Eugeniusz Kuźniewski

Janina Augustyn - Puziewicz

Przewodnik
ziołolecznictwa
ludowego
Wydanie II uzupełnione

Państwowe Wydawnictwo Naukowe

Warszawa—Wrocław 1986
 Myślenie jest ważniejsze niż wiedza,
ale nie ważniejsze niż obserwacja...
Johann Wolfgang Goethe

WSTĘP

Medycyna ludowa z jej podstawowym trzonem — ziołolecznictwem — oraz ludowe

formy terapii mają do dziś zagorzałych zwolenników. Opisy objawów chorobowych i spo-
sobów leczenia ziołami poszczególnych schorzeń były przekazywane z pokolenia na pokole-
nie.
Współcześnie praktyki te ulegają stopniowemu zahamowaniu; coraz mniej osób inte-
resuje się przekazami zielarskimi, wybierając raczej oficjalną terapię specyfikami sporzą-
dzanymi na wyciągach roślinnych. Przyczynił się do tego niewątpliwie rozwój sieci współ-
czesnych placówek służby zdrowia; formy leczenia ziołami nie są już koniecznością i jedy-
nym ratunkiem.
Szeroki oddźwięk, jaki uzyskały dwa wydania „Ziołolecznictwa ludowego", był inspi-
racją do wydania następnego opracowania, które — oprócz informacji o ziołach — zawie-
rałoby również opisy sposobów ich stosowania w schorzeniach określonych układów lub
narządów. Głównym celem tego przewodnika, opartego na oryginalnych danych piśmien-
nictwa, jest uchronienie od zapomnienia wielu najstarszych metod stosowania ziół przez
lud, dlatego też ma on przede wszystkim znaczenie historyczne.
Za podstawę podziału treści niniejszego przewodnika przyjęto ogólne schorzenia
podstawowych układów. Używanie w ziołolecznictwie ludowym obecnie stosowanej diag-
nostyki lekarskiej nie jest możliwe, gdyż „lekarze ludowi", zwłaszcza działający w XVIII -
- XIX w., a nawet w XX w., opierali swoje rozpoznania na bardzo prostych kryteriach,
nie podbudowanych badaniami laboratoryjnymi. Symptomatologia (dział medycyny zajmu-
jący się objawami chorób) i dane anamnestyczne (wywiad lekarski, rozmowa z chorym
0 jego dolegliwościach i dotychczasowym przebiegu choroby) stanowiły jedyne podstawy
rozpoznawania schorzeń w medycynie ludowej.
W dawnej medycynie ludowej posługiwano się również ludowymi pojęciami miary
1 wagi, jak garść, szczypta, miarka, półkwarta, kwarta itd., dlatego też w cytowanych przez nas
przepisach, pochodzących z autentycznych przekazów ustnych bądź pisanych, uwzględniono
te właśnie pojęcia ludowe, rezygnując z obecnie obowiązujących jednostek wagi. Receptury
i dawkowanie opierano wówczas na uprzednio poczynionych obserwacjach i przekazach,
dotyczących optymalnej pory zbioru surowca, sposobu przyrządzania przetworów oraz cza-
su, po którego upływie stwierdzano efekt terapeutyczny.
Ze względu na brak szczegółowych danych, przy opisie niektórych roślin leczniczych
nie podano wskazań dotyczących przyrządzania z nich naparów lub przetworów.
Wszelkie uwagi odnośnie do treści niniejszego przewodnika zostaną przyjęte z wdzięcz-
nością i uwzględnione w ewentualnym następnym wydaniu.

Autorzy
 OGÓLNE WIADOMOŚCI O ZIOŁACH LECZNICZYCH
I ICH WYKORZYSTANIU

Wielki lekarz, przyrodnik i filozof — Paracelsus (Theophrastus Bombastus von

Hohenheim), powiedział w XVI w., że nasze łąki i lasy to apteki. Twierdzenie to do dziś nie
straciło nic z aktualności. Wystarczy przyjrzeć się zachowaniu zwierząt żyjących w natural-
nym środowisku, np. ukąszona przez żmiję kozica zjada wilczomlecze, czego w normalnych
warunkach nigdy nie czyni. Wilk w podobnej sytuacji wygrzebuje i zjada korzenie i kłącza
rdestów. Wreszcie nasze domowe psy i koty przy niestrawnościach zjadają trawę.
Zioła i ich lecznicze działanie były poznawane przez ludzkość na przestrzeni wieków.
Już człowiek pierwotny odżywiał się różnymi pokarmami roślinnymi, przy czym niektóre
z nich o określonym działaniu biologicznym (rośliny o działaniu przeczyszczającym, moczo-
pędnym lub wymiotnym) przyjmował sporadycznie — w przypadku zaburzeń fizjologicz-
nych, czyli stosował jako leki. Nie interesowało go, dlaczego lub w jaki sposób działały te
zioła. Uważał, że w roślinach tkwi niezaprzeczalnie tajemna, magiczna moc, która ma moż-
ność uzdrawiania albo co najmniej łagodzenia cierpień.
Z upływem czasu człowiek coraz bardziej rozumiał znaczenie naturalnych zasobów
surowcowych.- Działanie lecznicze roślin stało się celem poczynań naukowych. Obecnie
wiadomo, że efekt terapeutyczny roślin jest uwarunkowany obecnością w nich różnych
związków chemicznych, często o bardzo złożonej budowie chemicznej i silnym działaniu
biologicznym.
Ponieważ ziołami określa się rośliny lecznicze zawierające związki chemiczne o właś-
ciwościach specyficznego oddziaływania na organizm człowieka, w rozdziale niniejszym
podano krótką charakterystykę ważniejszych, z punktu widzenia farmakologicznego, grup
związków, tzw. substancji czynnych, występujących w omawianych poniżej surowcach.
Dawniejszy podział roślinnych substancji czynnych na dwie podstawowe grupy:
a) związków o silnym działaniu fizjologicznym na organizm ludzki oraz b) substancji o ła-
godnym efekcie terapeutycznym, nie jest precyzyjny, ponieważ w wielu przypadkach trudno
jest ściśle ustalić przynależność do określonej grupy. Wiele roślin nietrujących stosowanych
przez dłuższy czas może w efekcie spowodować nieodwracalne zmiany narządów miąższo-
wych w organizmie zwierzęcym. Z drugiej zaś strony, nawet najsilniejsze trucizny odpowied-
nio dawkowane okazują się często doskonałymi lekami. Dlatego też podział poszczególnych
grup ciał czynnych oparliśmy na ich ogólnym charakterze chemicznym, rezygnując z bliż-
szego różnicowania podgrup na podstawie podobnej budowy chemicznej. W ten sposób
roślinne substancje chemiczne, odpowiedzialne za działanie lecznicze, podzielono na
11 podstawowych grup: I. alkaloidy, 2. glikozydy (z uwzględnieniem saponin), 3. flawonoi-
dy, 4. kumaryny, 5. garbniki, 6. gorycze (goryczki), 7. węglowodany, 8. tłuszcze, 9. witami-
ny, 10. kwasy organiczne oraz 11. olejki eteryczne.
 7

A l k a l o i d y — produkty przemiany materii niektórych roślin — są związkami

o charakterze zasadowym, w ich skład wchodzi azot (N), węgiel (C), wodór (H) i zazwyczaj
tlen (O); niektóre alkaloidy nie zawierają tlenu, np. nikotyna, pilokarpina i in.
Większość alkaloidów to substancje stałe, krystaliczne, przeważnie bezbarwne i bez-
wonne, o samku gorzkim. Związki te charakteryzują się złożoną budową chemiczną oraz sil-
nym działaniem fizjologicznym na organizm ludzki i zwierzęcy. Do grupy tej zaliczamy
znane trucizny, jak koniina, strychnina, kumaryna i in. W roślinach alkaloidy z reguły wy-
stępują w zespołach o podobnym lub tym samym podstawowym układzie chemicznym,
np. alkaloidy pochodne tropanu (atropina, skopolamina, hyoscyamina), izochinoliny
(papaweryna, narkotyna, emetyna, cetelina, chelidonina, sangwinaryna, cheleryrryna).
morfinanu (morfina, kodeina, tebaina) itd.
Pierwszym związkiem tego typu, wydzielonym przez Sertiirnera z niedojrzałych makó-
wek w roku 1803, była morfina, a określenia „alkaloidy" dla tych roślinnych zasad użył po
raz pierwszy niemiecki aptekarz Meissner.
G l i k o z y d y s ą połączeniami cukrów ze związkami niecukrowymi, tzw. aglikonami.
W zależności od charakteru chemicznego aglikonu, wyróżnia się szereg grup chemicznych
związków glikozydowych, wykazujących zróżnicowane działanie biologiczne, niekiedy bardzo
specyficzne i silne, np. glikozydy o aglikonie sterydowym (cyklopentanoperhydrofenan-
trenowym), tzw. glikozydy nasercowe, występujące w rodzinach: Liliaceae (np. konwalia,
cebula morska), Scrophulariaceae (naparstnica), Ranunculaceae (miłek wiosenny), Apocynaceae
(strofantus) i in.
Szeroko rozpowszechnioną w naturze grupę chemiczną stanowią glikozydy flawono-
we, wśród których na szczególną uwagę zasługuje rutyna (3-ramnoglukozyd kwercetyny).
Ze względu jednak na to, że działanie farmakologiczne wykazują również często występujące
w roślinach wolne aglikony, związki flawonoidowe wydzielono jako odrębną grupę ciał
czynnych.
Do glikozydów o specyficznych własnościach zaliczane są saponiny — roślinne
związki bezazotowe, w których część cukrowa, zbudowana z kilku połączonych ze sobą
cukrów prostych, wiąże się z aglikonem sterydowym lub trójterpenowym. Saponiny
wytrząsane z wodą pienią się (sapo — mydło) tworząc roztwory koloidalne. Związki te mają
zdolność hemolizowania erytrocytów. Przyjęte do wewnątrz nie resorbują się z przewodu
pokarmowego, lecz ułatwiają wchłanianie innych substancji obecnych w roślinie. Powodują
drażnienie błon śluzowych, przez co warunkują działanie wykrztuśne.
Na uwagę zasługują również glikozydy fenolowe (np. arbutyna, występująca w liściach
borówek) i salicyna, populina oraz monotropitozyd — pochodne kwasu salicylowego
o działaniu zbliżonym do aspiryny.
Dużą grupę tworzą także glikozydy antrachinonowe obecne np. w korze kruszyny,
kłączach rzewienia, aloesie, liściach i strączkach senesu i in., warunkujące działanie prze-
czyszczające tych surowców.
F l a w o n o i d y s ą powszechnie występującymi w roślinach substancjami o charak-
terze barwników, których podstawowy układ składa się z 15 atomów węgla (C), ugrupo-
wanych w dwa pierścienie benzenowe połączone mostkiem propanowym. Są to związki
najczęściej o zabarwieniu żółtym, występujące w różnych częściach rośliny, przede wszyst-
kim jednak w kwiatach i liściach. Stwierdzono, że związki te mają wielokierunkowe działanie
8

lecznicze, m. in. na uwagę zasługuje wykazywane przez rutynę i inne flawonoidy działanie
uszczelniające i uelastyczniające naczynia kapilarne, co powoduje zmniejszenie ich nadmier-
nej przepuszczalności (obrzęki) i kruchości (wybroczyny krwawe). Znane jest również działa-
nie nasercowe (wpływ na przepływ wieńcowy) związków flawonoidowych głogu, np. witeksy-
ny i jej pochodnych, oraz działanie spazmolityczne i moczopędne niektórych pochodnych
apigeniny, kemferolu i kwercytyny. W handlu znajdują się specyfiki farmaceutyczne, zawie-
rające wyizolowane kompleksy flawonoidów (np. Rutisol) względnie specyfiki mieszane,
w skład których poza flawonami wchodzą inne substancje, np. witamina C (Rutinoscorbin)
lub escyna — saponina (Venescin).
K u m a r y n y podobnie jak flawonoidy tworzą grupę szeroko rozpowszechnionych,
w przyrodzie związków chemicznych. Podstawowy związek tej grupy, benzo- a-piron, zwany
kumaryną, wykazuje charakterystyczny zapach suszonego siana. Kumaryny występują
w różnych częściach roślin w postaci glikozydowej (rozpuszczone w soku komórkowym)
albo w postaci wolnych aglikonów, jako składniki olejku eterycznego. Znajdują się w rośli-
nach w znacznych ilościach, np. zawartość dafhiny w pączkach Daphne odorata L. dochodzi
do 22%.
W obrębie tej grupy obserwuje się dużą różnorodność budowy chemicznej (izoku-
maryny, furano kumaryny, piranokumaryny). Również własności biologiczne kumaryn są
bardzo zróżnicowane. Niektóre związki kumarynowe wykazują działanie analogiczne do ru-
tyny (np. eskulina i eskuletyna — kumaryny kasztanowca). Bergapten, imperatoryna
i ksantotoksyna (kumaryny rodziny Umbelliferae) pobudzają pigmentację skóry, są dlatego
stosowane w bielactwie samoistnym, a piranokumaryny aminka egipskiego {Ammi yisnaga
L.) działają przeciwskurczowo i rozszerzają naczynia wieńcowe. Wiele związków kumaryno-
wych ma słabe działanie uspokajające na ośrodkowy układ nerwowy. Podstawowy związek
— benzo- a -piron — obecny w nostrzyku (Melilotus officinalis L.), zielu marzanki wonnej
(Asperula odorata L.), zielu żubrówki (Hierochloe australis L.) i in. jest substancją toksyczną,
działającą depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy. Większe dawki uszkadzają narządy
miąższowe (nerki i wątrobę). Natomiast już proste pochodne kumaryny, jak np. umbeli-
feron, wykazują cenne własności przeciwskurczowe i osłaniające przed wpływem promienio-
wania nadfiołkowego, toteż stosowane są do wyrobu maści używanych przy naświetlaniu
lampą kwarcową.
G a r b n i k i są to bezazotowe substancje naturalne o cierpkim, ściągającym smaku,
rozpuszczalne w wodzie i alkoholu. Pod względem chemicznym są to związki o złożonym
składzie, o charakterze polifenoli. Wyróżniamy wśród nich 2 zasadnicze grupy: a) garbniki
hydrolizujące, tzw. galotaniny (połączenia estrowe kwasu galusowego lub glikozydowe
kwasu elagowego), oraz b) tzw. garbniki katechinowe (produkty kondensacji katechin).
Związki te wykazują wspólne właściwości aglutynowania czerwonych ciałek krwi, tworzenia
trwałych połączeń z białkami (wytrącanie białka z roztworu) oraz przekształcania surowej
skóry zwierzęcej w rzemień.
Związki te charakteryzują się ogólnie działaniem ściągającym (adstrigens). Dzięki
ściąganiu nadmiernie rozpulchnionej błony śluzowej i tworzeniu na jej powierzchni ochron-
nej membrany ze skoagulowanego białka mają własności przeciwzapalne
G o r y c z e to bezazotowe związki chemiczne, często o charakterze glikozydów, po-
chodne różnych układów. Grupa ta została wydzielona jedynie ze względu na intensywnie
 9

gorzki smak, wyczuwalny w stężeniach, przy których nie obserwuje się jakiegoś określonego
działania farmakologicznego. Gorycze występują powszechnie w roślinach, a szczególnie
często wśród przedstawicieli rodzin Gentianaceae, Compositae i Labiatae. W dwu pierwszych
rodzinach spotyka się z reguły gorycze irydoidowe, tj. pochodne monoterpenów cyklopen-
tanowych.
Gorycze działają na zakończenie nerwów smakowych i przez odruch powodują zwięk-
szone wydzielanie śliny i soków trawiennych, podwyższając kwasowość żołądka. Poza stoso-
waniem ich jako środka do pobudzenia apetytu i polepszenia trawienia stosuje się je jako
leki ogólnie wzmacniające w różnego rodzaju osłabieniach, np. przy anemii i w rekonwales-
cencji. Związki te działają tylko przyjęte doustnie, najczęściej w postaci wyciągów alkoholo-
wych z surowca lub w postaci win zażytych na ok. 20 - 60 min. przed jedzeniem.

W ę g l o w o d a n y . Jest to ogromna grupa substancji roślinnych o charakterze

cukrów i związków pokrewnych, obejmująca zarówno materiały budulcowe komórek
(np. celuloza, hemiceluloza), jak też zapasowe (np. skrobia, sacharoza, inulina). Ogólnie
węglowodany dzieli się na cukry proste, oligosacharydy, czyli związki złożone z kilku (2-7)
częsteczek curków prostych, i wielocukry, czyli polisacharydy, zbudowane z licznych cząste-
czek cukrów prostych.
Najbardziej rozpowszechnionymi w przyrodzie cukrami prostymi są heksozy zawiera-
jące 6 atomów węgla w cząsteczce, np. glukoza (cukier gronowy), fruktoza (cukier owocowy)
oraz galaktoza, a z polisacharydów np. sacharoza (cukier buraczany) i maltoza (cukier
słodowy).
Węglowodany, w tym głównie jedno- i dwucukry oraz wielocukry, jak skrobia i celu-
loza, stanowią najważniejszy składnik pożywienia człowieka i zwierząt. Wiele z nich wykazuje
poza tym działanie lecznicze (glukoza, miód pszczeli, śluzy, gumy i in.).
T ł u s z c z e . Tłuszcze roślinne stanowią grupę związków organicznych, które obok
białek i węglowodanów są najbardziej rozpowszechnionymi składnikami organizmów roślin-
nych. Pod względem chemicznym są to estry wysokocząsteczkowych kwasów tłuszczowych
i gliceryny.
Tłuszcze to często substancje zapasowe, występujące obficie zwłaszcza w nasionach
roślin oleistych (len, słonecznik, rzepak). W skład niektórych olejów roślinnych wchodzą
różne specyficzne kwasy tłuszczowe, warunkujące działanie lecznicze tych olejów. Do takich
kwasów należą: linolowy i linolenowy (występujący w oleju lnianym), rycynolowy (w oleju
rycynowym), cykliczne — hydnokarpowy i czolmugrowy o działaniu przeciwtrądowym
(obecne w oleju z nasion rodzaju Hydnocarpus) i wiele innych.
W i t a m i n y to różnorodne pod względem budowy chemicznej związki, stanowią-
ce uzupełniający składnik odżywczy organizmów zwierzęcych. Nazwać je można również
katalizatorami organicznymi, których brak względnie niedobór w ustroju człowieka dopro-
wadza do wielu zaburzeń, nazywanych ogólnie awitaminozami np. szkorbut (gnilec),
krzywica (rachityzm), choroba beri-beri i in.
Wspólną cechą wszystkich witamin jest ich niezbędność do normalnego przebiegu
różnych procesów fizjologicznych w organizmie zwierzęcym. Dostarczanie organizmowi
człowieka dostatecznych ilości witamin wraz z pożywieniem jest niezwykle ważne, ponieważ
organizm w zasadzie nie ma zdolności ich syntetyzowania. Witaminy oraz prowitaminy,
10

tj. związki, z których w ustroju zwierzęcym mogą być wytworzone witaminy, są produkowane
głównie przez świat roślinny.
Nazwa „witaminy" została wprowadzona do piśmiennictwa przez polskiego lekarza
Kazimierza Funka. Mimo że większość witamin nie ma charakteru amin ani nie ma w cząs-
teczce azotu, nazwa ta przyjęła się i spopularyzowała w całym piśmiennictwie międzynaro-
dowym.
K w a s a m i o r g a n i c z n y m i nazywamy związki chemiczne, których cząsteczki
lub jony mogą utworzyć wiązania kowalencyjne z innymi cząsteczkami za pomocą wspól-
nych par elektronów dostarczanych przez te drugie cząsteczki. Według innej definicji, są to
związki chemiczne wywołujące barwne reakcje ze wskaźnikami, np. czerwone zabarwienie
lakmusu, zdolne do reagowania z metalami — z wydzieleniem wodoru — i mające kwaśny
smak.
Najważniejsze z nich to kwasy: cytrynowy, jabłkowy, szczawiowy i mrówkowy. Wszyst-
kie działają jako łagodny środek przeczyszczający.
O l e j k i e t e r y c z n e . Związki te nie mają nic wspólnego z olejami roślinnymi,
czyli glicerydami kwasów tłuszczowych. Są to mieszaniny związków terpenowych lub aroma-
tycznych substancji lotnych, wytwarzane przez rośliny i odkładane w specjalnie do tego celu
przeznaczonych komórkach, przewodach lub zbiornikach olejkowych., Niektóre rośliny
(z rodziny Labiatae i Compońtae) wytwarzają i magazynują olejek eteryczny w gruczołach
olejkowych, znajdujących się na zewnątrz organów roślinnych, np. na liściach, na zaląż-
niach, na okwiecie itd.
Olejki eteryczne są przeważnie substancjami płynnymi, bezbarwnymi, rzadko żółtymi
lub niebieskimi (azulen), silnie pachnącymi. Zapach ten jest uwarunkowany obecnością
estrów, fenoli, alkoholi, aldehydów, ketonów, eterów i in. W skład jednego olejku może
wchodzić wiele (do kilkudziesięciu) związków chemicznych, z których najczęściej jeden lub
kilka występują w przewadze. Zawartość głównego składnika została wykorzystana do klasy-
fikacji olejków, np. olejki mentolowe, karwonowe, tymolowe, eugenolowe itd. Zawartość
olejku w roślinach może być różna, np. w pączkach kwiatowych Eugenia caryophyllata
{Myrtaceae) występuje około 20% olejku eterycznego, którego głównym składnikiem (oko-
ło 9596) jest eugenol.
Olejki eteryczne mają różne działanie, np. moczopędne, wykrztuśne, przeciwzapalne,
żółciopędne i żółciotwórcze, spazmolityczne, antyseptyczne i in. Liczne olejki są również
wykorzystywane w przemyśle spożywczym jako środki aromatyzujące lub poprawiające
smak.

Wszystkie omówione uprzednio związki występują w różnych częściach roślin i dlatego

surowcem zielarskim mogą być różne ich części: kłącza, korzenie, pędy, kora, liście, kwiaty,
owoce, ziele, pączki itd.
K ł ą c z e to podziemny pęd rośliny, który może mieć położenie pionowe, ukośne
lub poziome. Kłącza wytwarzają korzenie oraz bezbarwne, łuskowate, czasem skórzaste
liście. Niekiedy te ostatnie odpadają i wówczas po ich bliznach oraz wykształceniu pączków
można kłącza odróżnić od korzeni. Budowa wewnętrzna (anatomiczna) kłącza jest taka sama
jak pędów.
 11

K o r z e ń jest organem przytwierdzającym roślinę do podłoża, umożliwiającym po-

bieranie z gleby wody z solami mineralnymi i przeprowadzającym te substancje do pędów.
Cechą charakterystyczną korzeni jest to, że nigdy nie wykształcają liści.
P ę d jest to najczęściej nadziemna część rośliny, składająca się z łodygi i liści.
L i ś c i e są organami służącymi głównie do asymilacji* oraz transpiracji**. Mają
one bardzo różne kształty, lecz najczęściej składają się z zielonej, płaskiej i cienkiej blasz-
ki liściowej, ogonka liściowego, podobnego w budowie do łodygi, oraz nasady liścia. Ta
nasada może być też wykształcona w postaci pochwy liściowej lub czasem nie wyróżnia się
niczym szczególnym i przechodzi stopniowo w ogonek liściowy. Liście mogą przybierać
najróżnorodniejsze kształty, np. szpilek, cierni, a także łusek.
K o r a jest zewnętrzną tkanką okrywającą pień oraz korony drzew i krzewów, a pewne
jej części — zewnętrzne — mogą tworzyć martwicę korkową.
K w i a t jest przekształconym pędem, a jego części — np. płatki korony, działki kieli-
cha itd. — przekształconymi liśćmi. Rośliny mogą tworzyć pojedyncze kwiaty, np. tulipany,
lub ich skupienia, nazywane kwiatostanami. Są to rozgałęzienia pędów, na których tworzą
się kwiaty. Kwiatostany przedstawiają bardzo różnorodne systemy rozgałęzień. Specyficz-
nym kwiatostanem jest koszyczek, występujący u roślin z rodziny złożonych (Compositae),
a mylnie nazywany kwiatem, np. u chabra bławatka (Centaurea cyanus) lub rumianku
(Matricaria). Spotykane w ziołolecznictwie określenie surowca jako „kwiat" oznacza zarówno
same kwiaty — bez szypułek i osi kwiatostanowych — jak i całe kwiatostany, np. koszyczki
w przypadku rodziny złożonych.
O w o c e m nazywamy powstałe z kwiatów przekształcone organy, które otaczają
nasiona do czasu ich dojrzenia, a następnie służą do ich rozsiewania. Najczęściej są to
przekształcone zalążnie.
Z i e l e m określa się całą nadziemną część roślin niezdrewniałych (stąd nazwa „ziel-
nych"), czyli łodygi, liście i kwiaty.
P ą c z k i w znaczeniu ziołolecznictwa to termin odnoszący się do młodocianego,
jeszcze nierozwiniętego pędu.

Przy opisach poszczególnych roślin podajemy okres ich zbioru. Informacja ta również
wymaga rozszerzenia o kilka wiadomości ogólnych.
Zbioru roślin leczniczych dokonuje się z reguły wyłącznie w pogodne, bezdeszczowe
dni, po obeschnięciu porannej i przed wystąpieniem wieczornej rosy. Wyjątek stanowią
kłącza i korzenie, które zbieramy zawsze w czasie spoczynku rośliny, czyli w okresie późnej
jesieni i wczesnej wiosny. Można je zbierać niezależnie od pogody (po zbiorze podlegają
płukaniu).
Przy zbiorze liści należy zważać na to, aby nie były one porażone przez pasożyta lub
w inny sposób uszkodzone. Zbiera się liście żywozielone, a nie zżółkłe lub zeschłe, i na ogół
bez ogonków liściowych.

*) Asymilacja — proces fizjologiczny charakterystyczny dla roślin zielonych, polegający na pobieraniu

dwutlenku węgla (CO2) z otoczenia i równoczesnym wydzielaniu tlenu.
**) Transpiracja — wydzielanie pary wodnej, głównie przez szparki liściowe.
12

Kwiaty należy zbierać w początkowej fazie kwitnienia lub w pełni kwitnienia. Przekwit-
łe kwiaty na ogół nie mają wartości terapeutycznej.
Również owoce najlepiej nadają się do zbioru w początkowym okresie dojrzewania,
a nie w stanie przejrzałym.
Ziele zbiera się z zasady w czasie pełnego kwitnienia, a pączki — wiosną, w okresie
pęcznienia, gdy stają się lepkie.
W informacjach o zastosowaniu roślin leczniczych podajemy sposoby przyrządzania
ziół. Dla jasności wyjaśniamy znaczenie użytych terminów.
N a p a r przyrządza się przez zalanie ziela wrzącą wodą i pozostawienie go pod przy-
kryciem przez okres około 15 min. na parze wodnej. Typowem naparem jest esencja herba-
ciana. Napary nie nadają się do przechowywania i należy je przyrządzać każdorazowo na
świeżo.
W y w a r (odwar) jest wodnym wyciągiem uzyskanym przez gotowanie rozdrobnione-
go surowca przez krótszy lub dłuższy czas. Wywary również nie nadają się do przechowy-
wania.
W y c i ą g otrzymuje się przez zalanie ziół przegotowaną, zimną wodą i pozostawienie
całości na przeciąg kilku godzin.
N a l e w k a jest dość trwałą postacią leku. Otrzymuje się ją przez zalanie ziela
spirytusem.
 CHOROBY SERCA I NACZYŃ KRWIONOŚNYCH

Diagnostyka chorób serca opiera się głównie na badaniach pomocniczych, które

pozwalają wykazać rodzaj odchyleń od stanu prawidłowego. Badania te są bardzo zróżni-
cowane — od fizykalnego, poprzez laboratoryjne, do operacyjnego włącznie. Rozpoznania
wstępnego dokonuje się na podstawie anamnezy i obserwacji chorego. Najczęstszymi
skargami są: przyspieszone bicie serca, łatwe męczenie, duszność (spoczynkowa, wysiłkowa,
napadowa) oraz bóle w okolicy serca (zlokalizowane lub nie, promieniujące lub nie). Niekie-
dy chorobom serca towarzyszy kaszel, z odpluwaniem krwisto podbarwionej plwociny.
Podczas badania można zobaczyć zmianę w zabarwieniu skóry. Sinica, spowodowana
niedotlenieniem krwi żylnej, zaznacza się wyraźnie w okolicy twarzy, ust, skrzydełek nosa,
małżowin usznych i palców u rąk. Skóra może być blada lub blada z odcieniem żółtawym.
Schorzeniom układu krążenia towarzyszą ponadto obrzęki. W stanach zaawansowanych są
one uogólnione, stąd w medycynie ludowej określenie „puchlina wodna". W pojęciu
dzisiejszym jest ono równoznaczne z daleko posuniętą niewydolnością krążenia. Istniały
jeszcze w medycynie ludowej trzy pojęcia na określenie chorób serca: „przewłoczne cierpie-
nia serca", „zbytnie bicie serca" i „silny napływ krwi do głowy". Pod tą ostatnią nazwą
rozumiano nadciśnienie, które dodatkowo potwierdzała wydatnie czerwona twarz i częste
krwawienie z nosa. Nadciśnienie wliczano do chorób serca, ponieważ nie istniało pojęcie
schorzeń naczyniowo-sercowych i nie znana była jego etiologia. Odrębne zagadnienie sta-
nowiły również żylaki podudzi oraz żylaki odbytu, znane jako hemoroidy. Dziś problemy
naczyniowe mają pierwszorzędne znaczenie i angiologia zajmuje się tymi zagadnieniami.
Wymagają one specjalnej uwagi nie tylko z racji częstości występowania, charakteru do-
legliwości i trudności terapeutycznych, ale głównie ze względu na konieczność profilaktyki
w najszerszym jej znaczeniu. Stosowane w medycynie ludowej leczenie chorób układu krąże-
nia polegało na podawaniu ziół, które przywracały miarowość akcji serca, likwidowały
duszność i obrzęki. Profilaktyka praktycznie nie istniała.

Głóg jednoszyjkowy {Crataegus monogyna Jacq.)

Głóg pospolity dwuszyjkowy {Crataegus oxyacantha L.)

głożyna, ciernie białe, jaworek, bodłak, bodlak obrostnica, bulimączka.

S y s t e m a t y k a : różowate — Rosaceae.
O p i s : ciernisty krzew lub drzewo o połyskujących gałązkach, dorastający do 5 m wyso-
14

kości. Liście 3 - 5-klapowe. Białe kwiaty zebrane są w wielokwiatowe kwiatostany. Kwitnie

w maju i czerwcu.
W y s t ę p o w a n i e : zarośla, lasy, zręby, zbocza.
Z a w a r t o ś ć : glikozydy flawonoidowe, olejek eteryczny, prowitamina A, witamina C,
hiperozyd, cukier, kwasy organiczne (winowy, jabłkowy), garbniki.

Głóg dwuszyjkowy — Crataegus oxyacantha L.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy chorobach serca, naczyń i nadciśnieniu

stosowano napary z kwiatów i owoców 3 - 4 razy dziennie po 20 - 30 kropli.

Gorczyca jasna {SinapisalbaL.)

gorczyca biała.

S y s t e m a t y k a : krzyżowe — Cruaferae.
O p i s : jednoroczna roślina o łodydze wzniesionej, rozgałęzionej i szorstko owłosionej,
dorastającej do 60 cm wysokości. Liście są lirowato-pierzastodzielne. Żółte kwiaty zebrane
są w szczytowe kwiatostany groniaste. Owoce (łuszczyny) mają zgięty dzióbek i są owłosione.
Kwitnie w czerwcu i lipcu.
W y s t ę p o w a n i e : w uprawie, czasem jako chwast polny.
Z a w a r t o ś ć : glikozyd (sinalbina), tłuszcz, śluz.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : nasiona noszone w płóciennym woreczku w okoli-
cach serca mają zapobiegać zawałom serca.
 1.5

Gorczyca jasna — Sinapu alba L.

Grzybienie białe [Nymphaea albaL.)

grążel biały, mamałucha, nenufar, lilia wodna.

S y s t e m a t y k a : grzybieniowate — Nymphaeaceae.
O p i s : bylina o grubym kłączu, pełzającym w mule na dnie zbiorników wodnych. Liście
mają bardzo długie ogonki liściowe (do 1,5 m długości) i pływają na powierzchni wody, są
skórzaste, w nasadzie głęboko wcinane i mają kształt okrągławy. Duże, białe kwiaty wyra-
stają pojedynczo na długich szypułkach, podobnych do ogonków liściowych. Działki kielicha
są zielonkawe. Kwitnie od czerwca do września.
W y s t ę p o w a n i e : w wodach stawów i jezior.
Z a w a r t o ś ć : alkaloidy seskwiterpenowe o działaniu sedatywnym, garbniki, skrobia,
(w kłączach), kwasy organiczne, sole mineralne i cukier.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wyciągi z kwiatów, liści, kłączy lub nasion stosowa-
no 3 razy dziennie po 30 kropel przy nerwicach serca.
16

Gwiazdnica pospolita {Stellaria media Viii.)

gwiazdownica, myszotrzew, muchotrzew, muszec, mokszyca średnia, mokrzyc, mrzygłód, kurzyślep, kuroślep,
ptasia mięta, ptasie ziele.

S y s t e m a t y k a : goździkowate — Caryophyllaceae.
O p i s : roślina roczna lub dwuletnia o rozesłanych pędach dorastających do 80 cm długoś-
ci.. Liście są jajowate, przy czym górne są siedzące, a dolne i środkowe — na ogonkach.
Białe kwiaty wyrastają na zakończeniach pędów. Kwitnie cały rok.
W y s t ę p o w a n i e : uciążliwy chwast pól i ogrodów, a ponadto rośnie na przydrożach
i w zaroślach.
Z a w a r t o ś ć : witaminy C i A, sole mineralne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : nalewka spirytusowa z ziela zażywana 3 razy dziennie
po 25 - 30 kropli poprawia pracę serca.

Janowiec barwierski (Genista tinctoria L.)

żółcidło.

S y s t e m a t y k a : motylkowate — Papiiionaceae.
O p i s : krzew o podnoszących się lub leżących gałązkach, dorastających do 60 cm wyso-
kości. Liście są pojedyncze, równowąskolancetowate, spodem miejscami owłosione. Przy-
listki są przekształcone w szydlaste ciernie. Żółte kwiaty zebrane są na szczytach pędów
i gałązek. Kwitnie od czerwca do sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : suche lasy, zarośla, słoneczne wzgórza.
Z a w a r t o ś ć : alkaloidy (cytyzyna, metylocytyzyna i anagiryna), śluz, sole mineralne,
barwniki flawonowe (luteolina, genisteina), garbniki, olejek eteryczny.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : w chorobach nadciśnieniowych stosuje się napary
z kwitnących pędów 3 razy dziennie po 1/4 - 1/2 szklanki.

Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia L.)

jarzębina pospolita, jarząb, jarząbek.

S y s t e m a t y k a : różowate — Rosaceae.
O p i s : krzew lub drzewo o gładkiej, jasnopopielatej korze, dorastające do 20 m wysokości.
Liście są nieparzyste pierzastodzielne o listkach podłużnie lancetowatych. Białe kwiaty
zebrane są w stojące na szczycie pędów podbaldachy. Kwitnie w maju.
W y s t ę p o w a n i e : lasy, zarośla, przydroża.
Z a w a r t o ś ć : alkohol (sorbit), kwasy organiczne, garbniki, karoteny, witamina C.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z owoców pity 3 razy dziennie po 1/4 szklanki
wzmacnia pracę serca.
 17

Jarząb pospolity — Sorbus aucuparia L.

Jemioła pospolita (Yiscum album L.)

jemioła biała, starzęśla.

S y s t e m a t y k a : gązewnikowate — Loranthaceae.
O p i s : krzew będący półpasożytem drzew liściastych, o widlasto rozgałęzionych pędach.

Jemioła pospolita — Yiscum album L.

18

Cała roślina ma barwę oliwkowozieloną i tworzy zimozielone, kuliste krzaki. Liście są grube,
skórzaste i mają kształt owalny. Niepozorne, drobne kwiaty wyrastają w kątach liści.
Kwitnie w lutym i marcu.
W y s t ę p o w a n i e : na drzewach w parkach, lasach, przydrożach.
Z a w a r t o ś ć : cholina, acetylocholina, alkaloid wiskotoksyna, kwas oleanolowy, związki
żywicowe.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy nadciśnieniu stosuje się sproszkowane ziele
(1/2 łyżeczki proszku na 1/4 szklanki wody) 3 razy dziennie. Używa się również nalewek
alkoholowych (3 razy po 30 kropli).

Kozłek lekarski (Valeriana officinalis L.)

Waleriana lekarska.

S y s t e m a t y k a : kozłkowate — V'alerianaceae.
O p i s : bylina o krótkich kłączach, dorastająca do 2 m wysokości. Łodyga jest nierozgałę-
ziona, prosto wzniesiona, bruzdowana i tylko dołem krótko owłosiona. Liście są pierzasto-
dzielne. Białawe, bladoróżowe lub lila kwiaty są zebrane w baldachokształtne kwiatostany.
Kwitnie od czerwca do sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : w wilgotnych zaroślach, łąkach i skałach.
Z a w a r t o ś ć : olejki eteryczne, walepotriaty, alkaloidy, garbniki i polisacharydy.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy schorzeniach serca na tle nerwicowym stosuje
się sproszkowane korzenie. Do 2 kieliszków wina należy dodać 1 łyżeczkę proszku i odsta-
wić na 10 - 14 dni. Po odcedzeniu pić 3 razy dziennie po 30 kropli. Napój z korzeni (patrz
choroby układu nerwowego) używa się przy chorobach gorączkowych osłabiających serce
(głównie tyfus i zapalenie płuc) w dawkach 4 razy dziennie po łyżce stołowej.

Lubczyk ogrodowy {Levisticum officinale Koch.)

lubczyk lekarski, lubiśnik lekarski, łakome ziele, mleczeń.

S y s t e m a t y k a : baldaszkowate — Umbelliferae.
O p i s : bylina o grubym kłączu i łodydze dętej, gałęzistej, kreskowanej, dorastającej do
120 cm wysokości. Podwójnie pierzaste liście są nagie i lśniące. Drobne i jasnożółte kwiaty
zebrane są w bal dachy. Kwitnie w lipcu i sierpniu.
W y s t ę p o w a n i e : hodowany w ogrodach.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny (do 196) w korzeniu, kumaryny, cukry, kwasy organiczne,
np. jabłkowy, kwas chlorogenowy, kawowy, skrobia.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy przewlekłych chorobach serca używa się odwa-
ru z korzeni 3 razy dziennie po 1/4 szklanki lub 1/2 łyżeczki sproszkowanego korzenia na
1/4 szklanki wrzątku.

Mniszek pospolity {Taraxacum officinale Web.)

syn.: T. vulgare Schrk.
świni mlecz, mlecz lekarski, brodawnik mleczkowaty, podróżnik mieczowaty, dmuchawiec, lwi ząb, wilczy ząb, pąpa-
wa, wołowe oczy, wole oczy, bolę oczy, męska stałość, mlecznica.
 19

S y s t e m a t y k a : złożone — Compońtae.
O p i s : bylina o silnym, wrzecionowatym korzeniu, wytwarzająca rozetę bezogonkowych,

Lubczyk ogrodowy — l.evisticum offidnale Koch Ostróżeczka polna — Consolida regalis S. F. Gray

żywozielonych liści, różnie wcinanych. Łodygi obłe, wewnątrz puste, dźwigają na szczycie
żółte kwiaty zebrane w duże koszyczki. Kwitnie w maju i czerwcu.
W y s t ę p o w a n i e : łąki, przydroża, pola, zarośla, ogrody.
Z a w a r t o ś ć : inulina (głównie w korzeniach), związki gorzkie — laktukopikryna i tarak-
sacyna, trójterpeny, fitosterole, żywice, sole mineralne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z kwiatów lub ziela pije się 3 razy dziennie po
kieliszku przy leczeniu schorzeń naczyniowych, np. hemoroidów.
20

Ostróżeczka polna {Consolida regalis S.F. Gray)

syn.: Delphinium consolida L.
ostróżka polna, o, zbożowa, modrzeniec, sroczka.

S y s t e m a t y k a : jaskrowate — Ranunculaceae.
O p i s : roczna roślina, dorastająca do 50 cm wysokości, o liściach wąskich, drobnych,
potrójnie dzielnych. Fioletowogranatowe kwiaty są grzbieciste i mają nieco jaśniejszą
ostrogę. Tworzą rozpierzchły kwiatostan. Kwitnie od maja do późnej jesieni. Jest rośliną
miododajną.
W y s t ę p o w a n i e : występuje jako chwast zbożowy na całym niżu.
Z a w a r t o ś ć : alkaloidy dwuterpenowe, np. delfinina, i inne o charakterze estrowym.
W nasionach występuje ponadto tłuszcz, a w liściach witamina C.
Z a s t o s o w a n i e k d z i a ł a n i e : herbata z kwiatów pita 3 razy dziennie po 1/2
szklanki ma zastosowanie w leczeniu nadciśnienia.

Owies zwyczajny (Avena sativa L.)

owies siewny.

S y s t e m a t y k a : trawy -*>• Gramineae.

O p i s : jednoroczna roślina uprawna, dorastająca do 1 m wysokości, jara, o nagich
i gładkich źdźbłach. Blaszki liściowe są szorstkie. Kwiaty zebrane są w duże, rozpierzchłe
wiechy. Kwitnie od czerwca do sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : w uprawie, czasem dziczeje.
Z a w a r t o ś ć : zawiera związki alkaloidowe: delsoninę, delkozynę i likoktoninę. W na-
sionach występuje ponadto tłuszcz, a w liściach witamina C.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z 1/2 szklanki ziarniaków zalanych 2 szklan-
kami wrzątku, pity po 1/2 szklanki rano i wieczorem, obniża ciśnienie krwi. Wywar ze słomy
(1/2 kg słomy na 5 1 wody) dodany do kąpieli (1 raz dziennie) działa przeciwreumatycznie.

Poziomka pospolita (Fragaria vesca L.)

poziomka zwyczajna, p. jadalna, czerwona jagoda, koziomki.

S y s t e m a t y k a : różowate — Rosaceae.
O p i s : bylina o łodydze dorastającej do 40 cm wysokości i okrytej u nasady brunatnymi
szczątkami starych liści, tworząca długie pędy odroślowe. Liście są 3-listkowe, na brzegu
piłkowane, a spodem jedwabisto owłosione. Białe kwiaty pojawiają się w maju i czerwcu,
a czasem ponownie w jesieni.
W y s t ę p o w a n i e : lasy, zręby, suche zbocza, przydroża.
Z a w a r t o ś ć : ślady olejku lotnego, sole mineralne, flawonoidy, garbniki, witamina C.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z ziela lub owoców używany w postaci her-
baty stosuje się w profilaktyce miażdżycy i chorobie nadciśnieniowej. Zapobiega krwawym
wylewom.
 21

Stokrotka pospolita {Bellisperennis L.)

stokroć pospolita, s. trwała, przypołudnik czerwony, gęsie pępki.

S y s t e m a t y k a : złożone — Compositae.
O p i s : naga lub czasem owłosiona bylina, o krótkich kłączach, dorastająca do 20 cm wy-
sokości. Łopatkowate, zwykle ząbkowane liście zebrane są w przyziemne różyczki. Pędy
zakończone są jednym koszyczkowatym kwiatostanem. Kwiaty języczkowate są białe, często
z zewnątrz czerwono nabiegłe, a kwiaty rurkowe — żółte. Kwitnie od marca do listopada,
a często cały rok.
W y s t ę p o w a n i e : łąki, pastwiska, rowy, przydroża.
Z a w a r t o ś ć : saponiny, gorycze, garbniki, śluz i olejek eteryczny.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z kwiatów i ziela pity 3 razy dziennie po
1/2 szklanki obniża ciśnienie krwi.

Żarnowiec miotlasty (Sarothamnus scoparius (L.) Wimm.)

janówiecmiotłowy, szczodrzenica miotłowa, miotlicha, mietlica, mietlonka, witeczka, barszczewnik, zajęczy groch.

S y s t e m a t y k a : motylkowate — Papilionaceae.
O p i s : krzew od samej nasady silnie rozgałęziony, dorastający do 1,5 m wysokości.
Wzniesione gałęzie są rózgowato wydłużone i zimozielone. Liście mają różny kształt: szczyto-
we są nie podzielone, a pozostałe — trójlistkowe. Złocistożółte, duże kwiaty wyrastają
z kątów liści. Kwitnie w maju i czerwcu.
W y s t ę p o w a n i e : suche, piaszczyste lasy, zarośla, nasłonecznione wzgórza; wysiewany
też jako karma dla zwierzyny.
Z a w a r t o ś ć : alkaloidy, głównie sparteina, amina aromatyczna — dopamina.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z całego kwitnącego ziela pity 3 razy dziennie
po 1/4 szklanki ma zastosowanie przy chorobach serca.
 CHOROBY PRZEWODU POKARMOWEGO

Pod tyra określeniem kryje się wiele jednostek chorobowych wraz z ich swoistą etiolo-
gią, symptomatologią, charakterem przebiegu (ostry, podostry, przewlekły) i sposobem
leczenia. Podstawę dla bardzo dokładnej diagnostyki stanowią liczne i precyzyjne badania
pomocnicze, a dla systematyki — budowa anatomiczna tego układu. W medycynie ludowej
rozpoznanie opierano na skąpych (w porównaniu z dzisiejszymi) danych anamnestycznych
(gniecenie w dołku lub pod żebrami) i prawie równie skąpych objawach (zgaga, palenie,
wzdęcia, zaparcia, biegunka, żółtaczka, puchlina brzuszna). Schorzeniom tego układu nie-
odłącznie towarzyszy ból, w zależności więc od jego charakteru mówiono o bólach gwałtow-
nych (kolka) i o przewlekłych (np. „przewłoczne cierpienia wątroby"). Leczenie polegało na
podawaniu ziół o działaniu przeciwbólowym — rozkurczowym, żółciopędnym, rozwalnia-
jącym, przeciwbiegunkowym i odwadniającym. Za przykład może posłużyć Chelidonium
— jaskółcze ziele, które nie tylko reguluje czynność żołądka i jelit, ale również działa prze-
ciwbólowe Ze względu na te właściwości stosowane jest i dzisiaj. Ponadto chętnie robiono
okłady z ziół (cykoria pospolita) i wlewy doodbytnicze (ślaz leśny, arcydzięgiel lekarski).

Aloes drzewiasty {Aloe arborescens Mili.)

S y s t e m a t y k a : liliowate — Liliacae.
O p i s : roślina osiąga w stanie naturalnym wysokość do 4 m. Ozdobą jej są lancetowate
liście z osadzonymi na brzegu ostrymi ząbkami, bardzo mięsiste, grube, na przekroju po-
przecznym prawie półksiężycowate ze spichrzową tkanką wodną wypełnioną śluzem. Roz-
mnaża się łatwo za pomocą sadzonek uzyskiwanych z odciętych odgałęzień bocznych.
W y s t ę p o w a n i e : pochodzi z Afryki Południowej, w Europie jest hodowany w do-
niczkach.
Z a w a r t o ś ć : v soku liści stwierdzono obecność antraglikozydów (aloina i jej pochodne)
oraz żywicy i biologicznych stymulatorów (BST).
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy wrzodach przewodu pokarmowego należy
odłamać kilka dolnych liści około 3-letniej (30 cm wysokiej) rośliny, nie podlewanej uprzed-
nio przez 2 tygodnie. Wyciśnięty sok z tych liści zmieszać z taką samą ilością miodu i czer-
wonego wina; mieszankę odstawić na około 2 tygodnie do ciemnego i chłodnego miejsca.
Zażywać 1 łyżeczkę dziennie po jedzeniu. Po 2 - 3 dniach można zwiększyć dawkę do 3 łyżek
stołowych dziennie. Przy katarach żołądka i jelit stosuje się świeży sok po 10 kropli na czczo.
 23

Babka lancetowata {Plantago lanceolata L.)

babka wąskolistna, języczki polne, żywiec.

S y s t e m a t y k a : roślina wieloletnia o lancetowatych lub równowąskolancetowatych

liściach zebranych w przyziemne rozetki. Zamiast pędów wyrasta z tych rozetek 1 - 3 bez-
listnych szypułek kwiatostanowych. Na ich szczycie drobne kwiaty są zebrane w krótki,
kłosokształtny kwiatostan. Kwitnie od maja do września.

• * ' ! , .

Babka lancetowata — Plantago lanceolata L.

W y s t ę p o w a n i e : łąki, pastwiska, przydroża, miedze, czasem pola uprawne.

Z a w a r t o ś ć : aukubina, śluz, sole mineralne — głównie sód, potas i magnez, witaminy
A, C i K, kwasy organiczne, cholina, karoteny, adeina.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z dwu dużych garści liści zebranych w czasie
kwitnienia rośliny na 3 szklanki wody zażywano 3 razy dziennie po 1/2 szklanki, dla regulacji
trawienia i łagodzenia przewlekłych nieżytów błon śluzowych żołądka.

Babka zwyczajna {Plantago maior L.)

babka pospolita, b. większa, b. szerokolistna, skołojrza, baśki.

S y s t e m a t y k a : babkowate — Plantaginaceae.
O p i s : bylina nie wytwarzająca wyraźnej łodygi. Liście są skupione w przyziemne rozety,
a ich kształt jest różny u poszczególnych gatunków: u babki lancetowatej — lancetowate lub
równowąskolancetowate, u babki zwyczajnej — szerokojajowate. Szypułki kwiatostanowe
24

osiągają wysokość do 60 cm. Drobne kwiaty zebrane są w kwiatostany kłosokształtne.

Kwitnie od maja do września.
W y s t ę p o w a n i e : łąki, pastwiska, przydroża, miedze, brzegi wód.
Z a w a r t o ś ć : śluz, sole mineralne (sodu, potasu i magnezu), witaminy A, C i K, kwasy
organiczne, cholina, aukubina, adeina.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy owrzodzeniach żołądka i jelit oraz przy biegun-
kach należy pić 3 razy dziennie 1/2 szklanki naparu z garści ziół na 2 szklanki wody.

Barszcz zwyczajny {Heracleum sphondylium L.)

barszczownik pospolity.

S y s t e m a t y k a : baldaszkowate — Umbelliferae.
O p i s : roślina dwuletnia, czasem bylina, o łodydze wzniesionej, bruzdowanej, dętej,
dorastającej do 1,5 m wysokości. Liście są trójdzielne lub pierzastodzielne. Białe lub cza-
sem różowawe kwiaty zebrane są w duże baldachy. Kwitnie od czerwca do września.
W y s t ę p o w a n i e : łąki, pastwiska, rowy, zarośla.

Barszcz zwyczajny — Heracleum sphondylium L.

Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, związki flawonowe, głównie rutyna, związki kumarynowe,

proteiny, karoteny, związki żywicowe, sole mineralne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z ziela stosuje się przy zaburzeniach tra-
wiennych i biegunkach.
 25

Barwinek pospolity (Vinca minor L.)

barwik.

S y s t e m a t y k a : toinowate — Apocynaceae.
O p i s : krzewinka o pełzającej i zakorzeniającej się łodydze. Pędy kwiatonośne są wznie-
sione. Eliptyczne lub eliptycznolancetowate liście są krótkoogonkowe, skórzaste i zimo-
trwałe. Jasnoniebieskie kwiaty wyrastają pojedynczo z pachwin liści. Kwitnie od marca do
maja.
W y s t ę p o w a n i e : lasy, zarośla, ponadto często hodowany na cmentarzach, w ogrodach
i parkach.
Z a w a r t o ś ć : alkaloidy indolowe, pochodne eburnaminy, np. winkamina i izowinka-
mina, kwas ursolowy, flawonoidy, leukoantocyjanidyny, garbniki i in.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy uporczywych biegunkach, czerwonce zażywa
się 3 razy dziennie po 1/2 szklanki wywaru z ziela.

Bazylia pospolita {Ocimum basilicum L.)

bazylck ogrodowy.

S y s t e m a t y k a : wargowe — Labiatae.
O p i s : roślina jednoroczna, dorasta do 50 cm wysokości. Jej jajowate lub romboidalne
liście są ustawione po dwa naprzeciwległe. Z ich pachwin wyrastają często boczne odgałę-
zienia. Czerwonawe lub żółtawobiałe kwiaty są zebrane na szczycie łodygi w nibyokółki.
W y s t ę p o w a n i e : pochodzi z Azji Południowej i jest uprawiana w południowej części
Francji i Hiszpanii. Często dziczeje. U nas czasem uprawiana w ogrodach.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, którego składnikami są ocymen — płynny węglowodór
terpenowy, a -pinen, kamfora i linaloi.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z ziela działa wiatropędnie, likwiduje wzdęcia
i poprawia czynności przewodu pokarmowego. Wywar z ziela w alkoholu lub oliwie jest
skuteczny przy długotrwałych zaparciach.

Berberys zwyczajny {BerbeńsvulgarisL.)

kwaśnica pospolita, kwaśnieć.
S y s t e m a t y k a : berberysowate — Berberidaceae.
O p i s : krzew z kłującymi kolcami dorastający do 2,5 m wysokości. Liście są odwrotnie jajo-
wate lub eliptyczne, ostro ząbkowane. Żółte kwiaty zebrane są w zwisające grona, wyrastają-
ce z pachwin krótkopędów. Owocem są wydłużone, czerwone jagody.
W y s t ę p o w a n i e : lasy, zarośla, przypłocia, a także często sadzony w parkach.
Z a w a r t o ś ć : w korze i korzeniu znajdują się alkaloidy, głównie żółta berberyna oraz inne
alkaloidy typu protoberberyny w ilości około 1,596. W owocach berberyna nie występuje,
natomiast w dużych ilościach jest witamina C (do 1,5%) i kwas cytrynowy.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : nalewki spirytusowe z korzeni pobudzają apetyt.
Są też skuteczne przy chorobach wątroby. Stosuje się je 3 razy dziennie po 15-20 kropli
przed jedzeniem. Odwary z kory są lekiem żółciopędnym.
26

Berberys zwyczajny — Berberis vulgaris L.

Bez pospolity {Syringa yulgańs L.)

lilak pospolity, bez pachnący, b. włoski, b. turecki.

S y s t e m a t y k a : oliwkowate — Oleaceae.
O p i s : krzew lub czasem małe drzewo dorastające do 7 m wysokości. Liście szerokojajo-
wate, od spodu jasnozielone, są u nasady szeroko zaokrąglone. Jasno-, ciernnolila lub
białe kwiaty zebrane są w groniaste kwiatostany. Kwitnie w maju.
W y s t ę p o w a n i e : hodowany w parkach i ogrodach.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, syryngina (glikozyd alkoholu sinapinowego), saponiny,
garbniki.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary z kwiatów są stosowane przy biegunkach
i braku apetytu.

Biedrzeniec anyż {Pimpinella anisurn L.)

syn.: Anisum vulgare Gaertn.
anyżek, hamyk, anyż.

S y s t e m a t y k a : baldaszkowate — llmbelliferae.
O p i s : jednoroczna roślina o wysokości 15 - 50 cm. Cała łodyga jest owłosiona. Dolne
liście są okrągławonerkowate, ząbkowane. Wyższe liście są złożone: 3 - 5-sieczne o listkach
jajowatych; 2 - 3-krotnie pierzastosieczne o listkach lancetowatych, a najwyższe liście są
 27

trójdzielne. Drobne, białe 5-krotne kwiaty są zebrane w złożone, baldachowate kwiatostany.

Kwitnie od lipca do sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : czasem hodowany w ogrodach i stamtąd dziczejący.

Biedrzeniec anyż — Pimpinella anisum L.

Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, którego głównym składnikiem jest anetol. W owocach —

tłuszcz, związki białkowe i węglowodany.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z 2 łyżek owoców (zwanych mylnie nasiona-
mi) na 2 szklanki wody jest skuteczny przy nieżytach żołądka i jelit. Likwiduje wzdęcia.

Biedrzeniec mniejszy (Pimpinella saxijraga L.)

rospikamień.

S y s t e m a t y k a : baldaszkowate — Umbelliferae.
O p i s : bylina o nagiej lub krótkoowłosionej łodydze, dorastającej do 50 cm wysokości.
Liście są nieparzystopierzasto złożone. Drobne, białe kwiaty — podobne do uprzednio
opisanych — zakwitają od czerwca do września.
28

W y s t ę p o w a n i e : suche łąki, zbocza, przydroża i brzegi lasów.

Z a w a r t o ś ć : olejek lotny z niewielką ilością azulenu, umbeliferon, trójterpenowe sapo-
niny, kwas chlorogenowy, garbniki.

Biedrzeniec mniejszy — Pimpinella sanifraga L.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary z 3-letnich korzeni wykopywanych wiosną są

stosowane przy nieżytach przewodu pokarmowego i słabym wydzielaniu kwasów, a odwary
— przy kamicy (działanie przeciwkurczowe).

Bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea L.)

bluszczyk ziemny, kurdybanek pospolity.
S y s t e m a t y k a : wargowe — Labiatae.
O p i s : bylina o pełzającej lub wspinającej się łodydze, dorastająca do 40 cm długości.
Tworzy długie, ulistnione, rozgałęzione rozłogi. Liście o kształtach sercowato okrągławych
lub nerkowatych są grubo karbowane, ogonkowe. Niebieskofioletowe kwiaty są zebrane
po 1 - 3 w kątach liści. Kwitnie od kwietnia do czerwca.
 29

W y s t ę p o w a n i e : zarośla, brzegi wód i lasów, przydroża, przychacia, rowy, łąki.

Z a w a r t o ś ć : nieco olejku eterycznego, garbniki, związki gorzkie dwuterpenowe.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z garści ziela na 3 szklanki wody jest stoso-
wana przy katarach żołądka i jelit oraz przy schorzeniach wątroby.

Bobrek trójlistkowy {Menyanthes trifoliata L.)

bobrowniczek, bobek, koniczyna błotna, k. wodna, trojan, trójliść, trzyliść, trójlistek, koziołek, krzyżełki.

S y s t e m a t y k a : bobrkowate — Menyanthaceae.
O p i s : bylina o długich, grubych, pełzających kłączach. Wytwarza wyłącznie liście odziom-
kowe, pochwiaste i długoogonkowe o trzech listkach. Bladoróżowe lub białe kwiaty zebra-
ne są w kwiatostany wyrastające bocznie z kłącza w bezlistną szypułkę. Kwitnie w maju.
W y s t ę p o w a n i e : mokre łąki, bagna, brzegi stawów i rowów.

Bobrek trójlistkowy — Menyanthes trifoliata L.

Z a w a r t o ś ć : gorycze irydoidowe, głównie loganina, nieco alkaloidów monoterpeno-

wych, flawony — rutyna i hiperozyd, garbniki, kwasy organiczne, sole mineralne.-
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary z dwu małych garści suszonych liści na
2 szklanki wody stosuje się przy zaburzeniach' trawienia i zaparciach. Pić po 3 szklanki
dziennie.
30

Borówka brusznica {Yaccinium vitis-idaea L.)

borówka wiecznozielona, brusznica, czerwienica, kamioneczka, gogodza, gogodze.

S y s t e m a t y k a : wrzosowate — Ericaceae.
O p i s : niewielki krzew dorastający do 60 cm wysokości. Liście są skórzaste, zimotrwałe,
z wierzchu ciemnozielone, na brzegu podwinięte, a spodem gruczołowato kropkowane.
Białawe lub różowawe kwiaty zebrane są w zwisłe kwiatostany groniaste stanowiące zakoń-
czenie gałązek. Kwitnie od maja do lipca, a czasem ponownie we wrzes'niu.
W y s t ę p o w a n i e : lasy szpilkowe, zarośla, wrzosowiska.
Z a w a r t o ś ć : fenolowe glikozydy — głównie arbutyna, garbniki, kwasy organiczne,
cukry.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : jagody gotowane z niewielką ilością cukru stosuje
się przy braku apetytu, biegunkach i nieżytach żołądka.

Borówka czarna (Vaccinium myrtillus L.)

borówka czernica, czernica, czarnajagoda, jagoda, jagodzina, borowina.
S y s t e m a t y k a : wrzosowate — Ericaceae.
O p i s : niewielki krzew o kanciastych gałązkach dorasta do 60 cm wysokości. Cienkie,
jasnozielone liście opadające na zimę są spodem bledsze, na brzegu drobno piłkowane.

Borówka czarna — Yaccinium myrtillus L.

 31

Czerwonawozielone kwiaty wyrastają pojedynczo z kątów liści. Kwitnie od kwietnia do

czerwca.
W y s t ę p o w a n i e : lasy, głównie szpilkowe, zarośla.
Z a w a r t o ś ć : w owocach występuje 5- 1096 garbników oraz kompleks barwników
antocyjanowych złożony głównie z glikozydów delfinidyny i malwidyny. Dalszymi składnika-
mi są kwasy organiczne, cukry, pektyny i niewielkie ilości witamin C i B ,.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : suszone owoce żuje się przy biegunkach. Można
też stosować wyciągi z suszonych owoców zalanych alkoholem (dla dzieci — wyciągi wodne)
w dawkach po 20 - 40 kropli 3 - 4 razy dziennie.

Boże drzewko {Artemisia abrotanum L.)

bylica boże drzewko, bielica boże drzewko.

S y s t e m a t y k a : złożone — Compońtae.
O p i s : krzew dorastający do 1,5 m wysokości, o pędach wzniesionych, rozgałęzionych.
Starsze pędy brunatnieją. Liście podwójnie pierzaste, sinozielone, pod spodem popielato
owłosione. Żółte kwiaty zebrane są w zwisające, kuliste koszyczki. Kwitnie w sierpniu.
W y s t ę p o w a n i e : hodowane i od dawna zdziczałe rośnie w miejscach ruderalnych,
na przychaciach.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, alkaloidy, żywica, garbniki.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary z ziela mają działanie pobudzające apetyt,
żółciopędne i wzmacniające wydzielanie kwasów żołądkowych. Są stosowane w przewlek-
łym nieżycie jelit i przy biegunkach.

Brzoza brodawkowata {Betula verrucosa Ehrh.)

Brzoza omszona {Betula pubescens Ehrh.)

brzezina, brzoza biała.

S y s t e m a t y k a : brzozowate — Betulaceae.
O p i s : drzewo o białej korze, sięgające 20 m wysokości. Jego kora łuszczy się okrężnie.
Młode gałązki są nagie, ciemne i pokryte kropelkami żywicy. Wytwarza kwiaty zarówno
żeńskie, jak i męskie w postaci kotków. Owoce brzozy zaopatrzone są w skrzydełka ułatwia-
jące rozsiewanie przez wiatr.
W y s t ę p o w a n i e : bardzo często w lasach, na polach, łąkach oraz często na przychaciu.
Z a w a r t o ś ć : w liściach (zwłaszcza młodych) występuje lotny olejek eteryczny, glikozydy
flawonolowe, garbniki (do 996), seskwiterpeny, nieco trójterpenów, sole mineralne, kwasy
organiczne, witamina C, prowitamina K i związki żywicowe.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok jest pity w ilościach 20 - 25 kropli przy choro-
bach wątroby. Herbatę z młodych liści lub gałązek z pąkami stosuje się przy czerwonce
(krwawej biegunce).

Buk zwyczajny [Fagus sihatica L.)

buk pospolity.
S y s t e m a t y k a : bukowate — Fagaceae.
32

O p i s : drzewo o gładkiej, jasnopopielatej korze dorasta do 40 m wysokości. Połyskujące

liście mają kształt jajowaty lub eliptyczny. Kwiaty są rozdzielnopłciowe: żeńskie stoją na
szypułkach, a męskie zwisają w gęstych, krótkich kwiatostanach. Kwitnie w kwietniu i maju.
W y s t ę p o w a n i e : lasy.
Z a w a r t o ś ć : proteiny, garbniki, a przy suchej destylacji drewna bukowego otrzymuje się
mieszaninę związków fenolowych (kreozot), głównie gwajakolu.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary z suchych liści stosuje się przy nieżytach
żołądka.

Brzoza brodawkowata — Betula verrucosa Ehrh.

Bukwica zwyczajna {Betonica officinalis L.)

bukwica lekarska, bukwica czerwona, betonijka, czyściec lekarski.

S y s t e m a t y k a : wargowe — Labiatae.
O p i s : bylina dorastająca do 80 cm wysokości, o wzniesionej, czworokanciastej łodydze,
odległe ulistnionej i odstająco owłosionej. Liście są 3 - 7-dłoniastosieczne, o nasadzie
sercowatej, z góry ciemnozielone, a spodem blade. Liczne jasnopurpurowe kwiaty zebrane
są w gęste nibyokółki. Kwitnie od czerwca do września.
 33

Bukwica zwyczajna — Betonica ojficinalis L.

W y s t ę p o w a n i e : łąki, lasy, zarośla.

Z a w a r t o ś ć : garbniki, betaina o charakterze alkaloidu, cholina, irydoid, a w liściach
witamina C.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : korzeń działa wymiotnie. Herbaty z ziela regulują
zaburzenia trawienia. Należy je pić 2 - 3 razy dziennie przy żółtaczce.

Bylica piołun {Artemisia absinthium L.)

bielica piołun, bilica piołun, absynt, wermut.

S y s t e m a t y k a : złożone — Compositae.
O p i s : bylina o wzniesionych pędach, w górze gałęzistych, owłosionych szarofilcowato.
Pierzastosieczne i jedwabistotilcowate liście są z wierzchu szarozielone, a spodem białawe.
Jasnożółte kwiaty, drobne i kuliste, zebrane są w zwisające koszyczki. ^Kwitnie od lipca do
września.
W y s t ę p o w a n i e : przydroża, nieużytki, rumowiska, przychacia, zręby, polany leśne.
Z a w a r t o ś ć : związki gorzkie, olejek eteryczny (do 2%), w skład którego wchodzą: pinen,
absyntol, felandren, tujon; kwasy organiczne, witamina C.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : nalewkę z suszonych liści stosuje się przy bólach
34

żołądka i nudnościach. Garść liści na 2 szklanki wody należy odgotować do takiej ilości,
aby zostało nieco więcej niż szklanka płynu. Pić jednorazowo. Herbata z liści usuwa niemiły
zapach z ust i ułatwia trawienie.

Bylica piołun — Artemisia absinlhium L.

Bylica pospolita {Artemisia vulgaris L.)

bilica pospolita, bielka pospolita, bylnik.

S y s t e m a t y k a : złożone — Compositae.
O p i s : bylina dorastająca do 2 m wysokości, o pędach często rozgałęzionych i często
czerwonawych. Liście są duże, pierzastodzielne, z wierzchu ciemnozielone, na spodzie biała-
wowełniste Koszyczki drobnych, żółtawych lub czerwonawych kwiatów skupione są na
wierzchołku pędu w postaci dużej, rozgałęzionej wiechy. Kwitnie od lipca do września.
W y s t ę p o w a n i e : żyźniejsze gleby, gdzie występuje w dużych ilościach na miedzach,
przychaciach i w ogrodach.
Z a w a r t o ś ć : olejki eteryczne, których głównymi składnikami są cyneol i tujon, adeina,
inulina, chalkony, gorzkie laktony seskwiterpenowe, związki żywicowe, flawonoidy, garbniki
gorycze oraz witaminy A, B, C.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z liści i kwiatów przygotowana w proporcji
garść ziela na szklankę wody reguluje trawienie, likwiduje katary żołądka i jelit. Po 15 min.
gotowania wyciąg należy odcedzić. Pić 3 razy dziennie po 1/2 szklanki.
 35

Cebula ogrodowa {Allium cepa L.)

cebula zwyczajna, czosnek cebula, dymka, skulibaba.

S y s t e m a t y k a : liliowate — Liliaceae.
O p i s : bylina o słabo rozwiniętym systemie korzeniowym. Liście mają blaszki rurkowate
i dorastają do 50 cm długości. Części dolne liści wraz z mięsistymi pochwami tworzą właś-
ciwą cebulę. Zewnętrzne liście obumierają tworząc łuski. Pędy kwiatowe wyrastają dopiero
w drugim roku rozwoju i na nich pojawiają się kwiaty zebrane w baldachowate kwiatostany.
Owocem jest torebka.
W y s t ę p o w a n i e : w uprawie.
Z a w a r t o ś ć : związki siarkowe — metylo-, propylo- i propenyloalliina, dwupeptydy,
olejek eteryczny, którego głównym składnikiem jest dwusiarczek propylu, kwercetyna,
cukry, sole mineralne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok działa przeciwbiegunkowo; sok z 3 cebul drob-
no posiekanych i przysypanych cukrem należy zażywać 2 - 3 razy dziennie po łyżeczce.

Centuria pospolita {Centauriumumbellatum Gilib.)

syn. Erythraea centaurium Pers.
czerwienieć, goryczka czerwona, serdecznik, tysięcznik pospolity, żółć ziemna.

S y s t e m a t y k a : goryczkowate — Gentianaceae.
O p i s : dwuletnia roślina o nierozgałęzionej lub tylko na szczycie rozgałęzionej łodydze,
dorastającej do 50 cm wysokości. Dolne jajowate liście tworzą różyczkę, a górne (łodygowe)
są jajowatopodługowate, zaostrzone. Bladoróżowe kwiaty zebrane są w dość gęste podbalda-
chy. Kwitnie od lipca do września.
W y s t ę p o w a n i e : łąki, pastwiska, suche zbocza, zarośla.
Z a w a r t o ś ć : substancje gorzkie — gencjopikryna i erytauryna, flawonoidy, trójterpeny,
fenolokwasy, sole mineralne, związki żywicowe.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z ziela likwiduje wzdęcia, nadmiar kwasów,
przy żółtaczce uzupełnia czynność wątroby. Herbatę z 2 - 3 garści ziela na 3 szklanki wody
parzy się przez 20 min.; należy ją pić 3 razy dziennie po 1/2 szklanki. Sok ze świeżego ziela
działa żółciopędnie.

Chaber bławatek [Centaurea cyanus L.)

bławat, chaber zbożowy, modrak, modrokwiat, modrzeniec, bławatek, wasilka, wasilek, wołoszka, wołoszek.
S y s t e m a t y k a : złożone — Compositae.
O p i s : roślina jedno- lub dwuletnia dorastająca do 80 cm wysokości, o pędzie rozgałę-
zionym. Cała roślina pokryta jest pajęczynowatymi włosami. Liście są równowąskie lub
równowąskolancetowate, a dolne często pierzastodzielne. Modre kwiaty tworzą koszyczki
kwiatowe. Kwitnie od maja do września, a nawet października.
W y s t ę p o w a n i e : głównie jako chwast polny, ale również na przydrożach, nieużytkach
i ugorach.
36

Z a w a r t o ś ć : glikozyd antocyjanowy — cyanina, glikozyd flawonowy pochodny apige-

niny, centauryna, cukry, sole mineralne, kwasy organiczne, związki śluzowe i niewielkie ilości
garbników.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z kwiatów stosowana jest przy żółtaczce.

Centuria pospolita — Cenlauriurn umbellatum Gilib. Chaber bławatek — Ctntaurea cyanus L.

Chmiel zwyczajny {Humulus lupulus L.)

S y s t e m a t y k a : konopiowate — Cannabaceae.
O p i s : pnąca bylina o kanciastej łodydze dorastającej do kilku metrów długości. Szorstkie
liście są 3 - 5-klapowe, u nasady sercowate, grubo ząbkowane. Roślina dwupienna, kwiaty
żeńskie zebrane są w jasnozielone szyszki. Kwitnie od czerwca do sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : wilgotne zarośla, szczególnie olszyny.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, żywica chmielowa zawierająca kwasy monoacylowe po-
chodne floroglucyny: humulon i lupulon, związki flawonoidowe pochodne kwercytyny
i kemferolu, związki mineralne.
 37

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary z kwiatów stosuje się przy biegunkach, nad-

kwasocie i niestrawności. Wyciąg alkoholowy jest używany przeciw żółtaczce i przy chorobach
wątroby.

Chmiel zwyczajny — Humulus lupulm L.

Chrzan pospolity {Armoracia lapathifolia Gilib.)

syn. Cochlearia armoracia L.
chrzan zwyczajny, warzucha chrzan, warzęcha chrzan.
S y s t e m a t y k a : krzyżowe — Cruciferae.
O p i s : bylina o łodydze dorastającej do 120 cm wysokości i grubych, mięsistych korze-
niach. Liście odziomkowe są duże, podłużne, lśniące, o nasadzie jajowatej, karbowane lub
piłkowane, a środkowe czasem pierzasto wcinane. Kwitnie rzadko i rozmnaża się głównie
wegetatywnie. Drobne, białe kwiaty tworzą szczytową wiechę.
W y s t ę p o w a n i e : uprawiany w ogrodach i stamtąd dziczejący na stanowiskach ruderal-
nych — przypłociach, przydrożach, rowach. Lubi wilgoć, a zakwita tylko na stanowiskach
podtopionych.
38

Z a w a r t o ś ć : glikozyd sinigryna i ferment mirozyna, mirozynaza, glukozynolaty, ponad-

to witamina C oraz olejek gorczycowy (izosiarkocyjanian allilu — produkt rozpadu sinigryny).
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : spożywanie świeżo utartego korzenia usprawnia
czynności przewodu pokarmowego.

Cykoria podróżnik [Cichorium intybus L.)

podróżnik pospolity, p. błękitny, p. polny, cykoria zwyczajna, c. dzika

S y s t e m a t y k a : złożone — Compońtae.
O p i s : bylina o pędach wzniesionych, odstająco rozgałęzionych, szorstko owłosionych,
dorastających do 1,5 m wysokości. Dolne liście tworzą rozetkowate skupienie, a łodygowe
— obejmują łodygę strzałkowato lub sercowato. Mają one kształt podługowaty lub lance-
towaty. Jasnoniebieskie kwiaty — wyłącznie języczkowate — skupione są w koszyczki
stojące na szczytach gałązek i w kątach górnych liści. Kwitnie od lipca do września.
W y s t ę p o w a n i e : przydroża, pastwiska, nieużytki, a czasem jako chwast polny.

Cykoria podróżnik — Cichorium intybus L.

Z a w a r t o ś ć : gorycze — laktucyna i laktukopikryna, fenolokwasy, kumaryny, trój-

terpeny (taraksasterol), nieco olejku eterycznego, inulina (w korzeniach do 4096).
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z korzenia pity jako herbata jest stosowany
przy katarach żołądka, niestrawnościach; schorzeniach wątroby i przy żółtaczce. Odwary
z ziela stosowano do wlewek doodbytniczych przy stanach zapalnych żołądka i jelit.
 39

Czarnuszka siewna {Nigella sativa L.)

czarnuszka ogrodowa, czarnucha, kmin czarny.

S y s t e m a t y k a : jaskrowate — Ranunculaceae.
O p i s : roślina jednoroczna dorastająca do 40 cm wysokości o rozgałęzionym pędzie.
Liście ma podwójnie pierzastosieczne o nitkowatych odcinkach. Najwyższy liść zbliżony jest

Czarnuszka siewna — Nigella salwa L.

do białych kwiatów, czasem z niebieskawym unerwieniem! Listki okwiatów szerokojajowate,
z krótkim paznokciem, zakończone są dziobkiem. Kwitnie od czerwca do lipca.
W y s t ę p o w a n i e : niezbyt często jako chwast zbożowy, czasem w uprawie.
Z a w a r t o ś ć : saponina kwaśna, olejek eteryczny, gorycze i tłuszcz w nasionach.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar ze szczypty nasion stosuje się przy dolegli-
wościach żołądkowych i żółtaczce. Należy go pić 3 razy dziennie po 1/4 szklanki.

Czereśnia {Cerasus avium (L.) Moench)

syn.: Prunus avium L.
trześnia, tereśnia.

S y s t e m a t y k a : różowate — Rosaceae.
O p i s : drzewo lub krzew dorastające do 10 - 20 m wysokości. Zaostrzone liście są żywo-
40

zielone, jajowate lub odwrotnie jajowate, na brzegu podwójnie karbowanopiłkowane.

Duże, białe kwiaty zebrane są w 2 - 5-kwiatowe baldaszki. Kwitnie w kwietniu lub maju.
W y s t ę p o w a n i e : hodowana i dziko rosnąca w lasach.
Z a w a r t o ś ć : cukier inwertowany, barwnik antocjanowy, kwasy organiczne, pektyny,
guma wiśniowa.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : guma wiśniowa jest stosowana przy różnych scho-
rzeniach żołądkowych (wrzody, a nawet rak żołądka).

Czosnek pospolity {Allium sativum L.)

czosnek właściwy.
S y s t e m a t y k a : liliowate — Liliaceae.
O p i s : bylina wytwarzająca cebule złożone z kilku dwubocznie zgniecionych cebulek.
Liście rurkowate — głąbiki — dorastające do 80 cm wysokości są brzegiem szorstkie.
Kwiaty zebrane w baldachokształtne kwiatostany tworzą się dopiero w drugim roku rozwo-
ju rośliny.
W y s t ę p o w a n i e : w uprawie.
Z a w a r t o ś ć : allicyna — substancja o silnym, charakterystycznym zapachu i własnoś-
ciach antybiotycznych, witaminy, związki cukrowe, peptydy, sole mineralne, pochodne
1 -cysteiny, olejek eteryczny i in.

Czosnek pospolity — Allium sativum L.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : jest stosowany jako środek odkażający przewód

pokarmowy, przeciwskurczowy i przeciw przewlekłym biegunkom. Korale z ząbków czosnku
mają zapobiegać żółtaczce.
 41

Dąb szypułkowy (Quercus roburh.)

dab pospolity.

S y s t e m a t y k a : bukowate — Fagaceae.
O p i s : drzewo o rozłożystej koronie dorasta do 40 m wysokości. Kora na młodych pędach
jest gładka, lśniąca, a na pniu — głęboko popękana. Skórzaste liście są w zarysie odwrot-
nie jajowate, nierówno zatokowo wrębne i opatrzone u nasady uszkami. Kwiaty są roz-
dzielnopłciowe i zebrane w kwiatostany (żeńskie mają długie szypułki — stąd nazwa).
Kwitnie w maju.
W y s t ę p o w a n i e : gleby gliniaste i gliniasto-piaszczyste.
Z a w a r t o ś ć : garbniki (10-20%), kwercetyna, kwas galusowy i elagowy, pentozy,
pektyny, cukry.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar ze sproszkowanych żołędzi lub kory — 3 garś-
cie na szklankę wody — ma zastosowanie przeciw wzdęciom, przy biegunkach i wrzodach
żołądka.

Drapacz lekarski {Cnicus benedictus L.)

bernardynek,"chaber lekarski, karela benedykt.

S y s t e m a t y k a : złożone — Compositae.
O p i s : roczna roślina o rozgałęzionej łodydze dorastającej do 40 cm wysokości. Ma duże
liście, dorastające do 30 cm długości, a ich kształt jest lancetowaty. Na brzegu są one wcina-
ne lub ząbkowane. Żółte, rurkowate kwiaty są zebrane w duże koszyczki. Listki okryw ko-
szyczków są kolczaste. Kwitnie w lipcu i sierpniu.
W y s t ę p o w a n i e : w uprawie.
Z a w a r t o ś ć : substancja gorzka — knicyna, garbniki, śluz i niewielkie ilości olejków
eterycznych.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z całego ziela, zebranego w okresie kwitnie-
nia, stosuje się przy chorobach wątroby z nadciśnieniem, przy marskości alkoholowej, prze-
wlekłych nieżytach błony śluzowej żołądka (u alkoholików) oraz przeciwko zaparciom.

Dymnica pospolita {Fumaria officinalis L.)

dymnica lekarska, dymówka, rutka polna, ptasia ruta, kokorycz lekarska, kokorczyk lekarski.

S y s t e m a t y k a : makowate — Papaveraceae.
O p i s : Roślina jednoroczna o gałęzistej łodydze dorastającej do 30 cm wysokości. Cała
roślina pokryta jest sinawym nalotem. Liście są pierzastosieczne, o odcinkach liściowych
równowąskolancetowatych. Drobne, różowopurpurowe kwiaty mają ostrogę i zebrane są
w groniaste kwiatostany. Kwitnie od maja do października.
W y s t ę p o w a n i e : chwast pól i ogrodów, ponadto przychacia, ugory, odłogi.
Z a w a r t o ś ć : alkaloidy izochinolinowe, m. in. protopina, związki garbnikowe, żywi-
cowe i śluzowe, gorzkniki, sole mineralne — głównie azotan i chlorek potasu, witamina C,
kwas fumarowy (często występujący w grzybach).
42

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela pobudza apetyt i usprawnia czynności

przewodu pokarmowego. Jest też stosowany przy zaburzeniach wydzielania żółci, żółtaczce,
schorzeniach wątroby i kamicy pęcherzykowej (woreczka żółciowego).

Dymnica pospolita — tumana officinalis L.

Dziewanna wielkokwiatowa (Verb'ascum thapsiforme Schrad.)

dziewanna, d. podobna, d. lekarska, dziewizna, gorzygrot, kędzierzawka leśna, k. polna, szabla.

S y s t e m a t y k a : tredownikowate — Scrophulariaceae.
O p i s : roślina dwuletnia o wyprostowanej, oskrzydlonej łodydze, pokrytej gęsto żółtawo-
kutnerowatymi włoskami, dorastająca do 20 cm wysokości. Liście są karbowane, eliptyczne
lub jajowate, krótkoogonkowe lub siedzące. Żółte kwiaty ustawione są w pęczkach
(po 2 - 5) na głównej osi kwiatostanowej. Kwitnie w lipcu i sierpniu.
W y s t ę p o w a n i e : wzgórza, przydroża, nieużytki.
 43

Z a w a r t o ś ć : saponina, sapogenina, związki śluzowe, antoksantyny, kwas jabłkowy,

związki tłuszczowe, olejek eteryczny.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z kwiatów zebranych w południe słoneczne-
go dnia ma działanie w chorobach wątroby.

Dziewanna wielkokwiatowa — Veri>ascum thapsiforme L.

Dziki bez czarny {Sambucus nigra L.)

bez lekarski, b. apteczny, b. czarny, b. pospolity, bzowina, hyćka, hyczka, holurider, bzdziorst, buzina, bzina.

S y s t e m a t y k a : przewiertniowate — Capnjokaceae.
O p i s : krzew lub niskie drzewo o szarej lub jasnobrunatnej, popękanej korze, dorastający
do 10 m wysokości. Młode pędy mają biały rdzeń. Liście są nieparzysto pierzastosieczne,
o listkach nierówno piłkowanych, zaostrzonych. Białe kwiaty o silnej, niezbyt miłej woni,
zebrane są w płaskie pseudobaldachy. Kwitnie w czerwcu i lipcu.
44

W y s t ę p o w a n i e : lasy, zarośla, miejsca ruderalne, często sadzony.

Z a w a r t o ś ć : w kwiatach — śluz, olejek eteryczny, glikozyd flawonowy, rutyna, sole
mineralne, garbniki, a w owocach — witamina C i antocyjany.

Dziki bez czarny — Samhucui nigra

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z d r o b n o roztartego kwiatu zmieszanego

z oliwą i gumą arabską (?) był stosowany przy biegunce i czerwonce. Świeże, smażone
na maśle kwiatostany stosowano przy katarze żołądka.

Dziurawiec zwyczajny [HypeńcumperforatumL.)

ziele św. Jana, przestrzeleni, świętojańskie ziele, krzyżowe ziele, dzwonki Panny Marii, arlika.

S y s t e m a t y k a : dziurawcowate — Guttiferae.
O p i s : bylina o cztero kanciastej, wzniesionej łodydze, w górze gałęzistej, dorastająca do
60 cm wysokości. Liście podługowate lub podłużniejajowate, naprzeciwległe, oglądane
pod światło wyglądają jak podziurkowane (stąd nazwa). Złocistożółte kwiaty zebrane są
w gęste, szczytowe, wielokwiatowe kwiatostany. Kwitnie od czerwca do sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : suche łąki, miedze, zarośla, suche wzgórza.
Z a w a r t o ś ć : glikozydy flawonowe — hiperozyd i rutyna, czerwony barwnik antrachi-
nowy (hiperycyna), garbniki (do 1096), olejek eteryczny (ponad 0,196), sole mineralne
oraz witaminy A i C.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z liści i kwiatów — 3 garście na 1 1 wody —
stosowano przy schorzeniach wątroby, żołądka i przeciw biegunkom.
 45

Glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium maius L.)

glistnik pospolity, g. większy, jaskółcze ziele, glistewnik, złotnik, żółtnik, celidonia, cendalia, cyndalia, cyngalia,
cencylia, ziele od brodawek.

S y s t e m a t y k a : mąko watę — Papaveraceae.

O p i s : bylina o rozgałęzionej łodydze, z rzadkimi, odstającymi włoskami, dorastająca
do 1 m wysokości. We wszystkich częściach zawiera pomarańczowy sok mleczny. Liście są
nieparzysto pierzastosieczne, pod spodem sinawe. Żółte kwiaty skupione są w luźne baldasz-
ki. Kwitnie od maja do września.
W y s t ę p o w a n i e : przydroża, przychacia, rumowiska, zarośla.
Z a w a r t o ś ć : zespół alkaloidów benzofenantrydynowych: chelidonina, sangwinaryna,
chelerytryna i in.; kwasy: chelidonowy, jabłkowy i cytrynowy; witamina C, prowitamina A,
flawony.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z młodych wiosennych liści ma działanie
żółciopędne. Stosuje się szczyptę liści na szklankę wody i zażywa 1/2 szklanki na czczo
i 1/2 szklanki przed snem.
Glistnik jaskółcze ziele — Chełidaninm rnaius I...
 47

Gorczyca jasna {Sinapis alba L.)

patrz rozdział,.Choroby serca ...", s. 14.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z nasion stosowano przy owrzodzeniach

żołądka i jelit. Przygotowywano go w sposób następujący: łyżkę nasion zalewano szklanką
wrzącej wody i pozostawiano pod przykryciem na 6 godz. Zażywano 2 razy dziennie po
1/2 szklanki na czczo i przed snem.

Goryczka żółta {Gentiana lute a h.)

S y s t e m a t y k a : goryczkowate — Gentianaceae.
O p i s : bylina o bardzo grubych, pomarszczonych kłączach i grubej, nierozgałęzionej
łodydze, dorastającej do 1 m wysokości. Duże, szerokoeliptyczne liście mają odcień nie-
bieskawozielony i rosną wzdłuż całej łodygi. Kwitnie w lipcu i sierpniu. Jest rośliną chronio-
ną.
W y s t ę p o w a n i e : na halach wysokogórskich w Karpatach Wschodnich.
Z a w a r t o ś ć : związki gorzkie (gencjopikryna i amarogentyna), związki o charakterze al-
kaloidów (gencjanina), cukry (gencjanoza, gencjobioza, sacharoza).
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z korzeni zbieranych wiosną — 2 - 4 korzenie
na 1 1 wody — należy pić przy braku apetytu i zapartych stolcach. Odwar ten usprawnia
czynności przewodu pokarmowego.

Grążel żółty {Nuphar luteum (L.) Sm.)

grzybienie żółte, baczv\vie, bączewie w o d n a róża, w. lilia, m a m a ł u r h a .

Grążel żółty — Nuphur luteum (L.) Sm.

48

S y s t e m a t y k a : grzybieniowate — Nymphaeaceae.
O p i s : bylina o grubych kłączach, z których wystają długie ogonki liściowe i szypułki. Bar-
dzo duże liście (do 30 cm długości) o kształcie eliptycznym pływają na powierzchni wody.
Ich nasada jest głęboko wcinana. Żółte kwiaty mają średnicę dorastającą do 5 cm. Kwitnie
od maja do września.
W y s t ę p o w a n i e : stawy, jeziora.
Z a w a r t o ś ć : alkaloidy seskwiterpenowe, skrobia, cukry, kwasy organiczne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wyciąg z kłącza stosowano przy biegunkach.
2 - 3 kłącza drobno krajane zalewa się szklanką alkoholu; nalewka jest gotowa po tygodniu.
Należy zażywać 40 kropli na 1/4 szklanki wody 3 razy dziennie.

Gwiazdnica pospolita {Stellaria media Viii.)

patrz rozdział,.Choroby serca ...", s. 16.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : nalewka z ziela była stosowana przy bólach wątroby.

Stężenie nalewki było zależne od nasilenia procesu chorobowego. Dawkowanie — 3 razy
dziennie po 30 kropli.

Hyzop lekarski (Hyssopus officinalis L.)

hyzop, izop lekarski, józefek, józefka.

S y s t e m a t y k a : wargowe — Labiatae.
O p i s : półkrzew o licznych, czterokanciastych pędach, w dolnych częściach zdrewniały,
dorastający do 60 cm wysokości. Liście naprzeciwległe, prawie siedzące, są równowąskolan-
cetowate. Ciemnoniebieskie kwiaty zebrane są w nibyokółki, a na szczycie tworzą jednostron-
ny, pozorny kłos. Kwitnie w lipcu i sierpniu.
W y s t ę p o w a n i e : hodowany, czasem zdziczały.
Z a w a r t o ś ć : garbniki, żywice, cukry, sole mineralne, kwas ursolowy, glikozyd flawo-
nowy (oliosmina), olejek eteryczny (0,6 - 296) zawierający pinen i pinokamfen oraz inne
związki.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : kwitnące i ulistnione pędy smażone na maśle uży-
wano przy bólach żołądka. Można sporządzać również herbatę i dodawać do niej miód.

Jabłoń dzika (Malus sihestńs (L.) Mili.)

płonka, dębniołka.
S y s t e m a t y k a : różowate — Rosaceae.
O p i s : cierniste drzewo dorastające do 10 m wysokości, o jajowatych, drobno karbowano
piłkowanych liściach, owłosionych od spodu. Kwiaty są duże, wewnątrz białe, a na zewnątrz
— różowe. Kwitnie w kwietniu lub maju.
W y s t ę p o w a n i e : w lasach liściastych.
Z a w a r t o ś ć : związki pektynowe, kwasy organiczne, garbniki i małe ilości olejków ete-
rycznych.
 49

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : ciepłe powidła sporządzone ze świeżych lub suszo-

nych, rozmoczonych owoców mają działanie przeciwbólowe i przeciwbiegunkowe.

Jałowiec pospolity {Juniperus communis L.)

jodłowiec, jałowiec.

S y s t e m a t y k a : cyprysowate — Cupressaceae.
O p i s : krzew do 4 m wysokości, czasem drzewo dochodzące do wysokości 15 m. Kora jest
barwy szarobrunatnej i łuszczy się podłużnie. Szpilki rosnące w okółkach po trzy dochodzą
do 15 mm długości i są silnie kłujące. Owocem jest szyszkojagoda, która w stanie dojrzałym
ma wielkość ziarna grochu, barwy czarno-szaro-niebieskiej. Na krzakach oprócz dojrzałych
owoców spotyka się z zasady owoce zielone, które dojrzewają dopiero w roku następnym.
W y s t ę p o w a n i e : występuje bardzo często w lasach sosnowych jako podszycie. Spoty-
ka się go również i na polach o uboższych glebach.

Jałowiec pospolity —Juniperus communis L.

50

Z a w a r t o ś ć : surowiec zawiera 0,5 - 296 olejku eterycznego, w skład którego wchodzą

pinen, kamfen, sabinen, kadinen, borneol i in., ok. 896 żywicy z kwasami żywicowymi, dwu-
terpeny, flawonoidy, garbniki, w niewielkich ilościach różne kwasy organiczne, gorzką sub-
stancję (juniperyne) oraz do 3096 cukru inwertowanego.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy nieżytach żołądka należy żuć owoce, pierwszego
dnia 4 sztuki, każdego następnego dnia o 1 więcej, aż do 12 owoców. Następnie, ujmując
po jednym, należy wrócić do 4 sztuk dziennie. Można stosować też wyciąg alkoholowy
z owoców.

Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia L.)

patrz rozdział,.Choroby serca ...", s. 16.

Zastosowanie i d z i a ł a n i e : przy schorzeniach wątroby i woreczka żółciowego

można stosować napary z kwiatów 3 razy dziennie po 1/2 szklanki.

Jasnota biała {Lamium album L.)

jasnota, pokrzywa biała, głucha pokrzywa, martwa pokrzywa.

S y s t e m a t y k a : wargowe — Labiatae.
O p i s : bylina o wzniesionym, czworokanciastym pędzie, dorastającym do 60 cm wysokości.
Długoogonkowe liście są jajowate, na brzegu grubo piłkowane, a w nasadzie głęboko ser-
cowate. Okazałe, kremowobiałe kwiaty są zebrane w nibyokółki w pachwinach liści.
Kwitnie od kwietnia do jesieni.
W y s t ę p o w a n i e : miejsca zacienione, przydroża, przychacia, zarośla.
Z a w a r t o ś ć : flawonoidy pochodne kwercytyny i kemferolu, garbniki, śluz, cukier, nieco
olejku eterycznego, saponiny.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy biegunkach i chorobach śledziony pije się
herbatę z kwiatów 3 razy dziennie po 1 szklance. Można też stosować sałatkę ze świeżych,
drobno posiekanych, młodych pędów, przyprawionych cukrem i cytryną.

Jastrzębiec kosmaczek {Hieraciumpilosella L.)

S y s t e m a t y k a : złożone — Compositae.
O p i s : bylina wytwarzająca rozłogi, o łodydze dorastającej do 30 cm wysokości. Jest ona
zazwyczaj słabo ulistniona lub bezlistna. Lancetowatołopatkowate liście są zebrane w rozetkę.
Liście na rozłogach zmniejszają się ku szczytowi. Spód liści jest pokryty tak gęstym kutnero-
watym włosem, że zakrywa w zupełności ich zieloną barwę. Żółte kwiaty tworzą pojedyncze
koszyczki na szczycie łodygi. Kwitnie od maja do października.
W y s t ę p o w a n i e : suche łąki, pastwiska, miedze, przydroża, brzegi lasów.
Z a w a r t o ś ć : kumaryna, flawony, garbniki, olejki eteryczne i bliżej nieokreślone substan-
cje, działające antybiotycznie.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela był używany przy nieżytach jelit, bie-
gunkach i bólach wątroby.
 51

Jastrzębiec kosmaczek — Hieracium pilosella L.

Jeżyna fałdowana (Rubusplicatus W. et N.)

S y s t e m a t y k a : — różowate — Rosaceae.
O p i s : krzew dorastający do 1,5 m wysokości o łukowato wygiętych pędach płonnych do-
rastających od 5 m długości. Duże kolce występujące na pędach są nieco skrzywione, u nasady
wydatnie rozszerzone, a z boków spłaszczone. Liście o 3 - 5 listkach nie są zrzucane jesienią.
Białe lub różowe kwiaty są zebrane w dość krótkie kwiatostany. Kwitnie w cz*erwcu i lipcu.
W y s t ę p o w a n i e : jedna z najpospolitszych naszych jeżyn — przydroża, miedze, brzegi
lasów, zarośla.
Z a w a r t o ś ć : garbniki, inozyt, kwasy organiczne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z liści jest stosowany przy krwawej biegunce.

Kapusta warzywna {Brassica oleracea L. var. capitata)

kapusta ogrodowa.

S y s t e m a t y k a : krzyżowe — Cruaferae.
O p i s : naga roślina jedno- lub dwuletnia. Liście są grube, lirowate, a łodygowe — podłu-
gowato lancetowate, odległe ząbkowane i o nasadzie sercowatej. Duże, jasnożółte kwiaty
zebrane są w groniaste kwiatostany. Kwitnie w maju i czerwcu.
52

W y s t ę p o w a n i e : hodowana.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy robaczycach (głównie tasiemczycy) należy pić
1/2 szklanki soku z kiszonej kapusty na czczo z dodatkiem dwu drobno utartych ząbków
czosnku. Ponadto przy braku apetytu należy pić 2 - 3 razy dziennie przed jedzeniem
1/2 szklanki soku.

Kasztanowiec zwyczajny [Aesculus hippocastanum L.)

kasztan dziki, kasztan gorzki.

S y s t e m a t y k a : kasztanowcowate — Hippocastanaceae.
O p i s : drzewo o charakterystycznych dużych, dłoniasto złożonych liściach. Osiąga wyso-
kość do 25 m. Kwiaty zebrane we wzniesione, duże kwiatostany są kremowobiałe z czerwo-
nymi plamkami, dolne czteropłatkowe, a szczytowe pieciopłatkowe. Kwitnie w maju.
W y s t ę p o w a n i e : pochodzi z Bałkanów i jest powszechnie sadzony jako drzewo
alejowe lub przydomowe.
Z a w a r t o ś ć : we wszystkich częściach kasztanowca występują glikozydy kumarynowe
(m. in. eskulina) i saponiny, których najwięcej występuje w owocach (8 - 2696). W nasionach
spotykamy również do 60% skrobi i garbniki (do 3%). Ponadto występują barwniki flawo-
noidowe, a w liściach witamina C.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wyciąg alkoholowy z kwiatów zażywany 3 razy
dziennie po 30 kropli stosowano przy nieżytach przewodu pokarmowego.

Kminek zwyczajny {Carum carvi L.)

karolek pospolity, karulek pospolity, kmin polony, karba.

S y s t e m a t y k a : baldaszkowate — Umbelliferae.
O p i s : dwuletnia roślina o silnie rozgałęzionej łodydze, wewnątrz pustej, dorastającej do
80 cm wysokości. Długoogonkowe liście są podwójnie pierzaste. Białe, niewielkie kwiaty
zebrane są na nierównych szypułkach w baldachy. Kwitnie w maju i czerwcu.
W y s t ę p o w a n i e : łąki, pastwiska, przydroża, miedze.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny (do 596), w skład którego wchodzą karwon, limonen i in.,
tłuszcz, związki proteinowe (do 30%), węglowodany, garbniki, związki flawonowe.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a ń i-e< odwar z owoców pity jako herbata jest lekiem roz-
kurczowym, likwidującym wzdęcia.

Kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium (L.) Moench.)

S y s t e m a t y k a : złożone — Compositae.
O p i s : bylina dorastająca do 30 cm wysokości. Z kłącza wyrastają pędy ulistnione ze szczy-
towymi koszyczkami. Cała roślina jest wełnistofilcowato owłosiona. Liście mają kształt
równowąskolancetowaty (dolne odwrotnie jajowate). Kwiaty — żółte lub pomarańczowe
— są zebrane w kuliste koszyczki tworzące gęstą, szczytową, baldachokształtną wiechę.
Kwitnie od lipca do października.
 53

W y s t ę p o w a n i e : na piaszczystych glebach, ugorach, przydrożach, suchych lasach

i zaroślach.
Z a w a r t o ś ć : związki flawonoidowe, pochodne chalkonu (izosalipurpozyd) oraz gliko-
zydy naryngeniny, kemferolu i apigeniny, ftalidy, karotenoidy, nieco olejku eterycznego,
żywica.

Kminek zwyczajny — Carum carvi L. Kocanki piaskowe — Helichrymm arenarium (L.) Moench

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbatę z ziela zbieranego po rozwinięciu kwiatów

stosowano przy schorzeniach wątroby.

Kokornak powojnikowy {Aristolochia clematitis L.)

S y s t e m a t y k a : kokornakowate — Aristolochiaceae.
O p i s : bylina rosnąca w skupiskach i dorastająca do 1 m wysokości. Duże, trójkątnie
sercowate liście wydzielają niemiłą woń. Jasnożółte kwiaty wyrastają po kilka z kątów liści.
Kwitnie w maju i czerwcu.
W y s t ę p o w a n i e : zarośla, przypłocia, sąsiedztwa domostw.
54

Z a w a r t o ś ć : substancje zawierające grupę nitrową, tzw. kwasy aristolochiowe, olejki

eteryczne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : olejek z liści i korzeni ma działanie przeciwgorącz-
kowe przy stanach zapalnych woreczka i przewodów żółciowych.

Kokornak powojnikowy — Ąństolochia clemalitis L.

Koper włoski {Foeniculum capillaceum Gilib.)

syn.: Foeniculum vulgare Mili., Foeniculum ojficinale Ali.

fenkuł wioski, f. pospolity, fankuł, fankiel, anyżek, koper fenkuł, koper lekarski, k. słodki.

S y s t e m a t y k a : baldaszkowate — Umbelliferae.
O p i s : roślina dwuletnia lub bylina o prostej, rozgałęzionej, niebieskawej łodydze dora-
stającej do 1 m wysokości. W węzłach pojawiają się czasem czerwonawe zabarwienia. Liście
są trzykrotnie pierzaste. Drobne, żółte kwiaty zebrane są w złożone baldachy. Kwitnie od
lipca do września.
W y s t ę p o w a n i e : hodowany w ogrodach.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny (około 5%), w skład którego wchodzą: anetol, fenchon,
pinen, limonen, kamfen \ inne, flawonoidy pochodne kwercytyny i kemferolu, substancje
białkowe, tłuszcz.
 55

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e ; przy bólach żołądka, wzdęciach i nieżytach żołądka

stosowano odwar sporządzany następująco: 1/2 łyżeczki nasion zalewa się 3/4 szklanki wrząt-
ku, po około 15 min. należy całość odcedzić i pić po 1/4 szklanki 2 - 3 razy dziennie. Można
dodać do tego nieco miodu.

Konitrut błotny (Graliola officinalis L.)

konitrut lekarski.

S y s t e m a t y k a : trędownikowate — Scrophulańaceae.
O p i s : bylina o pełzających kłączach, wyprostowanym, nierozgałęzionym, dętym pędzie,
dorastającym do 40 cm wysokości. Łodyga jest obła w dolnej części, a w górze — cztero-
kanciasta. Naprzeciwległe liście mają kształt lancetowaty i nasadą obejmują łodygę. Jasno-
różowe kwiaty (czasem białawe) mają rurkę żółtą, a ku górze brunatnawą. Stoją pojedyn-
czo w kątach liści. Kwitnie od czerwca do sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : podmokłe łąki, torfowiska niskie, brzegi cieków wodnych, rowy.
Z a w a r t o ś ć : trójterpeny; m. in. kwas betulinowy.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : z łodyg i liści sporządza się odwar — garść ziela
na 1 1 wody, który należy używać 3 razy dziennie po 2 łyżki stołowe przy zaparciach. Można
też sporządzać wyciąg alkoholowy ze świeżego ziela, które następnie odstawia się na 2 ty-
godnie. Po tygodniu naczyniem z wyciągiem należy silnie wstrząsnąć. Zażywać jednorazowo
po 5 kropli wyciągu. Należy ściśle przestrzegać dawki, bowiem lek działa silnie i gwałtownie.

Kozłek lekarski (Valeriana officinalis L.)

patrz rozdział: „Choroby serca ...", s. 18.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : Surowiec (50 g korzeni) zalewa się 1 1 chłodnej wody.

Całość ogrzewa się stopniowo do zagotowania, po czym odstawia się na 30 min. Zażywać
2 - 3 razy dziennie po 1/2 szklanki przy kurczowych bólach żołądka.

Kruszyna pospolita (Frangula alnus Mili.)

szaklak kruszyna, kruszewina, kruszczyna, wilczyna, trzeszczyna, troszczyna, troszczynowa kora.

S y s t e m a t y k a : szakłakowate — Rhamnaceae.
O p i s : krzew o gładkiej, biało kropkowanej korze, dorastający do 5 m wysokości. Cało-
brzegie liście mają kształt szerokoeliptyczny lub odwrotnie jajowaty. Zielonawożółte lub
zielonawobiałe kwiaty stoją w pachwinach liści. Kwitnie od czerwca do września.
W y s t ę p o w a n i e : w lasach i zaroślach.
Z a w a r t o ś ć : ok. 796 antrazwiązków, m. in. glukofrangulina, frangulina, frangulaemo-
dyna, kwas chryzofanowy, pochodne emodynoantronu oraz dwuantrony, flawonoidy,
saponiny.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy zaparciach stosuje się odwar z kory. Młode pędy
okorowuje się przed wystąpieniem ulistnienia, po czym uzyskane pasma kory kroi się
w drobne paski, sieka poprzecznie i suszy. Kora winna być co najmniej dwuletnia — świeża
56

kora działa wymiotnie. Do sporządzania odwaru stosuje się 2 garście kory na 1/2 1 wody.
Ciepły odwar pije się zależnie od potrzeby: 1 - 2 razy dziennie po 1/4 - 1/2 szklanki. Należy
zaczynać od małych ilos'ci rozcieńczonych woda: 1/8 szklanki odwaru dopełniona wodą
do 1/2 szklanki.

Kruszyna pospolita — Frangula alnui Mili.

Krwawnik pospolity (Achillea millefolium L.)

S y s t e m a t y k a : złożone — Compońtae.
O p i s : bylina o gęsto ulistnionej łodydze dorastającej do 80 cm wysokości. Wydłużone liś-
cie są podwójnie lub potrójnie pierzastosieczne. Drobne, liczne koszyczki o kwiatach języcz-
kowych zwykle białych, czasem różowych, są zebrane w baldachokształtne kwiatostany. Kwit-
nie od maja do października. Cała roślina wydziela aromatyczną woń.
W y s t ę p o w a n i e : łąki, pastwiska, przydroża, brzegi lasów, czasem pola.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny zawierający azulen, gorzknik achilliinę, garbniki, flawony
pochodne apigeniny i luteoliny, sole mineralne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy schorzeniach wątroby, żołądka i jelit można pić
sok z młodych liści — z mlekiem i miodem — 2 razy dziennie szklankę. Można też spożywać
posiekane liście z chlebem z masłem lub jako herbatę, którą sporządza się biorąc szczyptę
liści na szklankę wody.
 57

Krwiściąg lekarski (Sanguisorba officinalis L.)

krewnik lekarski.

S y s t e m a t y k a : róiowate — Rosaceae.
O p i s : bylina o wysokości 30- 150 cm o pędach rozgałęzionych. Liście nieparzysto
pierzaste o listkach podłużnie sercowatych. Brunatnoczerwone kwiaty zebrane są w wałecz-
kowate, główkowate kwiatostany. Kwitnie od czerwca do września.
W y s t ę p o w a n i e : łąki, głównie wilgotne; dość pospolity.
Z a w a r t o ś ć : garbniki, glikozydy flawonowe, saponiny, witaminy K i C, olejki eteryczne,
białko, tłuszcze, skrobia i szczawian wapnia.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok ze świeżych roślin stosuje się przy krwawieniach
z przewodu pokarmowego.

Kuklik górski {GeummontanumŁ.)

dzwigoń.

S y s t e m a t y k a : różowate — Rosaceae.
O p i s : bylina dorastająca do 40 cm wysokości i tworząca różyczkę przyziemnych, pierza-
stych liści. Wytwarza tylko jeden lub dwa duże kwiaty, które mają barwę złocistożółtą.
Kwitnie od maja do lipca.
W y s t ę p o w a n i e : łąki i hale górskie Karpat i Sudetów.
Z a w a r t o ś ć : garbniki, glikozyd geina.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy biegunkach bywa stosowany wywar z korzeni
i kłączy.

Kurzyślad polny {Anagallis aruensis L.

kurzyślep, pawie oczko.

Kurzyślad polny — Anagallis awensis L.

58

S y s t e m a t y k a : pierwiosnkowate — Pnmulaceae.
O p i s : roślina roczna o płożących się, czworobocznych pędach, dorastających do 40 cm.
Liście naprzeciwległe lub stojące po 3 - 4 w okółkach mają kształt jajowaty lub eliptyczny.
Ceglastoczerwone kwiaty wyrastają na długich szypułkach z kątów liści. Kwitnie od maja
do października.
W y s t ę p o w a n i e : na polach i ugorach.
Z a w a r t o ś ć : saponiny, enzymy, cyklamina.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z ziela ma zastosowanie przy chorobach
wątroby i żółtaczce, a w postaci lewatywy — przy uporczywych zaparciach.

Len zwyczajny {Linum usitatissimum L.)

len, słowień.

S y s t e m a t y k a : lnowate — Linaceae.
O p i s : roślina jednoroczna o cienkich, pojedynczych łodygach, dorastających do 70 cm
wysokości. Liście są lancetowate i ostro zakończone. Duże, jasnoniebieskie lub białe kwiaty
stoją na szczytach pędów. Kwitnie w czerwcu i lipcu.
W y s t ę p o w a n i e : w uprawie.

Len zwyczajny — Linum usitatissimum L.

 59

Z a w a r t o ś ć : śluz (do 1296), glikozyd linamaryna, olej tłusty (do 4096), związki białkowe,
kwasy organiczne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy bólach kurczowych brzucha stosuje się ciepłe
okłady z nasion. Przy nieżytach żołądka i katarach jelit używano wyciągu wodnego z rozgnie-
cionych nasion, który sporządzano dając szczyptę nasion na 1/2 szklanki wody. Zaleca się
pić na czczo i przed snem.

Lulek czarny (Hyoscyamus niger L.)

lulek pospolity, 1. jadowity, szalej czarny, łubek, blekot, szaleniec.

S y s t e m a t y k a : psiankowate — Solanaceae.
O p i s : jednoroczna roślina o niemiłym, odurzającym zapachu, dorastająca do 80 cm wy-
sokości. Łodygę ma lepką i gruczołowato owłosioną. Liście są podłużnie jajowate, zatokowo
wrębne. Górne liście obejmują częściowo łodygę. Brudnożółte kwiaty o fioletowym żyłkowa-
niu tkwią w kątach liści, a górne skupione są na szczycie łodygi. Kwitnie od czerwca do
sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : przydroża, ugory, przychacia, rumowiska.
Z a w a r t o ś ć : alkaloidy tropanowe (do 0,196), głównie hioscyjamina.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : nalewka z liści jest stosowana jako środek przeciw-
bólowy — rozkurczowy.

Majeran ogrodowy {Origanum majorana L.)

syn.: Majorana hortensis Moench.

majeranek, mariolka.
S y s t e m a t y k a : wargowe — Labiatae.
O p i s: u nas roślina roczna lub dwuletnia, a w strefie śródziemnomorskiej bylina lub nawet
krzewinka, o łodydze wzniesionej, rozgałęzionej, dorastającej do 40 cm wysokości. Cały pęd
jest szaro, wełnisto owłosiony. Liście są całobrzegie i łopatkowate. Drobne, białawe lub
lila kwiaty są skupione w szczytowe główki. Kwitnie od lipca do października. Cała roślina
wydziela charakterystyczną, aromatyczną woń.
W y s t ę p o w a n i e : w uprawie.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny zawierający terpinen, terpineol-4 i in., garbniki (do 1096).
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z kwiatów i ziela jest używana przy bólach
jelitowo-żołądkowych.

Marchew zwyczajna {Daucus carota L.)

marchew ogrodowa, karotka, ptasie gniazdo.

S y s t e m a t y k a : baldaszkowate — Umbelliferae.
O p i s : roślina dwuletnia o pędach dorastających do 1 m wysokości. Liście mają kształt
podługowaty i są 2 - 3-krotnie pierzaste o odcinkach zaostrzonych. Drobne, białe kwiaty
zebrane są w baldachy złożone. Kwitnie od czerwca do września.
60

W y s t ę p o w a n i e : łątki, pastwiska, przydroża, przychacia, rowy, miedze.

Z a w a r t o ś ć : karotenoidy, olejek eteryczny, związki pektynowe, witaminy, garbniki.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z owoców stosuje się przy kamicy żółciowej.

Marchew zwyczajna — Daucus carola L.

Marzanka w o n n a — Asperula odorata L.

Marzanka wonna {Asperula odorata L.)

S y s t e m a t y k a : marzanowate — Rubiaceae.
O p i s : bylina o cienkich, pełzających kłączach i wyprostowanej, czterokanciastej łodydze,
dorastającej do 60 cm wysokości. Lancetowate liście z drobnymi zadziorkami zebrane są
w okółki. Drobne, wonne, białe kwiatki zebrane są w szczytowe podbaldachy. Kwitnie od
czerwca do sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : w cienistych lasach liściastych, głównie bukowych.
Z a w a r t o ś ć : kumaryna, garbniki, flawonoidy, glikozyd irydoidowy — asperulozyd.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy chorobach wątroby, żółtaczce i zaparciach sto-
suje się herbatę z ziela zebranego przed kwitnieniem. Herbatę należy pić w małych ilościach
— 1/4 szklanki; przedawkowanie wywołuje bóle głowy.
 61

Mięta pieprzowa [Menthapiperita L.)

miętkiew, miętkiewa.

S y s t e m a t y k a : wargowe — Labiatae.
O p i s : bylina wytwarzająca liczne łodygi, które rozgałęziają się silnie od nasady i dorastają
do 1 m wysokości. Krótkoogonkowe liście mają kształt jajowatopodługowaty i są brzegiem
ostro piłkowane. Drobne, różowe lub bladofioletowe kwiaty zebrane są w gęste, walcowate
nibykłosy. Kwitnie od maja do sierpnia.

Mięta pieprzowa — Menlha pipenla L.

W y s t ę p o w a n i e : hodowana w ogrodach i na plantacjach.

Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny (ponad 296) o zawartości mentolu nie mniejszej niż 5096;
menton, pinen, diasmina, kadinen, limonen, garbniki, kwasy organiczne, związki pektyno-
we, żywicowe, gorycze, sole mineralne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z liści używa się przy bólach żołądka, nie-
strawnościach i wzdęciach. Szczyptę suszonych liści zalewa się szklanką wrzącej wody.
Należy pić 1/2 szklanki kilka razy dziennie. Można stosować też nalewkę spirytusową w daw-
ce 5 - 25 kropli na cukier lub kieliszek wody.
62

Mniszek pospolity {Taraxacum officinale Web.)

patrz rozdział,.Choroby serca ...", s. 18.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z wiosennych liści pita 2 - 3 razy dziennie ła-

godzi bóle wątroby (marskość) i działa żółciopędnie. Do tego celu służy również herbata
z drobno pokrajanego korzenia (3-letniego) wraz z częściami nadziemnymi. Można stoso-
wać także mieszankę alkoholu z mleczem (sokiem) z ziela, pijąc po 7 - 10 kropli kilka razy
dziennie.

Mydlnica lekarska (Saponaria officinalis L.)

S y s t e m a t y k a : goździkowate — Caryophyllaceae.
O p i s : bylina o walcowatym kłączu, dorastająca do 80 cm wysokości. Jajowato lancetowate
liście stoją naprzeciwległe. Różowawe lub białawe kwiaty są zebrane w dwuramienne
wierzchotki tworzące krótkie grono. Kwitnie od czerwca do września.
W y s t ę p o w a n i e : wzgórza, wały, brzegi dróg i rzek, rowy, zarośla.
Z a w a r t o ś ć : saponiny, pochodne gipsogeniny i kwasu gipsogenowego, węglowodan
laktozyna.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy chorobach wątroby i zaparciach stosuje się
odwar sporządzony z 60 g korzenia na 1 1 wody. Należy pić po 1/2 szklanki 2 razy dziennie.

Olszaczarna (Alnus glutinosa (L.)Gaertn.)

olcha czarna, olszyna.

S y s t e m a t y k a : brzozowate — Betulaceae.
O p i s : drzewo dorastające do 25 m wysokości, o korze ciemnoszarej, pękającej w dolnej
części pnia. Liście są tępe lub wycięte, z wierzchu lśniące, a po stronie dolnej — matowe.
Kwiaty żeńskie osadzone są na szypułkach i tworzą 3 - 5-gronowate twardniejące kwiatosta-
ny (tzw. szyszki). Owocem są orzeszki.
W y s t ę p o w a n i e : brzegi rzek oraz innych cieków wodnych, miejsca wilgotne.
Z a w a r t o ś ć : garbniki, trójterpen lupeol, witamina C.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy schorzeniach żołądkowych z przewagą biegunek
stosowano odwar z szyszek owoców.

Orzech włoski [Juglans regia L.)

orzech królewski.

S y s t e m a t y k a : orzechowate —Juglandaceae.
O p i s : drzewo o jasnoszarej, głęboko spękanej korze, dorastające do 25 m wysokości.
Liście są duże i nieparzysto pierzaste. Kwiaty męskie zebrane są w długie, zwisające kwiato-
stany, a kwiaty żeńskie siedzą (po 1 - 2) w kątach liści. Owocem jest duży pestkowiec, zwany
orzechem. Kwitnie w kwietniu lub w maju.
W y s t ę p o w a n i e : hodowany w ogrodach i przy drogach w południowej części kraju.
 63

Z a w a r t o ś ć : garbniki galotaniny, juglon, niewielkie ilości olejku eterycznego, wita-

mina C (do 1,396), flawonoidy pochodne kwercytyny i kemferolu, fenolokwasy: kwas ka-
wowy i p -kumarowy

Orzech włoski —Juglans regia L.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy katarach żołądka i jelit stosowano napar z liści,

przygotowany w następujący sposób: 2 garście świeżych lub suszonych liści zebranych
w czerwcu zalewa się 1/2 1 wody i gotuje pod przykryciem około 5 min. Pić po 1/4 szklanki
lub tę ilość rozcieńczyć wodą do 1/2 szklanki i osłodzić. Przy silnych bólach żołądkowych lub
wątrobowych bardzo dobrze działa alkoholowy wyciąg z drobno posiekanych zielonych
orzechów zbieranych na początku lipca. Wyciąg można sporządzić zalewając 2 garście orze-
chów na 7 dni 1/2 1 alkoholu. Pić 2 - 3 razy dziennie po 40 kropli na 1/4 szklanki wody.

Pałka szerokolistna {Typhalatifolia L.)

ożypałka, rogoża.

S y s t e m a t y k a : pałkowate — Typhaceae.
O p i s : bylina o grubym, płożącym się kłączu i obłej, prostej łodydze, dorastającej do
2,5 m wysokości. Liście są bardzo długie i równowąskie. Kwiaty żeńskie tworzą grube,
wałkowate kolby, które są początkowo brudnozielone, a następnie ciemnobrunatne. Kwiaty
64

męskie tworzą również kwiatostan kolbowaty, który przylega bezpośrednio do kolby kwia-
tów żeńskich. Kwitnie w lipcu i sierpniu.
W y s t ę p o w a n i e : brzegi wód, płytkie stawy.
Z a w a r t o ś ć : witaminy i sole mineralne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : spopielone na proszek pałki i liście używane są przy
biegunkach.

Paprotka zwyczajna {Polypodium vulgare L.)

paproć leśna, paprotka cygańska, lukrecja cygańska, słodyczka.

S y s t e m a t y k a : paprotkowate — Polyppdiaceae.
O p i s : bylina o czołgających się, pokrytych brunatnymi łuskami kłączach. Zimozielone,
długoogonkowe liście mają kształt podługowatolancetowaty i są pierzaste, ustawione
w dwu szeregach na grzbiecie kłącza. Zarodnie zebrane są w dwa szeregi kupek na odcinkach
liści. Zarodnikuje we wrześniu.
W y s t ę p o w a n i e : cieniste lasy, skały, zbocza.

Paprotka zwyczajna — Polypodium x'idgare L.

 65

Z a w a r t o ś ć : glicyryzyna (sól kwasu glicyryzynowego), mannit, tłuszcz, skrobia, związki

garbnikowe
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z kłączy używano przy schorzeniach wątroby.
Ma on działanie żółoopędne.

Perz właściwy {Agropyron repens (L.) P.B.)

syn.: Triticum repens L.

biały perz, psia pasza, pyrnik.

S y s t e m a t y k a : trawy — Grarnineae.
O p i s : bylina dorastająca do 1,5 m wysokości i tworząca bardzo długie, podziemne,
czołgające się rozłogi, które dochodzą czasem do głębokości 1,5 m. Rośliny są żywozielone
lub czasem sinawe. Pochwy liściowe są za młodu owłosione. Gęste kłosy mają zwykle około
10 cm długości. Kwitnie od czerwca do września.
W y s t ę p o w a n i e : jest to jeden z najbardziej uporczywych chwastów polnych i ogro-
dowych. Spotykamy go również na brzegach lasów i zarośli.
Z a w a r t o ś ć : związki śluzowe, łatwo przyswajalne węglowodany (trytycyna, fruktoza,
mannit, inulina), związki proteinowe (około 9%), olejek eteryczny, karoteny, witamina C
(do 150 mg%) i kwasy organiczne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy schorzeniach wątroby, kamicy żółciowej i za-
parciach stosuje się odwar z rozłogów 2 - 3 razy dziennie. Sposób sporządzania odwaru jest
uzależniony od stopnia schorzenia.

Picciornik gęsi {Potentilla anserina L.)

pięciornik pospolity, pięćperst gęsi, pięćperst pospolity, srebrnik pospolity, gęsie ziele, gęsia trawa, gęsiówka,
dziewicze ziele, kurze ziele, drabinki.

S y s t e m a t y k a : różowate — Rosaceae.
O p i s : bylina o płożących się pędach i grubych kłączach oraz licznych nadziemnych roz-

Pięciornik ^(, s l — Potentilla amerma L.

66

łogach. W ich węzłach tworzy rozety pierzastodzielnych liści i pojedyncze, złocistożółte kwia-
ty. Kwitnie od maja do sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : suche, słoneczne wzgórza, pastwiska, łąki, brzegi stawów, rowów,
jezior itd.
Z a w a r t o ś ć : garbniki katechinowe, śluz, glikozydy flawonowe (kwercytyna), proteiny,
gorycze, cukry, kwasy organiczne, witamina C (liście do 95 mg96, a rozłogi do 105 mg%),
cholina, żywica.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy bólach żołądka, jelit i wątroby pije się herbatę
z ziela zebranego w okresie od maja do sierpnia. Herbatę, sporządza się biorąc 3 szczypty
ziela na szklankę wody. Należy pić 2 - 3 razy dziennie szklankę.- Można dodawać mleko lub
gotować ziele w mleku. Przy zapartych stolcach taką herbatę należy pić przed snem. Przy
kurczowych bólach brzucha robi się okłady z ziela (nieco namoczonego).

Piędornik kurze ziele {Potentilla erecta (L.) Hampe)

syn.: P. silvestris Neck., P. tormentilla Neck.
pięciornik czteropłatkowy, p. leśny, p. kurzyślad, pięcperst drzewianka, drzewianka, srebrnik drzewianka, dąbrów-
ka, kurzyślad, kurze ziele, dziewiczy korzeń, panieński korzeń, pępawa.

S y s t e m a t y k a : różowate — Rosaceae.
O p i s : bylina o wyprostowanej, rozgałęzionej łodydze, dorastającej do 40 cm wysokości.

Pięciornik kurze ziele — Potentilla erecta (L.) Hampe

 67

Liście, głęboko 3-listkowo wcinane, wraz z dużymi przylistkami przypominają kształtem

kurzą stopę (stąd nazwa). Drobne, żółte kwiaty zawierają najczęściej tylko 4 płatki korony.
Kwitnie od maja do września.
W y s t ę p o w a n i e : wilgotne gleby na pastwiskach, w zaroślach, lasach, torfowiskach.
Z a w a r t o ś ć : w kłączach garbniki katechinowe (do 2196), wolny kwas elagowy, trójter-
peny, kwas chinowowy, glikozyd tormentozyd o charakterze saponiny trójterpenowej,
żywice, skrobia, sole mineralne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy biegunkach, bólach żołądka i katarze jelit
stosuje się odwar z kłącza. W tym celu 2 kłącza, wykopane wiosną lub jesienią, zalewa się
1 1 wody. Pić 3 - 4 razy dziennie po 1/2 szklanki. Wyciąg alkoholowy z kłącza (2 - 5 kłączy
zalać 1/2 1 alkoholu i odstawić na kilka dni) działa przeciw biegunkom. Po przecedzeniu
pić po 1 kieliszku przed jedzeniem.

Piwonia lekarska {Paeonia officinalis L.)

piwonia chińska, piwonka.

S y s t e m a t y k a: jaskrowate — Ranunculaceae.
O p i s : bylina o licznych, rozgałęzionych pędach, dorastająca do 1 m wysokości. Liście są
podwójnie 3-dzielne, połyskujące. Duże kwiaty o barwach od czerwonej po białą stoją
pojedynczo na szczytach łodyg lub rozgałęzień. Kwitnie w maju i czerwcu.
W y s t ę p o w a n i e : hodowana w ogrodach.
Z a w a r t o ś ć : garbniki, skrobia, bliżej nie zbadane związki o charakterze alkaloidów,
olejek eteryczny.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z korzeni lub kwiatów jest stosowany przy
bólach żołądka.

Poziomka pospolita {Fragana vesca L.)

patrz rozdział „Choroby serca...", s. 20.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z liści działa przeciwbiegunkowo i przeciw-
bólowo przy bólach żołądka i wątroby. Szczyptę liści zebranych w kwietniu i maju należy
zalać szklanką wrzątku i pić 3 - 4 razy dziennie.

Psianka słodkogórz {Solarium dulcamara L.)

psianka czerwona, psianki słodkogorzkie, słodkogórz, myszeniec, rzemienie.

S y s t e m a t y k a : psiankowate — Solanaceae.
O p i s : półkrzew o zdrewniałym pędzie głównym i zielonych pędach bocznych, leżących
na ziemi lub pnących się, dorastający do 2 m długości. Liście są sercowatojajowate, zaostrzo-
ne, z 1 - 2 łatkami u nasady. Fioletowe lub czasem białe kwiaty zebrane są w szczytowe lub
boczne podbaldaszki. Kwitnie od czerwca do sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : podmokłe lasy, zarośla, brzegi wód, miejsca ruderalne, a czasem
jako chwast.
68

Z a w a r t o ś ć : alkaloidy steroidowe, głównie soladulcyna, gorzki saponinowy glikozyd

(dulkamaryna).
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z pociętych łodyżek działa żółciopędnie i ma
zastosowanie przy żółtaczce.

Psianka słodkogórz — Solarium dulcamara L.

Rabarbar lekarski {Rheum officinale Baill.)

rzewień lekarski, rambarbar.

S y s t e m a t y k a : rdestowate — Polygonaceae.
O p i s : bylina o grubym kłączu, której łodyga dorasta do 3 m wysokości. Bardzo duże
liście, których średnica może dochodzić do 90 cm, są 3 - 7-płatowe. Zielonkawe, drobne
i liczne kwiaty sa zebrane w wiechowaty, duży kwiatostan. Kwitnie w czerwcu.
W y s t ę p o w a n i e : w uprawie.
Z a w a r t o ś ć : antrazwiązki wolne i w formie glikozydowej, garbniki hydrolizujące
i skondensowane.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwary z kłącza w ilości 1/4 szklanki dziennie regu-
lują zaburzenia trawienne, usuwają nieżyty żołądka i bóle wątroby.

Robinia akacjowa {Robiniapseudoacacia L.)

grochodrzew, robinia pospolita, akacja, a. biała, a. fałszywa.

S y s t e m a t y k a : motylkowate — Papilwnaceae.
O p i s : drzewo o brunatnej, popękanej korze, dorastające do 20 m wysokości. Młode
 69

gałązki mają korę lśniącą, czerwonobrunatną. Liście są nieparzysto pierzaste, o listkach

eliptycznych lub jajowatych. Przylistki przekształcone są w ciernie. Białe, wonne kwiaty
tworzą zwisłe grona. Kwitnie w maju i czerwcu.
W y s t ę p o w a n i e : lasy, zarośla, przydroża, często sadzona.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, zawierający linalol, heliotropinę i terpineol, flawon aka-
cetyna w postaci wolnej i związanej glikozydowo oraz glikozyd robinina (pochodna kemfe-
rolu).
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy bólach żołądka należy pić napar z kwiatów.

Róża dzika (Rosa canina L.)

róża pospolita, r. polna, r. głogowa, r. cierniowa, szypszyna, nieszputki, głóg pospolity.

S y s t e m a t y k a : różowate — Rosaceae.
O p i s : krzew o silnych, hakowato zakrzywionych kolcach, dorastający do 1,5 m wysokości.
Gałęzie są łukowato odgięte ku ziemi. Liście są 5 - 7-listkowe, o listkach ostro ząbkowa-

Róża dzika — Rosa canina L.

70

nych. Różowe lub czasem białawe kwiaty stoją pojedynczo, bądź zebrane są w wielokwiato-
we kwiatostany. Kwitnie od maja do lipca.
W y s t ę p o w a n i e : brzegi lasów, przydroża, miedze, nieużytki.
Z a w a r t o ś ć : witamina C (głównie w owocach), karotenoidy, witamina B 2 (ryboflawina),
witamina P, witamina K, garbniki, cukry, kwasy organiczne (cytrynowy i jabłkowy), nieco
olejku eterycznego.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy kurczowych bólach żołądka, schorzeniach wo-
reczka żółciowego i przy biegunkach stosuje się odwar z liści zebranych w czerwcu i lipcu.

Rumianek pospolity {Matricańa chamomilla L.)

rumianek lekarski, r. drobny, r. polny, r. zwyczajny, r. pachnący, maruna rumianek, marunka, kamelki.

S y s t e m a t y k a : złożone — Compositae.
O p i s : jednoroczna roślina o silnie gałęzistej łodydze, dorastającej do 50 cm wysokości.
Liście są 2 - 3-krotnie pierzastosieczne. Kwiaty zebrane są w dość duże koszyczki, przy czym
kwiaty brzeżne — języczkowe — są białe, a środkowe — rurkowe — żółte. Kwitnie od maja
do jesieni.
W y s t ę p o w a n i e : pola, ogrody, przychacia, nieużytki, rumowiska.

Rumianek pospolity — Matńcaria chamomilla L.

 71

Z a w a r t o ś ć : błękitny olejek eteryczny (do 0,896), którego głównym składnikiem jest azu-
len, kadinen, poza tym gorycze, związki żywicowe, cholina, kwasy organiczne, węglowoda-
ny, śluz, glikozydy kumarynowe i flawonowe.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy bólach brzucha, wzdęciach, kolkach i zatru-
ciach stosuje się herbatę z kwiatów.

Ruta zwyczajna [Ruta graveolens L.)

ruta ogrodowa, r. zielona, r. ostrowonna, rutka.

S y s t e m a t y k a : rutowate — Rutaceae.
O p i s : półkrzew o łodydze nagiej, szarozielonej i liściach podwójnie lub potrójnie
pierzastosiecznych. Odcinki liści są podługowate, a szczytowy — odwrotnie jajowaty.
Zielonawożółte kwiaty zebrane są w szczytową wiechę.
W y s t ę p o w a n i e : ogrody, czasem dziczeje na stanowiskach ruderalnych.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, cyneol, związki iurokumarynowe, glikozyd (rutyna), go-
rycz, garbniki.

Ruta zwyczajna — Ruta graveolens L.

72

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbatę z ziela stosuje się przy bólach kurczowych

żołądka oraz braku apetytu: 3 razy dziennie po 1/4 szklanki. Wyciąg alkoholowy bywa
używany przy nerwicach. W tych schorzeniach można też zastosować olejowy wyciąg z liści:
po 10 kropli. Wyciąg ten ma działanie uspokajające.

Rzodkiew zwyczajna {Raphanus satwus L. var. niger)

syn.: Raphanus niger Mili.

rzodkiew domowa, rz. zimowa, rz. czarna, czarna rzepa, murzynka.

S y s t e m a t y k a : krzyżowe — Cruaferae.
O p i s : roślina jedno- lub dwuletnia, o rozgałęzionej, w dolnej części pustej łodydze,
dorastająca do 1 m wysokości. Liście mają kształt lirowaty, z wyjątkiem najwyższych,
które są nie podzielone. Kwiaty mają barwę liliową lub białą, z liliową nerwacją na płatkach
kwiatowych. Kwitnie w maju i czerwcu.
W y s t ę p o w a n i e : w uprawie, czasem dziczeje.
Z a w a r t o ś ć : mirozynaza, glikozydy izosiarkocyjanianowe, witamina C.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : drobno utarty korzeń przyprawiony solą i oliwą
nicejską jest stosowany przy schorzeniach woreczka żółciowego i wątroby.

Seler zwyczajny {Apiumgraveolensh.)

seler właściwy, s. ostrowonny, opich, opiech.

S y s t e m a t y k a : baldaszkowate— Umbelliferae.
O p i s : dwuletnia roślina o bulwiasto zgrubiałych korzeniach i łodydze rozgałęzionej, do-
rastającej do 60 cm wysokości. Liście przeważnie pierzastodzielne, dolne częściowo 3-siecz-
ne, są lśniące i nagie. Drobne, białawe kwiaty zebrane są w niewielkie baldachy o krótkich
szypułkach.
W y s t ę p o w a n i e : uprawiany jako roślina warzywna. W stanie naturalnym występuje
tylko na wilgotnych, zasobnych glebach nadmorskich na wyspie Uznam nad Zalewem
Szczecińskim. Ponadto czasem spotyka się ją w stanie zdziczałym.
Z a w a r t o ś ć : mannit (w korzeniach do 796), cukry, cholina, asparagina, śluz, witaminy A,
B i C, glikozydy flawonowe, olejek eteryczny zawierający bergapten.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy niestrawnościach i wzdęciach stosuje się sok
z gotowanych korzeni 3 dużych lub 4 - 5 małych selerów 2 razy dziennie po 1/2 szklanki.
Można też jeść gotowane korzenie przyprawione cukrem, solą lub oliwą.

Szanta zwyczajna {Marrubiumvulgare L.)

S y s t e m a t y k a : wargowe — Labiatae.
O p i s : bylina o wyprostowanym pędzie, dorastającym do 60 cm wysokości. Cała roślina
jest pokryta gwiazdkowatymi włoskami i jest szarokutnerowata. Liście mają kształt jajowaty
(górnej lub sercowatookrągławy (dolne) i są drobno karbowane. Białe kwiaty są zebrane
w zbite, kuliste, wielokwiatowe nibyokółki. Kwitnie od czerwca do września.
 73

W y s t ę p o w a n i e : na suchych glebach i miejscach ruderalnych.

Z a w a r t o ś ć : goryczka dwuterpenowa — marubina, olejek, eteryczny, kwas ursolowy,
cholina.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy chorobach wątroby i żółtaczce stosowano her-
batę z ziela: 2 garście na 1 1 wody, pić 2 - 3 razy dziennie po 3/4 szklanki.

Szczaw lancetowaty {Rumexhydrolapathum Huds.)

kobylak, kobyli szczaw.

S y s t e m a t y k a : rdestowate — Polygonaceae.
O p i s : bylina o kanciastej i bruzdkowanej łodydze, dorastająca do 2 m wysokości. Skó-
rzaste, zaostrzone liście o kształcie lancetowatym, z obu końców zwężone, dorastają do
1 m długości. Niepozorne kwiaty zebrane są w kwiatostany. Kwitnie w lipcu i sierpniu.
W y s t ę p o w a n i e : rowy, brzegi stawów i rzek.
Z a w a r t o ś ć : garbniki (najbogatszy z surowców krajowych), związki antralowe, wita-
mina C.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z korzeni działa przeciw biegunkom, nawet
przy czerwonce.

Szczaw zwyczajny (Rumex acetosa L.)

zajęcze ziele.

S y s t e m a t y k a : rdestowate — Polygonaceae.
O p i s : bylina o nagiej lub krótko owłosionej łodydze, dorastająca do 1 m wysokości.
Górne liście są lancetowate, zaostrzone, a dolne — nieco szersze. Szypułki są zwykle
czerwone. Niepozorne, małe kwiaty zebrane są w luźne, bezlistne kwiatostany. Kwitnie od
maja do lipca.
W y s t ę p o w a n i e : łąki, przydroża, pola.
Z a w a r t o ś ć : kwas szczawiowy, garbniki, witamina C, cukier, sole mineralne, małe
ilości witaminy B,.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z liści stosuje się przy bólach wątroby, żół-
taczce i zaparciach. Dobre działanie wykazuje też odwar z korzeni.

Ślaz dziki (Malva sihestris L.)

ślaz zajęczy, ś. polny, ś. gęsi. ślazik dziki, malwa dzika, kędzierzawiąc, guziczkowe ziele.

S y s t e m a t y k a : ślazowate — Mali>aceae.
O p i s : roślina dwuletnia lub bylina o cienkiej, gałęzistej łodydze, podnoszącej się lub
wzniesionej, dorastającej do 120 cm wysokości. Długoogonkowe liście o kształcie okrągła-
wosercowatym są 3 - 7-klapowe, na brzegu piłkowano karbowane. Duże purpurowe lub
różowe kwiaty zebrane są po 2 - 6 w kątacli i iści. Kwitnie od lipca do września.
W y s t ę p o w a n i e : przydroża, miedze, przychacia, pastwiska.
Z a w a r t o ś ć : śluz, barwik antocyjanowy (malwina) i w niedużych ilościach garbniki.
74

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z młodych, okorowanych korzeni działa

przeciwbiegunkowo (dezynteria), przeciwbólowo i odwadniająco. Czasem zastępuje się
korzenie liśćmi lub kwiatami. Liście zbiera się przed okresem kwitnienia, a kwiaty — zaraz
po rozwinięciu. Korzenie powinny być młode — 2- lub 3-letnie — i okorowane z tkanki
okrywającej (warstwy zewnętrznej).

Ślaz dziki — \ialva iitvestris L.

Śliwa tarnina {Prunus spinosa L.)

tarnina, tarka, tani, ciernie czarne, ciarki, cierniak, żarnośliwa, korcipka, wilżyna.

S y s t e m a t y k a : różowate — Rosaceae.
O p i s : silnie rozgałęziony i ciernisty krzew o liściach podłużnie eliptycznych, piłkowa-
nych. Białe kwiaty podobne są do kwiatów śliw hodowanych. Kuliste, o cierpkim smaku
owoce mają sinawy nalot. Kwitnie z końcem kwietnia lub początkiem maja, przed rozwinię-
ciem liści.
W y s t ę p o w a n i e : brzegi lasów, zarośli, śródpolne miedze.
 75

Z a w a r t o ś ć : glikozyd (prunazyna), flawonoidy, głównie kemferol, garbniki, wosk, pek-

tyny, kwasy organiczne, cukry.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy zaparciach i bólach żołądka pije się herbatę
z kwiatów.

Śliwa tarnina — Prunus spinowa L.

Tatarak pospolity {Acorus calamus L.)

tatarak zwyczajny, kalmus, tącz, łobuzie, lepich, bluszcz, ajer, szczwar, szuwar, tatarskie ziele, tatarczuch.

S y s t e m a t y k a : obrazkowate— Araceae.
O p i s : roślina wieloletnia wytwarzająca podziemne, czołgające się, obłe kłącza. Szablaste
liście dorastają do 1 m wysokości. Łodyga trójboczna u nasady jest czerwonawo zabarwio-
na. Niepozorne kwiaty zebrane są w kolby i wyrastają na szczycie pędu. Kwiatostany —
z powodu liściastej pochwy wyrastającej pionowo na przedłużeniu pędu — robią wrażenie
ustawionych bocznie. W naszym klimacie nigdy nie tworzą owoców. Cała roślina ma inten-
sywny, aromatyczny zapach.
W y s t ę p o w a n i e : brzegi wód, bagna, wilgotne łąki.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny (do 396), w skład którego wchodzą: a -i/J-azaron, karyo-
i i len, kardinen, akoron, kalamen oraz terpeny: kamfen, pinen i in. Poza tym w kłączach
występują garbniki i gorycze, a w liściach — do 130 mg% witaminy C.
76

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z kłącza działa przeciwbólowo, przeciwbie-

gunkowo i żółciopędnie. Kłącza zbiera się wczesna wiosną, zanim tatarak wypuści liście.
Po oskrobaniu kłącza z pierwszej warstwy tkanki okrywającej, kroi się je w kostki i suszy.
Przechowywać należy w miejscach suchych i dobrze wietrzonych ewentualnie w słojach.
Napar sporządza się z kilku kostek kłącza. Ze względu na smak p o d o b n y do imbiru, można
herbatę osłodzić lub robić z kostek pokrojonego kłącza wyciąg alkoholowy i przy zaburze-
niach czynnościowych żołądka czy niedokrwistości stosować po 1 5 - 2 0 kropli 2 - 3 razy
dziennie.

Tatarak pospolity — Acorus calamus L.

Wierzba biała (Salix alba L.)

wierzba pospolita, w. srebrna, wierzbina.
S y s t e m a t y k a : wierzbowate — Salicaceae.
O p i s : drzewo lub krzew o żółtej lub jasnobrunatnej korze, dorastające do 30 m wysokości.
Podłużnie lancetowate liście na brzegu są piłkowane, a od spodu jedwabisto owłosione.
Kwiaty rozdzielnopłciowe tworzą kotki (bazie), pojawiające się równocześnie z liśćmi. Kwitnie
w kwietniu i maju.
 77

W y s t ę p o w a n i e : wilgotne miejsca: lasy, przydroża, nad rzekami i rozlewiskami.

Z a w a r t o ś ć : glikozyd salicyna (pochodna alkoholu salicylowego), garbniki.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z suchej lub sproszkowanej kory działa prze-
ciw nieżytom żołądka i jelit oraz przeciwbiegunkowo. Korę uzyskuje się w kwietniu i maju
i 2 - 4-letnich gałązek.

Ziemniak [Solarium tuberosum L.)

kartofel, psianka kartofel, pantufka, pyry.

S y s t e m a t y k a : psiankowate — Solanaceae.
O p i s : bylina o rozgałęzionych pędach, przylegająco owłosionych, dorastających do 80 cm
wysokości. Liście są przerywano-pojedynczo-pierzastodzielne. Kwiaty zebrane w pozorne
szczytowe kwiatostany mają różną barwę — w zależności od odmiany. Kwitnie w lipcu i
sierpniu.
W y s t ę p o w a n i e : w uprawie.
Z a w a r t o ś ć : skrobia, małe ilości alkaloidu solaniny.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z łupin pity 3 razy dziennie po 1/2 szklanki
działa przeciw kamieniom żółciowym, a sok z utartych ziemniaków przeciw nadkwasocie
żołądka.

Żywokost lekarski {Symphytumojficinale L.)

kos7tywał, żywy gnat.

S y s t e m a t y k a : szorstkolistne — Boraginaceae.
O p i s : bylina o grubej, wzniesionej łodydze, dorastająca do 1 m wysokości. Wrzecionowa-
ty, pionowy korzeń jest gałęzisto rozgałęziony. Duże, szorstkie liście mają kształt jajowaty
lub lancetowaty. Purpurowofioletowe kwiaty zebrane są w wierzchotkowate, zwisłe kwia-
tostany. Kwitnie w maju i czerwcu.
W y s t ę p o w a n i e : rowy, mokre łąki, podmokłe zarośla, brzegi wód.
Z a w a r t o ś ć : alantoina, śluz, garbniki, fenolokwasy, m. in. kwas kawowy, chlorogenowy,
asparagina, pektyny, sole mineralne i kwasy organiczne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z korzeni działa przeciwbiegunkowo i osła-'
niająco przy owrzodzeniach żołądka i jelit. Korzenie zebrane wiosną lub jesienią suszy się,
następnie kroi i dosusza.
78

Żywokost lekarski — Symphytum officinale L.

 CHOROBY UKŁADU ODDECHOWEGO

Na prawidłową czynność układu oddechowego składa się wiele czynników ogólno-

ustrojowych, harmonijnie1 współdziałających ze sobą. Wyrazem zaburzeń w układzie oddy-
chania jest nie tylko zmieniony tor i rytm oddychania, ale również duszność, kaszel, odplu-
wanie, krwioplucie i ból w klatce piersiowej. W medycynie ludowej na podstawie tych sa-
mych objawów diagnozowano nieliczne jednostki chorobowe. Dodatkowym czynnikiem
branym pod uwagę była szybkość oddechu. Przyspieszony oddech był równoznaczny
z podwyższoną ciepłotą ciała (gorączka). Gdy do tego dołączył się kaszel i ból w klatce
piersiowej, rozpoznawano zapalenie płuc. Objawami gruźlicy (suchoty) był kaszel, krwio-
plucie i wychudzenie. Nie różnicowano typów duszności (wdechowa, wydechowa). Wiedzia-
no, że duszność towarzyszy astmie, dyfterytowi (krup) u dzieci. Mówiono wtedy, że chory
ma „krótki oddech". Leczenie ,.chorób piersiowych", zaflegmienia płuc", „dychawicy",
„krztuśca" (koklusz) u dzieci miało na celu likwidowanie kaszlu, gorączki, a w wyniku
udrożnienia dróg oddechowych zmniejszanie duszności. Stosowano zioła o działaniu wy-
krztuśnym, przeciwkaszlowym, przeciwgorączkowym oraz przeciwkrwotocznym (przy krwio-
pluciu spowodowanym gruźlicą płuc). Do schorzeń układu oddechowego zaliczano również
zaziębienie i katar. W tych przypadkach najchętniej stosowano nacierania i inhalacje.

Aloes drzewiasty {Aloe arborescens Mili.)

patrz rozdział,,Choroby przewodu pokarmowego", s. 22.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : świeży sok z liści zmieszany z miodem i masłem lub

nalewka z tego soku w czerwonym winie, pite na czczo w dawce po 1 kieliszku, uznawane
są za lek przeciwko gruźlicy.

Arcydzięgiel litwor (Archangelica ojficinalis Hoffm.)

anydzięgiel lekarski, dzięgiel lekarski, litwor.
S y s t e m a t y k a : baldaszkowate — I mbelliferae.
O p i s : roślina dwuletnia, dorastająca do 150 cm wysokości, o grubiej, dętej łodydze.
Liście są olbrzymie, 3 - 4-krotnie pierzaste i mają rozdęte pochwy liściowe. Żółtawo-zielon-
kawo-białe, 5-płatkowe kwiaty są zebrane w wielokwiatowe baldachy. Kwitnie od czerwca
do sierpnia. Cała roślina ma silny, przyjemny zapach.
so
Z a w a r t o ś ć : olejki eteryczne, kwasy organiczne, kumaryna.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z suszonego korzenia lub wyciąg wodny z su-
szonego ziela stosuje się przy nieżytach górnych dróg oddechowych.

Arcydzięgiel litwoi — \nhmigrliin u//iiiiuilh Hotim.

Babka lancetowata [Plantago lanceolata L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego",ts. 23.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy schorzeniach układu oddechowego i nieżytach

górnych dróg oddechowych pije się odwar z liści po 1/2 szklanki 3 razy dziennie. Odwar
przygotowuje się z 30 - 60 g suchych liści na 1 1 wody. Stosuje się też wyciąg alkoholowy
sporządzony z 60 - 80 g liści na 1 1 wody i 100 ml alkoholu.
 81

Babka zwyczajna (Plantago maior L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 23.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z liści wykazuje działanie przeciwkaszlowe.
Sporządza się go z łyżki pokruszonych, suszonych liści na szklankę wody. Należy pić
2 - 3 razy dziennie po 1/2 szklanki.

Bagno zwyczajne {Ledumpalustre L.)

bagno pospolite, bagniak, bahun, bachulnik, dziki rozmaryn, rozmaryn leśny, świnie bagno.
S y s t e m a t y k a : wrzosowate — Kńcaceae.
O p i s : krzew osiągający 1,5 m wysokości, wydzielający silną, aromatyczną woń. Liście ma
równowąskie, spodem pokryte białym kutnerem i na brzegach silnie podwinięte. Są one
zimotrwałe. Białe lub kremowe kwiaty zebrane są w szczytowe baldaszki.
W y s t ę p o w a n i e : rośnie na torfowiskach i w mokrych lasach sosnowych. Najliczniej
występuje w płn. części niżu.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny (do 296), w skład którego wchodzą terpeny, związek po-
dobny do kamfory i in. Surowiec zawiera poza tym tłuszcze i woski.

Bagno zwyczajne — I firnu jKilitstre L.

82

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : nalewkę spirytusową z liści lub ziela stosuje się przy

astmie. Wywar z liści lub napar z suszonego ziela (garść ziela na szklankę wody) używa się
przy kokluszu.

Berberys zwyczajny {Berberis vulgaris L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 25.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : h e r b a t ę z suszonych o w o c ó w ( 4 - 5 o w o c ó w n a
szklankę wody) pije się przy zaziębieniach.

Bez pospolity {Syringa nulgaris L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 26.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z kwiatów (garść suszonych kwiatów na

szklankę wody) zmieszany z miodem należy pić 3 razy dziennie po 1/2 szklanki przy kokluszu.

Biedrzeniec anyż {Pimpinella anisum L.)

patrz rozdział, .Choroby przewodu pokarmowego", s. 26.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z nasion (8 - 15 g na 1 1 wody) należy pić

3 razy dziennie przy nieżytach górnych dróg oddechowych. Przy tych schorzeniach można
stosować też napar z korzeni, który działa również przy astmie.

Bieluń dziędzierzawa {Datura stramonium L.)

bieluń pospolity, b. jadowity, b. podwórkowy, blekot, cygańskie ziele, dedera, diabelskie ziele, dziędzieżawa,
pindurynda, tondera, tyndera, świńska wesz, denderawa, dęderawa, tondra, durna rzepa, czarowne ziele, świnia
wesz.

S y s t e m a t y k a : psiankowate — Solanaceae.
O p i s : roślina jednoroczna o wzniesionej, widlasto rozgałęzionej łodydze, dorastającej
do 1 m wysokości. Liście są jajowate, zaostrzone i grubo zatokowo ząbkowane. Duże, białe
kwiaty osadzone są na krótkich szypułkach w widłach rozgałęzień pędu. Kwitnie w lipcu
i sierpniu.
W y s t ę p o w a n i e : przychacia, rumowiska.
Z a w a r t o ś ć : trujące alkaloidy tropinowe, głównie hioscyjamina. Poza tym garbniki,
kwasy organiczne i małe ilości olejku.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : jest skutecznym lekiem przy astmie.

Bluszcz pospolity [Hedera helix L.)

bluszcz, b. dziki, b. leśny.

S y s t e m a t y k a : araliowate — Araliaceae.
O p i s : krzew, który pnie się — często po drzewach — za pomocą czepnych korzonków,
 83

dorastając do kilkunastu metrów długości. Liście 5-klapowe o nasadzie sercowatej są

zimozielone. W naszych warunkach kwitnie bardzo rzadko. Białozielone kwiaty zebrane
są w półkuliste baldachy, liście na pędach kwiatonośnych są całobrzegie, jajowate. Bluszcz
jest rośliną chronioną.
W y s t ę p o w a n i e : cieniste lasy, głównie liściaste, często sadzony na cmentarzach.
Z a w a r t o ś ć : saponina — hederyna, inozyna, karotyna, garbniki, kwas jabłkowy i mrów-
kowy.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : kąpiele z wywaru z liści są stosowane w przypadku
gruźlicy.

Bieluń dzięd/irrzawa — Dttlnra *ttnrrit>tiiimi L. Blus/cz pospolilY — iitdcrn hcli\ L.

Bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 28.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z ziela (3 garście na 1 1 wody) jest stosowana
przy nieżytach górnych dróg oddechowych.

Bobrek trójlistkowy {Menyanthes trifoliata L.)

[lali/ rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 29.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z suszonych liści (3 garście na 1/2 1 wody),
pity 3 razy dziennie po szklance, stosuje się przy schorzeniach płuc.
84

Borówka brusznica (I accinium vitis-idaea L.)

pan/ io/d/ial „Choroby przewodu pokarmowego", s. 30.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy zaziębieniach stosuje się herbatę z owoców
(1 łyżeczka owoców na 1 szklankę wrzątku).

Borówka czarna (I accinium myrtillm L.)

pan/ rozdział „Choroby przewodu pokarmowego ', s. 30.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z liści (1 łyżka na 1/2 1 wrzątku) używany
3 razy dziennie po 1/2 szklanki należy pić przy nieżytach górnych dróg oddechowych.

Bukwica zwyczajna (Betonica ojficinalis L.)

pan/ rozd/iał „Choroby przewodu pokarmowego", s. 32.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z ziela, pita 3 razy dziennie po 1/2 szklanki,
jest stosowana przy astmie i nieżytach górnych dróg oddechowych. W przypadku otwartej
gruźlicy, z krwiopluciem, bywa stosowany wywar zmieszany z alkoholem: 3 razy dziennie
1 kieliszek soku zmieszanego z wodą i m i o d e m .

Bylica piołun {Artemisui abńnthium L.)

pan/ rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 33.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przebywanie w okolicach bogatych w bylicę piołun
przynosi ulgę chorym na astmę, łagodzi duszność.

Cebula ogrodowa {Allium cepa L.)

p a n / ]<>/<l/ial „Chorob\ przewodu pokarmowego", s. 3.5.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : drobno pokrojoną cebulę należy posypać cukrem.

Po 2 - 3 dniach sok jest zdatny do użytku. Stosuje się go 3 razy dziennie po łyżeczce przy
kokluszu, astmie i nieżytach górnych d r ó g oddechowych z uporczywym kaszlem.

Cykoria podróżnik (Cichorium intybus L.)

pau/ rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 38.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy nieżytach górnych dróg oddechowych stosuje
się okłady na klatkę piersiową ze sparzonego ziela.

Czosnek pospolity {Allium sativum L.)

pau / rozdział „Chol oby przewodu pokarmowego", s. 40.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : zjadany n a surowo pomaga przy przewlekłych nie-
żytach oskrzeli.
 85

Dziewanna wielkokwiatowa (I 'erbascum thapsiforme Schrad.)

patrz rozdział ,,Choroby przewodu pokarmowego", s. 42.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : h e r b a t a z k w i a t ó w działa wykrztuśnie.

Dziewanna drobnokwiatowa (\ 'erbascum thapsus L.)

dziewanna lekarska.
S y s t e m a t y k a : trędownikowate — Scrophulariaceae.
O p i s : roślina jednoroczna o nierozgałęzionym pędzie, dorastającym do 2 m wysokości.
Cała roślina jest pokryta żółtawym lub białawym kutnerem z gwiazdkowatych włosów.
Liście mają różny kształt wzdłuż łodygi: dolne są odwrotnie podługowatojajowate, wyższe
— podługowate lub lancetowate. Są one siedzące i zbiegają wzdłuż międzywęźla, stąd łodyga
jest oskrzydlona. Drobne (do 2 cm średnicy), żółte kwiaty są ustawione na głównej osi
kwiatostanu w pęczkach po 2 - 5. Kwitnie od lipca do września.
W y s t ę p o w a n i e : suche wzgórza, przydroża, brzegi lasów, skały.
Z a w a r t o ś ć: substancje śluzowe, saponiny, glikozydy irydoidowe, głównie aukubina.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy nieżytach górnych dróg oddechowych pije
się herbatę z kwiatów 3 razy dziennie. Można mieszać ją z mlekiem i miodem i stosować
przeciwko astmie i dusznościom.

Dziewięćsił bezłodygowy (CarlinaacaulisL.)

dziewiećsił przyziemny, d. niski. d. biały, d. bezprętowy, dziewicciornik, oset, osetek, pchącc, rozetek, kasina.
kesina niska, karolinek, zajęcza rzepa, złotogłów
S y s t e m a t y k a : złożone — Compositae.
O p i s : bylina nie wytwarzająca łodygi, lecz tylko rozetę liści. Liście są przerywano pierza-
stosieczne z głębokimi, ząbkowanymi wcięciami, zakończonymi kolcami. Kwiaty zebrane
są w duże (do 15 cm), rozwarte koszyczki. Promienne okrywy są srebrnobiałe, a łuski okrywy
mają na brzegu gałęziste kolce. Kwitnie w sierpniu i wrześniu.
W y s t ę p o w a n i e : suche łąki, wzgórza, hale.
Z a w a r t o ś ć : żywica, inulina, cukier, garbniki, olejek eteryczny.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy nieżytach górnych dróg oddechowych, zazię-
bieniach i gorączkach używa się odwaru ze sproszkowanego korzenia (łyżeczka na szklankę
wody1 2 razy dziennie.

Dziki bez czarny (Sambucus nigra L.)

pan/ rozdział „Choroby przewodu pokarmowego . v 43
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy zaziębieniach, chrypce i kaszlu pije się herbatę
z kwiatów (2 łyżeczki na szklankę wody) 2 razy dziennie, rano na czczo i przed snem. Przy
kokluszu stosuje się powidła z owoców 3 razy dziennie po łyżeczce.
86

Farbownik lekarski (A nchusa offianalis L.)

miodunka lekarska.
S y s t e m a t y k a : szorstkolistne — Boraginaceae.
O p i s : roślina dwuletnia, czasem bylina, o łodydze często podnoszącej się w nasadzie
i dorastającej do 90 cm wysokości. Liście mają kształt równowąskolancetowaty i są — jak
i cała łodyga — szorstko owłosione. Purpurowofioletowe kwiaty — czasem czerwone, nie-
bieskie, a nawet białe — stoją na krótkich szypułkach. Kwitnie od maja do października.
W y s t ę p o w a n i e : przydroża, rumowiska, stoki suchych wzgórz.
Z a w a r t o ś ć : alkaloidy, alantoina, cholina, garbniki, substancje śluzowe i gumy. Brak
alkaloidów.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z caiego ziela, łącznie z korzeniami, pita
3 razy dziennie po 1/2 szklanki, działa łagodząco przy schorzeniach i ostrych nieżytach gór-
nych dróg oddechowych.

Fiołek wonny (Viola odorata L.)

fiołek pachnący.
S y s t e m a t y k a : fiołkowate — Violaceae.
O p i s : bylina tworząca zakorzeniające się rozłogi, o wonnych, fioletowych lub czasem
białych, grzbiecistych kwiatach. Liście ma tylko odziomkowe, o kształcie nerkowato-ser-
cowatym. Kwitnie od marca do maja.
W y s t ę p o w a n i e : zarośla, parki, ogrody, przychacia.
Z a w a r t o ś ć : alkaloid wiolina o działaniu wymiotnym, saponiny.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary z ziela pite 3 razy dziennie po 1/2 szklanki
mają działanie napotne, wykrztuśne i są stosowane przy nieżytach górnych dróg oddecho-
wych, stanach kataralnych i kokluszu.

Grążeliółty (Muphar luteum (L.) Sm.)

patrz rozdział,.Choroby przewodu pokarmowego", s. 47.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : k ą p i e l e z k w i a t ó w stosuje się przy gruźlicy.

Hyzop lekarski (Hyssopus officinalis L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 48.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z 2 - 3 łyżek stołowych ziela i czubków kwia-
tostanów na 1 1 wody, pity 3 razy dziennie po szklance, jest stosowany przy przewlekłych
i ostrych nieżytach górnych dróg oddechowych i przy astmie.

Jaskier ostry (Ranunculus acer L.)

jaskier pstry, pryszczeniec.
S y s t e m a t y k a : jaskrowate — Ranunculaceae.
 87

O p i s : bylina o wyprostowanej, rozgałęzionej łodydze, dorastająca do 90 cm wysokości.

Liście są dłoniastopięciodzielne, o odcinkach głęboko wrębnych. Żółte kwiaty stoją na
zakończeniach licznych pędów. Kwitnie od maja do sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : na łąkach, w zaroślach.
Z a w a r t o ś ć : lakton, protoanemonina.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela ma zastosowanie przy leczeniu gruźlicy.

Jasnota biała (Lamium album L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 50.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy nieżytach górnych dróg oddechowych stosuje

się herbatę z kwiatów.

Jeżyna fałdowana [Rubus plicatus W. et N.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 51.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy nieżytach górnych dróg oddechowych pije
się odwar z liści 3 razy dziennie po 1/2 szklanki.

Koper włoski {Foeniculum capillaceum Gilib.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 54.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z owoców (1 łyżeczka owoców na szklankę
wody) ma działanie przeciwkaszlowe. Stosowany głównie przeciw kokluszowi.

Kopytnik pospolity (Asarum europaeum L.)

narda leśna, kleśniec, kleśnica, kopyteń, polska ipekakuana.

S y s t e m a t y k a : kokornakowate — Aristolochiaceae.
O p i s : bylina o pełzających, cienkich kłączach. Liście mają kształt nerkowaty. Są skórza-
ste, górą połyskujące, długoogonkowe i zimozielone. Pojedyncze kwiaty rosną na szczytach
krótkich pędów, tuż przy ziemi i są od zewnątrz zielonopurpurowe, a od wewnątrz — bru-
natnociemnopurpurowe. Kwitnie od marca do maja.
W y s t ę p o w a n i e : w lasach, głównie mieszanych i liściastych oraz w zaroślach.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny (do 1%), którego głównym składnikiem jest azaron (trują-
cy), borneol i eugenol; garbniki, kwasy organiczne, sole mineralne bogate w krzemionkę
i potas.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : działanie wykrztuśne: przy nieżytach górnych dróg
oddechowych napar z suszonych liści i kłączy, sporządzony z łyżki stołowej utartych na
proszek liści i kłączy zalanych szklanką mleka. Pije się na czczo.
m

Kopytnik pospolity — Ąsamm tnrofiarum L.

Krwiściąglekarski (Sanguisorba offianalis L.)

patrz rozdział,,Choroby przewodu pokarmowego", s. 57.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : świeży sok zażywany 3 razy dziennie po łyżeczce jest
uznawany za lek ogólnie wzmacniający przy gruźlicy płuc.

Lipa szerokolistna [Tilia platyphyllos Scop.)

syn.: T. grandifolia Ehrh.

lipa wiclkolistna.
S y s t e m a t y k a : lipowate — Tiliaceae.
O p i s : drzewa o rozłożystych koronach, dorastające do 30 m wysokości. Liście są okrągła -
wosercowate, u lipy drobnolistnej spodem sinawe z kępkami rudawobrunatnych włosków, a u
szerokolistnej spodem zielonawe z kępkami biaław7ch włosków. Żółtawobiałe kwiaty zebrane
są w kwiatostany baldaszkowe. Z szypułką kwiatostanową zrośnięta jest łuskowata podsadka,
ułatwiająca lot przy rozsiewaniu owoców. Kwitnie w czerwcu i lipcu.
W y s t ę p o w a n i e : lasy, pola, przychacia, często sadzone.
Z a w a r t o ś ć : związki flawonoidowe, olejek eteryczny, śluz.
 89

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy stanach gorączkowych, nieżytach górnych dróg

oddechowych i uproczywym kaszlu stosuje się herbatę z kwiatu lipowego: 3 razy dziennie po
1/2 szklanki, można dodać miodu lub soku malinowego.

Lepiężnik różowy {Petasites officinalis Moench.)

wielki podbiał.

S y s t e m a t y k a : złożone — Compositae.
O p i s : bylina o grubych kłączach, wydłużonych, gładkich i w rozgałęzieniach zgrubiałych.
Bardzo duże liście — do 1 m długie i 60 cm szerokie — mają kształt nerkowaty lub okrąg-
ławo-sercowaty. Pędy kwiatowe, pojawiające się w marcu lub kwietniu, mają zamiast liści
łuski. Łuski te oraz łuski okryw są barwy brudnopurpurowej. Dorastają do 25 cm wysokości.
Pędy owocujące osiągają wysokość 1 m.
W y s t ę p o w a n i e : w zaroślach nad rzekami i potokami.
Z a w a r t o ś ć : goryczka, olejek eteryczny, pektyny, heliantenina, inulina, garbniki i sub-
stancje śluzowe.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy nieżytach górnych dróg oddechowych i astmie
stosowana jest herbata z liści, a przy gruźlicy płuc — okłady ze świeżych liści.

Lniczek siewny {Camelina satira (L.) Cr.)

Inianka.
S y s t e m a t y k a : krzyżowe — Cruciferae.
O p i s : roślina jednoroczna, o łodydze dorastającej do 30 - 80 cm wysokości, dołem owło-
sionej, a górą nagiej. Liście są strzałkowate, bezogonkowe, najczęściej zatokowo ząbkowane.
Żółtawobiałe kwiaty zebrane są w kwiatostany. Kwitnie od maja do lipca.
W y s t ę p o w a n i e : chwast polny, rosnący również na przydrożach.
Z a w a r t o ś ć : olej ttzw. niemiecki olej sezamów).
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela jest stosowany 3 - 4 razy dziennie po
1/2 szklanki przy nieżytach górnych dróg oddechowych.

Lubczyk ogrodowy (Levisticumojjicinale Koch.)

patrz rozdział ,,Choroby serca ...", s. 18.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy nieżytach gć>rnych dróg oddechowych i zazit-
bieniach stosuje się odwar z korzeni w ilości 1/2 szklanki 3 razy dziennie lub sproszkowany
korzeń po 1/2 łyżeczki na raz.

Lulek czarny [Hyoscyamus niger L.)

pitny ro/dział ,,Choroby przewodu pokarmowego", s. 59.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : pokruszone liście domieszane d o tytoniu i spalane

w papierosach mają działanie przeciwastmatyczne.
90

Macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum L. et Fr.)

macierzanka pospolita.

S y s t e m a t y k a : wargowe — Labiatae
O p i s : półkrzew, tworzący płożącymi się pędami gęste, zbite darnie. Długie łodygi rosną
szereg lat na długość i zakorzeniają się. Liście są drobne i mają kształt równowąskolanceto-
waty. Kwiaty purpurowe zebrane są w główkowate kwiatostany. Kwitnie od czerwca do
września.
W y s t ę p o w a n i e : na suchych piaskach, w lasach sosnowych.

Macierzanka piaskowa — llmnin wrfiylhim L. et. Fr.

Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, garbniki. Główne składniki olejku: p-cymen, tymol,

karwakrol, cytral.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbatę z ziela podaje się przy kokluszu (10 - 15 g
ziela na 1 1 wody) 2 - 3 razy dziennie po 1/2 szklanki.

Malina właściwa {Rubus idaeus L.)

maliniak.
S y s t e m a t y k a : różowate — Rosaceae.
O p i s : krzew o jasnobrunatnej korze, dorastający do 2 m W7sokości. Pędy są łukowato
wygięte i tylko w dohiej części okryte słabymi, szczecinkowatymi kolcami. Liście są
3(5) - 7-listkowe, pierzasto złożone. Białe kwiaty zebrane są w baldachogroniaste kwiato-
stany. Liczne, skupione obok siebie owoce tworzą aromatyczny, czerwony owoc zbiorowy.
Kwitnie w maju i czerwcu.
W y s t ę p o w a n i e : lasy, zarośla, zręby.
 91

Z a w a r t o ś ć : cukier inwertowany, kwasy organiczne jabłkowy i cytrynowy, pektyny,

barwnik antocyjanowy, witamina C.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z suszonych owoców lub herbata z młodych,
drobno pociętych pędów — pite 3 razy dziennie po 1/2 szklanki — maja działanie napotne,
przeciwgrypowe i pomagają przy zaziębieniach. Napar z pędów zimowych jest używany
przeciw kaszlowi.

Miodunka plamista [Pulmonaria officinalis L.)

m. lekarska, płucnica, płucnik lekarski.
S y s t e m a t y k a : szorstkolistne — Boraginaceae.
O p i s : bylina dorastająca do 30 cm wysokości, w całości szorstko owłosiona. Liście ma
różne; odziomkowe są długoogonkowe i szerokojajowate, z wierzchu białawoplamiste,
a łodygowe siedzące, lancetowate. Kwiaty są zebrane w szczytowe kwiatostany i mają w pierw-
szym okresie kwitnienia barwę czerwoną, później niebieszczejącą, do fioletowej. Kwitnie
od marca do maja.
W y s t ę p o w a n i e : w lasach — głównie liściastych — i zaroślach zachodniej części
kraju.
Z a w a r t o ś ć : śluz, saponina, garbnik, sole mineralne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z liści odziomkowych (30 g na 1 1 wody)
stosuje się przy nieżytach górnych dróg oddechowych i stanach zapalnych oskrzeli.

Mniszek pospolity (Taraxacum officinale Web.)

patrz rozdział „Choroby serca ...", s. 18.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : n a p a r z kwiatów jest lekiem przeciwkaszlowym. Przy
zaziębieniach pije się h e r b a t ę z p o s i e k a n e g o k o r z e n i a i ziela 3 razy dziennie po kieliszku
M o ż n a też s t o s o w a ć sok z ziela zmieszany z w i n e m po 3 - 5 k r o p l i .

Mydlnica lekarska (Saponańa officinalis L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 62.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy nieżytach górnych dróg oddechowych i kaszlu

stosuje się odwar z kłącza przygotowany z około 60 g pokrojonego kłącza na 1 1 wody. Pije
się 3 razy dziennie po 1/2 szklanki.

Nostrzyk żółty {Melilotus officinalis (L.) Lam.)

n. lekarski.
S y s t e m a t y k a : motylkowate — Papilionaceae.
O p i s : roślina roczna lub dwuletnia o wzniesionym lub dźwigającym się pędzie, dorastają-
ca do 1 m wysokości. Liście 3-listkowe o listkach podłużnie lancetowatych i na brzegu
nieregularnie ząbkowanych. Żółte, pachnące kwiaty są zebrane w groniaste kwiatostany.
92

Kwitnie od lipca do października.

W y s t ę p o w a n i e : przydroża, łąki, zarośla, nasypy kolejowe.
Z a w a r t o ś ć : glikozyd kwasu kumarynowego, z którego podczas suszenia powstaje
kumaryna i dwukumarol, flawonoidy, garbniki, melilotyna.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela — 3 razy dziennie po 1/4 lub 1/2
szklanki — stosuje się przy nieżytach górnych dróg oddechowych.

Nostrzyk żółty — Uelilalus a/fifinalh (L.i Lam.

Olsza czarna [Alnusglutinosa (L.) Gaertn.)

patrz rozdział,.Choroby przewodu pokarmowego", s. 62.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy nieżytach górnych dróg oddechowych, zazię-
bieniach i kaszlu stosuje się napar z drobno pokrojonej kory młodych gałązek. Należy
pić 2 razy dziennie po 1/4 szklanki.
 93

Orzech włoski (Juglans regia L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 62.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary z liści pije się 3 razy dziennie po 1/2 szklan-
ki (należy rozcieńczyć wodę do pełnej szklanki) przy rozedmie płuc, przewlekłych nieżytach
górnych dróg oddechowych z uporczywym kaszlem.

Pierwiosnka lekarska (Primula officinalis (L.) Hill.)

syn.: Primula veris L.

pierwiosnek lekarski, pierwiosnka wiosenna.

S y s t e m a t y k a : pierwiosnkowate — Primulaceae.
O p i s : bylina, której łodyga kwiatostanowa osiąga wysokość 40 cm. Liście mają kształt
jajowaty lub podłużniejajowaty i są spodem kutnerowate — podobnie jak łodyga. Złoci-

Pierwiosnka lekarska — Pnmula uffinnalis (L.) Hill.

94

stożólte kwiaty są zebrane w kwiatostan baldaszkowy, a korona ma 5 pomarańczowych pla-

mek w gardzieli. Kwitnie od marca do maja.
W y s t ę p o w a n i e : łąki, słoneczne wzgórza, czasem zarośla.
Z a w a r t o ś ć : saponiny, wonne glikozydy, cukry.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela (2 łyżki stołowe na 1 1 wody) ma za-
stosowanie przy lekkich nieżytach górnych dróg oddechowych i zaziębieniach.

Pięciornik gęsi {Potentilla anserina L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 65.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : n a p a r z ziela jest stosowany przy krztuścu.

Płucni ca islandzka {Cetrariaislandica{L.) Ach.)

porost islandzki, mech islandzki.
S y s t e m a t y k a : misecznicowate — Parmeliaceae.
O p i s : porost naziemny o piesze krzaczkowatej, dorastającej do 10 cm wysokości. Sztyw-
ne, płaskie łatki są na brzegu orzęsione i mają barwę brunatno-oliwkową, a spodem jaśniej-
sze, z białymi plamkami.
W y s t ę p o w a n i e : w lasach sosnowych i na wrzosowiskach.
Z a w a r t o ś ć : śluz, Hchenina, izolichenina, gorzkie kwasy porostowe.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : gruźlicę z krwiopluciem, koklusz i wszelkie nieżyty
górnych dróg oddechowych leczy się odwarem z 20 g pokrojonych i sproszkowanych mło-
dych plech, które gotuje się w 3/4 1 wody, aż powstanie galaretka. Można dodawać sok z po-
marańczy.

Podbiał pospolity (Tu<si lagofarfara L.)

podbiał zwyczajny, korzeniec, boże liizko, końskie kopyto, ośla stopa, kniat, kaczenicc, kaczyniet, grzybień,
biatodrzew.

S y s t e m a t y k a : złożone — Compositae.
O p i s : bylina wytwarzająca pędy kwiatowe wczesną wiosną, przed pojawieniem się liści.
Dorastają one do 20 cm wysokości i są gęsto pokryte łuskami. Liście są duże, okrągławo-
sercowate, o nierówno ząbkowanym brzegu. Złocistożółte kwiaty zebrane są w szczytowe ko-
szyczki. Kwitnie w marcu.
W y s t ę p o w a n i e : wilgotne łąki, zarośla, brzegi wód.
Z a w a r t o ś ć : śluz, gorycz — tusilagina, garbniki, kwas galusowy, flawonoidy.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok z liści zasypanych cukrem — 3 razy dziennie
1 łyżkę stołową — stosuje się przy kaszlu i nieżytach górnych dróg oddechowych. Herbatę
z liści lub liści i kwiatów (20 - 40 g na 1 1 wody), 2 - 3 razy dziennie po 1/2 szklanki —
używa się w przypadku gruźlicy. Leczy się ją również kąpielami w liściach lub proszkiem
z liści (po 1/2 łyżeczki dziennie).
 9.5

Podbiał pospolity — Tumlago farfara L. Pokrzywa zwyczajna — l'ri,ni diuka L.

Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.)

pokrzywa dwupienna, p. wielka, p. parząca, żgajka.

S y s t e m a t y k a : pokrzywowate — Urtkaceae.
O p i s : bylina dwupienna o 4-kanciastej łodydze, dorastającej do 1 m wysokości. Jajowate
liście mają sercowatą nasadę i brzeg grubo ząbkowany. Kwiaty rozdzielnopłciowe tworzą
długie, zwisające kwiatostany. Kwitnie od czerwca do później jesieni.
W y s t ę p o w a n i e : przychacia, pastwiska, rowy, zarośla, olszyny.
Z a w a r t o ś ć : we włoskach parzących — kwas mrówkowy, poza tym sole mineralne,
acetylocholina, karoteny, witaminy C i K, duża ilość chlorofilu.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy ostrych i przewlekłych nieżytach górnych dróg
oddechowych napar z liści (30 - 60 g na 1 1 wody) pije się 2 - 3 razy dziennie po 1/2 szklan-
ki. Młode liście wygotowane w winie i miodzie stosuje się przy astmie. Ziele, wysuszone
i pokrojone, zmieszane z tytoniem wchodzi w skład papierosów przeciwastmatycznych.
96

Porzeczka czarna {Ribes nigrum L.

smrodyńki, smrodynia, smorodzina, smrodzinki, smrodzina.

S y s t e m a t y k a : skalnicowate — Saxifragaceae.
O p i s : krzew o niemiłej woni, dorastający do 2 m wysokości. Młode pędy i nerwy od
spodu liści są owłosione. Liście są duże, 3 - 5-klapowe z nasadą uciętą lub sercowatą.
Niepozorne, czerwonawe kwiaty są zebrane w wielokwiatowe kwiatostany groniaste.
Kwitnie w kwietniu.

Porzeczka czarna — Ribes nigrum L.

W y s t ę p o w a n i e : dziko rośnie w wilgotnych lasach i zaroślach (jest pod ochroną),

ponadto w uprawie.
Z a w a r t o ś ć : witamina C, fermenty i sole mineralne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z liści zmieszany z sokiem z owoców jest
stosowany przy nieżytach górnych dróg oddechowych, kokluszu i chrypkach.

Poziewnik pstry (Galeopsis speciosa Mili.)

koziopsik żółtawy.

S y s t e m a t y k a : wargowe — Labiatae.
O p i s : roślina jednoroczna, dorastająca do 120 cm wysokości. Łodyga jest zgrubiała pod
 97

węzłami i wyrastają tam szczeciniaste włosy. Liście są jajowate lub jajowatolancetowate

o brzegu z zaostrzonymi lub tępymi ząbkami. Kwiaty są bladożółte, a klapa środkowa wargi
dolnej zwykle purpurowofioletowa. Kwitnie od czerwca do września.
W y s t ę p o w a n i e : zarośla, lasy, zręby.
Z a w a r t o ś ć : saponiny, garbniki.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata sporządzona z drobno posiekanego ziela
jest skuteczna przy chorobach płuc nawet z kaszlem, czyli przy otwartej gruźlicy, nazywanej
przez lud „galopującymi suchotami".

Prawoślaz lekarski {Althaeaojficinalis L.)

prawoślaz ogi odo wy, ślaz wysoki.

S y s t e m a t y k a : ślazowate — \lalvaceae.
O p i s : bylina o wzniesionej łodydze, dorastającej do 1,5 m wysokości. Jajowate liście
są klapowane: dolne 5-, a wyższe 3-klapowe; na brzegu są karbowane. Łodygę i liście
pokrywa szare owłosienie. Ma duże — do 5 cm średnicy — białoróżowe kwiaty. Kwitnie
w lipcu i sierpniu.
W y s t ę p o w a n i e : rowy, łąki, solniska (dość rzadko), czasem w uprawie.
Z a w a r t o ś ć : śluz, pektyna, cukier, śladowe ilości asparaginy, flawonoidy.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : z pączków kwiatowych i korzenia sporządza się her-
batę, mającą zastosowanie przy nieżytach górnych dróg oddechowych (chrypka, kaszel,
stany zapalne tchawicy).

Przetacznik bobowniczek (I 'eronica beccabunga L.)

przetacznik 1 pobownik, potocznik bobownik, bobownik, bobowniczek, bobowe ziele, koziparsk.

S y s t e m a t y k a : trędownikowate — Scrophulańaceae.
O p i s : bylina o obłej, nagiej łodydze, dorastającej do 50 cm wysokości. Jajowate lub sze-
rokoeliptyczne liście stojące naprzeciwległe są lśniące, całobrzegie lub płytko piłkowane,
na szczycie tępe. Małe, błękitne kwiaty zebrane są w luźne, graniaste kwiatostany, wy-
rastające z pachwin liści. Kwitnie od maja do sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e: rowy, brzegi wód.
Z a w a r t o ś ć : glikozyd (aukubina), gorycze, garbniki.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary / ziela są stosowane przy astmie.

Przetacznik lekarski (V'eronica officinalis L.)

S y s t e m a t y k a : trędownikowate— Scnphulańacctie.
O p i s : bylina o pełzających i zakorzeniających się pędach, do 20 cm długich i gęsto owło-
sionych. Liście są odwrotnie jajowate lub eliptyczne, karbowane, ku nasadzie zwężające
się w bardzo krótki ogonek. Bladoniebieskie kwiaty mają żyłkowanie w kolorze lila. Są
one zebrane w prosto wzniesione kwiatostany groniaste. Kwitnie od czerwca do sierpnia.
98

W y s t ę p o w a n i e : lasy, przydroża, łąki na lekko kwaśnych glebach piaszczystych.

Z a w a r t o ś ć : aukubina, gorycz, garbniki.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy nieżytach górnych dróg oddechowych, dusz-
ności oraz w początkowych stadiach gruźlicy napar z ziela (20 g ziela na 1 1 wody) pije się
2 - 3 razy dziennie po 1/2 szklanki. W zaawansowanym stadium gruźlicy używa się soku
ze świeżego ziela rano w kleiku z kaszy.

Psianka słodkogórz (Solarium dulcamara L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 67.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z pociętych łodyg stosuje się przy bronchi-
tach i kokluszu.

Rosiczka {Drosera sp. L.)

rośnik.
S y s t e m a t y k a : rosiczkowate — Droseraceae.
O p i s : niewielka bylina wytwarzająca rozety liści i bezlistne pędy kwiatowe dorastające
do 10 cm wysokości. Liście o różnym kształcie — od kolistego po wąskołopatkowaty —
pokryte są z wierzchu i po brzegach czerwonymi, tarczkowatymi gruczołami. Drobne, białe
kwiaty zebrane są w pozorne grona. Kwitnie od czerwca do września. Roślina chroniona.
W y s t ę p o w a n i e : tylko na torfowiskach lub miejscach zatorfionych.
Z a w a r t o ś ć : proteolityczne fermenty, kwasy organiczne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbatę z ziela podaje się przy kokluszu.

Róża dzika {Rosa canina L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 69.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : owoce gotowane w wodzie (1 część wagowa owo-
ców na 3 części wody) są dobrym lekiem wykrztuśnym przy kokluszu. Odwar z liści jest sto-
sowany przy schorzeniach płuc, głównie gruźlicy z pluciem krwią.

Rukiew wodna {Nasturtium offidnale R. Br.)

rzeżucha lekarska.

S y s t e m a t y k a : krzyżowe — Cruciferae.
O p i s : bylina rosnąca w wodzie, o pędach leżących i zakorzeniających się, dorastających
do 1 m długości. Pierzaste liście są zimozielone. Drobne, białe kwiaty są zebrane w szczy-
towe kwiatostany. Kwitnie od maja do sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : źródliska, rowy, rzeki, potoki.
Z a w a r t o ś ć : glikozyd izosiarkocyjanianowy, glikonasturcyna, jod, gorycz, witaminy C
i E, izosiarkocyjanian /S -fenyloetylowy.
 99

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy chorobach płuc należy zjadać ziele zbierane

od lutego do maja.

Rumianek pospolity (Matricaria chamomilla L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 70.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbatę z kwiatów i ziela stosuje się przy zaziebie-
niach.

Rzepik pospolity (Agrimonia eupatońa L.)

iz. ogrodowy.
S y s t e m a t y k a : różowate — Rosaceae.
O p i s : bylina o prosto wzniesionej łodydze, dorastającej do 1 m wysokości. Liście są
przerywanopierzaste. Drobne, żółte kwiaty są zebrane w szczytowe kwiatostany groniaste.
Kwitnie od czerwca do sierpnia.

Rzepik pospolity — [gri/nonia eiifmlnria L.

100

W y s t ę p o w a n i e : wzgórza, suche łąki, przydroża, zarośla — zwłaszcza na glebach

gliniastych.
Z a w a r t o ś ć : garbniki, olejek eteryczny, flawonoidy.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy stanach zapalnych gardła stosuje się napar
z ziela. Wywar z korzeni wpływa hamująco na szybkość prgcesów chorobowych w płucach —
głównie gruźlicy.

Rzeżucha łąkowa (Cardamine pratensis L.)

rz. lekarska.
S y s t e m a t y k a : krzyżowe — Cruaferae.
O p i s : bylina o wzniesionej łodydze, dorastającej do 30 - 60 cm wysokości, wewnątrz pu-
sta. Liście są pierzastosieczne, a dolne zebrane w rozety. Czteropłatkowe kwiaty mają barwę
liliową lub białą. Kwitnie od kwietnia do czerwca.
W y s t ę p o w a n i e : na wilgotnych łąkach.
Z a w a r t o ś ć : witamina C, glikonasturcyna.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok wyciśnięty z ziela lub odwar stosuje się przy
nieżytach górnych dróg oddechowych.

Sasanka łąkowa {Pulsatilla pratensis (L.) Mili.)

syn.: Anemone pulsatilla L.

sasanka zwisła, czarne ziele, wietrznica.

S y s t e m a t y k a : jaskro watę — Ranunculaceae.
O p i s : bylina dorastająca do 40 cm wysokości, o liściach pociętych na wąziutkie łatki,

Sasanka łąkowa — Pulsatilla pratensis (L.) Mill.

 101

silnie owłosiona. Kwiaty o pojedynczym okwiecie mają barwę fioletową. Kwitnie w kwietniu
i maju. Roślina prawnie chroniona.
W y s t ę p o w a n i e : suche wzgórza na niżu.
Z a w a r t o ś ć : lakton protoanemonina, saponina, sole mineralne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : nalewkę spirytusową z ziela stosuje się przy koklu-
szu i bronchicie.

Seler zwyczajny {Apium graveolens L.)

patrz rozdział,.Choroby przewodu pokarmowego", s. 72.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z liści (40 g na 1 1 wody) zmieszać z mlekiem
i pić na czczo po 1/2 szklanki przy chrypkach, stanach zapalnych strun głosowych i nieżytach
górnych dróg oddechowych.

Skrzyp polny {Equisetumarvenseh.)

krzemionka, strzępka, przestka, koński ogon, jodełka, koszczka, chwoszcz, chwoszczka, jedlinka polna, kostka.

S y s t e m a t y k a : skrzypowate — Equisetaceae.
O p i s : bylina o pochwach liściowych z 4 - 5 brązowymi, lejkowato rozdętymi ząbkami.
Pędy zarodnikonośne barwy żółtobrązowej lub czerwonawej pojawiają się na wiosnę, pędy
płonne zaś wyrastają po zniknięciu pędów zarodnikonośnych i są zielone. Pędy płonne,
dochodzące do 40 cm wysokości, są pojedynczo okółkowo rozgałęzione, a pędy zarodniko-
nośne — nierozgałęzione.
W y s t ę p o w a n i e : spotykany pospolicie, często masowo na podmokłych łąkach, polach,
w rowach itd.
Z a w a r t o ś ć : saponiny steroidowe, np. ekwizetyna, związki mineralne (do 1796),
z których 3/4 stanowi kwas krzemowy (w suchym surowcu), kwas akonitowy i pochodne
flawonu, prócz tego inne kwasy organiczne, jak jabłkowy i szczawiowy, flawonole pochodne
kwercytyny, luteoliny i kemferolu.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z ziela, pity 3 razy dziennie po 1/2 szklanki,
jest używany w początkowych stadiach gruźlicy płuc.

Sosna zwyczajna (Pinus silvestris L.)

sosna pospolita, chojar, choina, chojka.

S y s t e m a t y k a : sosnowate — Pinaceae.
O p i s : drzewo, czasem krzew o korze w górnej części pnia czerwonawo-żółtej, łuszczącej
się, a w dolnej — grubej, wielobocznie popękanej. Liście w kształcie szpilek, sztywne i sino-
zielone zebrane są po 2 na krótkopędach. Niedojrzałe szyszki są zielone i mają kształt
stożkowaty, a dojrzałe — brunatne i szeroko stożkowate. Kwitnie w maju.
W y s t ę p o w a n i e : w borach i lasach.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny (do 0,3596), żywica, gorycz, garbniki i witamina C. Głów-
nym składnikiem olejku jest a-pinen i kadinen.
102

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z młodych pędów albo szyszek lub roztwór

spirytusowy żywicy używane są przy gruźlicy płuc. Roztwór żywicy stosuje się również przy
innych schorzeniach płucnych.

Stulisz lekarski (Sisymbńum officinale (L.) Scop.)

S y s t e m a t y k a : krzyżowe — Cruajerae.
O p i s : roślina jednoroczna lub dwuletnia o wyprostowanej i rozgałęzionej łodydze, dora-
stającej do 60 cm wysokości. Cały pęd jest krótko owłosiony. Liście są pierzastodzielne.
Drobne, jasnożółte kwiaty tworzą przytulony do osi szczytowy kwiatostan. Kwitnie od maj:1
do października.
W y s t ę p o w a n i e : chwast rosnący na śmietnikach, wzdłuż płotów, przydroży i czasem
na polach.
Z a w a r t o ś ć : mirozynaza, substancje siarkowe, kardenolidy.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary z nasion lub ziela stosuje się przy nieżytach
oskrzeli, katarach i chrypce.

Szałwia lekarska {Salwa ojfianalis L.)

S y s t e m a t y k a : wargowe — Labiatae.
O p i s : krzewinka o pędach pokładających się, filcowato owłosionych, dorastających do
70 cm. Liście są częściowo zimozielone i mają kształt podłużnie jajowaty do wąskoeliptycz-
nych. Jasnofioletowe kwiaty są zebrane w szczytowe nibyokółki. Kwitnie w czerwcu i lipcu.
W y s t ę p o w a n i e : w uprawie.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, gorzki lakton dwuterpenowy, garbniki, flawonoidy.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy nieżytach górnych dróg oddechowych, kata-
rach i potach spowodowanych chorobą płuc pije się napar z liści (10 g na 1 1 wody) 3 razy
dziennie po szklance.

Szanta zwyczajna (Marrubium nulgare L.)

p a t r z rozdział „ C h o r o b y p r z e w o d u p o k a r m o w e g o 1 ' , s. 72.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy n i e ż y t a c h g ó r n y c h d r ó g o d d e c h o w y c h , a s t m i e
i k o k l u s z u s t o s u j e się h e r b a t ę z ziela: 2 - 3 razy d z i e n n i e filiżankę, l u b 3 razy d z i e n n i e łyżecz-
kę s o k u w y c i ś n i ę t e g o z ziela.

Świerk pospolity {Picea excełsa (Lam.) Lk.)

świerk zwyczajny.
S y s t e m a t y k a : sosnowate — Pinaceae.
O p i s : drzewo o koronie stożkowatej, ostro zakończonej. Kora ma barwę szarobrunatną
i pęka płytko. Liście w kształcie ostrych, czterograniastych szpilek są ustawione na pędach
odstająco ku górze i na boki. Kwiaty męskie zebrane są w krótkie kwiatostany. Szyszki
zwisają ku dołowi. Kwitnie w maju.
 103

W y s t ę p o w a n i e : w borach i lasach.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, związki terpenowe, witamina C i małe ilości witaminy K.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z młodych pędów, pity 3 razy dziennie po
1/2 szklanki, stosuje się przy nieżytach górnych dróg oddechowych, astmie i kokluszu.
Przeciw kokluszowi jest też stosowany sok z młodych pędów przysypanych cukrem — 3 razy
dziennie po łyżeczce.

Werbena pospolita (Verbena offidnalis L.)

witułka lekarska, w. pospolita, koszyczko.

S y s t e m a t y k a : werbenowate — Verbenaceae.
O p i s : bylina lub krzewinka o wzniesionym, rozgałęzionym pędzie, dorastającym do 70 cm
wysokości. Łodyga jest czworokanciasta. Liście są ustawione naprzeciwległe. Drobne, biado-
liła kwiaty o zgiętej rurce i prawie 2-wargowe są zebrane w luźny, kłosokształtny lub gronia-
sty kwiatostan. Kwitnie od czerwca do września.
W y s t ę p o w a n i e : suche pastwiska, zbocza, przydroża.

Werbena pospolita — \erbena offidnalis L.

104

Z a w a r t o ś ć : glikozyd irydoidowy — werbenalina, o właściwościach antybiotycznych,

olejek eteryczny, garbniki, substancje śluzowe, gorycze.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy kokluszu stosuje się napar z liści: 3 razy dzien-
nie po 1 szklance. Przy zaziębieniach, kaszlu i nieżytach górnych dróg oddechowych można
używać nalewkę alkoholową (1 część liści + 1 część kwiatów + 4 części spirytusu) 3 razy
dziennie po 6 kropli.
 CHOROBY NEREK, DRÓG MOCZOWYCH I PĘCHERZA

Symptomatologia, diagnostyka i terapia tej grupy schorzeń mieszczą się w dwu dzia-
łach współczesnej medycyny — nefrologii i urologii. Dla schorzeń układu moczowego
podstawę diagnostyki obecnie stanowią: budowa anatomiczna, histologiczna, zespół ob-
jawów i dane anamnestyczne. W medycynie ludowej rozpoznanie opierano na lokalizacji
bólu i takich objawach, jak bolesne oddawanie moczu, gorączka, obrzęki i „czerwony
mocz". Przy bólu umiejscowionym w jednej lub obu okolicach lędźwiowych, określanym
jako „zginający wpół" lub „kolka", promieniującym do jamy brzusznej, rozpoznawano ka-
micę nerkową. Jeżeli bólom towarzyszyły gorączka i obrzęki, przyjmowano, iż jest to stan
zapalny nerek. Częste, bolesne oddawanie moczu wiązano z chorobą pęcherza moczowego.
Leczenie miało na celu likwidowanie bólu, normalizację ciepłoty ciała oraz zwiększenie
diurezy (oddawanie moczu). Stosowano gorące zawijania, nasiadówki i kąpiele ziołowe.
Leczenie było trudne i długie.

Babka lancetowata (Plantago lanceolata L.)

pauz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 23.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela lub wyciąg alkoholowy z liści są sku-
teczne przy stanach zapalnych pęcherza.

Bluszcz pospolity (Hedera helix L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 82.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy kamicy nerkowej pije się herbatę z liści, spo-
rządzoną w proporcji: 3 garście liści na 1 1 wody. Pić 3 razy dziennie po szklance.

Borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 30.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : owoce gotowane z wodą działają dezynfekcyjnie
i są używane w stanach zapalnych pęcherza i dróg moczowych, w kamicy nerkowej i przy
zaburzeniach w oddawaniu moczu. Pije się również w tym celu sok z owoców zmieszany
z wodą (kilka razy dziennie).
106

Borówka czarna (Yacanium myrtillus L.)

pauz rozdział ,,Choroby przewodu pokarmowego", s. 30.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z liści pije się 3 - 4 razy dziennie po 1/2 szklan-
ki przy częstomoczu.

Brzoza brodawkowata (Betula verrucosa Ehrh.)

Brzoza omszona {Betula pubescens Ehrh.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 31.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary z liści działają przy stanach zapalnych pęche-
rza. Przy obrzękach pęcherza n a p a r działa o d w a d n i a j ą c e

Chaber bławatek (Centaur ea cyanus L.)

pauz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", 5. 3.5.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z kwiatów języczkowych pita 3 razy dziennie
działa przy chorobach nerek i pęcherza moczowego. Stosowana jest też j a k o środek m o -
czopędny.

Cykoria podróżnik (Cichonum intybus L.)

pan/ rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", 5. 38.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata przyrządzona z odwaru z korzenia i pita
3 razy dziennie po 1/2 szklanki działa przy chorobach nerek.

Czarnuszka siewna [Nigella saiiva L.)

pal iv rozdział ..Chorol>\ przewodu pokarmowego", s. -i').

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z nasion pity 3 razy dziennie po 1/2 szklanki

jest lekiem moczopędnym.

Czereśnia (Cerasus avium L.) Moench)

syn.: Prunus aińum L.
patrz rozdział ..Choroby przewodu pokarmowego", s. 39.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ogonków liściowych pity 3 razy dziennie
po 1/2 szklanki stosuje się przy kamicy nerkowej i pęcherzowej.

Dąb szypułkowy (Quercus robur L.)

p a t r z iozdzi.il „Choroby p i z e w o d u p o k a r m o w e g o " , s. 41.

Zastosowanie i d z i a ł a n i e : odwar z kory jest stosowany przy częstomoczu

nocnym.
 107

Drżączka średnia (Briza media L.)

łezki, Matki Boskiej łzy, tanecznik, trawa zajęcza.

S y s t e m a t y k a : trawy — Gramineae.
O p i s : luźnokepkowa bylina dorastająca do 1 m wysokości. Źdźbło jest gładkie, a liście na
brzegach szorstkie. Fioletowo nabiegłe kłoski, sercowate i bocznie spłaszczone, zebrane
są w luźne, rozpierzchłe, piramidalne wiechy. Kwitnie w maju i czerwcu.
W y s t ę p o w a n i e : łąki, przydroża, rowy, zręby.
Z a w a r t o ś ć : proteina, białko.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy bólach pęcherza pije się napar z ziela (2 garście
na szklankę wody). Zażywać 3 razy dziennie po 1/2 szklanki.

Dziewięćsił bezłodygowy (Car lina acaulis L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 85.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z korzenia m a działanie moczopędne.

Dziki bez czarny (Sambucus nigra L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 43.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z kwiatów działa moczopędnie.

Dziki bez hebd (Sambucus ebulusŁ.)

świętojańskie ziele, krzyżowe ziele, dzwonki Panny Marii, arlika, bez hebd, b. karłowy, b. leśny, b. niski, b. zielony,
hebd.

S y s t e m a t y k a : przewiertniowate — Caprifoliaceae.
O p i s : krzew o silnym, niemiłym zapachu, grubych, prosto wzniesionych pędach, dora-
stających do 2 m wysokości. Liście są nieparzysto złożone, o listkach podługowatych, ostro
ząbkowanych i zaostrzonych. Białe lub różowawe kwiaty zebrane są w płaskie nibybaldachy.
Kwitnie od czerwca do sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : brzegi lasów, zręby, zarośla, przydroża.
Z a w a r t o ś ć : substancje gorzkie.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy chorobach nerek, obrzękach nerkowych i jako
środek moczopędny stosuje się herbatę z korzeni (2 szczypty sproszkowanego korzenia na
1 szklankę wrzątku); pije się 2 razy dziennie po 1/4 szklanki. Przy tych schorzeniach można
stosować też powidła z owoców 3 razy dziennie po łyżeczce.

Gwiazdnica pospolita {Stellaria media Viii.)

patrz rozdział „Choroby serca ...", s. 16.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : nalewka spirytusowa z ziela: 3 razy dziennie po
40 kropli na 1/4 szklanki wody, działa moczopędnie.
108

Iglica pospolita {Erodium cicutarium) (L.) VHerit.)

dziębrenosek, bekasek szaleniow^. bociani nosek, bociany.

S y s t e m a t y k a : bodziszkowate — Geraniaceae.
O p i s : roślina jedno- lub dwuletnia, o łodydze wzniesionej, owłosionej, w górze pokrytej
gruczołami, dorastającej do 50 cm wysokości. Liście są pierzastosieczne. Liliowe lub bla-
dopurpurowe kwiaty są zebrane w 5 - 10-kwiatowe baldachokształtne kwiatostany wyrasta-
jące na długiej szypułce. Kwitnie od wiosny do jesieni.
W y s t ę p o w a n i e : jako chwast polny, na piaskach, przydrożach, miedzach, murach.
Z a w a r t o ś ć : garbniki, flawony, sole mineralne (głównie potasowe), witamina C,
niewielkie ilości witaminy A i kofeiny.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela wykazuje działanie moczopędne. Pije
się 1 - 2 razy dziennie po szklance.

Jałowiec pospolity (Juniperus communis L.)

patrz rozdział,, Choroby przewodu pokarmowego", s. 49.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata jałowcowa z szyszkojagód działa moczo-

pędnie i jako lek przy chorobach nerek.

Janowiecbarwierski {Genista tinctoria L.)

patrz rozdział „Choroby serca ...", s. 16.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z kwitnących pędów stosuje się przy choro-

bach nerek z obrzękami, przy kamicy pęcherzowej i chorobach pęcherza. Pije się 3 razy
dziennie po 1/2 szklanki.

Jarząb pospolity {Sorbus aucupariaL.)

patrz rozdział „Choroby serca ...", s. 16.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z owoców działa moczopędnie. Jest też sto-

sowany przy kamicy dróg moczowych. Przy kamicy nerkowej używa się powideł z owoców:
3 razy dziennie łyżeczkę.

Jasnota biała {Lamium album L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 50.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : h e r b a t a z kwiatów działa m o c z o p ę d n i e .

Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior L.)

jesion pospolity.
S y s t e m a t y k a : oliwkowate — Oleaceae.
 109

O p i s : drzewo o koronie kulistej, silnie rozgałęzionej, dorastające do 35 m wysokości.

Liście są nieparzysto pierzasto złożone. Tworzy kwiaty rozdzielnopłciowe, które zebrane są
w kwiatostany pojawiające się przed liśćmi. Kwitnie w kwietniu.
Występowanie: lasy, zarośla.
Z a w a r t o ś ć : glikozydy kumarynowe — fraksyna, eskulina i in., olejek eteryczny,
witamina C, proteiny, garbniki (do 396), kwas ursolowy.
Zastosowanie i d z i a ł a n i e : herbata z liści wykazuje działanie moczopędne.

Koniczyna polna (Trifolium awense L.)

koniczyna zwyczajna, k. kocia, kotki, kocinki, kocie nerki, kocie ziele, kończywiec, dzicciłina polna, mikołajek,
zajęcza koniczyna.
S y s t e m a t y k a : motylkowate — Papilionaceae.
O p i s : roślina jedno- lub dwuletnia o rozesłanej lub podnoszącej się łodydze, kosmato
owłosionej. Liście są trójlistkowe, o listkach równowąsko podługowatych, drobno ząbko-
wanych. Różowawe kwiaty mają koronę krótszą od działek kielicha i gęstego, odstającego
owłosienia. Są one zebrane w walcowate kwiatostany, stojące pojedynczo na gałązkach.
Kwitnie od czerwca do września.
W y s t ę p o w a n i e : suche, piaszczyste wzgórza, nieużytki, pola.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, żywica, garbniki.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary z ziela, pite 3 razy dziennie po 1/2 szklanki,
mają zastosowanie przy chorobach nerek.

Kopytnik pospolity {Asarum europaeurn L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 87.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy atakach zapalnych pęcherza przeciwbólowo
działa wyciąg z kłączy. Należy je kilkarotnie zagotować w wodzie, następnie namoczyć
w winie przez okres 7 dni. Zmieszane wino z wodnym ekstraktem stosuje się w postaci
kropli: 30 kropli 3 razy dziennie. Działa przeciwbólowo.

Kurzyślad polny (Anagallis arnensis L.)

patrz rozdział ,,Choroby przewodu pokarmowego", s. 57.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z ziela, pita 3 razy dziennie po 1/2 szklanki,
działa przy chorobach nerek, głównie kamicy. Działa też moczopędnie.

Marzymięta grzebieniasta {Elsholtzia patrini (Lepechin) Garcke)

marzymięta jednostronna.
S y s t e m a t y k a : wargowe — Labiatae.
O p i s : roślina jednoroczna o nieznacznie owłosionej, gałęzistej łodydze dorastającej
do 50 cm wysokości. Liście na ogonkach mają kształt jajowaty lub podługowaty i są brze-
110

giem piłkowane. Drobne, różowe kwiaty zebrane są w szczytowe, gęste, jednostronne ni-
bykłosy. Kwitnie od czerwca do sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : pola, ogrody, przydroża, roślina ruderalna, rozszerzająca swój
zasięg geograficzny ze wschodu na zachód.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z suszonego ziela (garść ziela na 1 1 wody)
działa moczopędnie: pić 3 razy dziennie po szklance.

Marzymięta grzebieniasta — F.hholtziapatrini (Lepechin) Garcke

Mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi L.)

mącznica garbarska, niedźwiedzie jagody, niedźwiedzie grono, niedźwiedzina, niedźwiedzie uszko, chrościna, chruś-
cina jagodna, muczelnik.
S y s t e m a t y k a : wrzosowate — Ericaceae.
O p i s : krzewinka o pędach ścielących się, dochodzących do 1,5 m długości. Liście
są odwrotnie jajowate, brzegiem omszone, skórzaste, zimozielone. Białe lub jasnoróżowe
kwiaty zebrane są po kilka w zwisłe grona. Kwitnie w maju i czerwcu.
 111

W y s t ę p o w a n i e : piaszczyste gleby, suche lasy sosnowe.

Z a w a r t o ś ć : glikozydy fenolowe (arbutyna do 896 i metyloarbutyna — znacznie mniej),
garbniki, kwasy organiczne, związki s'luzowe i żywicowe.

Mącznica lekarska — Arctostaphylos uva-uru L.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy kamicy nerkowej stosuje się wywar z liści:

2 łyżki suszonych liści zagotować w 3 szklankach wody i pić po 1 szklance rano i wieczo-
rem. Można też stosować sproszkowane liście: 3 łyżki sproszkowanych liści gotować
z woda (1,5 szklanki). Gotować do czasu uzyskania 1 szklanki płynu.

Nawłoć pospolita (Solidago virga-aurea L.)

prosianawłoć pospolita, włoć, głowienka czerwona, złota rózga, złota dziewica, złotnik, urasz.

S y s t e m a t y k a : złożone — Compositae.
O p i s : roślina wieloletnia, dorastająca do 1 m wysokości, czasem owłosiona. Łodyga
górą rozgałęziona. Liście odziomkowe jajowate, tępe, piłkowane, środkowe — ogonkowe,
górne — siedzące, lancetowate i ostre. Żółte kwiaty zebrane w koszyczki tworzą wiechokształt-
ne grona. Kwitnie od lipca do września.
W y s t ę p o w a n i e : suche lasy, zarośla, na skraju pól oraz dróg; pospolicie.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, garbniki, gorycze, flawony i saponiny.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar ze świeżych, kwitnących pędów (50 g ziela
na 1 1 wody) stosuje się przy kamicy nerkowej i w stanach zapalnych pęcherza moczowego.
Należy pić 3 razy dziennie po 1/2 s?ktanki. Odwar ten ma też działanie odwadniające.
112

Paprotka zwyczajna {Połypodium vulgare L.)

patrz rozdział,.Choroby przewodu pokarmowego", s. 64.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z kłączy jest stosowany przy chorobach

nerek i jako lek odwadniający.

Pietruszka zwyczajna {Petroselinum satimim Hoffm.)

pietruszka domowa, p. siewna, pietruziele, piotruziele.

S y s t e m a t y k a : baldaszkowate — Umbellijerae.
O p i s : roślina dwu- lub wieloletnia, o nagiej, górą rozgałęzionej łodydze, dorastająca
do 1 m wysokości. Ciemnozielone, połyskujące liście są 2 - 3-krotnie pierzaste. Drobne,
żółtozielone kwiaty pojawiają się dopiero w drugim roku i zebrane są w baldachy złożone.
Kwitnie w czerwcu i lipcu.
W y s t ę p o w a n i e : w uprawie.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, w którego skład wchodzą apiol, pinen i in., glikozyd
flawonowy apiina, w owocach ślad furokumaryny, sole mineralne w korzeniach, związki
żywicowe i śluzowe, kwasy organiczne, cukry, tłuszcz, białko, garbniki, witamina C (w liś-
ciach do 300 mg%).
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary z korzeni lub liści mają działanie moczopęd-
ne i są stosowane przy schorzeniach układu moczowego.

Podagrycznik pospolity (Aegopodiumpodagrańn L.)

gier, kozia stopa, kozia stopka, śnitka, giersz.

S y s t e m a t y k a : baldaszkowate — Umbellijerae.
O p i s : bylina o czołgających się kłączach i łodygach osiągających wysokość 90 cm. Białe
kwiaty zebrane są w baldachy o 12 - 13 szypułkach. Owoce osiągają 3 - 4 mm długości.
W y s t ę p o w a n i e : jest pospolitym chwastem, rosnącym na całym obszarze kraju:
przy płotach, w zaroślach, w lasach liściastych, a najczęściej w ogrodach. Lubi wilgotne
i cieniste miejsca.
Z a w a r t o ś ć : w świeżych liściach znajduje się do 282 mg96 witaminy C, do 12 mg96
karotenów, a w suchych liściach do 1096 białka i do 396 tłuszczu. W okresie owocowania
ilość witaminy C i karotenów szybko maleje. Cała roślina zawiera również sterole oraz
w znacznych ilościach sole mineralne, jak wapń, potas i ok. 10 mg manganu w 100 g
świeżego surowca. Owoce zawierają żółty olejek eteryczny o dość przyjemnym, aromatycz-
nym zapachu i piekącym smaku.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela podaje się przy bólach nerek.

Popłoch pospolity {Onopordon acanthium L.)

S y s t e m a t y k a : złożone — Compnsitae.
O p i s : roślina jednoroczna, dorastająca do 2 m wysokości. Łodyga jest szeroko kolcza-
 113

sto oskrzydlona dzięki zbiegającym wzdłuż niej ogonkom liściowym. Liście mają kształt
eliptyczny — dolne są szersze, wyższe — węższe i są kolczasto ząbkowane. Jasnopurpurowe
kwiaty tworzą duże (do 5 cm) koszyczki z odstającymi kolcami na okrywach. Kwitnie w lip-
cu i sierpniu.
W y s t ę p o w a n i e : pastwiska, przydroża, miejsca ruderalne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata ze świeżych liści jest stosowana przy stanach
zapalnych dróg moczowych.

Porzeczka czarna {Ribes nigrurn L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 96.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy kamicy nerkowej i stanach zapalnych pęcherza
pomaga herbata z jagód, liści lub młodych pędów pita 3 razy dziennie po 1/2 szklanki.

Poziomka pospolita (Fragaria vesca L.)

patrz rozdział „Choroby serca ...", s. 20.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z ziela i owoców ma zastosowanie w leczeniu
kamicy nerkowej.

Przytulia czepna (Galium aparine L.)

przytulia ostrzyca, p. lepczyca, lepczyca, ostrzyca.

S y s t e m a t y k a : marzanowate — Rubiaceae.
O p i s : roślina roczna lub czasem dwuletnia o łodydze czworokanciastej, rozgałęzionej,
leżącej lub wspinającej się, dorastającej do 1,5 m długości. Cała roślina pokryta jest silnie
zadzierzystymi, haczykowatymi szczecinami. Klinowatolancetowate liście zebrane są po
6 - 8 w okółki. Węzły są zgrubiałe i pokryte sztywnymi włosami. Drobne, białe lub zielona-
wobiałe kwiaty wyrastają z kątów liści. Kwitnie od maja do października.
W y s t ę p o w a n i e : uciążliwy chwast polny, ponadto przychacia, zarośla, lasy.
Z a w a r t o ś ć : glikozyd irydoidowy (asperulozyd), kwasy organiczne (cytrynowy i galu-
sowy), saponiny, ślady alkaloidów, witamina C.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela ma działanie odwadniające i stosuje
się go przy kamicy nerkowej.

Przytulia właściwa {Galium verum L.)

przytulia żółta.

S y s t e m a t y k a : marzanowate — Rubiaceae.
O p i s : bylina z kłączami zaopatrzonymi w rozłogi. Łodyga osiąga wysokość 1 m i nie jest
zadzierzysto szorstka. Liście są wąskie, do 3 cm długie, z wierzchu ciemnozielone, a spodem
blade i często omszone. Są zestawione po 5 - 12 w okółkach. Żółte, drobne kwiaty tworzą
kwiatostany na szczycie łodygi. Kwitnie od lipca do września.
114 <

W y s t ę p o w a n i e : łąki, przydroża, miedze, widne zarośla i lasy.

Z a w a r t o ś ć : związki irydoidowe (irydoid asperulozydu), pochodne antracenu.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok wyciśnięty z ziela podaje się z gorącą wodą
w celu uzyskania działania moczopędnego.

Przytulia czepna — Galium aparine L.

Rdest ptasi [Polygonum aviculare L.)

wróble języczki, drutowiec, świńska trawa, podróżnik, bzdziorst.
S y s t e m a t y k a : rdestowate — Polygonaceae.
O p i s : roślina jedno- lub dwuletnia o łodydze często rozesłanej lub podnoszącej się.
Wówczas może osiągnąć wysokość 50 cm. Liście są drobne, eliptyczne, a czasem różnej
wielkości. Drobne, białawe lub czerwonozielonawe kwiaty są zebrane po kilka w pachwi-
nach liści. Kwitnie od czerwca do października.
W y s t ę p o w a n i e : przydroża, miejsca wydeptywane, pola, szczególnie na piaskach.
 115

Z a w a r t o ś ć : krzemionka, związki flawonowe, garbniki, substancje śluzowe, alkaloid,

nieco antrachinonów.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy chorobach nerek, kamicy nerkowej i zapaleniu
pęcherza moczowego stosuje się napar z ziela, który należy pić 3 - 5 razy dziennie po
1/2 szklanki.
Róża dzika {Rosa canina L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 69.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z owoców lub samych pestek (1 łyżka na

1 szklankę wody) daje herbatę moczopędna. Stad jej zastosowanie przy kamicy nerkowej
i innych schorzeniach nerek i pęcherza.

Skrzyp polny (Equisetum awense L.)

patrz rozdział ..Choroby układu o d d e c h o w e g o " , s. 101.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy chorobach nerek i pęcherza, a głównie przy

kamicy nerkowej, stosuje się odwar z ziela (15 g ziela na 1 1 wody). Należy pić 3 razy
dziennie po 1/2 szklanki. Odwar ten działa moczopędnie.

Stokrotka pospolita {Bellisperennis L.)

patrz rozdział „Choroby serca ...", s. 21.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela stosuje się przy kamicy nerkowej

i pęcherzowej.

Śliwa tarnina [Prunus spinosa L.)

patrz rozdział „ C h o r o b y przewodu p o k a r m o w e g o " , s. 74.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z kwiatów jest skuteczna przy chorobach

nerek i pęcherza moczowego.

Tatarak pospolity {Acorus calamus L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 7 5.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy kamicy nerkowej można stosować wywar
z kłącza (10 - 15 g kłącza gotować w 1/2 1 wody), który należy pić 2 - 3 razy dziennie
po 1/2 szklanki.

Widłak goździsty (Lycopodium clanatum L.)

babimór, swarzybaba, kołtun, pas św. Jana, włóczęga.
S y s t e m a t y k a : widłakowate — Lycopodiaceae.
O p i s : bylina o zielonej łodydze płożącej się lub podnoszącej, częściowo pod ziemią.
Odgałęzienia boczne skierowane są ku górze w postaci widełek. Liście ułożone gęsto,
116

spiralnie są drobne, lancetowate i bezogonkowe. Zarodnie zebrane są w kłosy długoszypuł-

kowe, s,tojące zwykle po dwa na pędzie. Dojrzałe liście zarodniowe są jajowate i ząbkowa-
ne, przechodzą w biały włos szczytowy. Zarodniki są żółtawym, delikatnym proszkiem,
lżejszym od wody. Wydmuchiwane w otwarty płomień spalają się wybuchowo. Nie charak-
teryzują się ani zapachem, ani smakiem.
W y s t ę p o w a n i e : wrzosowiska, suche lasy, zwłaszcza sosnowe, rzadziej suche łąki.
Wszystkie gatunki widłaka są pod ochroną.
Z a w a r t o ś ć : w zarodnikach występuje 45-5096 jasnożółtego oleju, sporopolenina
(politerpen) oraz około 396 soli mineralnych. Oprócz tego wszystkie gatunki widłaków za-
wierają w zielu (nie w zarodnikach!) toksyczne alkaloidy.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a ' n i e : przy stanach zapalnych pęcherza i przy kamicy pę-
cherzowej i nerkowej stosuje się odwar z zarodników (2 - 3 g na szklankę wody). Pić
3 razy dziennie.

Wilżyna ciernista (Ononis spinosa L.)

lisi ogon.

S y s t e m a t y k a : motylkowate — Papilionaceae.
O p i s : krzew lub bylina o łodydze silnie ciernistej, dorastającej do 60 cm wysokości.

Wilżyna ciernista — ()mmi\ spinnsn L.

 117

Liście są pojedyncze, trójlistkowe, o listkach ząbkowanych. Żyworóżowe kwiaty maja ciem-

niejszy żagielek i stoją pojedynczo lub czasem po 2 w kątach liści. Kwitnie od czerwca do
września.
W y s t ę p o w a n i e : suche miejsca, przydroża, łąki.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, glikozyd flawonowy.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy kamicy nerek i pęcherza moczowego lub jego
stanach zapalnych stosuje się odwar z korzenia — 30 g na 1 1 wody.

Werbena pospolita (Verbena ofjicinalis L.)

patrz rozdział „Schorzenia układu oddechowego", s. 103.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy kamicy i stanach zapalnych nerek i pęcherza

moczowego stosuje się napar z liści: 3 razy dziennie po szklance.
 CHOROBY SKÓRY I OWRZODZENIA

Dermatologia to jeden z najbardziej zróżnicowanych działów we współczesnej medy-

cynie, zarówno pod względem symptomatologii, jak i etiologii i terapii. Dawniej wszystkie
zmiany skórne dostrzegalne „gołym okiem" określano w medycynie ludowej jako ranę
lub wyrzut. Przyjmowano, że wyrzuty są to najczęściej zmiany skórne, ropne, trudno gojące
się. Zaliczano tu liszaje, egzemy, zołzy (skrofuły), świerzb, parchy, rzeżaczkę, kiłę i owrzo-
dzenia nowotworowe. Etiologii chorób dopatrywano się w złej przemianie materii, „złej
pracy całego organizmu" itd. Innej przyczyny schorzeń nie znano. W leczeniu stosowano
przemywania, okłady, smarowania i kąpiele. Zioła odpowiednio dobrane i spreparowane
podawano doustnie. O efektach ówczesnego leczenia niewiele wiemy. Na pewno jednak
terapia ziołowa nie wywoływała tak licznych objawów ubocznych, jakie obserwuje się przy
chemioterapii.

Aloes drzewiasty {Afoearboreuens Mili.)

|)HM7 i i > / i l / i . i l . . ( ; h ( i i < > l > \ j > i / r w m l u p o k a r m o w e g o " . v 2 2 .

Z a s i o s o w a nic i d z i a ł a n i e: sok z liści s t o s u j e się z e w n ę t r z n i e do świeżych skale-

czeń i t r u d n o gojących się r a n .

Arnika górska {Arnica monlana L.)

ponioi nik górski, p. lekarski.

S y s t e m a t y k a : złożone — Cornpnsitae.
O p i s : bylina o ogruczolonej łodydze, dorastającej do 60 cm wysokości. Na łodydze sa
2 - 3 pary odległych od siebie liści, malejących ku górze. Dolne liście, dość grube i o kształ-
cie odwrotnie jajowatym tworzą przyziemną różyczkę. Złocistożółte kwiaty są zebrane
w 1 - 5 dość dużych koszyczków. Kwitnie od czerwca do sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : łąki i hale górskie, połoniny, brzegi lasów w Sudetach i Karpatach
Wschodnich. Czasem na niżu.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, polyiny, związki Hawonowe, garbniki, laktony seskwi-
terpenowe typu gwajanu.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wyciąg a l k o h o l o w y ' w s t o s u n k u 1 :10) z ł o d y g .
 1 19

kwiatów i korzeni stosuje się zewnętrznie w postaci okładów przy stłuczeniach, siniakach
i crudno gojących się ranach. Do okładów używa się 20 - 40 kropli wyciągu na 1/2 1 wody.
Można też zalewać zanieczyszczone i trudno gojące się rany 20 kroplami wyciągu.

Arnika górska — Arnica monlana L.

Babka lancetowata {Plantago lanceolata L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 23.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : okłady ze zgniecionego ziela lub soku z liści przykła-

da się na rany z odczynem zapalnym. Okłady te stosuje się też w przypadku użądleń przez
owady.

Babka zwyczajna {Plantago maior L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 23.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : świeże rany, ropiejące owrzodzenia lub poparzenia

okłada się świeżymi liśćmi i w zależności od stopnia zanieczyszczenia rany, zmienia się te
okłady odpowiednio często.
120

Biedrzeniec mniejszy [Pimpinella saxi/raga L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 27.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : z ziela s p o r z ą d z a sie o k ł a d y n a r a n y .

Bluszczyk kurdybanek {Glechoma hederacea L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 28.
Z a s t o s o w a - n i e i d z i a ł a n i e : ziele jest stosowane do okładów na rozległe rany,
trudno gojące sie wrzody i liszaje.

Borówka brusznica {Yaccituum ińtis-idaea L.)

pairz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 30.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok z pogniecionych jagód służy d o okładów miejsc
oparzonych.

Cebula ogrodowa [AUium cepa L.)

pauz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 3 5.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : okłady z utartych liści stosuje sie na t r u d n o gojące
sie rany, a pieczone plasterki cebuli przykłada sie na czyraki.

Centuria pospolita {Centnunum umbellalurn Gilib.)

syn.: Erythraea centauruim Pers.

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego ', s. 35.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : świeże, rozgniecione lub posiekane ziele przykłada
sie na rany. Można też stosować wyciąg z ziela jako płyn dezynfekcyjny do zmywania ran
przy skaleczeniach skórnych.

Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 36.

Zastosowanie i d z i a ł a n i e : odwar lub napar z kwiatów jest używany przy gruź-
licy skóry. Wchodzi też w skład maści ziołowych przeciw t r u d n o gojącym się r a n o m .

Cykoria podróżnik (Cichoriurn intybus L.)

pauz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 38

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar ze sproszkowanego ziela stosuje się przy
przewlekłych wypryskach skórnych — egzemach.
 121

Dąbrówka rozłogowa (Ajugareptans L.)

gadziel rozłogowa, garlanka.

S y s t e m a t y k a : wargowe — l.nhiatar.
O p i s : bylina dorastająca do 30 cm wysokości. Ma łodygę wyprostowaną, czterokancia-
stą, z liśćmi górnymi naprzeciwległymi oraz dolnymi zebranymi w różyczkę. Jasnoniebieskie
kwiaty są zebrane (po 6 - 12) w nibyokółki. Kwitnie od kwietnia do czerwca. Wytwarza dłu-
gie, ulistnione, nadziemne rozłogi.
W y s t ę p o w a n i e : jest to pospolita roślina lasów, zarośli oraz nie pielęgnowanych
łąk i pastwisk.
Z a w a r t o ś ć : olejki lotne, garbniki, witaminy A i C.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywarem z ziela przemywa się ropiejące rany.

Driakiew żółtawa {Scabiosa ochroleuca L.)

(I. podgryziona, piotrusznik.

S y s t e m a t y k a : szczeciowate — Dipsacaceae.
O p i s : bylina lub roślina dwuletnia o wzniesionej łodydze, dorastającej do 80 cm wyso-
kości. Liście tworzą płonne różyczki i są lirowate. Łodygowe liście mogą być też lirowate,
lecz częściej są pierzastosieczne, karbowane lub piłkowane. Żółtawobiałe kwiaty są skupione
w dość duże główki. Kwitnie od lipca do października.
W y s t ę p o w a n i e : przydroża, suche skłony i widne zarośla.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z korzenia pity 3 razy dziennie ma zastosowa-
nie przy kile. W tym schorzeniu stosuje się go również do okładów na miejsca owrzodzone.

Dymnica pospolita {Fumaria offianalis L.)

p a t r z rozdział ,,Choroby p r z e w o d u p o k a r m o w e g o " , s . 4 1 .

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy gruźlicy skóry, liszajach i e g z e m a c h s ą s t o s o w a -
n e n a p a r y , o d w a r y i wywary z ziela: 2 - 3 razy d z i e n n i e p o 1 szklance.

Dziewanna wielkokwiatowa (Yerbascum thapsiforme Schrad.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 42.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : świeżych, zmiażdżonych liści używa się do okładów
na rany i przeciw brodawkom, a zmieszanych z tłuszczem — jako maść na wypryski.

Dziewięćsił bezłodygowy (Carlinaacaulis L.)

pauz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 85.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy liszajach, wypryskach i grzybicach stosuje się
okłady z odwaru korzenia, gotowanego w równych częściach z octem i wodą lub winem
i wodą.
122

Dziki bez czarny {Sambucus nigra L.)

patrz rozdział ..Choroby przewodu pokarmowego", s. 43.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : świeże liście służą do okładów przy poparzeniach
i obrzękach.

Fiołek trójbarwny (Viola tricolor L.)

bratek trójbarwny, macoszka, sierotki.
S y s t e m a t y k a : fiołkowate — liolaceae.
O p i s : roślina jedno- lub dwuletnia o rozesłanej lub podnoszącej się, kanciastej łodydze,
dorastająca do 40 cm wysokości. Liście są łopatkowate, okrągławe, ogonkowe. Przylistki
mają wygląd liściopodobny. Niebiesko-fioletowo-żółte kwiaty są grzbieciste i wytwarzają
długą ostrogę. Ich barwa może być różna i nie zawsze trójbarwna. Kwitnie od kwietnia
do października.
W y s t ę p o w a n i e : pola, przydroża.
Z a w a r t o ś ć : rutyna i inne związki flawonoidowe, saponiny.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbatę z kwiatów pije się 3 razy dziennie po 1/2
szklanki przy wszelkich wysypkach, wypryskach skórnych u niemowląt. Lepsze działanie
wykazują przy tym kwiaty z błękitnymi płatkami niż takie, u których są tylko płatki żółte.
Przy skazie białkowej stosuje się okłady ze zmiażdżonego ziela wymieszanego z mlekiem.

Glistnik jaskółcze ziele {ChelidoniummaiusL.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 45.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : proszek lub wyciąg z korzenia można stosować przy
owrzodzeniach. Sok niszczy brodawki.

Gwiazdnica pospolita {Stellaria media Viii.)

patrz rozdział ,,Choroby serca ...", s. 16

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : okłauy z nalewki alkoholowej są skuteczne na wrzo-
dy i czyraki.

Hyzop lekarski {Hyssopus officinalis L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 48.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary z kwitnących pędów służą do okładów na
miejsca stłuczone.

Jastrzębiec kosmaczek {Hieraciumpilosella L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 50.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : n a p a r y z ziela stosuje się d o o k ł a d ó w n a r a n y .
 123

Jemioła pospolita (Yiscurn album L.)

p . n i 7 i o / ( i / i a ł . . C h o r ó b ) s r u a ... , s. 1 7 .
Z a s i o s o w a n i c i <1 z i a ł a n i c : s p r o s z k o w a n e j a g o d y są u ż y w a n e d l a d z i e c i p r z y
i obaczycach.

Jeżyna fałdowana {Rubus plicatus W. et N.)

p a n / ]o/d/i,d ..Choroln p i / c u o d u pokarmowego", s. 51.
Z a s i o s o w a n i e i d z i a ł a n i <•: odwar z ziela jesi używany przy leczeniu liszajów:
3 szczypty młodych, suszonych pędów zalewa się szklanka wrzątku, pozostawiając do
ostudzenia przez noc. Należy pić na czczo.

Kocanki piaskowe [Helichrysum arenarium (L.) M o e n c h )

patrz rozdział „Choroby pr/euodu pokarmowego", s. 52.
Z a s i o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy r ó ż n y c h chorobach skóry pije się h e r b a t ę
z ziela 3 razy d z i e n n i e po 1/2 szklanki.

Kopytnik pospolity (Asarum europaeum L.)

p.iu/ m/d/i<ił „Chorotn układu oddechowego", s. 87.
Zastosowanie i d z i a ł a n i e : odwary z liści likwidują lokalne skórne nacieki
ropne.

Kruszyna pospolita {Frangulaalnus Mili.)

pan/ rozdział ..Choroby pr/ewodu pokarmowego . s. 55.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar ze świeżej kory służy do zymwania skóry
przy świerzbie. Przy chorobach skórnych można też stosować' okłady ze świeże) kory.

Krwawnik pospolity {Achillea millefolium L.)

pan/ rozdział ,.Choroby przewodu pokarmowego", s. 56.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : świeże liście — g n i e c i o n e l u b s i e k a n e — służą do
o k ł a d ó w przv o u r z o d z e n i a c h, stłuczeniach i r a n a c h .

Kurzyślad polny {Anagallis arvemis L.)

p a n / rozd/iał ..Choroln przowodu pokarmowego", s. i7.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wrzody okłada sie zielem.
124

Len zwyczajny {Linum usitatissimum L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 58.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : miejsca oparzone okłada się olejem lnianym lub
robi się opatrunek z płótna lnianego nasączonego olejem.

Lipa drobnolistna (Tilia cordata M ill.)

syn.: T. paruifolia Ehrh., T. ulmifolia Scop.
lipa małolistna.

Lipa szerokolistna {Tilia platyphyllos Scop.)

syn.: T. grandifolia Ehrh.

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 88.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : łyko świeżo zdarte z pnia łagodzi ból miejsc opa-

rzonych. Okłady ze świeżych liści mają działanie przeciwbólowe i odkażające. Są stosowane
przy gnijących ranach.

Lnicznik siewny {Camelinasativa (L.) Cr.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 89.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : okłady z liści stosuje się przy stanach ropnych skóry.

Łopian większy (Arctium lappa L.)

syn.: Lappa maior Gaertn.
głowacz, łopuch, kostropacz, łopień, dziady.

S y s t e m a t y k a : złożone — Compositae.
O p i s : jest to roślina dwuletnia, osiągająca 2 m wysokości i wytwarzająca w pierwszym
roku rozetę długich (50 cm) liści. Łodygi są silnie rozgałęzione i na szczytach wykształcają
kwiaty zebrane w koszyczki. Przekwitające koszyczki kwiatowe mają na szczycie haczykowate
łuski okrywy, którymi czepiają się przechodzących ludzi i zwierząt i tym sposobem rozprze-
strzeniają swój zasięg w przyrodzie.
W y s t ę p o w a n i e : przychacia, przydroża, rumowiska, gruzy oraz ogrody i brzegi la-
sów; pospolity.
Z a w a r t o ś ć : głównym składnikiem jest wielocukier (inulina). W suchym surowcu zawar-
tość jego waha się w granicach 27 - 4596. Oprócz tego występują w łopianie olejek eteryczny
(do 0,296), związki poliacetylenowe, garbniki (3 - 596), goryczka, arkcjopikryna, związki
żywicowe, witamina C i związki proteinowe (ok. 1296). Sole mineralne łopianu bogate są
w siarczki i fosforany. Owoce zawierają do 7096 tłustego oleju i lignany.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : ze zmiętych liści można robić okłady na oparzenia,
jątrzące się rany, owrzodzenia oraz przy zmianach skórnych w przebiegu kiły. Odwar z ko-
rzeni stosuje się do zmywań przy egzemie, liszaju i łuszczycy.
 125

Mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi L.)

patrz rozdział „Choroby nerek ...", s. 110.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy rzeżączce stosuje się herbatę z suszonych liści:

2 łyżki stołowe suszu zalewa się 3 niepełnymi szklankami wrzątku, które odparowuje się
do objętości 2 szklanek. Należy pić 2 razy dziennie po 1 szklance rano i wieczorem. Można
też stosować zewnętrznie do przepłukiwania cewki moczowej.

Melisa lekarska {Melissa officinalis L.)

patrz rozdział „Choroby kobiece", s. 146.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : okłady z d r o b n o pogniecionych liści działają prze-

ciwbólowo i chłodząco i są stosowane na rany.

Mierznicaczarna {Ballota nigra L.)

szanta czarna, bezząb.

S y s t e m a t y k a : wargowe — Labiatae.
O p i s : bylina o niemiłej woni, łodydze owłosionej, dorastającej do 1,5 m wysokości.
Sercowato okrągławe lub jajowate liście stoją naprzeciwległe i są grubo karbowane lub
wcinano piłkowane. Jasnoróżowo-lila kwiaty zebrane są w gęste, wielokwiatowe nibyokół-
ki. Kwitnie od lipca do października.
W y s t ę p o w a n i e : przydroża, przychacia, rumowiska, zarośla, zwłaszcza ogrody.
Z a w a r t o ś ć : olejki eteryczne i garbniki. Roślina mało przebadana.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : okłady z naparów z ziela stosuje się przy podagrze.

Mniszek pospolity (Taraxacum officinale Web.)

patrz rozdział „Choroby serca ...", s. 18.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy chorobach skórnych stosuje się nalewkę alko-
holową z ziela: pić 3 - 4 razy dziennie po 5 kropli. Można też pić herbatę sporządzoną z ko-
rzeni i posiekanego ziela: 3 razy dziennie po kieliszku (100 g). Przy wysypkach skórnych sto-
suje się również kąpiele i okłady z naparów z ziela.

Nagietek lekarski (Calendula officinalis L.)

nogietek lekarski, n. ogrodowy, paznogietek, pazurki, miesięcznica, stulik, paznogietka.

S y s t e m a t y k a : złożone — Compositae.
O p i s : roślina roczna, wyprostowana, rozgałęziona, dorastająca do 50 cm wysokości
Liście dolne są szerokołopatkowate, górne — lancetowate lub podługowate. Pomarańczowe
kwiaty skupione są w koszyczki. Kwitnie od czerwca do jesieni.
W y s t ę p o w a n i e : uprawiany w ogródkach, czasem dziczeje.
126

Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, barwniki flawonowe, karoteny (około 3%), garbniki,

gorycze, żywica, śluz i kwasy organiczne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : służy do okładów na t r u d n o gojące się rany, nawet
o charakterze nowotworowym. Powoduje gojenie się bez ropienia i zapalenia. Używa się
w tym celu nalewki alkoholowej, która sporządza się zalewając 1 część kwiatów 10 częścia-
mi alkoholu. Tak przygotowaną nalewkę należy pozostawić w dobrze zatkanej butelce
na świetle słonecznym przez 5 - 10 dni. Nalewkę można też stosować do usuwania liszajów,
piegów i brodawek.

Nostrzyk lekarski ( Mclilolus nfficinalis (L.) L a m . e t T h u i l . )

[Kin / i n/d/iał ,.Choi oln układu o < U lec h o w e g o " , s. 91.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywary z ziela i kwiatów są stosowane do okładów

przy obrzękach i stanach zapalnych gruczołów, a także do przemywania ran.

Olsza c z a r n a {Alnusglutińosa (L.) G a e r t n . )

patrz ro/d/iał „Choroby przewodu pokarmowego". \ h2

Zastosowanie i d z i a ł a n i e : okłady ze zmiętych liści namoczonych w ciepłej wo-

dzie są stosowane na obrzęki i t r u d n o gojące się rany.

Orzech włoski (Jitglans regm L.)

pairz.ro/tl/ial ..Choroln pwewodu pokarmowego . v 62.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : kąpiele w odwarze z liści lub okłady z nich mają

działanie lecznicze przy zmianach gruźliczych i kiłowych skóry. Stosuje się 10 g suszonych
liści na 1 1 wody.

Podbiał pospolity {Tussilagofarfara L.)

(
pauz ro/dzial „Cliorobj układu o d d e c h o w e g o , s. ł4.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : okłady ze świeżych, młodych liści używa się przy

żylakowatych owrzodzeniach podudzi i róży na twarzy. Wywar z liści służy do przemywania
ran i okładów przy obrzękach i płynie w jamie brzusznej.

Pokrzywa zwyczajna Wrtica dioica L.)

pali/ rozdział ..Choroln układu oddechowego", s. 9.5.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wszelkie wypryski i wysypki skórne należy smarować

wyciągiem z nasion zmieszanych z chrzanem (w równych częściach). Wyciąg sporządzamy
przez zalanie nasion mocnym winem, zakorkować i pozostawić na 2 tygodnie. W między-
czasie wstrząsnąć butelką kilkakrotnie; po tym okresie przeliltrować.
 127

Poziomka pospolita {Fragana vesca L.)

putrz to/il/ial ..Choroby serca...", s. 20.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sproszkowane liście stosuje się do okładów przy

oparzeniach, a zmiażdżone owoce — przy egzemach.

Przelot pospolity [Anihyllis vulneraria L.)

wełnica, żółwie ziele.

S y s t e m a t y k a : motylkowate — Papilionaceae.
O p i s : bylina dorastająca do 60 cm wysokości. Liście odziomkowe pojedyncze lub
o 1 - 4 parach listków bocznych i dużym listku szczytow7m. Kwiaty na pędach łodygowych,
występujące w zbitych główkach, są żółte lub czasem purpurowe. Kwitnie od maja do
sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e: rośnie na suchych zboczach, w zaroślach i w partiach stepowych.
Z a w a r t o ś ć : saponiny i in.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z ziela lub kwiatostanów służy do przemy-
wania ran.

Przytulia czepna {Galin/n aparine L.)

p a n / m/d/i.il „Choroby nerek... . s. 113.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela używa się do przemywania owrzo-

dzonych miejsc skóry. Herbatę z ziela należy pić przy wszelkich wypryskach i owrzodzeniach.

Psianka słodkogórz (Solanu/n dukamara L.)

p . i u y lo/cl/i.il . . C l i m o l n pr/ewodu p o k a n n o w e g o " , s. 67.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : o k ł a d y z w y w a r u z ziela stosuje się przy u p o r c z y -

wych w y s y p k a c h .

Rdest wężownik (Polygonum historia L.)

S y s t e m a t y k a : rdestowate — Hnlygmtaceae.
O p i s : bylina o grubych, wygiętych kłączach. Wyprostowana łodyga dorasta do 1 m wy-
sokości. Jajowatolancetowate liście są brzegiem faliste, a kwiaty zebrane w gruby, kłoso-
kształtny kwiatostan. Kwitnie w lipcu i sierpniu.
W y s t ę p o w a n i e : na łąkach i polanach.
Z a w a n o ś ć: garbniki.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : stosowany jest zewnętrznie przy ranach i owrzo-
dzeniach.
128

Rojnik murowy (Sempervivum tectorum L.)

rojnik pospolity.

S y s t e m a t y k a : gruboszowate — Crassulaceae.
O p i s : bylina wytwarzająca ciemnozielone, rozwarte różyczki z odwrotnie jajowatych,
podługowatych liści. Ich średnica może wynosić 10 cm. Pędy kwiatowe wyrastają z tych
różyczek i osiągają wysokość 25 cm. Drobne, brudnoróżowe kwiaty mają ciemne smużki
i zielonawe prążki na grzbiecie. Kwitnie od lipca do września.
W y s t ę p o w a n i e : roślina ozdobna ogrodów skalnych i murów. Sadzona.
Z a w a r t o ś ć : garbniki, kwas jabłkowy, substancje śluzowe, alkaloidy.

Rojnik murowy — Sempervivitm tfclumni L.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : miejsca otarte, oparzone, owrzodzone, a także od-
ciski okłada się rozgniecionymi liśćmi lub przykłada się sok z tych liści. Można też stosować
maść rojnikową: pogniecione liście gotuje się z tłuszczem, rozgotowane na miazgę przeciera
się przez płótno.

Rumianek pospolity (Małricana chamomilla L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 70.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : o k ł a d y z n a p a r u z ziela s t o s u j e się n a r a n y i o b r z m i e -
nia.
 129

Rzepik pospolity {Agńmonia eupatoria L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 99.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : okłady z drobno posiekanych liści stosuje się na ro-
piejące i trudno gojące się rany oraz na owrzodzenia i obrzęki.

Rzeżucha łąkowa (Cardarninępratensis L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 100.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok wyciśnięty z ziela lub odwar z ziela stosuje się
przy owrzodzeniach skóry. Na oparzenia używa się maść sporządzoną z 4 - 6 g soku roztar-
tego z 30 g świeżego masła.

Skrzyp polny (Eauisetum arven.se L.)

patrz rozdział ..Choroby układu oddechowego", s. 101.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : okłady z odwaru z ziela (15 g ziela na 1 1 wody)
mają zastosowanie przy ranach, owrzodzeniach i zmianach skórnych typu egzemy.

Szczaw zwyczajny (Rumex acetosa L.)

patrz rozdział ,.Choroby przewodu pokarmowego", s. 73.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : okłady z liści, korzeni i owoców przyśpieszają goje-
nie ran, miejsc stłuczonych i zwichnięć. Leczą wrzody i czyraki.

Tawuła wiązolistna {Spireaulmifolia Scop.)

lauuła błotna.
S y s t e m a t y k a : różowate — Rosaceae,
O p i s : krzew dorastający do 2 m wysokości. Gałązki ma lekko przewieszone i kanciaste.
Liście są jajowate i dość nagle zwężające się u nasady. Białe kwiaty są zebrane w pojedyncze
baldachogrona. Kwitnie w maju i czerwcu.
W y s t ę p o w a n i e : skały, zarośla, zręby, czasem w hodowli.
Z a w a r t o ś ć : glikozyd fenolowy, garbniki.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela lub korzenia jest używany do okładów
na rany po ukąszeniach, użądleniach, przy owrzodzeniach z przetokami.

Topola czarna [Populus nigra L.)

topola balsamiczna, t. nadwiślańska, jasiokói, sokora, sokorwna.

S y s t e m a t y k a : wierzbowate — Salicareae.
O p i s : drzewo o korze ciemnobrunatnej, koronie rozłożystej, dorastające do 30 m wyso-
ISO

kości. Liście jajowatotrójkątne są u podstawy ścięte lub szerokoklinowate. Kwiaty męskie

zebrane są w kwiatostany kotkowate na jednych osobnikach, a kwiaty żeńskie — również
w kotkach — na innych osobnikach, jest to więc drzewo dwupienne. Kwitnie przed poja-
wieniem się liści.
W y s t ę p o w a n i e : tereny nadrzeczne i lasy.
Z a w a r t o ś ć : glikozydy (salicyna i populina), olejek eteryczny (około 0,596), związki fla-
wonowe, substancje żywicowe i związki mineralne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : maść sporządzona z pączków lub młodych liści
i sadła (ewentualnie masła) jest stosowana przy oparzeniach i odmrożeniach.

Turzyca piaskowa {Carex arenańa L.)

S y s t e m a t y k a : turzycowate — Cyperaceae.
O p i s : bylina o grubych kłączach, daleko czołgających się. Trójgraniasta łodyga dorasta
do 30 cm wysokości i jest w górze szorstka. Kwiaty są rozdzielnopłciowe i tworzą gęste
kwiatostany, górne składają się z kwiatów męskich, dolne — z żeńskich. Kwitnie w maju
i czerwcu.
W y s t ę p o w a n i e : luźne piaski, wydmy, piaszczyste lasy.
Z a w a r t o ś ć : silikaty, saponiny, garbniki, olejki eteryczne i śladowe ilości żywicy.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z kłącza ma zastosowanie przy wyrzutach
skórnych różnego pochodzenia — głównie przy kile.

Uczep trójlistkowy {Bidens tripartitus L.)

uczep trójdzielny, u. dwuzębny, dwuząb, strzałki.

S y s t e m a t y k a : złożone — Compoatae.
O p i s : roślina jednoroczna, o łodydze wzniesionej, silnie rozgałęzionej, ciemnozielonej
lub purpurowej, dorastającej do 1 m wysokości. Liście są zwykle 3 - 5-sieczne, grubo
piłkowane. Kwiaty zebrane są w koszyczki, które stoją wyprostowane lub zwisają. Brak kwia-
tów języczkowych. Owoce mają zadziorzyste ości. Kwitnie od czerwca do września.
W y s t ę p o w a n i e : rowy, brzegi wód, podmokłe łąki, czasem jako chwast polny.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, garbniki, flawony, goryczki, witamina C, śluz.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela dodaje się do kąpieli dla dzieci ze
schorzeniami alergicznymi.

Widłak goździsty {Lycopodium davatum L.)

patrz rozdział „Choroby nerek ...", s. 115.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : zarodniki służą do przysypywania ran. Również z od-

waru z zarodników robi się okłady na rany, miejsca ropiejące z odczynem zapalnym
(obrzęk, zaczerwienienie, bolesność).
 131

Uczep trójlistkowy — liittnw Iripartitn* L.

Wilczomlecz sosnka {Euphorbia cypańssias L.)

wilczomlecz szczupłoliściowy, sosnka, ostronilecz szczupłoliśc iow\, romau, roma nowe ziele.

S y s t e m a t y k a : wilczomleczowate — F.uphorbiaceae.
O p i s : bylina o łodydze góra gałęzistej, dorastającej do 40 cm wysokości. W pachwinach
liści łodygowych rosną krótkie, ulistnione pędy boczne. Liście są równowąskie. Wszystkie
części rośliny zawierają biały, trujący sok mleczny. Kwiaty mają uproszczoną budowę i ze-
brane są w wieloramienną wierzchotkę. Kwitnie od kwietnia do czerwca.
W y s t ę p o w a n i e : łąki, pastwiska, przydroża, miedze.
Z a w a r t o ś ć : lakton (euforbon) i żywica.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok ze świeżej rośliny zmieszany np. z wazeliną
służy do nacierania miejsc z piegami.

Werbena pospolita (Verbena officinalis L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 103.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : n a p a r z liści służy d o p r z e m y w a n i a w r z o d ó w , li-
szajów i b r o d a w e k .
132

Ziemniak (Solarium tuberosum L.)

patrz rozdział „ C h o r o b y przewodu p o k a r m o w e g o " , s. 77.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : kąpiele w wywarze z ziemniaków stosuje się przy
stanach zapalnych skóry i egzemach.

Żółtlica drobnokwiatowa {Galinsogapaniiflpra Cav.)

Żółtlica owłosiona {Galinsoga ąuadriradiata Ruiz. et Pav.)
S y s t e m a t y k a : złożone — Compositae.
O p i s : roślina jednoroczna, rozgałęziona, dorastająca do 70 cm wysokości. Pędy i liście,
w zależności od gatunku, są różnie owłosione. Ogonkowe, jajowate liście ustawione są
naprzeciwległe. Brzeg liści jest ząbkowany. Białożółte kwiaty zebrane są w drobne koszycz-
ki. Kwitnie od czerwca do późnej jesieni.
W y s t ę p o w a n i e : chwast polny, ogrodowy, przychacia i rumowiska.
Z a w a r t o ś ć : proteiny, sole mineralne, witamina C.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : okłady ze zmiażdżonego, świeżego ziela stosuje się
przy egzemach i innych wypryskach skórnych. Napar z ziela służy do przemywania ran.

Żywokost lekarski {Symphytum officinale L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 7 7.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z korzeni służy do okładów oraz przemywa-

nia ran i miejsc ropiejących.
 CHOROBY STAWÓW

Zarówno dawniej, jak i dziś, wszystkie dolegliwości związane z układem ruchu są

przez przedstawicieli różnych warstw społecznych określane mianem reumatyzmu. Od
najdawniejszych czasów mówiono o schorzeniach gośćcowych, o gośćcu przewlekłym,
podagrze, artretyzmie oraz o stanach zapalnych stawów. Odrębną grupę chorób stanowiły
bóle krzyża, wrodzone zmiany kostne, złamania, a u dzieci „choroba angielska" nazywana
również „krzywicą". Etiologii schorzeń poza „wilgocią" nie znano. Za symptomy chorób
gośćcowych przyjmowano ból i zniekształcenia (już widoczne) w układzie kostnym oraz
ograniczenie ruchu. Leczenie polegało na stosowaniu ciepłych okładów z piasku, owsa,
rozpuszczonej żywicy sosnowej oraz okładów z liści pelargonii pokojowej. Być może, iż
to było przyczyną hodowania tej rośliny w każdym niemal domu na wsi. Na początku
XVII w. zaczęto zwracać uwagę na dietę, stosować kąpiele ziołowe, które miały na celu
usprawnienie ruchowe. Podawano także do picia wywar z korzenia rzepika ogrodowego,
przypisując mu zdolność hamowania procesów reumatycznych. Był to wiec początek
profilaktyki, która obecnie ma tak doniosłe znaczenie. Ze względu na częstość występo-
wania, trudności terapeutyczne i następstwa, głównie unieruchomienie, choroby stawów
zostały zaliczone do grupy chorób społecznych.

Agawa amerykańska {Agave americana L.)

agawa.

S y s t e m a t y k a : amarylkowate — Ainaryllidaceae.
O p i s : roślina trwała o bardzo krótkiej łodydze z grubymi, skórzastymi, twardymi i sztyw-
nymi liśćmi osadzonymi w gęste rozety. Na ich brzegach występują kolce. Sinozielone
liście dorastają do 2 m długości i 20 cm szerokości. Kwiaty są zebrane w kwiatostany
dorastające do 5 m wysokości.
W y s t ę p o w a n i e : pochodzi z Ameryki Środkowej, u nas hodowana jest w donicach,
w lecie ozdabia niektóre kwietniki i tarasy.
Z a w a r t o ś ć : sok zwany wodą miodową obfituje w cukry. Po przefermentowaniu otrzy-
muje się z niego napój alkoholowy.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wyciąg alkoholowy ze świeżych liści służy do naciera-
nia stawów przy ich stanach zapalnych.
134

Barwinek pospolity (Vinca minor L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 25.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : kąpiele w wywarze z ziela działają przeciw reama

tyzmowi.

Brzoza brodawkowata (Betula verrucosa Ehrh.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 31.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : reumatyzm leczy się okładami ze świeżych, wiosen-
nych liści z równoczesnym piciem herbaty: 3 razy dziennie po 1/2 szklanki.

Bukwica zwyczajna {Betonica offidnalis L.)

patrz rozdział ,,Choroby przewodu pokarmowego", s. 32

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy zwichnięciach stosuje się okłady z liści i herbatę
z ziela: 3 razy dziennie po 1/2 szklanki. Herbatę używano też w schorzeniach gośćcowych.

Bylica pospolita (Artemisia vulgaris L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 34.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : okłady z gorącego naparu z ziela są stosowane przy

bólach reumatycznych.

Chaber bławatek {Centaureacyanus L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 35.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy obrzękach pije się herbatę z kwiatów 3 razy

dziennie i stosuje się z niej okłady.

Chrzan pospolity {Armorada lapathifolia Gilib.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 37.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sproszkowany, suchy korzeń służy do okładów

w bólach reumatycznych, nerwobólach i stanach zapalnych stawów. Częstotliwość okładów
jest zależna od stanu chorobowego. Okłady ze świeżego, utartego chrzanu i równoczesne
jego spożywanie stosuje się w chorobach gośćcowych.

Dzięgiel leśny (Angelica silvestris L.)

litwor leśny.
S y s t e m a t y k a : baldaszkowate — Umbetliferae.
O p i s : bylina o łodydze delikatnie bruzdowanej, dorastającej do 1,5 m wysokości.
 135

Liście są potrójnie pierzaste i mają rozdęte pochwy. Białe lub czerwonawe, drobne kwiaty
są zebrane w wieloszypułkowe baldachy. Kwitnie od lipca do września.
W y s t ę p o w a n i e : podmokłe łąki, zarośla i świeże lasy.
Z a w a r t o ś ć : olejki eteryczne, kumaryna.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z ziela z niewielkim dodatkiem octu używa
się do moczenia nóg przy podagrze, do nacierania przy stanach zapalnych korzonków
nerwowych — głównie lędźwiowych — i przy bólach reumatycznych.

Dziki bez hebd [Sambucus ebulus L.)

patrz rozcl/ial „Choroby nerek ...", s. 107.
Zastosowanie i d z i a ł a n i e : napar z owoców pije się 3 razy dziennie po 1/2
szklanki przy bólach reumatycznych.

Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum L.)

patr/ rozdział „Choroby przewodu pokarmowego ', s. 44.
Zastosowanie i d z i a ł a n i e : nalewkę alkoholowa z ziela stosuje się przy bólach
reumatycznych.

Grzybienie białe {Nymphaea alba L.)

patrz rozdział „Choroby serca ...", s. 15.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : nalewka alkoholowa z kłącza jest używana d o

nacierania w chorobach reumatycznych.

Gwiazdnica pospolita (Stellaria media Viii.)

patrz rozdział „ C h o r o b y serca ...", s. 1(>.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : nalewkę alkoholową z ziela stosuje się d o nacierania
w chorobach reumatycznych.

Hyzop lekarski {Hys.sopus offianalu L.)

patrz rozdział „ C h o r o b y przewodu p o k a r m o w e g o " , ^. 48-
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela (2 - 3 łyżki stołowe na 1 1 wody z do-
datkiem miodu) należy pić 3 razy dziennie po 1/2 szklanki przy bólach reumatycznych.

Iglica pospolita [Erodium acutanum (L.) L'Herit)

patrz m/d/ial „Chorób) nerek ...". •,. 108.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela stosuje się przy bólach reumatycznych

3 razy dziennie po 1/2 szklanki.
136

Jabłoń dzika (Malus sihestris (L.) Mili.)

patrz rozdział ..Choroby przewodu pokarmowego", s. 48.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy bólach reumatycznych można stosować herbatę
z łupin (obierek) 3 razy dziennie po 1/2 - 1 szklanki.

Jałowiec pospolity (Juniperus communis L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 49.

Zastosowanie i d z i a ł a n i e : nalewkę alkoholową z szyszkojagód wciera się przy
bólach reumatycznych.

Jaskier ostry (RanunculusacerL.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 86.

Zastosowanie i d z i a ł a n i e : posiekane, świeże ziele stosuje się d o okładów
przy zapaleniu stawów.

Jesion wyniosły {Fraxinus excelńor L.)

patrz rozdział ,,Choroby nerek ...", 1. 108.

Zastosowanie i d z i a ł a n i e : herbata z liści jest lekiem przeciwreumatycznym.

Kapusta warzywna {Brassicaoleracea L.vav.capitata)

palrz rozdział,,Choroby przewodu pokarmowego", s. 51.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : zapalenie stawów leczy się okładami z kiszonej
kapusty.

Kasztanowiec zwyczajny {Aesculus hippocastanum L.)

patrz rozdział ,.Choroby przewodu pokarmowego", s. 52.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : kasztany noszone przy sobie lub kładzione do poś-
cieli łagodzą bóle reumatyczne i stany .zapalne stawów. Dojrzałe kasztany, drobno posieka-
ne i zalane alkoholem dają po 10 dnićlch nalewkę, służącą do nacierania przeciw reuma-
tyzmowi.

Mydlnica lekarska (Saponańa officinalis L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 62.

Zastosowanie i d z i a ł a n i e : odwar z korzenia (60 g na 1 1 wody) pity 3 razy

dziennie po 1/2 szklanki działa przeciw bólom stawów.
 137

Orlica pospolita {Pteńdium aguilinum (L.) Kiihn)

S y s t e m a t y k a : paprotkowate— Pnlypodiaceae.
O p i s : bylina o czołgającym się kłączu, zakończona dużym liściem dorastającym do 2 m
wysokości. Blaszka liściowa jest w zarysie trójkątna lub jajowatotrójkątna, 3-krotnie pierza-
sta. Kupki tworzą się pod podwiniętym brzegiem odcinków liści. Zarodnikuje w lipcu
i sierpniu.
W y s t ę p o w a n i e : lasy, głównie sosnowe.
Z a w a r t o ś ć : do 796 proteinów i do 1496 białka.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy zmianach reumatycznych stawów i bólach
reumatycznych stosuje się okłady z suszonych liści.

Owies zwyczajny {Avena sativa L.)

pauz rozdział ,,Choroby serca ...". s. 20

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar ze słomy bywa stosowany do okładów przy
schorzeniach reumatycznych.

Ożanka właściwa (Teucrium chamaedrys L.)

o/anka karbowana.
S y s t e m a t y k a : wargowe — l.ahialiw.
O p i s : krzewinka o licznych, u nasady zdrewniałych, podnoszących się łodygach, dora-
stających do 40 cm wysokości. Liście są jajowate, wcinano karbowane, błyszczące. Jasno-
purpurowe kwiaty w nibyokółkach tworzą szczytowe, pozorne grona. Kwitnie od lipca do
września.
W y s t ę p o w a n i e : na kamienistych glebach wapiennych, suchych wzgórzach, łąkach.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny, garbniki, gorzkniki.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy bólach gośćcowych i podagrze pije się 3 razy
dziennie szklankę herbaty sporządzonej z suszonych gałązek z liśćmi, zbieranych w okresie
kwitnienia ożanki.

Paprotka zwyczajna (Polypodium imlgare L.)

patrz rozdział ,,Choroby przewodu pokarmowego", s. 64.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z kłącza j e s t s t o s o w a n y przy s c h o r z e n i a c h
stawów.

Pelargonia pokojowa (Pclargnniu/n species)

geranium, hcraiiium, heronim.

S y s t e m a t y k a : bodziszkowate — Geraniaceae.
O p i s : krzew lub krzewinka o szarozielonych, dużych liściach pierzasto lub dłoniasto
138

klapowanych. Duże, różowate kwiaty są grzbieciste — górne dwa płatki są dłuższe i szersze
od dolnych. Cała roślina jest pokryta wielokomórkowymi włosami gruczołowymi. Jest to
prawdopodobnie mieszaniec dwu południowoafrykańskich gatunków. Kwitnie w maju
i czerwcu, czasem ponownie w październiku i listopadzie.

Pelargonia pokojowa — Prlnrgittłiiim sp.

W y s t ę p o w a n i e : w stanie dzikim u nas nie występuje, tylko jako roślina doniczkowa

(„A na oknach donice z pachnącymi ziołki, Geranium, lewkonija, astry i fijołki", A. Mic-
kiewicz, Pan Tadeusz, księga I).
Z a w a r ł o ś ć: olejek eteryczny, w skład którego wchodzą: geraniol, cytronelol i in. '
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy bólach reumatycznych, głównie stawów dłoni,
stóp i innych dużych stawów, stosuje się okłady z liści.

Pieprz czarny (Pipęr nigrurnh.)

S y s t e m a t y k a : pieprzowate — Piperaceae.
O p i s : pnącze o liściach jajowatych lub sercowatych, ostro zakończonych. Drobne, bia-
łozielonkawe kwiaty, składające się z dwóch pręcików i jednego kulistego słupka, przykryte
są zielonkawą przysadką i zebrane w długie, zwisające, kłosowate kwiatostany. Owoce
w miarę dojrzewania zmieniają kolor: od zielonego przez czerwony do czarnego (wysu-
szone, dojrzałe owoce).
W y s t ę p o w a n i e : w uprawie w gorących obszarach Azji.
Z a w a r t o ś ć : alkaloidy, olejek eteryczny i tłuszcz.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sproszkowany pieprz jest używany jako środek prze-
ciwko reumatyzmowi (w postaci nacierania).
 139

Podagrycznik pospolity {Aegopodiumpodagraria L.)

patrz rozdział,,Choroby nerek ...", s. 112.

Z s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela jest lekiem przy podagrze i schorze-
niach reumatycznych.

Podbiał pospolity (Tussilagofar/ara L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 94.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : o d w a r z korzenia używa się przy gośćcu przewlekłym
i podagrze.

Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 95.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy bólach reumatycznych stawów używa się herba-
tę z suszonych liści lub nalewkę do nacierania: 2 części liści zalewa się 2 częściami spirytusu.
Po tygodniu nalewka nadaje się do wcierania w bolące miejsca.

Przegorzan kulisty {Echinops sphaerocephalus L.)

mordownik.
S y s t e m a t y k a : złożone — Cornpositae.
O p i s : bylina o grubej, prosto wzniesionej łodydze, dorastającej do 1,5 m wysokości.
Cały pęd pokryty jest gęsto wełnistym, białym, kutnerowatym owłosieniem. Liście są prze-
rywano pierzastodzielne i zaopatrzone w silne, ostre kolce. Białawe kwiaty z ciemnonie-
bieskimi pylnikami zebrane są w duże, główkowate kwiatostany. Kwitnie w lipcu i sierpniu.
W y s t ę p o w a n i e : rumowiska, stoki stromych wzgórz, zarośla.
Z a w a r t o ś ć : alkaloidy chinolinowe (echinoryna i echinopsina).
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary z ziela stosuje się do kąpieli przy bólach
reumatycznych. Nalewka alkoholowa z ziela jest używana do nacierania stawów.

Przetacznik lekarski {Veronica officinalis L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 97.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok z ziela pity codziennie w ilości 60 g leczy po-
dagrę.

Psianka słodkogórz {Solarium dulcamara L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 67.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z pociętych łodyżek jest stosowany w choro-
bach reumatycznych.
140

Robinia akacjowa (Robiniapseudoacacia L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 68.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z kwiatów pity 3 razy dziennie leczy scho-
rzenia reumatyczne.

Rzepik pospolity (Agrimonia eupatoria L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 99.
Zastosowanie i d z i a ł a n i e : wywar z korzeni jest stosowany przy gośćcu prze-
wlekłym. Ma on zdolność zahamowania procesu chorobowego.

Sasankałąkowa {Puhatillapratensis (L.) Mili.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 100.

Zastosowanie i d z i a ł a n i e : nalewka spirytusowa z ziela jest stosowana d o na-
cicrania przy bólach reumatycznych.

Seler zwyczajny (Apium graveolem L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 72.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z korzenia leczy podagrę, artretyzm i goś-
ciec. Pije się wywar z 3 korzeni, 2 razy dziennie po 3/4 szklanki, na czczo i przed snem.

Sosna zwyczajna (Pinus ńlvestris L.)

patrz rozdział „ C h o r o b y układu o d d e c h o w e g o " , s. 101.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z młodych pędów lub młodych szyszek, pity

3 razy dziennie po 1/2 szklanki, leczy schorzenia gośćcowe — głównie artretyzm. Przy
bólach kręgosłupa można stosować okłady z rozpuszczonej żywicy.

Tawuła wiązolistna (Spirea ulmifolia Scop.)

patrz rozdział „Choroby skóry...", s. 129.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbatę z kwiatów pije się 3 razy dziennie po szklan-
ce przy-gośćcu i podagrze.
 141

Turzyca piaskowa (Carex arenaria L.)

patrz rozdział „Choroby skóry ...", s. 130.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z kłączy stosuje się przy podagrze i schorze-

niach gośćcowych.

Wawrzynek wilczełyko {Daphne mezereum L.)

wilczełyko wawrzynkowate.
S y s t e m a t y k a : wawrzynkowate — Thymelaeaceae.
O p i s : krzew o nagich gałązkach, ulistnionych tylko na szczycie, dorastający do 1 m wy-
sokości. Całobrzegie, zwężone w krótki ogonek liście mają kształt klinowatolancetowaty.
Różowe, wonne kwiaty pojawiają się przed liśćmi. Kwitnie w marcu. Roślina chroniona.
W y s t ę p o w a n i e : cieniste lasy, zarośla.
Z a w a r t o ś ć : silnie trująca substancja żywiczna (mezereina), saponiny, kumaryny,
głównie dafnina.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : nalewka z kory zmieszana z tłuszczem jest używana
do nacierania przy schorzeniach reumatycznych.

Widłak goździsty {Lycopodium davatum L.)

pan/ rozdział „Choroby nerek ...". s. 115.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : z 1 - 3 g ziela sporządza się odwar, który pity 3 razy
dziennie po 1/2 szklanki ma działanie lecznicze w chorobach gośćcowych.

Wrotycz pospolity [Tanacetum indgare L.)

S y s t e m a t y k a : złożone — Cwnjmsilac.
O p i s : bylina o wyprostowanych łodygach dorastających do 1,5 m wysokości. Duże liście
są podwójnie pierzastosieczne. Żółte — tylko rurkowe — kwiaty są zebrane w wielokwiato-
we koszyczki, które tworzą na szczycie pędu baldachokształtne kwiatostany. Kwitnie od
lipca do października.
W y s t ę p o w a n i e : na brzegach lasów, zarośli, na wzgórzach i przychaciach.
Z a w a r t o ś ć : barwniki flawonowe, garbniki, olejek eteryczny, którego głównym składni-
kiem jest tujon, gorzki lakton seskwiterpenowy — tanacetyna.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wyciąg alkoholowy z kwiatów stosuje się do naciera-
nia przy podagrze i schorzeniach gośćcowych.
142

Wrotycz pospolity — Tanacetum uulgare L.

 CHOROBY KOBIECE

Na całym świecie szybki rozwój położnictwa i ginekologii datuje się od momentu

wprowadzenia przez Semmelweisa aseptyki, czyli od początku XIX w. Do tego czasu,
wszystko co wiązało się z porodem i chorobami kobiecymi nie tylko w medycynie ludowej
okryte było wstydliwym milczeniem. Kobiety, zwłaszcza wiejskie, skarżyły się na trapiące je
dolegliwości jedynie okolicznym „babkom" (zielarki-położne). „Babki" te leczyły ziołami
i pomagały jak umiały. Nieliczne symptomy chorobowe przekazywały swoim następczy-
niom, razem z nazwami ziół i sposobami ich stosowania. O fizjologii porodu wiedziano
wtedy niewiele. O patologii zaś to, że najczęściej kończy się śmiercią matki, dziecka lub
obojga. O chorobach kobiecych, głównie o ich objawach, wiedziano również tyle, ile uda-
ło się od pacjentek dowiedzieć. Kobiety mówiły o trudnościach związanych z karmieniem,
z zajściem w ciążę, o zaburzeniach miesiączkowania, o upławach i ogólnie o bólach brzu-
cha. Te, a może i inne dolegliwości, leczono odpowiednimi ziołami.

Bez pospolity {Syringa vulgaris L.)

patrz rozdział ..Choroby przewodu pokarmowego", s. 26.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z nasion reguluje miesiączkowanie. Przyrzą-
dza się go ze szczypty nasion na szklankę wody. Pije się 3 razy dziennie po 1/2 szklanki.

Biedrzeniec mniejszy {Pimpinella saxifraga L.)

patrz rozdział „ C h o r o b y przewodu p o k a r m o w e g o " , s. 27.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : n a p a r y z korzenia s ą używane w zaburzeniach

miesiączkowania.

Bylica piołun {Artemisia absinthium L.)

patrz rozdział ,,Choroby przewodu pokarmowego", s. 33.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy zaburzeniach i boleściach miesiączkowania na-
leży pić herbatę z suszonych liści. Przy schorzeniu macicy stosuje się okłady z posiekanego
piołunu zmieszanego z winem.
144

Bylicapospolita {Artemisianulgaris L.)

pauz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 34.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napój z ziela i korzenia gotowanego w winie przy-
spiesza akcję porodową. Herbatę z korzeni stosuje się przy guzach w narządach rodnych.

Czarnuszka siewna {Nigella satwa L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego*', s. 39.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy zaburzeniach miesiączkowania i jako środek

mlekopędny stosuje się napar z nasion 3 razy dziennie po 1/2 szklanki.

Dąb szypułkowy (Quercus robur L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu p o k a r m o w e g o " , s. 41.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z kory stosuje się przy zbyt obfitych miesiącz-

kowaniach. W tym czasie należy pić 3 razy dziennie po 1/2 szklanki odwaru.

Dziurawiec zwyczajny (Hypericumperforatum L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 44.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy bolesnych miesiączkach należy pić odwar
z ziela (3 garście ziela na 1 1 wody) 3 razy dziennie po 1/2 szklanki.

Głowienka pospolita (Prunellavulgam L.)

głouianka, gai lanka, chmielik.

S y s t e m a t y k a : wargowe — Inbiatae.
O p i s : roślina wieloletnia, osiągająca wysokość 20 cm, a czasem nawet 70 cm, o łodydze
nagiej lub owłosionej. Naprzeciwległe liście na ogonkach mają kształt jajowato okrągławy
i są pierzastowrębne. Z kątów liści wyrastają korzeniące się pędy. Niebieskofioletowe kwiaty
(czasem różowe lub nawet białe) zebrane są w szczytowe główki. Kwitnie od czerwca do
września.
W y s t ę p o w a n i e : pospolicie rośnie w całym kraju, na łąkach, przydrożach, w zaroś-
lach i na polanach leśnych.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny (z zawartością kamfory), garbniki, gorycze, żywice, sapo-
niny i sole mineralne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela stosuje się przy schorzeniach kobie-
cych.

Iglica pospolita (Erodium cicutarium (L.) L' Herit)

patrz rozdział ,,Choroby nerek ...", s. 108.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela reguluje obfite i bolesne miesiączko-
wanie.
 145

Jasnota biała {Lamium album L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 50.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela stosuje się przy chorobach kobiecych

i upławach.

Głowienka pospolita — Prunella vulgaru L.

Jemioła pospolita (Viscum album L.)

patrz rozdział „Choroby serca ...", s. 17.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z jednorocznych pędów (6 łyżek na 1 1 wo-
dy) stosuje się przy obfitych miesiączkach.

Koper włoski (Foeniculum capillaceum Gilib.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmov.ego", s. 54.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z owoców na białym winie reguluje zaburze-

nia miesiączkowania i zwiększa ilość pokarmu u karmiących matek.
146

Kopytnik pospolity (Asarum europaeum L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 87.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z suszonych liści i kłączy działa przy opóźnie-

niach cyklu miesiączkowego.

Lubczyk ogrodowy [Levisticum officinale Koch.)

patrz rozdział „Choroby serca ...", s. 18.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z korzeni pity 3 razy dziennie po 1/2 szklanki
lub użyty do kąpieli leczy skąpe miesiączki. Podobne działanie można uzyskać pijąc goto-
wane w mleku suszone liście.

Marchew zwyczajna {Daucus carota L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 59.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : pieczona i zjadana na noc zwiększa wydzielanie

pokarmu u kobiet karmiących.

Marzymięta grzebieniasta {Ehholtziapatrini (Lepechin) Garcke)

patrz rozdział „Choroby nerek ..." s. 109.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary z suszonego ziela są stosowane do płukanek
przy schorzeniach kobiecych (upławy).

Melisa lekarska {Melissa officinalis L.)

rojownik lekarski, rajownik, matecznik, pszczelnik.

S y s t e m a t y k a : wargowe — Labiatae.
O p i s : bylina o gałęzistej, szaro owłosionej łodydze, dorastającej do 1 m wysokości
i wydzielającej silny, cytrynowy zapach. Liście stoją naprzeciwległe, dolne są sercowatoja-
jowate, górne jajowate, na brzegu grubo karbowano ząbkowane. Różowe lub białawe
kwiaty są zebrane w nibyokółki. Kwitnie w lipcu i sierpniu.
W y s t ę p o w a n i e : hodowana w ogrodach i niekiedy dziczejąca.
Z a w a r t o ś ć : olejek eteryczny (około 0,0796), w skład którego wchodzi m. in. citral,
geraniol, garbniki, związki żywiczne i śluzowe oraz kwasy organiczne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : w okresie ciąży stosuje się jako lek przeciwwymiot-
ny, a później jako środek zwiększający ilość pokarmu u karmiących. Wyciąg sporządza się
w następujący sposób: 1/4 szklanki suszonych liści należy zalać 3/4 szklanki wody lub
alkoholu. Całość wystawić na 2 dni na słońce. Używa się 3 - 4 razy dziennie po 1 łyżeczce
na szklankę wody lub 15-20 kropli na cukier.
 147

Olsza czarna (Alnus glutinosa (L.) Gaertn.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 62.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : okłady z wywaru z liści służą do likwidowania nad-

miaru p o k a r m u u karmiących.

Ożanka właściwa (Teucrium chamaedrys L.)

patrz rozdział „Choroby stawów", s. 137.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbatę z ziela z dodatkiem cukru pije się 3 razy

dziennie po 1/2 szklanki przy anemii spowodowanej ciążą lub zaburzeniami miesiączko-
wania.

Pieprz czarny [Piper nigrum L.)

patrz rozdział „Choroby stawów", s. 139.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : nalewka alkoholowa jest stosowana przy schorze-
niach kobiecych i bolesnym miesiączkowaniu.

Pierwiosnka lekarska [Primula officinalis (L.) Hill.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 93.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy zagrażających poronieniach pije się herbatę

z liści i kwiatów (10 g na 1 ł wody).

Pięciornik gęsi {Potentilla anserina L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 65.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z ziela należy pić przy bolesnych miesiącz-

kach i chorobach kobiecych.

Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 95.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : n a p a r ze świeżych liści lub sok z nich używa się
przy zbyt obfitych miesiączkach.

Prawoślaz ogrodowy {Althaea rosea (L.) Cav.)

ślaz ogrodowy, ś. czarny, ś. różowy, ś. wysoki, ślazowa róża, guzikowa róża, rajska róża, czarna róża, malwa
różowa, babia róża, topolówka różowa.

S y s t e m a t y k a : ślazowate — Malnaceae.
O p i s : roślina jednoroczna lub dwuletnia, dorastająca do 200 cm wysokości, o łodydze
148

wyprostowanej, sztywno owłosionej. Liście są 3 - 5-klapowe, brzegiem karbowane. Duże

kwiaty o różnych barwach rosną pojedynczo w kątach liści. Kwitnie w lipcu i sierpniu.
W y s t ę p o w a n i e : hodowany w ogrodach, czasem dziczejący.
Z a w a r t o ś ć : śluz i barwnik antocjanowy, zwany alteiną.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z korzenia i nierozkwitłych kwiatów jest
stosowana przy nieregularnych miesiączkach.

Prawoślaz ogrodowy — Althaea rosea (L.) Cav.

Robinia akacjowa {Robinia pseudoacacia L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 68.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z kwiatów pija kobiety po porodzie. Działa
wzmacniająco.

Rojnik murowy {Sempervivum tectorum L.)

patrz rozdział „Choroby skóry...", s. 127.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : okłady ze świeżych, pogniecionych liści stosuje się
przy stanach zapalnych gruczołów piersiowych.
 149

Sasanka łąkowa [Puhatillapratensis (L.)Mill.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 100.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary z ziela pite przed p o r o d e m łagodzą bóle
porodowe.

Seler zwyczajny (Apium graveolens L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 72.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : korzenie stosowane w różnej postaci — głównie
sałatek — są środkiem regulującym nieprawidłowości miesiączkowania.

Stokrotka pospolita {Bellisperennis L.)

patrz rozdział „ C h o r o b y serca ...", s. 21.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela i kwiatów należy pić przy nieregular-

nych miesiączkach.

Werbena pospolita (Verbena officinalis L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 103.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z liści należy pić 3 razy dziennie po 1/2 szklan-
ki przy braku miesiączkowania lub innych tego typu zaburzeniach.

Żółtlica owłosiona {Galinsoga quadriradiata Ruiz. et Pav.)

patrz rozdział „Choroby skóry ...", s. 132.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z ziela pita 3 razy dziennie po 1/2 szklanki
ma działanie mlekopędne.
 CHOROBY UKŁADU NERWOWEGO I ZABURZENIA PSYCHICZNE

Neurologia i psychiatria, mimo że dziś rozdzielone, w istocie są blisko ze sobą spo-

krewnione. Linia podziału jest bardzo delikatna, łatwa do przekroczenia. Schorzenia cen-
tralnego systemu nerwowego są przedmiotem zainteresowania neurologów, zaś ich na-
stępstwa, znajdujące swe odbicie w psychice, to domena psychiatrów. Manifestacje psy-
chiczne mogą towarzyszyć chorobom wewnętrznym, gorączkowym, zakaźnym, kobiecym
i mogą również mieć charakter pourazowy. Badanie stanu psychicznego jest częścią bada-
nia neurologicznego i na odwrót. Dane o nerwicach, bólach głowy i wielu innych jednost-
kach chorobowych znajdujemy zarówno w podręcznikach neurologii, jak i psychiatrii.
Właśnie taki wspólny charakter tych zagadnień prezentuje medycyna ludowa. Niezwykle
trudno byłoby wprowadzić diagnostykę różnicową obu tych specjalności jedynie na pod-
stawie ówczesnej symptomatologii. Co znano, co starano się leczyć, o czym mówiono w me-
dycynie ludowej? Bóle głowy, depresje, stany lękowe, nerwice, drgawki, „prężenia" były
najczęstszymi jednostkami chorobowymi wymagającymi interwencji. W leczeniu stosowa-
no herbatki o działaniu uspokajającym i kąpiele w ziołach. Dzisiaj, mimo dużej ilości
chemioterapeutyków, pacjenci ze schorzeniami typu nerwic chętnie poddają się terapii
ziołami, oceniając pozytywnie ich łagodne, uspokajające działanie.

#
* •

Aloes drzewiasty [Aloe arborescens Mili.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 22.

Z a s t o s o w a n i e i, d z i a ł a n i e : świeży sok z liści ma działanie uspokajające.

Arcydzięgiel litwor (Archangelica officinalis HofFm.)

pa*trz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 79.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy padaczce (epilepsji) stosuje się odwar, wyciąg

z korzenia lub suszonego ziela: garść ziela zalać szklanką wody lub drobno pokrojony
korzeń zalać 2 szklankami wody. Pić 3 razy dziennie po 3/4 szklanki.

Barszcz zwyczajny {Heracleum sphondylium L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 24.
 151

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z ziela (garść ziela na szklankę wody) pije

się przy padaczce 3 razy dziennie po szklance.

Biedrzeniec mniejszy {Pimpinella saxifraga L.)

patrz rozdział,,Choroby przewodu pokarmowego", s. 27.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy porażeniu języka należy żuć korzeń.

Bukwica zwyczajna {Betonica officinalis L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 32.

Zastosowanie i d z i a ł a n i e : przy nerwicach i padaczce pije się'herbatę z ziela.

Bylica piołun {Artemisia absinthium L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 33.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : suszone ziele wkładane n a noc pod poduszkę działa
kojąco i nasennie.

Byłica pospolita {Artemisia vulgans L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 34.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z korzenia pije się przy padaczce.

Cykoria podróżnik [Cichorium intybus L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 38.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z korzenia pita 3 razy dziennie po szklance
działa uspokajająco.

Fiołek trójbarwny (Viola tricolor L.)

patrz rozdział „Choroby skóry ...", s. 122.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbatę z ziela pije się przy stanach padaczkowych.

Macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum L. etFr.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 90.'
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : kąpiele w macierzance mają wpływ ogólnie wzmac-
niający i uspokajający, dlatego są stosowane dla dzieci chorych i słabo rozwijających się.

Marzanka wonna {Asperula odorata L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 60.
152

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy stanach wyczerpania nerwowego i przewlekłych

nerwicach pije.się herbatę z ziela: garść ziela, zebranego przed kwitnieniem rośliny, zalewa
się 1/2 1 wody. Należy pić 3 - 4 razy dziennie po 1/2 szklanki. Jeżeli ta ilość okaże się za
duża, wystąpią bóle głowy. Wówczas należy zmniejszyć ilość ziela użytego do herbaty
i pić rzadziej.

Melisa lekarska (Melissa officinalis L.)

patrz rozdział „Choroby kobiece", s. 146.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy nerwicach, migrenach, bólach głowy i za-
wrotach należy pić herbatę z ziela lub suszonych liści: 3 - 4 łyżki suszu na 4 szklanki wody.
Pić 3 razy dziennie po szklance.

Mierznica czarna (Ballota nigra L.)

patrz rozdział „Choroby skóry ...", s. 125.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela (łyżka ziela na 1 szklankę wody) pije

się 3 razy dziennie przy stanach nerwicowych.

Mniszek pospolity (Taraxacum officinale Web.)

patrz rozdział,.Choroby serca ...", s. 18.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata ze sproszkowanego korzenia jest stosowana

przy nerwicach i wykazuje działanie uspokajające. Takie samo działanie wykazuje też sok
z ziela zalany winem i przecedzony, a zażywany po 3 - 5 kropli.

Ogórecznik lekarski (Borago officinalis L.)

ogórecznik zwyczajny.

S y s t e m a t y k a : szorstkolistne — Boraginaceae.
O p i s : roślina jednoroczna lub dwuletnia, o łodydze górą wiechowato rozgałęzionej,
dorastającej do 60 cm wysokości. Cała roślina jest pokryta odstającymi, szorstkimi włoska-
mi. Dolne liście są duże, owalne, a górne — małe i obejmujące łodygę. Niebieskie kwiaty
są zebrane w rozgałęzione kwiatostany. Kwitnie od czerwca do sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : rzadki chwast ogrodów i miejsc ruderalnych. Czasem hodowany.
Z a w a r t o ś ć : substancje śluzowe, garbniki, śladowe ilości olejku eterycznego.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy stanach wyczerpania nerwowego i przy nerwi-
cach pije się herbatę ze świeżego ziela: 3 razy dziennie po 1/4 lub 1/2 szklanki.

Pierwiosnka lekarska (Pńmula officinalis (L.) Hill.)

patrz rozdział,.Choroby układu oddechowego", s. 93.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy bólach i zawrotach głowy, przy nerwicach

i stanach wyczerpania nerwowego pije się herbatę z liści i kwiatów: 10 g na 1 1 wody.
 153

Piwonia lekarska (Paeonia officinalis L.)

patrz rozdział ,,Choroby przewodu pokarmowego", s. 67.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy nerwicach stosuje się wywar z korzeni, ma on
działanie uspokajające.

Podbiał pospolity (Tussilagofar/ara L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 94.

Z a s t o s o w a n i e i działanie: odwar z k o r z e n i jest stosowany przy p a d a c z c e
i teżyczce.

Posłonek pospolity {Helianthemum ovatum (Viv.) Dun.)

syn.: //. obscurum Pers.
S y s t e m a t y k a : posłonkowate — Cislaceae.
O p i s : bylina o podnoszących się gałązkach, dorastająca do 50 cm wysokości. Liście ma
jajowatoeliptyczne, od spodu silnie owłosione, stojące naprzeciwległymi parami. Szypułki
pojedynczych kwiatów odginają się po przekwitnieniu ku dołowi. Kwitnie od maja do
sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : łąki, zarośla, na wzgórzach i w górach.
Z a w a r t o ś ć : garbniki.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z korzeni jest skutecznym lekiem przy pa-
daczce.

Przytulia właściwa {Galium verum L.)

patrz rozdział,.Choroby nerek...", s. 113.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbatę z ziela należy podawać w leczeniu padaczki.

Robinia akacjowa (Robiniapseudoacacia L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 68.
Zastosowanie i d z i a ł a n i e : napar z kwiatów jest stosowany przy konwulsjach
i stanach gorączkowych.

Ruta zwyczajna (Rutagraveolens L.)

patrz rozdział „ C h o r o b y przewodu p o k a r m o w e g o " , s. 71.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy uderzeniach krwi do głowy i zawrotach głowy,

przy stanach nerwicowych z biciem i kołataniem serca oraz przy padaczce i histerii należy
pić herbatę z ziela.
154

Skrzyp polny {Eguisełum arvense L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 101.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy leczeniu padaczki stosuje się odwar z drobno
pokrojonego ziela 3 razy dziennie po 1 szklance.
 NOWOTWORY

Schorzenia te nękały ludzi od dawna. Od dawna też szukano na nie skutecznego

leku. Szukamy go i dziś. Być może jest nim ziele. Dobre działanie przypisywano m. in.
białej hubie brzozowej. Wspominamy właśnie o niej dlatego, że według ludowych podań
nie tylko hamuje rozrost tkanki nowotworowej „guza", ale również działa przeciwbólowo.
Nie wykazuje przy tym, co jest bardzo ważne, działania ubocznego, nie jest także przykra
w użyciu (doustnie). W niektórych zakątkach kraju stosowana jest do dziś. W medycynie
ludowej nowotwory znane były o tyle, o ile powodowały widoczne zmiany skórne lub
wyczuwalny był guz. Trwające badania nad znalezieniem skutecznego leku nie przynoszą
spodziewanych rezultatów. Ze względu więc na ważność problemu, wydaje się słuszne
sprawdzenie w terapii nowotworowej leczniczych efektów ziół na szerszą skalę niż obecnie.

Aloes drzewiasty (Aloe arborescens Mili.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 2 2

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok z liści zmieszany z winem i miodem należy

zażywać po 1 kieliszku na czczo i przed snem.

Dymnica pospolita {Fumaria officinalis L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 41.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z ziela jest stosowany jako lek przeciwrakowy.

Dynia zwyczajna (CucurbitapepoL.)

S y s t e m a t y k a : dyniowate — Cucurbitaceae.
O p i s : roślina jednoroczna o płożących się pędach, dorastających do 10 m długości. Bar-
dzo duże liście są ercowate, szorstkie, z kłującymi włoskami, 5-klapowe, z ostrymi klapa-
mi. Kwiaty są rozdzielnopłciowe, żeńskie — duże, żółte, o kształcie kielichowatym. Duże
owoce osiągają średnicę 0,5 m.
W y s t ę p o w a n i e : hodowana w ogrodach, czasem dziczejąca.
Z a w a r t o ś ć : delikatny tłuszcz, białko, cukier, gorzki trójterpen — kukurbitacyna.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : spożywane pestki mają działanie przeciwrakowe.
156

Glistnik jaskółcze ziele (Chelidoniummaius L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 45.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy schorzeniach nowotworowych można pić napar

z młodych, wiosennych liści lub sok z ziela i korzeni. Sok przyrządza się następująco:
zmiażdżony surowiec wyciska się, a otrzymany koncentrat zalewa się alkoholem. Po
kilku dniach, gdy roztwór przybierze jasny kolor, odstały płyn zlewa się. Należy zażywać
3 - 5 razy dziennie po 5 - 10 kropli.

Jemioła pospolita (Yiscum album L.)

patrz rozdział „ C h o r o b y serca ...", s. 17.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : w chorobach nowotworowych stosuje się wywar

z ziela.

Pokrzywa zwyczajna {Urtica dioica L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 95.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : kilka kropli nalewki spirytusowej z korzeni dodanej

do herbaty hamuje rozwój raka. W czasie kuracji należy pić równocześnie napar z liści.

Popłoch pospolity {Onopordon acanthium L.)

patrz rozdział „Choroby nerek ...", s. 112.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok ze świeżych liści stosuje się przy owrzodzeniach

0 charakterze nowotworowym.

Przestęp biały (Bryonia alba L.)

przestęp pospolity, przystęp pospolity, biała macica.

- Przestęp dwupienny {Bryonia dioica Jacq.)

przestęp czerwonojagodny.

S y s t e m a t y k a : dyniowate — Cucurbitaceae.
O p i s : bylina o cienkich, pnących się pędach, dochodzących do 4 m długości. Liście są
5-klapowe, z obu stron szorstkie, brzegiem ząbkowane, u nasady głęboko sercowate. Wąsy
czepne są cienkie i pojedyncze. Kwiaty są rozdzielnopłciowe: męskie zebrane są w długo-
szypułkowe, baldachokształtne wiechy, a żeńskie — krótkoszypułkowe. Kwitnie w czerwcu
1 lipcu.
W y s t ę p o w a n i e : płoty, przychacia, zarośla.
Z a w a r t o ś ć : żywica (bryorezyna), glikozydy: bryonina i bryonidyna, garbniki, olejek
eteryczny i śluz.
 157

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : owoce spożywane w niewielkich ilościach stosowane

są przeciw rakowi.

Rojnik murowy (Sempervivum tedorum L.)

patrz rozdział „Choroby skóry ...", s. 127.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy owrzodzeniach skóry o charakterze nowotwo-
rowym można stosować okłady z pogniecionych liści.
 ZIOŁA O DZIAŁANIU PRZECIWKRWOTOCZNYM

Jest. to nieduża grupa ziół. Podawanie ich miało na celu tamowanie krwotoków.
Systematyzowano je w zależności od miejsca krwawienia. Stosowano zioła na krwawienia
z nosa, ran, żołądka, krwotoki z płuc oraz krwotoki kobiece.
Krwioplucie, prawie zawsze łączone z gruźlicą płuc, było również leczone ziołami
z tej grupy. Podział ten ma swoje zastosowanie i dzisiaj.
We współczesnej medycynie zagadnienia te stanowią temat wielu prac z dziedziny
hematologii, patofizjologii, biochemii, mikrobiologii, wirusologii i angiologii, a ostateczne
rozpoznanie opiera się na wielu badaniach pomocniczych.

Berberys zwyczajny {Berbeńs vulgaris L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 25.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z liści bywa używany przy kobiecych krwo-

tokach (macicznych).

Dąb szypułkowy {Quercus robur L.)

patrz rozdział,.Choroby przewodu pokarmowego", s. 41.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy krwotokach, krwiopluciu, krwawieniu z przewo-
du pokarmowego w chorobie wrzodowej stosuje się odwar z kory: 30 g na 1 1 wody.
Pić należy 3 razy dziennie po 1/2 szklanki.

Iglica pospolita {Erodium cicutarium (L.) L'Herit)

patrz rozdział „Choroby nerek ...", s. 108.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela pije się przy krwawieniach wewnętrz-
nych.

Jastrzębiec kosmaczek {Hieraciumpilosella L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 50.
 159

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy krwotokach płucnych lub krwawieniach z dróg

rodnych pije się napar z ziela 2 - 3 razy dziennie po 1/4 szklanki.

Jemioła pospolita (Viscum album L.)

patrz rozdział „Choroby serca ...", s. 17.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy dużych upływach krwi dobre działanie wyka-
zuje odwar z owoców lub jednorocznych pędów: 6 łyżek na 1 1 wody.

Lipa szerokolistna {Tiliaplatyphyllos Scop.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 88 .

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : owoce utłuczone z winnym octem dają po 5 - 7

dniach sok o działaniu przeciwkrwotocznym.

Mięta pieprzowa {Menthapiperita L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 61.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z liści z sokiem cytrynowym działa przeciw-

krwotocznie i likwiduje krwioplucie.

Piędornik gęsi {Potentilla anserina L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 65.

Zastosowanie i d z i a ł a n i e : wywar z ziela jest stosowany przy różnych krwa-
wieniach.

Pigwa pospolita {Cydonia vulgaris Pers.)

grusza pigwa.
S y s t e m a t y k a : różowate — Rosaceae.
O p i s : krzew lub małe drzewko dorastające do 3 m wysokości. Młode pędy pokryte są
kutnerowatymi włoskami. Krótkoogonkowe liście, jajowate lub jajowatoeliptyczne, są
z wierzchu ciemnozielone, a spodem filcowate. Białe lub jasnoróżowe kwiaty stoją poje-
dynczo na szczytowych szypułkach. Kwitnie w maju.
W y s t ę p o w a n i e : hodowana w ogrodach.
Z a w a r t o ś ć : kwasy organiczne, pektyny, witamina C, sole mineralne, olejek eteryczny,
związki śluzowe i tłuszcz.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : podawana w postaci różnych przetworów domo-
wych jest źródłem witaminy C. Ma również działanie przeciwkrwotoczne.
160

Pigwa pospolita — Cydonia vulgarii Pers. Fot. Cz. Bańkowski

Pokrzywa zwyczajna {Urtica dioica L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 95.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z liści ma działanie przeciwkrwotoczne —

podobnie jak świeży sok wyciśnięty z liści. Stosuje się przy krwiopluciu, krwotokach płuc-
nych i przy krwawej biegunce.

Przytulia właściwa (Galium verum L.)

patrz rozdział „Choroby nerek...",s. 113.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy krwawieniach z nosa dobrze działa wciągnięcie
nosem odwaru z ziela lub proszku z suszonej, pokruszonej rośliny. Również sok ze świe-
żego ziela służy do tamowania krwi.

Przywrotnik pasterski {Alchemilla pastoralis Bus.)

syn.: A. vulgaris L.

przywrotnik pospolity.

S y s t e m a t y k a : różowate — Rosaceae.
O p i s : bylina o wyprostowanym i rozgałęzionym pędzie, dorastającym do wysokości
 161

40 cm. Liście okragławonerkowate są z obu stron gęsto owłosione. Drobne, zielone kwiaty
tworzą luźne kwiatostany. Kwitnie od maja do września.
W y s t ę p o w a n i e : łąki, pastwiska, rowy przydrożne, brzegi lasów.
Z a w a r t o ś ć : garbniki.
Z a s t o s o w a n i e ' i d z i a ł a n i e : herbata z ziela jest używana przy krwawieniach
naczyniowych i z ran.

Purchawka wielka {Lycoperdongigantea Pers.)

purchatka, kurzawka, diabla bździny.

S y s t e m a t y k a : purchawkowate — Lycoperdaceae.
O p i s : owocniki są duże, kuliste, o często popękanej powierzchni, białawe; starsze owoc-
niki stopniowo brunatnieją. Wnętrze owocników wypełnione jest całkowicie zarodnikami,
wcześniej jasnymi, później — ciemnobrunatnymi.
W y s t ę p o w a n i e : pastwiska, łąki, nieużytki, a czasem zaniedbane pola.
Z a w a r t o ś ć : zarodniki zawierają największe ilości białka spośród wszystkich grzybów.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : zarodniki są używane do tamowania krwotoków.

Rdest wężownik [Polygonufn bistorta L.)

patrz rozdział,, C h o r o b y skóry...", s. 127.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z ziela (20 g na 1 1 wody) wykazuje działanie

przeciwkrwotoczne i ma zastosowanie przy krwotokach wewnętrznych.

Skrzyp polny {Equisetum arvense L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 101.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z 15 g ziela na 1 1 wody służy do hamowania

krwotoków z nosa (odwar należy wciągać nosem). Pity — zapobiega krwawieniom
z przewodu pokarmowego i płuc.
m

Tatarak pospolity (Acorus calamus L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 75.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : korzeń starty na proszek można stosować jako zasyp-
kę na rany (6 g dziennie); działa przeciwkrwotocznie. Można go też pić w postaci herbaty:
10 - 15 g korzenia gotuje się w 1/2 1 wody.

Tobołki polne {Thlaspi awense L.)

S y s t e m a t y k a : krzyżowe — Cruciferae.
O p i s : jednoroczna lub dwuletnia roślina, o łodydze wyprostowanej, górą rozgałęzio-
nej, dorastającej do 50 cm wysokości. Liście są jasnożółte, dolne mają kształt odwrotnie ja-
162

jowaty, górne — równowąskie ze strzałkowatą nasadą. Drobne, białe kwiaty tworzą szczy-
towe, luźne kwiatostany. Kwitnie od kwietnia do sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : pospolity chwast pól, ogrodów, przydroży, miejsc ruderalnych.
Z a w a r t o ś ć : glikozydy flawonoidowe,mirozynaza.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : świeże, pogniecione liście służą do okładów tamu-
jących krwawienie np. z nosa. Bywają też jedzone w stanie surowym, wykazując duże
działanie przeciwkrwotoczne przy krwotokach płucnych i macicznych.

Wierzba krucha {SalixfragilisL.)

S y s t e m a t y k a : wierzbowate — Salicaceae.
O p i s : drzewo, rzadziej krzew, dorastające do 20 m wysokości, o bardzo łamliwych gałę-
ziach. Liście są lancetowate, za młodu lepkie, z wierzchu ciemno-, spodem modrawozielo-
ne. Kwiaty rozdzielnopłciowe — męskie są kotkowe, żeńskie z 1 słupkiem i gruczołami
miodnikowymi. Kwitnie w kwietniu i maju.
W y s t ę p o w a n i e : brzegi wód, miejsca podmokłe, wilgotne lasy.
Z a w a r t o ś ć : glikozydy salicylowe, garbniki.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : proszek z kory jest lekiem przeciwkrwotocznym.
Stosuje się go przy krwiopluciu: 1/2 łyżeczki na 1/4 szklanki wody; należy pić 3 razy dziennie.

Żywokost lekarski (Symphytum officinale L.)

patrz rozdział,,Choroby przewodu pokarmowego", s. 7 7 .
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z korzenia pije się 3 razy dziennie po 1/2
szklanki przy krwiopluciu. Przy krwotokach z nosa sproszkowany korzeń można wciągać
lub podawać na tamponie z waty do nosa.
 ZIOŁA O ROŻNYM ZASTOSOWANIU

Pewne zioła znajdujące się w tym rozdziale zostały już opisane w poprzednich rozdzia-
łach, ale z racji ich leczniczego działania w omawianych tam grupach chorób. Mają one
jednak znacznie szersze zastosowanie. Ujęto je w niniejszym rozdziale bez usystematyzowa-
nia według objawów chorobowych. Zachowano jedynie alfabetyczny układ roślin. Jest ich
wiele. Posługiwano się nimi w leczeniu tych chorób, które w medycynie ludowej, z powodu
częstości występowania, były dobrze znane. Należały do nich: stan wyczerpania, anemia
(blednica), gorączka, chrypka, bezsenność, robaczyca u dzieci i in. W grupie omawia-
nych tutaj ziół znalazły ?ic również zioła służące do tępienia insektów domowych, np. moli,
pcheł i pluskiew. Ze względu na konieczność częstego stosowania, zioła tej grupy stanowiły
zawartość „domowej apteczki"

Arcydzięgiel litwor {Archangelica officinalis Hoffm.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 7 9.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy odrze i szkarlatynie stosuje się odwar z korze-

nia lub suszonego ziela (garść ziela na szklankę wody). Należy pić 3 razy dziennie po 3/4
szklanki.

Bagno zwyczajne (Ledumpalustreh.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 81.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy bólu zębów i do płukania jamy ustnej spo-
rządza się napar, zalewając 1 łyżkę ziela 1 szklanką wody. Suszone ziele można użyć przeciw
wszawicy, pluskwom i owadom (np. molom).

Barszcz zwyczajny (Heracieum sphondylium L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 24.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : nalewka spirytusowa z ziela jest środkiem przeciw

impotencji.
164

Barwinekpospolity {Vincaminor Ł.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 25.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z ziela pije się 3 - 4 razy dziennie po szklan-

ce przy niedoborze witaminy C.

Berberys zwyczajny {Berberis yulgaris L.)

patrz rozdział,.Choroby przewodu pokarmowego", s. 2 5.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z kory służy do płukania jamy ustnej i gard-

ła; działa wzmacniająco na dziąsła. Młode liście można używać jako jarzynkę.

Biedrzeniec anyż {Pimpinella anisum L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 26.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy bezsenności należy żuć nasiona.

Biedrzeniec mniejszy {Pimpinella saxifraga L.)

patrz rozdział,.Choroby przewodu pokarmowego", s. 27.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z korzenia używa się do płukania gardła przy
chrypce.

Bieluń dziędzierzawa {Datura stramonium L.)

patrz rozdział „Chorbby układu oddechowego", s. 82.

Zastosowanie i działanie: Cyganie wykorzystują jego odurzające działanie

i używają do sporządzania „filtrów miłosnych" lub dodają do alkoholu.

Bluszcz pospolity (HederahelixL.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 82.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z liści przyspiesza przemianę materii. Okłady

ze świeżych liści stosuje się na rany po oparzeniach. Liści moczonych w occie używa się
przeciw odciskom.

Bluszczyk kurdybanek {Glechoma hederacea L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 28.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy bólach głowy wciąga się nosem sok z ziela.

Młode ziele — zwłaszcza liście — stanowią dodatek do zup jarzynowych.
 165

Bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 83.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z liści używany jest przy gorączce: 3 garście

suszonych liści zalewa się 1/2 1 wrzątku.

Borówka czarna {Vaccinium myrtillus L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 30.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbatę z liści należy pić przy cukrzycy i stanach za-

palnych błony śluzowej jamy ustnej.

Brzoza brodawkowata [Betula verrucosa Ehrh.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 31.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : świeży, wiosenny sok działa wzmacniająco w stanach

ogólnego wyczerpania.

Buk zwyczajny (Fagus sihatica L.)

patrz rozdział ..Choroby przewodu pokarmowego", s. 32.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : żucie świeżych liści uśmierza ból zębów i likwiduje

obrzęk dziąseł.

Bukwica zwyczajna {Betonica officinalis L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 32.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy bólach głowy należy pić herbatę z ziela
1 - 3 razy dziennie po szklance.

Burak zwyczajny [Beta vulgaris L.)

S y s t e m a t y k a : komosowate — Chenopndiaceae.
O p i s : bylina lub roślina jednoroczna, o łodydze czerwono nabiegłej, dorastającej do
1,5 m wysokości. Dolne liście są duże, jajowate, na brzegu zwykle faliste i o nasadzie serco-
watej. Liście są wydłużone i zaostrzone. Kwiaty mają podkwiatki. Kwitnie od lipca do
sierpnia.
W y s t ę p o w a n i e : rośnie w uprawie.
Z a w a r t o ś ć : cukier (sacharoza), betacyjany, betaina. sole mineralne.
166

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : cienko krojone buraki zalewa się zaprawą taką jak

do kiszenia ogórków. Po kilku dniach można pić sok w ilości 1/2 szklanki na czczo w celu
podniesienia poziomu hemoglobiny.

Bylica piołun {Artemisia absinthium L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 33.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z suszonych liści służy do przemywania

chorych oczu i do okładów przy stłuczeniach. Ze sproszkowanego ziela sporządza się napar
przeciw robakom (szczyptę ziela na szklankę). Należy pić 1 - 2 razy dziennie. Nalewkę al-
koholową z ziela można stosować zewnętrznie przeciw świerzbowi. Ziele wykazuje własności
owadobójcze (używa się go np. przeciw pchłom).

Bylica pospolita {Artemisia vulgaris L.)

Datrz rozdział,,Choroby przewodu pokarmowego", s. 34.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : nasiadówki z naparu z ziela są stosowane przeciw

guzkom krwawniczym (hemoroidom). Okłady ze świeżego ziela usuwają zmęczenie nóg.

Cebula ogrodowa (Allium cepa L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 35.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przeciw robakom stosuje się wyciąg wodny:

1/2 szklanki na czczo. Świeżą zmiażdżoną cebulę przykłada się na miejsca odmrożone.
Cyganie żują cebulę przy bólu zębów.

Centuria pospolita {Centaurium umbellatum Gilib.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 35.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy anemii, uderzeniach krwi, nadciśnieniu w okre-

sie przekwitania u kobiet stosuje się herbatę z ziela ( 3 - 6 łyżek na 1 1 wody). Należy pić
3 razy dziennie po 1/2 szklanki. Przy robaczycach pije się 1/2 szklanki herbaty na czczo.

Chaber bławatek (Centaurea cyanus L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 35.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy narastającym osłabieniu wzroku należy pić

herbatę z kwiatów 3 razy dziennie po szklance. Napary z kwiatów można też stosować
do przemywania oczu.
 167

Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 36.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar lub napar z kwiatów pity 1 raz dziennie

po 1/2 szklanki działa nasennie. Zwiększenie dawki do 3 razy dziennie po 1/4 szklanki
zmniejsza pobudliwość płciową. Wyciąg wodny pity po 1/2 szklanki na czczo stosuje się
przy robaczycach. Inhalacje chmielowe z kwasem chlebowym wykonywane co 2 dni są
skuteczne przy chronicznych katarach — stany nieżytowe błony śluzowej nosa, stany
alergiczne. Odwar jest bardzo skuteczny w leczeniu stanów gorączkowych.

Chrzan pospolity {Armorada lapathifolia Gilib.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 37.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : tarty korzeń spożywany w postaci dodatków do ja-

rzyn, zup i sosów wzmacnia zęby i dziąsła. Świeży, drobno pokrojony korzeń moczony
w nafcie służy do nacierania przy przeziębieniach. Okłady ze świeżych liści można stoso-
wać przy bólach głowy.

Czarnuszka siewna {Nigella sativa L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 39.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z nasion pity na czczo po 1/2 szklanki działa

przeciw robakom przewodu pokarmowego.

Czosnek pospolity {Allium satwum L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 40.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : zjadany na surowo działa przeciwmiażdżycowo i ob-
niża ciśnienie krwi. Utarty ząbek z solą spożywany na czczo niszczy owsiki. W tym celu moż-
na stosować również wlewki doodbytnicze (lewatywy) 1 raz dziennie na noc. Okłady ze
zmiażdżonego czosnku stosuje się przeciw odciskom i oparzeniom. Cyganie wkładają oskro-
bany ząbek czosnku zawinięty w watę do ucha przy bólu. Używają go również przy zawro-
tach głowy (na tle miażdżycowym).

Dąb szypułkowy (Quercus robur L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 41.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z kory (30 g na 1 1 wody) pije się 3 razy

dziennie przy krzywicy. Taki sam odwar można stosować do płukania ust i gardła oraz do
nasiadówek przy hemoroidach. Rozgniecione lub drobno posiekane liście, albo sproszko-
wana kora, działają ściągająco na rany. Przy odleżynach stosuje się maść sporządzoną z od-
waru z korzenia z wazeliną lub lanoliną; z tej maści można też robić okłady przy stanach
zapalnych gardła i węzłów chłonnych. Przy nadmiernej potliwości (np. nóg) można stoso-
168

wać kąpiele z wywaru z kory (2 garście kory na 1 1 wody), który wlewa się do 1/2 wanny
wody.

Dąbrówka rozłogowa (Ajuga reptans L.)

patrz rozdział „Choroby skóry...", s. 121.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z kwitnącego ziela stosuje się przeciwko

świerzbowi. Napar z ziela używany jest do płukania bolącego gardła. Napar lub nalewkę
alkoholową pije się 2 razy dziennie, rano i przed snem przeciw hemo-
roidom. Napar — 3 razy dziennie po 1/4 szklanki — pije się również przy stanach
malarycznych.

Drżączka średnia (Bńza media L.)

patrz rozdział ,,Choroby nerek ...", s. 107.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : ziele d o d a w a n e d o p o k a r m ó w p o b u d z a p o p ę d
płciowy. N a p a r jest sosowany w postaci o k ł a d ó w — 2 - 3 razy dziennie — P r z y b ó l a c h
oczu.

Dymnica pospolita {Fumaria officinalis L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 41.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar, odwar lub wyciąg pije się 3 razy dziennie

po 1/2 szklanki przy stanach gorączkowych, obrzękach i hemoroidach. Działa głównie
wzmacniająco.

Dynia zwyczajna (Cucurbitapepo L.)

patrz rozdział „Nowotwory", s. 155.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : zjadane nasiona wykazują działanie przeciwrobaczy-

cowe — szczególnie u dzieci, a u mężczyzn zapobiegają schorzeniom gruczołu krokowego.
Spożywany owoc przeciwdziała wymiotom.

Dzięgiel leśny {Angelica sihestris L.)

patrz rozdział „Choroby stawów", s. 135.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbatę z korzeni i liści pije się przy zatruciach

pokarmowych 3 razy dziennie po 1/2 szklanki. Herbatę można używać również do płukania
gardła, a wywar dodany do kąpieli działa wzmacniająco.

Dziewanna wielkokwiatowa (Yerbascum thapsiforme Schrad.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 42.
 169

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok z ziela stosuje się do przemywania oczu przy sta-

nach zapalnych. Odwarem z ziela należy płukać gardło przy gorączce.

Dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 85.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar lub wyciąg alkoholowy z suszonego, po-

krojonego korzenia przeciwdziała impotencji. Odwar należy pić w dawce 1/4 szklanki
2 razy dziennie. Przy tasiemczycy stosuje się 1 raz dziennie kieliszek nalewki alkoholowej:
40 - 50 g sproszkowanego korzenia zalewa się 1 1 wina i odstawia na słońce.

Driakiew żółtawa {Scabiosa ochroleuca L.)

patrz rozdział „Choroby skóry ...", s. 121.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z korzenia stosuje się przy bólach gardła

i odrze.

Dziurawiec zwyczajny {Hypericumperforatum L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 44.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar / ziela 2 garście na 1 1 wody) należy pić

przy bólach głowy.

Fiołek wonny (Viola odorata L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 86.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : n a p a r z ziela jest stosowany przy anginie.

Glistnik jaskółcze ziele {ChelidoniummaiusL.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 45.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : świeży sok z ziela m a działanie przeciwbólowe
i narkotyczne.

Głowienka pospolita {Prunella vulgaris L.)

patrz rozdział „Choroby kobiece", s. 144.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : n a p a r z ziela jest używany d o płukania gardła,

przy próchnicy zębów i schorzeniach dziąseł.

Grążelżółty {Nupharluteum (L.) Sm.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 47.
170

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wyciąg z kłączy jest używany przeciw impotencji

i nieruchliwości spermatozoidów.

Grzybienie białe (Nymphaea alba L.)

patrz rozdział „Choroby serca ...", s. 15.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wyciąg z kłączy używa się przy nadmiernej pobudli-

wości płciowej. Przy bólach głowy stosuje się okłady ze świeżych liści. W stanach rekon-
walescencji należy pić wyciąg z kwiatów, liści lub kłączy: 3 razy dziennie 1 łyżeczka
na 1/4 szklanki wody.

Gwiazdnica pospolita {Stellaria media Viii.)

patrz rozdział „Choroby serca ...", s. 16.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : nalewka alkoholowa jest stosowana przy krwa-
wieniach hemoroidalnych 3 razy dziennie po 30 kropli.

Hyzop lekarski (Hyssopus officinalis L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 48.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z kwitnących, ulistnionych szczytów pędów

(3 łyżki stołowe na 1 1 wody) stosuje się zewnętrznie do przemywania oczu, do płukania
przy stanach zapalnych jamy ustnej, gardła i migdałków.

Jabłoń dzika {Malussihestris (L.) Mili.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 48.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbatę z obierek używa się do płukania 3 - 4 razy

dziennie przy stanach zapalnych jamy ustnej i gardła.

Jałowiec pospolity (Juniperus communis L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 49.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy bólach ucha należy włożyć do niego watkę na-
moczoną w nalewce spirytusowej z owoców (szyszkojagód).

Janowiecbarwierski {Genista tinctoria L.)

patrz rozdział „Choroby serca ...", s. 16.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z kwitnących pędów jest używany jako śro-

dek napotny i przy zaburzeniach przemiany materii.
 171

Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia L.)

patrz rozdział,,Choroby serca ...", s. 16.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : świeże owoce zjadane są jako lek przeciw hemo-

roidom.

Jaskier ostry (Raniinculus acer L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 86.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela jest lekiem przeciw malarii.

Jasnota biała {Lamium album L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 50.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbatę z kwiatów pije się w leczeniu niedokrwi-

stości.

Jastrzębiec kosmaczek (Hieracium pilosella L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 50.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela pije się przy nieżytach gardła 3 razy

dziennie po 1/2 szklanki. Ponadto używa się go do płukania przy stanach zapalnych
dziąseł, paradontozie, przy anginach i do przemywania ran po ukąszeniu wściekłych
zwierząt.

Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior L.)

patrz rozdział „Choroby nerek ...", s. 108.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z liści poprawia przemianę materii i działa

ogólnie wzmacniająco. Wyciśnięty sok z liści stosuje się do okładów miejscowych po uką-
szeniu przez żmiję.

Jeżyna fałdowana (Rubusplicatus W. et N.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 51.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z liści i kwiatów (15 - 20 g na 1 1 wody)

służy do płukania gardła i jamy ustnej. Odwar z młodych liści, pity 3 razy dziennie po
1 szklance z dodatkiem cukru, stosuje się w leczeniu anemii.

Kapusta rzepak {BrassicanapusL.)

kapusta kolnikowa, k. karpielowa, karpiele, rzepak letni, kwak, kwaki, kwacek.

S y s t e m a t y k a : krzyżowe — Cruciferae.
172

O p i s : sina, nieowłosiona roślina jedno- lub dwuletnia. Dolne liście są lirowate, a górne
nie podzielone i obejmujące łodygę. Ciemnożółte kwiaty zebrane są w luźne grona. Kwitnie
w maju.
W y s t ę p o w a n i e : w uprawie.
Z a w a r t o ś ć : witamina C, sole mineralne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : zgrubiałe korzenie jedzone w stanie surowym
wzmagają popęd płciowy.

Kapusta warzywna {Brassica oleracea L. var. capitata)

patrz rozdział ,.Choroby przewodu pokarmowego", s. 51.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : świeże głąby zjadane kilka razy dziennie są lekiem
przy chorobach tarczycy.

Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 52.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : nalewka alkoholowa z kwiatów (płyn zlewa się po

kilku dniach) jest stosowana 3 razy dziennie po 25 - 30 kropli przy hemoroidach i żyla-
kach. Odwar z kory młodych gałązek pity po łyżeczce na czczo i przed snem działa przeciw
robakom.

Klon zwyczajny {Acerplatanoides L.)

S y s t e m a t y k a : klonowate — Aceraceae.
O p i s : rozłożyste drzewo o korze popękanej, dorastające do 25 m wysokości. Liście
są klapowane, zatokowo, ostro ząbkowane, od spodu błyszczące. Kwiaty zebrane są w pod-
baldachowate kwiatostany i rozwijają się przed pojawieniem się liści na drzewie. Okres
kwitnienia — kwiecień, maj.
W y s t ę p o w a n i e : w lasach, przy drogach, pospolicie na obszarze całego kraju.
Z a w a r t o ś ć : 2 - 3 % sacharozy i sole mineralne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok z pędów wiosennych pity 3 razy dziennie po
kieliszku ma działanie ogólnie wzmacniające. Wywar z liści stosuje się przy niedoborze
witaminy C 3 razy dziennie po 1/4 szklanki.

Kocanki piaskowe {Helichrysum arenarium (L.) Moench)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 52.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbatę z ziela należy pić 3 razy dziennie po 1/2

szklanki przeciw robakom. Można też w tym celu sporządzać odwary w winie z kwiatów.
Kwiaty wkładane między odzież mają działanie antymolowe.
 173

Koper włoski {Foeniculum capillaceum Gilib.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 54.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar ze sproszkowanych nasion ma działanie
wzmacniające i służy do przemywania oczu: 1/2 łyżki nasion gotuje się w wodzie i stosuje
3 - 4 razy dziennie. Wywar ten ma — według przekazów ludowych — wpływ na porost
włosów.

Kopytnik pospolity (Asarum europaeum L.)

patrz rozdział „ C h o r o b y układu o d d e c h o w e g o " , s. 87.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : zużycie sproszkowanego korzenia powoduje od-
ruch wymiotny. Szczypta korzenia dodana do napojów zniechęca do alkoholu; mleko z do-
datkiem 1 łyżeczki tego środka pite na czczo działa przeciw hemoroidom.

Kozłek lekarski Waleriana officinalis L.)

patrz rozdział „Choroby serca ...", s. 18.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : nieco utartego, świeżego korzenia kładzie się na

czoło przy osłabieniu wzroku. Można też w tym celu przemywać oczy herbatą z korzenia.

Kruszyna pospolita (Frangula alnus Mili.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 55.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : w postaci naparów z kory jest używana przy hemo-
roidach: na czczo lub na noc pije się 1/4 - 1/2 szklanki; stosuje się również do płukania
jamy ustnej.

Krwawnik pospolity (Achillea millefolium L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 56.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok z liści zmieszany z mlekiem lub słodzony mio-

dem ma działanie ogólnie wzmacniające i jest stosowany przy anemiach i w początkowych
stadiach gruźlicy.

Kuklik górski {Geum montanum L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 57.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z kłącza działa pobudzająco n a popęd płcio-

wy u mężczyzn.

Lipa szerokolistna (Tiliaplathyphyllos Scop.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 88.
174

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z kwiatów lub liści jest stosowany do

płukania i okładów przy stanach zapalnych gardła.

Lniczek siewny {Camelina sativa (L.) Cr.)

patrz rozdział,,Choroby układu oddechowego", s. 89.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : okłady z ziela stosuje się przy zapaleniu spojówek,

a okłady z liści — przy hemoroidach.

Lulek czarny (Hyoscyamus niger L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 59.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z liści jest stosowany 3 razy dziennie po

1/2 szklanki do płukania jamy ustnej przy stanach zapalnych dziąseł i przy bólach zębów.
Cyganie stosują przy tych schorzeniach i bólach głowy inhalacje. Nalewka alkoholowa
z liści, zażywana 3 razy dziennie po 20 kropli, ma działanie przeciwbólowe i rozkurczowe.

Łopian większy [Arctium lappa L.)

patrz rozdział „Choroby skóry", s. 124.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok z korzeni wcierany we włosy wzmacnia cebulki

włosowe i wpływa na porost włosów.

Marchew zwyczajna (Daucus carota L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 59.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok z korzenia działa wzmacniająco. Jest też

używany przy schorzeniach gruczołu krokowego.

Melisa lekarska {Melissa officinalis L.)

patrz rozdział „Choroby kobiece", s. 146.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z ziela (3 garście suszu na 1 1 wody)

pita 3 razy dziennie po szklance jest używana przy bólach zębów i uszu.

Mięta pieprzowa {Menthapiperita L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 61.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z liści lub całego ziela służy do płukania jamy

ustnej, a pity — działa ogólnie wzmacniająco.
 175

Nagietek lekarski [Calendula ojficinalis L.)

patrz rozdział „Choroby skóry ...", s. 125.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z kwiatów lub sok z całego ziela służy do

płukania jamy ustnej przy ból.u h zębów oraz do okładów przy schorzeniach oczu.

Nawłoć pospolita {Solidago virga-aurea L.)

patrz rozdział „Choroby nerek ...", s. 111.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z kwitnących pędów rozcieńczony woda służy
do płukania jamy ustnej przy schorzeniach zębów, dziąseł i gardła. Odwar sporządza się
z 50 g ziela na 1 1 wody.

Nerecznica samcza (Dryopteńs fUix-mas (L.) Schott.)

syn.: Aspidiumfilix-mas Sw.
paprotnik samczy, paproć samcza, p. zwyczajna, dziadowski korzeń, świętojański korzeń, leśna paproć, narecznica
samcza, paprotnik lekarski.

S y s t e m a t y k a : paprotkowate — Polypodiaceae.

\ \ Nenecznica samcza — Dryopteńs Jilix-mas (L.) Schott.

176

O p i s : bylina o grubych, gęsto ulistnionych kłączach. Liczne, zwężające się ku na-

sadzie i zebrane w lejkowatą formę liście osiągają wysokość 1 m, a czasem nawet więcej.
Żółtawy ogonek liściowy ma 6 - 30 cm długości i do 5 mm grubości. Blaszka liściowa po-
długowata, stopniowo ku górze zwężająca się, o głęboko, pierzasto wciętych odcinkach robi
wrażenie podwójnie pierzastej. Odcinki 2 rzędu karbowano piłkowane, lecz nie zakończo-
ne szydlasto, co odróżnia ten gatunek od pokrewnych mu paproci. Ogonek liściowy
i nerw główny od dolnej strony pokryty rudymi łuskami. Na dolnej stronie liścia kupki
zarodni zebrane są w dwa rzędy i pokryte nerkowatymi zawijkami. Młode zarodnie o kolo-
rze szaroniebieskim, dojrzałe — rudym.
W y s t ę p o w a n i e : spotykana jest w różnych typach lasów, na brzegach, zarówno
w suchych, jak i wilgotnych miejscach, w zaroślach i na zacienionych zboczach.
Z a w a r t o ś ć : około 1,896 filicyny — jest to zespół pochodnych związków floroglucyno-
wych. W skład filicyny wchodzą kwas flawaspidynowy (ok. 5096), kwas filiksowy, albaspi-
dyna i in. W kłączu tej paproci występują poza tym skrobia, w niewielkich ilościach śluz,
cukier, garbniki, olejki eteryczne i gorycze.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar ze sproszkowanego kłącza pije się po 1/2
szklanki na czczo i przed snem przy tasiemczycy. Działa też jako środek przeczyszczający.

Orzech włoski (Juglans regia L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 62.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z liści (10 g na 1 1 wody) stosuje się do okła-
dów przy stanach zapalnych spojówek. Napar z liści pity na czczo i przed snem po 1/2
szklanki działa przeciw robakom.

Oset zwisły {Car dum nut ans L.)

S y s t e m a t y k a : złożone — Compositae.
O p i s : roślina dwuletnia o wyprostowanej łodydze, dorastająca do 1 m wysokości.
Pierzastodzielne lub zotokowo klapowane liście są na brzegu zaostrzone w liczne kolce.
Zbiegają one wzdłuż łodygi, tworząc na niej wcinano kolczaste oskrzydlenia. Pomarańczowe
kwiaty zebrane są w duże, grube, zwisające koszyczki. Kwitnie od czerwca do września.
W y s t ę p o w a n i e : przydroża, pastwiska, suche zbocza, widne lasy.
Z a w a r t o ś ć : witamina C, tłuszcze.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z liści stosuje się przeciw malarii, a odwai
z korzeni jest środkiem przeczyszczającym.

Ostrożeń polny {Cirsium arven.se (L.) Scop.),

S y s t e m a t y k a : złożone — Compositae.
O p i s : bylina o silnie rozgałęzionej łodydze, dorastającej do 1,5 m wysokości. Liście mają
różną postać: są bądź nie podzielone, bądź silniej lub mniej wcinane. Fioletowe lub jasno-
purpurowe kwiaty zebrane są w koszyczki. Kwitnie od czerwca do późnej jesieni.
W y s t ę p o w a n i e : pola, przydroża, łąki, pastwiska, przychacia, zarośla.
Z a w a r t o ś ć : glikozyd, olejek lotny, inulina, witamina C.
 177

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy schorzeniach zatok nosowych stosuje się mycie

głowy w wywarze z ziela.

Ostrożeń warzywny (Cirsium oleraceum (L.) Scop.)

ostrzeń warzywny, oset warzywny, czarcie żebro, drapacz łąkowy, chrabusi.

S y s t e m a t y k a : złożone — Compositae.
O p i s : bylina o gałęzistej łodydze, dorastająca do 1,5 m wysokości. Liście mają różny
kształt: od jajowatych lub podługowatojajowatych, poprzez pierzasto- '-ib lirowato-pie-
rzasto-dzielne, do klapowatych. Kwitnie od lipca do września.
W y s t ę p o w a n i e : wilgotne łąki, rowy, brzegi rzek, zarośla.
Z a w a r t o ś ć : inulina, garbniki, białko.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : w postaci sałatek lub warzyw działa pobudzająco
na apetyt oraz używany jako lek ściągający.

Ostróżeczka polna (Consolidaregalis S. F. Gray)

patrz rozdział „Choroby serca ...", s. 19.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z kwiatów, pita 3 razy dziennie po 1/2 szklan-

ki, ma zastosowanie przy urazach mózgu.

Owies zwyczajny {Avena sativa L.)

patrz rozdział,.Choroby serca...", s. 20.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z nasion jest stosowany do kąpieli wzmacnia-

jących.

Ożanka właściwa (Teucrium chamaedrys L.)

patrz rozdział „Choroby stawów", s. 137.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z ziela jest używana w leczeniu anemii.

Paprotka zwyczajna {Polypodiumvulgare L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 64.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z kłączy zmieszany z miodem, pity na czczo
i przed snem działa przy stanach' zapalnych strun głosowych i przy pasożytach.

Pelargonia pokojowa {Pelargonium sp.)

patrz rozdział,.Choroby stawów", s. 138.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : cała roślina działa aseptycznie: przy katarze należy
178

wąchać liście, a przy stanach zapalnych uszu wkłada się do nich zwinięty liść. Działa również
jako afrodyzjak.

Perz właściwy (Agropyron repem (L.) P.B.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 65.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z rozłogów ma zastosowanie w leczeniu cuk-
rzycy, przy złej przemianie materii oraz przy hemoroidach.

Pieprzyca gruzowa {Lepidium ruderale L.)

czarcia broda.
S y s t e m a t y k a : krzyżowe — Crucijerae.
O p i s : roślina jednoroczna o niemiłej woni, dorastająca do 30 cm wysokości, o łodydze
często gałęzistej i liściach dolnych pierzasto wcinanych, a górnych — równowąskich. Nie-
pozorne, małe kwiaty składają się tylko z nagich działek kielicha. Kwitnie od maja do
września.
W y s t ę p o w a n i e : suche, gliniaste miejsca, gruzowiska i rumowiska.
Z a w a r t o ś ć : mirozynaza, olejek eteryczny.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbatę z ziela pije się przy niedoborze witaminy C.
Ziele ma też działanie odstraszające pchły i pluskwy.

Piędornik gęsi {Potentilla anserina L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 65.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : okłady ze zmiażdżonego ziela stosuje się przy żyla-

kach i tężcu. Przy tym ostatnim schorzeniu pije się również napar z ziela.

Piędornik kurze ziele (Potentilla erecta (L.) Hampe)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 66.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z korzenia (10 g na 1 1 wody) ma działa-

nie ściągające i przeciwzapalne. Służy do płukania jamy ustnej i gardła, głównie przy krwa-
wieniu z dziąseł.

Pokrzywa zwyczajna [Urtica dioica L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 95.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z ziela zmieszany w proporcji 1:1 z octem

likwiduje łupież i wypryski skórne. Na porost włosów wpływają dodatnio wyciąg z liści
i nalewka alkoholowa z korzeni. Wyciąg sporządza się następująco: 1 część drobno pokrojo-
nych liści + 3 części spirytusu należy pozostawić na słońcu na 15 dni, po tym okresie
 179

przefiltrować i zlać do ciemnej butelki. Do nacierania skóry głowy używa się 3 łyżki płynu
na 1 szklankę wody. Nalewkę z korzeni, która też wykazuje podobne działanie, otrzymujemy
zalewając 1 część korzeni 3 częściami spirytusu i 2 częściami wody; nalewkę tę też wcieramy
w skórę głowy.

Prawoślaz ogrodowy (Althaea rosea (L.) Car.)

patrz rozdział „Choroby kobiece", s. 147.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z kwiatów ma zastosowanie zewnętrzne w le-

czeniu schorzeń oczu i uszu.

Prawoślaz lekarski {Althaea officinalis L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 97.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy stanach zapalnych spojówek lub innym prze-

wlekłym ropieniu stosuje się wywar z kwiatów: 1/2 łyżki kwiatów należy gotować przez
5 minut w 1/2 1 wody. Do odcedzonego płynu dodaje się 5 kropli spirytusu kamforowego.
Z tak przyrządzonego płynu można robić okłady na oczy.

Przelot pospolity {Anthyllis vulneraria L.)

patrz rozdział „Choroby skóry ...", s. 127.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z ziela lub kwiatostanów poprawia przemianę

materii. Służy również do płukania ust przy próchnicy zębów.

Psianka słodkogórz {Solarium dulcamara L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 67.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z pociętych łodyżek stosuje się przeciw ro-

bakom.

Rdest ptasi {Polygonum aviculare L.)

patrz rozdział „Choroby nerek ...", s. 114.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z ziela stosuje się do płukania gardła.

Rojnik murowy {Sempervivum tectorum L.)

patrz rozdział,.Choroby skóry...", s. 127.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok ze świeżych liści stosuje się przy robaczycach:

2 łyaki stołowe soku dodać do kieliszka wina i pić na czczo i przed snem. Miejsca użądlenia
prz^z pszczoły można okładać świeżymi liśćmi.
180

Rosiczka (Drosera sp. L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 98.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata z ziela jest używana przy złym trawieniu

i przeciw sklerozie.

Róża dzika (Rosa canina L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 69.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : syrop z owoców ma zastosowanie przy stanach

zapalnych jamy ustnej i gardła oraz ma działanie ogólnowzmacniające.

Rumian żółty (Anthemis tinctoria L.)

S y s t e m a t y k a : złożone — Compońtae.
O p i s : bylina lub czasem roślina dwuletnia o pędach nierozgałęzionych lub rozgałęzio-
nych tylko na szczycie, dorastająca do 60 cm wysokości. Liście są pierzastosieczne. Koszycz-
ki kwiatowe mają s'rednicę około 3 cm. Kwiaty języczkowe są żółte. Kwitnie w lipcu i sierp-
niu.
W y s t ę p o w a n i e : przydroża, pastwiska, a czasem wśród upraw.
Z a w a r t o ś ć : ksantofil, olejek eteryczny, karoteny.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : kąpiele głowy w wywarze z suszonego ziela działają
wzmacniająco na cebulki włosowe.

Rumianek pospolity (Matricaria chamomilla L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 70.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : mycie włosów w naparze z kwiatów wzmacnia ce-

bulki włosowe i przyspiesza porost włosów. Napar służy też do płukania gardła i jamy
ustnej oraz przemywania oczu przy ich stanach zapalnych. Wywar rumianku w mleku jest
dobrym środkiem do pielęgnacji skóry — głównie rąk.

Ruta zwyczajna (Ruta graveolens L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 71.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z ziela może służyć do płukania gardła przy

stanie nieżytowym i do okładów na oczy.

Rzepik pospolity (Agrimonia eupatoria L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 99.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary z ziela i kwiatów są dobrym dodatkiem do
kąpieli nóg.
 181

Rukiew wodna {Nasturtium officinale R. Br.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 98.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : sok wyciśnięty z ziela należy zażywać 3 razy dziennie
przy niedoborze witaminy C. Sok ten lub odwar z ziela leczy wole (niedoczynność tar-
czycy). D r o b n o posiekane ziele zaprawione cytryną i olejem jest lekiem przeciw robakom
— głównie u dzieci.

Seler zwyczajny (Apium graveolens L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 72.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z selera zmieszany z wywarami z innych ja-

rzyn gotowanych o s o b n o , pity 2 razy dziennie po szklance, ma działanie odżywcze i ogólnie
wzmacniające. Działa oprócz tego odwadniająco, przeciwmiażdżycowo i wpływa na prze-
mianę materii.

Skrzyp polny {EquisetumarvenseL.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 101.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z ziela wpływa korzystnie n a przemianę

materii, służy do płukania jamy ustnej przy jej stanach zapalnych. Używany jest także prze-
ciw łysieniu i do przemywania przy odmrożeniach.

Stokrotka pospolita {Bellis perennis L.)

patrz rozdział „Choroby serca", s. 21.

Zastosowanie i działanie: n a p a r z kwiatów i ziela pity 3 razy dziennie
po 1/2 szklanki działa przeciwmiażdżycowo i wpływa dodatnio na przemianę materii.

Szczaw zwyczajny {Rumex acetosa L.)

patrz rozdział,.Choroby przewodu pokarmowego", s. 73.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar lub napar z liści pije się przy braku apetytu
i braku witaminy C.

Śliwa tarnina (Prunus spinosa L.)

patrz rozdział,.Choroby przewodu pokarmowego", s. 74.

Zastosowanie i d z i a ł a n i e : odwar z kory zmieszany z sokiem z owoców służy

do płukania ust i gardła, a także tamuje krwawienie z nosa.
182

Świetlik łąkowy {Euphrasia rostkoviana Hayne)

świetlik lekarski.

S y s t e m a t y k a : trędownikowate — Scrophulańaceae.
O p i s : drobna, jednoroczna roślina o rozgałęzionej łodydze, dorastającej do 30 cm
wysokości. Owalne lub jajowate liście są owłosione lub sztywne. Kwiaty są dwuwargowe:
białe lub różowe, z górną wargą nabiegłą biadoliła. Tworzą one ulistnione, szczytowe grono.
Kwitnie od lipta do września.

Świetlik łukowy — Euphrasia rostkoviana Hayne

W y s t ę p o w a n i e : łąki, pastwiska, przydroża, brzegi lasów.

Z a w a r t o ś ć : glikozyd (aukubina) i garbniki, substancje żywicowe.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z ziela stosuje się do przemywania oczu:
2 części ziela na 5 części wody destylowanej. Można go też używać do okładów na oczy.
Równocześnie należy pić herbatę z ziela 3 razy dziennie po 1/2 szklanki.

Szanta zwyczajna {Marrubiumvulgare L.)

patrz rozdział,.Choroby przewodu pokarmowego", s. 72.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : herbata, pita 3 razy dziennie po 1/2 szklanki, ma

 183

działanie wzmacniające, skuteczne przy anemii i niedoborze witaminy C. Przy stanach za-
palnych ucha, z silnymi boleściami, stosuje się następującą kurację: sok wyciśnięty z ziela
miesza się z kilkoma kroplami olejku migdałowego i wkrapla się do ucha 5 - 7 kropli
3 razy dziennie. Równocześnie pije się herbatę — 3 razy dziennie po szklance (10 g ziela
na 1 1 wody).

Szałwia lekarska {Salvia officinalis L.)

patrz rozdział,. Choroby ukiadu oddechowego", s. 102.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z liści (10 g na 1 1 wody) używa się do płukania

jamy ustnej, gardła w stanach zapalnych, przy bólu i obrzękach dziąseł i przy niedoborze
witaminy C. W stanach zapalnych gardła można dodać do naparu łyżeczkę miodu.

Tatarak pospolity {Acorus calamus L.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 75.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : pokrojone i wysuszone kłącze można żuć przy bó-

lach zębów, wzmacniają one struny głosowe. Wywar z kłączy służy do mycia głowy przy
łupieżu.

Topola czarna {Populus nigra L.)

patrz rozdział „Choroby skóry...", s. 129.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : maść sporządzoną z pączków lub młodych liści
i sadła (ewentualnie masła) stosuje się przy wypadaniu włosów i w leczeniu hemoroidów.

Topola osika (Populus tremulah.)

S y s t e m a t y k a : wierzbowate — Salicaceae.
O p i s : drzewo o korze żółtawoszarej, dorastające do 30 m wysokości. Liście są koliste lub
jajowatorombowate, drobno piłkowane, najczęściej owłosione. Ogonek liściowy jest
spłaszczony prostopadle do nasady blaszki liściowej, co powoduje ruch liści przy najmniej-
szym drgnieniu powietrza. Jednopłciowe kwiaty zebrane są w kotkach i występują na
różnych osobnikach. Kwitnie przed pojawieniem się liści.
W y s t ę p o w a n i e : lasy, zarośla, zręby.
Z a w a r t o ś ć : glikozyd salicyna, garbniki, olejek eteryczny, wosk, żywica, kwas jabłkowy,
witamina C i prowitamina A.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napary z młodych liści i kory są używane przy
schorzeniach gruczołu krokowego.

Trzmielina brodawkowata (Evonymus verrucosa Scop.)

montwa.
S y s t e m a t y k a : trzmielinowate — Celastraceae.
184

O p i s : krzew dorastający do 3 m wysokości, którego młode pędy są obficie pokryte ciem-

nymi brodawkami. Pojedyncze liście mają kształt jajowaty. Kwiaty o płatkach brudnozielo-
nych z czerwonymi kropkami zebrane są w skąpe, pozorne baldaszki. Nasiona otoczone
są jaskrawopomarańczową osnówką. Kwitnie w maju i czerwcu.
W y s t ę p o w a n i e : lasy, zarośla.
Z a w a r t o ś ć : alkaloid, związki gorzkie, barwniki flawonowe, tłuszcz.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : maść sporządzona ze sproszkowanych nasion wy-
mieszanych z tłuszczem likwiduje wszawicę.

Tytoń szlachetny {Nicotiana tabacum L.)

tytoń tabaka, tytoń wirgiński, tabaka.

S y s t e m a t y k a : psiankowate — Solanaceae.
O p i s : roślina jednoroczna o wyprostowanej łodydze, dorastającej do 1,5 m wysokości.
Duże liście mają kształt podłużnie lancetowaty; dolne liście zbiegają wzdłuż łodygi. Duże,
różowe kwiaty zebrane są w szczytowe podbaldachy. Kwitnie w lipcu i sierpniu.

Tytoń, szlachetny — Nicotiana tabacum L.

 185

W y s t ę p o w a n i e : w uprawie.
Z a w a r t o ś ć : alkaloidy, nikotyna i podobne (np. anabazyna), kwas nikotynowy.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z liści stosuje się do lewatyw przy robakach,
a ekstrakt działa owadobójczo.

Uczep trójHstkowy {Bidens tripartitus L.)

patrz rozdział „Choroby skóry...", s. 130.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela, pity 3 razy dziennie po 1/4 szklanki,
wpływa dodatnio na przemianę materii.

Warzucha lekarska (Cochlearia officinalis L.)

warzęcha lekarska.
S y s t e m a t y k a : krzyżowe — Crucijerae.

Warzucha lekarska — Cochlearia officinalis L.

186

O p i s : roślina dwuletnia lub bylina o łodydze dorastającej do 50 cm wysokości. Nagie,

całobrzegie, długoogonkowe liście dolne są jajowate, a łodygowe — siedzące i uszato
obejmujące łodygę. Drobne, białe kwiaty tworzą gęste, wielokwiatowe grona. Kwitnie od
maja do września.
W y s t ę p o w a n i e : hodowana, czasem dziczejąca.
Z a w a r t o ś ć : glikozydy, glikozynolaty, mirozynaza, garbniki, związki gorzkie, substancje
mineralne, witamina C.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : żucie liści zapobiega awitaminozie C, stąd w daw-
nych czasach jej ogromne znaczenie w żegludze. Przy bólach zębów jest bardzo skuteczny
sok: 8 części ziela zalewa się 3 częściami alkoholu i 3 częściami wody, po czym całość
odparowuje się do 4 części. Należy używać po kilka kropel.

Wawrzynek wilczełyko {Daphne mezereum L.)

patrz rozdział,,Choroby stawów", s. 141.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : okłady ze świeżej kory stosuje się przy ukąszeniu
żmii.

Wierzba biała [SalixalbaL.)

patrz rozdział „Choroby przewodu pokarmowego", s. 76.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z kory dodawany do kąpieli działa

wzmacniająco; jest używany do mycia głowy przy łupieżu i wypadaniu włosów. Służy też
do płukania gardła i jamy ustnej.

Wilżyna ciernista {Ononis spinosa L.)

patrz rozdział „Choroby nerek ...", s. 116.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : odwar z korzenia pije się 3 razy dziennie po szklan-

ce przy kile i stanach zapalnych węzłów chłonnych. Odw,<"" przyrządza się następująco:
30 g korzenia gotuje się w 1 1 wody lub wina.

Werbena pospolita (Verbena officinalis L.)

patrz rozdział „Choroby układu oddechowego", s. 103.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar używa się do płukania ust i gardła. Przy mi-

grenach i stanach ogólnego wyczerpania pije się mocny napar 3 razy dziennie po szklance.

Wrotycz pospolity {Tanacetum yulgare L.)

patrz rozdział „Choroby stawów", s. 141. -

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : przy kuracji odrobaczającej pije się mocny odwar

z ziela i nasion: rano i wieczorem po szklance. Ziele odstrasza mole i pluskwy.
 187

Ziemniak {Solarium tuberosum L.)

patrz rozdział „ C h o r o b y przewodu p o k a r m o w e g o " , s. 77. ^

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : surowe plastry bulw przykłada się n a miejsca bolą-

ce — głównie głowy.

Żarnowiec miotlasty {Sarothamnus scoparius (L.) Wimm.)

patrz rozdział „ C h o r o b y serca...", s. 21.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : wywar z ziela ma działanie odwadniające i jest

stosowany przy wszelkiego rodzaju obrzękach i płynach w jamie brzusznej.

Źywokost lekarski (Symphytum officinale L.)

patrz rozdział „ C h o r o b y przewodu p o k a r m o w e g o " , s. 77.

Zastosowanie i d z i a ł a n i e : papka z korzeni służy d o okładów n a złamane

kości. Odwar z korzeni pije się przy stanach zapalnych błon śluzowych.
 SKOROWIDZ ROŚLIN

NAZWY POLSKIE

absynt 33 bernardynek 4 1
agawa 133 betonijka 32
agawa amerykańska 133 bez apteczny 43
ajer 75 bez czarny 43
akacja 68 bez hebd 107
akacja biała 68 bez karłowaty 107
akacja fałszywa 68 bez lekarski 43
aloes drzewiasty 7, 22, 79, 118, 150, 155 bez leśny 107
aminek egipski 8 bez niski 107
anyż 26 bez pachnący 26
anyżek 26, 54 bez pospolity 26, 43, 82, 143
arcydzieciel litwor 79, 80, 150, 163 bez turecki 26
arlika 44, 107 bez włoski 26
arnika górska 118, 119 bez zielny 107
bezząb 125
biała macica 156
babia róża 147 białodrzew 94
babimór 115 biały perz 65
babka lancetowata 23, 80, 105, 119 biedrzeniec anyż 26, 27, 82, 164
babka pospolita 23 biedrzeniec mniejszy 27, 28, 120, 143, 151,' 164
babka szerokolistna 23 bielica boże drzewko 31
babka wąskolistna 23 bielica piołun 33
babka większa 23 bielica pospolita 34
babka zwyczajna 23, 81, 119 bieluń dziędzierzawa 82, 83, 164
bachulnik 81 bieluń jadowity 82
bagniak 8 1 bieluń podwórkowy 82
bagno pospolite 81 bieluń pospolity 82
bagno zwyczajne 81, 163 bilica piołun 33
bahun 81 bilica pospolita 34
barszcz zwyczajny 24, 150, 164 blekot 59, 82
barszczownik pospolity 24 bluszcz 75, 82
barszczewnik 21 bluszcz dziki 82
barwik 25 bluszcz leśny 82
barwinek pospolity 25, 134, 164 bluszcz pospolity 82, 83, 105, 164
baśki 23 bluszczyk kurdybanek 28. 83, 120, 165
bazylek ogrodowy 25 bluszczyk ziemny 28
bazylia pospolita 25 bławat 35
bączywie 4 7 bławatek 35
bekasek szaleniowy 108 bobek 29
berberys zwyczajny 25, 26, 82, 158, 164 bobowe ziele 9 7
 189

bobowniczek 97 chrościna 110

bobownik 97 chruścina jagodna 110
bobrek trójlistkowy 29, 83, 165 chrzan pospolity 37, 134, 167
bobrowniczek 29 chrzan zwyczajny 37
bociani nosek 108 chwoszcz 101
bociany 108 chwoszczka 101
bodlak 13 ciarki 74
bolę oczy 18 ciernie białe 13
borowina 30 ciernie czarne 74
borówka brusznica 30, 84, 105, 120 cierniak 74
borówka czarna 30, 84, 106, 16.5 cygańskie ziele 82
borówka czernica 30 cykoria dzika 38
borówka wiecznozielona 30 cykoria podróżnik 38, 84, 106, 120, 151
boże drzewko 31 cykoria zwyczajna 38
boże liczko 94 cyndalia 45
bratek trójbarwny 122 cyngalia 45
brusznica 30 czarcia broda 178
brodawnik mieczowaty 18 czarcie żebro 17 7
brzezina 31 czarna jagoda 30
brzoza biała 31 czarna róża 147
brzoza brodawkowata 31, 32, 106, 134, 165 czarna rzepa 72
brzoza omszona 31, 106 czarne ziele 100
buk pospolity 31 czarnucha 39
buk zwyczajny 31, 165 czarnuszka ogrodowa 39
bukwica czerwona 32 czarnuszka siewna 39, 106, 144, 167
bukwica lekarska 32 czarowne ziele 82
bukwica zwyczajna 32, 33, 84, 134, 151, 165 czereśnia 39, 106
bulimączka 13 czernica 30
burak zwyczajny 165 czerwienica 30
bylica boże drzewko 31 czerwienieć 35
bylica piołun 33, 34, 84, 143, 151, 166 czerwona jagoda 20
bylica pospolita 34, 134, 144, 151, 166 czołga 115
bvlnik 34 czosnek cebula 35
bzdziorst 43, 114 czosnek pospolity 40, 84, 167
bzina 43 czosnek właściwy 40
bzowina 43 czyściec lekarski 32
buzina 43

cebula ogrodowa 35, 84, 120, 166 dąb pospolity 41

cebula zwyczajna 35 dąb szypułkowy 41, 106, 144, 158, 167
celidonia 45 dąbrówka 66
cencylia 45 dąbrówka rozłogowa 121, 168
cendalia 45 denderawa 82
centuria pospolita 35, 36, 120, 166 dębniołka 48
chaber bławatek 35, 36, 106, 134, 166 dędera 82
chaber lekarski 41 dęderawa 82
chaber zbożowy 35 diabelskie ziele 82
chmiel zwyczajny 36, 37, 120, 167 diabła bżdziny 161
chmielik 144 dmuchawiec 18
chojar 101 drabinki 65
choina 101 drapacz lekarski 41
chojka 101 drapacz łąkowy 17 7
chrabust 177 driakiew żółtawa 121, 169
190

driakiew podgryziona 121 gęsie ziele 65

drutowiec 114 gęsiówka 65
drzewianka 66 gier 112
drżączka średnia 107, 168 giersz 112
durna rzepa 82 glistewnik 45
dwuząb 130 glistnik jaskółcze ziele 45, 46, 122, 156, 169
dymka 35 glistnik pospolity 45-
dymnica lekarska 41, 168 glistnik większy 45
dymnica pospolita 41,42, 121, 155 głowacz 124
dymówka 41 głowianka 144
dynia zwyczajna 155, 168 głowienka czerwona 111
dziady 124 głowienka pospolita 144, 145, 169
dziadowski korzeń 175 głożyna 13
dziewanna 42 głóg dwuszyjkowy 13, 14
dziewanna drobnokwiatowa 85 głóg jednoszyjkowy 8, 13
dziewanna lekarska 42, 85 głóg pospolity 13, 69
dziewanna podobna 42 głucha pokrzywa 50
dziewanna wielkokwiatowa 42, 43, 85, 121, 168 gogodza 30
dziewicze ziele 65 gogodze 30
dziewiczy korzeń 66 gorczyca biała 14
dziewicciornik 85 gorczyca jasna 14, 15, 47
dziewięćsił bezłodygowy 85, 107, 121, 169 goryczka czerwona 35
dziewięćsił bezprętowy 85 goryczka żółta 47
dziewięćsił biały 85 gorzygrot 42
dziewięćsił niski 85 grążel biały 15
dziewięćsił przyziemny 85 grążel żółty 47, 86, 169
dziewizna 42 grochodrzew 68
dziębrenosek 108 grusza pigwa 159
dzięcielina polna~ 109 grzybienie białe 15, 135, 170
dziędzieżawa 82 grzybienie żółte 47
dzięgiel leśny 135, 168 grzybień 94
dziki bez czarny 43, 44, 85, 107, 122 guzikowa róża 147
dziki bez hebd 107, 135 guziczkowe ziele 73
dziki rozmaryn 81 € gwiazdnica pospolita 16, 48, 107, 122, 135, 170
dziurawiec zwyczajny 44, 45, 135, 144, 169 gwiazdownica 16
dzwonki Panny Marii 44, 107
dźwigoń 57 hamyk 26
heranium 138
fankiel 54 hebd 107
fankuł 54 heronim 138
farbownik lekarski 86 holunder 43
fenkuł pospolity 54 hyczka 43
fenkuł włoski 54 hyćka 43
fiołek pachnący 86 hyzop 48
fiołek trójbarwny 122, 151 hyzop lekarski 48, 86, 122, 135, 170
fiołek wonny 86, 169
iglica pospolita 108, 136, 144, 158
garlanka 121, 144 izop lekarski 48
gądziel rozłogowa 121
geranium 138 jabłoń dzika 48, 136, 170
gęsia trawa 65 jagoda 30
gęsie pępki 21 jagody niedźwiedzie 110
 191

jagodzina 30 kędzierzawica polna 42

jałowiec pospolity 49, 108, 136, 170 kędzierzawiec 7 3
jałowiec 49 kęsina niska 85
janowiec barwierski 16, 108, 170 kleśnica 87
janowiec miotłowy 21 kleśniec 87
jarząb 16 klon zwyczajny 172
jarząb pospolity 16, 17, 50, 108, 171 kmin czarny 39
jarząbek 16 kmin polny 52
jarzębina pospolita 16 kminek zwyczajny 52, 53
jasiokór 130 kniat 94
jaskier ostry 86, 136, 171 kobylak 73
jaskier pstry 86 kobyli szczaw 73
jaskółcze ziele 45 kocanki piaskowe 52, 53, 123, 172
jasnota 50 kocie nerki 109
jasnota biała 50, 87, 108, 145, 171 kocie ziele 109
Jastrzębiec kosmaczek 50, 51, 122, 158, 171 kocinki 109
jaworek 13 kokorczyk lekarski 41
jedlinka polna 101 kokornak powojnikowy 53, 54
jemioła biała 17 kokorycz lekarska 41
jemioła pospolita 17, 123, 145, 156, 159 kołtun 115
jesion pospolity 108 koniczyna błotna 29
jesion wyniosły 108, 136, 17 1 koniczyna kocia 109
jeżyna fałdowana 51, 87, 123, 171 koniczyna polna 109
języczki polne 23 koniczyna wodna 29
jodełka 101 koniczyna zwyczajna 109
jodłowiec 49 konitrut błotny 55
józefek 48 konitrut lekarski 55
józefka 48 końc żywiec 109
koński ogon 101
kaczeniec 94 końskie kopyto 94
kaczyniec 94 koper fenkuł 54
kalmus 75 koper lekarski 54
kamelki 70 koper włoski 54, 87, 145, 173
kamioneczka 30 koper słodki 54
kapusta karpielowa 171 kopyteń 87
kapusta kolnikowa 171 kopytnik pospolity 87, 88, 109, 123, 146, 173
kapusta ogrodowa 51 korcipka 74
kapusta rzepak 17 1 korzeniec 94
kapustą warzywna 51, 136, 172 kostka 101
karba 52 kostropacz 124
karela benedykt 41 koszczka 101
karolek pospolity 52 koszyczko 103
karolinek 85 kosztywał 7 7
karotka 59 kotki 109
karpiele 171 kozia stopa 112
kartofel 76 kozia stopka 112
karulek pospolity 52 koziołek 29
kasztan dziki 52 koziomki 20
kasztan gorzki 52 koziopsik żółtawy 96
kasztanowiec zwyczajny 52, 136, 172 koziparsk 97
Lisina ^ > kozłek lekarski 18, 55, 173
krtlziri AIU it a Icśiu U krewnik lekarski 57
192

kruszczyna 55 łobuzie 75
kruszewina 55 łopian większy 124, 174
kruszyna pospolita 7, 55, 56, 123, 173 łopień 124
krwawnik pospolity 56, 123, 173 łopuch 124
krwiściąg lekarski 57, 88 łubek 59
krzemionka 101
krzyżełki 29 macierzanka piaskowa 90, 151
krzyżowe ziele 44, 107 macierzanka pospolita 90
kuklik górski 57, 173 macoszka 122
kurdybanek pospolity 28 majeran ogrodowy 59
kuroślep 16 majeranek 59
kurzawka 161 malina właściwa 90
kurze ziele 65, 66 maliniak 90
kurzyślad 66 malwa dzika 73
kurzyślad polny 57, 109, 123 malwa różowa 147
kurzyślep 16, 57 mamałucha 15, 47
kwacek 171 marchew ogrodowa 59
kwak 171 marchew zwyczajna 59, 60, 146, 174
kwaki 171 mariolka 59
kwaśnieć 25 martwa pokrzywa 50
kwaśnica pospolita 25 maruna rumianek 70
marunka 70
marzanka wonna 8, 60, 151
len 9, 58
marzymięta grzebieniasta 109, 110, 146
len zwyczajny 58, 124
marzymięta jednostronna 109
lepczyca 113
matecznik 146
lepich 75
Matki Boskiej łzy 107
lepiężnik różowy 89
mącznica garbarska 110
leśna paproć 175
mącznica lekarska 110, 111, 125
lilak pospolity 26
mech islandzki 94
lilia wodna 15
melisa lekarska 125, 146, 152, 174
lipa drobnolistna 124
męska stałość 18
lipa małolistna 124
mietlica 21
lipa szerokolistna 88, 124, 159, 173
mietlonka 21
lipa wielkolistna 88
mierznica czarna 125, 152
lisi ogon 116
miesięcznica 125
litwor leśny 135
mięta pieprzowa 61, 159, 174
lnianka 89
miętkiew 61
lniczek siewny 89, 124, 174
miętkiewa 61
lubczyk lekarski 18
mikołajek 109
lubczyk ogrodowy 18, 19, 89, 146
miodunka lekarska 86, 91
lubiśnik lekarski 18
miodunka plamista 91
lukrecja cygańska 64
miotlicha 21
lulek czarny 59, 89, 174
miecz lekarski 18
lulek jadowity 59
mleczeń 18
lulek pospolity 59
mlecznica 18
lwi ząb 18
mniszek pospolity 18, 62, 91, 125, 152
modrak 35
łakome ziele 18 modrokwiat 35
łapa niedźwiedzia 115 modrzeniec 20, 35
łącz 75 mokrzyc 16
łezki 107 mokszyca średnia 16
 193

montwa 183 ośla stopa 94

mordownik 139 owies siewny 20
morzybab 115 owies zwyczajny 20, 137, 177
mrzygłód 16 ożanka karbowana 137
muchotrzew 16 ożanka właściwa 137, 147, 177
muczelnik 110 ożypałka 63
murzynka 72
muszec 16 pałka szerokolistna 63
mydlnica lekarska 62, 91, 137 panieński korzeń 66
myszeniec 67 pantuflca 76
myszotrzew 16 paproć leśna 64
paproć samcza 175
nagietek lekarski 125, 175 paproć zwyczajna 175
narda leśna 87 paprotka cygańska 64
narecznica samcza 175 paprotka zwyczajna 64, 112, 137, 177
nawłoć pospolita 111, 175 paprotnik lekarski 175
nenutar 15 paprotnik samczy 175
nerecznica samcza 175 pas. św. Jana 115
niedźwiedzie grono 110 pawie oczko 57
niedźwiedzie jagody 110 paznogietek 125
niedźwiedzie uszko 110 paznogietka 125
niedźwiedzina 110 pazurki 125
nieszpułki 69 pąpawa 18
nogietek lekarski 125 pchące 85
nogietek ogrodowy 125 pelargonia pokojowa 138, 177
nostrzyk lekarski 91, 126 perz właściwy 65, 178
nostrzyk żółty 8, 91, 92 pępawa 66
pieprz czarny 138, 147
obrostnica 13 pieprzyca gruzowa 178
ogórecznik lekarski 152 pierwiosnek lekarski 93
ogórecznik zwyczajny 152 pierwiosnka lekarska 93, J47, 152
olcha czarna 62 pierwiosnka wiosenna 93
olsza czarna 62, 92, 126, 147 pietruszka domowa 112
olszyna 62 pietruszka siewna 112
opich 72 pietruszka zw7czajna 112
opiech 72 pietruziele 112
orlica pospolita 137 pięciornik czteropiatkowy 66
orzech królewski 62 pięciornik gęsi 65, 94, 159, 178
orzech wioski 62, 63, 93, 126, 176 pięciornik kurze ziele 66, 178
oset 85 pięciornik kurzyślad 66
oset warzywny 1 7 7 pięciornik leśny 66
oset zwisły 1 76 pięciornik pospolity 65
osetek 85 pięćperst drzewianka 66
osina 183 pięćperst gęsi 65, 147
ostromlecz szczupłoliściowy 131 pięćperst pospolity 65
ostrożeń polny 176 pigwa pospolita 159, 160
ostrożeń warzywny 177 pindurynda 82
ostróżeczka polna 19, 20, 177 piotrusznik 121
ostróżka polna 20 piotruziele 112
ostróżka zbożowa 20 piwonia lekarska 67, 153
ostrzeń warzywny 1 7 7 piwonia chińska 67
ostrzyca 113 piwonka 67
194

płonka 48 przytulia żółta 113

płucnica 91 przywrotnik pasterski 160
płucnica islandzka 94 przywrotnik pospolity 160
płucnik lekarski 91 psia pasza 65
podagrycznik pospolity 112, 139 psianka czerwona 67
podbiał pospolity 94, 95, 126, 139, 153 psianka kartofel 76
podbiał zwyczajny 94 psianka słodkogórz 67, 68, 98, 127, 140, 179
podróżnik 114 psianki słodkogorzkie 67
podróżnik błękitny 38 pszczelniki 146
podróżnik mieczowaty 18 ptasia mięta 16
podróżnik polny 38 ptasia ruta 41
podróżnik pospolity 38 ptasie gniazdo 59
pokrzywa biała 50 ptasie ziele 16
pokrzywa dwupienna 95 purchatka 161
pokrzywa parząca 95 purchawka wielka 161
pokrzywa wielka 95 pyrnik 65
pokrzywa zwyczajna 95, 126, 139, 147, 156, 160, 178 pyry 77
polna ruta 41
polska ipekakuana 87 rabarbar 68
pomornik górski 118 rabarbar lekarski 68
pomornik lekarski 118 rajownik 146
popłoch pospolity 112, 156 rajska róża 147
porost islandzki 94 rambarbar 68
porzeczka czarna 96, 113 rdest ptasi 114, 179
posłonek pospolity 153 rdest wężownik 127, 161
potocznik bobownik 97 robinia akacjowa 68, 140, 148, 153
poziewnik pstry 96 robinia pospolita 68
poziorrtka jadalna 20 rogoża 63
poziomka pospolita 20, 67, 113, 127 rojnik murowy- 128, 148, 157, 179
poziomka zwyczajna 20 rojnik pospolity 128
prawoślaz lekarski 97, 179 rojownik lekarski 146
prawoślaz ogrodowy 97, 147, 148, 179 roman 131
prosianawłoć pospolita 111 romanowe ziele 131
próchno 115 rosiczka 98, 180
pryszczeniec 86 rośnik 98
przegorzan kulisty 139 rozetek 85
przelot pospolity 127, 179 rozmaryn leśny 81
przestęp biały 156 róża cierniowa 69
przestęp .czerwonojagodny 156 róża dzika 69, 98, 115, 180
przestęp dwupienny 156 róża głogowa 69
przestęp pospolity 156 róża polna 69
przestrzelon 44 róża pospolita 69
przetacznik bobownik 97 rukiew wodna 98, 181
przetacznik bobowniczek 97 rumian żółty 180
przetacznik lekarski 97, 139 rumianek drobny 70
przęstka 101 rumianek lekarski 70
przypołudnik czerwony 21 rumianek pachnący 70
przystęp pospolity 156 rumianek polny 70
przytulia czepna 113, 114, 127 rumianek pospolity 70, 99, 129, 180
przytulia lepczyca 113 rumianek zwyczajny 70
przytulia ostrzyca 113 ruta zwyczajna 71, 153, 180
przytulia właściwa 113, 153, 160 ruta ogrodowa 71
 195

ruta ostrowonna 7 1 swarzybaba 115

ruta zielona 7 1 szabla 42
rutka 7 1 szakłak kruszyna 55
rutka polna 41 szalej czarny 59
rzemienie 67 szaleniec 59
rzepak letni 9, 171 szałwia lekarska 102, 183
rzepik ogrodowy 99 szanta czarna 125
rzepik pospolity 99, 129, 140, 180 szanta zwyczajna 72, 102, 182
rzewień lekarski 7, 67 szczaw lancetowaty 73
rzeżucha lekarska 98, 100 szczaw zwyczajny 73, 129, 181
rzeżucha łąkowa 100, 129 szczodrzenica miotłowa 21
rzodkiew czarna 72 szczwar 75
rzodkiew domowa 72 szuwar 75
rzodkiew zimowa 72 szypszyna 69
rzodkiew zwyczajna 72
ślaz czarny 147
ślaz dziki 73, 74
sasanka łąkowa 100, 140, 149
ślaz gęsi 73
sasanka zwisła 100
ślaz ogrodowy 147
seler ostrowonny 72
ślaz polny 73
seler właściwy 72
ślaz różowy 147
seler zwyczajny 72, 101, 140, 149, 181
ślaz wysoki 97, 147
serdecznik 35
ślaz zajęczy 73
sierotki 122
ślazik dziki 73
skołojrza 23
ślazowa róża 147
skrzyp polny 101, 115, 129, 154, 161, 181
śliwa tarnina 74, 75, 115, 181
skulibaba 35
śnitka 112
słodkogórz 67
świerk pospolity 102
słodyczka 64
świerk zwyczajny 102
słonecznik 9
świetlik lekarski 181
słoweń 58
świetlik łąkowy 181, 182
smorodzina 96
świętojańskie ziele 44, 107
smorodynia 96
świętojański korzeń 175
smrodyńki 96
świnia wesz 82
smrodzina 96
świni mlecz 18
smrodzinki 96 świnie bagno 81
sokora 130 świńska trawa 114
sokorzyna 130 świńska wesz 82
sosna pospolita 101
sosna zwyczajna 101, 140
sosnka 131 tabaka 184
srebrnik drzewianka 66 tanecznik 107
srebrnik pospolity 65 tarka 74
sroczka 20 tarnina 74
starzęśla 17 tarń 74
stokroć pospolita 21 tatarak pospolity 75, 76, 115, 161, 183
stokroć trwała 21 tatarak zwyczajny 75
stokrotka pospolita 21, 115, 149, 181 tatarczuch 75
strzałki 130 tatarskie ziele 75
strzępka 101 tawuła błotna 129
stulik 125 tawuła wiązolistna 129, 140
stulisz lekarski 102 tereśnia 39
196

tobołki polne 161 wierzbina 76

tondera 82 wietrznica 100
tondra 82 widłak goździsty 115, 131, 141
topola balsamiczna 130 wilczełyko wawrzynkowate 141
topola czarna 130, 183 wilczomlecz sosnka 131
topola nadwiślańska 130 wilczomlecz szczupłoliściowy 131
topola osika 183 wilczyna 55
topolówka różowa 147 wilczy ząb 18
trawa zajęcza 107 wilżyna 74
trojan 29 wilżyna ciernista 116, 186
troszczyna 55 wi teczka 21
troszczynowa kora 55 witułka lekarska 103
trójlistek 29 witułka pospolita 103
trójliść 29 włoć 111
trzeszczyna 55 włóczęga 115
trześnia 39 wodna lilia 47
trzmielina brodawkowata 183 wodna róża 47
trzyliść 29 wole oczy 18
turzyca piaskowa 130, 141 wołoszek 35
tyndera 82 wołoszka 35
tysięcznik pospolity 35 wołowe oczy 18
tytoń szlachetny 184 wrotycz pospolity 141, 142, 186
tytoń tabaka 184 wróble języczki 114
tytoń wirgiński 184
zajęcza koniczyna 109
zajęcza rzepa 85
uczep dwuzębny 130 zajęcze ziele 73
uczep trójdzielny 130 zajęczy groch 21
uczep trójlistkowy 130, 131, 185 ziele od brodawek 45
urasz 111 ziele św. Jana 44
ziemniak 77, 132, 187
złota dziewica 111
Waleriana lekarska 18 złota rózga 111
warkocznica 115 złotnik 45, 111
warzęcha chrzan 37 złotogłów 85
warzęcha lekarska 185
warzucha chrzan 37 żarnośliwa 74
warzucha lekarska 185 żarnowiec miotlasty 21, 187
wasilek 35 żgajka 95
wasilka 35 żółcidło 16
wawrzynek wilczełyko 141, 186 żółć ziemna 35
wełnica 127 żółtlica drobnokwiatowa 132
werbena pospolita 103, 117, 132, 149, 186 żółtlica owłosiona 132, 149
wermut 33 żółtnik 45
wielki podbiał 89 żółwie ziele 127
wierzba biała 76, 186 żubrówka 8
wierzba krucha 162 żywiec 23
wierzba pospolita 76 żywokost lekarski 77, 78, 132, 162, 187
wierzba srebrna 76 żywy gnat 7 7
 197

NAZWY ŁACIŃSKIE

Acerplatanoides L. 172 Brassica napus L. 171

Achillea millefolium L. 56, J23, 17S Brmsiea oleracea L. var. capitata 5 1 , 136, 1 7 2
Acorus calamus L. 75, 76, 115, 161, 183 Briza media L. 107, 168
Aegopodhim podagraria L. 112, 139 Bryonia alba L. 156
Aesculus hippocastanum L. 52, 136, 172 Bryonia dioica Jacq. 156
Agave amerkana L. 133
Agrimtmia eupatoria L. 99, 129, 140, 180 Calendula offińnalis L. 125, 175

Agropyron repem (L.) P.B. 65, 178 Camelina sałwa (L.) Cr. 89, 124, 174
Ajuga reptans L. 1 2 1 , 168 Caidarninę prutemu L. 100, 129
Alchemilla pastorału Bus. 160 Cariluus nutam L. 176
Alchemilla uulgarii L. 160 Carex arenaria L. 130, 141
Allium tępa L. 35, 84, 120, 166 Carlina acaulis L. 85, 107, 121, 169
Allium salirum L. 4 0 , 8 4 , 167 Carum carvi L. 52, 53
Alnus glutinosa (L.) G a e r t n . 62, 92, 126, 147 Cen/aurea cyanus L. 35, 36, 106, 134, 166
Aloe arborescens Mili. 22, 79, 118, 150, 155 Centaurium umbellatum Gilib. 35, 36, 120, 166
Althaea officinalis L. 97, 179 Cerasus avium (L.) H o e n c h 39, K)6
Althaea rosea (L.) Cav. 147, 148, 179 Cetraria islandica Ach. 94
Ammi vimaga L. 8 Chelidonium maius L. 45, 46, 122, 156, 169
Anagallis arutnsii L. 57, 109, 123 Ckkorium intybus L. 38, 84, 106, 120, 151
Anchusa officinatis L. 86 Cirsium aruense (L.) S c o p . 176
Anemonie puhatilla L. 100 Cirsium oleraceum (L.) S c o p . 177
Angelica ńhesłris L. 135, 168 Cnicm benedictus L. 41
Anisum mdgare Gaertn. 26 Cochlearia armoracia L. 37
Anthemis tinctoria L. 180 Cochlearia officinalis L. 185
Antfallis rulneraria L. 127, 179 Consolida regalis S.F. Gray 19, 20, 177
Apium grmjeolens L. 72, 101, 140, 149, 181 Crataegus monogyna Jacq. 13
Archangelica officmalis Hoffm. 79, 80, 150, 163 Crataegus oxyacantha L. 13, 14
Arclium lappa L. 124, 174 Cucurbiła pepo L. 155, 168
Arclostaphlm iwa-ursi L. 110, 111, 124 Cydonła nulgans Pers. 159, 160
Aristotochia clemalitis L. 5 3 , 54
Armoracia lapathifolia G i l i b . 37, 134, 167 Daphne mezereum L. 141, 186
Amica montana L. 1 1 8 , 119 Daphne odorata L. 8
Artefni.ua abrotanutn L. 31 Datura stramonium L. 82, 83, 164

Artemhia abńnthium L. 33, 84, 143, 151, 166 Daucus canta L. 59, 60, 146, 174
Arlemism rulgans L. 34, 134, 144, 151, 166 Delphinium consolida L. 20
Asarum europaeum L. 87, 109, 123, 146, 173 Drosera sp. L. 98, 180

Asperula ndorala L. 8, 6 0 , 151 Dryopteris filix-mas (L.) S c h o t t . 175

Aspidium Jilix-mas Sw. 175

Echinops sphaeroceplialus L. 139
Arena salira L. 2 0 , 137, 177
Ehholtzia patnni (Lepechin) Garcke 109, 110, 146
Equhetum amense L. 101, 115, 129, 154, 161, 181
Ballota nigra L. 125, 152 Erodium cicutarium (L.) L ' H e r i t 108, 136, 144, 158
Bellis perennis L. 2 1 , 115, 149, 181 Erythraea centaurium Pers. 35, 120
Berbens yulgans L. 25, 26, 82, 158, 164 Eugenia caryophyilala L. 10
Beta vulgaris L. 165 Euphorbia cyparisńas L. 131
Betmica ojficinalis L. 32, 33, 84, 134, 151, 165 Euphrasia rostkowiana H a y n e 181, 182
Belula pubescens E h e h . 31, 106 Evony?nus verrucosa Scop. 183
Betula yermcosa E h r h . 3 1 , 32, 106, 134, 165
Bidens tripartitus L. 130, 131, 185 Fagm ńhatica L. 3 1 , 165
Borago offtcinalis L. 152 Foeniculum capillaceum Gilib. 54, 87, 145, 173
198

Fotniculum ojficinale Ali. 54 Naslurlium offirinille R.Br. 98, 181

Foeniculum vulgare Mili. 54 A ii uluina labmiuii L. 184

Fragaria vesca L. 20, 67, 113, 127 Nigella mima L. 39, 106, 144, 167
Frangiila a/nus Mili. 55, 56, 123, 173 Nuphar liilcum (L.) Sm. 47, 86, 169
Fraxinus excelswrh. 108, 136, 171 Nymphaea alba L. 15, 135, 170
Fumana officinalis L. 41, 42, 121, 155, 168
Onmih \pinnsa L. 116, 186

Galeopsis speciosa Mili. 96 Onopordon acanlhinm L. 112, 156

Orwanurft majomtium L. 59
Galimoga ijuadńmdiata Ruiz. et Pav. 132, 149
Oiiniiun bmilimm L. 25
GaJinsoga paruijlora Cav. 132
Galuim apańne L. 113, 114, 127
Parania ojficinali* L. 67, 153
Galntm renim L. 113, 153, 160
Pelargtniium species Burm. 138, 177
Genisla tinelońa L. 16, 108, 170
Petasiln offilinalit Moench 89
Genliana lutea L. 47
Prtmsrlmum salirum Hoffm. 112
Geum montanum L. 57, 173
Picra e\,cha (Lam.) Lk. 102
Glechoma hederacea L. 28, 83, 120, 165
Pimpinella nnisitm L. 26, 27, 82, 164
GrtUiota officinolis L. 55
Pimpinetla saxifraga L. 27, 28, 120, 143, 151, 164
Pinu* ńlwlri* L. 101, 140
Hedera helis L. 82, 83, 105, 164
Pipet nigrum L. 138, 147
Helianthemum obscurum Pers. 153
Plmitago Imirrolala L . 23, 80, 105, 119
Helianthemum ovatum (Viv.) Dun. 153
Planlaga matur L . 23, 81, 119
Helichrysum arenanum (L.) Moench 52, 53, 123, 172
Pohgonum aińculare L. 114, 179
Heradeum sphondylium L. 24, 150, 164
Pnlygimnm bistnrta L. 127, 161
Hieraiiurn pilosella L. 50, 5 1 , 122, 158, 171
Polypodium intlgare L . 64, 112, 137, 177
Hierochloe auslralU L. 8
Populus nigra L. 130, 183
Humulus lupulm L. 36, 37, 120, 167
Populus Ircmiiln L. 183
Hydnocarpus Gaertn. 9
Polrntilk amen,ni L. 65, 94, 147, 159, 178
Hyoscyamus niger L. 59, 89, 174
Polnililla erecta (L.) Hampe 66, 178
Hypericum perforatum L. 44, 45, 135, 144, 169
1'nlenlilla \ihfstm Neck. 66
Hyssopus officinalis L. 48, 86, 122, 135, 170
Pulenlilla lurnienlillii Neck. 66
Primula uf/iiiiialis (L.) Hill. 93, 147, 152
Juglans regw L. 62, 63, 93, 126, 176
Primula Vfńs L. 93
Juniperus cmnmunu L. 49, 108, 136, 170
Priinella wlgaris L. 144, 145, 169
Prumis anilin L. 39, 106
Lamium album L. 50, 87, 108, 145, ! 7 1
/'r»«»> \pinnsa L. 74, 75, 115, 181
l.appa minor Gaertn. 124
Ptendium aauilinum (L.) Kuhn 137
iedum palustre L. 81
Piilmoiiana nfjicuiali* L. 91
Lepidium ruderale L. 178
Piihalilln pmlrnus (L.) Mili. 100, 140, 149
l.eristieum uffieinale Koch. 18, 19, 89, 146
l.inum usitatissimum L. 58, 124
Qitenit> rubin L. 41, 106, 144, 158, 167
Lycoperdon gigantea Pers. 161
tycopodium ćttwałum L. 113, 131, 141 Ranunculus acer L. 86, 136, 171
Raphanus niger Mili. 72
Majorami hortensis Moench. 59 Raphamis salitius L. var. niger 72
Malus sihestns (L.) Mili. 48, 136, 170 Rheum offuinale Bail. 68
Malva siheslris L. 73, 74 Rihr\ nigrum L. 96, 113
Matricaria chammnilla L. 70, 99, 129, 180 Robinia pseuduacacia L. 68, 140, 148, 153
Meliua ojfumalis L. 125, 146, 152, 174 Rosa canina L. 69, 98, 115, 180
Marriibium rulgare L. 72, 102, 182 Rubus plieatus W. et N. 5 1 , 87
Melilotus officinalis (L.) Lam. 8, 91, 92, 126 Rumex artlosal.. 73, 129, 181
Menlha piperila L. 6 1 , 159, 174 Rumex hydrolapathum Huds. 73
Menyanthes trifnliala L. 29, 83, 165 Rubus idaeu\ L. 90
 199

Rubus pticattu W. et N. 51, 123, 171 Teucrium chamaedrys L. 137, 147, 177
Ruta grmieolens L. 71, 153, 180 Thlaspi aryense L. 161
Thymus serpyllum L. 90, 151
Salix alba L. 76, 186 lilia cordata Mili. 124
Salix fragilis L. 162 Tilia paruifolia E h r h . 124
Sahia officinalis L. 102, 183 Tilia grandifolia E h r h . 88, 124
Sambucus ebulus L. 107, 135 Tilia plalyphyllos Scop. 88, 124, 159, 173
Sambucus nigra L. 43, 44, 85, 107, 122 Tilia ulmifolia Scop. 124
Sangui.wrba officinalis L. 57, 88 Trifolium aryense L. 109
Saponaria officinalis L. 62, 9 1 , 137 Triticum repem L. 65
Sarothamnus scopańus CL.) Wimm. 2 1 , 187 Tussilago farfara L. 94, 95, 126, 139
Scabiosa ochroleuca L. 121, 169 Typha latifolia L. 63
Sempervivum tectorum L. 128, 148, 157, 179
Sinapis alba L. 14, 15, 47 Urtica diaka L. 95, 126, 139, 147, 156, 160, 178
Sisymbrium officinale (L.) Scop. 102
Solarium dukamara L. 67, 68, 98, 127, 140, 179 Yaccinium vitis-idaea L. 30, 84, 105, 120
Solarium tuberosum L. 77, 132, 187 Vaccinium myrtillus L. 30, 84, 106, 165
Solidago virga-aurea L. 1 1 1 , 175 Valeriana officinalis L. 18, 55, 173
Sorbus aucuparia L. 16, 1 7 , 5 0 , 108, 171 Verbascum thapsiforme Schrad. 42, 43, 85, 121, 168
Spirca ulmifolia Scop. 129, 140 Verbascum thapsus L. 85
Slellaria media Viii. 16, 48, 107, 122, 135, 170 Verbena officinalis L. 103, 117, 132, 149, 186
Symphylum officinale L. 77, 78, 132, 187 Veronka beccabunga L. 97
Syringa imlgańs L. 26, 82, 143 Yeranka officinalis L. 97, 139
Vinca minor L. 25, 134, 164
Tanacetwn rulgare L. 1 4 1 , 142, 186 Viola odorala L. 86, 169
Taraxacum officinale Web. 18, 62, 9 1 , 125, 152 Viola Irknlor L. 122, 151
Taraxacum mdgare Schrk. 18 Yiscum album L. 17, 123, 145, 156, 159
 SKOROWIDZ DIAGNOSTYCZNY

alergia 130, 167 — choroby 100, 175

alkohol, zniechęcenie do 173 — płukanie 171, 178 - 180, 186
anemia 9, 147, 166, 171, ł-73, 177, 183 — zapalenie 167, 170, 174, 180
angina 168, 171 głowa
apetyt, brak 30, 31, 42, 47, 52, 72, 177, 181 — ból 152, 164, 165, 167, 168, 170, 174, 187
artretyzm 140, 141 — zawroty 152, 167
astma 82, 84, 85, 89, 95, 97, 102, 103 — migrena 152, 186
awitaminoza C 9, 164, 172, 178, 181, 182, 183, 186 gorączka 54, 85, 153, 165, 167, 168
gościec 134, 135, 138, 141
bezsenność 164, 167
gościec przewlekły 140
biegunka 24 - 26, 30, 31, 35, 37, 40, 41, 44, 48 - 50,
gruczoł krokowy (prostata) 183
57, 62, 64, 67, 70, 73, 74, 76, 77
gruczoły, zapalenie 126
biegunka krwawa (dyzenteria, czerwonka) 25, 31, 44,
gruczoły piersiowe, zapalenie 148
73, 74
gruźlica 79, 83,' 84, 86 - 88, 94, 97, 98, 100 - 102,
ból, ogólnie 49, 59, 74, 76, 125, 165, 168, 174, 187
173
brodawki 121, 122, 126, 132
grypa 91
bronchit (oskrzeli zapalenie) 91, 98
grzybice 121
brzuch
— ból 66, 71
— płyn 126 hemoglobina, niski poziom 166
— wzdęcia 25, 27, 35, 41, 52, 55, 61, 71, 72
impotencja 164, 168, 170
chrypka 85, 96, 97, 101, 102, 164 insekty (wszy, pluskwy, pchły, mole) 163, 166, 172,
cukrzyca 165, 178 178, 185, 186
czerwonka -• biegunka krwawa

dyzenteria —• biegunka krwawa jama ustna

drogi moczowe, zapalenie 105, 113 — choroby 164, 183, 171
drogi oddechowe, nieżyt 80, 82-87, 89, 9 1 - 9 8 , — płukanie 175, 178, 183, 186
100 - 104, 171 — zapalenie 165, 170, 180, 181, 183
drogi żółciowe — przykry zapach 34
— zapalenie 54 jelita
— zaburzenia wydzielania żółci 42, 45 — katar 22, 34, 59, 63, 67
duszność 84, 85, 98 — nieżyt 27, 31, 38, 50, 59, 77
dziąsła — przeczyszczanie 176
krwawienie 178
choroby 168, 175 kaszel 81, 84, 85, 87, 91 - 94, 97, 104
— obrzęk 165 katar 102, 167, 177
— paradentoza 171 kiła 121, 124, 126, 130, 186
— zapalenie 174 kobiece
— choroby 144, 145
gardło — krwotoki 158, 159, 162
— ból 168 — miesiączki bolesne 143, 144, 147
 201

— — nieregularne 143 - 149 odrą 163, 168

— — obfite 144, 145, 147 odwodnienie 74, 181, 187
— — skąpe 146 oparzenia 119, 120, 124, 127. 128. 130, 167
— poronienie zagrażające 147 oskrzeli zapalenie —> bronchit
— upławy 145, 146
kolki 71 padaczka 150, 151, 153, 154
koklusz (krztusiec) 82, 84 - 87, 90, 94, 96, 98, paradentoza 17 1
101 - 104 pęcherz moczowy
konwulsje 153 — ból 107
kręgosłup, bóle 141 — choroby 106
krwawienia wewnętrzne 20, 158, 161 — częstomocz 106
krzywica 167 — kamica 106, 115 - 117
— zapalenie 105, 106, 109, 111, 113, 115-117
malaria 168, 171, 176 pęcherzyk żółciowy
materii zła przemiana 170, 178, 179, 181, 185 — choroby 42, 50, 54, 70, 72
miażdżyca (skleroza) 20, 167, 180, 181 — kamica 42, 60, 65, 7 7
migdałki — zaburzenia wydzielania żółci 42, 45
— zapalenie 170 — zapalenie 54
— angina 168, 171 — żółtaczka 33, 35 - 40, 42, 58, 60, 68, 73
mleko, pędzenie 144 - 146, 149 piegi 126, 131
mózg, uraz 153, 177 płuca
— choroby 83, 97, 99, 102
naczynia krwionośne
— gruźlica 73, 79, 83, 84, 86, 87, 88, 94, 97, 98,
— choroby 13, 14
100 - 102
— hemoroidy 19, 166- 168, 170, 171, 173, 174,
— krwioplucie 94, 98, 158, 159, 160, 162
178, 183
— krwotoki 158, 159, 160, 161, 162
— wybroczyny krwawe 8
— rozedma 93
— żylaki (kończyn) 126
— zapalenie 18
nadciśnienie 14, 16, 18, 20, 41, 166, 167
pocenie 167, 170
nerki
podagra 135, 138 - 141
— bóle 112
podniecenie 150
— choroby 106 - 109, 112, 115
pokarmu nadmiar (u matek karmiących) 147
— kamica 105, 106, 108, 109, 111, 113, 115 - 117
popęd płciowy
— zapalenie 105, 113
— hamowanie 167, 170
nerwice 72, 151 - 153
— pobudzenie 168, 173, 178
nerwy (korzonki, nerwobóle) 135
— wzmaganie 172
nogi
poród
— zmęczenie 166
— przyspieszenie 144
— zwichnięcie 129, 134
— bóle 149
nos
przewód pokarmowy
— katar 102, 167, 177
— krwawienie 57, 158, 161
— krwawienie 160 - 162, 181
— niestrawność 37, 38, 61, 72
nudności 34
— nieżyt 28, 52
oczy — trawienie 24, 29, 33, 34, 180
— bóle 168 — wrzody 22, 41
— choroby 166, 175, 179 — wzdęcia 25, 27, 35, 41, 52, 55, 61, 71, 72
— okłady 179, 180 — zaparcie 25, 29, 41, 47, 55, 58, 60, 62, 66, 73,
— osłabienie 166, 173 75
— przemywanie 173, 182
odciski 128, 164, 178 rany 118, 120 - 123, 125, 126, 129, 131, 132, 166, 171
odleżyny 167 — krwawiące 159, 161
odmrożenia 130, 181 — po ukąszeniu 129, 171, 186
202

— po użądleniu 119, 129, 179 struny głosowe

— ropiejące 121, 124, 129, 132 — zapalenie 101, 177
— trudno gojące 118 - 120, 126, 129 — wzmocnienie 183
reumatyzm 20, 134 - 137, 139 - 141 szkarlatyna 163
robaczyce 52, 123, 166-168, 172, 176, 177, 179,
śledziona, choroby 50
181, 185, 186
świerzb 123, 166, 168
róża 126
rzeżączka 125 tarczyca, choroby 172, 181
serce tchawica, zapalenie 97
— choroby 13, 14, 16, 18, 21 tężec 178
— nerwica 15, 18 tężyczka 153
— wzmocnienie 16
uszy
— zawał 14
— bóle 167, 170, 174
skaza białkowa 122
— zapalenie 178
skóra
— alergia 130 wątroba
— brodawki 121, 122, 126, 131
— bóle 48, 50, 62, 63, 66 - 68, 70, 73
— choroby 123, 125
— choroby 25, 31, 37, 38, 41, 42, 44, 50, 53, 56,
— czyraki 120, 122, 129
58, 60, 62, 65, 72, 73
— egzema 120, 121, 124, 127, 129, 132
— marskość 62
— gruźlica 120, 121, 126
— żółtaczka 33, 35, 36 - 40, 42, 58, 60, 68, 73
— grzybice 121
węzły chłonne, zapalenie 167, 186
— liszaje 120, 121, 123, 124, 126, 131
włosy
— łupież 178, 183, 186
— porost 173, 174, 178, 181 - 183, 186
— łuszczyca 124
— wypadanie 180
— nowotwory 126
wymioty 33, 146, 168, 173
— pielęgnacja 180
— skaleczenia 180 zatoki nosowe 17 7
— wrzody 119 - 124, 131 zatrucia 71, 168
— wybroczyny krwawe 8 zaziębienie 82, 84, 85, 89, 91, 92, 99, 104, 167
— wypryski 121, 122, 126, 127, 130, 132 zęby
— W7sypki 122, 125 - 128 — bóle 163, 165, 166, 174, 175, 183, 186
spermatozoidy, nier.uchliwość 170 — próchnica 168, 179
spojówki, zapalenie 174, 176, 179
stany wyczerpania ogólnego 165 żołądek
stawy
— bóle 34, 48, 55, 59, 61, 63, 66, 67, 69, 72, 75
— artretyzm 140, 141 — choroby 44, 56, 62
— gościec 134, 135, 138, 141, 142 — nadkwasota 35, 37, 7 7
— gościec przewlekły 140 — nieżyt 27, 28, 30, 32, 39, 50, 55, 59, 68, 7 7
— podagra 135, 138, 139, 140 - 142 — nieżyt błony śluzowej 22, 23, 34, 38, 41, 44, 63
— reumatyzm 20, 134 - 137, 139, 140, 141 — wrzody 22, 24, 41, 47, 77
— zapalenie 133, 135, 136, 137
stłuczenie 119, 122, 123, 129, 166 żółtaczka 33, 35 - 40, 42, 58, 60, 68, 73
 SKOROWIDZ ZAWARTOŚCI ZIÓŁ

absyntol 33 atropina 7
acetylocholina 95 aukubina 23, 24, 85, 97, 98, 182
achilliina 55 azaron 75, 8 7
adeina 23, 24, 34 azulen 10, 55, 71
aglikon 7, 8
barwniki antocyjanowe 31, 40, 91, 148
akacetyna 69
— flawonoidowe 52
akoron 75
— flawonowe 16, 126, 141, 184
alantoina 77, 86
benzo- a -piron 8
albaspidyna 176
berberyna 25
alkaloidy 6, 7, 16, 21, 25, 31, 47, 67, 86, 113, 115,
bergapten 8, 72
116, 128, 138, 184, 185
betacyjany 165
— benzolenantrydynowe 45
betaina 33. 165
— dwuterpenowe 20
białko 57, 107, 112, 137, 156, 161, 177
— indolowe 25
bomeol 50, 87
— izochinolinowe 41
bryonidyna 157
— monoterpenowe 29
bryonina 157
— seskwiterpenowe 15, 48
bryorezyna 157
— steroidowe 68
— tropanowe 59, 82 cetelina 7
alkohol 16 centauryna 36
— salicylowy .77 chalkon 53
allicyna 40 chelerytryna 7, 45
aloina 22 chelidonina 7, 45
alteina 148 cholina 23, 24, 33, 66, 71, 72, 73, 86
amarogentyna 47 ritral 146
amina aromatyczna 21 cukry 9, 14, 15, 30, 31, 35, 36, 41, 47. 48, 50, 66, 70,
anabazyna 185 72, 73, 75, 85, 97, 112, 133, 156, 165, 176
anagiryna 16 cukry inwertowane 40, 50, 91
anetol 27, 54 cyanina 36
antoksantyny 43 cyklamina 58
antocyjany 44 cynien 90
antracen 114 cyneol 71
antrachinony 115 L-cysteina 40
antraglikozydy 22 cytral 90
antrazwiązki 55, 68 cytronelol 139
apigenina 8, 36, 53, 56
apiina 112 dafriina 8, 141
apiol 112 delfinidyna 31
arbutyna 7, 30, 111 delfinina 20
arkcjopikryna 124 delkozyna 20
asparagina 72, 7 7, 97 delsonina 20
asperulozyd 60, 113 diosmina 61
204

dopamina 21 geina 57
dulkamaryna 68 gencjanina 47
dwuantron 55 gencjanoza 47
dwukumarol 92 gcncjobioza 47
dwupeptydy 35 gencjopikryna 35, 47
dwusiarczek propylu 35 genisteina 16
dwuterpeny 50 geraniol 139, 146
gipsogenina 62
echinopsina 139 glicyryzyna 65
echinoryna 139 glikonasturcyna 98, 100
ekwizetyna 101 glikozyd izosiarkocyjanianowy 98
emetyna 7 glikozydy 6 - 8, 31, 176, 186
emodynoantron 55 — antocyjanowe 36
enzymy 58 — antrachinonowe 7
erytauryna 35 — fenolowe 7, 30, 72, 111, 129
escyna 8 — flawonoidowe 14, 162
eskuletyna 8 — flawonolowe 31
eskulina 8, 52, 109
— flawonowe 36, 43, 44, 48, 57, 66, 71, 112, 117
euforbon 13 1
— irydoidowe 60, 85, 104, 113
eugenol 10, 87
— izosiarkocyjanianowe 72
— kumarynowe 52, 7 1
felandren 33 — salicylowe 162
fenchon 54 glukofrangulina 55
fenolowe glikozydy 30 glukoza 9
fenolokwasy 35, 38, 63, 7 7 glukozynolaty 38, 186
fermenty proteolityczne 96, 98 gorycze 6, 8, 9, 21, 34, 38, 39, 41, 61, 66, 71, 75,
filicyna 176 89, 94, 97, 98, 101, 104, 111, 124, 126, 130, 137,
fitosterole 19 144, 176
flawonoidy 6 - 8, 20, 25, 34, 35, 50, 55, 60, 63, 75, — irydoidowe 9, 29
92, 94, 97, 100, 102 goryczka dwuterpenowa 73
flawonole 101 gumy 86
flawony 8, 29, 45, 50, 56, 101, 108, 111, 130 guma wiśniowa 40
floroglucynowe związki 176 gwajakol 32
fosforany 124 gwajan 118
fraksyna 109
frangulina 55 hederagenina 83
franguloemodyna 55 hederyna 83
fruktoza 9, 65 heksozy 9
ftalidy 53 heliantenina 89
furanokumaryny 8 heliotropina 69
furokumaryna 112 hioscyjamina 7, 59, 82
hiperozyd 14, 29, 44
galaktoza 9 hiperycyna 44
galotaniny 8, 63 humulon 36
garbniki 6, 8, 14, 15, 16, 20, 21, 26, 29, 30-34,
36, 41, 44, 48, 50 - 52, 56, 57, 59, 60 - 63, 67, imperatoryna 8
68, 70, 71, 73, 75, 77, 82, 83, 85 - 87, 89 - 92, inozyna 83
94, 97, 98, 100- 102, 104, 108, 109, U l , 112, inozyt 51
115, 118, 121, 124, 126, 127, 129, 130, 137, 141, inulina 9, 19, 34, 38, 65, 85, 89, 124, 176, 177
144, 146, 152, 153, 157, 161, 162, 176, 177, 182, irydoid 33
183, 186 — asperulozydu 114
— katechinowe 8, 66, 67 izochinoliny 7
 205

izokumaryny 8 — kawowy 63, 77

izolichenina 94 — krzemowy 101
izosalipurpozyd 53 — /J -kumarowy 63
izosiarkocyjanian allilu 38 — linolowy 9
— /? -fenyloetylowy 98 — Hnolenowy 9
izowinkamina 25 — monoacylowy 36
— mrówkowy 10, 83, 95
jod 98 — nikotynowy 185
juglon 63 — oleanolowy 18
juniperyna 50 — rycynowy 9
— szczawiowy 10, 73, 101
kadinen 50, 61, 71, 101 — ursolowy 25, 48, 73, 109
kalamen 75 — winowy 14
kamfen 50, 54, 75 kwasy organiczne 6, 10, 14 - 16, 23, 24, 29 - 31,
kamfora 25, 81, 144 33, 36, 40, 48, 50, 51, 59, 61, 65, 66, 71, 75, 77,
kardenolidy 102 80, 82, 87, 98, 111, 112, 126, 146, 159
kardinen 75 kwasy porostowe 94
kariofilen 75 kwercetyna 8, 35, 36, 41, 50, 54, 63, 66, 101
karotenoidy 53, 60, 70
karoteny 16, 23, 24, 65, 83, 95, 112, 126, 180 lakton 87, 101, 102, 118, 131
karwakrol 90 laktozyna 62
karwon 52 laktucyna 38
katechina 8 laktukopikryna 19, 38
kemferol 8, 36, 50, 53, 54, 63, 75, 101 leukoantocyjanidyna 25
knicyna 41
lichenina 94
kodeina 7
lignany 124
kofeina 108 likoktonina 20
koniina 7 limonen 52, 54, 61
kreozot 32 linalol 25, 69
krzemionka 87, 115 linamaryna 59
ksantofil 180 loganina 29
ksantotoksyna 8 lupeol 62
kukurbitacyna 156 lupulon 36
kumaryna 6 - 8, 38, 50, 60, 80, 92, 135, 141 luteolina 16, 96, 101
kwas akonitowy 101 .
kwas arystolochiowy 54
— betulinowy 55 magnez 23, 24
— chelidonowy 45 mangan 112
— chinowowy 67 maltoza 9
— chlorogenowy 77 malwidyna 31
— chrysofanowy 55 malwina 73
— cytrynowy 10, 25, 70, 91, 113, 145 mannit 65, 72
— czolmugrowy 9 marubina 73
— elagowy 8, 41, 67 melilotyna 92
— filiksowy 176 mentol 61
— flawaspidynowy 176 menton 61
— fumarowy 41 metyloalliina 35
— galusowy 8, 41, 94, 113 metyloarbutyna 111
— gipsogenowy 62 metylocytazyna 16
— hydrokarpowy 9 mezereina 141
— jabłkowy 10, 14, 43, 45, 70, 83, 91, 101, 128, mirozyna 38
183 mirozynaza 38, 72, 102, 162, 178, 185
206

morfina 7 sapogenina 43
morfinan 7 saponiny 6, 7, 8, 21, 26, 39, 43, 50, 52, 55, 57, 58,
62, 85, 86, 91, 97, 101, 111, 113, 122, 127, 130,
narkotyna 7 141, 144
naryngenina 53 — steroidowe 101
nikotyna 7, 185 — trójterpenowe 67
seskwiterpeny 31
ocymen 25 siarczki 124
olej 59, 89, 116, 124 sinalbina 14
olejek gorczycowy 38 silikaty 130
olejki eteryczne 6, 8, 10, 14, 16, 20, 21, 24 - 27, 29 sinigryna 38
31, 33, 36, 38 - 41, 43, 44, 48, 50 -54, 56, 57, 59 skopolamina 7
60, 61, 63, 65, 67, 69, 70 - 73, 75, 80, 81, 82 skrobia 9, 15, 48, 52, 57, 65, 67, 77, 176
85, 87 - 90, 100 - 104, 109 - 112, 117, 118, 121 soladulcyna 68
124, 126, 130, 135, 137, 138, 141, 144, 146, 152 solanina 77
157, 159, 176, 178, 180, 183 sole mineralne 15, 16, 19, 20, 23, 24, 29, 31, 35,
oligosacharydy 9 36, 40, 41, 44, 48, 56, 61, 64, 67, 73, 77, 87, 91,
oliosmina 48 95. 96, 101, 108, 112, 116, 124, 132, 144, 159,
165, 172, 186
papaweryna 7 sorbit 16
pektyny 31, 40, 41, 75, 77, 89, 91, 97, 159 sód 23, 24
pentozy 41 sparteina 21
peptydy 40 sporopolenina 116
sterole 112
pinen 33, 48, 50, 54, 61, 75, 112
strychnina 7
a -pinen 25, 101
substancje gorzkie 35, 50, 107
pinokamlen 48
piranokumaryny 8 — siarkowe 102
polikarpina 7 — śluzowe 85, 86, 89, 104, 115, 128, 152
syryngina 26
polisacharydy 9
szczawian wapnia 57
polyiny 118
populina 7, 130
śluz 14, 16, 21, 23, 24, 41, 43, 44, 50, 59,66, 71-73,
potas 87, 108, 112
77, 88, 91, 94, 97, 126, 130, 148, 157, 176
propenyloalliina 35
propyloalliina 35
proteiny 24, 32, 66, 107, 109, 132, 137 tanacetyna 141
taraksacyna 19
protoanemonina 87, 101
protoberberyna 25 taraksasterol 38
protopina 41 tebaina 7
prowitamina A 14, 45, 183 terpeny 81
— K 31 terpinen 59
prunazyna 75 terpineol 59, 69
tłuszcze 6, 9, 14, 20, 27, 39, 52, 54, 57, 65, 81, 112,
138, 156, 159, 176, 184
rubinina 69 tormentozyd 67
rutinoscorbin 8 "
tropan 7
rutyna 7, 8, 24, 29, 44, 71, 122
trójterpeny 19, 31, 35, 38, 55, 67
ryboflawina 70
trycytyna 65
tujon 33, 141
sacharoza 9, 47, 165, 172 tusilagina 94
sabinen 50 tymol 90
salicyna 7, 77, 130, 183
sangwinaryna 7, 45 umbeliferon 8
 207

walepotriaty 18 — cukrowe 40
wapń 112 — fenolowe 32
werbenalina 104 — flawonoidowe 7, 36, 53, 88, 122
węglowodany 6, 9, 27, 52, 65, 71 — flawonowe 24, 52, 115, 118, 130
winkamina 25 — furokumarynowe 71
wiolina 86 — garbnikowe 41, 65
wiskotoksyna 18 — glikozydowe 7
witaminy — gorzkie 19, 29, 33, 47, 184, 186
— A 16, 23, 24, 34, 44, 72, 108, 121 — irydoidowe 114
— B, 31, 34, 72, 73 — kumarynowe 24
— B 2 70 — mineralne 36, 101, 130
— C 8, 14, 16, 20, 23 - 25, 31, 33, 34, 38, 41, 44, — pektynowe 48, 60, 61
45, 52, 57, 62, 63, 65, 66, 70, 72, 73, 75, 91, 95, — poliacetylenowe 124
96, 98, 100, 101, 103, 108, 109, 112, 113, 121, — proteinowe 52, 65, 124
124, 130, 132, 159, 172, 176, 183, 186 — siarkowe 35
— E 98 — śluzowe 36, 43, 65, 111, 112, 146, 159
— K 23, 24, 57, 70, 95, 103, — terpenowe 103
— P 70 — tłuszczowe 43
witaminy 6, 9, 10' 40, 60, 64 — żywicowe 24, 31, 34, 35, 41, 61, 71, 111, 112,
witeksyny 8 124, 130, 146, 182
wosk 75, 81, 183
związki antralowe 73 żywice 19, 22, 31, 36, 48, 50, 53, 66, 85, 101, 109,
— białkowe 27, 59 126, 130, 131, 144, 183
 LITERATURA

B a ń k o w s k i Cz., Badania nad olejkiem z Elsholtua patrini, OTPN Zesz. Przyr., 9, Opole 1969.
B a ń k o w s k i Cz., G a n s z e r W., Przyczynki do ziołolecznictwa ludowego, Ziel. Biul. Inform., 6 - 1 1 ,
Warszawa 1963.
B a ń k o w s k i Cz., K u ź n i e w s k i E., Ziołolecznictwo ludowe, II wyd., Warszawa—Wrocław 1980.
B a g i ń s k i S., M o w s z o w i c z J . , Krajowe rośliny lecznicze, Łódź, 1966.
B i e g a ń s k i J., Ziołolecznictwo, Łódź 1949.
B o e c l e r P., G a g a t k i e w i c z W., Przestroga medyków, Warszawa 1788.
B o l e c h o w s k i F., Podstawy ogólnej diagnostyki klinicznej, Warszawa 1973.
B o r k o w s k i B., Farmakognozja, Warszawa 1970.
B o r k o w s k i B., Zarys farmakognozji, Warszawa 1970.
B ó h m i g F., 300 Ratschlage fur den GewurzkrSutergarten, Melsungen 1964.
C y b u 1 s k a H., J a n i c k a H., W i s z n i e w s k i J . , W y s o c k a A., Uprawa i zbiór ziół, Warszawa 1950.
C z a r n o w s k i , Zielnik lekarski, Berlin.
D o b r o w o l s k i L . , D u d z i c z M., G ó r s k i M., K a ł u ż y ń s k i H., K a z i o r A . , O ż a r ó w -
s k i A., S k w a r s k a M., S z o z d a A., Z i o ł k o w s k i Z., Vademecum fitoterapii, Warszawa 1959.
D ó r f l e r F., R o s e l t G., Unsere Heilpflanzen, Leipzig—Berlin 1970.
D 6 r f 1 e r F., Flora Ukrainy, Kijów 1952 - 1965.
G i 1 d e m e i s t e r E., H o f f m a n n F., Die aeterische Ole, Berlin 1956.
G r a m b e r g E., Wildgemiise, Wildfruchte, Haustee, Heidelberg 1954.
G r o c h o w s k i W., Jadalne owoce leśne, zbiór i zastosowanie, Warszawa 1960.
G u d a n a v i c z i u s S., P e n k a u s k i e n e E., Nuodingieii augalai, Vilnius 1967.
G r y b a u s k a s K., Wajstingieji lietuvos Iauka augalai, Kaunas 1927.
G u z y n i n I. A., Toksykologijajadowitych rastienij, Moskwa 1947.
H a j d o w C , C o j ż a m a c D., S o d n o m B., B a n z r a g c z D., Ułsyn ner tomjeony komisyn niedee,
61, Wyd. Mongolskiej Akad. Nauk, Ułan Bator 1965.
H e rs c h e 1 K., Historia zielarstwa, Przegl. Ziel., 1 - S, Kraków 1950.
H e r s c h e 1 K., Pilze in der Heilkunde, Wittenberg 1954.
H oj d e n B., Informacja ustna, 1977.
J a m e s V., Herbs and the Fountain of Youth, Edmonton 1971.
J a r e t z k y R., G e i t h K., Die deutschen Heilpflanzen in Bild und Wort, I - II, Berlin 1944.
J o r d a n ó w D., N i k o ł o w P., Fitoterapia, Sofia 1968.
K a n o p k a E., D a g y s J., Vaistingieji augalai iz ju paruośa, Kaunas 1948.
K a r r e r W., Konstitution und Vorkommen der organischen Pflanzenstoffe, Stuttgart 1958.
K 1 i m e k R., Olejki eteryczne, Warszawa 1957.
K 1 o s s I., Back to Eden, Coalmont 1960.
K ł o d o w s k i M., W y s o c k a - R u m i ń s k a A . , T a ł a ł a j S., W i s z n i e w s k i J . , Rośliny olejkowe
i olejki naturalne, Warszawa 1955.
K o n d r a t i u k E., I w c z e n k o S., S m y k G., Dikorastuszczije lekarstwiennyje i płodowyje rastienija
Ukrainy, Kijew 1967.
K u c h o w i c z Z., Leki i gusła dawnej wsi, Warszawa 1954.
K u ź n i c k a B., D z t a k A., Zioła lecznicze, Warszawa 1963.
K u ź n i e w s k i L.. Osobliwości przyrody w dorzeczu Górnej Odry, Katowice 1959.
 209

K w a ś n i e w s k a J . , S k u l i m o w s k i J . , T u m i t o w i c z H., Poradnik zbieracza ziół, Warszawa 1956.

L a l i k o w S. J., Lekarstwiennaja flora Mołdawiji, Kiszyniow 1968.
L a 1 i k o w S. J., Lekarstwiennyje rastienija dikorastuszczije, Wyd. Akad. Nauk Białoruskiej SRR, Mińsk 1965.
L a l i k o w S. J., Lekarstwiennyje rastienija dikorastuszczije, Mińsk 1967.
L a l i k o w S. J., Lekarstwiennyje rastienija i ich primienienije, Mińsk 1975.
L u c a s s R., Deutsche Gewiirze, Berlin 1940.
M a ć k u J., K r e j c z a I., Atlas liecziwych rastlin, Bratysława 1964.
M aj e w s k i j P. F., Fłora sriedniej połosy jewropiejskoj czasti SSSR, Moskwa—Leningrad 1954.
M a r c u s s e n M., Helbredene urter, Allerod 1967.
M a r e k S., Informacja ustna, 1977.
M a z e l a i t i s J . , M i n k e v i ć i u s A., Valgomieji ir nuodingieji grybai, Vilnius 1957.
M o s i g A., Der deutsche Bauerngarten, Berlin 1958.
M u s z y ń s k i J., Ziołolecznictwo i leki roślinne, Warszawa 1954.
M u s z y ń s k i J., Farmakognozja, Warszawa 1957.
N o s a l M. A., Lekarstwiennyje rastienija i sposoby ich primienienija w narodie, Kijew 1959.
N o w i ń s k i M., Rośliny lecznicze flory polskiej, Poznań 1959.
O ż a r o w s k i A., Ziołolecznictwo, Warszawa 1976.
P o d b i e l k o w s k i Z., Słownik roślin użytkowych, Warszawa 1961.
P o ł c i k B., Informacja ustna, 1977.
S c h 1 e c h t e n d a 1 D. F. L., von L a n g e t h a 1 L. E., S c h e n k E., Flora von Deutschland, Gera
1880- 1888.
S c h m e i 1 O., F i t s c h e n I., Flora von Deutschland, Leipzig 1917.
S c h ó n f e 1 d e r B., F i s c h e r W. J., Welche Heilpflanze ist das? Stuttgart—Kempten 1958.
S t a r y F., J i r a s e k W., Rośliny lecznicze, Warszawa 1976.
S n a r s k i s P., Vadovas lietuvos augalams paźinti, Vilnius 1968.
S t o j a n o w N., K i t a n o w B., Diwi polezni rastienija w Bołgarii, Sofia 1960.
S z a f e r W., K u l c z y ń s k i S., P a w ł o w s k i B., Rośliny polskie, Warszawa 1967.
T a r c h o w s k i T., Słownik polskich roślin lekarskich, Poznań 1948.
T e 1 a t j e w W. W., Lekarstwiennyje rastienija wostocznoj Sibiri, Irkuck 1969.
T h u r z o v a L., K r e s a n e k J . , M a r e ć e k Ś., M i k a K., Mały atlas liećivych rastlin, Osveta 1973.
T u r z y c a J . , O przesądach i zabobonach, Warszawa 1953.
U t k i n L., G a m e r m a n A.. N i e w s k i j W., Bibliografia po lekarstwiennym rastienijam, Moskwa—
Leningrad 1957.
W a r d H., Herbal Manuał, London 1962.
W e g 1 e w s k i W., Informacja ustna, 1977.
Z i e 1 i ń s k a R., Polskie i łacińskie nazwy krajowych roślin leczniczych, Warszawa 1957.
Z i e ni 1 i ń s k i j S. E. Lekarstwiennyje rastienija SSSR, Moskwa 1958.
210

UZUPEŁNIENIE

Upływający czas umożliwia gromadzenie wiadomości, które uzupełniają dotych-

czasową wiedzę. Podobnie jest z informacjami z ziołolecznictwa ludowego. W trakcie
cyklu wydawniczego niniejszego Przewodnika... udało się Autorom uzupełnić wiado-
mości dotyczące substancji aktywnych wielu gatunków oraz innego zastosowania
i działania niektórych roślin leczniczych.
Treść uzupełnienia uszeregowano według alfabetycznego wykazu polskich nazw roś-
lin. Z przyczyn technicznych nie znalazło to swego odbicia w skorowidzach.

Arnika górska (Arnica montana L.)

Z a w a r t o ś ć : flawonoidy, trójterpeny, aminy, fitosterole, karotenoidy.

Babka lancetowata {Plantago lanceolata L.)

Z a w a r t o ś ć : pektyny, garbniki, flawonoidy.

Barszcz zwyczajny [Heracleum sphondylium L.)

D z i a ł a n i e : przy wzdęciach, zgadze, odbijaniu.

Bazylia pospolita {Ocimum basilicum L.)

Zawartość: związki garbnikowe, flawonoidy, saponiny, fitosterol, sole mine-

ralne.

Bieluń dziędzierzawa (Datura stramonium L.)

Z a w a r t o ś ć : flawonoidy, sole mineralne.

Bluszczyk kurdybanek {Glechoma hederacea L.)

Z a w a r t o ś ć : kwasy organiczne, cholina, sole mineralne.

Borówka brusznica {Vaccinium vitis-idaea L.)

Z a w a r t o ś ć : flawonoidy, sole mineralne (magnez), witaminy A i C, antocyjany,

pektyny.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z liści stosuje się w nieżytach przewo-
du pokarmowego i przy kamicy żółciowej (2 razy dziennie po 1/2 szklanki). Zwiększa
on wydalanie moczu, dezynfekuje drogi moczowe. Można stosować przy kamicy ner-
kowej (pić 2 razy dziennie po 1/2 szklanki).
 211

Boże drzewko {Artemida abrotanum L.)

Zawartość; hydroksykumaryny, flawonoidy, kwasy organiczne, sole mineralne.

Brzoza brodawkowata {Betula yerrucosa Ehrh.)

Z a w a r t o ś ć : związki katechinowe, żywice, saponiny.

Zastosowanie: napar z liści stosuje się w postaci okładów przy odleżynach
i oparzeniach.

Bylica piołun {Artemisia absinthium L.)

Z a w a r t o ś ć : flawonoidy, garbniki, sole mineralne.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : napar z ziela (1/2 łyżki na szklankę) działa
przeciw owsikom (1/2 łyżeczki przed jedzeniem).

Bylica pospolita {Artemisia vulgaris L.)

Z a w a r t o ś ć : kwasy organiczne, sole mineralne.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : n a p a r z ziela można dodawać d o kąpieli przy
bólach reumatycznych.

Chmiel zwyczajny {Humulus lupulus L.)

Z a w a r t o ś ć : związki purynowe, aminowe, garbniki.

Zastosowanie i d z i a ł a n i e : wyciąg alkoholowy — 2-3 razy dziennie po
20 kropli.

Cykoria podróżnik {Cichorium intybus L.)

Z a w a r t o ś ć : fitosterole, sole mineralne.

Czosnek pospolity {Allium sativum L.)

1 2 7
Z a w a r t o ś ć : witaminy A, B , B , B . C.

Dąb szypułkowy {Quercus robur L.)

Zawartość: flawonoidy, trójterpeny, związki żywicowe.

Drapacz lekarski {Cnicus benedictus L.)

Z a w a r t o ś ć : flawonoidy, sole mineralne (jod!).

212
i

Dziki bez czarny (Sambucus nigra L.)

Z a w a r t o ś ć : kwasy wielofenolowe i organiczne, związki aminowe.

Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : owoce działają przeczyszczająco (20 g dzien-
nie) i przeciwbólowo.

Dziurawiec zwyczajny (Hypericumperforatum L.)

Z a w a r t o ś ć : kwasy organiczne, fitosterole.

Fiołek trójbarwny (Viola tricolor L.)

Z a w a r t o ś ć : antocyjany, garbniki.

Glistnik jaskółcze ziele (Chelidoniummaius L.)

Z a w a r t o ś ć : sole mineralne.
Z a s t o s o w a n i e i d z i a ł a n i e : leczy katar żołądka i likwiduje obrzmienie
śledziony.

Głóg jednoszyjkowy (Crataegus monogyna Jacq.)

D z i a ł a n i e : rozszerza naczynia wieńcowe; działa łagodnie i odwadniające

Grzybienie białe (Nymphaea alba L.)

D z i a ł a n i e : działa łagodnie uspokajająco.

Hyzop lekarski {Hyssopus ojficinalis L.)

Z a w a r t o ś ć : trójterpeny i fitosterole.

Jałowiec pospolity (Juniperus communis L.)

Z a s t o s o w a n i e : wyciąg alkoholowy stosuje się 2-3 razy dziennie po 5-10 kro-

pli.

Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia L.)

D z i a ł a n i e : obniża nieznacznie ciśnienie krwi.

Jemioła pospolita (Viscum album L.)

D z i a ł a n i e : utrzymuje elastyczność naczyń krwionośnych. Działa przeciwmiaż-

dżycowo.
 213

Kasztanowiec zwyczajny {Aesculus hippocastanum L.)

Z a w a r t o ś ć : karotenoidy i kwercytyna.
D z i a ł a n i e : działa przeciwzapałnie.

Kocanki piaskowe {Helichrysum arenarium (L.) Moench.)

Z a w a r t o ś ć : fitosterole, trójterpeny, związki kumarynowe.

Kokornak powojnikowy {Aristolochia clematitis L.)

Z a w a r t o ś ć : garbniki, związki gorzkie.

Koper włoski {Foeniculum capillaceum Gilib.)

Z a w a r t o ś ć :f i t o s t e r o l e .
D z i a ł a n i e : w zaburzeniach trawiennych.

Kruszyna pospolita {Frangula alnus Mili.)

Z a w a r t o ś ć : związki garbnikowe, sole mineralne.

Lipa szerokolistna {Tiliaplatyphyllos Scop.)

Z a w a r t o ś ć : fitosterol, trójterpen.

Lubczyk ogrodowy {Levisticum officinale Koch.)

D z i a ł a n i e : działa odwadniająco przy chorobach wątroby.

Lulek czarny {Hyoscyamus niger L.)

Z a w a r t o ś ć : skopolamina i nieco atropiny.

Łopian większy {Arctium lappa L.)

Z a w a r t o ś ć : śluz, kwasy organiczne.

Macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum L. et Fr.)

Z a w a r ł o ś ć: terpinol, łlawonoidy, sole mineralne.

Mącznica lekarska {Arctostaphylos uva-ursi L.)

Z a w a r t o ś ć: tlawonoidy, trójterpeny.
214

Melisa lekarska (Melissa officinalis L.)

Z a w a r t o ś ć : cukry, sole mineralne.

Mięta pieprzowa (Menthapiperita L.)

Z a w a r t o ś ć : tlawonoidy.

Mniszek pospolity (Taraxacum offidnale Web.)

D z i a ł a n i e : ziele spożywane w sałatkach poprawia proces trawienia i usuwa zbęd-

ne substancje zalegające w organizmie.

Mydlnica lekarska (Saponańa officinalis L.)

Z a w a r t o ś ć : glikozyd tlawonowy, fitosterol, sole mineralne.

Nagietek lekarski {Calendula officinalis L.)

Z a w a r t o ś ć: titosterole, sole mineralne (magnez!).

Nawłoć pospolita {Solidago virga-aurea L.)

Z a w a r t o ś ć : kwasy wielotenolowe.

Olsza czarna {Alnus glutinosa (L.) Gaertn.)

Z a w a r t o ś ć : sole mineralne, związki glikozydowe.

Ostrożeń warzywny {Cirsium oleraceum (L.) Scop.)

Z a w a r t o ś ć : trójterpeny, tlawonoidy, titosterole.

D z i a ł a n i e : do okładów — na gojenie ran.

Pięciornik gęsi {Potentilla anserina L.)

Z a w a r t o ś ć : cholina, związki żywicowe i białkowe, sole mineralne.

Porzeczka czarna (Ribes nigrum L.)

Z a w a r t o ś ć : f l a w o n o i d y , garbniki.
Poziewnik pstry (Galeopsis speciosa Mili.)

Z a w a i t o ś ć: ilawonoidy.

Prawoślaz ogrodowy {Althaearosea (L.) Cav.)

Z a w a r t o ś ć pektyny, żywice.
 215

Przelot pospolity (Anthyllis yulneraria L.)

Z a w a r t o ś ći ilawonoidy, garbniki, sole mineralne.

Przestęp dwupienny (Bryonia dioicaJacq.)

Z a w a i i o ś ć: mieszanina trójterpenów.

Przetaczniklekarski (Veronicaofficinalis L.)

Z a w a r t o ś ć: saponina, sole mineralne.

Przywrotnik pasterski (Alchemillapastoralis Bus.)

Z a w a r t o ś ć: sole mineralne.
I) / i a t a 11 i e: napar z ziela ma właściwości ściągające — tamujące krew.

Rdest ptasi (Polygonum aviculare L.)

Z a w a r t o ś ć : kwasy organiczne, cukry, sole mineralne.

D z i a ł a n i e: działa moczopednie.

Rdest wężownik {Polygonum bistorta L.)

Z a w a r t o ś ć : kwas elagowy i galusowy, sole mineralne.

Robinia akacjowa (Robiniapseudoacacia L.)

Z a w a r t o ś ć : związki cukrowe, kwasy organiczne.

Rumianek pospolity (Matricaria chamomilla L.)

Z a s t o s o w a n i e : garść surowca zalać 2 szklankami wody i pić 3-5 razy dziennie

po 1/2 szklanki.

Ruta zwyczajna (Rutagraveolens L.)

Z a w a i t o ś ć: łuranokumaryny, mieszanina alkaloidów.

Rzepik pospolity (Agrimonia eupatoria L.)

Z a w a r i o ś ć: litosterol, sole mineralne.

Sosna zwyczajna (Pinus sihestris L.)

Z a w a r t o ś ć: fi -pinien, limonen, borneol.

216

Stokrotka pospolita (Bellisperennis L.)

Z a w a r t o ś ć : kwas jabłkowy i winowy, substancje żywicowe, antocyjanozyd i łla-

wonid.

Szanta zwyczajna {Marrubium vulgare L.)

Z a w a r t o ś ć : garbniki, fitosterole, sole mineralne.

Świetlik łąkowy (Euphrasiarostkoviana Hayne)

Z a w a r t o ś ć : kwasy organiczne, olejek eteryczny, kumaryna, sole mineralne.

D z i a ł a n i e : herbata z ziela ma właściwości przeciwzapalne i bakteriobójcze.

Wierzba biała (Salix alba L.)

D z i a ł a n i e : uśmierza ból.

Wilżyna ciernista {Ononis spinom L.)

Z a w a r t o ś ć : izotlawońy, garbniki, trójterpeny, kwasy organiczne, związki żywi-

cowe, sole mineralne.

Żarnowiec miotlasty (Sarothamnus scoparius (L.)Wimm.)

Z a w a r t o ś ć : tyramina, flawonoidy, trójterpeny.

D z i a ł a n i e : wywar z ziela ma działanie moczopędne.

Żywokost lekarski (Symphytum officinale L.)

Z a w a r t o ś ć : trójterpeny.
 SPIS TREŚCI

Wstęp .5
O g ó l n e wiadomości o ziołach leczniczych i ich wvkorzvstaniu 6
C h o r o b y serca i naczyń krwionośnych 13
C h o r o b y przewodu p o k a r m o w e g o 22
C h o r o b y układu o d d e c h o w e g o 79
C h o r o b y nerek, d r ó g moczowych i pęcherza 10.5
C h o r o b y skóry i owrzodzenia 118
C h o r o b y stawów 133
C h o r o b y kobiece 143
Choroby układu nerwowego i zaburzenia psychiczne 1.50
Nowotwory 1.5,5
Zioła o działaniu przeciwkrwotocznym 1.58
Zioła o różnym zastosowaniu 163
Skorowidze 188
Literatura 208
Uzupełnienie 210