanti alio
consequcntur, qua racione enim corrumpetur in uno istorum et
in quocunque. Set hec sunt infinita in quolibet tempore, ergo,
unum instans maneret in infinitis, corrumpendum in eis, quod
est inpossibile. Et Aristoteles vult, quod instans corrumpatur,
et non sit unum per totum tempus, set infinita sunt in
quolibet tempore, non tamen continua, nec contigua, quia
inter quelibet duo cadit tempus medium. E t prima pars 2j
tenenda est. Objeccio ergo contraria solvitur per hoc, quod
instans, cum non sit mensura durandi, non habet mensuram,
et ideo nec in se nec in alio corrumpitur sicut mensura, set sicut
accidens corrumpitur per corrupcionem sui subjecti, suum
autem subjectum est mutatum esse, quod est termintis motus, 2$
sicut subjectum temporis est motus, et hoc mutatum esse est
disposicio ipsius mobilis, secundum quod replicat se per
48 a 2. diversas | partes spacii. sic enim fiunt infinita mutata esse,
quia instans sequitur id quod fertur sicut tempus motum, ut
Aristoteles dicit, non tamen sequitur ipsum secundum suam 30
substandam, set secundum esse sua, que vocantur mutata
esse ; eo quod secundum ea mutatur, et sunt hec mutata esse
in motu, sicut instancia in tempore. Per jam dicta in hoc
tercio probleumate, et in secundo, patet magnus error et1

1 maneat] maneret D 3 secundum substandam om. D maneat]

manet D 7 isto] tanto F: toto D 8 isto] illo D 10 simul] sibi
simul D 12 ali. non] nulla dua D 24 subjecti] objecti D 25, 26 quod
est . . . esse om. D 32 eo quod] quia FD
 i7i

stultus; nam estimant multi quod instans est tota substancia

temporis, et quod unum instans semper manet quodammodo
in toto tempore, et quod unum et idem est semper in toto
tempore secundum substanciam, variatum secundum esse
5 tamen, quia Aristoteles dicit aliquando, quod instans manet
secundum substanciam, variatum secundum esse, sicut Socrates
in theatro et in fo ro ; et dicit quod instans sequitur ipsum
translatum, et translatum est idem secundum substanciam in
toto motu, licet varietur secundum esse. Set decipiuntur
0 nimis in hiis verbis, nam hee autoritates Aristotelis sunt de
instanti propter fluxum suum, per quem habet diversa esse,
sicut prius expositum est, nec aliud intendit per has autoritates.
Est enim instans idem secundum substanciam, diversum
secundum esse, sicut dictum est, set non propter hoc est unum
15 instans semper manens in toto tempore, nec in alico tempore
dato, nam saltem in quolibet tempore dato est unum instans
in principio, et aliud in fine, et infinita in medio, set in potencia
quodammodo et in actu alico, | scilicet, medio modo inter K 99 b 2.
: actum et potenciam, sicut puncta in medio linee. Decepti
po igitur propter autoritates Aristotelis male intellectas ab eis,
1 set intelligendas ut dictum est, fingunt quod nunc replicatum j
1 per esse diversa, facit tempus, et ita manet semper substancia 48 b 1.
^ ipsius nunc set esse sunt variata. Set cum substancia ipsius
t nunc et sua esse sint indivisibilia, nunquam faciunt divisibile
'?5 nec quantum. Item, ipsum instans, secundum substanciam et

I
fluxum suum, coartatur inter finem preteriti et principium
futuri, nam secundum substanciam suam continuat preteritum
et futurum, et secundum esse unum est finis preteriti et secun­
dum aliud est principium futuri. E t nichil plus invenitur
po de instanti secundum sentenciam Aristotelis, et secundum
j veritatem ; ergo, tota substancia preteriti et futuri requiritur
lj aliunde quam ab instanti. Item, in nulla quantitate continua
| est quod suum indivisibile faciat quod est divisibile in e a ;
j ergo, nec hic. Consequenda patet, quia omnis quantitas
35 continua habet eandem racionem continui, quia eadem est

12 aliud om. D 16 nam] non F 20 Aristotelis. Haec verba add. D

sunt de instanti 23 esse] esse ejus D 24 esse sint] esse secundum
substanciam sunt D 34 quia] quod D 35 eandem om. F
N 2 '
 172

diffinitio continui in omnibus. Item, in diffinitione quantitatis

continue cadit divisibile, quia continuum est, quod est divisibile
in semper divisibilia ; ergo, divisibile est ei essentiale per totam
sui substanciam, quare oppositum ejus, scilicet, indivisibile,
repugnat substancie eju s; ergo instans, cum sit indivisibile 5
omnino et nullo modo quantum, non potest esse tota sub­
stantia nec pars substancie temporis. Item, non est pars
substancie temporis, quia tunc esset pars ejus aliqua quantita-
tiva,quia ejus substantia-est sua quantitas; ergo, multo magis
non est substancia temporis. Item, nichil facit substanciam 1
motus nisi partes eju s; ergo, cum successio temporis et
motus sint consimiles et equales, nichil facit substanciam
temporis, nisi partes ejus. Item, prius et posterius in tem­
pore faciunt substanciam ejus, sicut prius et posterius in
4S b 2. motu, | et prius et posterius in magnitudine faciunt substanciam 1
magnitudinis, et hec respondent sibi invicem essentialiter, quia
prius et posterius in magnitudine causant prius et posterius in
motu facto super magnitudinem, et prius et posterius in motu
sunt causa prioris et posterioris in tempore, ut Aristoteles
dicit. Manifestum est, igitur, quod cum sole partes magni- 2t
tudinis faciunt substanciam magnitudinis, et nichil aliud faciet
eam, tunc sole partes motus faciunt substanciam motus, et
sole partes temporis facient substanciam temporis. Set instans
non est pars temporis; ergo, non facient aliquid de substancia
temporis : et hoc est necessarium propter hujusmodi rationes. 2*
Et preterea dantem oppositum dicti eorum contingit sal­
vare totam veritatem temporis; ergo, secundum Aristotelem
in Elenchis, sua posicio est vana et falsa. A d excusationem
tamen dicti eorum, si volunt veritatem confiteri, possumus
distinguere, cum Aristotele et Prisciano, quod uno modo 3c
dicitur instans presens penitus indivisibile, quod est proprie
instans, et istud non est proprie substancia temporis nec pars, \
set terminus, sicut punctus in linea : alio modo dicitur instans
presens divisibile, cujus pars preteriit, pars futura e s t; et istud

7, 8 Item . . . temporis om. D 12 facit] faciat F 21 nichil] nec D

faciet] facit D 22 faciunt] facient F motus om. D 24 facient] faciet F
26 Et] ut D 27 salvare om. D 29 confiteri] confidi D 30 quod]
quod instans D 32 proprie] tota FD
 T73
est substanda temporis dati, quia hoc presens est ipsum
tempus, et si hoc intelligunt, tunc dicunt verum quod instans
est substancia temporis; set si primo modo, tunc habent
falsum intellectum.

5 Capitulum octavum de cvo.

Estimo hic necessarium esse, ut tangantur aliqua de evo ;
nam secundum veritatem evum est valde simile instanti, quia
est indivisibile, et secundum opinionem multorum evum dicitur
habere prius et posterius, et ita secundum eos videtur esse
o simile tempori, et tamen differt essencialiter | ab utroque, qua- 49 a
propter ut videant melius naturam temporis et instantis, expedit
I ut aliquid de evo dicatur, quamvis ejus determinacio absoluta
et perfecta videatur magis ad methaphisicum pertinere. De
! eternitate vero increata nichil estimo hic dicendum, aliud
ji5 quam quod a principio dictum est, quia hujus determinacio
' specialiter methaphisico reservatur. Nunc igitur consider­
andum est, an evum habeat partem et partem, an sit indivisi­
bile ; secundo, an sua indivisibilitas sit indivisibilitas instantis,
et hoc est quod sit idem quod instans ; tercio, de | ejus unitate F. iooai.
2o et pluralitate. Quod autem non habeat partes, clamant omnes
autores ; non enim reperitur aliquis qui dicat contrarium, et
per racionem sic: evum se habet ad res permanentes, sicut
tempus ad successivas ; set esse rei permanentis dividitur per
oppositum contra esse rei successive: ergo, cum de natura
25 successionis sit, ut habeat partes, tunc racio permanentis erit
per carenciam parcium. Et ideo, sicut mensura rei successive
habet partes, sic mensura rerum permanendum carebit eis.
Item, si habeat evum partes, tunc aut erunt simul aut suc­
cedent. Si simul, tunc altera superfluit, quia quod est de esse
30 rei permanentis simul, potuit una parte evi mensurari; nam

20 Quod autem . . . The text to p. 180 coincides with the Op. Tertium
(pp. 189-197 ed. Brewer). Readings are cited as B.

6 tangantur] tangatur D n ut] quod D 15 quod ont. D hujus]

hec F 25 tunc racio] tunc esse FBD permanentis] permanendum D
28 succedent] succederent F B : succedunt D 30 potuit] potest FBD
una] unius D
 74
indivisibile est ad omne presens. Si vero succedant sibi, aut
posteriori adveniente corrumpitur prior, et erit de natura
temporis, quia hoc est essenciale tempori: si vero remaneat
prior, adveniente posteriori, tunc erit una superflua, ut prius
dictum est, quia nichil est mensurandum nisi illud quod pars 5
49 a 2. posterior mensurat. Totum enim esse permanentis | potest
illa posterior mensurare, quia de esse permanentis non est
simul, nisi quod una pars evi potest mensurare, indivisibile
enim est ad omne presens. Item, in quantitatibus habentibus
posicionem et permanenciam accidit pluralitas pardum, propter ic
posicionem diversam. Nam si linea non haberet positam hic
unam partem, et ibi aliam, non esset parcium distinccio propter
permanenciam, quia una posset sufficere si posset posiciones
diversas habere; ergo, cum evum sit permanens, non habens
posicionem, oportet quod una pars sufficiat, nec exiguntur je
plures. Item, non sunt nisi duo in re permanente, scilicet,
esse ejus et continuitas sui esse. Set propter ejus esse non
potest evum habere plures partes, quia indivisibile est esse rei
permanentis ad presens illius esse. Nec propter continuitatem
et conservacionem ; quia sicut se habet mensura successivi ad 2c
esse et continuitatem ejus, sic mensura permanentis ad esse et
continuitatem ; set eadem mensura, sine parcium multipli-
cacione majori, mensurat rem successivam et ejus continuita­
tem ; ut idem dies mensurat esse motus diurni et continuitatem
ejus, et non plus requiritur. Ergo, eadem pars evi, sive eadem 2-s |
mensura penitus, mensurabit esse rei permanentis et ejus con­
tinuitatem ; ita quod plus non erit, nec aliquid addetur, sicut
nec a parte mensure successive. Et ad ejus evidenciam loqua­
mur non de exemplo quod finem habet, ut de motu diurno,
propter cavillatoriam instanciam, set de toto tempore quod 3o
49 b i. erit sine fine, aut quod saltem potest | continuari, si Deus
vult, per motum celi, et saltem in motibus qui erunt in inferno, ^
per alteraciones et penas dampnatorum, que erunt in motu et
tempore. Et tunc erit simile de eviterno, et de tali temporali,
quod semper e rit; quod sicut eadem mensura temporalis men- 35
1-3 Si . . . tempori om. B 3 tempori] temporis F 15 sufficiat]
sufficit D exiguntur] exigentur FBD 20 successivi] successioni D
33 alteraciones] alternaciones F
 75
surat esse talis successivi et continuitatem, sic erit de evo, quod
idem mensurabit esse rei et continuitatem, et ideo partibilitas
omnino evacuabitur; quia non ponunt eam, nisi propter con­
tinuitatem esse ipsius eviterni ; nam in ipso esse non ponunt
5 partem et partem.
Set contra hoc est triplex principalis objeccio. Una est
quod tunc simul et semel essent anima patris et filii, et creacio
mundi et creacio anime istius qui nunc nascitur, quod videtur
absurdum. Nam hec anima creatur in evo, quia creacio est in
io illo, et omnia creata mensurantur eo quantum ad esse suum
proprium, set generata et corruptibilia non. Si ergo evum
est indivisibile, non habens partem et partem, et fuit a principio
mundi, quando mundus creatus est in eo toto, et nunc in
eo toto, anima istius nati modo tunc simul et semel sunt,
i ; quantum ad mensuram | propriam sue duracionis. Et ita simul F. 100 a z
et semel possunt dici esse inter quecunque est longissimi tem­
poris distanda. Et potest dici, quod hic fallit nos ymaginacio
temporalis, que est propria intellectui nostro sicut corporalis.
Quia Aristoteles dicit, quod omnis intellectus noster cum con-
20 tinuo est et tempore, quia nichil primo aspectu concipimus nisi
quanta, ut que quantitate continua mensurantur intrinseca,
que est tercia dimencio ; et que quantitate extrinseca exten­
duntur ; ut sunt temporalia, que sub tempore cadunt. | Et ideo 49 b 2.
spiritualia et permanencia in suo esse invariabili non percipimus
25 primo mentis intuitu, nec alico modo, nisi quando abstraxerimus
animum a corruptibilibus et temporalibus, et transiverimus
hec. Set tunc quantum est de potestate nostri intellectus,
sine spirituali illuminacione non possumus intelligere hujus­
modi, nisi per privacionem corruptibilium et temporalium, et
io non per posicionem. Et ideo, cum summa difficultate percipi­
mus esse spiritualium et permanendum, quia mensurantur evo
indivisibili et inpartibili. Si tamen velimus sequi philosophic
veritatem, et sermones vulgatos exponere, dicemus quod
secundum se non est divisibilitas in evo, set totum simul e s t ;

2 rei om. MD 13, 14 et nunc in eo toto out. D 15 sue] que F

25 abstraxerimus] abstraximus D 26 corruptibilibus] corporalibus FB
29 corruptibilium] corporalium FB 31 quia] quod FBD mensurantur]
mensuratur D 32 inpartibili] inpossibili D 34 divisibilitas] debilitas D
 i /6
quia esse permanens est per oppositum ad successionem. Si
tamen consideretur evum respectu temporis, sic secundum
locucionem damus ei divisibilitatem, secundum quod tempus
habet prius et posterius; et sic dicimus quod anima patris est
prius quam anima filii, propter distandam temporalem, et 5
principium mundi est prius quam creacio alicujus in fine
mundi. Set si absolvamus evum a comparacione ejus ad
tempus, tunc non est anima patris prior anima filii, set simul,
vel in eodem evo toto, licet quantum ad tempus consideratum
inter duas creaciones, sit ibi prius et posterius. Et quia super 10
hoc semper fertur intellectus noster, ideo difficile est nobis con­
siderare quomodo in eodem evo sunt anima patris et filii, et
quomodo respectu evi absolute sint omnia simul permanencia.
Secundo, obicitur quod cum duracio eviterni, ut cujuslibet
mensurati evo sit infinita, vel sine fine, et non est successio et i '
addicio in partibus, tunc erit infinitum actu, quod est inpos-
sibile in esse creature: ad hoc tamen dicendum, quod mala
50 a 1. ymaginacio | decipit nos, sicut prius. Nam debemus hic con­
siderare, sicut de substanda spirituali respectu distancie cor­
poralis ; quantum enim ad illam nulla distancia corporalis 20
notari potest, quia non est comparacio spiritus ad hujusmodi
distanciam ; similiter est hic ; quantum enim ad distanciam et
fluxum temporalem, non habet evum comparacionem aliquam ;
et ideo infinitas duracionis temporalis, que hic ymaginatur, cui
semper presens est evum, non debet notari; quia evum nullam 25
habet comparacionem ad eam, sicut nec spiritus ad distanciam
corporalem. Et ideo, quantumcunque extendamus tempus in
infinitum, evum semper concomitabitur, ac presens erit omni
presenti temporis sic fluentis, et tamen non habet infinitatem
illam, quia fluxum temporis non habet, nec proporcionem ad 30
eam, sicut nec spiritus ad distanciam corporalem.
Si dicatur, aut est duracio evi finita aut infinita: si infinita,
tunc sequitur idem quod prius ; si finita, tunc finem habet, et
cessabit, quod falsum e st: dicendum est quod infinitum, ut
1 successionem] futuricionem D Si] set F 6 creacio alicujus] aliquod
creatum D 7 evum] eum M 15 est] est ibi FB 21 notari] vocari
FD 24 infinitas duracionis temporalis] instans duracionis spiritualis D
que] qui i 7 25 notari] vocari FD 28 omni] evum D 29 fluentis] fluentis
ct non habent alicui F : f. e. n. aberit a. B
 177
Aristoteles docet 30 Phisicornm est multis modis : uno modo
est per extensionem quantitativam, sive in longitudine spacii,
sive in longitudine duracionis, secundum partes sibi invicem
ordinatas; et sic infinitum non potest esse simul, nec loco, nec
5 duracione. Et hoc proprie est infinitum de quo loquitur
philosophus, et quod est in communi sermone nostro, cui
opponitur finitum, quod est quantum extensum inter duos
terminos, ut spacium pedale, vel hora diei, aut quodlibet con­
simile. Et sic sumitur infinitum per privacionem terminorum ;
o et sic non est evum finitum nec infinitum.
Aliter sumitur infinitum per negacionem finiti, et sine exten­
sione quantitativa quod finem et corrupcionem non habet ; |
et dicitur infinitum, non per Iprivacionem terminorum quanti- 5° a 2-
tatis, set per negacionem corrupcionis et non esse. E t hoc
5 potest esse, vel a parte ante, et sic eternitas increata dicitur
infinita; vel a parte post tantum, et sic eternitas | creata F- 100 1.
dicitur infinita, que est evum ; et sic infinitum potest esse
totum simul, et non est inconveniens.
Si dicitur adhuc, quod si infinitas a parte post, talis est
20 in eternitate creata, qualis est in increata, tunc a principio
creature in esse, usque in eternum, equabitur creatura Deo,
quod est absurdum ; quia nullo modo equatur creatura
Creatori, nec unquam equari potest. A d hoc autem dicendum
est, quod infinitas a principio creature in esse constitute, duplici
25 racione convenit Deo : una est, quia sine fine erit, alia est ex eo
quod sua duracio est eadem cum sua essencia, que est infinita
intensive ; sicut sua virtus et potencia. Et hoc tercium genus
infinitatis est, quod non est in creatura aliquo modo, set in
solo creatore. Et in genere hoc infinitatis infinitas Creatoris
30 excellit infinitatem creature in infinitum. Si vero loquamur
de infinitate secundo modo, secundum negacionem non esse et
corrupcionis, certe hec est in Deo cum negacione actualis
corrupcionis, et cum negacione pure potencie et aptitudinis ad
1 Phisicorum ] iii. 34.

6 est in] effectum F 15 ante] haec verba add. MD vel a parte post
22 equatur creatura] equabitur D 23 hoc autem] horam FBD 27 inten­
sive] intensive non extensive FBD 32 in Deo] idem D 33 pure]
pura FBD
 i7«

non esse. Set in eviterno non est negacio nisi corrupcionis

actualis ; quia creatura semper apta nata est non esse, et potest
de sui natura non esse; quod enim continuatur ejus esse sine *
corrupcione, hoc est ex bonitate creatoris, qui per presenciam
50 b 1. majestatis omnia tenet in esse. | E t ideo patet, quod duracio 5
creature non est equalis duracioni Creatoris, licet consideremus
duracionem Creatoris a principio duracionis creature sine fine ;
nec eciam est una communis eis per participacionem; set una est
similis alteri per imitacionem quantum potest creatura sustinere.
Si dicatur, quod nullum indivisibile commensurat se exten- 1
cioni alicujus divisibilis, ergo non potest esse presens omnibus
partibus ejus extensis ; ergo duracio evi, si sit indivisibilis, non
equabitur duracioni temporis, et ita non attingit ad finem
minimi temporis, set deficiet; ergo multo magis non durabit
cum toto tempore. 1
Et dicendum est, quod licet indivisibile non potest com-
mensurari divisibili, nec equari, quia non sunt comparabilia in
quantitate; nec indivisibile, quod est terminus divisibilis,
potest alico modo esse cum divisibili toto ; set tamen indivisi­
bile, quod est alterius generis quod non dependet a divisibili, set 21
habet esse absolutum a quo dependet divisib le, potest habere,
sine extencione quantitativa, dignius esse quam divisibile;
per quam dignitatem potest esse presens omni parte divisibilis ;
sicut non solum videmus de causa prima, set de anima racionali,
que ubique presens est corpori; et ideo non solum esse divinum 2.
potest esse presens toti tempori, set esse anime racionalis quod
evo mensuratur,et sic totum evum cum toto tempore. Sic leviter
potest hec objeccio solvi, licet ejus cxplanacio plura requirat.
Sed tercia objeccio principalis contra indivisibilitatem evi I
comparat ipsum ad instans; ut videatur esse idem quod 3c ]
instans, propter quod procedendum est sic. Evum, cum sit |
50 b 2. durandi mensura, sicut | tempus, erit in genere quantitatis ; si
igitur est indivisibile, erit terminus quantitatis, sicut punctus, |
et unitas, et instans, et littera ; set nulla species quantitatis ei
convenit nisi sit tempus, quod est mensura durandi ; ergo 3;

3 non (/«■ . F enim] non D 6 licet]set D ii non] nec FD 13, 14 et

ita . . . temporis oni. F 14 ergo] quod D 19 tamenj omni D 26 quod]
quo F 30 instans] infinitas D
 i79

evum est terminus temporis si est indivisibile, et ita erit instans.

Cum igitur hoc sit inpossibile, evum non erit indivisibile, set
partes et divisionem habebit, ut videtur.
A d hoc dicendum, quod evum est in predicamento quanti-
5 tatis sicut species, et non sicut principium indivisibile. Unde
nec est quantitas divisibilis, nec est terminus talis quantitatis,
set est nova species, sicut substanda incorporea est species
substancie, et non est corpus substancia neque principium
ejus; et ideo evum potest esse indivisibile, sicut substancia
io spiritualis est indivisibilis ; et tamen non erit divisibile neque
terminus vel principium alicujus quantitatis divisibilis. Unde
sicut substancia incorporea nec est indivisibile ut athomus, nec
divisibile ut corpus, set est natura absoluta alia ab eis, sic
evum nec est indivisibile ut instans, nec est divisibile ut tempus,
15 set mensura absoluta alia ab illis. Set contra, omne quantum
est divisibile in infinitum, et Aristoteles, 50 JSIethaphisice, dicit
quantitatem esse, que dividitur in plura. Dicendum quod
hujusmodi sermones dicuntur de famosis speciebus quantitatis,
et de | quibus Aristoteles exem plificat; de quibus non est F. 100 b 2.
20 evum. Set si obicitur quod Boecius dicit, 30 Consolationum,
quod tempus ab evo procedit, ergo erit instans : dicendum
est, quod tempus ab evo procedit, id est, post evum, secundum
quod Aristoteles distinguit, 2° et 50 Methaphisice, quod ab
alico est multipliciter; aut ordinaliter ut ex nocte fit dies ;
25 aut materialiter, ut ex ferro fit cultellus; aut effective, ut
ex patre fit filius ; aut originaliter | tanquam ex termino, ut ab 51 a 1.
instanti fit tempus, et a puncto fit linea. Set ordinaliter fit
tempus ab evo, vel post evum, quia evum est mensura prior
tempore.
30 Si dicatur, quod Aristoteles non ponit evum inter species
quantitatis, nec in libro Predicamentorum, nec in quinto
Methaphisice, ubi de speciebus predicamentalibus docet, nec

16 Methaphisice] v. 18. 20 Consolacionum] iii. m. ix. 23 M etha­

phisice] ii. 2, v. 29.

6 nec est] eciam F divisibilis] indivisibilis F 10 non] neque

FBD 15 contra om. D 19 exemplificat] explicat D 20 obicitur]
obiciatur D 24 multipliciter] multiplex D 26 tanquam om. D 28 prior]
priori D
 i8o

alibi ; ergo, non videtur esse species aliqua, aut Aristoteles

erit diminutus, et ita videtur, quod sit instans; et potest dici,
quod nusquam Aristoteles dat omnes species alicujus predica-
menti, quia de substancia incorporea nichil tangit in libro
Predicamcntorum , nec in capitulo de substancia in 50 Meiha- 5
phisice. Placuit igitur Aristoteli explicare de speciebus ali­
quibus magis famosis in divisione predicamentorum; nam
divisio, non solum cujuslibet predicamenti, set eciam minimi a
generalissimo per genera subalterna usque in species omnes
specialissimas est valde difficilis, unde Avicenna confitetur se 10
ignorare predicamentorum habitus, et propter hoc non sequitur,
quod non sunt plures species; et si Aristoteles non omnes
posuerit, nec propter hoc est diminutus in logicalibus, quia
non pertinet ad logicum tantam explicare profunditatem.
Quid vero fecerit in McthapJiisica non possumus determinare, 15
quia multi libri desunt, et multa capitula in translacionibus
factis, atque forsitan propter superfluam difficultatem dimisit
plenam assignacionem predicamentorum; quia non omnia
fuerunt sui temporis facienda, quia nichil est perfectum in
humanis invencionibus, et gratis, postquam dedit fundamentum, 20
reliquit cetera indaganda. Scimus enim, quod multa facta )
51 a 2. sunt post eum, de quibus se non intromisit.
Si dicatur, quod si juxta tempus est aliqua species quanti­
tatis in genere mensure durandi, cujus natura sit indivisibilis,
et non sit terminus temporis ; ergo, similiter videtur, quod 25
juxta alias mensuras ut juxta lineam erit possibile ponere ali­
quam mensuram indivisibilem, que sit species coequeva linee,
et non terminus linee, et sic juxta superficiem, et similiter juxta
corpus, quod falsum e s t; ergo, nec juxta tempus. Dicendum
est, quod necesse est hoc juxta tempus, quia tempus est men- 30
sura solius successionis, et aliud genus est essendi, scilicet, per-
manenter, et ideo necesse est, quod hic ponatur species coequeva

5 Predicamentorum. Here lhe coincidence with the Op. Tert. ceases.

8 divisio] digestio F 9 genera om. D 17 lorsitan] forsan F

dimisit] omisit F : dimisitur D 24 durandi] mensurandi D 26 alt.
juxta] in FD 27, 28 linee] linie M 28 et non terminus linee om. D
29 nec om. F
 181

tempori. Set linea, superficies, et corpus, sunt mensure rerum

que non habent opposita, et ideo non est species aliqua eis
coequeva.
De unitate vero evi et pluralitate, multi famosi errant, cum
5 ponant plura eva secundum numerum, et eorum radix ponendi
est falsa, scilicet, quod evum sequitur formam sicut tempus
materiam; et ideo, cum forma est diversa in rebus, et materia
est una numero, tunc sicut tempus est unum numero, sic evum
est multiplex numero. Set contra hoc posicio est, quod pars
io istius radicis pro tempore est falsa, ut prius probatum est, et
ideo, cum partem aliam ponant relique parti tanquam con­
venientem, totum erit erroneum quod dicunt. Item, quia
diversitas est a parte forme, et res non solum diversificantur
secundum formam in numero, set in specie et genere, erit
i 5 evum individuum multiplicatum per species ct genera non
solum per individua. Item, | evum cum sit quantitas, debetur 51 b i.
materie et non forme ; nam quantitas debetur materie, qua-
| litas forme, secundum quod omnes volunt. Et dantem oppo­
situm, contingit salvare unitatem evi sine inconveniente ; atque
20 potest demonstrari, hoc modo. Si omne dimensionatum un­
dique, ut corpus, excludit a sua mensura omne aliud, et hoc
undique secundum omnem dimensionem ; et quod habet duas
dimensiones similiter excludit aliud secundum eas, ut super­
ficies ; et que habet unam excludit secundum | eam omne aliud, F. 101 a r.
*25 ut linea, et non excludunt linea et superficies aliud secundum
illam quam non habent dimensionem ; ergo, quod caret omni
dimensione, ut punctus, non excludet alium punctum a sua
mensura, quia non habet unde faciat aliquid distare ab ea ;
j ergo, locus primi puncti est immediatus secundo, sicut primo,
30 sicut dictum est prius de lineis, respectu lati et profundi, et de
superficiebus respectu profundi, quod simul secundum illas
vias compaciantur se plures. Ergo, unum est ubi plurium et
infinitorum punctorum, quia debetur eis per naturam unionis,
et indivisionis, et indistancie, et per privacionem dimensionis ;
35 quapropter cum plura eviterna non habent dimensionem

4 multi] multi et FD 5 ponendi] ponenda F 7 materiam] naturam D

12 quia] si quia M 15 individuum om. FD 24 excludit] excludat D
26 illam] viam FD quam] qua D 32 se] secum D
 i8a

durandi, per quam se excludant a mensura durandi; set

habeant esse indivisibile in esse duracionis, sicut puncta plura
in esse locati. Manifestum est, quod una erit duracio, et una
mensura durandi omni eviternorum. Item, hoc patet per
5t b 2. simile in parte, et in | parte per oppositum de tempore; nam 5
motus, quia non habet nisi dimensionem in longum, et hoc est
secundum decursum a preterito in futurum, ideo secundum
illam viam unus motus excludit alium, nec sunt simul, et non
respectu presentis, quia sic omne successivum caret dimensione.
Ergo cum esse permanens eviternorum sit penitus indivisibile ic
secundum omnem viam, et carens omni dimensione, unum
eviternum non excludit aliud ullo modo.
Si obiciatur, quod evum, cum sit accidens eviterni, non
potest esse ante ipsum, set evum quod fuit a principio mundi
fuit ante animam nunc creatam, ideo illud evum non est men- 15
sura illius anime, ergo, aliud evum, et sic erunt plura eva secun­
dum numerum eviternorum. Dici potest secundum tenorem
eorum que superius dicta sunt, quod non est ibi prius nec
posterius, nisi respectu temporis et temporalium, et sic absolute
loquendo, secundum naturam evi et eviternorum non accidit 20
inconveniens. Hoc ad presens hic volo tangere de evo, gratia
temporis et instantis: cetera in Methaphisicis exponentur.

Distinctio secunda dc loco ct vacuo, habens capitula octo.

Capitulum primum est dc distinctione modorum loci.

Postquam exposita sunt ea que videbantur necessaria circa 25

tempus, dicendum est nunc de loco et vacuo. Locus autem
uno modo est idem secundum suam essenciam quod superficies,
unde secundum veritatem, non facit aliam speciem quantitatis
a superficie. Unde Aristoteles 50 Methaphisice distinguit
species quantitatis, et ibi nichil dicit de loco. Et Averoys 30
super illum locum dicit quod locus non facit aliam speciem
quantitatis a superficie ; et est verum hoc si loquamur de

29 M ethaphisice] v. 18.

1 per] propter FD 3 locati] locata F 4 patet] placet D 8 nec] vero F

non om. D 15 ideo] ergo FD 23 secunda 0111. D 24 est om. D
 loco | secundum ejus esse potissimum et secundum primam ct 52 a
principalem significacionem loci. Multe enim sunt accep-
ciones ejus, set nunc volo primo prosequi precipuam ejus
significacionem. Dico, ergo, quod si ultimum locantis consi-
5 deretur in se, ut terminat corpus locans, sic est superficies,
et nominatur vere et proprie. Si vero consideretur illud ulti­
mum, ut natum est continere, sic est concavum : si vero ut
actu continet, sic incipit fieri locus, set completur per duo,
scilicet, per respectum ad spacium sive profundum inter latera
10 continentis, et per respectum ad terminos mundi. Quod vero
habeat respectum necessario ad spacium et profundum inter
latera continentis, patet per hoc, quod Aristoteles dicit in
Predicamentis, quod partes loci copulantur ad eundem ter­
minum ad quem copulantur partes corporis locati, set partes
15 sue profunditatiscopulanturad superficiem,que est ymaginanda
inter partes ejus ; ergo, partes ejus copulantur ad eandem
superficiem. Ergo locus necessario habet profundum corporis
contenti, vel respicit de necessitate profundum illius, seu quod
habet respectum essencialiter et necessario ad illud profundum.
20 Nec contigit dicere, quod ibi sit profundum spacii vacui, in quo
jaceat corpus, quod spacium facit distandam inter latera con­
tinentis, ut locus respiciat profundum vacui non pleni ; quia
vacuum non potest esse in rerum natura, ut Aristoteles ait,
40 Phisicorum. E t iterum, distanda ista non est nisi secundum
25 racionem dimensionis corporis interjacentis, et nichil est inter
latera, nisi corpus interjacens, quare ejus dimensiones facient
hanc distandam ; ergo, non dimensiones vacui eam constituent. |
Set postea ostendetur plenius, quod ibi non est profunditas 52
vacui, ut antiqui posuerunt; et ita non erit ibi nisi sola pro-
30 funditas corporis locati. Quapropter concedendum est, quod F.
locus non respicit profundum, nisi profundum corporis inter­
jacentis ; set tamen non respicit illud ita, quod hoc profundum
sit de essencia loci, quia hunc locus esset corpus, set respicit
illud tanquam aliquid extra suam essenciam, sicut relativum

13 Predicam entis] de quanto. 24 Phisicorum ] iv. com. 80, 86.

3 nunc] non D 9 sive] seu F 14 copulantur out. D 19, 20 et

necessario . . . sit profundum om. D 27 hanc] hec D
 184
respicit suum objectum, ut duplum respicit dimidium, et pater
filium, sine quo esse non potest. Etpreter hunc respectum ad
profundum corporis, est alius respectus necessarius ad hoc,
quod sit locus secundum esse potissimum loci, scilicet, ad
terminos mundi: quia, dum res locata habet eundem respectum 5
ad terminos mundi, habet eundem locum, et quando mutat
respectum, mutat locum : et ideo, hic respectus est de essencia
loci. Set hic respectus, qui est de essencia loci, et alius simi­
liter quem habet ad profundum corporis contenti, et concavitatis
actu continentis, sunt accidenda superficiei ; et ideo locus, K
si dicatur hoc aggregatum ex superficie et concavitate cum
continenda et respectibus dictis, non erit aliqua species, nec
quantitatis nec alterius, quia omnis species est una per essen-
ciam ex genere et differenda ; set ex subjecto et accidente
non fit unum per essenciam. Si vero dicatur superficies sub 1:
talibus accidentibus, tunc non est alia species a superficie,
et ideo prout locus est aliqua natura specifica, non potest esse
nisi superficies. Set tamen, ut habet concavitatem continentem
coipus cujus profundum respicit, habens similiter respectum ad
1. terminos mundi, est superficies | non locans, nec racionem 2c
localem habens, set habet duas dimensiones sine profunditate,
et est solum in corpore absolute, non in respectu ad aliud.
Quod autem Aristoteles ponit locum esse speciem quantitatis
in Prcdicamentis, non ponit novam speciem distinctam per
essenciam a superficie, sed distinctam in respectu. E t quia 25
extrinseca quantitas est rei locate, non intrinseca, sicut linea
superficies et corpus (et hanc distinccionem debuit notare
in Logicalibus, nisi superficialiter loquitur), et ideo connumerat
locum, et distinguit a superficie ; set non fecit hoc, ubi loquitur
in Methaphisica, magis in profundo veritatis, nec in Naturalibus, 30
ubi dicit quod locus est ultimum continentis, et hoc est super­
ficies. Quod autem dicit Aristoteles in Predicamentis, loci
partes copulari ad idem ad quod copulantur partes corporis, 1
dicendum est, sicut Boecius exponit, id est, ad consimilem

24, 32 Predicam entis] de quanto.

1 objectum] subjectum D 17 specifica] sperica D 20 est] et FD

28 nisi] ubi MD
 i 85
terminum respondentem termino parcium corporis. Et adden­
dum est, quod quia locus equaliter respicit profundum inter­
jacens inter partes ipsius loci et locantis, quod in hoc magis
assimilatur locus corpori quam superficies; et ideo, magis
5 assimilatur terminus parcium ejus termino parcium corporis
quam terminus superficiei absolute. E t ideo licet linea curva
et concava sint terminus parcium loci, et superficies habens
pro termino suo lineam curvam in circuitu suo sit terminus
' parcium corporis, tamen illa linea concava, que terminat
io partes loci sine superficie locantis, respondet circumferende
convexe superficiei continuantis partes corporis locati, tanquam
locus conveniens ei ; et ideo similiter est terminus, | quia 52 b 2-
linea concava partes loci terminans circumdat circumferendam
continuantis partes corporis, et quia concavitas hujus linee, et
i5 convexitas alterius, non habent profundum nec latum, nec
distant per aliquid ; ideo partes loci copulantur per accidens ad
circumferenciam superficiei conterminantis partes corporis ; et
ideo per consequens, ad superficiem illam, licet multum per
accidens ; et ideo Aristoteles dicit, ad eundem terminum ad
20 quem copulantur per se, scilicet, partes corporis, copulantur
1 per accidens partes loci. E t similiter, in hoc aumentatur
1 ydemptitas terminorum, quod locus habet respectum essen-
cialem ad profundum corporis, et ideo, per hunc respectum,
multum assimilatur corpori, et ideo terminus ejus termino
25 illius ; unde, si loquamur de partibus loci racione respectus
talis, copulantur quodammodo ad superficiem terminantem
partes corporis profundi, quod locus essencialiter respicit. Set
neutra istarum consideracionum est in superficie absoluta, set
absolute | partes ejus copulantur ad lineam absolutam in F. 101 b 1.
I30 comparacione ad corpus contentum. Hec igitur tenenda sunt
de loco secundum suum esse potissimum, et non universaliter
loquendo de loco, quoniam locus sumitur multum equivoce :
uno modo et potissimo est locus superficies, vel ultimum con­
tinentis habens respectum ad profundum interjacens, et ad
35 terminos mundi ; et sic est vere locus secundum omnes condi­
ciones loci, et sic de eo nunc determinatum est. Et sic locus
10 loci om. D 12 similiter] super D 13, 14 partes . . . concavitas
| om. D 27 quod] quia D 32 quoniam] quod D
O
 186

unus est una superficies et unum ultimum unius continentis im­

mediati, et loci plures sunt plures superficies et plura ultima
plurium continencium. Et sic racio loci non salvatur, nisi in
corporibus unius superficiei locati et locantis, id est, in rotundis
omnino et undique, sicut est de pila et tota terra et celo et | 5
53 a i- hujus partibus mundi principalibus. Aliter sumitur, locus in
corporibus plurium superficierum, ubi per consequens non erit
unitas loci, penitus eo quod unitas superficierum non salvatur, si
enim locus est superficies, tunc plures superficies rei locate
impedient veram unitatem loci, quia tamen hee superficies ic
continuantur adinvicem, ut faciant superficiem quodammodo
unam, licet non in potissimo esse unitatis, ideo, adhuc stat
unitas loci secundum unitatem superficiei. Deficit tamen hic
modus loci a completa unitate et veritate loci primo modo.
Tercio modo, dicitur locus non una numero superficies i-
continue circumscribens, set superficies una specie vel genere,
secundum quod turris immobilis secundum locum, vel aliquid
aliud, nunc circumdatur aere, nunc aqua, nunc vapore, vel
diversis partibus aeris circumvolantibus per modum venti.
Quoniam cum est immobilis secundum locum, oportet quod 2C
habeat unum et eundem locum nunc et prius, si enim mu­
taret locum, movetur secundum locum, cum tamen quiescit
secundum locum, ut positum est. Quarto modo magis adhuc
elongato a loci esse, potissimo dicitur locus, quando, scilicet,
simul et semel partes locati continentur superficiebus pluribus 2 -
actu distinctis, ut cum figitur virga in terra in profundo aque,
cujus pars tercia sit in terra, et alia tercia sit in aqua, et tercia
sit in aere. Sunt ergo tres superficies trium corporum lo­
candum actu divise, et tamen unus est locus, quia virga est
immobilis secundum locum. Quinto modo maxime equi- 3<
vocatur locus, scilicet, quando non habet aliquam naturam
superficiei, set tantum respectum ad aliud, ut locus celi ultimi.
Moventur enim partes ejus secundum locum, nunc enim est J
una pars in oriente, alia in meridie, tercia in occidente ; et
4 rotundis] rotundentis D 5 celo] celis F 7 non] omnino F
9 tunc . . . rei ottt. F 17 quod out. D 20 Quoniam] Deinde D
cum] tamen FD 22 movetur] moveretur FD 26 aque om. D
30 immobilis] in mobili F 32 tantum] punctum F
 i»7

dicitur locum mutare, quod si celum staret, partes quiescerent

secundum | locum, ergo, habent loca, set hoc non est aliquod 53 a 2.
corpus circumscribens nec locans, quare nec superficies. Nec
contingit dicere, ut multi dixerunt, quod superficies continua
5 ultimi celi tantum potest considerari ut locus, quoniam non
est divisa a locato, et est accidens ejus ; sed locus accidit
locanti, quoniam ponitur esse continentis ultimum. Et iterum,
de illa convexitate contingit vere dicere, quod pars ejus
aliquando est in oriente, aliquando in occidente, et sic de aliis
10 sitibus, et ita moventur secundum locum, sicut corpus celi,
quare habebit locum sicut celum. Et ita si ad locum oportet
poni continens, illa superficies convexa habebit continens,
et tunc, vel ipsa se continebit, vel alia continebit; quorum
utrumque est impossibile. Et ideo Aristoteles 4 Phisicorum,
15 dicit terram esse in aqua sicut in loco, et aquam in aere, et aerem
in igne, et ignem in celo, celum autem non amplius in alio.
Propter quod, dico quod locus hic non est nisi respectus ad
centrum et terminos mundi, unde quando una stella est in ex­
tremitate linee exeuntis ab oriente usque in centrum mundi,
20 dicitur habere locum in oriente, et quando est in extremitate
linee exeuntis ab occidente usque ad centrum mundi, dicitur
habere locum in occidente, et quando est in extremitate alterius
linee recte exeuntis a centro mundi, tunc habet alium locum,
et dicitur esse in alio loco, quia est in alio respectu ad terminos
25 mundi, ita quod hec preposicio in non dicat habitudinem con­
tinentis ad contentum, set habitudinem que est inter terminos
mundi determinatos, que est immobilitas loci, de qua Aristoteles
dicit, quod locus est | immobile, ita quod unus locus | habet F- 101 b 2-
unum respectum ad terminos, et plura loca habent plures 53 u
3° respectus. Set cum dicitur quod locus est ultimum corporis
14 Phisicorum] iv. 46.

2 habent] haberent F hoc] hic FD 4 continua ultimi] concava

ultima .F 5 .tantum] ultimi F : om.D 7 esse] esse in F 10 moventur]
movetur FD celi] primi celi D 11 si] set D oportet] oporteat D
13 ait. continebit] extra F 21 linee] alterius linee recte F 21-23 ab
occidente . . . exeuntis om. F 24 pr. alio] aliquo F 25 dicat] indicat D
26 terminos om. D 28 ita] id est F 29 habent] habeant F D 30 cor­
poris om. F
O2
 i88

continentis immobile, accipit locum secundum esse potissimum

ejus, et sic accipitur primo modo, quia diffinicio dari debet
secundum esse potissimum, et tamen nichilominus alii modi
sunt necessarii propter motum et quietem localem, ut exem-
plificatum est. 5
Quod autem aliqui imponunt Averroys, quod centrum mundi
est locus celi, non placet michi, quia nullo modo celum est in
centro, set alico modo locatum est in loco, et ideo, cum partes
celi sint in aliquibus respectibus ad centrum, secundum quorum
mutaciones partes celi locum dicuntur mutare, erit ille respe­ 10
ctus ad centrum locus, et non centrum. Partes igitur celi,
quia sunt in respectibus diversis ad centrum, habent loca
diversa et motum, et similiter si quiesceret; et celum totum
habet per se unum respectum ad centrum, quamvis per acci­
dens, scilicet, per habitudines diversas parcium ad centrum, 15
ut sunt in toto, habeat totum celum diversos respectus quia
respectus parcium primo et per se mutatur, et per accidens
respectus tocius variatur. Cum hiis sciendum est, quod locus
dicitur adhuc multipliciter, scilicet, locus naturalis, et locus
violentus, et locus ut vas, et compositus ex aliquibus istorum. 20
Locus naturalis est ipsorum corporum simplicium que sunt
partes mundi principales, ut loca elementorum et celorum, et
dicitur naturalis in hac divisione, quia salvat suum locatum
per suam virtutem mirabilem, de qua Aristoteles dicit, mira­
bilis est potencia loci qua unumquodque habet tantum de 25
forma, quantum de loco ; eo quod secundum nobilitatem loci
53 b 2. est nobilitatis forme rei locate, ut ignis | est nobilior quam
terra, quia igni debetur universaliter locus nobilior, scilicet,
in concavitate orbis lune, et terre locus est concavitas aque.
Qualiter tamen certificetur locus terre, propter hoc quod 30
Aristoteles aliquando dicit centrum mundi esse locum ejus,
considerabitur post in tractatu, ubi de loco in particulari deter­
minatur. Locus violentus est in quo collocatur contra naturam,
et ideo, ibi cicius corrumpitur, ut terra sursum, quandocunque
6 aliqui om. D 13 et motum] in motu FD 16 quia] ad centrum,
et ita diversa loca per modum continuum, per quod F 19-21 et locus
violentus . . . naturalis om. D 27 ut] unde FD 28 universaliter]
naturaliter FD 33 contra naturam] aliquid contra sui naturam D 34 ibi
cicius] me F
 189
enim res est extra suum locum naturalem, debilitatur et cor­
rumpitur. Locus ut vas est ille, qui non propter salutem rei
locate necessarius est, nec ipsam corrumpit, secundum vulga­
tam accepcionem vasis, cujusmodi est dolium vel uter et
5 hujusmodi, qui nichil sua virtute influit ad salutem rei nec
auget ejus formam, cum tamen res sit corporis, set per ac­
cidens defendit et conservat et per se corrumpit propter com­
plexionis contrarietatem, unde ad locum violentum reducitur.
Compositus locus ex aliquibus istorum, scilicet, ex naturali
10 et violento, est locus omnium mixtorum, quia ubicunque fit
mixtum illud est ex elementis contrariis, que nata sunt habere
loca naturalia, et ideo, mixtum semper est in loco innaturali
propter tria elementa, et solum locum habet naturalem, propter
unum illorum, cum non possit esse simul et semel in omnibus
15 speris, set tantum est in una spera unius elementi. Et simi­
liter, compositus locus ex naturali et violento et vase secundum
vulgatam vasis accepcionem est locus alicujus mixti contenti
in vase vulgato, ut in dolio vel in utre vel alio hujusmodi, et
compositus ex vase et violento, ut est quando continetur
20 corpus elementum ut vel terra vel aer in utre vel alio hujus­
modi quamvis in spera sua teneretur, | ut aqua vel aere posito 54 a 1.
in spera aque; contra enim naturam aque est dividi ab alia,
et non est una pars nata habere locum in toto nisi tocius
locum quando partes in toto et totum in loco.

25 Capitulum 2m. de essencia loci secundum quod est

quantitas.
Predictis annexa sunt maxime locus et vacuum. Motus
enim primus et principalis communis toti mundo est motus
secundum locum, et ideo de loco dicendum est ad intelli-
30 genciam motus ; et vacuum dicitur esse locus privatus corpore,
propter quod cum loco considerandum est de vacuo.
Primo igitur querendum est, quid sit locus, et maxime an

4 dolium] solium F 6 corporis] corporalis F : coruptibile D 7 propter]

paulatim propter FD 10 fit] est D 14 non] jam D 18 dolio] doleo
MSS. alio] aliquo alio.F 19 et] in F 20 elementum ut] elementare ut
D: e. u. aqua F utre] vitro D 21 teneretur] tendetur D 23 pars om. F
24 quando] quoniam F 29 intelligenciam] intelligendum D
 190

locus sit spacium inter latera continentis, ut antiqui posuerunt.

Set dicendum est statim, quod non ; quia si aliquod spacium
ibi esset, tunc esset secundum se separatum ab omni corpore
naturali ut reciperet illa, set hoc est vacuum. Sed vacuum,
secundum Aristotelem et Averroys et Avicennam, non e s t ; 5
F. 102 a 1. ergo, locus non erit hujusmodi spacium. | Item, nichil facit
distandam inter latera continentis, nisi dimensio contenti, quia
secundum ejus magnitudinem distant latera, et non aliter;
ergo, non est inter latera aliquod spacium distande. Set
Aristoteles arguit contra, hoc hic sic: si locus esset tale 10
spacium, tunc loca essent infinita, quia sicut totum habet
totam distanciam pro loco, sic quelibet pars ejus haberet
partem distancie: set infinite sunt partes, licet in potencia,
et tamen actualis distancia cuilibet responderet. Set expo­
natur argumentum Aristotelis, et tenenda est consequencia 15
Aristotelis, licet ejus verificacio sit difficilis. Argumentum
secundum est quod tunc translato locato, in suo continente
de loco ad locum, transmutaretur illa distancia inter latera
54 a 2. sui continentis, et ita locus moveretur secundum locum | et
locus esset loci, et essent plura loca simul, que sunt impos- 20
sibilia.
Set potest obici contra hoc primo sicut totum locatum in
toto loco sic medium in medio ; ergo, exterius locati est in
exteriori parte loci, et interius sive profundum ejus erit in
interiori et profundo lo c i; ergo, tunc locus habet interius 25
et exterius et profundat se inter latera continentis. Set hoc
non posset esse nisi esset spacium distancie in medio. Dicen­
dum est, quod medium est in medio loci, sicut totum in loco,
si sumatur medium locatum exterius et non a superficie
exteriori in sui profundum, et secundum hoc superficies con- 30
cava ipsius continentis est, locus medium illius superficiei con­
tinet mediam superficiem locati, et alia medietas aliam mediam
superficiem, et mediante adequacione superficierum locantis
et locati corpus locati continetur in loco, et profundum ejus
non continetur loco, nisi quia est in suo toto, quod est in 35
1 continentis] convenientis D corr. in marg. io hic om. FD 14 set]
ut F 22 contra] quod D 23 sic] sit D 24 in om. F 26 hoc
om. F 27 esse] fieri FD 29 locatum] locati F : loci D 31 locus]
locus in F: locus et D 34 et profundum . . loco om. F
 loco per se. Partes enim, et maxime interiores que non
tangunt superficiem locantis, non sunt in loco, nisi per acci­
dens, scilicet, per suum totum, et ideo, non respondet pro­
fundo locati aliquid profundum loci : set illa superficies
5 locantis que circumscribit locatum exterius per se, circum­
scribit interius et profundum secundario, mediante exteriori.
Si dicatur: quod locandum, quando ingreditur latera con­
tinentis, aut recipitur in alico aut in nichilo ; set non potest
in nichilo, quia nichil non habet potenciam recipiendi nec
io continendi aliquid, ergo, in alico recipitur, set nichil est inter
latera continentis in quo recipi poterit, [ nisi ponamus aliquod 54 b
spacium inter ea ; ergo, videtur oportere poni hujusmodi
spacium. Dicendum est quod non valet, nam cum querit
aut recipitur in alico aut in nichilo, dico quod in alico, set
15 istud aliquid est concava superficies locantis, et nichil in medio
inter latera ejus, cum nichil sit in medio nisi corpus locatum.
Deinde querendum est secundo, an locus sit superficies
concava locantis, sicut nunc suppositum e s t: et patet hoc,
per Aristotelem dicentem quod locus est ultimum continentis,
20 set ultimum continentis est superficies. Item, Averroys,
50 Methap/dsice, dicit quod Aristoteles non enumerat locum
inter species quantitatis, quia non est aliud a superficie, et
ideo sufficit ei ponere superficiem ; et superfluum esset addere
locum. Item, cum non possumus hic ymaginari locum aliquid
25 esse, nisi spacium inter latera continentis vel ipsum continens,
tunc, cum locus non est spacium aliquod, quia nullum erit
tale spacium, erit continens vel aliquid continentis. Set
cum loquamur hic de loco ut est quantitas, non erit sub­
standa continentis ; ergo, ejus erit superficies continens et
30 circumscribens. Si obiciatur, quod Aristoteles in Predica-
mentis distinguit locum a superficie, dicendum est, quod hoc
facit sicut logicus, qui superficialiter loquitur, considerans
aliquam varietatem quam addit locus superficiei, licet in

21 M ethaphisice] see v. 18 com., but this is not expressed in the printed text.
30 Fredicam entis] de quanto.

3 totum om. D 20 superficies] superficies ejus F 21 non om. F

enumerat] enumeravit FD 24 hie] hoc D 26 erit] est F 33 locus]
locus respectu FD licet] set D
 192

essentia non differant; et hanc ydemptitatem essencie con­

siderat methaphisicus, qui profundius descendit ad veritates
rerum indagandas. Set logicus in suis consideracionibus est
superficialis, et considerat que apparent, et ideo ad varietatem
54 b 2. apparentem inter locum j et superficiem se extendit, sicut in 5
multis aliis facit, nam dicit omne genus esse univocum propter
quandam unitatem apparentem in eo ; set naturalis et metha­
phisicus ponunt equivocacionem in omni genere, sicut mani­
festum est ex 70 Phisicoram et 30 Methaphisicorum, quia
igitur superficies in quantum hujusmodi est solum terminus 10
rei, et non comparatur ad aliquid continendum ; set locus
dicit comparationem ad aliquid continendum, ideo, logicus
distinxit inter locum et superficiem.
102 a 2. Si | iterum obiciatur, quod Aristoteles dicit, in Predica-
mentis, quod ad eundem terminum copulantur partes loci 15
ad quem copulantur particule corporis, et corporis partes
copulantur ad superficiem; ergo, partes loci similiter; set
partes superficiei non copulantur ad superficiem set ad lineam,
ergo, locus non est superficies. Dicendum est, quod mala
translacio impedit hic intellectum, sicut fere ubique in libris 20
Aristotelis vulgatis apud Latinos, et ideo primo dicendum
est, quod Boecius in Commentario exponit hoc, dicens quod
hoc, quod hoc dicitur (partes loci copulantur ad eundem
terminum ad quem particule corporis), intelligendum est ad
eundem, id est, consimilem et correspondentem, quia ter­
minus ad quem copulantur partes loci conformatur et cor-
respondet termino copulanti partis corporis locati et locantis,
nam cum locatum sit spericum et locans similiter, ut in
eis que propriissime habent locum, sicut sunt corpora mundi
principalia, videlicet, elementa in speris suis, tunc superficies 30
aliqua copulat partes corporis locati, cujus extremitas est

9 Phisicorum ] vii. 12. Methaphisicorum] iii. 17. 14 Prediea-

mentis] de quanto. 22 Boecius] In Praedicamenta ii. 27, 28.

14 Si] set F 16 particule] partes D 22 pr. quod] secundum quod F

hoc] hoc verbum FD 23 copulantur] copulari FD 26 corresponded quo
respondet F 27 copulanti partis] copulati partes F 28 sit] proprie sit FD
29 que] qui FD 30 speris] spericis D
 i93
linea circularis, et huic linee correspondet linea circularis,
que terminat partes superficiei concave locantis, que est locus;
et illa linea circularis, que est terminus loci, jacet super lineam
circularem, que est extremitas superficiei terminantis partes
5 corporis locati, et continet eam. Et quia partes corporis
locati terminantur quodammodo ad illam lineam, que est
extremitas superficiei dividentis | eas, nam primo terminantur 5
ad superficiem cujus est hec circumferenda, secundario ad
eam circumferendam, et illi circumferencie correspondet
10 circumferenda copulans partes loci, et est consimilis cir­
cumferenda, et conformis ei, et per consequens est conformis
superficiei copulanti partes locati, cujus superficiei partes
circumferenda illa copulat. Ideo, pro tanto intelligitur verbum
Aristotelis male translatum, scilicet, quod ad eundem termi-
15 num copulantur partes loci et locati, id est, ad consimilem
correspondentem, ut dictum est.
Si adhuc obiciatur, quod si locus est superficies, ergo, ubi
erunt plures superficies erunt plura loca, sicut in corpore
exagono locante aliud corpus exagonum, ut in cubo sicut in
20 taxillo, et tamen corpus illud habet unum locum dum quiescit
in eodem situ ; dicendum est, quod sicut est una superficies,
sic est unus locus, et sicut plures sic plura loca. Narn licet
dicatur, corpus tale habere sex superficies pardales, tamen
habet unam superficiem compositam, que est unus locus
25 compositus, et magis est unus quam plures.
Si obiciatur forcius de virga, cujus tercia pars figitur in
terra, et alia tercia in aqua, et reliqua in aere, constat plures
esse superficies numero diversas et distinctas, scilicet, terre,
aque, aeris ; ergo, loca erunt tria, si superficies est locus. Set
30 virga dicitur habere locum unum et eundem locum, quia
immobilis est secundum locum ; ergo, locus non est superficies
locantis. Dicendum est, quod quantum est de loco hic, ut
est quantitas sic enim hic loquimur, dicemus quod tres super­
ficies sunt loca tria, et quod virga non habet unum locum

1-3 et huic . . . linea circularis om. D 12 locati] loci F 14-16 scilicet

. . . dictum est om. F 16 dictum] prius dictum D 17, 18 ergo . . .
superficies om. F 26 Si] Set F 30 pr. locum om. FD 33, 34 tres . . .
tria] tria sunt loca sicut tres superficies FD 34 unum] nisi unum F
 94
numero nisi per aggregationem, sicut nec erit ibi una super­
ficies numero nisi per aggregacionem. E t secundum hoc,
virga non habet locum nisi per partes suas per accidens, et
propter hoc, non habet proprie locum, set tamen dicetur
55 a 2. habere, licet improprie | locum unum, quia habet unum situm 5
respectu orientis, occidentis, medii celi, et anguli terre, ut
postea exponetur. Set sic non est locus naturalis, sicut
elementa debent habere in speris suis, que solum habent
unitatem loci et veram unitatem per unam superficiem, et
unum et eundem respectum ad terminos mundi, et ideo io
unitas respectus sola non facit locum, nisi equivoce.
Similiter, si obiciatur quod turris fixa habet unum locum,
et tamen circumdatur temporibus diversis a diversis super-
ficiebus pardum aeris, eadem est solucio ; quia quantum
est de racione quantitatis, locus est diversus, set quia turris 15
habet situm eundem respectu parcium mundi, dicitur habere
eundem locum : set sic sumitur locus aliter, et quasi equi­
voce. Si dicatur adhuc, quod locus terre est centrum mundi,
et centrum est indivisibile non superficies; dicendum est
secundum Averroys, 4t0 Celi et Mundi, quod superficies aque 20
est centrum mundi, de quo dicitur quod sit locus terre, nam
distancia, que est a puncto in medio mundi usque ad super­
ficiem aque, nulla est, respectu celi, et ideo totum illud
spacium est quasi indivisibile, respectu celi, et propter hoc,
superficies aque reputatur, secundum hoc, esse in centro in- 25
divisibili. Set de loco terre est specialis quescio, que in
tractatu qiiarto debet terminari. Nam, si quis contendat
F. 102 b 1. locum terre debere centrum dici indivisibile, tunc locus | ejus
non est superficies, nec est proprie locus de quo nunc loquimur,
set equivoce. Similiter, celum secundum veritatem non habet 30
locum proprie dictum, quia nichil habet circumscribens, et
ideo, si centrum mundi, secundum Averroys vel respectus ad
centrum, dicatur locus ejus, hoc est equivoce, et longe a veri­
tate, prout hic loquimur, set de hoc dicetur in Tercio Libro.
55 b 1. Tercio queritur, quid ultra superficiem requiritur | ad locum, 35
proprie dictum.
7-11 Set sic . . . equivoce om. FD 13 superficiebus] super F 30 celumj
centrum D
 i95
Et primo queritur; an aliqua profunditas, ut tercia di­
mensio, requiratur, secundum quod aliqui volunt; dicunt
enim quod locus est non tantum superficies circumdans,
set in quantum hec superficies habet actualem distandam
5 per medium inter partes oppositas ; hanc tamen distanciam
non habet a s e ; set a locato, et quod profundum loci non
est aliud a profundo corporis, et assumunt raciones ad hoc,
quarum prima est superius posita, scilicet, quod sicut totum
est in toto loco, sic medium in medio, et profundum in
io profundo, et hec soluta est supra. Secunda est, quod si
locus sit sola superficies circumdans, tunc medietas super­
ficiei circumdantis non includet medietatem corporis, nisi ex
parte exteriori et non interius. Set hoc nichil est; quia
immediate circumdat exterius, et mediante eo, circumdat in-
15 terius, nec plus requiritur ad continendam loci. Tercia est,
quod locus et locatum sunt simul, set si locus esset sola
superficies, nichil ejus esset simul cum profundo locati. D i­
cendum est, quod hec simultas non est nisi in contactu
superficierum locantis et locati, non autem in profundo, nec
20 oportet. Quarta est, quod tunc pars et totum essent in
eodem loco primo, ut mundus quatuor elementorum in con­
cavitate orbis lune, et spera ignis : set dicendum quod non.
Nam spera ignis est in concavitate illa primo et immediate,
et non totum, set mediante hac spera. Raciones igitur non
25 valent, nec ipsa posicio in se est vera, quod locus habet
terciam dimensionem, scilicet, profunditatem inter latera
continentis, quia constat quod distanda nulla est vacui
spacii, ut probatum est, nec corporis | locantis, que sit ejus 55 b 2.
dimensio, quia nichil ejus est inter latera sua nec aliquid nisi
30 corpus locatum ; ergo, hec distancia est dimensio corporis
locati; set locus non accidit corpori locato set locati, et
nichil est ipsius locati, ergo dimensio locati non est locus
nec aliquid loci. Item, locus non est in loco, nec per se
nec per accidens: non per se, quia tunc locus esset locatum,
35 nec per accidens, nisi locus esset in locato, et aliquid ejus;
ergo, cum locus nichil sit ipsius locati, non potest dimensionari
per dimensiones in profundo. Ergo, locus non habet aliam
1-14 (p. ig 6 ^ Et primo . . unitatem loci om. FD
 196
dimensionem secundum profunditatem, et ideo neganda est
hec posicio, licet autem locus non habeat profundum, tamen
respicit necessario profundum locati, quoniam continet non
solum partes ejus exteriores, set interiores mediantibus ex­
terioribus, et ideo, hunc respectum ad profundum addit locus 5
super dimensionem superficiei, licet non habeat profunditatem,
nec per se nec per accidens. Set hunc respectum habet
unde locat, non unde terminat corpus locans, superficies
igitur est, unde terminat corpus locans, et eadem superficies
est locus in quantum locat et inscribit totum locatum ex- 10
terius et interius, et ideo additur ei respectus ad terciam
dimensionem, quam tamen non habet.
Deinde querendum est quid ultra unitatem superficiei re­
quiritur ad unitatem loci. E t dicendum est, quod ydemptitas
respectus ad mundi fines, scilicet, ut res locata sit in eadem 15
distancia a terminis mundi sicut prius ; et hoc vocatur ab
Aristotele immobilitas loci, et sic perficitur ejus diffinicio,
quam assignat, dicens locus est ultimum rei continentis
immobile, id est, habens eundem situm respectu terminorum
56 a 1. mundi, qui sunt | oriens, occidens, medium celi, et angulus 20
terre, qui est punctus in celo sub terra oppositus medio celi
super nos, et propter hoc, turris dicitur alico modo habere
eundem locum, et virga habens partes diversas in aere, aqua,
et terra, dum eundem respectum ad terminos mundi habeat.
Cum igitur unitas superficiei, cum isto respectu, eodem con- 25
tingunt simul, tunc vere et similiter proprie est locus; quando
vero deficit unitas superficiei, tunc inproprie locus dicitur,
precipue quantum ad naturam quantitatis, que debet de
essencia esse loci proprie d icti; et quando diverse superficies
in diversis temporibus cadunt in eundem situm respectu termi- 30
norum mundi, faciunt unum locum, set non in potissimo esse
loci. Quando eciam simul et semel sunt diverse superficies
ut terre, aque, et aeris, et solus situs est idem, ut virga fixa
in tribus elementis, tunc adhuc minus proprie quam de turre,
quia nunquam una superficies est in uno tempore, licet in alio, 35

17 perficitur] perficetur M 25 Cum] Quando FD 26 similiter om. FD

29 esse om. D 30 cadunt om. D 31 non om. D 35 superficies]
s. hic set ibi est una s. D est in . . . alio] hic F licet] licet alia D
 A97
et ideo, hic modus loci est magis inproprius. Similiter, in-
proprius est quando est una superficies et respectus diversus,
ut quando in eodem vase defertur aliquid per diversos re­
spectus ad terminos mundi, et hic maxime est inproprius,
5 quia sic sumitur locus ut vas, et non ut proprie locus, et
omnes homines dicent, quod tale locatum mutat vere et
proprie locum, licet remanet semper in eadem superficie
vasis. Sunt igitur hic quinque modi, unus est quando super­
ficies est vere una simpliciter, et non composita, et unus
io respectus ad terminos mundi, et hoc quando collocatur in
superficie, que naturaliter debet locare talem rem, ut super­
ficies celi ignem, et superficies ignis aerem, et superficies
aeris aquam, et superficies aque terram. In tali enim loco
semper concurrunt unitas superficiei et idem respectus im-
15 mutabilis, unde non potest removeri , illa superficies, sicut 56 a 2.
nec respectus; immo vult illa superficies habere semper
unum respectum, quia superficies celi habet semper suum
respectum, et superficies ignis semper suum, et si mundus
esset omnino consummatus, superficies aeris haberet semper
20 respectum eundem, et similiter aque superficies; set dum
durat generacio hominum, oportet quod mutentur hee super­
ficies a suis respectubus naturalibus, et hoc est a lege nature
universalis, que intendit salvare habitacionem ad tempus.
Set tamen natura particularis elementorum, quantum est
25 de se, requirit quod superficies cujuslibet habeat unum et
eundem respectum perpetuum, et secundum hoc attenditur
modus loci propriissimus, et unitas loci per unitatem super­
ficiei et respectus. Secundus modus est proprius, set minus
proprie, ut est de loco corporis habentis plures superficies
30 simplices, licet unam compositam. Hic enim modus est
proprius, si habet unitatem respectus, quia una est superficies
numero, licet non ita una sicut si esset simplex. Set alii
duo modi sunt inproprii, ut de turre et virga in diversis
elementis, set in virga est magis inproprietas, et dico hanc
3 ut quando . . . respectus om. D aliquid] aliquod F 6 homines]
raciones F dicent] dicerent FD 7 remanet] remaneat D 9 sim­
pliciter] simplex FD 22 naturalibus om. F alt. a] ex D 27 modus]
mundi D 29 proprie] proprie dicitur D 31 habet] habeat D
32 numero om. F 34 in] de D
 198
proprietatem in loco et inproprietatem, secundum quod con­
sideratur penes naturam quantitatis, quam non habet nisi
a superficie et precipue si corpus aliquod simplex haberet
figuram plurium superficierum, ut terra vel aqua vel aliquod
de elementis, et hoc naturaliter esset, tunc hic modus loci 5
F. 102 b 2. esset, proculdubio proprior excepto primo, et hoc non | solum
quantum ad racionem quantitatis, secundum quam conside­
ratur locus, set secundum immobilitatem ejus, et quia nullus
locus simplex est hujusmodi, nec corpus simplex in hoc
modo locandum; licet quantum ad quantitatem, que exigitur 10
in loco, est hic modus proprius magis quam alii, tamen non
56 b 1. secundum immobilitatem ; et j licet logicus et methaphisicus
considerent locum penes quantitatem superficiei, tamen natu­
ralis philosophus considerat immobilitatem tantum quantum
ipsam naturam quantitatis in loco, et plus quia considerat 15
immobilitatem tanquam differendam completivam diffinicionis
loci ; et ideo, cum in eandem immobilitatem situs cadunt due
superficies vel plures, in eodem tempore vel diversis, reputat
satis unitatem loci, et ideo, secundum eum, turris proprie
habet locum, quicquid sit de virga in pluribus elementis. 20
Et si virga habet improprium, non tamen est ita inproprie
secundum hanc viam, sicut si secundum racionem quantitatis
consideraremus eum, ut prius consideratum est. Quoniam
autem inpeditus, non habui tempus cogitandi hic verba
precisa brevitate et compendiosa ut vellem, ideo multiplicans 25
prius verba, dico nunc brevius, quod ad veritatem loci
exigitur precipue superficies et secundario respectus ad ter­
minos mundi, nam in potissima accepcione loci, et hoc est
in naturali loco elementorum, superficies continens requirit,
ex sua proprietate et potestate, eundem respectum perpetuum, 30
et respectus idem nunquam requirit ex se superficiem eandem,
et ideo potissima loci accepcio est ex parte superficiei et
proprietate, respectus invenitur potissime in loco, primo modo
dicto, et tunc ulterius, quantum est de natura loci secundum ^

13 penes] presens D tamen] set tamen F 15 considerat] considerant

D 16 completivam] completam D 21 inproprie] proprie F 25 et]
in F ideo] non D 27 precipue] precise FD 32 potissima]
potentissima F 33 potissime] potentissime F 34 tunc] nunc F
 99
racionem quantitatis, et secundum consideracionem metha-
phisici, modi alii sumuntur loci magis proprie, secundum quod
habent de superficiei veritate, set tamen, secundum naturalem
philosophum, concedendum est quod post primum modum, ubi
5 concordant unitas superficiei et unitas respectus, accipitur pro­
prietas loci penes immobilitatem, et secundum hoc, ille modus
qui habet unam | superficiem cum diversitate respectus, habet 56 b 2.
minus de veritate loci, et est locus ut vas, et nichil habet de
naturali loco, aut minimum. A lii vero modi, secundum quod
10 habent plus de ydemptitate respectus, habent plus de veritate
loci secundum naturalem. Sed hoc, cum tempus habuero,
redigam ad plenam veritatem.
Si quis obiciat, quod locus ignis, qui est concavum orbis
lune, est semper in motu, ergo, locus non est universaliter
15 immobilis; solebant antiqui dicere, quod locus non dicitur
immobilis a privacione motus circularis, set a privacione motus
recti. Set hoc non bene dicitur, quia immobilitas loci non
dicitur a privacione motus, set a privacione diversitatis re­
spectus, unde immobilitas est hic ydemptitas, scilicet, respectus.
20 Et si dicatur, quod concavum orbis lune habet in se oriens, et
occidens, et angulum terre, et medium celi, quoniam hec sig­
nantur in eo, ergo, non habet respectum ad ea, et ideo non ad
terminos mundi: et ita locus ignis non habet aliquem respectum
ad terminos mundi. Et dicendum est, quod quando dicimus
25 aliquid habere ydemptitatem respectus ad terminos quatuor
dictos, tunc intelligendus est sermo de rebus hic inferius locatis,
de quibus exemplificamus semper secundum consuetudinem.
Et ideo, si loquimur de eodem respectu in loco ignis, dicemus
quod hic respectus est e converso, quoniam est orientis, et
30 occidentis, et medii celi, et anguli terre, per ydemptitatem di­
stande respectu centri mundi indivisibilis, quia locus ignis,
quod est concavum orbis lune, habet ubique eandem distandam
respectu centri.

3 veritate] unitate D naturalem out. M 5 concordant] concordat

D 8, 10 veritate] unitate D 23-24 et ita . . . mundi out. FD
25 aliquid out. F
 200
Capitulum 3m. de loco ut est res naturalis conservans
locatum.
Deinde dicendum est de loco per comparacionem ad virtu-
57 a i. tem | naturalem que ponitur in eo. Et nunc queritur utrum
locus secundum quod dictus est superficies sit locus naturalis. 5.
Et aliquis argueret quod non, quia superficies in quantum
hujusmodi est res mathematica. Item, superficies non habet
virtutem aliquam conservandi locatum, set locus dicitur habere;
cujus contrarium patet per Aristotelem, secundo Phisicorum,
ubi dicit quod linea et superficies et hujusmodi sunt, secundum 10
veritatem sui esse, res naturales, et non habent esse nisi in
corporibus naturalibus, quapropter locus potest esse naturalis,
F. 103 a 1. licet sit superficies, et sic solvitur argumentum | primum, nam
eadem est res naturalis et mathematica, et non dicitur mathe­
matica nisi propter consideracionem, non propter esse, ut prius 15
expositum est. Reliquum vero solvitur per hoc, quod super­
ficies hec, que est locus, est terminus rei naturalis, scilicet,
locantis que habet in sua substancia illam virtutem, et ideo
superficies hec potest facere locum naturalem propter com­
paracionem essencialem quam habet ad substandam, cujus est 20
illa virtus. Superficies enim est terminus illius substande,
et ideo habet comparacionem necessarium ad virtutem illius
substancie a qua potest dici non solum superficies naturalis,
set locus naturalis, scilicet, ab illa virtute naturali ; corpus
autem locans, mediante superficie, continet et conservat 25
locatum, et sic superficies fit naturalis ab illa virtute locantis.
Set tunc secundo queritur, an locus debet in Naturalibus dici
aliter quam superficies comparata ad virtutem conservantem
locati. Et videtur quod sic, quia Aristoteles dicit prima con-
trarietas est in loco, ut Aristoteles vult in Predicamentis, et in 30
libro Celiet Mundi. Set constat primam contrarietatem esse in

9 Phisicorum ] ii. 16, 19. 30 Predicam entis] de quantitate et quanto.

1 3“*. . . locatum] Secundum de loca D de loco per comparacionem ad

virtutem naturalem que ei inponitur F 8 conservandi] considerandi D, corr.
in marg. 17 hec que] hic quid F rei] res D 19 hec] hic F
21-22 Superficies. .. virtutem om. F 25 mediante] m. illa D 28 con­
servantem] considerantem D, corr. in marg.
 201
substanda, ex decimo Methaphisice, et primo Phisicorum, quia
in omni genere est una contrarietas prima secundum Aristo­
telem dictis | locis, ergo in primo genere, ut in substanda, erit 57 a
prima contrarietas. Cum igitur hec sit in loco, erit locus
5 substancia. Item, Aristoteles dicit quod celum est locus
ignis, ignis est locus aeris, aer est locus aque, aqua terre, ergo
ipsis substanciis attribuitur natura loci. Item, locus naturalis
proprie dicitur propter virtutem naturalem quam habet respectu
locati, set locantis substancia habet hanc virtutem et non
10 superficies, ergo, si superficies est locus naturalis propter solam
comparacionem ad virtutem hanc, multo forcius ipsum locans,
quia habet hanc virtutem, dicetur locus naturalis; quod con­
cedendum est.
Si vero obiciatur quod locus est ultimum continentis,
15 secundum diffinicionem naturalis philosophi, et ultimum est
superficies; dicendum est quod ultimum sumitur hic com­
muniter ad superficiem, et ad partem substancie locantis
propinquam locato, que pars substancie locantis habet virtutem
conservandi locatum. Si tu dicas quod locus in Predicamentis
20 et in Methaphisicis nunquam assignatur aliter quam pro
quantitate, ergo, non erit locus substancia; dicendum est quod
secundum consideracionem logici principalem, similiter secun­
dum consideracionem methaphisici, non est locus nisi quantitas,
quia non habent principaliter considerare de loco, nisi in
25 divisione predicamentali, set naturalis philosophus habet con­
siderare quomodo corpora naturalia conservantur suis locis
naturalibus et destruuntur a locis innaturalibus, et ideo natura­
lis philosophus aliter accipit locum in uno sensu, pro substancia
salvante vel corrumpente locatum, et tamen logicus innuit hoc,
30 cum dicit quod maxima distancia et contrarietas est in loco, et
methaphisicus, licet | inplicite, in idem consentit. 57 b
Tercio, considerandum est de hac virtute. Videtur quod
nulla sit virtus loci conservantis locatum, quia contrarium

1 Methaphisice] x. 3. Phisicorum] i.50 sqq.

4 hec] hec contrarietas D 6 aqua] a. est locus FD 9 locati] loci D

15 philosophi] philosophic D 29 hoc] ad hoc F 33 conservantis]
conservans FD
R . B. 111 P
 202
natum est destruere suum contrarium non salvare : set ele­
menta sunt contraria. Item, per elongacionem solis a nobis,
convertitur in nostris climatibus aqua in aerem, et aer in ignem,
et e converso quando sol appropinquat ad nos, secundum
Aristotelem, libro Metheororum. Item, celestis natura, cum sit 5
penitus diversa ab elementari,non habebit virtutem conservandi.
Set oppositum manifestum est per Aristotelem, 40P /tisicorum,
et in 40 Celi et Mundi, dicentem quod locus salvat, et hoc patet,
quoniam omnis res habet appetitum naturalem ad suum locum,
ut ignis sursum, terra deorsum, et sic de omnibus. Eciam in 10
hominibus, quilibet desiderat solum natale, sicut egregius poeta
dicit egregie :
Nescio qua natale solum dulcedine cunctos
Ducit et immemores non sinit esse sui.
Et concedendum est hoc. 15
Et ad primum dicendum est quod elementa secundum
Averroys secundo De Anima et secundo Celi et Mundi non
habent in suis speris qualitates contrarias activas et passivas,
que sunt calidum, frigidum, humidum, siccum, set in mixto
tantum, unde, ut sunt partes mundi, non habent hujusmodi 20
contrarietates, quia sunt loca generacionis et habitacionis
rerum naturalium, et ideo, habent secundum se solum naturam
convenientem rebus: et ita solvitur primum objectum. E t
secundum patet, quia illa alteracio non est a natura propria
57 *>2. elementorum, set a stellis alteran|tibus naturam mundi. 25
F. 103 a 2. Set mirum est istud quia | etsi qualitates activas et passivas
non habeant, tamen habent formas substanciales contrarias
activas et passivas, quia non solum agunt per accidencia sua,
set per suas substancias, aut sue substancie essent ociose. E t
hec est difficilis objeccio, set solvitur, quantum nunc oportet, 30
5 M etheororum] ii. com. de ventis. 7 Phisicorum ] iv. 17. 8 C eli
et Mundi] iv. 23, 24. 13 Ovid ex Ponto i. 3. 35. The ordinary text has
captos, though Merkel (Teubn. ed.) reads cunctos. ,

2 a nobis om. D 4 quando] quoniam F 11 solum natale]

suum naturalem F 13 qua] quam D 14 Ducit et] Ducit et allicit M :
Allicit FD 15 Et] Set D 18 speris] propriis D 18-20 activas
. . . partes om, D 22 solum] solam F 23 ita] ideo F 30 quantum]
qualiter D nunc] nec F
 203

per verbum Aristotelis, libro De Sensu et Sensato, ubi dicit quod

elementa non agunt nec paciuntur, nisi secundum quod con­
traria, et hoc est secundum qualitates sensibiles activas et
passivas ; secundum igitur istud verbum, non est contrarietas
5 in substanciis elementorum, in quantum sunt partes mundi,
licet sit diversitas. Nec agunt eorum substancie passionem
que fit, in corrupcionem set in salutem, scilicet, per multiplica-
cionem speciei et virtutis salvantis illud quod illam recipit
virtutem. Unde contrarietas oritur in eis, sicut multe alie
io condiciones, in quantum sunt partes mixti, et secundum hoc
agunt passiones corruptivas. De hoc in tractatu specierum
habet plenius certificari, et similiter, in tractatu de elementis in
speris suis; hic solum tango fundamentum super quod ibi sit
copiosior exposicio, et tamen hoc verbum est Aristotelis in
15 Sensu et Sensato. E t quod hic dicitur de negacione contra -
rietatis potest solvi per duplicem contrarietatem, quarum una
est substanda elementorum in speris suis, alia non, sicut in
tractatu specierum dicitur, set hic loquor secundum intencionem
Aristotelis, scilicet, quod contrarietas, que est causa corru-
20 pcionis, non est in elementis in speris suis secundum naturas
suas absolutas, licet sit ibi alia contrarietas, sicut in omni
genere est una contrarietas prima inter potenciam et actum, et
inter differendas contrarias circa idem genus. Quod vero
objectum est de | diversitate nature celestis ab dementari: 58 a 1.
25 dicendum est quod in natura specifica differunt, set tamen in
alio conveniunt in natura generali, que est natura universalis,
de qua superius tactum est ; et habet esse in celo nobilius,
propter quod potest salvare elementum. Potest eciam dici
quod omnis creatura nata est propter salutem tocius universi
30 assimilari alii, et ideo elementum natum est assimulari celesti
nature, et est in potencia naturali ad illam assimulacionem,quia

1, 15 De Sensu et Sensato] in the paraphrase of Averroes. 11, 18 tra­

ctatu specierum] possibly the de multiplicatione specierum.

1 ubi] ut D 2 non] nec D 7 fit] sit D 8 salvantis] salvantur D

illam] illa D 13 tango] tangitur D 17 in speris suis om. D 18 dicitur]
predixiFD loquor] loquitur F intencionem] mentem D ' 19 scilicet] set F
21 sicut in omni genere est una contrarietas om. MD 25-26 in alio om. D
P 2
 204

conformitas parcium cujuslibet tocius facit ad salutem eorum et

tocius. Et similiter celestis natura apta nata est assimilari
elementari, et hoc est per influenciam speciei et virtutis, secun­
dum quod determinatum est prius in tractatu de speciebus. Set
quia celestis natura est nobilior elementari, ideo facit influen- 5
ciam nobiliorem et pleniorem, et propter hoc habet virtutem
salvandi elementum, et ideo locandi et continuandi et servandi.
Set quarto considerandum est, an locus influat hanc virtutem
in mobile ad ipsum natum. Quod sic videtur, quia mirabilis
est potencia loci, qua unumquodque fertur in suum locum 10
non prohibitum, sicut Aristoteles dicit. Item, motus ferri ad
magnetem est similis motui locati ad locum, secundum quod
communiter dicitur, et tangit Averroys, 70 Phisicorum, et alibi ;
set hic motus fit per influenciam alicujus virtutis. Item, motus
naturalis est forcior in fine, unde grave, quanto magis apropin- 15
quat deorsum, tanto forcius movetur, sicut ferrum ad magnetem.
Set istius fortitudinis causa est apropinquacio ad locum, ergo,
locus videtur aliquid influere, ut sit causa istius fortitudinis.
Item, renovacio fortitudinis motus in gravi, cum apropinquat,
58 a 2. non potest esse nisi quia | aliqua disposicio renovatur in eo, set 20
nichil potest dici renovari, nisi sit virtus loci. Set contra, illud
quod movet aliud per influenciam virtutis, non movet illud,
nisi cum est in debita distanda respectu influentis, sicut de
magnete; non enim movet ferrum, nisi quando est in debita dis­
tanda ad ipsum, ut, scilicet, possit recipere aliquam virtutis 35
impressionem per quam alteretur ut moveatur. Set grave, in
omni distancia positum, fertur in suum locum deorsum, eciam-
si poneretur in concavitate orbis lune, ut Aristoteles dicit,
F. 103 b 1 . 4 0 Celi | et Mundi. Manifestum est igitur quod locus
non influit in mobile ad ipsum, et certe hec est sentencia 33
Averroys in 70 Phisicorum, ubi licet det conveniendam motus
ferri ad magnetem, et mobilis ad locum, tamen in hoc est
differencia, quod ferrum recipit alteracionem a magnete in
4 tractatu de speciebus] see p. 18. 13, 31 Phisicorum] vii.10.
29 Celi et Mundi] iv. 22.

3, 5 elementari] nature elementari D

tinuandi] conservandi D
17 istius] illius F: hujus D
8 Set] In F
18 istius] hujus D
1
3 hoc est] nec sunt F 7 con­
12 locum] . naturalem D
28 dicit] vult FD
 205

debita distanda, set mobile non recipit a loco. Item, materia

appetit formam in fine forcius quam in principio, et tamen
forma non movet eam sicut efficiens, ergo similiter potest esse
hic. Et dicendum quod hec virtus loci movet a longe, et de
5 prope, sicut finis amatus et desideratus, set a longe non movet
sicut efficiens, set in debita distanda, propter enim naturalem
conveniendam, quam habet grave ad suum locum, movetur ad
ipsum in omni distanda ; unde ex natura sua appetit et
movetur, in quacunque distancia ponatur, set cum in debita
io distancia venerit, recipit virtutem loci, per quam alteratur in
forciorem motum. Set ferrum non habet appetitum talem de
se, set solum aptitudinem ad illum appetitum, non enim ex
sua j natura convenit in tantum cum magnete, ut appetat 58 b 1.
ipsum, nec ut moveatur, set in tantum convenit, ut aptum
15 natum sit recipere ejus virtutem, et tunc appetere et moveri.
E t sic patent primum et secundum et tercium. Secundum
patet in hoc, quod assimilatur motus ferri et motus mobilis,
quia uterque fit per appetitum convenientis, et forcius in fine
quam in principio, set motus ferri non fit solum per appetitum
20 alicujus, set recipit virtutem per quam alteratur, ut appetat.
Set appetitus convenientis movet elementum in omni distancia,
unde virtus loci non est, nisi movens, sicut finis, ut dictum est.
Quartum enim procedit omnino, nisi enim aliquid renovaretur
in elemento cum apropinquaret ad locum, non renovaretur
25 forcior appetitus. Raciones similiter in oppositum due prime
patent per jam dicta, nam prima solum concludit quod virtus
loci non est prima et sola causa motus, est tamen sola causa
fortitudinis motus in debita distancia. Secundum, de motu
ferri patet quomodo est differenda et convenienda, unde
30 Comentator non vult nisi quod omnino non est sicut de ferro
respectu magnetis, precipue quantum ad causam primam
motus, sed quantum ad fortitudinem motus, concedendum est.
Tercium tamen indiget propria solucione, nam materia non
appeteret forcius, nec velocior fieret generacio in fine quam in

2 et] set FD 12 illum] illam FD 13 in tantum cum] tantum in D

14 convenit] c. cum magnete D 17 in hoc quod] quod hoc D 18 con­
venientis] conveniens D 24 apropinquaret] appropinquat D 27 est
tamen sola] set tamen D 28 Secundum] Secundo D
 206

principio, nisi aliquid renovatum esset in ea, quando est pro­

pinqua termino generacionis ; sicut est a parte elementi forcius
5S b 2. moti in fine, et illud quod renovatur | in ea est esse complecius
quam in principio seu aliqua disposicio, sicut hic aliquod esse
renovatur in elemento et aliqua disposicio. Set illud quod reno­ 5
vat hujusmodi esse hinc inde, non est uniforme, nam generans
dat materie esse complecius, et non terminus generacionis, qui
est finis desideratus, ille enim finis non est activus, sed hic finis
motus, qui est locus, est activus, et dat istud esse. Quia
terminus generacionis non est adhuc in rerum natura, nec esse 10
habet ; et ideo, non potest agere nec alterare. Set locus est
substancia in actu habens potestatem operandi et alterandi
aliud ; et ideo, secundum hoc non est simile hinc inde, licet
secundum priorem condicionem. Et quamvis generans ele­
mentum sit causa motus localis in eo, loquendo de motu 15
primo, quem recipit elementum, et de loco primo, quoniam
dum generatur flamma ascendit, tamen nos loquimur hic de
elemento completo in esse, et prohibito a loco per sui distanciam
medii, sicut communiter loquimur de motu elementorum. Set
hec est gravis dubitacio, et non potest terminari nisi in tractatu 20
proprio de elementis.

Capitulum 4m. de vacuo quantum ad ejus necessitatem

propter locata et propter motum augmenti et nutrimenti, et
propter motum localem.
Circa vacuum primo videtur necesse ponere ipsum propter 25
corpora locanda, sive in loco, sive in nutribili et augmentabili.
E t ad hoc arguitur sic: corpus aut recipitur in pleno aut in
vacuo ; si in pleno, erunt duo corpora simul ; ergo in vacuo.
Sic in humore nutritivo cum sit corpus, si in pleno et in solido
carnis et ossis recipiatur, tunc erunt duo corpora simul, ergo' 3°
in poris vacuis : et similiter de augmento. Set contra, primo |

21 de elementis] see pp. 203. 12, 211. 11.

3 fine] fine quam in principio D 13 inde] unde D 22 4™] 3™ D

22-24 de vacuo . . . localem] de necessitate vacui propter locanda et motum
nutrimenti et augmenti secundum loca F : de vacuo D 29 Sic in] Set de FD
30 ergo] ergo recipietur D
 207

sequitur idem inconveniens de vacuo, nam vacuum ponitur 59 a

esse spacium habens trinam dimensionem secundum longum
et latum et profundum, ergo habet dimensionem corporalem
sicut plenum. Quare si nichil recipitur in pleno, nec in vacuo.
5 Et hoc concedendum est. Solucio vero prime dubitacionis fit
per hoc quod corpus plenum cedit corpori locando, et recipit
ipsum inter latera sua et idio non necesse est ponere vacuum.
De humore nutritivo et augmentativo dicendum est, quod con­
vertitur in substandam animati corporis pleni per virtutem
10 anime, et non remanet sub substanda in dimensionibus propriis,
set sub dimensionibus carnis et ossis, et fit una substancia et
una dimensio. Set hec habent posterius copiosius exponi, ubi
de nutrimento et augmento tractabitur.
Secundo queritur, an propter motum localem necessarium
15 est, et an possibile sit motum localem corporis fieri in vacuo.
Comentator vult, super 40. Phisicorum et alibi, quod vacuum
non impediret motum localem alium, licet motum gravium et
levium impediret. Item si vacuum esset super speram aque,
et lapidis medietas esset in vacuo, et alia in aqua, cum lapis
20 natus est moveri in aqua, per suam gravitatem, movebitur in
ea. Set non potest medietas lapidis descendere in aqua, nisi
descendat alia in vacuo : ergo possibile est et necesse, secundum
hoc, ut fiat motus in vacuo. Set contra est, quod in vacuo est
trina dimensio corporalis, et ideo habet unde repleat locum,
25 et non habet naturam rari nec mollis qua cedat corpori
advenienti, quia in vacuo | nulla natura est, cum sit spacium 59 a
separatum a passionibus naturalibus. Manifestum igitur est
quod, cum duo corpora non possunt simul esse, non poterit
tercia dimensio alicujus pleni recipi in vacuo. Replecio enim
30 loci non est per calidum et frigidum, vel alias passiones
naturales, set per terciam dimensionem, et ideo, cum vacuum
habeat eam, habet unde repleat locum, et excludat alium
a loco suo postquam non cedit ei. Et hec est demonstracio

16 Phisicorum] iv. 74.

2 dimensionem] d. corporalem sicut D 8 convertitur] convertatur F

10 in] et F 13 nutrimento et augmento] nutritivo et augmentativo D
19 et alia it. D 21 Set] Si F 25 non] ideo F 32 eam] causam D
 2oS
Aristotelis, in capitulo de vacuo, licet aliqui non advertant
cam propter malam translacionem. E t si ipse eam non
poneret, tamen non habet impedimentum. Stabit igitur con­
clusio, quod inpossibile est motum et mutacionem fieri in
vacuo, et ideo vacuum non solum non est necessarium motui 5
locali, set destruit motum localem.
A d primum, dicendum est quod Comentator loquitur de
motu naturali et non naturali, propter medii disposicionem,
unde motus elementorum, quia purus naturalis est, non posset
alico modo fieri in vacuo, etsi cederet; set quia motus animalis 10
est voluntarius, et non est naturalis eo modo quo motus
elementorum ; ideo, considerato hoc bene, fieret in vacuo
motus processivus si vacuum cederet, et hoc solum considerat
Averroys. Set quia non cedit, ideo nec processivus nec alius
potest in eo fieri. A d aliud dicendum est quod non fieret 15
motus lapidis cujus medietas esset in vacuo, quia vacuum non
est medium naturale. Set hic non videtur quod vacuum
59 b 1. inpediat quia non cedat, et quia medietas | lapidis est in vacuo
jam sicut in loco, scilicet, inter partes eju s; ergo, poterit
descendere, non obstantibus dimensionibus ejus, et hoc est 20
vacuum quia jam positus est lapis in ipso vacuo, et descenderet
nisi quia vacuum non est medium naturale. Set hic oritur
F. 104 a 1. major questio, et e s t: posito quod vacuum cejderet, utrum
fieret transmutacio in eo tempore, vel in instanti. Et videtur
per autoritatem et demonstracionem Aristotelis quod fieret 25
sola mutacio in instanti et non motus, quia vacui ad plenum
non est proporcio ; ergo, nec transmutacio facta in pleno habet
proporcionem ad transmutacionem in vacuo. Set illa que est
in pleno, est in tempore ; ergo, cum omnis temporis ad tempus
est aliqua proporcio, transmutacio facta in vacuo non fiet in 30
tempore, et ita in instanti; et sic erit mutacio et non motus.
Item, secundum diversitatem medii in densitate et raritate fit

1 de vacuo] Phys. iv. 50-86.

1 advertant] addiscerant D 4 et] nec FD 9 quia] quod D

11 naturalis] motus naturalis D 18 cedat] cedit D et quia] eo quod F:
et quod D 21 in] cum D 23 posito] posita D 24 tempore
vel in instanti] subjecto vel successive D 26 quia] quoniam F 28 in
vacuo] factam i. v. D 29 ad] aliud D
 209

motus velocior et tardior: set in vacuo nulla est diversitas

rari et densi, quia nulla natura e s t ; ergo, non erit ibi aliqua
differenda motus, scilicet, nec velocitas nec tarditas ; set in
omni medio potest fieri motus, et ideo, si aliqua fieret trans­
is, mutacio, fieret in instanti. Quod motus naturalis ibi fieri non
poterit, patet, quia in vacuo nulla est natura. Item, qua racione
moveretur grave in partem unam et in aliam et in omnem, et
ita sursum et deorsum indifferenter. Set contra hoc videtur
esse, quod | nulla virtus finita agit in instanti set in tempore, 59 b 2-
io et ideo, corpus cum habeat virtutem finitam, fieret ejus motus
in tempore, non in instanti, in vacuo. Item, tunc in eodem
instanti esset in principio spacii, et in medio, et in fine, et ita
simul et semel in pluribus locis. Item, prius et posterius in
spacio sunt causa prioris et posterius in translacione facta in
15 spacio, ut Aristoteles d icit: set spacium vacuum habet prius
et posterius, quia demensionatum e s t; ergo, de necessitate
fiet in eo motus, si aliqua translacio debeat fieri in eo. Item,
sicut se habet punctus ad lineam, sic instans ad tempus ; ergo,
permutatim, sicut se habebit punctus ad instans, sic linea ad
20 tempus; set per transitus puncti est in instanti, ergo per
transitus spacii linearis vacui est in tempore. Item, sit A
instans in quo sit mobile in superiori parte vacui, et non potest
esse in instanti continuo in medio, set in tempore, quia inter
quelibet instancia cadit tempus medium ; ergo, fiet in tempore.
25 Nec potest hec racio inpediri, quoniam non potest fieri
deorsum in A instanti, quia tunc in eo esset simul et semel in
diversis locis. Item, ponatur quod nullus motus alius esset,
quod dari potest, quia et celum stabit aliquando, aut possibile
est stare. Si igitur non est motus, non est tempus ; et datur
30 quod fiat translacio in vacuo in instanti, ergo, instans poterit
esse sine tempore ; quod est impossibile: sicut nec punctus
sine linea. Item, cum corpus mobile sit divisibile in partem
priorem et posteriorem, que simul esse non possunt in eadem |
1 et tardior] vel t. FD 4 transmutacio] t. in vacuo D 7 omnem]
omni F 9 quod it. M 10 ejus motus om. F 11 in instanti om. F
16 quia] quoniam FD 17 fiet] fieret D debeat om. P 19 habebit]
habet D 20 instanti] aliquo instanti F : alio instanti D 21, 22 Item
. . . quo] Item sic in A instanti in quo D 22 vacui om. D 24 fiet]
fieret F 30 in vacuo om. D poterit] potest D
 2 JO

60ax. parte spacii, oportet quod successive; ergo, oportet quod in

tempore, et quod motus sit non mutacio. Raciones iste sunt
communes ad multas questiones, et tamen sunt proprie cuilibet
illarum, unde valde notande sunt et concedende sunt. Dicen­
dum igitur quod motus corporis esset in vacuo, si cederet, et 5
non mutacio.
A d primum, dicendum quod duplex est consideracio vacui,
scilicet, racione dimensionis sue, et racione contrarietatis ad
plenum. Primo modo est proporcio pleni ad vacuum, quia
utrumque est dimensionatum equaliter, secundo modo non est 10
proporcio, et sic intendit Aristoteles, et sic arguit quod demon-
stracio sua et intencio sua feruntur ad hoc, quod non est
motus in vacuo racione alicujus densitatis vel raritatis, nec
motus naturalis qui attenditur penes hec et in hiis non est
proporcio vacui ad plenurn, quia in vacuo non potest esse 15
natura densi nec rari. E t sic procedit secunda racio, quoniam
velocitas et tarditas in motu naturali sunt per densitatem
medii et raritatem, set motus simpliciter non sic, nec motus
voluntarius, qui bene esset in vacuo, si cederet. A d tercium
potest dici quod omnino non sequitur, quia in motu celi nulla 20
est resistenda, et tamen non est in instanti. Et iterum licet
vacuum cedat, tamen ibi est dimensio spacii que faceret prius
et posterius, et non cederet subito et totaliter in instanti, set
paulatim et in tempore.

F. 109 a 2. Capitulum 5 “ . de necessitate vacui propter grave et leve> 25

rarum et densum.

Nunc ulterius considerandum est an propter alias causas

necesse est vel possibile ponere vacuum, et primo propter
60 a 2. grave et leve, et rarum et densum. Et | dixerunt antiqui
quod vacuum necessarium est propter leve, et plenum propter 30
grave, estimantes quod causa levitatis fuit vacuum, et quod

5 esset] est cum fieret F 6 non] non talis D i i quod] quia F 14 hec]
hoc D 18 simpliciter] similiter F 19 cederet] cedent F 21 ait. est]
fit FD 23 et non] et eciam non F : et esset non D 25 5“ ] 4“ D
26 densum.] densum, et an aliquo modo possibile sit ponere vacuum F
28 est vel] sit vel D 29 antiqui] aut hii qui F 30 leve et plenum]
plenum et leve F 31 vacuum om. D
 2

causa gravitatis fuit plenum : estimantes quod si oppositum

de opposito, et propositum de proposito. E t ideo, cum omne
grave sit plenum, omne leve erit vacuum, et quia vacuum
attrahit, est sicut calidum et leve, ventosa enim vacua trahit
5 humorem ad se, et ignis elevat vaporem, et urinalis orificium
includens candelam in pelvi habente aquam, attrahit racione
vacuitatis, et sic de multis ingeniis. Unde posuerunt ignem
de natura vacui ; et propter hoc, quod ignis est res subtilis, et
vacuum similiter.
io Set eorum posicio nunc in universali destruitur, quia in par­
ticulari destruetur in tractatu de elementis. A ut enim ponunt
leve esse purum vacuum, aut habere aliquid de pleno. Set
purum vacuum esse non potest, quia cum vacuum sit locus
corporum secundum eos, esset locus loci, quia leve querit
15 locum sursum, et sic per eandem racionem ille locus esset
tercii, et sic in infinitum. Item, cum vacuum non habeat
aliquam conveniendam naturalem, qua magis est sursum quam
deorsum ; ergo, leve quod fit ex vacuo, aut nusquam move­
retur, aut in partem omnem simul et semel, quorum utrumque
20 est inconveniens. Item, vacuum non est aliqua natura ; ergo,
non est causa passionis naturalis, et ita non causabit levitatem.
Eodem modo, nec erit leve compositum ex pleno et vacuo,
quia nulla proporcio est vacui ad plenum | sed componenda 60 b 1,
aliquid habent aliquam proporcionem. Item, si hoc, tunc
25 nichil erit simpliciter et absolute leve nec grave, quia si
leve est quod habet aliquid de levi et pleno, et grave simi­
liter, et vacuum est causa levis, plenum causa gravis, tunc
nec erit terra absolute gravis, nec ignis absolute levis, set
solum in respectu, ut aqua et aer. Oportet enim quod esset
30 pure leve.
Cum obicitur per consideracionem Aristotelis de oppositis
et propositis, dicendum est quod hujusmodi argumenta non
tenent, quando sub uno extremo unius contrarietatis conti­
nentur ambo extrema alterius, ut prodigalitas et avaricia sunt

4 attrahit] attractum F\ accidencium D 6 pelvi] pleni D 12 Set]

Si F 17 qua om. D est] cum D 21 causa] aliqua causa £>
22 et vacuo om. D 29 Oportet] Oporteret D 32, 33 argumenta
non tenent] argumentum non tenet FD
 212
contraria, bonum et malum sunt contraria, et prodigalitas est
mala, ergo avaricia est bona. Non sequitur ; quia avaricia et j
prodigalitas ambe continentur sub malo. Set grave et leve
sub pleno continentur. A d aliud, dicatur quod vacuum non j
attrahit secundum veritatem, quia vacuum nichil est, set ut 5
excludatur et impediatur vacuum, sive ut salvetur plenum fit
attraccio per multa ingenia. Et illud de subtilitate non con- ^
eludit, quoniam aliud est natura levitatis et aliud subtilitatis;
quoniam hec subtilitas est raritas, que potest esse in celo sicut
in levi. E t licet posuerunt vacuum esse causam utriusque, 10
scilicet, raritatis et levitatis, tamen neutra causatur ab eo.
Leve enim non causatur ab eo propter causas dictas, quarum
alique similiter sunt communes ad raritatem, unde subtilitas
vacui et levis est equivoca, et in nullo conveniunt, quia una est
naturalis, alia est non naturalis. Similiter, juxta hoc potest 15
60 b 2. eorum posicio de | raro et denso cassari in universali, sicut hic
exigitur.
Posuerunt ergo vacuum esse causam rari, et plenum densi;
set rarum est res naturalis, ergo, habet causam naturalem et
non vacuum ; aut rarum est pure vacuum, et tunc pleni et 20 ■
rari nulla esset proporcio. Set si motus in pleno est in
F. 104 b 1. tempore, motus in raro, unde rarum, | dimensionatum est,
propter ea que superius dicta sunt, erit in non tempore, et ita
in spera ignis et aeris esset motus in instanti, quantum est de
natura rari in eis, quod est impossibile, et contra sensum. Si 25
rarum non est pure vacuum, set habens aliquid de pleno, tunc
non potest esse, nisi tribus modis : aut enim dicetur rarum
quia habet multum de vacuo, et densum quia habet parum
de vacuo ; aut rarum quia parum de pleno, et densum quia
multum de pleno ; aut quia plus est in raro de vacuo quam 30
de pleno, et in denso e converso.
Set primo modo, si dicatur rarum, quia habet multas partes
vacui, tunc si accipiatur modica pars rari, ut ignis, et maxima
pars densi, ut terre, in illo denso erit plus de vacuo quam in 1

3 Set] Sic hic FD 4 dicatur om. D 7 illud de subtilitate] aliud

subtilitatis D 8 quoniam] quod D 20 est] et M 21 esset] est F
22 rarum] rarum est non, unde MF 32 Set] Si D 33 rari om. D
34 terre om. F pr. in] de D alt. in om. D
 213

illo parvo raro, quia in multa quantitate densi multum est de

vacuo, et in parva quantitate rari erit parum de vacuo, et ideo
in magna terra erit plus raritatis quam in parvo igne, quod est
falsum. Si vero secundo modo, scilicet, quod rarum dicatur,
5 quia parum habet de pleno, et densum quia multum habet de
pleno, tunc cum in parva quantitate densi parum sit de denso,
et in maxima quantitate rari multum de denso, sequitur quod
pars parva densi, ut terre, sit rarior quam magna pars ignis,
quod falsum est. Si vero rarum dicatur, quia plus est in eo
io de vacuo quam de pleno, densum e converso, tunc eadem pro-
porcio vacui ad plenum erit in parva quantitate rari sicut in
magna, et similiter in denso parvo et magno | erit eadem 6 i a
proporcio pleni ad vacuum, quia rarum est ejusdem nature
cum alio raro, et eadem est natura tocius et partis, et similiter
15 in denso, et ita sequetur, quod multum de raro et rarum
habebunt eandem fortitudinem in operacione et passione,
sicut Aristoteles arguit sub hac forma, de levi parvo et magno,
quod eque fortiter et eque velociter movebuntur sursum, quod
falsum est. Set pertraccio istius particularis magis fiet in
20 tractatu de raro et denso. Si obiciatur cum de denso fit
rarum, ut de cera condensata fit lacior et extensa, omnes
partes et tot erunt in raritate et condensitate, et eedem partes,
quia eadem cera est, licet figura mutetur, igitur eundem locum
et equalem possunt, quantum est de se occupare sicut prius,
<55 licet magis distent ab invicem, et ipse partes et loca sua.
Set nichil advenit quod facit partes distare, ergo pori vacui
inter partes cere faciunt distanciam. Et dicendum quod
partes sunt tot quot prius, et eedem in substancia, non tamen
habent eandem quantitatem, set diversam et majorem recipiunt
30 per ductum earum in situs et posiciones diversas, et ideo
locum occupant majorem, et non possunt habere equalem
priori. Si enim rescinderentur loca particularia, que omnia
adinvicem estimata constituerent equum loco priori, oporteret
aut aliquid advenire quod faceret distanciam inter loca particu-

5 parum habet om. F 5-6 et densum . . . de denso om. F 7 sequitur]

sequetur F 11 plenum] plena D quantitate] parte D 13 rarum] parum FD
20 cum] tamen D 22 et tot om. D tot erunt] tot cere sunt F 27 cere
om. F 30 ductum] dictum F 32 rescinderentur] recindent decindent DF
 2 14

laria et partes aut poros vacuos intercipi. Et considerandum

est quod cera non est rarior quam prius, eadem enim natura
61 a 2. est nunc et prius, quia non transit in aliam j naturam secundum
speciem, ut aqua in aerem, nec eciam in aliam naturam secun­
dum numerum, unde non est transmutacio, nisi in situ parcium, 5
ad quam sequitur transmutacio in quantitate. Si loquamur
de vero raro et denso, que diversa sunt in materia et specie,
sive sint equalia in quantitate, ut terra pedalis et aqua pedalis,
sive sint diverse quantitatis, ut unus pugillus terre et decem
aque. Arguo igitur, si rarum est cujus partes distanter 10
jacent, ut dicitur in Predicamentis, et densum cujus partes
propinque jacent. Set si rarum est continuum, tunc partes
ejus copulantur ad communem terminum, et sic equabitur
denso in propinquitate, quia non possunt due partes continui
magis uniri, quam in termino indivisibili continuante. Set 15
F. 104 b 2. propinquitas parcium densitatis | negatur in raro, ergo rarum
habet partes discontinuatas, set nichil discontinuat eas nisi
pori vacui, vel aliquid adveniens ab extra, quod dividi non
potest, ergo pori vacui sunt in raro. Set istud solvitur sic,
eciam propter accionem et passionem posuerunt vacuos poros 20
in corporibus, ut aliquid ab agente inmittatur et ingrediatur
in paciens. Nam posuerunt quod omne agens inmittit aliquid
in paciens, et quod ab eo exeat aliquid, vel pars vel virtus
aliqua corporalis, que intraret paciens, et alteraret eum in
profundo sui. Viderunt enim quod, quando accio agentis fit 25
in paciente, non propter hoc dividitur paciens, ut illud quod
6) b 1. ingrediatur | recipiatur inter latera pacientis, quoniam tunc
hoc esset recepcio locati in loco, et videmus ad sensum quod
non fit talis divisio, et experimento hoc in corporibus nostris
per accionem calidi et frigidi et alias acciones. Cum igitur 33
aliquid corporale exeat ab agente et fit in paciens, tunc vel
erunt duo corpora in eodem loco, si illud recipiatur in solidas

12 Predicam entis] de qualitate et quali.

1 Et] Et non F 6 Si loquamur] Set loquimur FD 7 que] et F

14 continui om. D 15 uniri om, D indivisibili] individuali F
17 discontinuitas] discontinuitatis F 21 in corporibus om. D 25 Vide­
runt] Videret D quando om. D 31 aliquid] aliquod D
 215

partes pacientis, aut oportet quod in poris vacuis recipiatur.

Et certe, non sunt longe ab hac sentencia illi qui fingunt for­
mam solis multiplicare suam materiam, ut fiat ad corporale in
medio, scilicet, de multiplicacione radiorum, de qua posicione
5 prius discussum est. Nec similiter, est vulgus naturalium
longe ab hoc, quoniam ponunt quod aliquid exeat ab agente,
et fiat in paciens. Set hec destructa sunt prius tanquam
omnino erronea, scilicet, in prima parte hujus libri in tractatu
dc spcciebus propter quod dicendum est, quod non oportet
io ponere poros vacuos propter accionem naturalem, quoniam
nichil exit ab agente, ut dictum est, nec aliquid inmittitur in
ipsum paciens, et ideo nec oportet quod pori sint in eo, nec
quod latera ejus dividantur, nec quod plura corpora sint
simul. Set ponimus accionem naturalem per contactum sub-
15 stande active ipsius agentis, cum enim tangunt se, et unum
natum est agere, et aliud natum est pati, fit aedo et alteracio
prime partis pacientis, que tangitur ab agente, et illa cum
alterata sit, et habet jam formam agentis inductam, potest
alterare partem secundam, et sic ulterius. Hec est veritas |
20 circa accionem naturalem: per viam enim alteracionis fit et 61 b 2.
non per emissionem alicujus ab agente, nec per inmissionem
alicujus in paciens. Et quia veritas accionis probata est
prius, ex qua destruitur quicquid vulgus dicit, et quicquid alii
fingunt de forma multiplicante suam materiam, et positus est
35 modus per quem non oportet ponere vacuos poros, immo per
quem reprobatur hec posicio; ideo, solum adiciendum est,
quod si essent hujus modi pori, non propter hoc esset accio
nec passio secundum posicionem eorum. Hec enim posicio
destruit se ipsam, nam si propter hoc quod aliquid corporale
30 ingrediatur paciens, ponant poros in quibus recipiatur, propter
hoc quod in solidum non potest, ne essent duo corpora simul,
tunc secundum quod ipsi volunt, esset accio in illis poris

10 de speciebus] p. 18.,
I
*

3 ad] aliquod D 9 dicendum] breviter dicendum D 11 ut dictum

est] ut prius demonstratum est FD 13 nec] ut M corpora] corporalia
D 16 fit] sit D 20 circa] contra F 32 secundum om. F esset]
solum fieret F: fieret D

I,
 216

vacuis et nichil solidi ipsius pacientis alteraretur, quia nichil

secundum eos alteratur nisi aliquid ingrediatur in eo. Set in
solidum nichil ingreditur, set in poros, et ideo corrumpetur
nunquam aliquid de solida substanda pacientis, cujus con­
trarium videmus. ~

Capitulum sextum de existencia vacui secundum se.

Et quoniam prius suppositum est, quod vacuum nichil est,
et ideo non potest locus esse distancia vacua inter latera con­
tinentis, prius expediendum est de hoc. Et Aristoteles hoc
probat per duas raciones. Set dictum est superius quod i»
primum argumentum ejus habet dubitacionem magnam,
arguit enim, si aliquod spacium esset inter latera continentis
quod esset vacuum, tunc essent loca infinita in actu in illo
spacio, scilicet, quod quelibet pars locati haberet locum in
62 a 1. actu, scilicet, partem illius distande, et ideo cum | sint infinite 15.
F. 105 a x. partes locati, licet in quadam potencia, tum | actualia loca
illis infinita respondebunt. Dicunt vero aliqui quod distancia
actualis potest bene esse illius quod est in potencia, unde due
partes distantes, licet sunt in potencia quadam, habent tamen
actualem distandam inter se ; et ideo, sicut totum habet locum 20
actualem propter illam totam distandam actualem, sic quelibet
pars propter distanciam ei respondentem. Set non sequitur
ex potencia actus, unde cum non sit infinitas pardum nisi in
potencia, similiter non erit in eorum locis. Et hoc non est
inconveniens, propter quod alii dicunt, quod in vacuo nulla est 23
natura nec forma uniens partes ejus, et ideo, sunt abinvicem
secundum se discrete et divise, propter hoc, sicut in pleno
sunt partes infinite in potencia, sic in vacuo sunt partes infinite
in actu ; nam plenum habet aliquam formam tocius, in qua
uniuntur partes propter quam unionem non sunt actu omnino 30
discrete nec distantes, et ideo sunt in potencia infinita non
in actu : et contrarium est in vacuo, ideo, partes ejus sunt in
actu infinite. Set ista racio nulla est, quoniam illi qui posue-
6 sextum om. F: 5m D se] se, in quo inquiritur an possibile est ipsum
aliquo modo esse sine comparacione ejus ad motum, vel aliud propter quod
ponatur F 16 locati om. D 19 sunt] sine D 31 distantes]
distincte F : divise D
 217
runt vacuum esse spacium aliquod sine calido frigido et carne
et osse et igne et aqua, scilicet, spacium separatum ab omni
passione corporis naturalis, posuerunt tamen ipsum esse
quoddam totum, habens suum esse ex se et secundum suam
5 proprietatem, et ideo, habet formam suam secundum sui
debitum, licet non habeat formam naturalem, unde partes ejus
secundum positores vacui uniuntur ita bene in suo toto per
formam tocius sicut partes pleni; sicut nos videmus in quanti­
tate continua habente trinam dimensionem partes ejus uniuntur
io in suo toto per formam tocius, sicut partes substancie. Set
hii positores vacui posuerunt ipsam esse trinam dimensionem
quantitativam mathematicam | separatam a passione naturali, 62 a 2.
quapropter non exponitur argumentum Aristotelis veraciter
nec sufficienter. Propter quod dicendum est, quod non
15 patere potest exposicio illius demonstracionis Aristotelis nisi
destruatur vacuum omnino, et inter latera continentis, et
a lib i; et hoc fit sic. Trina dimensio separata est quantitas :
set omnis quantitas est accidens, et accidens non potest esse
sine suo subjecto ; quapropter inpossibile est ponere trinam
20 dimensionem separatam, et ideo impossibile est ponere vacuum
esse, cum non ponatur aliud nisi dimensio separata. Item,
omnis res stans per se est substanda, ergo, vacuum esset sub­
standa ; set non incorporea, quoniam habet dimensiones cor­
porales, ergo, erit substancia corporea, ergo corpus, quod est
25 substancia. Set omne corpus, quod est substancia, est res
naturalis vel natura, ut celum et elementum vel mixtum, et
ita vacuum erit corpus naturale. Set corpus naturale non est
separatum a passionibus naturalibus, et sic hoc non est vacuum,
quia vacuum dicitur esse ta le ; ergo, ad posicionem vacui
30 sequitur ejus destruccio, quare ponere vacuum esse est ponere
ipsum non esse, et ita contradictoria simul, quod est con­
cedendum. Dicendum igitur quod, cum vacuum ponitur esse
quantitas, ponitur esse accidens, et sicut non potest habere
esse sine subjecto, sic nec unitatem. Unitas enim accidentis
35 est ab unitate subjecti, et ideo si poneretur esse, non habebit

4 quoddam] quiddam M 21 nisi] nisi trina D 23 quoniam habet]

qui habeat F: quin haberet D 25 quod] non D 26 pr. vel] et FD
27 Set] Set si est F 33 et] et accidens F 35 poneretur] ponatur FD
R . B. III Q
 218
unitatem propter hoc, quia ejus unitas est a subjecto, et ideo,
nichil unum erit in vacuo ex sua proprietate, propter quod
totum erit discretum et divisum, et ideo, ejus partes sunt
discrete, et ideo, infinite in actu. Quantitas autem in suo
subjecto existens habet unitatem radicalem a suo subjecto, et 5
62 bi. partes ejus habent unitatem radicalem | ab unitate parcium
subjecti, et aliter non haberet secundum se unitatem per
formam tocius in ea, et ideo cum in quantitate separata
tollitur radicalis causa unitatis parcium vacui, scilicet, unitas
subjecti et parcium ejus in forma tocius, necesse est quod in 10
tali quantitate non remaneat unitas tocius, quia illam habere
non potest, nisi aliunde, scilicet, ab unitate totalitatis sui
subjecti. Nec impeditur hec exposicio per hoc quod
diceretur: postquam datur vacuo esse sine subjecto, dabitur et
unitas; et ideo, non sequitur ex racione vacui discredo dicta 15
parcium et infinitas actualis. Dicendum est quod sic : nam
nos non damus eis esse vacuum secundum veritatem, set ipsi
dant, et nos utimur verbis eorum. Et quia duo dicunt falsa,
et de esse et de unitate, ad quorum utrumque sequitur con­
tradictorium ejus, debemus destruere unum et alterum, set 20
aliquando indigemus destruere simul utrumque, aliquando
unum, aliquando alterum. In hoc igitur casu in quo
Aristoteles arguit, non curamus destruere esse vacui set
F 105 a 2. unitatem, | quia hoc facit ad propositum ejus et nostrum
de infinitate locorum ; et ideo stabit hec exposicio facta 25
de argumento Aristotelis. Quod vacuum non potest esse
omnino, probatum est per duas raciones superius; et tercia
e st: si detur esse, quod sequetur infinitas in actu, ut accipitur
ex racione Aristotelis. E t quarta est : quod dantem oppo­
situm vacui, scilicet, ipsum non esse, contingit veraciter 30
salvare omnia naturalia in hoc mundo, propter que antiqui
finxerunt vacuum ; immo posito vacuo, inpossibile est
naturalia salvari, ut expositum est de motu locali, et de
accione et passione, et aliis, quapropter non debet nec potest |
62 b 2. poni vacuum | in hoc mundo. Set nec extra mundum, 35

2 nichil] vel F 5-6 a suo . . . radicalem F in marg. ri remaneat]

remanet F 14 vacuo] vacuum D 18 dicunt] dicant / 19 con­
tradictorium] contradiccionem F 31 antiqui] antiqua M
 219

quoniam illud esset perpetuum ; et ideo, poneretur locus

perpetuus potens et aptus natus capere corpus. Set in
perpetuis non differunt esse et posse, quapropter esset corpus
extra mundum in tali vacuo collocatum, quod falsum est,
5 sicut ait Aristoteles in 30 P/tisicorum. Set in tractatu celes-
tium habet fieri uberior sermo de vacuo extra celum, quia
Aristoteles docet, primo Ccli ct Mundi, nec corpus nec vacuum
esse extra celum. Quamvis autem hec sit veritas, tamen
bonum est et utile et pulcrum revolvere experimenta et
10 raciones quibus apparenter videtur poni vacuum esse possibile,
quatinus solvantur, ut plena certitudo de possibilitate vacui
capiatur.
Scimus igitur quod vas plenum cineribus vel calce potest
recipere de aqua quantum cineris, et similiter vas habens
15 lanam recipit incaustum quantum sine lana, quare videretur
quod vacuitas esset in quibus hec recipiantur. Set dicimus
quod infra partes cineris et lane intercluditur aer, qui expel­
litur liquore adveniente ; et humidum est male terminabile
proprio termino, bene autem alieno ; propter quod humiditas
20 aque vel incausti terminatur in minorem locum per siccitatem
lane et cinerum et calcis. Et tercio, siccum et humidum sunt
contraria, et propter hoc statim mutuo se corrumpunt, et sic
minorem locum occupant. Set si vas per foramen inferius
repleatur aqua et obstruatur ejus orificium, manifestum est
25 quod aqua est gravis, ergo descendet inferius per foramen, et
aer non potest intrare superius, quia orificium obstructum est,
ergo, erit vacuum. Et | dicitur quod non, quia aqua stat ne 63 a 1.
fiat vacuum. Set negacio non est causa affirmacionis : ‘ ne fiat
vacuum ’ est negacio. Item, quid facit aque violenciam ?
30 Non potest assignari. Nec natura aque est ejus causa, quia
ex natura sua appetit descendere, ergo, videtur nullo modo

5 Phisicorum] iii.33. 7 Celi et Mundi] i. 99.

1 ideo] ita D 4 mundum] m. in actu D 10 raciones] racionem

F videtur] videbitur D 11 solvantur] solventur FD 13 vel
calce om. D potest] potest tantum D 14 cineris] sine eis FD 18 et]
et iterum F 20 terminatur] terminantur F 21 calcis om. D
23 per foramen] perforatum D 25 descendet] descendit FD 30 ejus]
hujus FD
Q2
 220
fieri. Similiter, si in aliquo vase eneo vel aureo solidissimo
includatur aqua vel aliud condensibile vel congelandum, et
omnino obstruatur, potest condensari, ut videmus per gelu
et per calorem, ergo, minorem locum occupabit, ergo, inter
latera vasis et rem jam condensatam erit vacuum. Si dicas 5
quod non, quia occurrent latera vasis, et sequntur situm rei
contente, hoc non videtur propter soliditatem vasis, quia nulla
fiet ei violencia, nec ex se appetit, nec sibimet potest inferre
violenciam. Item, si aliquod istorum accideret, non posset
dici, nisi quod hoc fieret ne fieret vacuum. Set negacio non 10
est causa affirmacionis, ut ‘prius dictum est. Et dicendum est
quod natura particularis aque ex se non stat sursum, set ex
virtute nature universalis, que continuacionem corporum natu­
ralium semper requirit et conservat, que continuacio dissolvetur
per vacuum. Et ideo patet quid est causa efficiens, quoniam 15
natura universalis cui obedit natura particularis; et quid est
causa finalis, quoniam continuacio naturalis corporum mundi.
Et hec est affirmacio ad quam sequitur negacio vacui; et ideo,
non ponimus negacionem vacui esse causam affirmacionis, sed
63 a 2. e contrario. Quid vero sit causa | universalis, expositum est 20
superius in tractatu de causis. Similiter dicendum est quod
ex lege nature universalis contrahentur latera vasis, et
sequentur situm rei condensate; ut salvetur continuacio
rerum naturalium, et sic per consequens excludatur vacuum.
E t planum est, quod simul sunt, quorum nichil est medium ; 25
set inter superficiem rei condensate et latera vasis nichil
medium est, ergo, simul sun t: nichil enim non potest facere
distanciam, nec potest poni dimensio vacua sine subjecto, ut
F. 105 b 1. prius ostensum est. | Et ideo si inter parietes solidissimos
totus aer subito amoveretur, cum nichil esset medium, simul 30
essent parietes subito. E t consimile est, quod aliquando
frangitur vas, in quo condensatur aqua vel aliud, si sit

21 de causis] pp. 206-216.

4 et] vel FD 6 occurrent] concurrant F: concurrent D sequntur]

sequentur D 10 fieret] fiat F1 ir causaom.M 15 quid]
quod D 18 quam] quod F 21 tractatu] capitulo D 27 non
out. D
 22 1

frangibile, ut vitrum vel fictile ; et hujus causa est continuacio

corporum naturalium, ut aer ingrediatur ad continuandum, et
hoc facit natura universalis, ex cujus potestate rumpitur vas
artificiale, in quo non est lesio nature, ut salvetur naturalis
5 unio corporum naturalium.
Set de tabulis plane superficiei conjunctis, videtur esse major
dubitacio. Accipiantur igitur due circularis figure, et una pona­
tur super aliam, et elevetur per filum in centro fixum : tunc
cicius erit aer in partibus juxta circumferendam quam in centro
10 inter tabulas, ergo, ad tempus erit vacuum. Ad hoc multi
multa solebant dicere. Quidam enim dicebant quod aer sit
in | instanti usque ad centrum, ut excludatur vacuum. Set 63 b 1
isti primo peccant propter hoc, quod negacio non est causa
affirmacionis; secundo, si consulimus eis, ut loquantur affirma-
15 tive dicendo quod hoc erit propter continuitatem corporum
naturalium, ut predictum est in aliis, dicemus quod hoc non
potest esse ex natura universali vel particulari, propter raciones
superius tactas, de translacione facienda in vacuo in instanti.
Non enim potest spacium divisibile transiri, nisi in tempore,
20 et corpus, quod est divisibile, habet priorem partem prius in
spacio quam posteriorem ; et natura universalis est virtutis
finite, ergo operatur in tempore et non in instanti; et sic de
aliis racionibus ibi positis, que necessario concludunt. E t
ideo aliqui dicunt quod omnia contingencia se in aqua vel in
25 aere habent extremitates humidas, sicut Aristoteles dicit,
secundo De Anima, et ideo, aer est in medio tabularum et ibi
comprimitur, qui rarescit et expanditur in divisione tabularum.
Sed istud primo patet esse falsum per aquam, nam si tabule
conjungantur in aqua, et elevetur una ab alia, aqua, qua
3° humide sunt tabule, non sufficit ad replendum locum, set alia
aqua intercurrit. Deinde videmus quod aqua illa, que adheret
tabulis, est modica ] valde in poris tabule consistens, nec 63 b 2.

26 De Anima] ii. 113.

7 circularis] circulares F 10 Ad hoc] Et hic F 17 potest om. D

natura] naturali M 19 Non] Nam D transiri] per transiri D
27 divisione] definiccione D corr. in marg. 29 conjungantur] conjun­
gentur D qua om. F 32 nec rarefit om. F
 222

rarefit nec extenditur in majus, sequitur tabulam, et non se

extendit extra superficiem tabule, cui adheret; ergo, similiter
est de aere, et magis, quia subtilior est, et ideo subtilius et
intimius adheret tabule. Item, quid est causa rarefaccionis,
quia hoc non potest intelligi nisi duobus modis, uno modo 5
quod aer multus fuit conculcatus et compressus inter tabulas,
vel licet sit parvus rarefit tamen transmutacione naturali,
propter continuacionem corporum naturalium. Primum dici
non potest, quia in conjunccione tabularum, patuit aeri liber
exitus undique, ergo, non detinebitur ibi inter tabulas et si 10
tantus esset, quod replere posset locum inter tabulas disjunctas,
tunc prohiberet earum veram conjunccionem secundum quan­
titatem spissitudinis sui corporis; set vera est conjunccio
tabularum undique, ergo, non potest aer condensari. Nec
potest dici quod rarefiet aer per naturalem operacionem, ut fiat 15
subtilior et majoris expansionis, secundum quod tabule magis
et magis disjungantur, quia natura particularis aeris non
faceret hoc, cum sit contra ejus inclinacionem ; nec natura
universalis hoc presumere debet, cum hoc fieri non potest, nisi
per destruccionem aeris, et conversionem ejus in ignem, si aer 20
ille fuerit purus; aut si fiat vaporosus erit destruccio vaporis
64 a 1. et conversio ejus in aerem. Et ideo [ fieret corrupcio alicujus
corporis naturalis, et annichilacio, set magis leditur universum
in destruccione alicujus corporis, quam in discontinuacione
corporum; ergo, natura universalis, que est virtus regitiva 25
universi, nunquam corumpet corpus propter hujusmodi discon-
tinuacionem corporum, nam nunquam inducet majus malum
propter minus vitandum. Item, contra utrumque modum
potest obici sic : si tabula una applicaretur aque, vel superficies
aeris applicaretur aque; si igitur, elevari intelligamus superfi- 3°
F. 105 b 2. ciem | unam,nichil potest ibi poni, quia nullum corpus tercium
est, maxime in contactu aque et aeris ; ergo, iste contactus et
replecio loci in separacione non fit per hanc viam. Item,
1 sequitur] set sequitur FD 2 extra] ultra D 4 intimius] vicinius D
quid] quia F 10 et si] item si FD 11 tantus] tantum D 14 potest]
potest ibi D 15 rarefiet] rarefiat FD 21 fiat] fuit F: fuerit D
22 Et ideo] Non F 22 fieret] fiet F: nec D 25 corporum] c. natura­
lium D regitiva] vegetativa D 26 discontinuacionem] continuacionem
F: disconveniencionem D 33 fit] sit F
 2 23

dantem oppositum contingit solvere. Set adhuc pulcre

arguitur vacuum per conjunccionem duorum corporum
planorum sine medio corporis naturalis; et sint circularia,
sicut prius, ad evidenciam majorem. Pono ergo quod exeant
5 due linee a centris eorum usque ad tercium corpus suppositum
eis, et hoc equidistanter. Cum igitur sint equidistantes, non
concurrunt in punctum unum in tercio corpore, ergo, ad
diversa; set inter omnia puncta in eodem corpore cadit linea
media et pars corporis intercepta, ergo similiter in ortu
io linearum a centris erit disitancia corporalis media. Set 64 a 2
concedebatur et ponebatur, quod ibi non fuit corpus naturale
aliquod ; ergo, erit corporale spacium vacuum, quod est pro­
positum. Cujus solucio est, quod ille linee terminabuntur ad
unum punctum in corpore supposito, nec sunt equidistantes,
15 quia non distant in alico, set simul sunt sine medio. Ideo
puncta originalia earum sunt simul sine medio ; sed puncta
duo sine medio continuo sunt sicut unus punctus, quia totum
est indivisibile, et ideo possunt respondere uni puncto in tercio
corpore, et propter hoc terminabuntur linee ad punctum unum
20 in tercio corpore, et sic excludetur vacuum. Item, curialiter
obicitur : ponatur quod per centra hujusmodi tabularum con­
junctarum sine medio corpore naturali transeat una linea, cum
igitur illa linea non secat superficies nec tabulas in puncto uno
set duobus, quia corpora diversa sunt, tunc inter superficies
25 tabularum erit linea et spacium et per consequens, superficiale
et corporale: ergo, cum non sit corpus naturale, erit vacuum.
Et dicitur hic multis modis falsis et contrariis, sicut alias in
hoc volumine expositum est locis suis, unde dicendum quod
illa virga secat duas superficies in uno puncto. Sed hic punctus
30 unus est in | ipsa virga considerandus non in tabulis, secat 64 b 1
enim superficies tabularum in duobus punctis, quibus quia
conjuncti sunt sine medio, respondet unus punctus in virga ;
et ideo, nulla linea media intercipitur inter duo puncta
tabularum, nec spacium aliquod. Item, sunt vasa communia

2 per conjunccionem om. D 8 cadit] cadent F 14-15 sunt . . .

set om. M 18-19 in tercio corpore et . . . punctum] in corpore extra
et . . . punctum D 21 ponatur om. F 22 cum] tamen D 25 linea
om. F 30 pr. in om. F 34 sunt] fiunt F : sint D
 234
sicut illa in quibus incaustum et oleum et hujusmodi ponuntur,
et eciam vasa lavatoria habencia collum et orificium strictum,
et latitudinem in fundo, sicut ampule vel urinalia, et perforan­
tur in basi multis foraminibus ad abluendum manus, in quibus
aqua contenta non descendit si orificium obstruatur, set si 5
orificium aperitur, aqua descendit per foramina. Sed si
arguatur, quod aqua naturaliter debet descendere, ergo, licet
orificium obstruatur, adhuc descendet cum nichil impediat,
quapropter fiet vacuum: si dicatur quod non descendit ne fiat
vacuum, jam patet quod hec solucio nulla est, quia negacio 10
non est causa affirmacionls. Set dicendum est quod detinetur
superius aqua ex lege nature universalis, ut fiat continuacio
corporum naturalium, ad quam sequitur secundario, exclusio
vacui; et ideo affirmacio, scilicet, continuacio ista est causa
64 b 2 afjfirmacionis, scilicet, quietis aque in vase. Et eodem 15
modo est de vasis curialiter factis, quibus sophisticantur
ignorantes, nam sic fiunt hujusmodi vasa, quod in aliquo
illorum infunduntur simul aqua et vinum, et exeunt per idem
foramen simul aut divisim, nunc aqua nunc vinum, secundum
quod placet effundenti. 20

F. 106 a 1. Capitulum 7m. de loco et motu spiritualium substandarum.

Quoniam autem locus aliquo modo assignatur substanciis
spiritualibus, et de hoc est summa difficultas similiterque de
motu locali earum, ideo dicendum est hic de hiis duobus et
primo queritur an substancia spiritualis, ut anima vel intelli- 25
gencia fit in instanti vel in tempore per spacium corporale, quia
hec questio annexa est magis hiis que dicta sunt de vacuo.
Secundo, queretur de localitate substandarum hujusmodi, et
ad hoc, quod substancia spiritualis fiat in tempore si per
spacium feratur, necessarie sunt raciones superius posite ad 30

21 Here a second hand in F (circ. 1320) inserts the remainder of this part.

5-6 si orificium . . . descendit om. F 6 aperitur] aperiatur D

7 arguatur] arguitur D 8 impediat] impediet D 17 nam] omnia D
21 Capitulum . . . substanciarum om. F Capitulum 6m. D 22 aliquo]
uno D 23 summa] similiter una D 26 tempore] tempore vel in celum F
27 vacuo] vacuo, ideo hic in capitulo de vacuo de hoc dicendum est. F
 225
ostendendum quod in vacuo non potest corpus ferri, nisi
posito quod in eo posset corpus transferri. Nulla enim
virtus finita agit in instanti. Quia si aliqua ageret in instanti,
major possit agere in minori; ut arguit Aristoteles sexto
s Phisicorum et in octavo PJtisicorum dicit quod virtus finita et
infinita non possunt agere in eadem duracione; set virtus infi­
nita agit in instanti, ergo omnis virtus finita agit in tempore.
Item, tunc esset angelus simul in celo, et in medio spacii,
et in terra; et ita simul et semel in diversis locis, quod non
10 potest esse. Et sic de aliis racionibus, que ostendebant quod
trans mutacio corporis in vacuo debet esse in tempore, tum 6
racione divisibilitatis spacii, tum, quia transitus puncti est in
instanti, ergo, linearis spacii transicio est in tempore. Nec
inpediuntur hee due raciones propter resistendam ; quia
15 vacuum non resistit corpori, ut probatum est, set medium
plenum non resistit spiritui; et ideo, potest intrare illud,
et transibit prius unam partem spacii quam aliam, propter
quantitatem spacii et finitatem virtutis. Et proculdubio, si
transibit spacium, transibit in tempore, propter finitatem
20 virtutis et ceteras raciones prius dictas ; unde in instanti non
potest transire.
Sed obicitur in contrarium quod Aristoteles dicit, quod
inpartibile non movetur, probat hoc in sexto Phisicorum.
Et una racionum ejus est talis ; nam in suo transitu per-
25 transibit semper indivisibilia, seu puncta semper ei equalia.
Cum igitur talia in minimo spacio sunt infinita, nunquam
pertransiret minimum spacium ; quia omne mobile signat in
actu semper partes spacii sibi equales; ut mobile pedale
semper transit spacium pedale, quantum est de termino ad
30 quem vadit immediatum. Item, tunc spacium pertransitum
esset ex punctis pertransitis, et ita linea ex punctis ; quod

3 quia si aliqua. The text coincides from this point with Op. Tert. p. 168,
J. 9. 5 Phisicorum] viii. 79. 23 Phisicorum] vi. 86, 88.

2 transferri] alico modo transferri FD 4 possit] posset D 8 Item]

Prima F simul] simul et semel F 12 quia] racione qua D puncti]
ponatus D 13 linearis] linearum F 15 non om. FB 16 ideo]
non D 18 finitatem] puritatem F 24 racionum] racio F 26 Cum
igitur] Et cum FB
 226

. io6 a 2. iterum est inpossibile. Item, dum mobile est totaliter | in

termino a quo, non movetur; dum totaliter est in termino ad
quem, non fit motus, quia jam motum est, et quiescit m obile;
ergo non movebitur nisi partim sit in termino a quo, et partim
in termino ad quem. Set inpartibile, ut angelus, non habet 5
partem et partem, sicut nec punctus ; et ideo, non movebitur.
65 a 2. E t | hee sunt demonstraciones Aristotelis, per quas ostenditur
quod inpartibile non m ovebitur; ergo, si transit spacium,
transibit in instanti, et erit mutacio et non motus.
Set hic respondetur quod aliud est de inpartibili quod io
non commetitur se partibus spacii divisibilibus neque indivi­
sibilibus, sicut est angelus vel anima. Nam duo prima incon-
veniencia non sequuntur hic. ut dicunt; quia substancia
spiritualis situm non habet, set transit in tempore propter fini-
tatem virtutis, et non commetitur se spacio, et ideotercia racio 13
non habet locum. Nam cum dicit, quod omne quod movetur
partim est in termino a quo, partim in termino ad quem, hoc
est verum de eo quod commensurat se dimensionibus spacii ;
set substancia spiritualis non proporcionatur nec commensurat
se dimensionibus spacii. 20
Set contra hanc responsionem est, quamvis substancia
spiritualis non habeat situm, et punctus situm habeat et
posicionem licet simplicem, non propter hoc inpedientur
raciones predicte. Quia aut erit angelus in loco indivisibili
aut divisibili ; si indivisibili, vel presens loco tali, et determi- 25
nabit sibi locum indivisibilem, ita quod ibi est dum quiescit,
et non a lib i; licet non commeciatur se illi indivisibili per situm,
sicut indivisibile corporale, quod est punctus vel attom us;
tunc eadem inconveniencia sequntur. Nam sit A indivisibile
in spacio, cui presens sit angelus, et est terminus a quo fiet 30
motus ; et B sit indivisibile aliud, quod sit terminus primus
immediatissimus ad quem movebitur angelus, et cui presens
fiet per motum, licet ei non commensuretur per situm, set sit
3 motus] om. F 4 movebitur] movetur F 6 et partem om. F
10 inpartibili] motibili D 13 hic om. F : his D 18 se] se spacio vel F
19 commensurat . . . spacii] commensuracionem ad quantitatem spacii EBD
25 si] set in F : si in B tali] tali, vel tali FBD 27 commeciatur] com-
mensuret F 29 sequntur] sequentur FB 31 aliud quod] ad quem F
31 et immediatissimus om. D
 227

ei presens | per determinacionem loci, ut omnes ponunt. Et 65 b 1.

C sit tercium indivisibile in spacio, propinquissimum ipsi B ; et
D sit quartum immediatissimum ipsi C ; et sic ultra. Cum
igitur angelus secundum hoc non potest esse presens nisi alicui
5 indivisibili soli, et per transmutacionem fiet ab uno in alio, et
angelus nullum indivisibile omittit in suo transitu, nec aliquid
de spacio potest omittere in totum qui transeat ; manifestum
est, igitur, quod semper pertransibit indivisibilia, sicut pun­
ctus corporalis transiret; set solum erit differencia in situ.
10 Presens tamen erit angelus cuilibet indivisibili sicut punctus ;
ergo in transitu puncti acciderent duo inconveniencia, quod
minimum spacium non transiret, quia infinita sunt puncta | in f . 106 b 1.
quolibet, et quod quantitas fit ex punctis ; sic erit hic. Et
tercia racio non potest impediri; quia dum est presens
15 ipsi A , quiescit; et dum est totaliter presens ipsi B, qui­
escit ; et non potest esse secundum partem unam presens
A , et secundum aliam presens ipsi B, quia indivisibilis e s t ;
et semper locum indivisibilem optinet. Ergo nunquam
movebitur.
20 Set proculdubio, ille raciones non solum tollunt motum set
mutacionem, si angelus habeat locum indivisibilem; cum
secundum veritatem linea non est ex punctis, set est spacium
quantum et divisibile inter A et B, tunc cum sit angelus ad
presens in A , et non sit B continuus ei, et tamen est propinquis-
25 simus qui potest signari, tunc angelus quiescit in A , et non j
poterit moveri ulterius; quia primus terminus ad quem veniret 65 b 2.
esset B, eo quod semper est presens indivisibili, et ideo nun­
quam pertransiret spacium quod est inter A et B, neque motu
neque mutacione. Et ideo raciones Aristotelis due prime
30 possunt formari equaliter contra mutacionem, sicut contra
motum, si angelus sit presens loco indivisibili. Nam sive per
motum, sive per mutacionem, transeat illa puncta, et totum

4 potest esse] esset F 7 in totum qui] continuum quin totam F : quin

totum D 9 corporalis] corporis F solum] sola F 11 ergo]
ergo sicut FB quod] quia F 12 minimum] manifestum M 13 quolibet]
quolibet^spacio F 15 quiescit. Haec verba add. M e.t non potest esse
secundum partem 18 indivisibilem om. D 23 cum om. D 25 signari]
fieri D quiescit] quiescet DB 26 poterit moveri] movebitur D 29 Et
om. F
 228

spacium pertransit, tunc totum spacium erit ex illis punctis ;

et cum sint infinita in minima parte, nunquam poterit per-
transire spacium minimum, nec minimam ejus partem. Et
ideo raciones tres nunc tacte ostendunt, quod nec movebitur
nec mutabitur, si angelus habeat locum indivisibilem. 5
Et illa racio ultima Aristotelis, que dicit quod omne quod
movetur partim est in termino a quo, partim in termino
ad quem, ostendit specialiter quod non movebitur. Raciones
vero quatuor prime ostendunt quod nullo modo mutabitur ;
et ista non videntur posse impediri si habeat locum indivi- io
sibilem ; sed si habeat locum divisibilem, tunc proculdubio
poterit moveri, et nulla racionum istarum prohibet. Nam
si sit in A loco divisibili, tunc potest B locum divisibilem
aggredi, sicut vult, et quando v u lt; et tunc cum pertransit B
locum divisibilem, et C, et D, et alia loca divisibilia equalia 15
ipsi A spacium pertransitum erit semper ex divisibilibus par-
66 a 1. tibus compositum ; et poterit pertransire | minimum spacium
et maximum, sicut vult. E t sic existens in A loco divisibili,
qui est terminus a quo, potest relinquere illum locum secundum
partem, et occupare de loco B partem, ut hee due partes 20
equentur toti A. Relinquitur igitur quod partim poterit esse
in termino a quo, et partim in termino ad quem, et ita poterit
moveri; quia demonstracio Aristotelis non requirit, nisi quod
mobile possit quoquo modo occupare partes terminorum
duorum, sive hoc fiat per partibilitatem sui ipsius ut corpus, 25
sive per partibilitatem terminorum occupatorum a mobili, si
non sit corpus. Set mutacio nullo modo fiet, si habeat angelus
F. xo6 b 2. locum | divisibilem, propter raciones superius assignatas de
finitate virtutis et suis comitibus.

Capitulum octavum de loco substandarum spiritualium. 30

Quoniam autem hec questio de transmutacione substan­
darum spiritualium fundatur super existenciam earum in loco,
ut patet ex jam dictis ; quia si habent locum indivisibilem nec
1 pertransit] pertransibit F 2 poterit] potest F 3 Et om. F
4 movebitur] movetur F 7 est] erit D 8 movebitur] movetur F
9 prime] predicte prime F 13 A loco] alico D 21 equentur] sequentur
FB 23 demonstracio] de modo M 24 possit om. F 26 si non] licet
non FB 30 Capitulum . . . spiritualium om. F octavum] septimum D
 229
movebuntur nec mutabuntur localiter, et si divisibilem non
mutabuntur sed movebuntur ; ideo oportet hic considerare de
loco earum, quod non habet aliquid difficilius se in tota specu-
lacione sapiencie. Tamen habet duo equalia ei in difficultate,
5 de quorum altero dicetur post hec, quia annexum est istis.
Set in hoc loco volo procedere secundum vias inquisicionis et
recitacionis,magis quamdejterminacionis etdiffinicionis alicujus 66 a 2.
sentencie, et sine prejudicio melioris sentencie referam opinio­
nem alicorum theologorum famosam, cui eciam sapientissimi
10 viri concordabant quos vidimus, licet viam universe carnis
ingressi sunt.
Quod autem substanda spiritualis nullam racionem habeat
ad locum corporalem, neque divisibilem neque indivisibilem,
persuadetur sic. Locus corporalis, qualitercunque intelligatur,
15 habet necessario situm de suo intellectu ; quia eciam punctus
situm habet, et linea, et superficies, et corpus. Set substancia
spiritualis nullum situm potest habere, ergo nullam racionem
habebit loci corporalis.
Item, substancia spiritualis neque habet divisibilitatem
20 quantitatis nec puncti, quia sua natura est indivisibilis; nec
est quantum, neque terminus quanti. Et ita sicut divisibilitas
quantitatis extranea est, sic indivisibilitas termini quantitatis,
qui est punctus. Set que non sunt ejusdem generis non habent
adinvicem comparacionem nec proporcionem ; nec est pro-
25 porcio albedinis ad lineam, nec ad substandam, que sunt
diversorum generum predicamentalium a genere albedinis ;
nec ad musicam, nec ad dulcedinem, que sunt in diversis
generibus subalternis. Quapropter natura indivisibilis spiritu­
alis nullam comparacionem nec proporcionem habebit ad
30 indivisibile vel divisibile in quanto corporali.
Item, hoc videmus | per locum a m ajori: nam quedam res 66 b 1.
sunt corporales, quia proprietates corporum sunt, et tamen
non habent aliquam comparacionem ad locum corporalem
de sui natura, ut unitas et numerus. Non enim convenit1

1 non mutabuntur sed] mutabuntur sed non F 2 mutabuntur] mutabile D

71
3 habet] habent F 10 viri] magistri F : oni. M 11 sunt] sint F
19 divisibilitatem] indivisibilitatem MD 20 est orti. M 21 ita] ideo F
22 sic] ita / 26 predicamentalium] predicamentorum F
 23 °

dicere quod de sui natura alicubi sunt ; quia non habent

situm nec posicionem. Unitas enim non est hic nec ibi ;
neque locum divisibilem neque indivisibilem occupat; nec
presens est alicui loco naturaliter, et de se, set per accidens,
racione corporis cujus est unitas. Ergo manifestum est quod 5
longe minus substancia spiritualis, que a corpore non dependet
aliquo modo, habebit respectum vel comparacionem ad locum
corporalem. Item, corpus non habet aliquam proporcionem j
F. 107 a 1. nec comparacionem ad locum spiritualem ; ergo nec spiritus
ad locum corporalem. 10
Item, omnis res, que locum habet, aut habet locum natura­
lem aut accidentalem ; set res que habet locum accidentalem,
ut lapis, qui est elevatus sursum, est ibi per violenciam, et
habet necessariam inclinacionem ad locum naturalem. E t
ideo omne quod habet locum accidentalem in actu, aptum 15
natum est habere locum naturalem, in quo salvatur, et extra
quam est per violenciam. Set in substanciis spiritualibus
non est aliqua violencia ; ergo non possunt habere locum acci­
dentalem. Neque in eis necessitas est conservacionis, quia
incorruptibiles sunt; ergo nullo modo locum sibi determinant 20
naturalem, et ita nullo modo habebunt locum.
Si dicatur quod substancia spiritualis non indiget loco
salvante set continente, quia est pars universitatis rerum, et
extra celum esse non posset nec debet, et ideo limitatur ejus
66 b 2. natura ut | sit infra celum contenta, contra hoc est multiplex 25
racio. Nam celum ultimum locum non habet, et tamen est
pars universi ; nec aliquod celum indiget loco continente;
quia si celum ultimum non esset de partibus universi celum
penultimum locum non haberet, nec continens, nec salvans ; et
sic nec aliquo celo. Unde quod non indiget salvante non 3°
indiget continente, et ideo celi non indigent aliquo loco conti­
nente ; quare longe magis substancia spiritualis non indige­
bit loco continente. Item, natura elementaris quia indiget
salvante ideo indiget continente. Unde celum per suam
1 alicubi] alicui F 2 nec posicionem. Unitas] nec unitas F 7 re­
spectum] racionem MD 10 corporalem] c. per locum a commutata pro-
porcio F 13 est elevatus] elevatur FBD 17 quam] quem BD
19 quia] quoniam D 23 quia] que M 25 contra hoc est] set est contra
hoc M 30 aliquo] de aliquo FB : in alico D 34 ideo] idio M
I

231

virtutem salvat elementa ; et quodlibet elementum superius

salvat inferius; et ideo oportet quod elementa habeant undi­
que continens. Quare cum substanda spiritualis non indiget
salvante, non indigebit loco continente. Item, universitas
5 rerum non requirit continendam unius per aliud. Nam si res
create essent ita ut nulla aliam circumdaret, adhuc esset univer­
sitas rerum et tamen nulla continenda. Ergo pars universi, in
quantum hujusmodi, nisi aliud reformet pactum, non requirit
continens.
10 Item, si consideremus radicem unde accidit continencia in
hoc mundo, videbimus quod ad hoc, quod res sit pars universi,
non requiritur quod contineatur ab alico. Nam quia elementa
indigent salvante undique, ideo indigent continente undique ;
et ideo elementum est spericum; et per consequens corpus
15 celeste est spericum ; et ideo contentivum elementi. Set si
elementa ex nulla parte indigerent salvante, aut non undique,
non esset necesse quod elementa essent sperice figure, nec per
consequens celum ; et ideo continencia non requiretur neces­
sario ; et tamen essent partes universi. Item, in quantum i
20 mundus debet | moveri propter generacionem et corrupcionem, F. 107 a 2.
oportet quod sit sperice figure ; quia non posset ultimum corpus 67 a *'
moveri, nisi in figura tali, sicut probavi in Opere Majori. Sed
licet celum non moveretur, nec fieret generacio et corrupcio,
sicut erit post resurreccionem— quia tunc erunt omnia incor-
25 ruptibilia, et adhuc erunt partes universi— ergo figura ista
sperica, que facit continendam in hoc mundo, non potest
convincere, quod idem sit esse pars universi, et necessario
contentum, secundum quod requirit continens et locum con­
tinentem. Quapropter concludi videtur quod spiritualis sub-
30 stancia nullum locum, nec divisibilem nec indivisibilem, cor­
poralem requirit, nec debeat habere, propter continendam,
sicut neque propter salutem.
22 Opere Majori] vol. i, p. 153.
4 loco continente om. D 5 unius per aliud om. D 6 universitas]
unitas D 8 pactum om. D 13 ideo . . . undique om. D 15 elementi.
Haec verba add. F et per consequens corpus spericum est celeste, ideo con­
tentivum elementi 18 requiretur] requireretur BD 21 sperice]
spericitas FB 25 et om. MD 29 videtur] v. necessario BD 30 cor­
poralem om. D
 232

{de loco angelorum.')

Deinde in particulari argui potest ad utrumque, et prima

quod locum indivisibilem non optinebit nec requiret. Nam
tunc sit ille locus A punctus in celo ; sequetur igitur per superius
dicta quod non transibit ipsum A in eternum, neque per motum 5.
neque per mutacionem ; ergo non operabitur nisi apud ipsum
A. Ergo angeli cum fuerint omnes in celo creati, et primo
existentes ibi, non possunt aliquid operari in hoc mundo in­
feriori per presenciam sue substancie, nec ad homines pertingere
neque potentes eis adesse,-quod est plane falsum; quia seri- 1»
ptura dicit contrarium,et multiplex historia, et experienda; et
est contra fidem et contra veritatem. Si dicatur quod existens
67 a 2. in A puncto in celo potest hic inter | homines operari propter
potestatem magnam virtutis, sine mutacione locali ;— contra,
potestas non excedit essenciam, quia aut essencia nobilior est ’ S
potencia, aut essencia equatur saltem potencie; sicut dicitur
in libro de Causis. Ergo ubi sua essencia non est, non potest
operari, nisi loquamur de accione per multiplicacionem virtutis.
Set de hac non loquitur aliquis hic, nec posset hoc stare, sicut
alibi probatum est. 20
Item, divina potencia non operatur nisi ubi est presens sua
essencia ; quia sicut potencia est ubique, sic sua essencia ; et
ideo multo magis angelica potencia non operabitur, nisi ubi
sua essencia presens est. Item, secundum fidem ecclesie et
scripture, et dicta sanctorum, et secundum historias certas, 25
angeli non solum facti sunt presentes hominibus secundum
opera, sed secundum suam essenciam, et substanciam, et natu­
ram. Set hoc esse non potest si angelus determinat sibi locum
punctalem, ut probatum est. Item, anima racionalis est
presens corpori humano viventi ; et est presens non solum 3^
secundum operacionem set secundum substanciam, ut patet, et

1 All MSS. here have a new initial but no chapter heading.

4 sequetur] sequitur FB io scriptura] sequitur a D 16 essencia

equatur saltem potencia] ei coequatur F equatur] sequatur D 19 posset]
possit F 25 dicta sanctorum] sanctos F certas] sanctas M
28 determinat] determinaret F
 233
fit in celo per presenciam sue substancie que sancta est, aut
in inferno que dampnatur, aut in purgatorio que spem habet
salutis. Ergo substanda spiritualis non erit solum et semper
presens uni loco punctali, secundum suam essenciam, sicut nec |
5 secundum suam potenciam solam operandi. Item, si angelus F. 107 b
esset artatus ad punctum, et esset substanda punctalis | im- 67 b 1.
possibile est quod esset dignitatis illius que predicatur de eo ;
nam tunc et essencia esset punctalis et potencia, et ita esset
vilissima substandarum, et vilior omnibus aliis, que ad puncti
10 miseriam non artantur. Nec expedit dici quod licet sint artati
ad punctum mole, non tamen virtute ; quia virtus et potestas
idem sunt, et moles inportat essenciam ; set potestas non
excedit essenciam, ergo nec virtus ; et ideo hec pars conce­
denda est.
15 Quod si obicitur quod angelus est indivisibilis, ergo et suus
locus; dicendum est quod indivisibilitas angeli et loci sunt
equivoca et alterius generis; quia angelus est ita indivisibilis
quod nec est quantum nec terminus quanti ; set punctus localis
est terminus quanti, ideo non correspondent sibi invicem. Si
20 edam dicatur, quod sic se habet divisibile locatum ad locum
divisibilem, sicut indivisibile ad indivisibilem, ergo angelus
occupabit locum indivisibilem ; dicendum est quod prima pro-
posicio vera est de indivisibili locato, quod est ejusdem generis
cum divisibili, ut est punctus corporalis respectu corporis ; set
25 non de alio indivisibili quod est spirituale; quod non est
corporis nec quantitatis. Set tota difficultas est respectu loci
divisibilis; et probatur quod angelus non potest sibi determinare
locum divisibilem, nec magnum nec parvum, ad quem limitetur
per presenciam suam. Nam plus convenit ei locus indivisibilis
30 quam divisibilis, quia substancia est indivisibilis ; ergo si locus
indivisibilis ei non congruit, nec multo magis locus divisibilis.
Item, non convenit nos assignare | uni angelo quantum debet 67 b 2.
occupare, nec potest per naturam loci et locati assignari ; sci­
licet ut sit unus pes, vel duo, vel quantum locus hominis vel1

1 sancta] salva F 7 que predicatur] quod patet F 12-13 s e t . ..

essenciam om. F 25 alio] alico F 29 presenciam] permanendam
F: substanciam D 31 congruit] convenit FD 32 quantum]
quem locum D
R. B. III R
 234
stelle; quoniam cum sit res spiritualis non habet majorem !|
convenienciam ad locum unius quantitatis quam alterius, dum­
modo sit quantitas finita ; ideo indifferenter se habebit ad f
omnem quantitatem loci, seu parvam seu magnam ; ergo ad '
nullum locum certe quantitatis finite potest artari. Si dicatur 5
quod sic, quia sua potestas limitatur, et ideo oportet quod
locum sibi limitatum occupet: contra ; aut hec limitacio est '
finicio sue potestatis, et sic patet quod non habebit locum
infinitum ex sua potestate; et hoc est verum si hoc non |
impediat argumentum. A ut si limitacio potestatis dicat locum 10 '
certe quantitatis, qua miriorem nec majorem occupabit; hoc I
reprobatur sic, quia sua potestas est spiritualis, sicut sua
essencia, et non repugnant sibi nec disconveniunt; et ideo si
sua essencia quia spiritualis est non habet familiaritatem magis
ad locum unius quantitatis quam alterius, ergo nec sua potestas. 15
Item, si locum divisibilem necessario occupabit et omnes ejus
partes, hoc non facit propter sui divisionem, nec quantita­
tem, nec extensionem, ut p a te t; ergo faciet hoc quia potest
esse in pluribus particularibus locis, ex nobilitate sue sub­
stande, et nature, ac potestatis, et virtutis ; que omnia idem 20
sunt.
6S a 1. Sed Aristoteles dicit in capitulo de | Vactio quod si aliquid
potest esse in duobus locis, potest esse in tribus, et in quatuor, ] '
107 b 2. et in infinitis : ergo si angelus potest loca particularia alicujus 1
loci divisibilis occupare, propter sue potencie nobilitatem, 25
poterit iterum majoris loci in duplo partes occupare, et in triplo, j
et in quadruplo, et sic de partibus loci infinitis ; set tunc esset
potencie infinite ; ergo relinquitur quod plura loca, vel partes
plures ejusdem loci, non potest occupare.
Probaciones has non est facile dissolvere, quamvis multe 3°
cavillaciones possent dici, sed expertus in consideracione quan­
titatis, et rerum non habencium comparacionem ad quantitatem,
potest de facili cavillaciones eas dissolvere. Set difficilia argu­
menta sunt in contrarium, propter ymaginaciones corporalium, i

1
22 de Vacuo] Phys. iv. 76, 77.

6 limitatur] finitatur F 7 limitatum] . et certum FBD 8 habebit] .

habet F 10 impediat] impedit FBD 19 particularibus] partibus FD
34 corporalium] corporum F
 235
quibus absorti sumus, quia omnis intellectus noster est cum
continuo, ut Aristoteles dicit, libro de Memoria et Reminiscenda.
Et ideo primo intuitu non transcendit noster intellectus ultra
continuum, quod est quantitas scilicet corporalis. Propter
5 hoc de spiritualibus format sibi ut in pluribus ymaginaciones
corporales, aut similes eis ; aut si has non faciat aliquando,
tunc deficit de comprehensione veritatum circa spiritualia, et
nichil contemplatur ; et ideo in hiis multa sunt vulgata secun­
dum modum loquendi in corporibus, cum tamen | aliter 6S a 2.
10 intelligenda sunt, et non solum de angelis, set Deo. Nam
dicimus quod Deus descendit de celo ; et secundum modum
vulgatum apud nos, quod descendit de alto, relinquit illum
locum et acquirit novum locum, quem prius non habuit. Set
hec sunt absurda Deo. E t cum dicitur: ‘ Misit Deus Filium
15 suum in terris/ non est intelligendum sicut homo mittit filium
suum a se ad locum distantem, in quo non est mittens, et
quem prius non habuit missus. Hec enim in corporalibus
locum habent; et sic de infinitis attributis aliis Deo, secundum
sermones vulgatos de corporalibus ; que aliter intelligenda sunt.
20 Similiter vero est de angelis, quod multa loquimur de eis
secundum similitudines loquendi in corporalibus ; quia talis
modus loquendi est proprius intellectui nostro, qui corporalia
non transcendit, primo aspectu et principali mentis intuitu ;
licet ex consequenti per corporalia, que sunt effectus et pri-
25 vaciones spiritualium, devenimus via arguendi in aliquales
cogniciones spiritualium ; et precipue quantum ad questionem
an sint et quid sint. Quia scimus quod Deus est, propter
creacionem et gubernacionem mundi; et scimus quod est unus,
quia unus est mundus. Et per motus celorum, qui non sunt
30 naturales, nec violenti, sed voluntarii, scimus quod angelica
natura est que movet celos ; et quia sunt sexaginta motus
secundum Aristotelem, in undecimo Methaphisice, scimus quod

2 de Mem oria et Kem iniscencia] c. 1. 32 Methaphisice] see f. 117,

b. 2, ed. 1496.

2 continuo] c. et tempore F 3 transcendit] procedit F 6 all. aut] ac F

9 corporibus] corporalibus F 19 corporalibus] corporibus F 25 ar­
guendi] argumentandi F aliquales cogniciones] substanciales cogita-
ciones F 27 quid] quot FB 30 voluntarii] violentarii D
R 2
 23 6

68 b i. angeli, motores orbium celestium, sunt sexaginta, | preter

ioS a i. milia milium et decies cen|tena milia, et innumerabiles nobis,
quos scimus esse per fidem ecclesie, et scripture, et sanctorum.
Si igitur obicitur quod, cum angeli sint in gloria celesti,
erunt infra celum, et ita vel totum celum, vel partem, quilibet 5
eorum sibi determinabit, et ita locum divisibilem vel indivisi­
bilem ; dixerunt viri famosi quod hec forma arguendi non
va let; quia Deus est in celo, et in hoc mundo, et tamen
nullum locum sibi determinat, nec divisibilem, nec indivisi­
bilem. Set tunc si dicatur quod angelus erit similis Deo in to
hac proprietate, et ita cum Deus propter hoc, quod in se est,
non dicitur esse in loco ; similiter nec angelus; quod est
nepharium, quia tunc esset D eu s: dicunt quod Deus est
natura spiritualis per privacionem corporalis nature, et in hoc
similis est ei angelus. 15
Item, quia est ymago Dei, non solum est similis per priva­
cionem corporalis nature, set per ymitacionem nature divine,
licet non sit similis per participacionem alicujus communis
Deo et ei. Deus igitur quia est natura spiritualis, et quia in
se est, non determinat sibi locum nec magnum nec parvum ; 20
et ita ex duplici causa. Set angelus ex una illarum, que est
spiritualis natura, et non ex alia, scilicet, quod habeat esse
in se, quia hoc conceditur soli Deo. De proprietate tamen
nature spiritualis est, ut non habeat proporcionem aliquam ad
locum corporalem ; quia nulla est proporcio spiritus ad corpus, 25
nec ad aliquid corporis.
Si vero obicitur quod, si non habeat locum divisibilem,
68 b 2. neque indivisibilem | in celo, ergo neque mutabitur et ita
non possunt angeli fieri presentes nobis, nec demones, nec
anime nostre unquam separarentur a corporibus, et fierent in 30
celo et purgatorio, que sunt falsa et inpossibilia: consequenda
patet ex supradictis ; quia ostensum est quod si non habet
locum divisibilem non poterit moveri nec m utari; et si non
habet comparacionem aliquo modo ad locum non potest
habere comparacionem ad motum quia motus secundum 35
27 obicitur] obiciatur D habeat] habet D 28 mutabitur] m. neque
movetur FB 29 possunt] possent D 30 unquam separarentur]
possunt separari F fierent] fient D 34 potest] poterit D 35 quia]
secundum locum quia BD quia motus om. F
 237
locum non potest fieri nisi considerata racione loci ; et ita
erunt omnino immobiles secundum locum. E x quo videntur
sequi inconveniencia dicta. Et hoc philosophia clamat tota,
quod substanda spiritualis est immobilis secundum locum, ut
5 habetur in libro de Causis, et tamen operatur in locis diversis.
Et hec est quorundam theologorum posicio famosa Parisius,
volendum quod operetur in celo et in terra, licet non movetur
secundum locum, nec mutetur. Ponitur igitur, quod nulla
distancia corporalis impedit operacionem angeli, nec respectu
io ejus est aliqua distancia hujusmodi; nam distancia corporalis
ad corpora refertur, set non ad spiritus. Et ideo si ymagine-
mur angelum in celo, non propter hoc distat a terra distancia
corporali, que respectu ejus nulla est, set respectu corporis, ut
stelle in celo existentis ; et ideo angelus presens celo potest
15 operari in terra, et e converso ; et non est nisi ubi operatur,
sicut dicit posicio theologorum predictorum, nec respondet ei
alicubi esse nisi per operacionem, id est, quod operacio ejus
sit alicubi in celo vel in terra | set ejus substancia nusquam 6931.
est localiter per determinacionem J alicujus loci ; quia situm F. 10S a 2.
20 non habet. Et ideo cum angelus duxit et reduxit Tobiam,
operacio ejus et corpus assumptum mutabant locum, et fiebant
in diversis locis; set substancia angelica remansit immobilis
presens celo, non absens a terra, nec tamen locum aliter
accipiens, nec determinans in celo nec in terra. Unde sicut
25 non est distancia corporalis inter duo tempora, scilicet, Pascha
et Pentecosten, et tamen tempus est passio corporalis, quia
est mensura motus corporis, sic est hic, et longe magis, ut
dicunt isti, quia spiritus angelicus nichil est corporis.
Set tunc fortis objeccio oritur quia tunc erit ubique sicut
30 Deus, et ita erit potencie infinite. Si enim est immobilis
secundum locum, et non determinat sibi locum in celo nec in'
terra, cum presens est celo non abest a terra, ergo erit in celo

5 de Causis] c.vi.1

1 potest] poterit F nisi] nisi ex F 6 Parisius om. D 7 volen­

dum] volentes FB : violencium D 16 nec respondet ei] id est, non debet
dici FB 17-18 esse . . . alicubi om. F 20 habet] habent 21 muta­
bant] mutabunt D 30 Deus] diceret /-
 23 8
et in terra simul et sem el; et ita ubique, sicut Deus ; et erit
potencie infinite, quia posse esse ubique est potencie infinite.
Et dixerunt ad hoc, quod Deus ex causa duplici non abest
alicui loco, tum quia substancia spiritualis est, et respectu
spiritus non attenditur distancia corporalis; tum quia est 5
potencie infinite continentis omnia et singula per presenciam
Majestatis. Nam aliter esset vacuitas in creatura et defectus,
quibus tenderet in non esse. Et racione istius proprietatis
divine est recte ubique, et quia ubique est ex hac racione, ideo
69 a 2. non abest alicui loco. Quoniam eciam Deus est | natura 10
spiritualis, non recipit distanciam corporalem, et ideo presens
celo non abest terre. Angelus autem non habet racionem
majestatis nec potencie infinite, et ideo ex hac proprietate
non ubique est, quia cum est presens celo non abest terre ;
sed racione spiritualitatis, qua nullam distanciam recipit J5
corporalem, quia nullum situm habet, nec situatur in celo ut
stella, nec in terra ut homo, ideo habet quod presens celo non
abest terre, nec distat. E t ideo secundum hanc viam non
debet adhuc proprie et primo et principaliter dici quod sit
ubique per affirmacionem, et hoc precipue ut dissimilitudo 20
ejus ad majestatem Dei notetur. Set tamen per negacionem
potest dici, nec quod abest celo nec terre, propter hoc quod nulla
distancia corporalis ei conceditur ; nec habet notam respectu
ejus, quia non est proporcio spiritualis ad aliquod corporale.
Quatenus igitur non solum vitemus errorem, set sermones’ 25
similes erroribus, precipue propter reverendam divine maje­
statis, non dicemus quodangelus est simul et semel ubique; quia
hoc appropriatur Deo tam in re quam in sermone ; nec oportet
quod dicamus quod angelus est simul presens celo et terre, set
per negacionem, quod non abest nec distat a celo nec a terra,' 30
F. 10S b 1. et cum est presens celo j non distat a terra, nec abest ab ea ;
et, e converso, cum consideretur presens terre, nec abest
nec distat a ce lo ; ut semper aliqua negacio exprimatur, quia
nullam habet racionem distancie corporalis, cum sit spiritus.
69 b 1. Si autem iterum obicitur quod adhuc | sequatur ex hac: 35

6 continentis] convenientis D 8 tenderet] tendent F 9 et quia

ubique est om. F 15 recipit] respicit nec recipit F 20 precipue]
precise F 24 ejus] hujus F 29 dicamus] dicemus D
 239
racione angelum esse potencie infinite, quia si distancia esset
infinita inter celum et terram et mundus esset infinitus, angelus
presens celo non distaret a terra, quia, ut dictum est, nulla
distancia localis ad angelum refertur. Set cum sic esse
5 presens celo et non distare a terra, posito spacio finito, est
per potenciam finitam angelicam, ergo posito spacio infinito
erit ex potencia infinita, quod dum sit presens celo, non abest
a terra. E t dicendum est, non sequitur de spacio infinito
propter finitatem creature, racio tamen spiritualitatis non
io repugnat, et ideo saltern in spacio infinito non reperitur incon­
veniens. E t per hoc patet quomodo anima racionalis est
ubique in corpore, et quomodo sensitiva non, nec vegetativa.

4 refertur. 1
The coincidence with the Op. Tert. (p. 184, . 26} ends.

7 abest] distat D
f . i°5 b 2. In cip it quarta p ars com m unium naturalis
philosophic que est de produccione rerum in
generali .

D. 63 a. Nunc tempus est ut fiat descensus ad species motus, et ad

ea que sunt annexa eis. Sic enim Aristoteles facit, quoniam 5
post motum in universali et locum et vacuum et tempus,
descendit in particulari ad species motus et ad ea que se-
quntur eas. In hac igitur parte hujus primi libri naturalis
voluminis, incipio a generacione, que est motus principalis
in naturalibus. Set multa dubitabilia sunt circa eam. Est 10
autem generacio exitus materie de potencia ad actum, sive
exitus generabilis de non ente ad ens, hoc est, de ente in
potencia ad esse actuale. E t patet ex predictis quod essencia
69 b 2. incompleta | et in potencia vadit per generacionem ad com-
F. n o a i. plementum et actum. | E t nichil aliud est exitus de potencia 15
materie, nisi quod sic promoveatur in terminum generacionis,
unde illud quod fuit in potencia postea fit in actu, sicut
Aristoteles determinat in fine octavi Methaphisice. Set an

18 Methaphisice] viii. 15.

1-3 Pars quarta hujus primi libri in qua fit desensus ad species motus et ad
ea que consecuntur eas F : om. D 4 Another form is given on f. 29 b 1 of M
1 Hiis habitis de parte materie naturalis secundum se, consequenter consider­
andum est quomodo extrahatur materia de potencia ad actum. Et patet ex
predictis . . . et actum \ 6 et locum] ad locum F 7 sequntur] con-
sequntur D 12 generabilis] generalis F 14 complementum] com­
plementum in terminum generacionis D
 241

subito an successive sic promoveatur dubitacio est, quia

ponitur ab omnibus quod forma substancialis inducitur tota
in instanti. Primo tamen oportet excludere alteracionem
quamdam que hic fingitur ante ultimum exitum termini
.5generacionis in esse, ut stemus solum in ipsa veritate gene-
racionis. Cum vero natura substancialis incompleta promo­
vetur ut compleatur, decurrit hec transmutacio ejus a gradu
incompleto ad gradum completum. Set isti duo gradus
extremi sunt ejusdem generis, scilicet, quia sunt substanciales
io et de rei substanda, ergo si qui sunt medii gradus, erunt
similiter substanciales, quia medium est ejusdem generis cum
extremis, ut docetur decimo Methaphisicc. Ergo, nullum
accidens cadit in medio inter hec extrema. Set alteracio
non est nisi inter accidencia, ergo, nulla est ibi alteracio
15 intercepta. Item, si disposiciones accidentales adderentur
super primum gradum essencie materialis substancialem
promovendum continue in ultimum gradum substancialem,
et res generata componitur ex primo gradu et ultimo, quero
de istis mediis gradibus accidentalibus, aut cedunt in nichil
20 quod est inconveniens, aut componetur generatum ex eis
cum primo gradu et ultimo, et ita fieret substanda ex sub­
standa et accidente. Item loquamur de generacione alicujus
speciei ex materia communi, ut de generacione ignis, et sit
illa materia communis in aqua, et fiat ignis ex aqua per
25 corrupcionem aque et | educcionem ignis de potencia materie. 70 a 1.
Si igitur gradus inter potenciam materie et exitum ultimum
forme substancialis in esse sit accidens, ut caliditas, et acci­
dens non renovatur nisi per renovacionem sui subjecti, quia
proprium subjectum cujuslibet accidentis precedit natura
30 ipsum accidens, ergo prius natura inducetur ibi subjectum
proprium caliditatis. Set hoc non potest esse nisi substanda
ignis ; quare substancia ignis precedet natura saltem calidi-

12 Methaphisice] x. 22, 24.

2 ab omnibus om. FD 6 promovetur] promoveatur F 9 scilicet]

set D quia om. F 10 rei om. F 12 Ergo] Ergo eum F
15 disposiciones] deposiciones D 16 substancialem] substanciale F
21 cum] tamen D 24 et fiat] ut fiat D
 242
tatem et omne accidens ignis ; et ideo generacio precedet
alteracionem per naturam, si ibi esset alteracio. Item, cum
alteracio est a subjecto in subjectum actu existens in esse
specifico, ut Aristoteles determinat, non erit hic alteracio,
cum non sit subjectum manens in actu, set ens in potencia 5
D. 63 b. pro subjecto. Subjectum enim vocatur hic terminus | affirma­
tus, ut album, nigrum, set terminus generacionis a quo non
est ens, et ideo non est a subjecto in subjectum, set alteracio
est a subjecto in subjectum ut ab albo in nigrum, a calido
in frigidum. E t propter hoc dicendum est quod nulla est 10
hic alteracio, quia hic non generatur accidens nisi per gene-
racionem subjecti sui subjecto communi existente ente in
potencia et non in actu, quod est materia naturalis. Et
ideo est ibi generacio substancie que vocatur generacio sim­
plex vel simpliciter, et generacio accidentis que vocatur 15
generacio secundum quid. Unde omnes disposiciones inter
potenciam materie et ultimum actum sunt gradus substan-
ciales et nulla accidentalis. Impossibile enim est hoc sicut
probatum est.

Capituhnn 2m. de intencione et remissione forme substan- 20

cialis.

Sed tunc gravior occurrit dubitacio. Si enim hec sunt

70 a 2. vera, tunc substancia suscipit magis et minus in | generacione
cum extrahitur de potencia ad actum, et suscipiet inten-
cionem et remissionem, et hoc iterum probatur per Aristotelem 25
in 70 Phisicornm, ubi dicit quod majus et minus sunt in
quantitate, magis et minus in qualitate. In substancia vero
sunt differende intencionis et remissionis, set non sunt
nominate. Et iterum in 8° Methaphisice dicit quod forma
substancialis cum materia recipit magis et minus et Averroys 30

26 Phisieorum ] vii. 25 sqq. 29 M ethaphisice] viii. 10.

3 in subjectum om. D 8 non est om. D 15 vel simpliciter

om. D 16 quid] quod D 20-21 Capitulum . . . substancialis om. F
23 magis et om. D 24 suscipiet] suscipiat D 27 vero] quedam F
28 pr. sunt] sunt quidem D
 243
super quartum Celi et Mundi hoc idem demonstrat ; quoniam
si caliditas ignis potest per corrupcionem remitti secundum
partem aliquam, stante forma substanciali integra, eadem
racione si remittatur secundum aliam partem, et terciam, et
5 omnis remanebit substanda ignis illesa non remissa. Ergo
posset propria passio corrumpi totaliter, subjecto manente
in actu, quod est impossibile ; quare remissionem accidentis
sequitur remissio substancie subjecti sui, et ita ad intencionem
accidentis in generacione, oportet ponere quod simul tempore
io sit intencio substancie. Item mixtio contrariorum elemento­
rum, ut fiat mixtum ex eis, fit per remissionem miscibilium
in unam naturam compositam ex eis. Set si nichil remit­
teretur nisi accidens ex parte eorum, nullum compositum
generaretur nisi accidens, ergo generacio mixti non esset
15 generacio substancie, set solius accidentis, quod est impos­
sibile. Quapropter cum substanda | mixta generatur, oportet F. no a 2,
quod miscibilia remittantur in substanciis suis, set eadem
natura miscentur et generantur adinvicem, ergo quando unum
transmutatur in aliud, ut aqua in ignem, ibi | erit remissio 70 b i.
20 substancie sicut accidentis, et ideo alterius substancie gene­
racio. Quod si obiciatur Aristoteles in Prcdicamentis, quod
substancia non suscipit magis et minus; dicendum quod
secunda substancia potest comparari ad primam in qua due
prime vel plures conveniunt, et sic tota substancia illa secunda
25 et totaliter est in qualibet prima, ut animal in hoc animali
et illo, et homo in isto et illo. Et hoc dicit Boecius in
30 libro Commentarii super Periarmenias, et ideo Aristoteles
dicit in Predicamentis quod unus homo non est magis homo
quam alius, et sic solum intendit Aristoteles quod substancia
30 non suscipit magis et minus.
Aliter potest substancia universalis considerari in linea*1

I Celi et Mundi] iv. com. 32. 21 Predicamentis] c.de substantia.

1 quoniam] quod D 3 substanciali] substanciali non remissa set

D 10 mixtio] mixtum D 11 ut fiat] ubi D : ubi fit F 17 sub­
stanciis] naturis et substanciis D 18 quando] quod F 22 magis]
majus D quod] quoniam DF 23 qua] quantum D : quam F 30 et]
aut D
 244
sue generationis, et singularis in sua prout ipse vadunt de
D. 64 a. potencia ad actum, et sic cum | hic exitus fit per multas
disposiciones precedentes ultimum complementum forme sub-
stancialis in esse, que disposiciones ut prius ostensum est,
non possunt esse accidenda set gradus substancie ; oportet
quod tam prima substancia quam secunda suscipiant inten-
cionem et remissionem in generacione et corrupcione. Et sic
Aristoteles intendit in 70 Phisiconim et octavo Mcth aphisice,
ut probatum est. Eciam si substande prime considerentur
secundum se sub suo universali, ut duo asini individui, vel 10
duo leones, differunt secundum nobilius et vilius, et secundum
gradus, et est unum individuum maximum in specie qualibet
quod est nobilius omnibus aliis, scilicet, in quo sub ultimo
complemento reperiatur materia propria et forma individuo­
rum, quia unum est nobilioris complexionis quam alterum, 15
et habet animam nobiliorem et corpus similiter. Hoc bene
assero in omnibus preterquam in homine de quo est major j
70 b 2. questio propter animam racionalem, cum tamen a parte com­
plexionis sit intensio vel remissio, et hec patent per Aristotelem
ex 130 Mcthaphisice et libro De sensu et sensato in quo inter 20
individua ejusdem speciei ponitur unum et minimum, et
Aristoteles exemplificat de hominibus sicut de equis et aliis.
Substancie autem universales adinvicem comparate sub genere
suo, ut patet, differunt penes gradus nobilitatis, quia ex
30 Methaphisice et io° manifestum est quod omne genus di­ 25
viditur in duas differendas specificas, quarum una est nobilior
alia, et se habet per modum habitus, reliqua per modum
privacionis. Unde animal racionale est nobilius quam animal
irracionale, et ideo vult in decimo Methaphisice quod in omni
genere est unum primum et maximum quod est nobilius aliis. 30
Si vero obiciatur quod magis est quod habet minus de con-

20 Methaphisice] xiii. c. 3. 25 Methaphisice] iii.10, x. 13. 29 Metha­

phisice] loc. cit.

4 ostensum] dictum D ix differunt] differant F 14 complemento]

complimenti M forma] forma propria F 16 Hoc] Hec DF 19 in­
tensio vel] tam intensio quam F 20 130] io° F 23 Substancie autem]
Set habeant F
 245
trario, et minus quod habet magis, ut dicitur 50 Phisicorum ;
et in substanciis non est contrarietas, ut dicit Aristoteles ;
patet quod non est ibi contrarietas formarum vel naturarum
circa idem subjectum constitutum in actu specifico ut in
5 qualitate, sicut albi vel nigri circa Socratem. Est tamen ibi
contrarietas formarum et naturarum substancialium circa
subjectum, quod est ens in potencia et non in actu, quod est
res alicujus generis, vel individui ejus quod est materia natu­
ralis. Prima igitur negat Aristoteles a substanda in Predica-
10 mentis, set non aliam, quoniam in fine De Generacione et
primo Phisicorum dicit substanciam esse contrariam sub­
stande, et in genere substande esse unam contrarietatem
primam.

Capitulum 3“ . de successione generacionis forme substan-

15 cialis.
Set si ita sit, tunc specialiter sequitur dubitacio de ipso
exitu materie de potencia ad actum qui est generacio | et 71 a 1.
concluditur ex dictis quod ipsa fit successive, et sit motus
non mutacio. Si enim hic exitus currat super gradus inten-
20 cionis nature substancialis, quorum quilibet ad alium additur,
oportet quod sit successio in hoc exitu, et tempus. Et ideo
Aristoteles dicit 16° De Animalibus quod prius tempore
est animal in embrione quam equus, et in 6° Phisicorum
probat de generacione et corrupeione sicut de alteracione
25 et loci mutacione et augmento et diminucione, quod ad di­
visionem temporis in infinitum accidit divisio generacionis | et D. 64 b.
corrupcionis et e contrario. Et in eodem 6° probat | quod F. n o b i .
nulla virtus finita agit in instanti, quia tunc major virtus
potest agere in minori, et hoc patet ex 8° Phisicorum in

i Phisicorum ] v. io. n Phisicorum] see i. 52 and 50. 22 De

Anim alibus] de Gen. ii. 3. 29 Phisicorum ] viii. 69, 86.

4 actu] esse M 5 Sor, Sortis pro Socrates, hic et ubique MSS.

10 non] non solum D 14 Capitulum . . . substancialis om. F 19 super]
supra F 20 quilibet] quelibet D 22 16"] 26°D 29 potest]
posset DF
 246
fine, quoniam proprium est infinite virtutis agere in instanti,
et ideo si virtus finita ageret in instanti, essent equales et
haberent saltem comparacionem, quod est impossibile. Set
natura agens est virtus finita, ergo non producit formam
substancialem in instanti. Si vero dicatur quod Aristoteles 5
dicit in 50 Phisicorum quod generacio non est motus set
mutacio, dicendum est quod motus sumitur dupliciter, uno
modo pro omni transmutacione successiva, et sic cadit motus
in diffinicione temporis, cum dicit quod tempus est numerus
motus secundum prius et posterius, unde motus, ut cadit in 10
diffinicione temporis, est propriissime motus, et hec est prima
significacio motus et principalis. Et ideo cum generacio divi­
ditur secundum divisionem temporis, oportet quod generacio
sit motus, id est, transmutacio successiva. Set in 50 Phisicorum
aliter accipitur motus et equivoce, scilicet, pro transmutacione 15
que est a subjecto in subjectum, ut ibi dicit, et hoc est dictum
a subjecto in actu et affirmato, ad subjectum idem numero
et specie in actu et affirmatum, ut in alteracione ab albo
a 2. in nigrum fit | transmutacio a Socrate albo in Socratem
nigrum, et in loci mutacione a Socrate existente sursum ad 20
Socratem factum deorsum; et in augmentacione a Socrate
parvo in Socratem magnum. Set in substancia non est sic,
quia ibi est transmutacio a subjecto in potencia ad subjectum
in actu, ut a genere in speciem, seu a materiali principio
usque in esse specificum, quod est terminus generacionis. 25
Non enim est ibi transmutacio a Socrate in Socratem, nec
ab aliquo in actu ad aliquem in actum, set a potencia in
actum. Et sic motus sumptus est specialior quam prius,
artatur enim transmutacio successiva ad subjectum in actu
specifico. Set mutacio opposita primo motui est in instanti, 3°
nullam habens successionem sicut ille motus. Set mutacio

6 Phisicorum] v. 8. 14 Phisicorum] v. 56.

3 haberent] haberet D Set] Si igitur F 6 50] 7° F 12 et principalis

om. M 13 divisionem] diffinicionem D 14 motus] verissime motus
DF id est] et F 22 substancia] subjecto F 23 potencia]
potenciam F 28 sic] sic alteracio D : sic in alteracione F 29 artatur]
apptatur F 30-31 primo . . . habens] tali motu habet D 30 primo] tali F
31 sicut ille motus om. F Set mutacio . . . successiva om. D
 247
opposita secundo motui est successiva, et ideo non est illa
mutacio in instanti set in tempore, et hec mutacio est gene-
racio vel corrupcio. Si dicitur quod generacio est mutacio
a contradictorio in contradictorium, et inter contradictoria
s non est medium, ergo, non sunt gradus medii in quibus currat
motus, set solum erit exitus ab uno contradictorio in aliud,
dicendum quod ens in potencia, quod vocatur non ens respectu
entis in actu specifico, non est purum extremum contradic-
cionis, quia pura negacio est non ens, quod neque est actu neque
io in potencia, et tale non ens non est subjectum generacionis,
nec ab eo itur ad ens, nec est aliqua transmutacio naturalis
a non ente sic ad ens. Creacio enim est a non ente puro
ad ens, set generacio est a non ente in actu specifico, quod
est ens in actu generali ; et ideo utrumque extremum gene-
15 racionis est vere ens, et cadunt sub uno extremo contradic-
cionis, scilicet, sub afjfirmacione, in qua affirmacione, quia multi 71 b
gradus sunt inter incompletum et completum, currit genera­
bile successive per transmutacionem que est generacio, et
ideo generacio est motus. Et cum solebat obici quod nos
20 videmus gravia et levia successive ferri propter resistendam
medii, quia si esset vacuum et nulla resistencia fieret trans- d . 6
mutacio in non tempore et in instanti, quia vacui ad plenum
non est proporcio, ut arguitur 40 Phisicorum ; set in exitu de
potencia ad actum: non est resistencia aliqua, quia perficitur
25 potencia per actum; dicendum est quod nos videmus quod
motus celi fit cum successione, licet non sit resistencia in
hoc motu, et ideo motum simpliciter non facit resistencia
set spacii divisibilitas in motu locali, vel magnitudo in aug­
mento et diminucione, et forme accidentalis divisibilitas in
30 alteracione, et substancialis in generacione et corrupcione.
Quod autem obicit de vacuo ; dicendum est quod quantum
est de racione vacui fieret transmutacio in instanti, si aliqua

23 Phisicorum] iv. 71, 72.

1 est successiva] in successione sicut ille motus F 6 aliud] alium M

9 quod] que DF actu] in actum F 13 generacio out. F 20 successive
ferri] successione fieri D ferri] fieri F 21 esset] fieret F 24 non
o»i. M 27 hoc] illo D
 248
posset fieri in vacuo, quia vacuum non habet resistenciam
debitam que est in pleno, que resistencia moderata facit motum
u o b 2. non simpliciter | set naturalem, et ideo cum vacui ad plenum
nulla est proporcio quantum ad hanc proprietatem densitatis
medii, sequeretur sub hac racione quod transmutacio in vacuo g.
naturalis non fieret in tempore. Est tamen motus racione
divisibilitatis spacii in vacuo, quia posuerunt vacuum esse
spacium dimensionatum, et quod esset divisibilitas in trans-
71 b 2. mutajcione facta in vacuo et ita successio, quamvis non esset
motus naturalis rectus, ut Aristoteles solum concludit propter 10
defectum proporcionis vacui ad plenum in proprietate naturali
ipsius medii, que est aliqua densitas, nec omnino cedens nec
omnino resistens. Set prius tamen ostensum est quod neque
motus neque mutacio potest fieri in vacuo, quia non cedit
corpori. Si vero dicatur quod Avicenna dicit 30 Phisicorum 15.
quod substancia corrumpitur et generatur subito, et quod
non est motus nec successio in ea, et nec suscipit magis nec
minus, et hoc nititur declarare ; dicendum quod in prologo
libri Sufficiende, qui est de omnibus partibus philosophic,
cujus liber Phisicorum est una pars, dicit quod in isto libro z<y
Sufficiende sequitur opiniones aliorum per totum, et non est
secundum ejus sentenciam, et ideo non est mirum si aliqua
falsa contineantur, sicut in libris quos recitat A lgazel de
logicalibus, naturalibus, et methaphisicis, ad imitacionem libri
Avicenne, de quibus A lgazel in prologo librorum illorum 25
asserit quod omnia que recitat in eis sunt secundum opinionem
aliorum, in quibus dicit multa contineri que vult reprobare
et aliter exponere in libro suo De controversia philosophorum.
Ceterum Avicenna dicit in eodem prologo quod postea voluit
facere librum Dependendum, quod sit glosa hujus libri Suffi- 30
ciejicie ; ex quo patet quod non est confisus in isto libro.
Set precipue hoc manifestum est ex eodem prologo, ubi

15 A vicenna] Stiff, ii. c. 3. 21 Sufficiende] Kitab-al-Shifa. 23 A l­

gazel] not in printed text. 30 D ependendum ] Kitab-al-Najat.

2 debitam] propriam debitam DF 3 naturalem] naturalem et rectum F

4 nulla est proporcio om. D 21 aliorum] Aristotelis F 23 falsa]
falsa ibi F 27 multa] multa falsa F
 249
postea dicit hec verba : ‘ est autem alius liber preter hos duos
in quo posui philosophiam secundum id quod ejus est in
natura et secundum id quod exigit opinio pura, non obser­
vando semitam aut partem | ad quam declinant participes in 72 a i.
5 arte, neque formidando a suarum ictibus lancearum, hoc quod
fuit in aliis formidatum, et hic est meus liber in Philosophia
Orientali.’ Sapientissimus | enim philosophorum post Aristo- D. 65 b.
telem scivit quod propter invidiam-et superbiam multorum,
et impericiam vulgi, oportebat eum loqui ut plures in edicione
10 vulgata, quamvis cum paucis senciendum sibi foret in secreta
philosophic doctrina. Sic enim Aristoteles ejus magister
edidit vulgatas scripturas de partibus philosophie preter illas
quas in armariolis retinuit sinceriora sapiencie secreta, ut vult
Tullius 50 Achadernicorum libro. E t ideo non debent Avi-
15 cenne ascribi que recitantur in libro Sufficiende, quia recitator
est ibi sentenciarum philosophie vulgatarum, absque eo quod
determinet in eo quid sit tenendum et quid non ; quod in
libro Dependendum fecit, et maxime in Philosophia Orientali,
ubi puram philosophie veritatem determinavit. Et ideo per
20 libros Avicenne de philosophia vulgatos nunquam debet
argui tanquam per auctoritatem Avicenne, quia ipsemet eis
suam denegat auctoritatem tanquam aliorum sentenciarum
recitator. Et hoc omnino considerandum est pro libris qui
Avicenne ascribuntur et Algazeli, quoniam eis non sunt
25 ascribendi nisi tanquam recitatoribus non auctoribus, sicut
ipsimet volunt in prologis illorum librorum. Set illi prologi
vulgo sunt invisi, propter quod errat circa autoritatem illorum
librorum, et tunc utitur eis tanquam auctoritate Avicenne
et Algazelis essent stabilita. Et magnum inconveniens
30 oritur ex hoc, quoniam alique graves falsita|tes recitantur in 72 a 2.

6, 18 Philosophia Orientali] Al-Hikmat al-Mashriqiyyat. No MS. known.

See Lexicon Haji Khalfae (Fliigel, iii. 104). The note is not in any of the printed'
editions, Latin or Arabic. 14 Tullius 50Achadernicorum] De Finibus v. 4, 5.1

1 alius] alius mihi F 2 philosophiam] phisicam F 5-6 hoc . ..

formidatum om. F 10 secreta] recta M 12 illas] has D 13 sinceriora]
interiora D 17 in eo quid sit] hoc ibi sic D 21 eis] ei F 23 qui]
que F 24 ascribuntur] attribuuntur D 27 invisi] amisi D 28 tunc
om. F
R. B. 111 S
 2 50

istis libris, et vulgus accipit ea pro veris propter hoc quod

auctoritati Avicenne et Algazelis hoc ascribit. Unde, pre-
cipue in naturalibus et methaphisica sunt errores aliqui qui
sunt omnino vitandi, sicut in naturalibus de generacione
substancie et in methaphisica de produccione universi secun- 5
dum ordinem intelligenciarum, et de pena animarum post
F . n i a 1. hanc vitam, quamvis pauce sunt iste falsitates | in enarra­
bilibus et pulcherrimis veritatibus constipate, et magnificis
secretis philosophie interposite. De logicalibus autem et
partibus mathematice in nullo dubitandum est, quin eorum 10
auctoritati et sentencie possunt ascribi, quia in talibus apud
sentencias philosophorum vulgatas error non repentur nec
diversitas, ut dicit Algazel, et ideo eas approbant et con­
firmant.

Capitulum qm. de mensura ultimi esse termini a quo. 15

Postquam habitum est quod successio temporis exigitur in
generacione substancie, tunc gravius oritur contencio de men­
sura ultimi esse ipsius termini a q u o ; an debeat esse in
instanti aliquo, an in aliqua parte temporis. Similiter, de
instanti quod habet mensurare finalem corrupcionem termini 20
a quo, et complementum generacionis termini ad quem. E t
fuerunt hic tres principales opiniones. Una dicebat quod in
instanti, quod est finis temporis mensurantis generacionem
termini ad quem et corrupcionem termini a quo, sit ultimum
esse ipsius termini a quo, in quantum est finis preteriti temporis 25
dicti. E t cum idem instans sit principium alterius temporis
D. 66 a. quod habet continuare esse termini ad | quem, | dicit hec opinio
72 b 1. quod in eodem illo instanti fit finalis corrupcio termini a quo
et completa generacio termini ad quem, in quantum illud
instans est principium temporis sequentis, et ita potest mobile, 30
seu materia generacionis et corrupcionis, esse simul in eodem
instanti sub utroque termino, ut simul sit aqua et non aqua, et
aqua et ignis, albus et non albus, et albus et niger, et contra­
dictoria verificari, quia instans habet raciones diversas hinc
1 istis] illis D F 3 methaphisica] mathematica DF 4 vitandi]
recitandi D ia nec . . . Algazel om. D F 15 Capitulum . . . quo om. F
22 principales om. F
 251

inde. Et pro hac opinione allegatur quod Aristoteles dicit

4° Phisicorum, quod instans, ut est finis preteriti et principium
futuri, habet diversitatem qualem habent duo puncta in
duabus extremitatibus unius linee, ergo duo sunt instancia
5 in quantum considerantur finis preteriti et principium futuri, et
hec diversitas nascitur in instanti propter fluxum temporis et
esse ipsius, quia non habent esse stabile sicut linea et punctus.
Punctus enim inter partes linee fixus est, set instans fluit, et
ideo alterum et alterum est, ut Aristoteles dicit, quapropter
io ponunt quod non est inconveniens quod in tali instanti sint
contradictoria vera.
Set hoc est contra sentenciam Aristotelis in V I I I 0 P h isi­
corum ubi solvit hanc disputacionem dicens quod illud instans
est totaliter posterioris passionis, et quod nullo modo est mobile
«5 sub termino a quo in illo instanti. Deinde primum principium
falsificaretur, scilicet, quod de nullo simul affirmacio et negacio.
Set de quolibet alterum tantum, quia si in instanti possent esse
simul vera, multo forcius in tempore quolibet, ergo non posset
principium, quod est verissimum, habere veritatem. Et maxime
20 non possunt esse simul in eodem instanti, quoniam major est
divisi,bilitas et diversificacio temporis penes partes et esse 72 b 2.
quam instantis. E t in nullo tempore dato contingit dicere
quod res simul est et non est, et quod contradictoria verificentur
simul, nec isti hoc dicunt qui istam fantasiam cogitaverunt,
25 quapropter multo magis nec in instanti, licet habeat diversi­
tatem predictam. Ceterum tempus futurum non pertinet ad
transmutacionem de qua loquimur, set solum preteritum
tempus. Tempus enim futurum respondet continuacioni esse
ipsius termini ad quem, non generacioni ejus, quoniam si non
30 esset futurum tempus sequens illud instans ita quod solum
esset instans terminus preteriti, compleretur generacio termini
ad quem et corrupcio termini a quo. Quapropter corrupcioni

2 Phisicorum ] iv. 90 sqq. 12 Phisicorum] viii. 69.

1 opinione] racione F 7 pr. esse oiti. F habent] habet F 10 quod

non om. D sint] sicut F 18 vera, multo forcius] multo magis F
21 diversificacio] diversitas D 22 instantis] instans F et] set F
29 quoniam] quod F 30 ita] in F 31 compleretur] completur F
S 2
 252
termini a quo et generacioni termini ad quem respondet instans,
ut est finis preterit!, ergo ei sub tali racione non respondet
ultimum esse termini a quo, quare ultimum esse termini a quo
non mensurabitur instanti quod est finis temporis, et ideo
mensurabitur ipso tempore precedente. E t ex hoc patet quod 5
racio istius posicionis non habet hic locum, quia in trans-
mutacione generacionis et corrupdonis non operatur instans,
ut est principium futuri, sic enim facit ad continuacionem esse
ipsius termini ad quem, et non habet respectum ad ejus
generacionem aliquo modo. Et proculdubio diversitas illa 10
instantis non sufficeret ut in eodem instanti essent simul con­
tradictoria vera, quia diversitas ejusdem temporis que major
est diversitate instantis non sufficit ; immo oportet quod in
D. 66 b. uno tempore diverso sit albus et in alio | non albus. Nullus
. in a 2. enim de tempore aliquo concederet contradictoria | esse in eo 15
73 b 1. vera, nec illi qui hanc stulticiam fabricaverunt ausi | fuerunt
nec potuerunt istud dicere, quia tunc tota veritas principii
primi periret, nec enim verificari posset in tempore nec in
instanti, et ideo nunquam haberet veritatem. Et istud magis
patebit ex secunda posicione cujus veritas destruit illam. 20
Ponitur igitur ab aliis quod corrupcio successiva termini
a quo fit in aliquo tempore, et quod in instanti, quod est
terminus illius temporis, fiat corrupcio finalis, ita quod non sit
dare aliquod instans in quo dicatur ultimus terminus a quo,
set solum aliqua pars temporis mensurantis totam corrupcio- n
nem. Ponitur eciam quod in eodem tempore numero sit
generacio successiva termini ad quem, et in instanti dicto
compleatur generacio, et sit in eo ultimus exitus in non esse
termini a quo et exitus primum in esse termini ad quem. Et
ita, in illo instanti jam corruptum est et jam generatum 30
e s t ; ita quod finis motus corrupdonis est in eo, et finis
motus generacionis, qui fines non habent nomen, set vocantur
motum esse et corruptum esse et generatum esse. Et
ponitur tunc juxta hoc quod motus corrupdonis et genera-
3 quare ultimum . . . a quo] et ita D : om. F 5 mensurabitur] mensura-
bilis M 13 diversitate instantis om. D 14 non albus] sit niger D
17 istud] illud F 23 fiat] fit D finalis] finalis termini a quo D
24 ultimus terminus] ultimum esse termini D : alterius esse terminus F
28 in non] et non F 29 exitus primum] ultimus exitus DF. M corr.
 *53
cionis durant in toto tempore dato usque ad instans exclusive,
et quod esse termini a quo mensuratur illo tempore et non
aliquo instanti, et per totum illud tempus denominatur
mobile sub esse termini a quo. Quia Aristoteles dicit, 50
5 Phisicorum, oportet esse quod corrumpitur secundum quod
corrupcionem dicit motum, et similiter in 8° Phisicorum, dicit
quod in tempore illo toto mobile dicitur esse sub termino a quo,
set secundum quod dicit mutacionem, sic est in instanti. Et
mobile dicitur esse sub non esse termini ad quem toto illo
10 tempore, quamvis semper aliquid adquiratur de esse ejus, set
quia nondum habuit complementum essendi, set est in via et
motu semper ad terminum, ideo non denominatur a termino
ad quem | sicut a termino a quo, quem complete habuit et 73 a 2.
possedit in quiete. Omnia igitur hec probantur sic. Corrupcio
15 finita est, et ideo completur in tempore finito aliquo. Sit
illud A , ita quod ultra ipsum A finitum non expectetur aliud
tempus nec instans quod deserviat corrupcioni, quia si aliud
tempus exigeretur cum A , tunc ponamus illud tempus aggre­
gari cum A , ut fiat tempus equale corrupcioni precise, et illud
20 adhuc vocetur A . Non enim querimus nisi tempus precisum
corrupcionis, nec preter tempus finitum A oportet requirere
aliud instans quam finem suum, quia illud instans erit terminus
alterius temporis quod non pertinebit ad corrupcionem; ergo,
nec finis ejus a parte ante, quod est illud instans secundum
25 falso assignatum a vulgo, quod ponit duo instanda. Illud
enim instans secundum, quod est principium secundi temporis
sequentis, diversum a fine temporis precedentis, non posset
habere respectum ad corrupcionem nisi per tempus cujus est
principium, quia instans non queritur, nisi propter tempus, non
30 enim potest esse tempus nisi finiatur, et ideo instans requiritur.
Nec posset corrupcio transire ultra finem sui temporis, quoniam
coequatur ei, et ideo non attingit ad aliquod instans extra

5 Phisicorum ] v. 4. 6 Phisicorum] viii. 62.

1 dato om. D 3 illud om. D 5 secundum] esse secundum D 6 cor­

rupcionem] corrupcio MD : corpus F 8 instanti] instanti dicto D F 9 ad
quem] a quo M 10 tempore] termino D ejus om. M 16 expectetur]
exigatur D F 17 deserviat] terminet D 23-1 (p. 254) ergo . .. suum om. D
24 secundum] secundo F 25 a vulgo. . . instanda om. F 27 non] ideo non F
 254
tempus suum. Corrupcioni igitur respondet tempus A finitum
et nichil aliud. Set finis temporis est instans, et a parte una
non potest habere nisi finem unum, ergo hoc tempus A non
potest habere nisi unum instans a parte post, sicut una linea
habet unum punctum a parte una. Sit igitur illud instans C ; 3
igitur complebitur tota corrupcio in A finito per C ; set sicut
D. 67 a. in tempore sunt | duo, sic in transmutacione ei respondente sunt
duo, scilicet, aliquod successivum in utraque parte, et aliquod |
73 b 1. indivisibile similiter. Sicut enim essencia temporis successiva
se habet ad corrupcionem successivam, sic finis temporis ad 10
finem corrupcionis ; ergo sicut tota corrupcio successiva est in
toto tempore, sic indivisibile seu finis corrupcionis, quod est
corruptum esse seu ultimus exitus in non esse, erit in fine tem­
poris ; ergo in C corruptus est finaliter terminus a quo et
complete non est, ergo in eodem C non potest dici quod sit. 15
F. n i b i . Quare pro C non contingit | dicere nunc ultimo est terminus
a quo ; nec est ibi aliud instans, ergo non contingit dare
aliquod instans in quo ultimo est terminus a quo. Set si
dicamus ‘ nunc ultimo est erit ergo pro aliqua parte temporis
ultima que per intellectum potest accipi per divisionem tocius A 20
temporis in aliquot partes aliquotas, ut medietates vel tercias
vel quartas vel quot volumus, et ita patet primum quod sup­
positum est, scilicet, quod corrupcio finalis termini a quo est in
fine temporis mensurantis corrupcionem ipsam successivam, ut
non contingat dare aliquod instans in quo contingat dicere, 25
‘ nunc ultimo est terminus a quo,’ set solum aliqua pars temporis
mensurantis totam corrupcionem.
Secunda veritas istius posicionis est quod generacio succes­
siva termini ad quem est in A tempore, et finis generacionis
est in fine temporis, scilicet in C, ita quod in instanti C 3°
generatum est, et fit ultimus exitus et completus in esse termini
ad quem. Et primo patet quod, dum fit corrupcio successiva,
fit generacio successiva, et dum fit ultimus exitus in non esse
termini a quo, fit ultimus exitus in esse termini ad quem.
1 respondet] respondebit D 6 finito] om. D 8 in] ex F
9 Sicut enim] Set sicut F 13 seu . . . esse om. F 15 sit. Quare]
sic queritur F 16 nunc] cum F 19 ergo] hoc DF 22 quot
volumus] quotlibet volueris D : quotlibet voluimus F ita om.F 31 genera­
tum est] om. D 33 in] et F
 2 55

Quia Aristoteles probat in 6° | Phisicorum quod orane quod 73 b 2

movetur partim est in termino a quo et partim in termino ad
quem. Quam cicius enim amittit partem termini a quo,
recipit partem termini ad quern, ergo quam cito aliquid
5 termini a quo corrumpitur, tam cito aliquid termini ad quem
generatur, et sic de singulis partibus eorum. Ergo, dum totus
terminus a quo corrumpitur, generatur totus terminus ad quem.
Item, si non simul fierent corrupcio termini a quo et generacio
termini ad quem, tunc vel generacio precederet corrupcionem,
10 quod est manifeste falsum, quia contraria essent simul in actu
in eadem materia, vel sequeretur in alio tempore post corru­
pcionem termini a quo, quare materia naturalis continuo et
successive amitteret unum contrariorum non recipiendo aliquid
de altero, ergo in fine corrupcionis esset vacua utroque con-
15 trariorum, quod est contra Aristotelem et impossibile, quoniam
semper est sub altero contrariorum, vel sub utroque mixtim et
secundum partes, quia materia hec est res alicujus generis que
semper est sub altera differenda specifica, vel sub esse com­
posito ex utraque. Quapropter materia dum amittit per
20 viam corrupcionis terminum a quo simul recipit terminum ad
quem.
E t quia sicut se habet generacio termini ad quem ad
corrupcionem termini a quo, sic generatum | esse ad corruptum d . 67 b.
esse ; erunt generatum esse et corruptum esse simul, sicut
25 generacio et corrupcio sunt simul. Set simul hic vel dicit in-
divisionem ejusdem temporis in quo sunt hec corrupcio et hec
generacio et indivisionem ejusdem instantis in quo sunt gener­
atum et corruptum esse, et sic habetur propositum, vel dicit
concomitanciam diversorum temporum in quorum uno est
30 corrupcio et in alio generacio, et similiter concomitanciam
duorum instandum, in quorum uno est | corruptum esse et in 74 a 1.
alio generatum esse. Set hoc est impossibile ; ergo reliquum

1 Phisicorum ] vi. 7.

4 quam] cum F 10 manifeste falsum] manifestum F 11 in eadem

materia om. F in alio] generacio in alio F 12 continuo] continue D
13 unum contrariorum om. D 20 terminum 6/s] aliquid termini D 28 pro­
positum] oppom F
 256
est necessarium. E t quod hoc sit impossibile patet, quia
Aristoteles determinat expresse in 40Phisicorum, et Avicenna,
et Averrois, quod non possunt duo tempora simul esse, nec
duo instancia. Unde duo menses simul esse non possunt, nec
duo anni nec duo dies nec due hore; et hoc demonstratum 5
est superius. Set quia hic proprie accidit infinitus error ex
ignoranda hujus demonstracionis, ideo volo hic eam presentibus
assignare. Omne dimensionatum ex parte ea qua dimen-
sionatum est, licet excludat aliud, tamen a parte ea qua non
est dimensionatum, non excludit aliud, ut possumus videre de 10
simul loco, quia enim corpus undique dimensionatum est, ideo
undique excludit aliud, set superficies secundum profundum
non excludit aliud, quia sic est indivisibilis et indimensionata,
et ideo possent infinite superficies esse simul loco secundum
profundum, quamvis secundum longum et latum excludant se 15
mutuo, sunt enim hiis modis dimensionate. Linea vero
secundum profundum et latum non habet dimensionem, et
ideo non excludit aliam secundum latum et profundum,
F. i n b 2. unde infinite linee possent esse simul | secundum has vias,
quamvis secundum longum quelibet excludit quamlibet, 20
quia sic dimensionate sunt. Punctus autem, quia ex omni
parte caret dimensione, oportet quod non excludat alios
punctos quamvis infinitos, quia primus non habet unde a loco
suo proprio excludat secundum, nec secundus tercium, et sic
de infinitis. Quapropter similiter erit de simul duracione, 25
quod omne dimensionatum secundum hanc viam, licet e x ­
cludat aliud secundum quod dimensionatum est, tamen ea
74 a 2. racione qua non est dimen|sionatum, a sua duracione non
excludit aliud. Set omnis transmutacio successiva sive motus
habet solum dimensionem linearem secundum dimensionem 30
spacii a priori in posterius in spacio. Set ista dimensio est
solum per decursum a preterito in futurum, et non respectu

2 Phisicorum ] iv. 90.

1 necessarium] necessarium, scilicet, quod in eodem A etc. F 5-8 et

hoc . . . assignare.] Et demonstratur sic. D : Et hoc demonstratur sic. F
10 aliud] aliquod F 13-15 non excludit. . . profundum oni. D 14 pos­
sent] possunt F 15 excludant] excludat F 30 linearem] linearum F
 257
presentis, quia preteritum respondet priori in motu et magni­
tudine, et futurum posteriori, quare secundum hanc viam solam
excludet unus motus alium, et non secum compacietur, scilicet,
per decursum a preterito in futurum, unde motus preteritus
5 seu prior non excludit futurum, quapropter per comparacionem
ad presens erit omnis motus indivisibilis et sine dimensione, et
non poterit alium excludere. Ergo duo motus et tres et sic
de infinitis debent necessario simul esse in eodem presenti,
quapropter non possunt duo motus vel plures presentes habere
io plura tempora presencia, ergo nec duo fines motuum simul
existentes possunt habere duos fines duorum temporum | vel D. 6S
duo instancia, scilicet presencia. Quapropter in eodem presenti
tempore numero erunt corrupcio termini a quo et generacio
termini ad quem, scilicet in A tempore, et in eodem instanti
15 numero erunt corruptum esse finaliter termini a quo, et
generatum esse finaliter termini ad quem, et hoc est pro­
positum. Item, eadem accio numero habet eandem duracionem
numero, set generans eadem racione et virtute producit unum
contrariorum et destruit reliquum, non enim generans operatur
20 una virtute circa produccionem termini ad quem et alia virtute
circa corrupcionem termini a quo, nec diversas facit acciones
simul, et ideo eadem virtute et accione producit unum et
corrumpit reliquum, et ideo eadem | duracione numero, qua- 74 b 1
propter corrupcio et generacio sunt in eadem duracione. Item
25 non corrumpit nisi per accidens quia semper intendit esse
primo et per se, set duracio accionis, scilicet naturalis, re­
spondet sue intencioni, id est nature; ergo cum non intendit
non esse nisi propter esse, et super ipsum esse solum fertur
intencio sua primo et per se, tempus accionis erit per se mensura
30 ipsius esse adquirendi. Set si essent duo tempora coequa, tunc
tempus deberetur primo et per se corrupcioni sicut generacioni;
set hoc esse non potest, sicut nec intencio nec accio nature,
ergo oportet quod unum tempus numero sit utriusque set per se
generacionis et per accidens corrupcionis. Et hoc est verum. Et
2 solam 0111. F 5 non 0111. F futurum] futurum seu posteriorem F
6 sine] siue in F 12 scilicet presencia 0111. F 26 scilicet naturalis
out. F 27 id est nature om. F 30 adquirendi] adquirendi et
per accidens non esse amittendi DF 34 et per accidens corrupcionis
om. M
 258

ideo in illo instanti quod est finis tocius temporis mensurantis

transmutaciones terminorum duorum simul concurrentes, dicen­
dum est quod nunc est mobile sub termino ad quem complete f
et prius non fuit, et nunc non est sub termino a quo set prius
fuit. Si ergo materia transmutetur ab aqua in ignem, dicam 5
quod in fine A temporis, quod est C, nunc primo est ignis
quantum ad denominacionem completam et absolutam et
prius non fuit ; nunc non est aqua, set prius fuit, et istud prius
non est aliquod instans, quia ante C et inter tempus A non fuit
aliud instans, nec habet A duos fines, quapropter istud prius 10
est totum tempus A vel aliqua pars ejus aliquota signanda per j
divisionem temporis illius in partes tales apud consideracionem I
intellectus. E t hoc Aristoteles determinat in fine octavi
Phisicorum manifeste, ubi ponit casum quod Socrates sit albus
74 b 2. et transmutetur ab albo in non album | seu nigrum, et sit hec 15
transmutacio in A tempore, et sit C ejus finis, sic enim ponit
nomina. Dicit ergo quod Socrates est albus in toto A preter-
quam in ejus fine quod est C. Jam enim C est posterioris
passionis, scilicet termini ad quem ut in eo jam Socrates sit non
F. 112 a 1. albus et niger. Si | vero arguatur quod Aristoteles vult in 20
6° Phisicorum quod si aliquid transmutetur in aliquo tempore
transmutetur in quolibet ejus, set dum transmutatur est sub
aliqua passione, ergo sub illa passione erit in quolibet ejus,
et ita in fine ejus ; verum est in quolibet, id est, in qua­
D. 68 b. libet | parte eju s; et hoc vult in sexto : set non in quolibet 25
ejus, ita ut extendatur distribucio ad partem et terminum
temporis ; sic enim negat in octavo. In illo enim termino
non est motus set jam motum est, et ideo nec illa passio set
jam corrupta est, nec est finaliter. Si vero dicatur quod sicut
contingit sumere primum in esse completo ejus termini ad 30

1
14 Phisicorum] viii. 69. 21 Phisicorum ] vi. 36. 29 from ‘ nec
est ’ F omits to p. 262, . 16 1corrupcionem successivam presumably a leaf of
original.

2 simul] sunt simul F dicendum] Et dicendum F 11 signanda]

aliquota signanda F 12 divisionem] dimensionem D 14 ubi] ibi F
16 tempore] tempore, ut ponit D 19 eo] esse D 25 sexto] FM in
marg. octavo 27 negat] notat D 28 nec] et non DF
 259
quem, sic ultimum in esse incompleto ipsius termini a quo,
ergo sicut contingit accipere primum instans mensurans
primum complementum termini ad quem, sic ultimum ipsius
termini a quo. Ergo dicetur pro aliquo instanti nunc ultimo
5 est terminus a quo.
Set non nisi in C, ergo ultimum esse termini a quo est
in C instanti. Dicendum quod cavillacio ista decipit multos
in hac parte. Set considerandum est quod primum in esse
termini ad quem est dupliciter, scilicet, ultima pars sui esse;
io ultima, dico, in execucione generacionis, cum tamen sit prima
in intencione nature generantis. Aliter dicitur primum in
esse termini ad quem, scilicet, mutatum esse sive generatum
esse, quod est 'indivisibile, et terminus generacionis. Set ter­
minus a quo non habet quantum ad suum esse talia duo
15 distincta. Solum enim habet | unum quod respondet primo
in esse a parte termini ad quem, sicut enim terminus ad quem
habet partem aliquam que ultimo adquiritur et prima in
complemento et dignitate vocatur. Sic esse termini a quo
habet ultimam partem jam dicte parti termini ad quem
20 respondentem, scilicet, que ultimo corrumpitur et perditur,
et de utraque parte concedendum est eas esse simul in eadem
duracione, que est ultima pars temporis aliquota, quia partes
esse ipsorum terminorum succedunt sibi invicem secundum
partes temporis mensurantis corrupcionem et generacionem, et
25 non sunt extra ipsam generacionem. Extra dico, ita quod
non in fine ejus, finis enim temporis illius est extra essenciam
successivam illius. Unde nulla pars termini ad quem adqui­
ritur in instanti C, nec aliqua pars termini a quo amittitur
in eodem, quoniam partes hee divisibiles sunt sicut partes
30 temporis et ideo mensurantur partibus temporis. Sumendo
igitur primum in esse termini a quo, ut dictum est, inveniemus
ultimum in termino ad quem ei proporcionale, set nec illud est
in instanti aliquo, set in parte temporis. Si A aliter accipiamus
primum in esse termini ad quem, scilicet, pro generatum esse,
35 quod est finis generacionis esse ipsius termini, scilicet, ad1

1 incompleto] completo D 6 in C] instans D 9 dupliciter] dupliciter

uno materie D 14 talia] elementa D 25 ita quod non] quod D
31 quo] quem D 32 quem] quo D nec illud it. M
 a6o
quern, sic nullum ultimum per modum affirmacionis in esse
termini a quo potest inveniri consimile et proporcionale primo
in esse termini ad quem, quoniam esse termini a quo non
vadit in perfeccionem et complementum essendi, sicut esse
termini ad quem, sed vadit in deficiendo continue usque quo 5
totaliter deficiat, et ideo nullum ultimum in esse termini a quo
post corrupcionem que motus est potest reperiri. Set magis
ultimum in non esse ad quod terminatur corrupcio successiva,
unde ex hac parte debet non esse ipsius termini a quo as-
75 a 2. similari esse termini ad quem, quia sicut generacio termini | ad 10
quem currit super esse ejus, sic corrupcio que hic simul est,
currit super non esse termini a quo. Et ideo debet hic com-
D. 69 a. parari non esse termini a quo ad esse termini | ad quem, quia
natura intendit hic per corrupcionem adquirere non esse termini
a quo, sicut per generacionem adquirere esse termini ad quem. 15
Et in hoc non esse inveniemus duo que respondent duobus
a parte esse termini ad quem. Quia quando primo inducitur
aliquid de esse termini ad quem, simul adquiritur de non esse
termini a quo ; et sic currunt per successionem donec in exe-
cucione generacionis veniatur ad ultimam partem esse ipsius 20
termini ad quem, que est prima dignitate et complemento
et primo a natura intenta. Et similiter fit in execucione
corrupcionis, donec veniatur in ultimum non esse termini
a quo, quod est primum in intencione nature corrumpentis, et
ista duo seu ultima seu prima, ut expositum est, sunt simul, 25
set non in eodem instanti set parte temporis minima que
potest accipi secundum naturam. Similiter secundum quod
primum in esse termini ad quem vocatur generatum esse et
finis generacionis, quod est indivisibile et in instanti C, sit
primum in non esse, quod est corruptum esse finaliter et finis 30
corrupcionis, est in eodem instanti C, et ideo patet quod
decepcio magna accidit et turbans multos, propter hoc quod
male accipitur ultimum a parte termini ad quem. Illud enim
C a quo ultimum in execucione seu primum intencione, quod
respondet generacioni, dupliciter debet accipi, in non esse 35
termini a quo, et non in esse ejus, ut patet ex dictis. Si vero
dicatur quod si instans quod est finis temporis mensurantis
8 ultimum] primum D M in marg. 32 multos] multis D
 26.

non esse termini ad quem, debeatur ultimo exitui | ejus in 75 b 1.

esse, seu ei quod vocamus generatum esse, tunc si trans­
mutetur a non esse motus in esse ejus, dicendum est quod in
instanti dicto sit esse primum ipsius motus, ergo motus erit in
5 instanti, quod est impossibile. Et dicendum est quod sentencia
predicta solum tenet in permanentibus generandis non in suc­
cessivis; et in generacione naturali de potencia materie nunquam
producitur aliquid successivum nec motus set permanens, et
ideo cessat hec objeccio.

10 Capitulum 5m. de differenda produccionis permanendum et

successivorum.
Et juxta hoc tunc possumus considerare quomodo sermones
vulgares, quantum ad exitum in esse et non esse, habent
verificari in permanentibus et successivis diversimode. Nam
15 res permanens habet aliquod instans in quo finaliter et com­
plete est, et non habet instans in quo finaliter non est ante
esse, set aliquam partem temporis ultimam, qua minorem non
potest natura capere, et ideo contingit dicere, ‘ nunc primo est
et prius non fuit.’ Set illud nunc est C instans, et finis tem-
20 poris mensurantis non esse ipsius termini ad quem. Et illud
prius est ultima pars temporis vel totum tempus cujus finis
est C. E t ideo si proprie accipiatur incepcio in rebus perma­
nentibus, dicendum est quod incepcio est in illo instanti,
et tunc cum dicitur, ‘ homo incipit esse,’ debet dici, ‘ nunc primo
25 est,’ id est, in C, et ‘ prius non fuit ’, scilicet, in ultima parte
ipsius A , vel in A toto quantum ad esse absolutum, ut hic
loquimur quod esse sequitur complementum existencie rei
generande. Semper enim ante ultimum exitum, completum
in esse denominabitur mobile a non | esse termini ad quem, d . 69 b.
30 quia nondum exivit in esse, set est in via ad exitum. Nec
adhuc possedit mobile quietem (in> esse | ipsius termini ad 75 b 2.
quem, licet partes divisibiles ipsius esse adquirat omnes. Set
esse non ponitur in specie et in actu nisi post motum et trans-
mutacionem et per quietem mobilis in termino ad quem. Secure
35 igitur potest dici in terminis permanentibus incipit esse quod

2 transmutetur] transmutacio D 6 generandis] generacionis D 28 exi­

tum om. D 31 possedit] possit D
 262
nunc primo est pro C instanti, et prius non fuit pro tempore
precedente vel aliqua parte temporis non pro instanti, si
loquamur de incepcione que est instantanea. Set si loquamur
de incepcione temporali et successiva, tunc res incipit esse
quando prima pars ipsius esse adquiritur in principio genera- 5
cionis, et tunc adhuc exponitur per posicionem de presenti et
privacionem de preterito, ut nunc primo est et prius non fuit.
Set quia in denominacione mobilis non prevalent partes esse
termini ad quem ante ultimum exitum in esse, ideo proprie
sumitur incepcio priori modo et non isto. Desicio vero simi- 10
liter, propriissime sumpta,' est instantanea et est corrupcio
finalis in C instanti, et ideo in permanentibus; cum dicitur,
desinit esse, exponitur per privacionem de presenti et posi­
cionem de preterito, ut nunc non est set prius fuit. E t illud
nunc est instans finis temporis, et illud prius est tempus 15
mensurans corrupcionem successivam vel aliqua pars ejus,
et est eadem pars que accipiebatur in incepcione, sicut instans
idem est utrobique, quia incepcio est termini ad quem et
desicio termini a quo.
Si vero loquamur de desicione que est successiva, tunc ejus 20
principium est quando prima pars esse termini a quo corrum­
pitur, et tunc non exponitur per esse quantum est de pro­
prietate desicionis, licet terminus ad quem sit, nec per non esse
absolute, quia semper in denominacione mobilis prevalet esse
termini a quo. quapropter non est regularis exposicio secundum 35
predicta. Set debet dici desinit esse, nunc primo declinat
6 a 1. ad | non esse, vel nunc primo amittit aliquid de esse, vel nunc
primo recipit de non esse aliquid, et prius non declinavit, vel
prius non amisit, vel prius non recepit. Quoniam vero, ut
dictum est prevalet semper in mobili denominacio ab esse 30
termini a quo usque ad corruptum esse, quia possedit illud in
quiete et complete et moratur in ejus radicibus semper usque
ad ultimum exitum, non dicitur proprie desicio nisi in fine
temporis in quo finaliter corrumpitur terminus a quo et in-

16 F begins again.

2 precedente1 presenti D 25 secundum om. F 34 a quo . . . ter­

minus om. F
 2 63

ducitur terminus ad quem. Et ideo proprie loquendo debet

exponi ‘ desinit ’ per privacionem plenam de presenti, et
posicionem absolutam de preterito, scilicet, nunc primo non
est set prius fuit, et hoc in permanentibus. Set in successivis
5 incepcio potest magis proprie accipi pro prima parte temporis
in qua est prima pars motus, ut incipit cursus. £Nunc primo
est et prius non fuit,’ potest eciam exponi per negacionem
de presenti, ut incepcio sit instantanea, scilicet, pro instanti
ante primam partem motus sic. Incipit moveri, nunc non
10 movetur, set postea movebitur. | Set prima exposicio magis 7° a-
evidens est, quia incepcio sonat in affirmacionem magis quam
in negacionem. In permanentibus autem non oportet quod
incepcio dicat primam partem temporis in quo continuatur
esse rei, quia ejus esse prius totaliter adquisitum est in instanti,
15 et ideo non exponitur in eis pro prima parte temporis ut
in motu. Desicio vero, quia sonat in negacionem et defectum,
ideo proprie est in instanti quod est finis temporis mensurantis
motum, et ideo cum dicitur, ‘ desinit moveri,’ sensus est, ‘ Nunc
non est motus set prius fuit.’ Nec potest aliquo modo exponi
20 aliter hic, licet in permanentibus potest extendi exposicio pro
prima parte temporis in qua terminus a quo amittit primam
partem sui. | Quia ibi est motus corrupcionis per se, vadens in 76 a 2
non esse termini a quo, et corrumpens partes ejus, et ad hoc
ordinatus, et ideo contingit sumere desicionem et defectum
25 termini a quo successive et primum desicionis et defectus. Set
in successivis non est motus corrupcionis aliquis ordinatus
a natura, ut currat super destruccionem pardum motus, quia
motus non est primo in aliquo tempore ut postea corrumpatur
in alio tempore sicut permanens, set cum sua generacione
30 deficit pars prior, adveniente posteriore ; et hoc est de racione
sui esse, quoniam habet partem post partem, et nullam cum
alia in eodem tempore. Et ideo hec corrupcio successiva que
accidit in motu non debet nominari corrupcio, quoniam inclu­
ditur in sua generacione. Non enim potest habere esse aliter,
35 et propter hoc non potest motus dici desinere, licet aliqua pars

2 plenam] primam plenam F 5 magis] magis satis F 9 nunc] nec F

10 movebitur. Set prima] movebitur, scilicet, pro prima parte temporis in qua
est motus. Prima tamen D 28 ut] nisi F 35 dici ont. F
 264
prior deficiat adveniente posteriori, quia hoc est de condicione
sui esse et sue generacionis, et ideo desicio ejus et corrupcio non
sunt nisi in instanti, quod est finis temporis mensurantis motum.

Capitulum 6m. de reprobacionc opinionis tercie circa exitum

rerum in cssc. 5
Si igitur omnia predicta sunt vera, tunc tercia posicio
principalis in exitu rerum in esse, que, scilicet, ponit duo
instancia diversa respondencia existences terminorum a quo et
ad quem, non potest stare. Quoniam aut oportet ymaginari
quod tempus generacionis et existencie termini ad quem 10
sequatur tempus corrupcionis termini a quo, in quo tempore
terminus a quo semper dicitur esse, licet continue deficiat, aut
oportet quod hec tempora sint simul. Si primo modo, tunc
terminabuntur per duo diversa instancia, et tunc sit primum
tempus A , et C sit ejus instans finale, et secundum tempus sit 15
76 b 1. B, et D sit ejus instans | iniciale. Si ergo diversa sint numero
F. 112 a 2. hec instancia, sicut duo puncta | in diversis lineis, et due super­
ficies in diversis corporibus, tunc secuntur duo inconveniencia.
Unum est quod corrupcio successiva aut nullo modo termina­
retur, aut terminabitur ad esse, quia sicut tempus mensura 20
illius corrupcionis se habet ad suum terminum, sic corrupcio
successiva ad suum. Set nichil respondet termino suo nisi
esset instans finis temporis ei respondentis, set in illo instanti,
dicit hec posicio quod terminus a quo habet esse, ergo corru-
D. 70 b. pcio non terminabitur | nisi ad esse. Non enim contingit quod 25
corrupcio hec terminetur ad instans sequentis temporis, quia
illud tempus est omnino aliud a mensura corrupcionis, et ideo
ei impertinens, et finis corrupcionis, quod est corruptum esse,
non esset ei conjunctus ea conjunccione que exigitur per
naturam, quoniam terminus motus conjungitur motui, sicut 30
terminus temporis tempori, quare non potest terminus motus
inveniri in alio instanti ultra terminum temporis mensurantis
motum, quod instans sit in alio tempore numero. Cum illud
instans secundum non sit terminus temporis mensurantis
1 quia] et F 4-5 de . . . esse om. D : Capitulum . . . esse om. F
12 terminus a quo om. F 18 in] eciam F secuntur] sequentur F
30 terminus om. F 32 alio] alico F 33 alio] alico D F
 265

motum. Deinde sequeretur quod corrupcio totalis et omnium

parcium termini a quo fieret ante generacionem alicujus partis
termini ad quem, et ideo esset mobile sine utroque contra­
riorum, quod esse non potest. Si vero dicat hec posicio, duo
5 tempora simul currere, scilicet, tempus mensurans terminum
a quo et tempus mensurans terminum ad quem, que sunt
diversa et ideo habencia diversa instanda in finibus eorum, sit
A tempus mensurans esse termini a quo, et Cejus finis, B men­
surans terminum ad quem, et D ejus finis ; tunc si terminus a
10 quo est in instanti C, sequeretur primum inconveniens predi­
ctum, scilicet, quod aut | nunquam terminabitur corrupcio, aut 76 b 2.
ad esse terminabitur, quorum neutrum stare potest. Quia si
in C sit adhuc terminus a quo et non potest requiri finis cor-
rupcionis in alio instanti vel tempore extra A , manifestum est
1? quod corrupcio termini a quo successiva non terminabitur nisi
ad esse ultimum ejusdem termini, quod dicitur esse in instanti.
Quod autem ad nullum aliud instans quod sit alterius temporis
potest corrupcio terminari, manifestum est, sicut prius, quia
finis corrupcionis est ei unicus sicut finis temporis, unde est
20 terminus intra et non extra. Quapropter si motus corru­
pcionis est in tempore, finis corrupcionis est in fine temporis.
Preterea tempus sequens est tempus in quo esse termini ad
quem continuatur, et ideo continuatur istud tempus tempori B,
in quo currit generacio ipsius termini ad quem, quapropter
25 unum instans numero est finis ipsius B et principium se­
quentis temporis. Si ergo in instanti illo quod est principium
sequentis temporis esset corrupcio finalis termini a quo, tunc
in D instanti, quod simul est cum instanti C, esset corrupcio
termini a quo, quapropter simul esset et non esset, quod est
30 impossibile. Et iterum, non potest hoc stare, quia nullam
comparacionem habet hoc instans nisi ad tempus generacionis
termini ad quem, et ad tempus continuacionis esse generati.
E t est omnino diversum et divisum a tempore corrupcionis et
impertinens ei, quare impertinens est corrupcioni. Sic specia­
ls liter arguitur contra illam posicionem de pluribus instantibus,

3 esset] non esset F 22 Preterea] Quapropter D 23 ideo] non

D 32 continuacionis] generacionis D 34 ei, quare impertinens
om. D
1. 111 T
 266
quamvis ex supradictis contingit omnia illa cumulare que pro
opinione illa adducta sunt.
E t hec omnia sunt necessaria questionibus theologie maxi­
mis, scilicet, de transsubstanciacione panis in corpus Christi, et
de casu angeli et de motu angeli et de justificacione impii, et 5
in aliis multis.

Capitulum 7m. de ipso generato, quid est quod generatur.

7 a 1. Habito igitur de principiis naturalibus generacionis, et de
modo generacionis rerum 'naturalium quantum est a parte
ipsius decursus qui est in generacione, tercio est consideracio 10
principalis de eo quod generatur an sit compositum vel forma
tantum. Set tamen hec veritas patet ex predictis circa princi­
pium materiale, scilicet, per ejus differendas specificas inventas
a generalissimo ad specialissimam. Si enim super materiam
cujuslibet generis addatur materia specifica sicut super formam 15
generis additur forma specifica tunc cum natura generat semper
aliquam speciem specialissimam de potencia generis proximi
vel remoti, manifestum est quod per generacionem renovabitur
materia specifica sicut forma, ergo stabit generacio ad materiam
specificam et formam specificam. Set hee due nate sunt 20
facere compositum et appropriantur sicut forma generalis et
materia generalis et adinvicem corespondent, quapropter
terminus generacionis est compositum ex materia et forma
renovatis. E t omnes raciones que differendas specificas
materie certificabant et eas probabant addendas super ma- 25
teriam generalem probant propositum hic, et ideo non opor-
2 b 1. tet eas repetere | et hoc Aristoteles dicit et demonstrat in
70Methaphisice et Commentator ejus. Et in primo De Gene­
racione dicit quod generacio est conversio tocius in totum.
Set totum est hic compositum non forma tantum nec materia 3°
tantum, et omnis accio est conjuncti, ut Aristoteles dicit primo
De Anima, ergo accio agentis debetur conjuncto in quantum

11 generatur] end of D. 28 De Generacione] i. 10.

3-6 om. FD 7 Capitulum . . . generatur om. F de . . . generatur]

de generacione D 12 tamen] tantum F 25 certificabant om. F
32 conjuncto] conjunccio F
 267

hujusmodi, licet forma sit instrumentum istius accionis. Set

effectus assimilatur agenti, ergo effectus productus per genera-
cionem erit per se compositus et non simplex, et Commentator
dicit super primum De Anima quod, sicut anima leonis differt
5 ab anima animalis alterius secundum speciem, sic corpus et
membra ; set a parte corporis et membrorum at|tenditur 77 * 2.
materia, ergo materia diversificatur secundum speciem sicut
forma in duobus compositis diversis secundum speciem, et
oportet quod generata diversa sint composita diversa et non
10 forme tantum. Quod autem invenitur ab Aristotele et aliis
quod forma est finis et terminus generacionis, hoc intelligendum
est antonomatice respectu materie propter nobilitatem forme
quia natura principaliter intendit eam. Non tamen hoc in­
telligendum est respectu compositi si de forma pura loquamur,
15 quia compositum est nobilius forma, ut docetur 70Methaphisice,
et planum est quia compositum habet totam nobilitatem
forme et materie que est vera substancia et nobilis secundum
se, licet non ita nobilis sicut forma et compositum. Et ideo
dicendum ad omnes tales auctoritates, quia forma vel formale
20 sumitur non solum pro eo quod est vera et pura forma, scilicet,
altera pars compositi, set communiter ad omne illud quod
ultimo advenit et complet et habet magis de actu, et hoc est
compositum specificum respectu compositi generis, et materia
specifica respectu materie generis, sicut forma specifica respectu
25 forme generis. Omne enim quod est in potencia ad aliud
et completur per illud et recipit esse actuale per illud vocatur
materiale sive sit compositum incompletum seu forma seu
pura materia, quia tales sunt proprietates materie. Similiter
formale vocatur omne illud quod habet consimiles proprietates
30 nature forme, scilicet, tres predictas, et tale formale est
universaliter terminus generacionis. |

4 De Anim a] i. 53. 15 Methaphisice] vii. 7. 31 end of F.

17 nobilis] nobilius F 19 quia] quod F 22 ultimo om. F 23-24 ma­

terie . . . respectu om. F 30 nature] vere F

T 2
 268

( Distinccio secunda de generacione rerum in speciali.')

( Capitulum i m. de gener acione elementorum.)

Dictum est jam de principiis generacionis, et de ipsa gene-

racione secundum se, et de termino generacionis, que omnia
sunt communia omnibus generabilibus, et que oportet supponi 5
in singularum rerum generacione; nunc dicendum est in speciali
de quibuslibet generatis, quomodo generacio eorum procedit,
b 1 Generabilia vero | sunt elementa et mixta, et quod ex putre-
faccione nascitur, et generacio plantarum, et que fiunt ex
divisione corporis anulosi (nam partes diverse sunt animalium, 10
ut in divisione anguille), et generacio brutorum et hominum,
et generacio monstruosa. Generacio quidem elementorum
vocatur simplex generacio, et potest fieri vel ex uno elemento
vel ex mixto, sicut videmus quod cadaver convertitur in
pulverem terre et fit terra pura. Facile vero est de cetero 15
dare modum generacionis in omnibus quantum ad multa per
communia que dicta sunt. Modus vero generacionis elementi
ex elemento consistit in hoc quod materia aliqua communis
est duobus elementis, et hec materia est genus aliquod respectu
duarum specierum, vel individuum generis respectu duorum 20
individuorum diversarum specierum. Et loquamur de speciebus
generandis quia facilius est loqui de hiis, set idem est circa
individua. Quibuslibet vero elementis datis, potest dari
aliquod commune eis ut omnino contrariis, sicut sunt ignis
et aqua, utrumque enim est corpus elementare. In hoc enim 25
conveniunt, et hec est materia eorum que semper habet alteram
speciem. Cum tamen est sub una, non completur ejus appetitus
omnino, et ideo novam speciem appetit. Et propter hoc, si
agens assit quod possit corrumpere speciem presentem in
materia tali et inducere speciem contrariam, complebitur 30
generacio. Verbi gracia aqua est corpus elementare et
preter hoc habens materiam specificam aque. Si igitur ignis
vel virtus celi que potest ignem facere agat in aquam, tollet
totam ejus naturam specificam usque ad radicem communem
ei et igni, scilicet, usque ad materiam communem que est 35
essencia generis hujusmodi corporis elementaris, et de ejus
b 2. potencia | producet naturam ignis specificam, quia essencia
 269

illa est in potencia ad duo contraria, scilicet, ad aquam et

ignem. Et sic est si generetur ignis de aqua et sic est de quo­
libet elemento. Nam quodlibet elementum est in potencia ad
quodlibet, ut Aristoteles dicit secundo De Generacione, et hoc
3 est dictu, non quod contrarium sit in potencia ad suum con­
trarium racione contrarietatis, set racione nature communis que
est in pluribus, que natura est materia elementorum, et est
essencia alicujus generis, quod genus facile est reperire per
veram divisionem predicamentalem. Nam elementa contraria
10 in utraque qualitate minus conveniunt in natura substanciali,
et elementa contraria in una plus conveniencie habent in sub­
standa. Nam aqua et ignis conveniunt in corpore dementari,
et similiter terra et aer, nec est plus eis commune. Set terra
et aqua conveniunt in corpore dementari gravi, et aer et ignis
15 conveniunt in corpore dementari levi. Et semper illud in quo
immediate conveniunt est pro materia que est in potencia ad
utrumque contrariorum. Et agens potest esse elementum vel
virtus celi, quia quod potest virtus inferior potest superior in
hac parte. E t nos videmus hoc per experienciam. Nam sol
20 per sui appropinquacionem facit calorem in estate et per
sui elongacionem facit frigus in yeme. Et Saturnus habet
potenciam faciendi frigidum et siccum, et Mars calorem et
siccitatem ; Venus facit calidum et humidum, et Jubiter simi­
liter ; Luna frigidum et humidum, Mercurius operatur secun-
25 dum quod conjungitur aliis. Et stelle duodecim signorum
possunt facere has naturas elementorum, et cooperantur cum
planetis, et planete variantur secundum quod sunt in eis. Et
hec sunt que sunt necessaria ad generacionem elementorum,
scilicet, materia et efficiens, et fit ipsa generacio, ut dictum
30 est. Si vero | obiciatur quod elementum unum secundum 78 a 1.
totum, ut est spera terre, non est generabile nec corruptibile et
eadem est natura tocius et partis, ergo nec secundum partem.
E t dicendum est quod de natura particulari tocius elementi
est generabile, quia qua racione parum de terra potest generari,
35 et plus et ita tantum quantum spera ejus. Set ex lege nature
universalis est quod non possit totum generari, nam non posset
tantum generari nisi ex alio elemento destrueretur magna pars
4 De Generacione] ii.6.
 2J0

que est necessaria mundo. Elementa enim sunt ad duo, scilicet,

ad mundi constitutionem, et hoc est secundum se tota, et ad
mixtorum generacionem, et hoc est secundum partes. Natura
autem universalis, de qua dictum est superius, intendit semper
mundum integrum salvare, et ideo non generabitur neque 5
corrumpetur una spera elementaris. E t similiter eadem
natura intendit generacionem elementi ex elemento, et pre-
cipue propter mixtum, et hujusmodi generationi sufficiunt
partes elementorum, et ideo elementa secundum partes sunt
generabilia et corruptibilia. 10
Si obiciatur quod pars .unius elementi non potest generari
nisi aliquid de alio corrumpatur, ergo illud est corruptibile, ergo
generabile, quia omne corruptibile est generabile, ergo exivit in
esse per generacionem, quod falsum est, nam elementa creata
sunt totaliter ; dicendum est quod cum dico ‘ omne corruptibile 15
est generabile ’, hic est distributio accomoda, sicut ‘ celum tegit
omnia ’. Si enim sumeretur simpliciter et plena universalitate,
falsa esset hec proposicio— ‘ omne corruptibile est generabile ’.
sicut hoc— ‘ celum tegit om nia’, quia instancia esset in uno,
scilicet, in se, et ita est hic de partibus elementorum creatis que 20
corruptibiles sunt set non generabiles. Similiter hoc— ‘ omne
generabile est corruptibile’— habet distribucionem accomodam
78 a 2. non plenam, j instancia enim est in uno, ut inferius patebit.
Si obiciatur de efficientibus quod ignis non agit secundum
quod ignis, ut Aristoteles dicit in libro De sensu et se?isato, set 25
secundum quod contrarium, ut in quantum est calidus et siccus,
et sic solum aget secundum qualitates suas accidentales non
secundum formam substantialem, quod eciam confirmatur per
ipsum secundo De Generacione, ubi de accione elementorum
non ponit nisi qualitates quatuor, calidum et frigidum, humidum 30
et siccum. Set accidens non potest producere veram sub­
stantiam, quia omne generans est nobilius generato et agens
acto, ut Aristoteles vult universaliter, ergo non generabitur
elementum set aliquod accidens, quod falsum est, eo quod
accidens non potest generari sine suo subjecto proprio. E t 35
substancia elementi producitur quia mixtum fit ex substanciis

25 De sensu et sensato] c. 2. 29 De Generacione] ii. 1.

 271
eorum. Dicendum est quod natura substancialis elementi
producit naturam substancialem sibi similem de potencia
materie, et natura accidentalis ejus producit accidens, quia
certum est quod non solum accidens producitur set substancia.
5 Set impossibile est quod accidens producat substanciam, nec
per se quia tunc esset nobilius, neque per accidens quia tunc
generacio substande esset accidentalis et non principaliter
intenta a natura. Set substancia nobilior est accidente, ergo
ejus generacio est principalis, quare a principaliter agente pro-
10 ducetur. Set tale producens non potest esse accidens, quia
ignobilius esset producto, quod non potest stare.
Nec potest dici quod virtus celi producit substanciam ele­
menti et non forma substancialis elementaris, quia sicut se
habet accidens elementi ad produccionem accidentis, sic sub-
15 stancia ad produccionem substancie, nisi substancia non esset
activa. Set est, quia de nobilitate accidentis est quod potest
sibi simile generare. Et ideo, cum substancia sit nobilior
accidente sine comparacione, poterit sibi simile producere, et
ideo substancia generabit substanciam, sicut accidens generat |
20 accidens. Et istud in universali demonstratum est in tractatu 7S
De agentibus, et ibi exposita est hec dubitacio, cujus exposi-
cionis summa est quod in De generatione non facit expressam
mencionem in exemplis, nec in libro De sensu et sensato
similiter, nisi de contrarietate sensibili penes qualitates quatuor,
25 quia philosophus naturalis sensibilis est et principaliter sensi­
bilia pertractat. Nichilominus tamen methaphisicus invenit
contrarietatem in substancia sicut in qualitatibus, et philosophus
naturalis aliquando facit mencionem de ea, ut primo Phisicorum
et in fine De generatione. E t ideo cum dicit quod ignis non
3° agit in quantum ignis set in quantum contrarium, sermo hic est
communis contrarietati in substancia et in qualitate. Set
sensibilis est in qualitate, et ideo eam explicat in exemplo, et
insensibilis in substancia, et ideo tacuit pro sua voluntate, non
enim singula in singulis locis explicat. Nec fiat vis de hoc
35 quod dicit ignem non agere in quantum ignis set in quantum
contrarium, quia similiter calidum non agit in quantum cali-
21 D e a g e n tib u s ] se e p. 17 and B r i d g e s , ii. 5 0 7 . 28 Phisicorum ]
i. 5 0 s q q .
 272
dum set in quantum contrarium, nam nullum agens elementare
agit nisi contrarium suum, et ideo nisi in quantum contrarium ;
unde hoc verbum non excludit substanciam sicut nec qualitatem,
set est commune utrique.
Si obiciatur quod celum est locus elementorum et locus 5
salvat locatum, et unum elementum est locus alterius, ergo, non
corrumpitur pars elementi per aliud elementum, nec per celum,
et ideo nec generabitur pars elementi, quia sine corrupcione
alterius non potest generari. E t ad hoc est quod Averroys
dicit, 2° De Anima et 40 Celi et Mundi, quod elementa non 10
habent ex sua natura in speris suis qualitates quatuor. D i­
cendum est quod elementa ut fuerunt creata simplicia et pura
78 b 2. in speris suis non corrumpebant se, et dum sic | durabant non
corrumpebant se set salvabant in toto et in parte. E t si adhuc
essent in sua puritate non corrumperent se ; set jam exiverunt 15
ab ista puritate per celum. Set hoc est intelligendum sic.
Celum enim racione orbis sui est locus elementorum, non
racione stellarum, nam stelle sunt corpora sperica undique, ut
Aristoteles demonstrat secundo Celi et Mundi, et ideo non
locant set locantur ; et non sunt partes orbis, nec de natura 20
ejus, immo differt stella a stella secundum speciem, et ideo ab
orbe qui minus convenit cum stella. Hec in celestibus demon­
strari habent. Et ideo celum lune, unde locus est, salvat
speram ignis ; set luna et stelle cetere alterant ignem in parte
inferiori ubi celum non tangit, et alia elementa per totum, et 25
convertunt ea adinvicem et miscent ea. Nam Aristoteles vult
secundo Metheororum quod in hyeme convertatur aer in aquam
a parte aquilonis, et in estate aqua in aerem ex eadem parte per
virtutem solis, secundum quod accedit et recedit ab aquilone
et meridie. E t sic per stellas alias sepius convertuntur partes 30
elementorum adinvicem in confiniis, ita quod inferior pars
ignis est similis aeri et aer similis igni, propter quod non potest
fieri fraccio radiorum in spera aeris, sicut in tractatu De radiis
prius manifestavi. Et aer in parte inferiori assimilatur aque et
aqua aeri, et aqua in inferiori parte assimilatur terre et terra 35
10 De Anima] ii.com. 39. Celi et Mundi] iv. 27. 19 Celi et
Mundi] ii.48. 27 Metheororum] ii. 2. 33 De radiis] see
p. 27.
 273
aque, cujus signum est quod in eorum confinio fit lutum quod
nec est pura terra nec pura aqua. Et sic patet quomodo
celum salvat per naturam loci, et quomodo stelle faciunt
generacionem et corrupcionem elementorum et mixtionem in
.5 confiniis suis. Elementa eciam se salvant et agunt, set salvant
ubi in sua simplicitate et puritate persistunt. Corrumpit autem
unum aliud | dupliciter, vel quando ablatum est ei de spera sua 79 a
aliquid, verbi gracia, in hyeme a parte aquilonis corrumpitur
aer in aquam propter elongacionem solis, quia frigus tunc
io multiplicatur in aquilone, quod est qualitas aque, et hoc frigus
generatum in aqua confortat ipsam et vincit super aerem, pre-
cipue cum frigus similiter sit in aere generatum sicut in aqua, ita
quod et frigus aeris et aque agit in aerem et corrumpit illum in
aquam. Set in estate quando sol appropinquat ad aquilonem,
35 tunc calor generatur in aqua et in aere ; et aer tunc agit in
aquam que generata fuerit ex aere et convertit illam aquam in
speram suam. Nec propter hoc per viam hanc corrumpit aer
aliquid de spera aque, cujus aer est locus naturalis, set de aqua
que de aere generabitur prius. Ceterum aqua in hyeme vel alias
20 per Saturnum et ceteras stellas potest in tantum frigefieri, etsi
non esset in aere frigus set remaneret aer in sua puritate, quod
aqua converteret purum aerem in aquam. Et similiter potest
aer convertere puram aquam in se. Et hoc est quia aqua vel
aer convertens fit per stellas extra suam naturam simplicem.
25 Et potest hoc duobus modis intelligi, vel quod data sit
aque agenti vel aeri qualitas activa accidentaliter, propter hoc
quod Averrois declinat ad hoc quod elementa non habent
secundum se qualitates activas, aut licet habeant eas ex crea-
cione, tamen non agunt nec nata sunt agere dum remanent in
50 sua puritate, quia sic sunt qualitates loci et locantis, et ideo ex
lege nature universalis non nocent nec ledunt nec corrumpunt.
Nam ligatur eorum potencia activa per forciorem virtutem,
scilicet, virtutem nature universalis, que intendit salutem
sperarum elementarium et | habitancium in eis, secundum 79 a
35 Averrois 20 De Attinia. Et est simile de aqua contenta in vase
perforatoin fundo,que non descenditquando orificium obstruitur.
Nam potencia sue quantitatis activa et motiva ligatur ex lege
35 De Anima] ii.41.
 274
nature universalis que vacuum non patitur, quia si aqua
descenderet nichil remaneret in vase, propter hoc quod aer non
potest intrare orificio obstructo. Set stelle excitant qualitatem
aque activam, et intendunt eam et augmentant, et tunc quia
exit naturam propriam, agit in terram locatam a se et in aerem, 5
et similiter aer in aquam. Nec hoc est per naturam loci nec
in quantum sunt locata et loca, set in quantum transcendunt
hanc naturam. Qualiter vero virtus stellarum potest fieri in
speris elementorum ut fiat generacio et corrupcio, expositum
est cum agebatur de natura virtutum agencium in tractatu 10
specicrwn rerum activarum, tam de luce quam aliis. E x mixto
quidem potest elementum generari, ut tetigi a principio, nam
causa materialis concordat. Quia aliquod genus est commune
elemento et mixto, ut corpus non celeste, quod est materia
naturalis respectu eorum et est in potencia ad utrumque cum 15
agens sufficit. Set a parte agens non est defectus, nam virtus
celi potest sufficere ad hoc per se. Et iterum excitat et in­
tendit naturam unius elementi, et illud destruit alia et convertit
ea in suam naturam, et hoc potest fieri per quodlibet elementum
secundum quod virtus celi ejus naturam in diversis temporibus 20
et locis confortat et intendit. Et tercio modo fit elementum
ex mixto, quia terra finaliter convertit alia, eo quod terra est
791>x- locus mixjtionis, et quodlibet elementum est forcius in loco
suo, et ideo terra mixti vigoratur necessario per virtutem spere
terre in qua quiescit illud mixtum ; et ideo omnia que sunt in 25
terra convertuntur in terram finaliter, ut videmus quod animata
cadunt in pulveres quando corrumpuntur.

( Capitulum 2m. de generacione mixtorum et plantarum.)

Habito de generacione elementorum, dicendum est de mixtis,

qualiter et quomodo generantur. Set hoc copiose discussum 3®
est in tractatu alkimie speculative, scilicet, in minori opere.
Nam nichil scripsi ita diligenter, propter hoc quod magna
fundamenta philosophic naturalis et medicine et alkimie et
theologie sunt ibi. Et ibi in universali manifestavi quomodo
10-11 in tractatu] see pp. 20 sqq. 31 minori opere] see Op. Min., ed.
Brewer, pp. 359 sqq.
 275
fit mixtum et quomodo potest esse unum ex quatuor ele­
mentis, et que sit forma mixti, et multa circa hec in com­
muni que habeant apud vulgum errores magnos et multos.
Et postea quomodo generantur prima mixta et quot sunt*
5 ut humores simplices et compositi, et quomodo potest m ix­
tum equale generari. Unde descendi ad complexiones omnes,
et inveni humores quatuor inequales, et quintum equale,
quod tamen natura sola rarissime facit, quia non est nisi
in auro purissimo. E t extendi consideracionem ad omnes
io modos mixti ex elementis, secundum quod Avicenna in
libro suo majoris alkimie ponit centum quadraginta .v. com-
posiciones mixti ex elementis. Et exposui Avicennam in hac
parte, nam, sicut alkimista, occultavit multa in hoc loco. Et
elevavi tractatum ad statum innocencie hominis, et ad hunc
15 statum corrupcionis,et post resurreccionem j ut sciretur quando 79 b
pervenire potest natura humana ad equalitatem, et quando
prope eam, et quando elongatur ab hoc. Et tunc addidi totam
generacionem metallorum. Et ex hoc patet satis generacio
mixti in universali et generacio mixti inanimati quantum
20 presens persuasio requirit, propter quod transeundum est ad
animata que sunt in quadruplici differenda vel in quintupla
propter aliqua specialia circa hominem. Piante vero animate
sunt et nomen piante est commune ad omne vegetabile secun­
dum Aristotelem in libro suo De Plantis. Animata vero omnia
23 que generantur per propagacionem habent quedam communia
ex quibus dependet specialis generacio eorum. Nam omnia
habent animam vegetativam que est principium generacionis,
illa enim habet tres operaciones secundum tres ejus virtutes.
Nam virtus nutritiva digerit cibum et potum, ut sit aptum ad
30 nutriendum, quoniam assimilat nutrimentum partibus rei ani­
mate et convertit quod necesse est in eas propter restauracionem
deperditi, que deperdicio accidit ex mutua accione elementorum
contrariorum ex quibus partes rei animate componuntur. E t
in juvenibus ante quantitatem debitam respectu generacionis,
35 virtus augmentativa residuum alimenti digesti convertit in
quantitatem corporis. Et quando sufficienter est augmentatum,

10 Avicenna] see Sanioris Medicinae (1603'! for fragments.

 276

secundum Aristotelem et Avicennam in libris De Animalibus,

tercia virtus operatur que, scilicet, est generativa, et accipit
residuum alimenti et transmittit ad locum generacionis et
decindit, ut fiat individuum simile in specie. Hec virtus
generativa est duplex, una est masculina, alia feminina. Virtus 5
enim feminina dat semen unde fit corpus individui generandi,
virtus vero masculina est motrix, et primo movet ad hoc, ut
So a 1. excitetur virtus feminina ad decisi|onem seminis, secundo
movet et transmutat illud semen, ut Aristoteles et Avicenna
docent multis racionibus, secundum quod exponetur quando 10
fiet verbum de homine specialiter. Et ideo hee virtutes due
sunt necessarie omni generanti secundum propagacionem. Et
sunt in plantis sicut in animalibus, ut Aristoteles docet in libro
De Plantis. Set in plantis sunt simul in eodem individuo,
quia planta est affixa terre, et non possunt piante adinvicem *5
convenire. In animalibus vero sunt separati sexus, quia pos­
sunt se localiter conjungere. Et aliquid est commune semini
et animato generando, et illud est corpus mixtum in potencia
ad utrumque, et hec est materia communis utrique. Et quando
agens invalescit potens animatum producere,corrumpit naturam 20
specificam seminis et educit animatum corpus de potencia
illius materie communis. Generans vero particulare et proxi­
mum est anima propagantis et dividentis semen, et ejus
instrumentum est semen masculi quod penetrat partes seminis
femine per virtutem anime ipsius propagantis. E t virtus celi 25
est agens universale et cooperatur anime, et dirigit eam ct
semen maris usquequo perficiatur generacio. Et hec tria
agencia corrumpunt materiam specificam seminis feminei
usque ad materiam communem de qua educunt animatum.
Et quia anima propagantis est agens particulare, et agens 30
univocum et ejusdem speciei cum generato, ideo potest pro­
ducere animam principaliter, et non virtus celi que est inanimata,
quia omne agens est nobilius acto, et animatum est nobilius
non animato.
A d hoc eciam addendum est quod celum non operatur hic 35
nisi per suum motorem, qui est intelligencia seu angelus, et est

1 D e A n im a lib u s] xvi. 1. 14 D e P la n tis] i. 1.

 277
nobilius quam anima, et ideo potest mediante celo cooperari
anime | ipsius propagantis ad hoc ut anima producatur de 80 a z.
potencia seminis. Hec igitur sunt generalia omnibus animatis
que per propagacionem generantur, specialia patebunt per
5 ordinem suo loco.
Dicendum igitur quod virtus masculina in planta decindit
aliquid de semine masculino et excitat virtutem femineam in
eadem planta ut decindat de semine femineo, et semen masculi­
num ingreditur semen femineum et operatur ibi partes piante
io nove, et producit eas paulatim. Unde virgulta sic nascuntur
ex radicibus arborum et rami novi producuntur ut videmus in
vineis omni anno, et in aliis. Et dicit Aristoteles in libro De
Morte et Vita quod in planta est ubique in potencia radix et
germen, nam ubique est uterque sexus in qualibet parte piante
15 et semen utriusque. Et ideo quelibet pars piante potest pro­
ducere radicem et germen, id est, plantam aliam que habet
radicem et corpus piante germinans ex planta generante.
Quod vero Aristoteles dicit libro De Plantis quod aliqua palma
est masculina et alia feminina, et sic de aliis arboribus, dicen-
20 dum est quod masculinum est equivocum et femineum similiter.
Nam masculinum sumitur pro sexu et pro aliquo simili sexui
tali, seu pro illo in quo expressius apparent proprietates mas­
culine ; et similiter femineum est dupliciter, secundum igitur
quod sumitur pro sexu. Sic omnis planta est masculina et
25 similiter feminina, quia utrumque sexum habet, et sic non
loquitur in verbo dicto, set accipit masculinum pro eo quod
assimilatur magis masculo, et femininum quod femine sit eciam
magis simile. Unde aliqua planta habet proprietates masculi
ex|pressiores quam femine, et illa vocatur mascula planta, quia 80 b
30 magis assimilatur masculo, et aliqua habet proprietates femineas
expressas et illa vocatur feminea, et nichilominus tamen est
uterque sexus in utraque confusus. Et in planta generata per
propagacionem agens est planta ipsa cum motore celi qui est
agens universale mediante tamen celo et omnium illorum instru-
35 mentum est semen piante masculinum quod non movet localiter
cum sit corpus, nisi aliunde moveatur, et ideo per animam

12-13 De Morte et Vita] c. i. 18 De Plantis] i. 3.

 278

dirigitur sicut securis per artificem. Et si queratur quo devenit

illud post generacionem quia ex semine femineo generatur
planta ; dicendum quod cedit (quod est) loco spiritus in ani­
mali, et in aliquod simile spiritui in plantis. Set hoc explicari
non potest sufficienter nisi cognita generacione animalis. 5

( Capitulum 3“ de generacione brutorum animalium.)

De brutis animalibus prius dicendum est quam de homine,
et loquor de generacione brutorum per propagacionem ; mas
autem et femina distinguntur in eis secundum Aristotelem et
Avicennam in libris suis De Animalibus. Mas decindit 10
semen et excitat feminam ad decisionem seminis, et nichilo-
minus semen patris est motor et est, ut dicit Aristoteles, sicut
filius unus expulsus de domo patris querens sibi domum, et
sicut manus figuli in olla, et penetrat semen matris et facit
primo cor. Deinde, secundum Aristotelem et Avicennam, facit J5
foramina in corde que sunt capita nervorum et venarum, et
perforat residuum seminis, faciendo venas et nervos usque ad !
cerebrum et epar. Nam hoc probant Aristoteles et Avicenna
in suis libris supradictis, quamvis medici sint eis contrarii,
quod nervi oriuntur a cerebro et vene ab epate. Set Avicenna 20
So b 2. dicit primo Artis \ Medicine quod opinio medicorum, licet ad
sensum sit manifestior, tamen opinio Philosophi verior est.
E t cum perscrutati fuerint veritatem, invenerunt ut ait, sicut
dicit Philosophus. Et ideo Avicenna tercio De Animalibus
multum invehitur contra Galienum pro hac re, et arguit quod 25
ubi est origo virtutis anime, ibi debet esse origo vasorum et
instrumentorum anime. Set nervi et vene sunt hujusmodi
vasa et instrumenta in quibus anima operatur, et ideo oportet
quod cum apud cor sit origo virtutis anime, quod ibi sit origo
nervorum et venarum. Et Aristoteles multum laborat ad hoc 3°
ostendendum, ut patet ex 120 De Animalibus. Primo igitur
fit cor, et secundo nervi et vene, et deinde cerebrum et epar :
sic principaliora membra facta sunt, deinde alia per ordinem
donec compleatur generacio. Et tunc, secundum Avicennam

21 Artis Medicine] Fen i,Doct. 5, cap. 1. 24 De Animalibus] lib.iii.

c. 1 (pp. 31, 41, ed. 1508). 31 De Animalibus] D e P artibus iii.4.
 279
nono De Animalibus, semen patris fit spiritus, nam spiritus
radicales fiunt de semine patris et fetus fit de semine matris.
Et dicit quod hoc est consilium Aristotelis, et multum vituperat
Galienum in hac parte qui contradixit sentencie huic. Dicit
5 ergo ‘ et mirati sumus super homine illo qui contradixit A ri­
stoteli, licet enim multum sciverit de ramis philosophic, tamen
ignoravit radices Et postea dicit ‘ quod olfecit medietatem
hujus rei ’, et ideo erravit in multis. Et jam patet per hoc
quomodo dicendum de semine masculino in planta. Nam
so completa generacione piante cedit in aliquid quod est in
planta generata loco spiritus in animali. Nam Aristoteles dicit
in libro De Plantis, quod planta, licet non habeat partes quales
animal, habet tamen similes eis, ut habet radicem pro ore, et
corticem pro cute, et medullam pro corde, et sic de aliis, et ideo,
j? licet non habeat spiritus, tamen habet aliquid simile spiritui,
quod est vapor diffusus a medulla in | ceteras partes piante ad 81 a i.
exercendum opera anime ipsius piante, sicut spiritus in animali
est quoddam simile vapori qui fluit a corde in omnes partes
animalis quod est instrumentum anime. Et cor continue
20 evaporat per dilatacionem et constriccionem et emittit vapores
subtiles ad confortacionem tocius corporis, qui vapores sunt
spiritus subtiles generati ex sanguine puro.

<Capitulum 4m. de generacione hominis.')

Sed de generacione hominis est specialis difficultas, nam
25 propter consanguinitatem et cognacionem volunt multi quod
semen ex quo proles generatur non sit de nutrimento set de
substancia corporis. Set hoc penitus est contra Aristotelem
et Avicennam in suis libris De Animalibus, nam evidenter et
potenter docent quod hoc esse non potest, et quod semen sit
30 residuum nutrimenti optime digesti quo non indiget corpus ad
restaurandum deperditum nec ad augmentum. Quoniam
post conversionem nutrimenti in corpus non potest separari
aliquid a corpore vel parte corporis sine dolore et pena, ut
patet si dividatur una pars carnis vel nervi vel ossis vel
1 De Animalibus] ix. 1. 5 et mirati sumus ...] loc. cit.ix. 1. 2. f.41.
12 De Plantis] i.2.

6 sciverit] scivit M
 28o

alterius. Set decisio seminis non est cum dolore nec pena^
Item, quelibet pars carnis caro est, et quelibet pars ossis os est,
et nervi nervus, et sic de aliis ; ergo relinquetur quod si aliquid
a carne separetur vel osse vel nervo, hoc erit aliquod frustum
carnis vel aliquod fragmen ossis, vel aliqua porcio nervi, et sic 5
de aliis, set semen non est hujusmodi. Item, si fieret semen
de osse et carne et aliis, tunc aut per divisionem partis a toto,
et hoc stare non potest propter raciones duas nunc tactas, aut
per transmutacionem naturalem et conversionem alicujus partis
carnis vel ossis in semen. Set hec conversio fieri non potest io*
. nisi per corrupcionem illius partis carnis in semen, j et ita
esset corrupcio carnis et generacio seminis, sicut generatur
ignis ex aqua et quidlibet ex quolibet per naturam. Set in
tali generacione non dicimus quod unum sit de substancia
alterius secundum sentenciam istius posicionis, quando dicitur 15-
quod semen ex quo generatur filius est substancia parentum,
quia hic sermo pretendit quod non fiat ibi corrupcio set sola
decisio alicujus. Item, filius est ita attinens patri sicut matri
vel magis, set tamen semen solius matris cedit in substandam
corporis filii, corpus enim fit ex materno semine, licet spiritus, 2a
qui non sunt partes substanciales et fixe in corpore, set
quidam vapores confortantes corpus, fiant de semine patris, et
illi non durant in corpore set evanescunt, eo quod continua est
deperdicio spirituum et generacio continua. Semen igitur
patris quantum ad corpus filii et partes ejus substanciales 2*
non pertinet ad filium. Ergo, non refert utrum sit de sub­
stancia patris vel de residuo nutrimenti, et tamen est affinitas
naturalis et consanguinitas, ergo, non oportet quod semen
sit de substancia parentum. Multas vero alias raciones ponunt
Aristoteles et Avicenna et salvant affinitatem naturalem per 30
hanc viam, videlicet, quod nutrimentum matris optime dige­
stum, quod residuum est post restauracionem deperditi et post
augmentum, est in potencia caro et os, et jam simile in actu
persone in qua est, et hic incipit primus gradus affinitatis
naturalis. Nam ita factum est simile quod est in potencia 3s
proxima ut fiat animatum et salvet personam cujus est.
Deinde secundo, a natura recolligitur ad vasa generacionis in
quibus eciam servatur, et virtus generativa, que est tercia
 28l

potencia anime vegetative, agit in illud et assimilat illud

humane nature vehementer et quantum potest fieri et debet.
Et ideo jam | transmutatum est ad hoc ut sit in potencia 81 b
homo et non asinus nec alia species animalis dum adhuc est
5 in matre. E t quando sic alteratum est ut sit simillimum
humane nature, tunc magis manifestatur affinitas naturalis.
Et quando semen patris decinditur et excitat virtutem gene-
rativam matris ad seminis decisionem, tunc quod decinditur
a matre recipit virtutem a semine patris, nam semen patris
10 est motor et efficiens. Et augmentatur affinitas naturalis
respectu parentum, set longe magis per virtutem anime matris,
quia semen utrumque remanet in matre in loco debito
generacioni. E t sic perficitur naturalis affinitas ut fiat
humana natura de semine illo. E t non quocunque modo, set
15 similis et connaturalis patri et matri, et non aliis hominibus.
Nam patri propter tria, scilicet, quia ejus semen est causa
decisionis seminis materni, et semen paternum transmutat
semen in membra, sicut manus figuli lutum convertit in ollam,
et semen patris tercio cedit in spiritus radicales et primos. Et
20 matri affinis erit proles propter tria. Nam semen matris cedit
in substandam corporis et partes substanciales, et virtus anime
matris semper continuatur super illud formandum cujus instru­
mentum est semen patris ; et tercio continet ac fovet semper in
corpore suo, scilicet, in matrice embrionem. Unde non agit
25 in rem extra se sicut ignis agit in aquam, set in rem contentam
semper in se. Propter igitur has causas oritur proprietas
sufficientis affinitatis naturalis inter prolem et parentes secun­
dum sentenciam Aristotelis et Avicenne ut non requiratur
quod semen sit de substanda parentum. Sic igitur tenet
30 philosophia, nec volo hic descendere ad theologica | propter 81 b
nimietatem contencionis, et quia superflua fieret digressio.

( Distinctio tercia de anima.}

(Capitulum i m. deproduccioncparcium anime.}
Set de produccione parcium anime in esse non est minor
35 difficultas. Omnes enim ante viginti annos posuerunt quod
sola anima intellectiva detur, et quod vegetativa et sensitiva in
5. Ill U
 282

homine producantur de potencia materie per viam nature. Et

adhuc theologi de Anglia et omnes philosophantes hoc cele­
brant. Nam Aristoteles dicit 2° De Anima quod intellectiva
potencia separatur ab aliis sicut perpetuum a corruptibili, et in
160 De Animalibus dicit quod solus intellectus est ab extrin- 5
seco veniens, et alie potencie educuntur de potencia seminis,
et in X I 0 Methaphisice illud idem docet, et nichil tantum
certificat in sua philosophia. Et Avicenna et Averrois et
omnes philosophi dicunt illud idem, et hoc concordat cum
fide, ut sola ymago Dei creetur, set hec est anima intellectiva. 10
Nec est aliquid contra hoc nisi quedam auctoritates duorum
librorum qui non sunt autentici, scilicet, De Spiritu et Anima,
et De Ecclesiasticis Dogmatibus. Non enim sunt Augustini,
ut periti theologi sciunt, licet aliqui estimare solebant quod
essent Augustini. Set nec Gregoriani sunt, nec Heronimi, 15
nec Ambrosii, nec Bede, nec alicujus auctoris famosi. E t in
illis libris videtur dici ad literam quod concreentur vegeta-
tivum et sensitivum cum intellectivo, et separentur in morte.
Et quia hii libri sunt apocrifi, ergo non potest aliquid probari
per eos, precipue ubi summa difficultas et contencio accidit 20
infinita. Et considerandum est quod sancti multa verba
protulerunt ex incidenti secundum modum vulgarem loquendi,
82 a 1. de quibus non inquirebant certitudinem circa alia | occupati,
sicut omnis homo in perpetrando aliqua principaliter loquitur
aliquid incidenter de quo non certificat illa vice. Et ideo
dixerunt sancti que postea retractaverunt, et si plus vixissent
adhuc plura retractavissent aut se exposuissent. Unde
beatus Gregorius dicit in Omelia quod piante non habent
animam set viriditatem, et ecclesia recitat. Set tamen omnes
philosophantes et theologi sciunt quod piante habent animam 30
vegetativam, licet non sensitivam. A ut ergo beatus Gregorius
non percipit veritatem in hoc casu, aut vulgariter locutus est,
quia multitudo hominum non estimat quod anima sit nisi in
animalibus, aut accepit animam pro ea que est in brutis et

3 De Anima] ii. 150. 5 De Animalibus] de Gen. A n . i. 18. 12 De

Spiritu et Anima] by Alcher ofClairvaux (12th cent.). 13 De Ecclesi­
asticis Dogmatibus] by Gennadius of Marseilles, c. 495. 28 Gregorius]
in the eighth lesson on Ascension Day.
 283
hominibus, sicut vulgus accipit cui predicavit. Imrao vulgus
laicorum in multis regnis adhuc credit quod soli homines
animas habent, unde derident clericos qui dicunt canes et
cetera bruta habere animas. Sic igitur in libris multis qui
5 sunt in usu theologorum sunt multa scripta que non habent
veritatem et vulgariter dicta sunt et que debent exponi, et
maxime ubi multitudo sapientum dicit contrarium.
Tota igitur philosophia clamat quod solus intellectus creatur,
et omnes theologi alicujus valoris et philosophantes ante
io viginti annos, et adhuc omnes Anglicani qui satis inter alios
homines sunt et fuerunt studiosi. Et arguunt ad hoc non
solum per auctoritates Aristotelis et aliorum philosophorum,
set per raciones. Quia heedem operaciones vegetative et
sensitive sunt in homine sicut in plantis et brutis, set natura
15 has animas potest producere in vegetabilibus et aliis anima­
libus ab homine, ergo et in homine. Item, arguunt per
experiendam. Nam embrio ante infusionem | anime racio- S2 a
nalis nutritur et crescit, et si pungatur sentit, et hoc sciunt
mulieres ex parte in talibus, et Aristoteles hoc vult in libro
20 De Animalibus, et alii auctores concordant. Manifestum est
igitur quod anima vegetativa et sensitiva sunt in embrione
hominis antequam intellectiva producatur. Set si vegetativa
et sensitiva essent concreate cum intellectiva, ut publice
ponunt multi modernorum, tunc non precederent ipsam intel-
25 lectivam in esse, et ideo coacti sunt dicere quod duplex est
vegetativa et duplex sensitiva; et dicunt unam produci de
potencia materie per viam nature, et aliam per creacionem
cum intellectiva. Set nullo modo potest istud habere racio-
nem, nec sunt auctoritates sufficientes ad hoc, et ideo periti in
30 philosophia reprobant istud tanquam prophanum. Nam ista
vegetativa que inducitur per naturam sufficit ad omnes
operaciones vegetative in homine, sicut videmus quod in
brutis et vegetabilibus sufficit. Set eedem sunt operaciones
utrobique, ergo reliqua vegetativa superfluit. Set nec natura
35 nec Deus facit aliquid ociosum. Similiter de sensitiva,
quoniam ad omnes operaciones sensus sufficit illa que per
naturam inducitur, ut videmus in animalibus. Quoniam ita
20 De Animalibus] de Gen. A n im . v.i.
U 2
 284

bene videt et audit canis sicut homo, et sic de aliis operibus

sensitive virtutis. Et multa animalia melius senciunt quam
homo, ut linx qui videt per medium parietem. Et homo habet
olfactum pejorem omnibus animalibus, ut Aristoteles docet, et
multa cercius et acucius audiunt. Ergo manifestum est quod illa 5
sensitiva que per naturam inducitur sufficit ad operaciones
anime sensitive tam in homine quam in brutis; si enim ita
1. bene et melius quam in hominibus fiant opera sensitive, j tunc
illa sensitiva que naturalis est in homine sufficit.
Deinde ubi et quando manifestantur opera istius vegetative 10
create et sensitive certe non possunt assignare. Nam alie que
naturales sunt occupant instrumenta et membra hominis sicut
in brutis, ergo omnino superfluunt et non erunt. Deinde si
separantur cum intellectiva, ut dicunt, et nate sunt habere esse
separatum sicut intellectiva, tunc de proprietate earum est 15
quod sint substancie separate sicut intellectiva. Set omnis
substancia separata a materia est actu intellectus, ut Aristoteles
vult in X I ° Methaphisice, ergo habent necessario virtutem
intellectivam. Item certum est quod vegetativa omnis et
sensitiva omnis est virtus organica, et non operantur nisi 20
mediante organo, ut virtus visiva non videt nisi mediante
oculo, et virtus nutritiva nisi mediantibus membris nutritivis.
Set in separacione ista non habent organa, ergo carebunt suis
operacionibus specificis. Set nulla res dum est potest privari
sua operacione specifica. Et iterum erunt ociose ibi, et intel- 25
lectiva sola habebit suam operacionem intelligendi, et hec et
hujusmodi allegantur contra hanc opinionem, que nullam
potest habere racionem, quoniam statim dissolvatur tanquam
festuca, nec auctoritatem nisi apocripham, et que potest exponi
sicut necesse est in hac parte. 30

( Capitulum 2m. de anima sensitiva.)

Sed capita vulgi philosophandum Parisius in alios errores
nephandos cadunt, quibus theologici contradicunt, maxime
in duobus articulis, et de tercio contendunt adinvicem, quidam
veritatem, quidam quod falsum est estimantes. A b annis 35
18 Methaphisice] xi. 2.
 285
decem igitur inolevit o]pinio per hominem erroneum et 82 b
famosum quod ante animam racionalem presupponitur dif­
ferenda substancialis specifica educta de potencia materie que
ponit hominem sub specie animalis, ita quod intellectiva non
5 faciat hoc, set anima sensitiva specialis addita ad naturam
sensitivam animalis communem, sicut anima sensitiva specialis
asini additur super animalitatem ut fiat asinus species animalis.
Set istud porro est contra totam philosophiam Aristotelis et
omnium auctorum. Nam et ipse et sui sequaces dividunt
10 animal per immediata in racionale et irracionale, ut .racionale
sit differenda specifica hominis, nisi vellemus addere mortale.
Set ante racionale nec Porphirius nec Aristoteles nec alii
ponunt aliquid preter genus. Set racionale est in homine a
sola anima intellectiva, igitur illa ponit hominem in specie
15 animalis, et nichil est inter eam et genus. Item una dif­
ferenda specifica sufficit cum genere proximo ad speciem.
Nam Boecius dicit in libro Divisionum, nisi esset penuria
vocabulorum, omnis diffinicio constaret ex genere et una
differenda, id est, ex differenda signata per unum vocabulum,
20 ita quod non essent nisi duo vocabula in diffinicione, ut unum
sit generis et alterum differende. Sed diffinicio indicat rei
essenciam, ergo una differenda addita generi sufficit ad com­
plendum speciem. Set non est species humana completa
antequam embrio habeat animam racionalem, ergo cum illa
25 non sit genus, importabit differendam specificam hominis.
Ergo alia non erit per predicta, quia una sufficit. Item, si
ista differenda ficta faciet hominem in specie animalis, tunc
racionale non faciet set aliquid aliud, quia racionale est aliud
in essencia quam illa differenda, ut planum est, cum sit sensi-
30 tiva. Quero ergo quid faciet racionale, et | de quo serviet ? 83 a
Et arguo sic : omnis differenda addita generi speciem facit:
set species hominis in genere animalis fit per differendam natu­
raliter eductam, ut dicit hec posicio, et pro nulla alia causa
posset racionale addi, nisi ad constituendum speciem animalis ;
35 ergo cum ante sit constituta racionale serviet de nichilo.
Si dicatur quod illa que naturaliter inducitur est in potencia
respectu intellective et incompleta, tunc sequitur quod non est
17 Divisionum] p. 641 (ed.Bas. 1570).
 286

differenda specifica, quia omnis differenda specifica facit

speciem, nec est ordinata ad ulteriorem differendam, nam
omne quod ordinatur ad ulteriorem differendam, que specifica
est, est subalternum, ut patet in linea predicamentali. Ergo
relinquitur quod illa differenda naturalis sit subalterna ; et si 5
hoc, tunc est communis homini et alii, ergo non est differenda
specifica hominis. Item si hec differenda perficeret hominem
in specie animalis, tunc si non adveniret anima racionalis,
esset sicut species alia animalis que caret intellectu, ut asinus
vel aliud habens solam animam sensitivam. E t possit vivere 10
et moveri et opera animalis exercere secundum proprietatem
sue speciei, sicut asinus secundum suam. Set asinus quia sic
facit non est in potencia ad ulteriorem formam specificam,
ergo nec illa species animalis potest esse in potencia ad animam
racionalem, quia non poterit anima racionalis recipi in hac 15
specie animalis, sicut nec in asino vel leone. Quoniam vero
nullam habent racionem ad hanc insaniam que sit digna solu-
cione, et magis asserunt quam racionentur. Nec video aliquid
quod posset racionabiliter adduci pro hac fantasia, ideo transeo
ad aliud quod est majus inconveniens, et error pejor, et heresis 20
nequior, immo nequissima. Temporibus autem meis non fiebat
mencio de istis erroribus, quia cuilibet fuit manifestum quod
S3 a 2. heretica fuerunt, sicut quodlibet aliud contra | fidem et
philosophiam, nec dignati sumus movere questionem de hiis
propter stulticie magnitudinem. 25

( Capitulum 3“ dc unitate et pluralitate anime intellective.')

Et est istud secundum de unitate et pluralitate anime intel­

lective. Ponunt ergo quod anima intellectiva sit una numero
in omnibus. Palliant ergo errorem suum quando artantur
dicentes quod per philosophiam non potest aliter dici nec per 30
racionem potest haberi aliud, set per solam fidem. Set men-
ciuntur tanquam vilissimi heretici. Nam cum meritum et
demeritum sint penes animam et omne opus virtutis et vicii,
non solum secundum fidem set secundum doctrinam Aristo­
telis in Ethicis et secundum omnes philosophos, tunc si una 35
 287
anima esset in omnibus hominibus, sequeretur quod eadem esset
rea vicii et virtute repleta et ita eadem esset bona et mala,
justa et injusta, quod esse non potest secundum philosophiam
neque secundum fidem. Item, cum non solum regula fidei
■>set philosophic magna potestas, ut probavi in partibus Moralis
Philosophie, doceat quod virtuti servientes fruentur vita beata
et peccatores punientur pena infernali, et anima in morte
hominis separatur ad penam vel ad gloriam, tunc cum non
omnis homo bonus est nec omnis sit malus, eadem anima erit
10 simul glorificata et dampnata, quod est insanum et contra
omnem racionem, et contra fidem, et contra philosophiam, et
sic destruit leges moralis philosophie.
Ouod autem destruat leges nature potest ostendi sic. Aris­
toteles per totam philosophiam naturalem supponit quod
15 materia propria appropriat sibi formam propriam et e con­
verso. Set anima racionalis in Socrate est forma propria et
perfectiva ejus, ergo, non potest esse | in alia materia quam S3 b 1.
in corpore Socratis. E t hoc expressius habetur per Aristo­
telem, in casu proposito. Nam hoc modo argumentandi
20 invehitur 30 De Anima contra Pictagoricos, qui posuerunt
animam mutare se de corpore in corpus post mortem. Et
ibi hoc reprobat; dicens quod materia propria appropriat sibi
formam et e converso, ergo, nec potest una anima separari ab
uno corpore et ingredi in aliud. E x quo tunc arguo propo-
25 situm: si per Aristotelem non potest una anima successive
esse in diversis corporibus, ergo nec multoforcius potest esse
simul et semel in diversis. Item Aristoteles dicet iiij0 Phisi-
cortim, capitulo de vacuo, quod si aliquid unum numero potest
esse in duobus locis, potest esse eadem racione in tribus, et si
30 in tribus potest esse in quatuor, et sic in infinitis. Si essent,
ergo, essent potencie infinite, et ita Deus. E t ideo omnino
procedit hec racio de anima dum est actus et perfeccio
corporis et persone. Nam de anima separata est sicut de
angelo, ut superius est notatum. Item, si una est anima in
35 pluribus hominibus, tunc eadem erit simul et semel ignorans

5-6 Moralis Philosophie] Op. M aj. vii. i. Bridges ii.241 sqq. 20 De

Anima] i.53. 27 Phisicorum] iv. 76, 77.
 288

et sciens respectu ejusdem, quod est impossibile. Si di­

catur, ut Averrois in 30 De Anima docet respondere ad
hoc argumentum quod diversitas est per ymaginacionem
diversam in diversis hominibus, et ideo anima scit in isto
et ignorat in alio propter aliam et aliam ymaginacionem, 5
considerandum est tunc qualiter ymaginacio impedit intel­
lectum vel operatur ad ipsum. Nam verum est quod virtutes
sensitive deserviunt intellectui, et quando leduntur, ut in stul-
S3 b 2. tis naturaliter et in freneticis, quia lesio acjcidit organo
virtutis sensitive, tunc impeditur operacio intelligendi, quia 10
error est in sensitiva et rron potest species venire ad intel­
lectum secundum rectum esse et veritatem; immo destruitur
esse speciei ut intellectus non possit informari, et tunc fit
homo stultus vel amens seu juvenis seu senex. Set si organa
sensitivarum virtutum sint illesa, tunc virtutes sensitive sunt 15
similiter sane et debito modo representant species rerum ipsi
intellectui, et tunc intellectus intelligit et facit operacionem
suam completam, nec impeditur in aliquo. Si igitur exclu­
damus hujusmodi lesionem, planum est quod ymaginacio non
diversificabit intellectum in diversis ut unus sit ignorans et 20
alius sciens respectu ejusdem si unus est intellectus, quia
utrobique est intellectus in sua potestate et virtus sensitiva in
bona et sana disposicione. Quare non faciet ymaginacio hanc
diversitatem, set erit in ipso intellectu, et ita erit ignorans et
sciens. 23
Quod autem Averrois arguit in contrarium, dicens ‘ si intel­
lectus sit multiplex numero et numeratus secundum numerum
hominum, tunc res intellecta erit multiplex numero ’. Istud
est insanum, nec ipse ibi verificat hanc consequenciam. E x
dictis tamen suis in eodem capitulo et alibi extrahitur fantasia 30
pro hac consequencia verificanda, scilicet, quod ex intellectu
et intellecto fit unum vere et verius quam ex materia et forma,
et ideo si intellectus sit numeratus in hominibus, tunc idem
intellectum seu res intellecta eadem numerabitur cum intelli-
gitur a pluribus. Set multi multipliciter exponunt, quidam de 35
re intellecta et quidam de specie rei apud animam. Si ergo |

2 D e A n im a ] iii. com. 30.

 289
intellectum vocet hic rem intellectam ut ex ea et intellectu 84 a
fiat omnino unum. Manifestus est error, nam tunc ex anima
et lapide fieret unum vere et ex eadem anima et equo et
celo et omnibus intellectis fieret unum vere, et hoc est impos-
5 sibile propter duo impossibilia manifesta. Nam nichil com­
ponitur ex rebus distantibus. Set stella intellecta distat ab
homine et ab anima ejus. Et iterum, si vere unum fieret ex
anima et lapide vel stella, tunc esset aliqua res existens in hoc
mundo quod non esset anima nec lapis, set non contingit
10 assignare hoc. Et est ridiculum dicere quod ex anima et celo
vel lapide vel quocunque intellecto fiat unum, ergo verbum
suum, cum dicit ex intellectu et intellecto fit vere unum, hoc
erit de anima et specie rei intellecte que est apud eam. Set
si hoc ponamus, et simul cum hoc quod anime hominum sunt
15 plures, nullum sequitur inconveniens, nam cum infertur quod
species apud animas diversas multiplicabitur, concedo quod
diversa species ejusdem rei potest esse apud diversos, quia res
facit speciem suam secundum omnes diametros, ut ostensum
est in tractatu De speciebus, et ideo, sicut in diversis partibus
20 aeris species sunt ejusdem rei diverse et ad oculos diversorum
veniunt diverse, sic apud intellectus diversos.
Cum vero arguit quod si anima numeratur in diversis, tunc
sciencia que est in magistro generabit scienciam in discipulum
sicut ignis generat ignem, aut nichil sciet discipulus, non verifi-
25 cat hanc consequenciam, et est pessima. Nam sufficit intellectus
agens pro causa interiori et magister exterius. Magister
enim est sicut agricultor respectu segetis, et sicut medicus
respectu sanitatis. Agricultor jenim et medicus sunt instru- 84 a
menta nature, nam preparant et excitant et juvant naturam que
30 interius operatur. Sic magister facit argumentum veridicum
ad concludendum veritatem, et intellectus agens illuminat
possibilem et facit scire, et hec duo sufficiunt ad hoc quod
sciencia complexorum fiat in anima. Noticia vero incom-
plexorum quantum ad vocem signata fit per magistrum

19 De speciebus] p. 36.

[3 erit cow. in niarg.

 290
exponentem quid est quod per voces significetur. Set rerum
noticia significatarum habetur partim per magistrum ostenden­
tem et exemplificantem, et partim per sensus experiendam
et partim per influendam agentis. Nam res per doctorem
potest visui ostendi et exemplificari, et species rei venit ad 5
intellectum per sensum, et intellectus agens illustrat, et sic
nascitur in anima habitus cognitivus, et ita per has vias suffi­
cienter potest fieri sciencia in discipulo, ita quod non oportet
quod sciencia generet se.
Si eciam obicitur quod quilibet gramaticus scit eandem 10
scienciam gramaticam, et quilibet logicus scit eandem scien­
dam logicam, et sic de aliis scienciis, ergo, omnes habent
eandem scienciam numero in animabus suis; set eadem res
numero non potest esse in diversis subjectis; ergo, oportet
quod una sit anima omni, sicut est una sciencia. Et hec est 15
cavillacio involuta valde, et credidi diu quod posset solvi sic ut
dicatur quod sciencia est duplex. Una est habitus anime
cognitivus, quo anima scit aliquid scibile objectum intellectum,
sive sit Deus sive angelus sive eciam aliqua sciencia, ut
gramatica vel logica vel alia. Et hec que est habitus cognitivus 20
in anima diversificatur in diversis hominibus et animalibus,
84 b 1. et numeratur secundum numerum earum. | Set aliter sumitur
sciencia que, scilicet, est objectum intellectus, que est quoddam
scibile et intelligibile, ut alia intelligibilia que debent sciri ab
anima, ut logica, gramatica et sciende cetere. Et sciencia 25
hoc modo sumpta creditur una et eadem scita ab omnibus qui
sciunt eam, sicut Socrates unus et idem est licet intelligitur
a multis. Set videtur michi modo quod istud non sufficit.
Nam si intelligibile, quod non est sciencia, habeat in anima
habitum cognitivum alium a se, scilicet, scienciam qua sciatur, 30
hoc non est mirum, immo necesse est. Set quod sciencia
habeat scienciam aliam non videtur stare, quia tunc iretur in
infinitum; qua racione enim una habet aliam, et illa alia
aliam, et sic in infinitum. Ceterum sciencia, ut gramatica,
logica, vel quecunque alia, est una res et accidens; et non est 35
accidens corporis, ergo, solius anime. Set omne accidens est
in subjecto suo cujus est, ergo, si sciencia priori modo dicta,
que est habitus cognitivus numeretur secundum animas in
 quibus est, sic similiter hec sciencia secundo modo dicta. Nec
est dicendum quod hec sciencia est in libris vel in sermone,
quia si libri non essent nec sermo, adhuc potest sciri. Set non
scitur nisi sit aliquid, et in aliquo, set non in alio quam in
5 anima. Et iterum, scriptura et sermo non sunt nisi signa
eorum que sunt in anima, ut vult Aristoteles primo Peryar-
menias. Si igitur sciencia omnimoda sit accidens anime, ergo
sicut anima multiplicatur sic et sciencia, et ita numerabitur
gramatica in diversis et logica, ita quod logica in diversis
to animabus est una specie et non numero, et similiter gramatica,
et sic de aliis, et per se scitur | non per alium habitum nec per S4 b
aliam sciendam. Causa quare non videatur sic prima facie est
quia videmus quod alia intelligibilia ut homo et asinus et
cetera non generantur, licet a pluribus intelligantur et similiter
15 quia de sciencia et de aliis que sunt in anima unius possunt
homines diversi habere cognicionem, ut Socrates scit virtutem
suam vel vicium vel artem vel sciendam que sunt in anima
sua, et alii homines possunt scire virtutem Socratis vel vicium,
et eis est objectum tantum et non est in animabus eorum.
20 Socrati autem est sua virtus objectum et nichilominus accidens
anime sue. Set sciencia ut logica vel alia non est tantum­
modo objectum respectu animarum que sciunt eam, nec est in
una anima tantum set est in qualibet earum, et ideo oportet
quod numeretur.

25 ( Capitulum 4m. de compositione anime rationalis.)

Tercium quod hic conculcatur a vulgo philosophandum et

theologorum est de anima racionali, an sit composita ex
materia et forma, et hec sunt partes. Nam quidam dicunt
unum et quidam aliud, et sunt opiniones solempnes contrarie
30 in studio vulgate. Set ego teneo pro certo quod anima est
composita ex materia et forma sicut angeli; eadem enim est
questio de angelis et de animabus racionalibus. Sunt autem
aliqui qui nimis subtiliantur et volunt quod anima et angelus

6 P ery a rm en ia s] i. 1.
 292

non sunt in predicamento substancie, nec in potencia generis

alicujus, quia de potencia generis produci non possunt, ergo, si
essent in potencia generis tunc frustra essent; set natura nichil
facit frustra nec Deus. Et istud fingunt ut sic principia generis
substancie, que sunt materia et forma excludant ab angelo et 5
ab anima racionali, per hoc volentes fingere quod anima
S5 a 1. racionalis est j simplex et angelus similiter. Set hec eorum
erronea defendo porro est infamis, quia tota philosophia et
actores clamant quod solum sunt decem predicamenta et quod
hec omnia comprehendunt preter Deum sicut incipit liber 10
De ortu Scientiarum: Scias nichil esse preter substanciam et
accidens. Si ergo angeli et anime non sunt in predicamento
substancie, tunc facient undecimum predicamentum, quia
predicamentum non est nisi colleccio specierum et generum
seu maneries rerum diversarum, distincta ab alio predicamento. 15
Si enim colleccio qualitatum facit unum predicamentum,
multoforcius colleccio tam nobilium rerum que sunt angeli et
homines. Et si corpora faciunt unum predicamentum, multi-
forcius spiritus.
Quod vero allegant de potencia generis, dicendum quod 20
potencia generis potest promoveri in speciem, vel per creacionem
vel in tempore, unde sicut secundum ordinem temporis prius
est animal quam equus eductus de potencia hujus generis, sic
secundum ordinem nature prius est substanda quam substancia
spiritualis, et promovetur essencia generis in speciem, set 25
tamen simul duracione sunt, quia simul concreantur. Similiter
certe possent creari corpora celestia et elementa in suis speris,
quia non sunt generata set creata, et ideo secundum eos
accidet quod pellentur extra predicamentum substancie, sicut
spiritus creati. Ceterum, omne quod non est accidens et fit 3°
verum subjectum accidentis est substancia vera, quia creator
non est subjectum accidentis, et ideo nec substancia, nisi
equivoce dicatur substancia, non enim erit substancia que
substet accidenti. Sed angelus et anima non sunt accidenda,
et veraciter substant accidentibus, ut sciende et virtuti et 35
85 a 2. grade et glorie et hujusmodi, ergo oportet quod sint | vere
substancie, et ideo oportet quod sint in predicamento substancie.
Set non sunt in eo sicut principia, ut materia et forma, ergo
 293
sicut principiata et species, quare componentur ex materia
et forma.
Item, si substancia spiritualis non sit species substande,
tunc non fiet divisio generalissimi in species. Nam contra
5 substandam corporalem non cadit aliquid in divisione nisi
substancia spiritualis. Ceterum sic idem esset substancia in
communi et corpus, et tunc corpus esset genus generalissimum
in predicamento substancie, quod est absurdum et contra
Aristotelem et omnes. Item, composicio prima est ex materia
io et forma, et composicio secunda ex subjecto et accidente que
creatur ex prima composicione, quia materia cum forma causa
est omnium accidencium que fiunt in ea, ut dicitur primo
Phisicorum, et secundum non potest esse sine primo in ullo
genere, quia posterius non reperitur sine priore. Cum ergo in
15 angelis et animabus est composicio ex accidente et subjecto,
oportet quod ibi sit composicio ex materia et forma. Item,
4° Methcororum dicit Aristoteles quod prima materia est tan­
tum materia, forma prima est tantum forma, quicquid est aliud
ab hiis est compositum ex materia et forma. Item, angelus et
20 anima sunt in potenciade natura sua ad multa, ut ad sciendam
graciam et gloriam, et possunt recipere et pati multa, ut patet
in bonis animabus et angelis malis. Et ex alia parte sunt in
actu multiplici et operacione. Set actus et agere debetur rei
racione forme, et potencia et pati et recipere racione materie,
25 sicut vult Aristoteles libro De Gejicracione. Item, subjectum
generacionis est compositum, et ideo compositum generatur et
non forma tantum, ut probatum est prius ; ita quod subjectum
generacionis vadit semper per gradus compositos acquirendo |
semper esse compositum plus et plus perfectum usque ultimus S5 b 1.
30 gradus complementi veniet qui erit compositus sicut ceteri. Set
hic ultimus gradus in aliquibus fit per operacionem nature, in
aliis per opus supra naturam ut in hominibus. Cum ergo anima
racionalis sit ultimum complementum embrionis humani quod
est compositum, oportet quod hec anima sit composita, ut ejus
35 forma perficiat formam embrionis, et ejus materia compleat
materiam embrionis. Et sic aperitur via ad solvendum

13 P h isico ru m ] i. 67. 25 D e G en eraeion e] ii. 52, 53.

 294
cavillaciones in quibus maxime confidit pars adversa. Nam
arguit sic. Materia est in potencia ad formam non ad materiam,
quia materia non est materie set forme, ergo embrio non erit in
potencia nisi ad formam tantum, et ideo anima racionalis est
forma pura non composita. Et per supradicta patet quod 5
magnus error est apud eos qui sic arguunt, et qui propter
hujusmodi errorem et cavillacionem fingunt simplicitatem
anime racionalis. Nam ostensum est quod, sicut una forma est
materialis et in potencia ad aliam, sic una materia est formalis
respectu alterius, et quod materia generis incompleta est in io
potencia ad materiam specificam, sicut forma generis est in
potencia ad formam specificam, et totum genus ad differendam
specificam compositam, et ideo sine differenda specifica in­
ducatur in esse per naturam, sive per creacionem. Oportet
quod sit composita, et ideo anima racionalis composita est. 15
Unde quod maxime allegant pro se evidenter est contra eos, si
eorum dictum exponatur.
Quod autem alique auctoritates philosophorum exprimunt,
quod sunt substancie simplices et separate a materia, omnes
S5 b 2. intelligende | sunt de materia sensibili et corporali. Nam de 20
anima vulgariter loquimur, et eam nescimus, quia spiritualis
materia nobis est occulta. Quod autem dicitur 70Methaphisice,
quod materia est qua res potest esse et non esse, loquitur ibi
de materia generabilium et corruptibilium, et sic alias multa
dicit de materia que non sunt intelligenda de materia prima, 25
set de materia naturalium.

( Capitulum 5 m. de virtutibus, utrum sint partes anime.'}

Quartum quod hic consideratur habet multos errores apud

vulgum, licet sapientes bene senciant in hac parte; et hec est
magna utilitas et multa consideranda sunt, et fertur con- 30
sideracio super partes anime. Primo enim queritur an potencie
anime sint partes ejus et de substanda anime, ut scilicet
vegetativum sensitivum et intellectivum. Et vacillant sine
causa hic. Nam hoc nomen, potencia, non est nomen datum a

22 M eth a p h isice] vii. 8.

 295
sanctis, set a Philosopho, ergo judicandum est de hoc secundum
vias philosophie principaliter. Set Philosophus qui vocat
potencias anime, ipse ante capitulum de potentiis et post
illud potencias vocat partes, quoniam in principio secundi
e dicit, sicut se habet tota anima ad totum corpus sic partes
anime ad partes corporis, et in principio tercii dicit, dicamus
de parte anime qua cognoscit et sapit et liec est potencia
intellectiva, et sic pluries potencias vocat partes et e converso.
Item Boecius dicit in Topicis quod sunt partes virtuales, et
io ideo fallit utraque posicio communis. Una dicit quod
potencie anime sunt accidencia, et alia dicit quod potencie
anime sunt medium inter substanciam et accidens. Et hec
secunda non solum hic fallit, set est contra principium philoso­
phie. Nam non est medium inter substanciam et accidens,
15 quia tunc esset aliquod predicamentum medium inter predica-
mentum substande et predicamentum accidendum. Prima
eciam posicio fallit per | supradicta, nam vegetativa in plantis 86 a 1.
est vera substancia non accidens, et est forma substancialis
plantarum, in brutis est sensitiva vera substancia et non
20 accidens, ergo, cum sint verius in homine non erunt accidencia.
E t intellectum in angelis est vera substancia, ergo, et in homine.
Item, vegetativum et sensitivum inducuntur in esse per
generacionem, ut prius probatum est. ergo, earum substancia
.prius introducitur quam substancia cujus intellectivum est
25 potencia, ergo, non sunt potencie ejusdem substancie. Set
propter hoc ponuntur accidencia, quia ponuntur in eadem
substancia, ergo, non potest hoc esse.
Si dicatur cujusmodi partes sunt, dicendum quod virtuales,
ut dicit Boecius, et ita potenciales, et ideo potencie, et non sunt
30 partes essenciales, quia ille componunt rem sicut materia et
forma, et sunt due tantum, set sunt partes integrales, quia ex
Methaphisicis patet quod omnis pars vel est subjectiva vel
integralis, et integralis aut est duplex tantum, et sic vocantur
essenciales ut materia et forma, aut due et hoc dupliciter,
35 quoniam aut in corporalibus, et sic vocantur partes quantitative,
aut in spiritualibus, et sic vocantur partes virtuales, id est,
3 de potenciis]de A n im a ii.51 sqq. 4 secundi] de A n im a ii.9. 6 tercii]
iii.1.
de A n im a
 296

spirituales. Et sic evacuantur cavillaciones quas faciunt in

contrarium de partibus. Nam primo arguunt quod anima est
substanda simplex per multas auctoritates que intelliguntur
de simplicitate per privacionetn quantitatis corporalis et non
per privacionem parcium virtualium. Item, arguunt quod non 5
sunt partes, quia tunc essent partes integrales, et sic quantita­
tive, non estimantes has partes nisi in corporalibus. Set
decipiuntur, quia partes integrales sunt eque in spiritualibus
ut in corporalibus, unde, sicut cor caput et epar et hujusmodi
partes constituunt corpus, sic vegetativum et sensitivum con- 10
stituunt animam. .
86 a 2. Set ad evidenciam istorum | queritur an sint diversa in
essencia et substanda, an una substanda cujus sunt iste
potencie. Et Aristoteles 2° De Anima probat quod diversa
sunt secundum speciem et essenciam, nam facit hoc argu- 15
mentum. Operaciones sunt diverse in essencia et secundum
speciem ut intelligere sentire et vegetari, ergo nature quarum
sunt hec opera. Item, vegetativum in planta differt secundum
speciem a sensitivo in animali, et utraque istarum differt
secundum speciem ab intellectivo in homine, ut planum est. 20
Set vegetativum in plantis est ejusdem nature cum vegetativo
in homine propter opera eadem, et sensitiva in brutis et in
homine propter easdem operaciones sensus, ergo, manifestum
est quod intellectiva et sensitiva hominis et vegetativa non
sunt ejusdem nature specifice. Item, si prius inducantur in 25
esse quam infundatur intellectiva, et educuntur de potencia
materie et intellectus non, tunc non habent nisi potenciam
receptivam respectu intellectus et non activam. Set illud
quod solum habet potenciam receptivam respectu alterius est
diversum in essencia ab eo, ut patet in loco respectu locati et 30
in embrione respectu illius quod creatur (sive sit tota anima
secundum istos, sive sit solus intellectus secundum veritatem),
ergo sequitur necessario quod substanda sensitiva alia est a
substancia intellectiva. Item, partes sensitive sunt diverse
secundum speciem ut visus et ymaginacio et memoria, ut 35
planum est propter operaciones diversas in specie, ergo

14 D e A n im a ] ii. 31.
 297
multoforcius intellectivum et sensitivum. Item, partes vege­
tative sunt diverse in essencia propter operaciones diversas,
ergo multoforcius hic. Cum autem arguunt quod tunc erunt
multe substande in anima, cum tamen autores dicant quod est
5 una substanda, dicendum quod est una substanda composita
ex | pluribus partibus, sicut corpus, que partes sunt diverse per 86 '>i.
essenciam sicut partes corporis, tamen sit unum per essenciam
ex eis, et hoc est vere unum, quia sicut in corpore resultat
una forma tocius, copulans omnes partes in unitate essenciali,
io sic est a parte anime quod una natura substancialis resultat
ex partibus pluribus in qua habent unitatem essencialem. Et
ex hac veritate patet quod non sunt potencie anime accidencia
ejusdem substande, ut ponit opinio dampnabilis vulgata
Parisius, et similiter alia que ponit medium inter substandam
15 et accidens destruitur per hoc idem.

( Capitulum 6m. de partibus vegetative virtutis.')

Partes vero sensitive virtutis ego posui cum omni diligenda in

principio Perspective, quod capitulum est unum in quo totum
vulgus errat medicorum naturalium et theologorum, et est
20 unum de dignioribus capitulis que misi, continens sapiencie
potestatem. Partes vero vegetative sunt note, tres enim sunt
principales, scilicet, nutritiva, augmentativa, et generativa, et
jam superius tactum est de eis ubi facta est locucio de
generacione animatorum. Et ibi patuit tota operacio genera-
25 tive. De operibus vero principalibus nutritive et augmentative
disputavi copiose in hiis que de vacuo in superioribus conscripsi,
nam principalis difficultas in hiis operibus est quomodo unitur
substancia alimenti partibus solidis corporis. Et ego omnes
posiciones famosas reprobavi, et pro sentencia tenui et teneo
30 quod substancia alimenti non sit incorporea set retinet proprie­
tatem corporalem, quia natura supponit semper corpus in
omni operacione sua, tam in generacione quam in corrupcione
et omnibus. | Set hec corporalis substancia alimenti non retinet 86 b 2.
suas dimensiones divisas et distinctas a corpore in quod con-
18 Perspective] Bridges ii.6. 26 superioribus] Brewer, Op. T a t.
pP. 149 sqq-
t. 8. III X
 298
vertitur, imrao tanta est virtus anime quod ipsum corpus
animatum nutriendum convertit corpus nutrimenti in se et fit
una substanda ex eis, et per consequens una dimensio corporalis.
Et ideo non exigitur vacuum in quo alimentum recipitur nec
sunt duo corpora simul. Partes vero vegetative sunt digestiva, 5
expulsiva, retentiva, attractiva, ut Avicenna docet primo De
Anima. Digestio fit per calidum et humidum, expulsio per frigi­
dum et humidum, attraccio per calidum et siccum, retencio per
frigidum et siccum, ut ibidem dicit Avicenna. Qualiter vero fiat
digestio quadruplex in animalibus, et in quibus locis, et quomodo 10
in plantis non est tercia digestio secundum Aristotelem 20 De
vegetabilibus alium tractatum desiderat, sicut de spiritibus et
de aliis multis per singula capitula omnia que misi. Nam
librorum perfectorum composicio habet hec expedire. Facio
tamen modo mencionem de hiis duobus dignioribus et specia- 15
libus, quia cum jam dictis coincidunt, et immensam habent
difficultatem, et contrariantur medici et naturales, et multa
falsa vulgantur. Set elongantur a serie istius persuasionis.
Et causa principalis est quia omitto hec et multa quia tempus
non habeo. Nam in aliis consideracionibus meis certificavi 20
de hiis, set non habeo scripturam ad presens. E t in tractatu
alkimistico quem divisim Johannes habet ab operibus tanguntur
radices circa ista.

( Capitulum 7m. de partibus intellective virtutis.)

Partes vero intellectus estimantur esse diverse per essen- 25

ciam et hoc multis modis, et hic sunt crudeliores errores quam
alibi. Nam ponitur quod agens sit pars anime, quod est
improbatum in 20 parte Prim i Operis, deinde in hoc Tercio
*7 a 1 Opere explanavi hoc, et solvi objecciones | contrarium. Dato
vero quod solum sit intellectus possibilis in homine, adhuc est 30
labor quasi infinitus circa ejus partes. Nam omnes questiones
delibero arbitrio, que modo fiunt fere innumerabiles, fundantur

6 De Anima] p.2 c.1(p.6,ed. 1508). 11 De vegetabilibus] de P la ntis ii.1.

21-22 tractatu alkimistico] Op. Tert., Duhem, pp. 184, 188, &c. 28 Primi
Operis] Pars. 2, cap. v. (Bridges iii. 44), Op. Tert., Brewer, p. 75.

13 omnia] omni M .
 299

super questionem hanc, an anima racionalis habeat racionem

et voluntatem tanquam partes diversas secundum substandam
vel secundum racionem et nomen et opera. Et dominatur
intencioni mee ad presens quod una est substanda, habens
f diversas operaciones et diversa nomina et diversas compara-
ciones, que primo cognoscit et eadem appetit cognita, sicut
Aristoteles vult in hoc verbo : intellectus speculativus per
extensionem fit practicus, quia quod theologi vocant racionem
et voluntatem vel intellectum vel affectum philosophus vocat
ic intellectum speculativum et practicum. Cum ergo dicit in
tercio De Anima quod intellectus speculativus veritatis fit
practicus per extensionem ejus ad amorem veritatis cognite,
ut eam velit opere complere, patet per ipsum quod eadem res
est que primo speculatur, et que secundario eciam vult quod
15 speculatum est. Ceterum omnes operaciones quotcunque vel
quantumcunque diverse fiunt ab eadem potencia agente,
dummodo hee operaciones sint adinvicem ordinate ut lucere
et calefacere, nam lux solis primo generat lucem in materia
aliqua, et secundario calorem. Sic est hic, quoniam cognicio
20 et amor adinvicem ordinantur, cognicio enim est propter
amorem. Item, in vanum potencia anime cognosceret veri­
tatem, nisi posset eam amare, quoniam si alia potencia per
essenciam ab illa que cognoscit amaret, tunc cum potencia
amativa non potest excitari ad amorem nisi per cognicionem,
25 si igitur illa non cognoscit, nunquam excitabitur, quia diverse
potencie per essenciam non excitant se ad operaciones suas,
ut visus et auditus. Item, illa potencia que amat est
racionalis non irrationalis, et inteljlectiva. Nam Aristoteles 87 a 2.
vocat eam intellectum practicum, ergo habet operacionem
30 racionis et intellectus, ergo speculatur primo et postea vult et
amat, et ideo dum speculatur vocatur speculativus, dum amat
vocatur practicus, quia praxis est operacio, et probacio amoris
est exibicio operis secundum Gregorium. Item, sicut a parte
intellectus est virtus cognitiva et appetitiva sic a parte sensus,
35 set eadem virtus anime sensitive primo apprehendit et secundo
desiderat secundum Aristotelem 30 De Anima, nec unquam
7 A ristoteles] De Anima iii. 46. 33 Gregorium] Horn, in Evang. ii. 30

2
Probatio ergo dilectionis, exhibitio est operis.
X
 3°°
distinxit unam ab alia, ergo ordo nature exigit ut eadem
virtus cognoscat et secundario appetat.
Item, secundum opinionem theologorum arguo, omnes enim
volunt quod vegetativum sensitivum et intellectivum sint
eadem substancia simpliciter, non habens partes diversas 5
in essencia, ergo, secundum eos intellectivum non habebit
partes diversas in essencia, quia plus differunt potencie tocius
anime quam potencie anime intellective. Concedo igitur
posicionem eorum in hac parte, set non in precedentibus. Et
cum obicere possunt quod operaciones anime intellective sunt 10
diverse per essenciam, scilicet, intelligere et velle, ergo et
potencie, et jam probatum est quod potencie tocius anime sunt
diverse secundum speciem, eo quod habent diversas operaciones
in specie, dicendum est quod hoc argumentum tenet ubi opera­
ciones non sunt adinvicem ordinate, sicut sentire intelligere et 15
vegetari, set hic ordinate sunt. Si obiciatur quod Aristoteles
determinat in 30 De Anima de intellectu, et in libro De
Memoria et Reminiscenda docet de hac parte anime que est
reminiscenda, ex quo videtur quod plures et diverse sunt
partes anime, dicendum est quod non est diversitas nisi in 20
operacione ejusdem potencie, et de una operacione deter-
1. minat | 30 De Anima, et de alia quia habet diversitatem et
difficultatem determinatur in alio libro. Si vero adhuc dicatur
quod memoria apud Avicennam ponitur diversa potencia ab
estimacione tam in operacione quam subjecto, nam memoria 25
est in posteriori parte ultime concavitatis cerebri et retinet
species, estimativa est in prima parte illius concavitatis et
recipit species, et non est idem recipere et retinere, ut Avicenna
ponit exemplum in cera que recipit et retinet et in aqua que
recipit tantum (et hec patent ex principio Perspective), set 3°
estimacio est loco intellectus in brutis, ut Avicenna docet in libro
De Animalibus et reminiscencia respondet memorie, ergo erit
diversa ab intellectu sicut memoria ab estimacione: respondeo
quod secundum veritatem memoria et estimacio sunt una
virtus secundum substanciam que diversas operaciones exercet 35

17 De Anima] loc. cit. De Memoria, et Reminiscencia] c. ii.

30 Perspective] O p. M aj. ii.5, 10, ed. Bridges. 32 De Animalibus]
xii.7.
 [01

in diversis partibus ultime concavitatis, et hec diversitas

operacionum requirit diversitatem parcium illius concavitatis,
quia siccum bene retinet et humidum bene recipit, et ideo
ultima pars illius concavitatis siccior est ut bene retineat
5 species, et propter hoc non est diversitas hec subjecti propter
diversitatem virtutis, sed propter necessitatem operacionum
diversarum, propter quod cum reminiscenda respondeat
memorie, non oportet quod reminiscencia sit diversa potencia
ab intellectu, immo minus differet ab eo quam memoria ab
xo estimacione, quoniam operaciones iste, que sunt intelligere et
reminisci, non requirunt diversa subjecta nec instrumenta, sicut
operaciones memorie et estimacionis. Quia | anima intellectiva S7 b 2.
non est alligata organo. Si vero dicatur quod Augustinus et
theologi ponunt partes ymaginacionis memoriam intelligen-
15 ciam et voluntatem, dicendum est quod hec particio non est nisi
secundum actus et habitus non secundum virtutes. Et in hoc
concordat quod dicit intelligenciam formari a memoria, quod
non contingeret si essent diverse virtutes, quia hec diversitas
virtutis esset secundum naturam et essenciam et speciem,
20 sicut est de visu et auditu. Unde quod acies intelligencie
formetur a memoria hoc non est aliud nisi quia eadem virtus
anime, scilicet, intellectus ipse sive anima intellectiva post
primam apprehensionem, interveniente quiete vel oblivione,
recuperat intelligenciam per species quas ipsa anima habet.
25 Unde secundum quod recolit sic est memoria sive reminis­
cencia. Si vero quod habet primas apprehenciones sic dicitur
intelligencia. Et secundum quod appetit post primam appre­
hensionem vel post secundam, dicitur voluntas et affectus.
Unde operaciones sunt diverse. Et nomina virtutis ejusdem
30 secundum quod habet diversas operaciones diversificantur et
non sunt diverse virtutes sicut sensitivum et vegetativum et
intellectivum.
E x quibus patet quid dicendum est de libero arbitrio, de quo
multe opiniones sunt contrarie. Nam quidam ponunt ipsum
35 a parte affectus et voluntatis, quidam a parte racionis, quidam
utroque modo, propter verbum Augustini qui dicit quod
liberum arbitrium est facultas racionis et voluntatis. Set si
36 A u g u stin i] de T rinitate x. i i .
 3° 2

racio et voluntas essent diverse potencie, impossibile esset

quod de essencia liberi arbitrii essent racio et voluntas,
quia ex duabus potenciis diversis non fit una, sicut nec
ex visu et auditu. Et ideo una est potencia habens opera-
88ai.ciones j diversas set ordinatas. Et quia istud non verificatur 5
a theologis, ideo omnes quesciones suas quas faciunt de parti­
bus ymaginacionis et de libero arbitrio, quas multiplicant in
infinitum, vacillant, quia fundamentum non habent verificatum
et certificatum.

( Distinctio quarta de generacione non recta.} 10

( Capitulum i m. de monstruosa generacione.}
Postquam dictum est de recta generacione animatorum,
dicendum est de monstruosa et peccatis et erroribus nature
operantis in generacione. Aristoteles quidem 20 Phisicorum
docet hujusmodi peccata posse fieri in operacione nature, sicut 15
accidit in operacione artis, ut sicut scriptor scribit bene
aliquando secundum artem, aliquando propter ineptitudinem
pergameni vel encausti vel calami male scribit et errat in actu
scribendi, sic natura aliquando bene agit et regulariter sine
errore, aliquando vero errat in sua operacione. Et sic accidunt 20
ea que fiunt a casu in naturalibus et fiunt peccata et errores
et encia per accidens, que vocantur encia in minore parte, ut
sextus digitus et pluvia in diebus canicularibus et cauma in
hyeme.
Set considerandum est quod peccata differunt a monstris. 25
Peccatum est omnis deformitas et error quod contingere potest
in operacione nature, set tunc dicitur peccatum tantum, et non
monstrum, quando accidit error ex superfluitate materie vel
diminucione, ut quod homo habeat sex digitos vel quatuor
tantum in una manu, quod habeat duo capita, sicut pluries 30
contingit in mundo, et dividuntur abinvicem usque ad umbeli-
cum, et pugnant adinvicem, et uno comedente alius cessat, et
uno moriente alius vivit ad tempus, scilicet, per aliquot dies
set paucos propter infeccionem et putrefaccionem; ex quo |
88 a 2. patet quod habent animas racionales diversas, et hoc contingit 35

4 Phisicorum] ii.77, 82.

 3°3
ex superfluitate seminis, et natura sollicita in sua operacione
quando videt quod non potest totum semen formare in uno
individuo format in duobus ne si relinqueret materiam
informem ipsa putrefieret et corrumperet subjectum et ideo
5 natura facit quod minus malum est, et producit individuum
superfluum ut partem vel totum. Et hoc facit ex intencione
secundaria non principali, et ideo per accidens, et propter hoc
vocatur ens per accidens.
Set quando individuum alterius speciei seu totum sive pars
io producatur, tunc non est solum peccatum set monstrum, ut
cum mulier enixa est vitulum vel aliud animal, ut legimus in
historiis. Et quod filius hominis habuit caput arietis, ut
exemplificat Avicenna i8° De Animalibus. Et sic de brutis
animalibus quod faciunt filios alterius speciei, unde omne
15 monstrum est peccatum, set non convertitur. Et causa
monstri duplex est, aut propter commixtionem diversorum
seminum sicut mulus generatur ex asino et equa, et ex cane et
lupa generantur catuli, et sic plures, aut contingit ex aliqua
figuracione celesti, ut Avicenna docet libro memorato. Nam
20 quando complentur motus planetarum alciorum et quando
conjuncciones eorum perficiuntur secundum multas revolu-
ciones annorum, fiunt hujusmodi monstra precipue propter
conjuncciones Jovis cum aliis planetis, set maxime penes
conjuncciones ejus et Saturni, quarum una est in omnibus
25 viginti annis et alia in omnibus ducentis | quadraginta annis 88 b 1.
et tercia in omnibus nongentis sexaginta annis. In hiis
conjunccionibus variatur natura multum tam in generacione
monstruosa quam in recta et fiunt diluvia et terremotus et
aeris ignes ut comete et alie impressiones inflammate et
30 gravitas accidit annone et monstra predicta et multa, sicut in
aliis scripsi.
Set considerandum est quod hujusmodi peccata et monstra
non cadunt in plantis set in animalibus. Nam partes anima­
lium sunt determinate in numero et figura propter nobili-
35 tatem sue nature, et propter hoc quando occurrit aliud quam
quod determinatum est in natura animalis, tunc accidit
13, 19 De Animalibus] f.63 a 1, ed. 1508. 30-31 in aliis scripsi] see
Op. M aj.i.256, ed. Bridges.
 3 °4
deformitas et ideo peccatum ut in sexto digito vel duobus
capitibus. Set in plantis, ut Aristoteles dicit libro De Vege­
tabilibus, non sunt partes determinate, et ideo, licet multipli­
centur rami et folia et fructus, nulla est deformitas, et propter
hoc non accidit ibi peccatum ex superfluitate materie vel 5
diminucione. Ceterum non accidit ibi monstrum, licet una
planta habeat partes diversarum plantarum secundum speciem,
ut aliquando nascuntur poma et pira in eadem arbore et hoc
secundum diversas species pomorum et pirorum et aliarum
arborum que vel per insercionem fiunt vel per solam opera- 10
cionem nature. Nam non est tanta distinccio plantarum nec
tam determinata natura sicut in animalibus, et maxime in
proprietatibus exterioribus, ut in figura et colore et partibus
set respectu diversitatis in animalibus, videtur quod piante
88 b 2. quasi omnes habeant solam diversitatem in numero sicut 15
essent homines ejusdem speciei, quoniam multi assimilantur
externis in cortice et ramis et foliis. Non enim videtur in
eis manifesta diversitas specifica, sicut in animalibus que
habent figuram et colorem et partes in manifesta diversitate.
Et quia sic est, ideo deformitas que accidit in animalibus 20
ex produccione alterius in specie et ex commixtione
parcium diversorum animalium non notatur in plantis propter
similitudinem plantarum adinvicem. Et ideo nulla de­
formitas ponitur quando ex una radice et uno stipite
nascitur unus ramus de piro, et alius de pomo unius speciei, 25
et alius de pomo alterius. Et non solum deformitas
in animalibus hoc facit, set plenior naturarum diversitas
propter quam non possunt adinvicem salvari individua diver­
sorum animalium, requirunt enim distincciora nutrimenta.
Set piante omnes sunt terre affixe et humorem recipiunt 3°
eundem set aliter digerunt per diversas vires anime quas
habent.
Quod autem textus Aristotelis propter translacionem malam
convertitur ad contrarium jam dictorum, et similiter exposicio
Averrois Commentatoris non habet veritatem. Arguunt enim 35
quod natura magis sollicita est circa generacionem hominis

2 D e V eg e ta b ilib u s] de P la n tis i. 2.
 3°5
quam brutorum, et circa generacionem bruti quam plantarum,
et ideo si in plantis non accidant peccata et monstra, tunc nec
in animalibus et maxime in hominibus monstra non permittet
natura. Et jam patet solucio, quia bene contingunt consimilia
5 in plantis et animalibus, set non est peccatum in plantis, sicut
est in animalibus propter causas dictas. Deinde potest dici
quod argumentum hoc non valet, licet natura sit magis sollicita
circa hominem etc., tamen propter nobilitatem animalium
respectu planjtarum et propter nobilitatem hominis respectu 89 a 1.
10 brutorum, difficilius est complere hominem quam brutum et
animal quam plantam. Cicius enim impedimentum potest
accidere in magna operacione et nobili quam in viliori, sicut
patet tam in artificialibus quam in naturalibus. Et ideo
plures enormitates contingunt in filiis hominum quam bruto-
15 rum. Nam tot videmus homines claudos surdos gibbosos a
nativitate et aliis diversitatibus erroneis lesos, et hujusmodi
non videmus contingere in brutis nisi rarissime. Et hoc est
propter nobilitatem hominis quam difficile est complere et non
propter quod natura sit minus sollicita vel aliquid neclexerit
20 in hac parte. Et ideo plura peccata contingunt in hominibus
quam in brutis, et in animalibus quam in plantis, quicquid
mala translacio Aristotelis et Commentatoris innuant, vel
malus intellectus suarum translaccionum. Et si asserunt quod
non vidissent in regionibus suis, videmus tamen contrarium
25 contingere in effectu, et ideo hujusmodi objecciones vane
sunt.

( Capitulum i m. de generatione p e r divisionem .')

Dictum est igitur de generacione in universali et in particu­

lari de generacione elementorum et de generacione mixtorum,
30 et de generacione plantarum et brutorum et hominum, et non
solum de generacione recta set de erronea, nunc autem com­
plenda sunt duo alia de generacione animalium. Quedam enim
nascuntur ex divisione animalis, ut cum anguilla dividatur in
partes diversas secundum latitudinem, partes vivunt et sunt
35 animalia, ut Aristoteles dicit libro D e A n im a ; et sic de

35 D e A n im a ] i. 58, 93.
 3°6
89 a 2. serpentibus | et apibus et pulicibus et omnibus anulosis.
Anulosa dicuntur hec que componuntur ex partibus rotundis
ad modum anulorum. Set quia non habent organa necessaria
vite, ut os ct locum digestionis et hujusmodi ideo vivere non
possunt nisi ad tempus. Qualiter autem fiat anima in partibus 5
diversis quoniam semper et vix unquam solvitur aliquid quod
est dignum. Majores enim solebant dicere et michi aliquando
visum est quod virtus celi continue alterat partes talium
animalium dum sint in toto, et disponit ad animacionem,
propriam educens animam in eis de potencia materie, ita quod 10
nichil deficit eis nisi racio totalitatis quam recipiunt per
divisionem. Oportet enim quod sit totum et non pars quod
est animal. Set istud stare non potest quoniam natura nichil
facit frustra. Set hec educcio anime frustra est nisi sit divisio,
et divisio non est in potestate nature set in hominis voluntate, 15
ergo, hoc non potest esse. Item, sic possunt per virtutem
celi alia animalia alterari, ergo, in omnibus aliis educentur
sicut anime et partes, et fient animalia post divisionem, ut
in homine et in asino et aliis. Item, plura corpora nullo
modo possunt habere eandem animam, ergo, nec plures anime 20
idem corpus nec eandem partem corporis.
Dicendum igitur quod per divisionem corporis fit divisio
anime, et sic manet anima in parte qualibet et cum illud quod
fuit pars fiat totum, erit animal. Set obicitur quod anima est
impartibilis et indivisibilis, ergo non potest dividi. Dicendum 25
est quod hoc est verum de intellectiva anima, non de sensitiva |
89 b i. et vegetativa et precipue in brutis, quia anima intellectiva est
substancia spiritualis sicut angelica natura, set ad hanc spiri-
tualitatem non potest anima sensitiva pertingere quia educitur
de potencia nature et ideo quodammodo corporalis est. Set 3°
maxime assimilatur nature spirituali inter omnes formas eductas
de potencia materie corporalis. Et quia corporalis est et
educta de potencia materie, ideo potest dividi per divisionem
corporis saltem per accidens, licet primo et principaliter non
cadit divisio super eam. Si dicatur quod tunc anima erit 35
extensa secundum extensionem parcium, set anima est in
qualibet parte tota, dicendum est quod hoc verum est de
anima racionali quia est tota spiritualis, et non habet propor-
 3°7
donem ad quantitatem corporalem, nec situm in corpore,
ut prius determinatum est in quescionibus de Angelis, set
non est hoc verum de anima sensitiva et precipue in brutis,
immo quia est educta de potencia materie corporalis et quante,
ii Ideo oportet quod extendatur ad modum formarum substan-
cialium, hoc est ut pars anime sit in parte corporis, sicut pars
forme substancialis ignis est in parte ignis. Inter tamen
omnes formas eductas de potencia materie quante et extense,
hec maxime recedit a quantitatis proprietate quia nobilior est
io et magis assimilata spiritualibus. Dicit tamen Aristoteles
2° Dc Anima quod sicut se habet tota anima ad totum corpus
sic pars anime ad partem corporis et ideo pars est in parte. Et
sic extendit secundario ad extensionem corporis. Set si dici­
tur quod tunc si pars hominis dividatur vel pars asini vel
15 leonis vel bovis, quod partes fiant | animalia, dicendum est 89 b 2.
quod non sequitur. Et potest dici hic duobus modis. Unus
est quod anima vegetativa habet majorem potestatem in plantis
quam in animalibus et anima sensitiva habet majorem in
brutis quam in homine, quia planta non habet aliam per-
20 feccionem nec sua anima est in potencia ad aliud cui debeat
famulari. Nec sensitiva in brutis est in potencia ad aliud, set
est domina sui. Non sic vegetativa in animalibus nec sensi­
tiva in homine quia sensitiva et vegetativa in homine impe­
diuntur multum ab operibus suis propter opera intellective cui
25 deserviunt. Et ideo non habent ibi plenum dominium sui nec
similiter vegetativa in brutis.
Et inde est quod cum planta sit vilior bruto et brutum
vilius homine, accidit quod similiter animalia viliora habent
animam sensitivam in majori vigore et potestate, dico primum
3° gradum anime sensitive, in quo communicant dominia anima­
lia, nam alia nobiliora habent multas nobiles virtutes anime
sensitive que sunt in eis loco intellectus, ut sunt ymaginacio et
cogitacio et estimacio, respectu quarum natura prima sensitiva
est in potencia et eis famulatur, sicut sensitiva in homine
35 deservit intellective. Et quia sic est, ideo hujusmodi animalia
vilia habent primam naturam sensitivam et valde fortem et

D e A n im a ] ii. 9.
 3°8
potentem, et ideo non corrumpitur pars anime talis quando
a toto separatur, sicut accidit in aliis ubi non habet tantam '
virtutis potestatem. Ceterum potest dici quod licet natura
prima anime sit debilior in nobilibus animalibus quam in aliis,
tamen habent alias virtutes nobiles que non sunt in anulosis. 5
Cum ergo fit unum ex omnibus virtutibus anime in eodem |
90 a 1. animali, et fit una anima vera per essenciam quod repugnabit
virtuti nobiliori, repugnabit virtuti ignobiliori racione unionis
ejus cum nobiliori. Set nobiliori virtuti repugnat vivere post
divisionem corporis, quia nobilia cum difficultate generantur 10
set de facili corrumpuntur,-ut cor quod est nobilius in corpore,
si parum ledatur moritur, et per consequens totum animal.
Non sic si aliud membrum ledatur ita parum, et ideo virtutes
anime nobiles non dignantur destitui ab esse suo nobili quod
habent in toto, set statim corrumpuntur. Et quia eis uniuntur 15
virtutes ignobiles in unitate essencie ideo pereunt cum eis
in partibus divisis quando ipse pereunt per divisionem tocius.

(iCapitulum 3m. de generatis ex putrefactione.}

De generatis vero ex putrefaccione, licet multa dicantur,
tamen videtur michi quod veritas hujus rei consistit in uno 20
verbo Averrois quod dicit in 70 Methaphisice, scilicet, quod
idem facit virtus solis in materia putrefacta quod virtus
patrum in seminibus. E t ideo, sicut virtus patrum seu paren­
tum producit prolem de potencia seminis, sic virtus solis vel
celi potest alterare materiam et producere hujusmodi animalia 25
vilia.
Si obicitur quod nullum inanimatum est nobilius animato,
et omne generans est nobilius generato, ad hoc potest re­
sponderi sufficienter quod per virtutem celi intendit Averroes
non solum virtutem corporis celestis, set ejus motoris qui est 30
substanda spiritualis divina et angelica. Et ideo, licet natura
corporalis sola in celo non sit nobilior anima, tamen virtus
90 a 2. divina vel angelica que | celos movet et regulat est nobilior
anima. Et ideo attribuitur accio ista non tantum corpori
celesti, set ejus motori. 35
21 Methaphisice] see xii. com. 31.