0% found this document useful (0 votes)
190 views110 pages

Chikulupi Cha Usilamu

This 3-page document discusses the fundamentals of Tauhidi (Islamic monotheism) according to the Quran and Sunnah. It begins by defining Tauhidi and Aqidah. It then explains how Tauhidi was taught by prophets like Noah throughout history. The key sources of Tauhidi are outlined as the Quran and teachings of Muhammad. The 6 articles of Iman (faith) are then defined based on hadith, including belief in Allah, angels, books, prophets, the afterlife, and divine decree. The document stresses that faith increases through obedience and decreases through disobedience, according to Quranic verses provided.

Uploaded by

IslamHouse
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
190 views110 pages

Chikulupi Cha Usilamu

This 3-page document discusses the fundamentals of Tauhidi (Islamic monotheism) according to the Quran and Sunnah. It begins by defining Tauhidi and Aqidah. It then explains how Tauhidi was taught by prophets like Noah throughout history. The key sources of Tauhidi are outlined as the Quran and teachings of Muhammad. The 6 articles of Iman (faith) are then defined based on hadith, including belief in Allah, angels, books, prophets, the afterlife, and divine decree. The document stresses that faith increases through obedience and decreases through disobedience, according to Quranic verses provided.

Uploaded by

IslamHouse
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 110

CHIKulupi CHA uSILAMU

CHIPANDE CHANDANDA
TAUHIDI MU QUR’AN NI SUNNAH

CHIPANDE CHAŴILI
TAUHIDI M’BAIBULO

AKUTUNGA

SHEIKH MUHAMMAD ABDUL-HAMID SILIKA AL-MADANI

1
MALOŴE GANDANDA:
Chisimu lumbili losope alapikwe Allah. Uwwe tukunnapilila Jwalakwe ni
kum’benda chikamuchisyo nambo soni kum’benda chikululuko. Ni tukulijuya mwa
Allah ku yakusakala ya mitima jetu, ni itendo yetu yangalumbana. Jwan’jongwele
Allah basi pangali jwampaka ansochelesye, soni jwasochelele basi pangali
jwampaka an’jongole. Ngutendela umboni yanti: Pangali nnungu jwine
(jwakuŵajilwa kun’galagatila) ikaŵeje Allah, Jwajika, jwangali ŵakamusyangana
nao. Ngutendela soni umboni yanti: Muhammad  kapolo jwakwe nambo soni
ntenga jwakwe. Ŵantumisye ni chongoko kwisa soni dini jakuona, kuti ajikwesye
pachanya pa dini syosope, namuno akuwanganya Allah ni isanamu yachime.
Panyuma payalakweyi:
Basi awu nintungo wandanda wa chitabu cha Chikulupi cha Usilamu,
changuchipeleka ku ŵandu ŵachilambo chosope. Sano chele chitabuchi chiŵele
isogosi ya mapologalamu ga Tauhidi gambele ndili nkulalichila pa Radio Islam kwa
yaka yejinji. Soni nachigaŵile mu ipande iŵili.
Mu chipande chandanda mbechetemo ya Tauhidi mujiŵelele mu Qur’an ni Sunnah.
Pa kuwunga ilimu yakwe njegamiile chitabu cha Aqidah chachatunjidwe ni likuga
lya masheikh ŵali achinamatetule pa ilimu ya Tauhidi ŵakuumila pa chiuwo
chekulungwa cha Usilamu cha ku Madinatu Munawwara, kwisa soni chiuwo
chekulungwa cha Usilamu cha Imam Muhammad Ibn Saudi mchilambo cha Saudi
Arabia.
Mu chipande chaŵili mbechetemo ya Tauhidi mujiŵelele mu Baibulo. Pa kuwunga
ilimu yakwe njegamiile chitabu cha Mukhtaŝar Kitāb Iđ’hār Al-Haqq
chachatunjidwe ni Sheikh Rahmatu Allah Al-Hindi (Allah ŵatendele chanasa).
Pana masheikh gagang’unulile chitabuchi ni kwitichisya kuti chili chene.
Ŵanganyao ni: Sheikh Ahmad Chienda, Sheikh Omar Adam Nkachelenga, Sheikh
Faruq Jum’a Chibaya ni Sheikh Dr. Salmin Omar Idrus.
Pambesi ngum’benda Allah kuti achitende chele chitabuchi kuŵa chakamuchisya ku
ŵandu wosope.

Sheikh Muhammad Abdul-Hamid Silika Al-Madani

2
MAGONGO GAKUTUNJILA CHITABUCHI:
1. Kwapa ŵandu umanyilisi wakwanila pa chikulupi cha Usilamu.

2. Kulumbikanya masaala ga Chikulupi ni yajikuŵecheta Sharia kuumila


m’Chitabu (Qur’an) ni Sunnah mwakumulichilidwa ni upikane wa ŵandu
ŵaŵalongolele (mu Usilamu) ŵaŵaliji ŵambone.

3. Kwamanyisya ŵandu Chikulupi chakuona cha Usilamu changawanganyichilana


ni chipasipasi cha shiriki, kapena ukafili namuno bida, Allah akuti: Ni
nganalamulidwa ikaŵeje yanti an'galagatileje Allah mwakunswejechesya dini
Jakwe pakupendechela ku Uujika Wakwe (nikutalikangana nayo isanamu), nikuti
ajimicheje Swala mwakolosya ni kutolaga Zaka, soni jalakwejo ni dini jagoloka.
1

4. Kwamulichila ŵandu pa yampaka ijonanje chikulupi cha Tauhidi m’mitundu


jakwe jinajitatu pagosa chikulupi chao, ni kuiŵambala yakutelesyasya ya shiriki
yampaka yapate pa umi wao.

5. Kwapa ŵandu matepo ganyendele, kwisa soni iwundo yekulungwakulungwa


yanti ni yalakweyo akombolecheje kulekanganya chilikati cha ikulupi yakuona
ni yaunami.

6. Kwamanyisya ŵandu kulumbikana kwakupali sikati ja kagalagatile ka isanamu


kasambano ni kandema ja ujinga wandanda.

7. Kwamanyisya ŵandu ya mwajiŵelele Tauhidi m’Baibulo ligongo lyakuti


amanyilile ulongo waupali sikati ja Achimitume ni Achimitenga ŵa Allah, nikuti
soni chilumbo chao chaliji chimpepe chakwawunda ŵandu yagalagatila Nnungu
jumpepe ni kutalikangana nayo isanamu.

8. Kwajongolela ŵandu ku dini jisyesyene ja Allah kutakapakombole


kun’galagatila Nnungu jumpepe mwangali kum’bwanganya ni isanamu.

1
Qur’an 98 (Al-Bayyinah), Aya: 5
3
CHIPANDE CHANDANDA
TAUHIDI MU QUR’AN NI SUNNAH

4
CHITIMATIMA CHA TAUHIDI

❖ Mate ga Tauhidi ni Aqidah:


Tauhidi: Kun’jikapisya Allah Jwakuswejela kwannope soni Jwapenani kusyene pa
Ibada (mapopelo) ni ine yosope yaikum’bajila Jwelepejo – jwali Jwapenani kusyene.

Aqidah: Yakuŵajilwa kuikulupilila mu ichindu yakusisika, mpela kunkulupilila


Allah, malaika gakwe, itabu yakwe, achimitenga ŵakwe, lisiku lyambesi, mpango
wakwe pa chindu chilichose chambone ni chakusakala ni yaikuyichisya pa
yalakweyo.
❖ Kusosekwa kwa chikulupi chakuona ni kachilajile kakwe:

* Kusosekwa kwa chikulupi chakuona kukuonechela pa yaikwisayi:


1) Chalakwecho ni chitepo chakutaŵilapo nsongangano waŵandu, nambo soni
kuti uŵe wakulondeka ni waubwana.
2) Lyalakwelyo ni ligongo lyakuntendekasya mundu kuti ajongoche nambo
soni nganisyo syakwe kuti siŵe syambone.
3) Ni chikulupi chambone maumi ni chipanje igosedwaga.
4) Chalakwecho ni chitepo chakundilidwa masengo.
5) Lyele ni ligongo lyakuja kwinjilila ku Mbepo ni kokochela ku Moto.

❖ Ndandilo ja Tauhidi ku ntundu wa mundu:

Ŵandu ŵaliji pa Tauhidi ni dini jagoloka chagumbile Allah Jwapenani kusyene.


Kaneka nijapatikene shiriki panyuma pakwe. Ndanda jakwe jaliji pa ŵandu wa
Nuhu, ndema jaŵapelengenye pakwachimbichisya atendangoto mpaka
kwagalagatila.
Allah Jwapenani kusyene jutite: Ŵandu wosope ŵaliji nkutula umo (wa Usilamu
kaneka ni ŵatandite kulekangana), sano Allah nijwatumisye mitume jakutagulila
abali syakusengwasya ni ja kutetela.2
Sano mu Hadisi Qudusi Allah Jwamachili gakupunda soni Jwakuchimbichika
kusyene jukuti: “Une nagumbile achikapolo ŵangu wosope ŵene ali ŵagoloka (ali
pachikulupi cha Tauhidi), nambo chisimu ŵanganyao gayichilile mashetani
gagagalawisye kuleka dini jao. Ni gakanyisye ŵanganyao yanakundisye Une,
nigachisyisye yakumwanganya Une ni yanganinaituluchisya umboni (wakundisya

2
Qur’an 2 (Al-Baqarah), Aya: 213
5
kuigalagatila).”3 Liloŵe lyakuti Ijitālat’hum: Likwamba yanti; ŵanyenjelele
nikwajausya (kwanaula – ku shiriki) ni kwatulusya pa chikulupi chaŵaliji (cha
Tauhidi).
Ibn ‘Abbās  ŵatite: “Sikati ja Adam ni Nuhu yapite yaka machila likumi, wosope
ŵene ŵaliji petala lyakuona.” 4

❖ Kwakuchipatila chikulupi chakuona:


Chikulupi chakuona changajigalidwa ikaŵeje kuumila ku maloŵe gakuuwula,
gagali:
1 – Chitabu cha Allah Jwapenani kusyene.
2 – Sunnah sya Muhammad .
Umboni wakwe nimaloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: Soni nganiyiŵa ku
jwakulupilila julijose jwachilume kapena jwachikongwe, pati alamwile Allah ni
Ntenga Jwakwe  chilamusi chilichose, kola ŵanganyao kusagula kulikose mu
nganisyo syao. Sano jwatannyosye Allah ni Ntenga Jwakwe , basi pamasile
papotele kupotela kwakuonechela.5
Soni Ntume  jwatite: “E jenumanja ŵandu! Chisimu une nesile pa jenumaja
ichindu yanti naga n’di n’dikamulichisye mwamachili ku yalakweyo nganim’ba
nsokonechele mpaka kalakala: Chitabu cha Allah ni Sunnah sya Ntume jwakwe .”6
Jwalakwe  jwatite soni: “Sano jwatatende ngasisaka Sunnah syangu nikuti
nganijuŵa none.” 7

3
Ŵajipochele Muslim 4/2197 Hadisi no. 2865
4
Ŵajipochele Ibn Jarir 2/334, nambo soni Hākim mu Mustadrak 2/546
5
Qur’an 33 (Al-Ahzaab), Aya: 36
6
Ŵajipochele Albaihaqi 10/114
7
Ŵajipochele Al-Bukhari 9/104 ni Alfat’hi, hadisi no. 5063, nambo soni Muslim 2/1020 hadisi no. 1401
6
SICHI SYA IMᾹNI (CHIKULUPI)
❖ Mate ga Imāni:
Imāni pa chiŵecheto ikwamba: Kunda.
Sano pa Sharia ikwamba: Kuŵecheta pa lulimi, kusimichisya muntima ni
kupanganya masengo ni iŵalo.
Umboni wakwe maloŵe ga Ntenga  gakuti: “Imāni ikwete nyambi syakwana
makumi nsano nagaŵili kwisa igala kapena makumi nsano nalimo kwisa igala,
lwapenani lwakwe ni liloŵe lyakuti: La ila illa Allah (Pangali nnungu jwine
[jwakuŵajilwa kun’galagatila] ikaŵeje Allah). Sano lwapasi lwakwe ni kutyosya
yakusausya mwitala. Sόni nombe sili lujambi lwa Imāni.”8 Sano Imāni
ikasajonjechesyaga pakunda malamusi, ni ikasapungukaga pakunyosya. Allah
Jwapenani kusyene jutite: Chisimu ŵakulupilila (kusyene) ni aŵala ŵaakutiji naga
Allah achikolanjidwaga mitima jao jikasan'gumbalaga woga, soni pati
achisoomeledwaga ma Ᾱya Gakwe gakwajonjechesyaga chikulupi, soni kwa
M'mbuje gwao pe ni kwaakwegamilaga.9

❖ SICHI NSANO NALUMO SYA IMᾹNI NI UMBONI WAKWE:


Sichi sya Imāni sipali nsano nalumo, ni asi:
1) Kunkulupilila Allah.
2) Malaika gakwe.
3) Itabu yakwe.
4) Achimitenga ŵakwe.
5) Lisiku lyambesi.
6) Mpango wa Allah pa chilichose chambone ni chakusakala.

Umboni wakwe nimaloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: Umbone nganiuŵa


pagalauchisya ngope syenu upande wa kungopoko ni kundiŵilo, nambo umbone
(usyesyene) ni wa mundu jwankulupilile Allah, Lisiku Lyambesi, Malaika, Chitabu
ni Achimitume10. Soni Allah Jwapenani kusyene jutite: Chisimu Uwwe chindu
chilichose tuchigumbile kwa mpango (wakwe wawapanjidwe kalape11 . Soni

8
Ŵajipochele Muslim 1/63 pa Hadisi no: 35.
9
Qur’an 8 (Al-Anfaal), Aya: 2
10
Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 177.
11
Qur’an 54 (Al-Qamar), Aya: 49.
7
Ntenga  ŵansalile Jibulilu pandema jaŵam’busyisye ya Imāni kuti: “(Imāni)
nikulupilila kwenu mwa Allah, malaika gakwe, itabu yakwe, achimitenga ŵakwe ni
Lisiku Lyambesi, soni ni nkulupile ya mpango (wa Allah) pa chilichose chambone
ni chakusakala.”12

LUSICHI LWANDANDA:
KUNKULUPILILA ALLAH JWAPENANI KUSYENE

❖ Mate ga kunkulupilila Allah Jwapenani kusyene:


Kunkulupilila Allah: Kwalakweko nikola chikulupi chakulimbangana chanti Allah
ni M’mbuje jwa chindu chilichose, Nchimwene jwakwe nambo soni ni
Nkuchigumba. Nambo soni kuti Jwalakwejo ni jwaakuŵajilwa galagatilwa Jikape,
nambo soni kuti Jwalakwe ni Jwakulapilidwa ni mbiili syakwanila,
jwakuŵambasyidwa ku kupunguka kulikose kwisa soni nchesela uliose, pamo ni
kulikanganika chele chikulupichi ni kupanganya masengo mwakwilanila nacho.

➢ Sano kunkulupilila Allah Jikape kukusanya mitundu jitatu ja


Tauhidi:
1) Tauhidi ja Umbuje.
2) Tauhidi ja Ulungu.
3) Tauhidi ja Mena ni Mbiili.

❖ NTUNDU WANDANDA: TAUHIDI JA UMBUJE


Yajikwamba: Tauhidi ja Umbuje jikwamba kun’jikapisya Allah pa itendo yakwe.
Yalakweyo ikuŵaga pakulupilila kuti Jwalakwe ni Jwajika pagumba, pakupeleka
lisiki, paumwenye, pakupeleka umi, pakupeleka chiwa, pakupanga mipango ni ine
yanti iyyo. Allah Jwapenani kusyene jutite: Manyililani yanti gumba ni Kwakwe
kwisa soni ulamusi, anyakwiche Allah (pa uchimbichimbi ni upile) M'mbuje jwa
iwumbe (yosope)13. Soni Tauhidi ja Umbuje jitamilichiche mu chipago cha ŵandu,
mwajuŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: Basi lungamisyani ngope jenu
(mmwe Muhammad ) mwakulungamika chenene ku Dini - chipago cha Allah
achila chiŵaapagwisye ŵandu pa chalakwecho, pangali galausya kagumbe ka Allah,

12
Ŵajipochele Imam Muslim 1/36 – 37 pa Hadisi no: 8.
13
Qur’an 7 (Al-A’raaf), Aya: 54
8
jalakwejo ni dini jagoloka14. Soni Ntenga jwa Allah  jwatite: “Pangali mwanache
jwalijose ikaŵeje jukupagwaga juli pa dini jachipago (Usilamu), sano
achinangologwe niŵaakun’jinjisyaga mu Chiyuda, kapena Chikilisito kapena
Chimajusi.”15 Ninganajila: “Akun’jinjisyaga mu Usilamu.” Ligongo Usilamuo upali
mu ndandilo ja chipago.

❖ Kujikunda akuwanganya Allah ni isanamu Tauhidi ja Umbuje:


Chisimu akuwanganya Allah ni isanamu ŵajikundile Tauhidi ja Umbuje,
mwajuŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: Soni naga n’di mwawusisye
ŵanganyao (kuti): “Ana nduni juŵagumbile mawunde ni mataka?” Chisimu chene
tajile: “Allah.”16. Nambo pamo niyalakweyo Ntenga  jwaputile ngondo
ŵanganyao, nganijukwanilsyidwa niyalakweyo kuumila kwa ŵanganyao, ligongo
yayigosa maumi kwisa soni chipanje, nikutendekasya kwinjila ku Mbepo ni
kun’jikapisya Allah pa Ibada, jajili Tauhidi ja Ulungu, sano ŵanganyao
nganajikunda jalakwejo.
❖ NTUNDU WAŴILI: TAUHIDI JA ULUNGU
Yajikwamba: Kwele nikun’jikapisya Allah ni itendo ya achikapolo ayila
yaakuliŵandichilisyaga nayo kukwakwe mu Ibada yaŵalamwile. Sano yalakweyo
ikuŵaga pakuntendela Jwelepejo – jwali Jwakuswejela nnope soni Jwapenani
kusyene – mitundu josope ja Ibada, kutandila: duwa, woga, kusachilila umbone,
chinonyelo, Swala, Hija ni ine yanti iyyo.

❖ Ligongo lyakwagumbila ŵandu ni majini:

Ligongo lyakwagumbila ŵandu ni majini nikun’galagatila Allah Jikape ni kuileka


yanganiyiŵa Jwalakwe. Allah Jwamachili gakupunda soni Jwakuchimbichika nnope
jutite: (Soni nganingamba gumba majini ni ŵandu ikaŵeje kuti angalagatileje Une
(Jikape)17.

❖ Kusosekwa kwa Tauhidi ja Ulungu:


Kusosekwa kwa wele ntundu wa Tauhidiu kukuonechela mu yaikwikayi:
1. Ligongo lya jalakweji Allah ŵagumbile majini ni ŵandu.

14
Qur’an 30 (Ar-Rum), Aya: 30.
15
Ŵajipochele Al-Bukhari 3/219 ni Fateh pa Hadisi no: 1358 nambo soni Muslim 4/2047 pa Hadisi no: 2657.
16
Qur’an 31 (Luqman), Aya: 25.
17
Qur’an 51 (Adh-Dhariyaat), Aya: 56
9
2. Jalakweji nijajikulekanganyaga sikati ja ŵagalagatila Allah Jikape ni
ŵakum’bwanganya ni isanamu, soni pa jalakweji nipagakupatikanilaga
malipilo pa duniya ni ku Akhera.
3. Ligongo lya jalakweji ŵatumisyidwe Achimitume ni kutulusyidwa itabu,
mpela mwaŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: Soni chisimu chene
twatumisye ku nkutula uliose Ntenga (juŵausalilaga) kuti: “Mun’galagatilani
Allah ni kuŵambalana najo shetani.”18. Soni Allah Jwapenani kusyene jutite:
Soni nganitutumisyeje ntenga jwalijose paujo penu (mmwe Muhammad )
ikaŵeje kuti twan’juwulilaga yanti: “Pangali nnungu jwine (jwakuŵajilwa
kun’galagatila) ikaŵeje Une pe, basi ngalagatilani.”19.
❖ Liloŵe lya Tauhidi (La ilaha illa Allah)
Yalikwamba:
Liloŵe lya (La ilaha illa Allah) likwamba: Pangali jwakuŵajilwa galagatilwa
ikaŵeje Allah.
❖ Sichi syakwe siŵili:
Lyele liloŵeli likwete sichi siŵili:
1- Kana. 2- Kwitichisya.
La ilaha (pangali nnungu): Aku ni kuikana yosope yaigalagatilwa kunneka Allah.
Illa Allah (ikaŵeje Allah): Aku ni kunswejechesya Ibada Allah Jikape.

❖ Malamusi gakwe:
Lyele liloŵeli likwete malamusi nsano nagaŵili, gagali:
1- Umanyilisi 2-Kusimichisya 3- Kuswejesya 4- Kuŵecheta yakuona 5- Chinonyelo
6- Kulipeleka 7- Kunda.
❖ Ukoto wakwe:
Jwatakwanilisye (La ilaha illa Allah), nikwika nago malamusi gakwe,
nikutalikangana ni yaikutindana najo kapena yaikujipungula, nikuti jwalakwe
jukwete kupata Mbepo, mpela mwajwaŵechetele Ntenga  kuti: “Pangali jwalijose
jwaakutendelaga umboni yanti: Pangali nnungu jwine (jwakuŵajilwa

18
Qur’an 16 (An-Nahli), Aya: 36
19
Qur’an 21 (Al-Anmbiya), Aya: 25
10
kun’galagatila) ikaŵeje Allah, soni yanti Muhammad  Ntenga jwa Allah
(jukuŵechetaga yalakweyi) mwakuona kuumila muntima mwakwe, ikaŵeje kuti
Allah takantende jwalakwejo haramu kwinjila ku Moto.”20 Nijwatite soni: “Pangali
kapolo jwalijose jwataŵechete kuti: ‘La ilaha illa Allah (Pangali nnungu jwine
jwakuŵajilwa kun’galagatila ikaŵeje Allah),’ kaneka nikuwa juli pa yalakweyo,
ikaŵeje kuti tijukajinjile ku Mbepo.”21
❖ NTUNDU WATATU: TAUHIDI JA MENA NI MBIILI
Yajikwamba: Aku nikulupilila kwakusimichisya yanti Allah Jwamachili
gakupunda soni Jwakuchimbichika nnope jukusimbidwa ni mbiili syosope
syakwanila, soni jukuŵambasyidwa ku mbiili syosope syepunguche, ni kuikulupilila
yosope yaalisimbile nayo Allah nsyene kapena yansimbile nayo Ntenga jwakwe 
mwaiŵelele, mwangali kulandanyichisya, kapena kanila, kapena galausya,
mwaŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: Pangali chilichose chakulandana ni
Jwalakwe (Allah), soni Jwalakwe ni Jwakupikanichisya, Jwakulolechesya22 Soni
Allah Jwapenani kusyene jutite: Soni nganakola jwakulanda najo ata jumo.23 Soni
Allah Jwapenani kusyene jutite: Soni Allah jukwete mena gambone nnope, basi
mum’bombani nago, ni mwaleche aŵala ŵaakugapombotasya mena Gakwe,
chachilipidwa pa yaŵaliji nkupanganya.24
❖ Kulekangana kwa chilikati cha mate ga mbiili sya Allah jwapenani
kusyene ni mwasiŵelele:
Mate ga mbiili sya Allah Jwapenani kusyene sili syakumanyika kukwetu ligongo
Allah atutagulile m’chiŵecheto cha Charabu chakupikanika, ni atuchisyisye
kuchichetelela ni kuchimanya chenene Chitabu chakwe achila chamuli nkati
mwakwe mwana mbiili syakwe. Allah Jwapenani kusyene jutite: (Achi ni) Chitabu
(cha Qur’an) chatuchitulwisye kukwenu (mmwe Muhammad ) chaupile wejinji
kuti agachetelele (ŵandu) ma Ȃya gakwe ni kuti ŵakwete lunda akumbuchile25.
Namuno kuti uwwe tukusimichisya yanti syalakwesyo nganisiŵa mpela mbiili sya
iwumbe. Nambo kaŵe kambiili sya Allah Jwapenani kusyene ni
ngatukukamanyilila, mpela mujwaŵechetele Imam Maliki – Allah antendele
chanasa – ndema ja jwawusyidwe ya katenjele (ka Allah pa Chindanda chakwe cha
Ulungu), jwalakwe jwatite: “Kutenjela kuli kwakumanyika, nambo kaŵe kakwe kali

20
Ŵajipochele Bukhari 1/226 ni Fat’h Hadisi no: (128) nambo soni Muslim 1/61 Hadisi no (32).
21
Ŵajipochele Bukhari 10/283 ni Fat’h Hadisi no: (5827) nambo soni Muslim 1/95 Hadisi no: 94.
22
Qur’an 42 (Ash-Shura), Aya: 11
23
Qur’an 112 (Al-Ikhlaaswi), Aya: 4
24
Qur’an 7 (Al-A’raaf), Aya: 180
25
Qur’an 38 (Swad), Aya: 29
11
kakusisika, sano kukukulupilila kuŵele kwakusosekwa, nambo kukuwusya
(mwakuŵelele) `kuŵele bida.” 26 Basi kutenjela kuli kwakumanyika kuti
kwalakweko nikuŵa penani pa Chindanda ni kunyakuchilapo, nambo kaŵe kakwe
kali kakusisika mwanti kukawusya kuŵele bida.

❖ Kusala sine mu mbiili sya Allah Jwapenani kusyene:


Allah Jwapenani kusyene jukwete mbiili syejinji, sine mwa syalakwesyo:1- Umi 2-
Umanyilisi 3- Ukombosi 4- Kupikana 5- Kulola 6- Kuŵecheta 7- Kusaka 8-
Kutenjela 9- Ngope 10- Magasa gaŵili 11- Upenani.

❖ Mena ga Allah gagali gambone nnope:


Allah Jwapenani kusyene jukwete mena gambone nnope, soni galakwego gali
gamajinji, ngatukugamanyilila ikaŵeje gagogopego gaatumanyisye. Gane mu gele
menaga nigagayiche m’maloŵe gakwe Allah Jwapenani kusyene gakuti: Jwalakwe
ni Allah Ajula jwaali pangali nnungu jwine (jwakuŵajilwa kun'galagatila) ikaŵeje
Jwelepejo, Jwakumanyilila yakusisika ni yakuonechela, Jwalakwe ni Jwaukoto
wejinji, Jwachanasa channope. Jwalakwe ni Allah Ajula jwali pangali nnungu jwine
(jwakuŵajilwa kun'galagatila) ikaŵeje Jwelepejo, Nchimwene, Jwakuswejela,
Nsyene ntendele, Nkupeleka ntunjelele, Nkung'unulila ni goosa chilichose (mu
itendo ya achikapolo Ŵakwe), Jwamachili gakupunda, Nkuteteŵasya iwumbe
Yakwe, Jwakulikusya kusyene. Aswejele Allah ku yaakum'bwanganya nayo.
Jwalakwe ni Allah, Nkugumba, Nkusipusya chilichose pandanda, Nkupaanga
kaoneche ka chindu. Jukwete mena gambone nnope. Ikunswejesyaga Jwalakwe
yosope yaili kumawunde ni petaka, soni Jwalakwe ni Jwamachili gakupunda,
Jwalunda lwakusokoka27.
❖ Yakuyichisya yakulupilila mena ga Allah ni mbiili syakwe:
Ili yakusosekwa kwa jwakulupilila kuti jugamanyilileje mate ga mena ga Allah
gagali gambone nnope kwisa soni mbiili syakwe. Ni jumanyilileje kuti Allah
Jwakupikanichisya akumpikana, ni kuti Allah Jwakulolechesya akum’bona, ni kuti
Allah Jwakumanyilila nnope jukumanyilila kaŵe kakwe ni yaili mu ntima
mwakwe, ni kuti Allah Jwakombola kusyene jukombola pachindu chilichose.
Iyyoyopeyo soni pa mena gagasigele ga Allah Jwapenani kusyene kwisa soni
mbiili syakwe.

26
Nnole mu (Tadhkiratulhuffaadh ja Imam Dhahabiy 1/209, Majmooulfatawa ja IbnTaymiyyah 3/167, 5/348 ni 365
ni masamba gane.
27
Qur’an 59 (Al-Hashir), Aya: 22 – 24.
12
IBADA (MAPOPELO)

❖ Mate ga Ibada:
Pa chiŵecheto ikwamba: Kulinandiya ni kundilila.
Pa sharia ikwamba: Liloŵe lyalikusanya yosope yaakuinonyelaga Allah ni
kuikunda, kutandila maloŵe, itendo yakuonechela mpaka ni yakusisika yakwe.
Itendo yakuonechela nichisawu sichi nsano sya Usilamu, kusikita inyama
yambepesi, kutaŵa nasili, kuputa ngondo petala lya Allah, kunswejesya Allah,
kun’jikapisya, kunkusya ni kunkumbuchila pakunkolanga. Sano yakusisika
nichisawu sichi nsano nalumo syachikulupi, chinonyelo, woga, kogopa
kwakusupuka ntima, kwegamila ni kulamba.
Allah Jwapenani kusyene jutite: Jilani: “Chisimu swala jangu, ni mbepesi jangu,
kwisa soni umi wangu ni chiwa changu, (yosopeyo) ya Allah M'mbuje jwa iwumbe
yosope. Jwangali ŵakamusyangana Najo.28

❖ Malamusi gakutendekasya kuti masengo gakundidwe:


Ibada iliyose namuno masengo nganiyiŵa ikundidwe ikaŵeje kwa malamusi gaŵili:
1- Kunswejechesya Allah, mpela mwajuŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti:
Manyililani yanti Allah akasapochelaga dini jeswela (jangawanganya ni
isanamu)29.
2- Kwilanila masengogo ni sharia; ligongo masengo gakusyusya mu dini nambo
soni gakutindana ni sharia gali gakuusyidwa, mpela mwajwaŵechetele Ntenga 
kuti: “Jwatatandisye mu ichindu yetuyi ikaliyo, basi yalakweyo tiyiusyidwe.”30

❖ Kusosekwa kwa kun’jikapichisya Allah Ibada:


Ili yakusosekwa kwa jwalijose kun’jikapichisya Allah Ibada m’mitundu jakwe
josope, ngasapeleka chilichose mu yalakweyo kwa jwine jwangaŵaga Allah
Jwamachili gakupunda soni Jwakuchimbichika nnope, ngaŵa ku lilaika
lyakuŵandichisyidwa kwa Allah, namuno kwa ntume jwakutumisyidwa, namuno
kwa waliyyi, namuno kwa ŵane ŵangaŵa ŵele. Nambo ili yakusosekwa kukwakwe
kuswejesya dini jakwe josope ni Ibada yakwe kunswejechesya Allah Jwamachili
gakupunda soni Jwakuchimbichika nnope. Kwaligongo lyele lilamusi lyandanda mu

28
Qur’an 6 (Al-An‘am), Aya: 162 – 163.
29
Qur’an 39 (Az-Zumara), Aya: 3
30
Ŵajipochele Al-Bukhari 5/301 ni Fat’h, Hadisi no: 2697 nambo soni Muslim 3/1343 Hadisi no: 1718.
13
Qur’an lyaliji kulamula ya kun’galagatila Allah Jwapenani kusyene Jikape, nikuleka
galagatila yanganiyiŵa Jwalakwe. Mwajuŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti:
E jenumanja achinaŵandu! Mun'galagatileje M'mbuje gwenu juŵan'gumbile
jemanjammwe ni ŵakala ŵenu, kuti m'be ŵakuligosa (ku ipotesi). Ajula jwana
kuntendelaga litaka kuŵa chakutandika, liwunde nikuŵa nsakasa, nijwaatulwisye
kuumila kwinani mesi (gawula), nijwaamesisye ni mesigo isogosi kuti iŵe yakulya
yenu, ningasimum'bichilaga Allah milungu kutendaga jenumanja nchimanyililaga
(kuti jwangali ŵakamusyangana Najo)31.

JINE MWA MITUNDU JA IBADA


❖ DUWA (CHIŴENDO):

Duwa nichiŵendo chakulumbikana ni chisako, woga, chinonyelo, kulipembechela


ni kuchimbichisya, sano jele duwaji ngayikundisyidwa kujipeleka ikaŵeje kwa
Allah Jwapenani kusyene.
Sano jwatam’bombe jwinepe jwangaŵaga Allah, nikuŵenda chikulupusyo kwa
jwinepe jwangaŵaga Allah pa ichindu yangaŵa nkuikombola yalakweyo ikaŵeje
Allah, basi jwalakwejo juli nkuwanganya Allah ni isanamu namuno jungaŵechete
maloŵe ga “La ilaha illa Allah,” ni kuswaliji, kutaŵaga swaumu ni kwaulaga ku
Hija. Ligongo duwa jiŵele Ibada, ni ngayikundisyidwa kupeleka chilichose
chakwayana ni duwa ku chinechakwe changaŵaga Allah Jwapenani kusyene.
Umboni wakwe nimaloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: Ambuje ŵenu
(Allah) ni akuti: “Mumombani Une tinan’janje. Chisimu aŵala ŵaakulikwesya
pakuleka kungalagatila Une, tachijinjila ku Jahannama ali ŵakunyosyeka.”32. Ni
maloŵe ga Allah Jwakuswejela nnope gakuti: Soni chisimu misikiti nsyene jwakwe
ni Allah, basi ngasimun'galagatila jwalijose pampepe ni Allah33. Ni liloŵe lya
Ntenga  lyajwatite: “Duwa jeŵele Ibada”.34

❖ Ndaŵichi ikundisyidwa kuŵenda chikulupusyo ku chiumbe:


Ikundisyidwa kuŵenda chikulupusyo ku chiumbe pa ichindu yakuonechela
yamoŵa gose, yampaka chikombole chiwumbecho, kwa malamusi gatatu:
1) Juŵeje nkuŵendedwa chikulupusyojo jwachijumi.
2) Juŵeje papopo.
31
Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 21-22
32
Qur’an 40 (Ghafir), Aya: 60
33
Qur’an 72 (Al-Jinn), Aya: 18
34
Ŵajipochele Tirmithy 5/211.
14
3) Juŵeje jwakombolaga kulupusyako.
Umboni wakwe maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: Sano ajula
jwakuumila mwikuga lyakwe jwam’bendile chikamuchisyo pa ajula jwakuumila
mwa amagongo ŵakwe35. Iyyoyopeyo soni kuŵenda chikamuchisyo, kuŵenda
kuchenjeledwa ni ine yanti iyyo.
❖ WOGA:

Woga uli patundu paŵili: Woga wa Ibada ni woga wachipago.


Woga wa Ibada: Aku nikun’jogopa Allah Jwapenani kusyene
kwakuwanganyichilana ni kulinandiya, chinonyelo ni kuchimbichisya, sano yele ni
Ibada yambone nnope. Allah Jwapenani kusyene jutite: Chisimu jwalakwe (jwana
kun'jogoyagajo) nishetani jwaakuntendekasya kuti mwajogopeje achimijakwe, basi
ngasimwajogopaga ŵanganyao nambo munjogopeje Une naga n'di ŵakulupilila
(kusyene36 Ninganiyiŵa yakundisyidwa kwa jwalijose kuti an’jogope jwinepe
jwangaŵaga Allah woga wa Ibada, mpela kuchijogopa chiumbe kuti chichimpatasye
yachikusaka kutandila ulwele, kulaga, chiwa ni ine yanti chisawu yele kwa
ukombosi wakwe, chisako chakwe ni asili syakwe. Sano jwatachijigale chisanamu
pamo ni Allah ni kuchijogopaga wele wogau nikuti jwalakwejo tijuŵe nkuwanganya
Allah ni isanamu. Ayi niyaŵaliji akuwanganya Allah ni isanamu ali nkukulupilila
pa isanamu yao ni milungu jao. Allah Jwapenani kusyene jutite: Ni
akun’jogoyechesya ŵanganyao ayila (yaakuigalagatila) yangaŵaga Jwalakwe
(Allah37. Yalakweyi ikupatikana kwa akugalagatila malembe ni mawaliyyi,
chisimu ŵanganyao akwajogopaga atendangoto nambo soni mashetani
mwaakun’jogopelaga Allah nambo soni kupunda pele.
Sano woga wachipago: nimpela kun’jogopa mmagongo, chinyama chamwitinji ni
kumilwa. Basi wele wogau ngaŵa nkunnemba nao sambi ligongo mwangalimo
chinonyelo ni uchimbichimbi waachitendela chakuchijogopacho, mpela
mujuŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: Basi ni jwakopweche mwalakwemo
juli ni woga, aku juli nkwembecheya (kumpata yakusakala kuumila kwa amagongo
ŵakwe38.

35
Qur’an 28 (Al-Qaswaswi), Aya: 15.
36
Qur’an 3 (Ᾱl-Imran), Aya: 175.
37
Qur’an 39 (Az-Zumar), Aya: 36.
38
Qur’an 28 (Al-Qswaswi), Aya: 21.
15
❖ KUSACHILILA UMBONE:
Kusachilila umbone kwakuwanganyichilana ni kulinandiya ni kundilila kuŵele
Ibada, ngakukusosekwa kukupeleka kwa jwinepe jwangaŵaga Allah Jwapenani
kusyene. Basi ni ikusosekwa kwa nsilamu kuti jusachilileje ukoto wa Allah, ni
kwaganichisyaga yambone Ambujegwe. Allah Jwamachili gakupunda soni
Jwakuchimbichika nnope jutite: Sano jwaakusachilila kusimangana ni
Ambujegwe, basi apanganye masengo gambone, ni akasawanganya pa ibada
yakwagalagatila Ambujegwe ni jwalijose39. Sano jwatasachilile ku chiumbe
kupatikana chindu changaŵa nkuchikombola ikaŵeje Allah Jwapenani kusyene,
mpela ŵaakwaŵendaga ŵawe kapena ŵangaŵa ŵele achisachililaga kupatikana
chakuŵenda chaocho kuumila kumbali jao, nikuti amasile mwam’bwanganyisye
Allah ni isanamu kuwanganya kwekulungwa.
❖ KUPWATIKANYA WOGA NI KUSACHILILA UMBONE:
Ikuŵajilwa kwa nsilamu kuti juŵeje jwakusachilila umbone nambo soni jwawoga.
Upagweje kukwakwe woga watiuntalichisyeje ku ulemwa, nikuŵeje soni kukwakwe
kwana kusachilila umbone kwa Ambujegwe kwakuntutileje ku kunda malamusi.
Allah Jwapenani kusyene jutite: Chisimu ŵanganyao ŵaliji ŵachitema pakutenda
yambone, soni ŵaliji nkutuŵenda mwakusachilila umbone nambo soni mwawoga,
ni ŵaliji soni ŵakulinandiya Kukwetu40.
Soni Allah Jwapenani kusyene jutite: Aŵala ŵanya ŵakwaŵilanga (kuti
ŵatyochesye masausyo, nombenao) akusosagasosaga litala lyakuliŵandichisyila
kwa M’mbuje gwao (Allah), kuti ana ŵani ŵataŵe ŵakuŵandichila nnope; ni
akwembecheya ukoto Wakwe ni kogopa ilagasyo Yakwe. Chisimu ilagasyo ya
Ambuje ŵenu iŵele yakogopedwa41.
❖ CHINONYELO:

Kunnonyela Allah Jwakuswejela kwannope kuli chitepo cha dini ja Usilamu.


Chikulupi chikasakwanila ni kwanila kwa chinonyelo, nambo soni Tauhidi ja mundu
jikasapunguka ni kupunguka kwakwe.
Sano chinonyelo changaŵajilwa kuchipeleka ikaŵeje kwa Allah pe ni chinonyelo
cha Ibada chakusachikwa kuligandasya, kulinandiya, kuchimbichisya, kunda
kwakwanila ni kunnongosya Jwalakwe kupunda jwalijose.

39
Qur’an 18 (Al-Kahf), Aya: 110.
40
Qur’an 21 (Al-Anbiya), Aya: 90.
41
Qur’an 17 (Al-Israa), Aya: 57.
16
Chele chinonyelochi ni achila chaŵalandenye akuwanganya Allah ni isanamu sikati
ja Allah ni milungu jao pa chalakwecho, mwajuŵechetele Allah Jwapenani kusyene
kuti: Soni chilikati cha ŵandu pana ŵaakulitendelaga (isanamu kuŵa) milungu
(jao) kunneka Allah, ni akwinonyelaga yaakatite pakunnonyela Allah, nambo ŵandu
ŵakulupilile niŵali ŵakunnonyela Allah mwakupelenganya42.
Ni pana chinonyelo chachipago chachili chakundisyidwa kuchipeleka ku chiwumbe;
mpela jwasala kuinonyela yakulya, nangolo kunnonyela mwanagwe, kapena nsyoŵe
kunnonyela nsyoŵe jwakwe.
❖ Chilosyo chanti kapolo jukwanonyela Ambujegwe Ŵapenani
kusyene:
Chinonyelo cha kapolo chakwanonyela Ambujegwe chikwete ilosyo, yine mwa
yalakweyo:
1) Kulongosya masengo gaakuganonyela Allah kupunda isako yantima wakwe.
2) Kunkuya Ntenga  pakupanganya yajuchisisye, kuyiŵambala yajukanyisye
ni kamulisya litala lyakwe.

❖ Matala gakwikanacho chinonyelo chakunnonyela Allah


Jwapenani kusyene:
Chinonyelo chakunnonyela Allah Jwapenani kusyene chikwete matala gakwichila,
gane mwa galakwego:
1) Kusooma Qur’an.
2) Kutenda Ibada ya Sunnah.
3) Kwendelechela kunkumbuchila Allah Jwapenani kusyene.
4) Kutama nago ma Ulama ni ŵandu ŵakutenda yambone.

❖ TAWAKKUL (KWEGAMILA):
Tawakkul nikwegamila kwa Allah Jwakuswejela kwannope nambo soni Jwapenani
kusyene pakupatikana yakusachikwa ni kutyoka yakuchimidwa pamo nikutenda
matala gakundisyidwa gakupatikanila ichindu. Soni kwegamila kwa Allah kuli mu
Ibada yekulungwa nnope. Allah Jwapenani kusyene jutite: Soni kwa Allah pe basi
jegamilani nam'baga jenumanja ŵakulupilila (kusyene)43.

42
Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 165.
43
Qur’an 5 (Al-Ma’idah), Aya: 23.
17
Sano jwatajegamile ku chinechakwe changaŵaga Allah nikuti tijuŵe jutesile shiriki.
Mpela jwaakwegamilaga ku ŵandu ŵawe kwisa soni mashetani pakupata yakulajila
yakwe yakwayana ni lisiki, gosedwa, kamuchisyidwa ni yine yanti iyyo.
❖ Kutenda matala gakupatikanila ichindu ngakukutindana ni
kwegamila:
Ngayikuŵajilwa kwa nsilamu kuleka kutenda matala gakupatikanila ichindu,
mwayiŵelele kukwakwe yakanyisyidwa kwegamila ntima wakwe ku matalago.
Nambo kuŵele kwakusosekwa kukwakwe kutenda matala ni kwegamila kwa Allah
Jwapenani kusyene, nambo soni jumanyilileje kuti litala ngalikamuchisyaga ikaŵeje
kwa lisosa lya Allah Jwapenani kusyene. Ayi ni yakuona yaŵele ali nkuyikuya
achimitume ni ŵakwakuya ŵawo.

❖ KUSIKITA INYAMA YAKUPELECHELA MBEPESI:

Kusikita inyama yakupelechela mbepesi kuŵele Ibada yangakuŵajilwa jwalijose


kuliŵandichisya nayo kwa jwinejwakwe jwangaŵaga Allah Jwapenani kusyene.
Allah Jwapenani kusyene jutite: Jilani: “Chisimu swala jangu, ni mbepesi jangu,
kwisa soni umi wangu ni chiwa changu, (yosopeyo) ya Allah M'mbuje jwa iwumbe
yosope. Jwangali ŵakamusyangana Najo …”44. Nambo soni Ntume  jwatite:
“Allah annwesile jwasikite (chinyama chakupelechela mbepesi) kwa jwine
jwangaŵaga Allah.”45

LUSICHI LWAŴILI
KWAKULUPILILA ACHIMALAIKA:

❖ Malaika ni chichi: Malaika ni iwumbe ya Allah ya ku chilambo


chakusisika. Allah jwagagumbile kuumila kwilanguka. Ŵanganyao akasakuyaga
malamusi ga Allah Jwapenani kusyene. Ŵanganyao soni akwete ukombosi
wakusyuka ni kuonekaga mukaŵe kakulekanganalekangana. Allah Jwapenani
kusyene jutite: Allah akuŵichila umboni wanti pangali nnungu jwine
(jwakuŵajilwa kun'galagatila) ikaŵeje Jwelepejo, soni Achimalaika ni (ŵandu)
ŵakwete umanyilisi (akuŵichila nao wele umboniwu). (Jwalakwe ndaŵi syosope

44
Qur’an 6 (Al-An’am), Aya: 162-163.
45
Ŵajipochele Muslim 3/1567, hadisi No. 1978.
18
ni) Nkusimika chilungamiko46. Ntume jwa Allah  jwatite: “Achimalaika
ŵagumbidwe kuumila kwilanguka, majini nigagumbidwe kuumila ku malamba ga
moto gangali lyosi, sano Adamu niŵagumbidwe kuumila ku yayisimbidwe kukwenu
(lilongo).”47
Kuŵele kwakusosekwa kwakulupilila Achimalaika wosope mwangali kusigasya, ni
kwakulupilila Achimalaika ŵatwamanyi mena gawo mwakwaŵalaganya. Ŵane
mwa ŵanganyao: 1- Jibulilu, 2- Mikailu, 3- Israfilu, 4- Maliki.

❖ Mbiili sya Achimalaika:


Achimalaika apali ŵajinji, mwanti chiŵalanjilo chao pangali jwachimanyi akaŵeje
Allah, nambo soni akwete mbiili syejinji, mpela:
1) Ŵanganyao akwete mapapiko.
2) Akasakwelaga ku mawunde ni kutula.
3) Ŵanganyao akasakombolekaga kunnonyela mundu ni kunchima.
4) Ŵanganyao akasaswaliji nambo soni akasaŵendaga chikululuko.

❖ Masengo ga Achimalaika:
Achimalaika ali mikutulamikutula, nambo soni nkutula uliose ukwete masengo
gakwegakwepe. Gane mwa masengogo:
1) Lilaika lyakwika nago maloŵe kuumila kwa Allah.
2) Lilaika lyakulondesya ya mmatumbi.
3) Lilaika lyalichigomba lipenga.
4) Lilaika lyagosa mwanache m’chitumbo mwa mamagwe.
5) Malaika gaŵili ga mwilembe.
6) Malaika gakusunga itendo yaŵandu.
7) Malaika gakulolela Mbepo ni gakulolela Moto.
8) Malaika gakutwichila Arshi (Chindanda cha Allah).
9) Malaika gakwendajenda kupita nchitama nao m’malo gaakusalidwa Allah.
10) Malaika gakwalindilila ŵandu ŵakulaŵila ku misikiti, nambo soni
gakasajijembecheyaga swala aku gali nkuwomba kuti: “E Allah!
Mwakululuchilani, E Allah! Mwatendelani chanasa.”
11) Malaika gakulemba masengo gaŵandu, mwaakuŵechetela Allah kuti:
Ngaakulumukulaga (mundu) liloŵe lililyose, ikaŵeje kukwakwe kukuŵa
kwana nkwembecheya jwatayali (kulemba)48.

46
Qur’an 3 (Ᾱl-‘Imran), Aya: 18.
47
Ŵajipochele Muslim 4/2294, hadisi No. 2996.
48
Qur’an 50 (Qaf), Aya: 18.
19
12) Malaika gakutyosya umi.
13) Malaika gakwendesya mbungo.
14) Malaika gagwisya wula.

❖ Isogosi yakwakulupilila Achimalaika:


Kwakulupilila Achimalaika kwana isogosi, yine mwa yalakweyo:
1) Kumanyilila uchimbichimbi wa Allah Jwapenani kusyene ni machili gakwe.
2) Kuntogolela Allah Jwapenani kusyene pa kuchengeta kwakwe
kwakwachengeta ŵanache ŵa Adamu.
3) Kwanonyela Achimalaika ni kusyoŵekana nao.
4) Kuligosa kwa ŵanganyao ni yaakunnembelaga mundu, kwanti mundu
julimbichile Ibada ni kuleka yakanyisyidwa.

LUSICHI LWATATU
KUIKULUPILILA ITABU YA ALLAH YAKUJUWULIDWA:
❖ Mate ga itabu ni kusosekwa kwa kuikulupilila: Allah Jwapenani
kusyene jwajuwile itabu kwa achimitume ni achimitenga ŵakwe, yakusosekwa
kuikulupilila, ni kulupilila kuti itabuyo nimaloŵe gasyesyene ga Allah, nikuti soni
yalakweyo iŵele lilanguka nambo soni chongoko, ni kuti yaikusimanikwa
mwalakwemo ili yakuona nambo soni yakulondola. Ni kuti soni kwaliji
kwakuŵajilwa ku mikutula jayajuwulidwile itabuyo kuikuya ni kuikamulichisya
masengo yaili mwalakwemo pakulamula.
Umboni wakuikulupilila itabu ni maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti:
Nachikulupilile chitabu chilichose chaatulwisye Allah49.
❖ Chiŵalanjilo cha itabu ni mena gakwe:
Kuŵele kwakusosekwa kuikulupilila itabu yosope yaŵatulwisye Allah,
yatukuimanyilila ni yangatukuimanyilila yakwe. Ine mwa itabu yatukuimanyilila
mena gakwe:
1) Qur’an jakuchimbichika jajatulusidwe kwa Muhammad .
2) Taurat jajatulusidwe kwa Musa – Ntendele uŵe pa jwalakwe.
3) Injiil jajatulusidwe kwa Isa – Ntendele uŵe pa jwalakwe.
4) Zaburi jajatulusidwe kwa Daudi – Ntendele uŵe pa jwalakwe.

49
Qur’an 42 (Ash-Shura), Aya: 15.
20
5) Ikalakala ya Ibrahima ni Musa – Ntendele uŵe pa ŵanganyao.

❖ Kutindanyisyidwa kwa itabu yakala:


Itabu yayajilongolele Qur’an, yayatulusyidwe kwa achimitume ŵaŵayiche
Muhammad  nkanijuyiche, ngayikupatikana sanojino mpela muyaŵelele ndema
jayatulusyidwaga, nambo ikusimanikwa itabu yegalausyidwe nambo soni
yetindanyisyidwe, mpela mwajukuŵechetela Allah Jwapenani kusyene kuti: Ana
(jenumanja Asilamu) nkukolaga tama janti ni kunkulupilila ŵanganyao, kutendaga
likuga line mwa jamanjao lyaliji nkupikanila maloŵe ga Allah, kaneka
nikugapitikusya panyuma pagamanya chenene aku achimanyililaga (kuti
akulemwa)?50. Sano yanganiyitindanyisyidwa mwalakwemo yafutidwe ni shariya
jetu. Pa ligongo lyalakweli, nganikuŵa kwakuŵajilwa kwa nsilamu kujigala
chilichose chakutyochela mu yele itabuyo nambo soni akachijitichisya ikaŵeje
naga mu shariya jetu muli muyiche yakuchijitichisya. Sano ichindu yanti shariya
jetu nganijiyikunda kapena kuyikana, uwwe tukuŵajilwa kumyalala nayo, mwa
jwaŵechetele Ntume  kuti: “Ngasimwajitichisya achimisyene itabu nambo soni
ngasimwakanila, nambo n’jileje: ‘Tunkulupilile Allah ni yayitulusyidwe kukwetu
kwisa soni yaiyitulusyidwe kukwenu, nambo soni Nnungu jwetu ni Nnungu jwenu
Jumpepe, nambo soni uwwe kukwakwe tukulipeleka.”51

❖ Kujikulupilila Qur’an jakuchimbichika:


Kuŵele kwakusosekwa kujikulupilila Qur’an jakuchimbichika jaŵajitulwisye
Allah Jwapenani kusyene kwa ntume jwakwe Muhammad , ni kuti Allah
jwajiŵechete kwene, ni kuti soni jikwete mbiili syakwesyakwepe, sine mwa
syalakwesyo:
1) Jalakwejo jili jagosedwa ku kutindanyisyidwa ni galausyidwa. Allah
Jwapenani kusyene jutite: Chisimu Uwwe ni Aŵala ŵatutulwisye
Chikumbusyo (Qur’an) soni Uwwe chisimu chene tuchigose52.
2) Jalakwe jafutile malamusi ga itabu yakala.
3) Jalakwe jijigele chikaato cha iganyo ya Allah.
4) Jalakwe jili jakusimosya mu ntungo wakwe, malamusi gakwe, abali syakwe
ni ine yanti iyyo m’mitundu josope ja isimosimo.

50
Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 75.
51
Ŵajipochele Al-Bukhari 13/333 ni Fa’th, hadisi No. 7362.
52
Qur’an 15 (Al-Hijr), Aya: 9.
21
❖ Isogosi ya kuikulupilila itabu:
Kuikulupilila itabu kukwete isogosi, yine mu yalakweyo:
1. Kumanyilila kuchengeta kwa Allah kwakwachengeta achikapolo ŵakwe.
2. Kumanyilila lunda lwa Allah pa ulamusi wakwe, mwanti jwalamwile ku
ŵandu ŵaliwose yakwajilanila.
3. Kutogolela ukoto wa Allah pa yalakweyo.
4. Kuitendela masengo yayili mu itabumo, kuikulupilila yayiŵechete itabuyo ni
kuligosa ku ukafili ni kupotela.

LUSICHI LWANCHECHE:
KWAKULUPILILA ACHIMITUME

❖ Mate ga ntenga ni ntume:


Ntenga: nimundu jwannume jwaŵansagwile Allah, ni kuntuluchisya utenga
wasambano, ni kunchisya kuti awujenesye ni kulimbana najo jwakuwukana.
Ntume: nijuŵajuwulilidwe maloŵe, ni kutumisyidwa kwisa kuwulimbanganya
utenga wa jwapaujo pakwe, soni jwachisyidwe kuwujenesya ni kwaŵilanjila ŵandu
ku walakweo.
❖ Mate ga kwakulupilila achimitenga:

Kwakulupilila achimitenga: Aku ni kwitichisya kusyesyene yanti Allah Jwapenani


kusyene jwatumisye ku nkutula uliose ntenga jwakwaŵilanjila ku kun’galagatila
Allah Jwapenani kusyene Jumpepe mwangali kum’bwanganya ni isanamu, nambo
soni kuikana yayigalagatilwa kunneka Jwalakwe. Nambo soni kuti achimitenga
wosope ŵaŵechetaga yakuona, ŵaliji ŵakun’jogopa Allah nambo soni ŵaliji
ŵakulupichika. Ni kuti soni ŵanganyao ŵalungwisye utenga mwakupikanika
chenene, nambo soni ŵapeleche umboni wa Allah ku iwumbe yosope. Nambo soni
kuti ŵanganyao ŵandu ŵagumbidwa, nganakola mbiili silisyose sya Umbuje ni
Ulungu, soni jwatankaane jumpepe mwa ŵanganyao nikuti ŵakanile achimitenga
wosope. Sano umboni wakwakulupilila achimitenga nimaloŵe ga Allah Jwapenani
kusyene gakuti: Ntenga  jukulupilile yayitulusyidwe kukwakwe kuumila kwa
M’mbujegwe, iyyoyopeyo soni ŵakulupilila. Jwalijose mwa jamanjao ankulupilile

22
Allah, Malaika Gakwe, Itabu Yakwe ni Achimitenga Ŵakwe53. Nambo soni Allah
Jwapenani kusyene jutite: Soni chisimu chene twatumisye ku nkutula uliose Ntenga
(juŵausalilaga) kuti: “Mun’galagatilani Allah ni kuŵambalana najo shetani.”54.

❖ Utume ukasaŵaga kusagulidwa:


Utume ukasajigalila kusagulidwa nambo soni ukoto wa Allah Jwapenani kusyene
wakuntendela jwansachile mwa achikapolo ŵakwe. Utume ngaukasapatidwa
ligongo lyakamula masengo ganegakwe. Allah Jwapenani kusyene jutite:
Achimitenga ŵao ŵaasalile kuti: “Uwwe nganituŵa ikaŵeje ŵandu mpela
ŵanganyammwe, nambo kuti Allah akasampaga ukoto jwansachile mwa achikapolo
Ŵakwe55

❖ Chiŵalanjilo ni mena gao:


Achimitenga ni achimitume ali ŵajinji, mwanti ngatukwamanya ikaŵeje ŵannono
mwa ŵanganyao. Kuli kwakusosekwa kwakulupilila achimitenga wosope
ŵanganitwamanya mwangasigasya, ni kwakulupilila nwakwaŵalaganya
ŵatwamanyi mena gao ni kaŵe kao.
Mwa achimitenga ŵatwamanyi mena gao ni abali syao:
1) Muhammad .
2) Ibrahima – Ntendele uŵe pa jwalakwe.
3) Musa – Ntendele uŵe pa jwalakwe.
4) Isa – Ntendele uŵe pa jwalakwe.
5) Nuhu – Ntendele uŵe pa jwalakwe.
Achimitenga nsano ŵeleŵa akukolanjidwaga kuti: Achimitenga ŵali achimisyene
machili ni kulimbangana pa dini. Ŵanganyao niŵambone nnope mwa achimitenga
wosope. Soni kulondongana kwao pa uchimbichimbi kuli mpela mwauŵelele
n’nundunde wao wawusalidwe kala.
❖ Ntwe wa utenga wa achimitenga:
Ntwe wa utenga wa achimitenga:
1) Kuŵilanjila ku Tauhidi ni kutetela yagalagatila isanamu.
2) Kwapa abali jakusengwasya ŵandu ŵakunda malamusi ga Allah ni kwatetela
ŵakunyosya.

53
Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 285.
54
Qur’an 16 (An-Nahl), Aya: 36.
55
Qur’an 14 (Ibrahim), Aya: 11.
23
3) Kusalichisya malamusi ga Allah.

❖ Yakuŵajilwa uwwe kwatendela achimitenga:


Pana indu igala yakuŵajilwa uwwe kwatendela achimitenga, ine mu yalakweyo:
1) Kwakulupilila.
2) Kusimichisya yanti ŵanganyao ŵakwanilisye masengo gaŵatumidwe, nambo
soni kuti ŵajenesye utenga mwakwanila chenene.
3) Yanti ŵanganyao achalume ŵakuumila mu ŵandu, nganakola mbiili silisyose
sya Ulungu.
4) Yanti Allah ŵalimbangenye ni isimosimo kwisa soni imanyilo yakulosya
ukuona wao.

❖ KUNKULUPILILA NTUME JWETU MUHAMMAD :


Kuŵele kwakusosekwa kulupilila ni kuŵichila umboni yanti Muhammad  ntenga
jwakuumila kwa Allah, mpela mwaŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti:
Muhammad  ni Ntenga jwa Allah56. Nambo soni kuti jwalakwejo ni
jwakumalisya mwa achimitume, mwanti pangali soni ntume jwine panyuma pakwe,
mpela mwaŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: Muhammad  nganaŵa baba
jwa jwalijose mwa achalume ŵenu, nambo (jwalakwe ni) Ntenga jwa Allah nambo
soni jwambesi kwa Achimitume57. Nambo soni kuti utenga wakwe ukwawula ku
jwalijose – majini ni ŵandu, iyyoyopeyo kuli kwakuŵajilwa kuti mikutula josope ja
pa chilambo jinkulupile ni kuya ulamusi wakwe, mpela mwaŵechetele Allah
Jwapenani kusyene kuti: Jilani (mmwe Muhammad ): “E jenumanja ŵandu!
Chisimu une ni Ntenga jwa Allah kukwenu ŵanaose58 Nambo soni Ntenga 
jwatite: “Ntume jwaliji nkutumisyidwa ku ŵandu ŵakwepe, nambo une
ndumisyidwe ku ŵandu wosope.”59

❖ Yakusosekwa pakutendela umboni wanti Muhammad  ntenga


jwa Allah:
Yakusosekwa pakutendela umboni wanti Muhammad  ntenga jwa Allah ni:
Kunkunda yajuchisyisye, kuitalichila yajukanyisye ni kuichima, nambo soni kuti
akagalagatilwa Allah ikaŵeje ni yajuchisyisye Ntengajo .

56
Qur’an 48 (Al-Fat’h), Aya: 29.
57
Qur’an 33 (Al-Ahzab), Aya: 40.
58
Qur’an 7 (Al-A’raf), Aya: 158.
59
Ŵajipochele Al-Bukhari 1/436 ni Fat’h, hadisi No. 335, nambo soni Muslim 1/370-371, hadisi No. 521.
24
❖ Kupunda kwa ntenga Muhammad  ni kusala ine mu isimosimo
yakwe:
Ntenga Muhammad  juli jwakupunda kwa achimitume ni achimitenga wosope,
mpela mwajukuŵechetela Ntengajo  mu hadisi jakuona kuti: “Une ni bwana jwa
ŵandu wosope lisiku lya Kiyama.”60

❖ Isimosimo yakwe:
Ine mu isimosimo yakwe:
1) Qur’an jakuchimbichika.
2) Gaŵikana kwa mwesi.
3) Ulendo wa chilo kutyochela ku Maaka kuja ku Baitul-Muqaddas ni kwela
kwinani.
4) Kupedwa salamu ni liganga.
5) Kuwuwula kwa lipata lya chitela.
6) Kuuma mesi sikati ja yala yakwe.

❖ Isogosi ya kwakulupilila achimitenga – ntendele uŵe pa


ŵanganyao:
Kwakulupilila achimitenga ŵakuchimbichika kwana isogosi yambone, ine mwa
yalakweyo:
1. Kumanyilila chanasa cha Allah, chikamuchisyo chakwe, kuchengeta kwakwe
kwa kwachengeta achiyiwumbe ŵakwe, mwanti ŵaatumichisye nkwajongola
ni kwalondechesya dini jao.
2. Ukuona wa chikulupi cha kapolo jwa Allah.
3. Kuntogolela Allah Jwapenani kusyene pa wele ukotowu.
4. Kwanonyela achimitenga – ntendele uŵe pa ŵanganyao – kwachimbichisya
ni kwalapilila ni mbiili syakwaŵajila.

60
Ŵajipochele Al-Bukhari 8/395 ni Fat’h, hadisi No. 4712, nambo soni Muslim 1/184, hadisi No. 194.
25
LUSICHI LWANSANO:
KULUPILILA YA LISIKU LYAMBESI

❖ Mate ga Lisiku Lyambesi:


Lisiku Lyambesi ni lisiku lya Kiyama, lyatachijimusyidwa ŵandu m’malembe kuti
akaŵalanjidwe itendo yao ni kulipidwa. Likolanjidwe kuti Lyambesi ligongo
pangali lisiku line soni panyuma pakwe, mwanti ŵandu ŵa ku Mbepo
takatamilichiche m’mauto mwao, nombenao ŵandu ŵa ku Moto takatamilichiche
m’mauto mwao.

❖ Mate gakulupilila ya Lisiku Lyambesi:


Kulupilila ya Lisiku Lyambesi: Aku ni kuijitichisya kusyene yosope yaisalidwe mu
Qur’an ni Sunnah mu yaikutendekwaga panyuma pa kuwa; kutandila fitina ja
mwilembe, ilagasyo yakwe, ntendele wakwe, ni yatiyichitendekwa pa Kiyama
mpela; kwimuka m’malembe, kusonganganyisyidwa, chisima cha Ntenga ,
ikalakala ya masengo gaŵandu, chiŵalanjilo, sikelo, nnatu, duwa ja chikulupusyo,
Mbepo, Moto ni ine yanti iyyo. Allah Jwapenani kusyene aŵechete yakwamba
ŵakulupilila kuti: …ni ya Akhera jamanjao akasakulupilila kusyesyene61. Nambo
soni Allah Jwakuswejela nnope jutite: Allah pangali nnungu jwine (jwakuŵajilwa
kun'galagatila) ikaŵeje Jwelepejo, tachinsonganganya kusyene pa lisiku lya Kiyama
lyangali kaichila ya lyalakwelyo, ana ni nduni jwali jwakuona nnope pa kaŵechete
kumpunda Allah?62.

❖ Fitina ja mwilembe:
Fitina ja mwilembe: Ayi ni iwusyo ya achimalaika ŵaŵili yakum’busya mundu ya
Ambujegwe, dini jakwe ni ntume jwakwe. Sano Allah ni jukwalimbanganyaga
aŵala ŵakulupilile ni liloŵe lyakulimbangana. Jwakulupilila jukasajangaga kuti:
Ambuje ŵangu ni Allah, dini jangu ni Usilamu soni ntume jwangu ni Muhammad
. Sano Allah nijukwalechelelaga kupotela ŵandu ŵangalumbana. Sano jwakanila
ni jwakaichila jukasatiji: Ha! Ha! Ngangumanyilila. Naliji nkwapikana ŵandu
achiŵechetaga ineyakwe une none ni nagambaga kuŵecheta nao. Mpela muiyichile
m’mahadii gakuona, jine mwa syalakwesyo ni hadisi ja Anas Ibn Malik 
jwaŵatite: Ntenga jwa Allah  jwatite: “Chisimu kapolo juli juŵichidwe mwilembe
mwakwe, achimijakwe ni kunneka – soni jwalakwe jukasapikana misindo ja ilatu

61
Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 4.
62
Qur’an 4 (An-Nisa’i), Aya: 87.
26
yao – akasam’bichililaga achimalaika ŵaŵili ni kuntamika, nikum’busyaga kuti:
‘Mwaŵechetaga yanti uli ya aju munduju?’ Akwamba Muhammad . Jwakulupilila
jukasatiji: ‘Kutendela umboni wanti jwalakwejo kapolo jwa Allah nambo soni
ntenga jwakwe.’ Ni jukusalilidwaga kuti: ‘Nnole mauto genu ga ku Moto, Allah
antindanyichisye gele mautoga ni mauto ga ku Mbepo.’ Ni jukasagaonaga mauto
ganagaŵili. Nombe najo nakunaku ni jwakanila jukasawusyidwaga kuti:
‘Mwaŵechetaga yanti uli ya aju munduju?’ Jwalakwe jukasati: ‘Ngangumanyilila,
nagambaga kuŵecheta yaŵaŵechetaga ŵandu.’ Ni jukusalilidwaga kuti:
‘Nganimmanyilila soni nganinkuya.’ Ni jukasaputidwaga kampepe pewuwo ni
nyundo jachisyano, ni gumila n’gumilo umpepe waakasaupikanaga jwalijose
jwakuŵandikana najo jwangaŵaga ŵandu ni majini.”63

❖ Ntendele wa mwilembe ni ipotesi yakwe:


Jwalijose jwaakuwaaga akasapataga malipilo gakwe mu ntendele wa m’malembe
kapena ipotesi yakwe, chinga asichidwe m’malembe kapena iyayi. Umboni wa
ipotesi ya m’malembe ni duwa ja Ntenga  kumbesi kwa swala jakwe, jakuti: “E
Allah! Ngulijuya mwenumwe ku ipotesi ya Jahannama, ipotesi ya m’malembe, fitina
ja umi ni chiwa, nambo soni fitina ja Masihi Dajjal.”64 Sano umboni wa ntendele wa
mwilembe ni maloŵe ga Ntenga  gakwamba jwakulupilila julijwajanjile
achimalaika ŵaŵili mwilembe: “Akasaŵilanga akuŵilanga kwinani kuti: ‘Kapolo
jwangu juŵechete yakuona, soni muntandichile ku Mbepo, mum’bwache yakuwala
ya ku Mbepo, nambo soni mum’bugulile nnango wa ku Mbepo.’ Ni kakasam’bikaga
kambungo kakwe ni kaluwumba kakwe kakununjila, nambo soni akasansapangulila
lilembe lyakwe mpaka pakupelela kulola kwa liso.”65

❖ Kwimuka m’malembe ni kusonganganyisyidwa:

Kwimuka m’malembe: Aku nikopoka kwa ŵandu ŵawe m’malembe ali ni umi
panyuma pagomba lipenga kaaŵiili.

Kusonganganyisyidwa: Aku nikwasakula ŵandu wa kunsongangano kuti


akaŵalanjidwe masengo gao ni kulipidwa. Allah Jwapenani kusyene jutite: Ŵandu
ŵaakanile akulitwanjilaga yanti ngasaukulidwa (m’malembe). Jilani (mmwe
Muhammad ): “Elo! Ngwalumbila Ambuje ŵangu! Chisimu chene

63
Ŵajipochele Al-Bukhari 3/232, hadisi No. 1374, nambo soni Muslim 4/2200-2201, hadisi No. 2870.
64
Ŵajipochele Muslim 1/412, hadisi No. 588.
65
Ŵajipochele Ahmad 4/287 ni ŵane.
27
chinchiukulidwa, kaneka nikwisa kusalilidwa kwene yamwaliji nkutenda (ku
duniya), soni yalakweyo kwa Allah iŵele yakwepepala kusyene.”66. Soni Ntume 
jwatite: “Ŵandu tachisonganganyisyidwa lisiku lya Kiyama ali ŵangali ilatu,
ŵamakonope nambo soni ŵangaumbala.”67 Soni lyele lisikulyo pangali mundu
jwatachiwusya ya mundu jwine, nambo mundu tachintilaga nnongo n’jakwe,
mamagwe, babagwe, ŵankwakwe nambo soni mwanagwe ligongo
lyakulishugulichila nsyene ni ngakosoŵalila ya jwine.

❖ Mwatachitamila ŵandu pa luŵala lwansongangano:


Ŵandu paluŵala lwansongangano tachiŵa mikutulamikutula:
Ŵakunkana Allah tachiŵa nkunyosyeka, kwaluka ni kuligamba. Jumo jwao juchiti:
Nkongwene! Bola ningaliji litaka68. Ŵakwanjila malamusi ga Allah mu
ŵakulupilila jichapata fitina kwisa soni masausyo mwakulandana ni sambi syao.
Sano ŵakun’jogopa Allah ngakuja kwadandaulikasya kuŵanikwa kwekulungwa,
nambo soni achimalaika takasimanganeje nao nikwapaga abali syakusengwasya.
Soni Allah takaŵiche pasi pa mbulili wakwe. Nambo soni yogoyo ya lyele lisikulyo
tiyikapungusyidwe kukwao.

❖ Chiŵalanjilo ni malipilo:

Mate ga chiŵalanjilo ni malipilo: aku ni kwimisyidwa kwa kapolo pameso pa


Allah Jwapenani kusyene, ni kulosyedwa kukwakwe masengo gakwe –gambone ni
gakusakala – ni kuŵalanjidwa nambo soni kulipidwa pa galakwego. Soni ikalakala
ichimwasyidwa. Sano jwakulupilila juchipochela chitabu chakwe ni nkono wakwe
wan’dyo, nambo jwakunkana Allah nkono wakwe uchipindidwa nikupochela
chitabu chakwe ni nkono wakwe wanchiji chakunyuma. Allah Jwapenani kusyene
jutite: Sano mundu jwatachipedwa chitabu chakwe ku nkono wakwe
wan'dyo.Basi jwalakwe tachiŵalanjidwa kuŵalanjidwa kwakwepepala. Soni ni
tachiujila kwa achalongo achin'jakwe ali jwakusengwa. Nambo mundu
jwatachipedwa chitabu chakwe cha kunyuma kwa n'gongo wakwe. Basi jwalakwe,
tachichiŵilanga chonasiko (kuti bola agambe kuwa, nambo ngasiyikomboleka). Ni
tachijinjila ku Moto Wakulapuka69.

66
Qur’an 64 (At-Taghabun), Aya: 7.
67
Ŵajipochele Al-Bukhari 5/286 ni Fat’h, hadisi No. 4625, nambo soni Muslim 4/2194, hadisi No. 2859.
68
Qur’an 78 (An-Naba’), Aya: 40.
69
Qur’an 84 (Al-Inshiqaq), Aya: 7-12.
28
❖ Chisima:
Ntume jwetu Muhammad  jukwete chisima pa luŵala lwansongangano, cha
uchiyika umati wakwe kukumwa mesi gakwe. Soni mesigo gamaswela nnope
kumpunda nkaka, gakunong’a nnope kumpunda uchi, gakusisima nnope kumpunda
matalila, gakununjila nnope kumpunda mauta ga misiki, chanchilewu mwa
chisimacho mwelewu mpela lutando lwakwenda mwesi wanthundu, soni
jwatakamwe kuumila pa chele chisimacho ngasijinkola njota mpaka kalakala. Mpela
mugayichile mahadisi gakuona, jimo mwa galakwego ni maloŵe ga Ntenga 
gakuti: “Une tinjinnongolela jenumanja ŵanaose ku chisima.”70

❖ Sikelo:
Sikelo nichakupimila masengo ga achikapolo – gambone kapena gakusakala. Sikelo
ja jwakulupilila tijikasitope nijukajinjile ku Mbepo, sano sikelo ja kafili
tijikapepuche nijukajinjile ku Moto. Allah Jwapenani kusyene jutite: Sano mundu
jwachiukasitope n'diingo wakwe (wa yambone, nikwepepala yakusakala). Basi
jwalakwejo takaŵe mu ndamo jakusengwasya. Nambo mundu jwachiukajepepale
n'dingo wakwe (wa yambone, ni kusitopa yakusakala). Basi liuto lyakwe ni ku
Hawiya. Ana ni chichi champaka chimmanyisye ya jele (Hawiya)? Wele ni Moto
Wakoocha nnope71.

❖ Nnatu:
Nnatu: Weletu nin’gogo wautandalichidwe pachanya pa Jahannama, wakutema
kumpunda upanga nambo soni wakunyilila kumpunda luwumbo. Mu hadisi gayiche
maloŵe ganti: “Soni nnatu uchiŵichidwa pachanya pa Jahannama. Sano une ni
umati wangu ni ŵatuchitanda kuwujomboka. Lyele lisikulyo pangali
ŵatachiŵecheta ŵangaŵaga achimitenga. Soni duwa ja achimitenga lyele lisikulyo
jichiŵa jakuti: ‘E Allah! Tujokolani, tujokolani.”72 Mu kaŵechete kane ka hadisi
jijiji: “Jwakulupilila palakwepo (juchijenda mwa luŵilo) mpela kupila kwa liso,
ŵane mpela kumesya, ŵane mpela mwajikasapujila mbungo, ŵane mpela
mwasikasautuchila hachi syakutuka nnope nambo soni ŵane mpela
mwakasautuchila jwankwele pa chakwela. Ŵane tachijokoka ali ŵambonembonepe,
ŵane tachijokoka ali mang’wesule-mang’wesule, ŵane tachitutilidwaga m’moto wa
Jahannama mwamachili, kwikanila jwambesi jwao tachipita mwakuliwuta.”73

70
Ŵajipochele Al-Bukhari 11/463 ni Fat’h, hadisi No. 6575, nambo soni Muslim 3/1792, hadisi No. 2289.
71
Qur’an 101 (Al-Qaria), Aya: 6-11.
72
Ŵajipochele Al-Bukhari 13/419 ni Fat’h, hadisi No. 7437, nambo soni Muslim 1/163-166, hadisi No. 182.
73
Ŵajipochele Al-Bukhari 13/421 ni Fat’h, hadisi No. 7439, nambo soni Muslim 1/167-171, hadisi No. 183.
29
❖ Mbepo ni Moto:
Mbepo ni Moto ili yakuonaonape yangaŵa nkuikayichila. Aga ni malo gakuwujila
gandamo ga iwumbe (ŵandu ni majini).
Mbepo ni chilambo chantendele achila chaŵakolochesye Allah ŵakulupilila. Sano
Moto ni chilambo cha ipotesi achila chaŵalinganyichisye Allah achimakafili. Allah
Jwapenani kusyene juŵechete ya kwamba ŵakulupilila kuti: Mwatagulilani aŵala
ŵakulupilile nikutendaga itendo yambone abali jakusengwasya janti akwete kupata
ŵanganyao Matimbe ga ku Mbepo, gasikujilima cha pasi pakwe sulo74. Nambo
soni Allah Jwapenani kusyene juŵechete yakwamba achimakafili kuti: Soni
ujogopani Moto waulinganyisyidwe kuŵa ŵa makafili75. Soni wele utende uno
malo ganagaŵiligo gachitamile soni gandamo. Ku Mbepo kwana ntendele wanti
pangali liso lyalyauweni, kapena liwiwi lyalyaupikene namuno katanganya mu
nganisyo sya mundu. Nombe nako ku Moto kwana ipotesi ni ilagasyo
yangaakuimanyilila muyiŵelele akaŵeje Allah Jwapenani kusyene.

LUSICHI LWANSANO NALUMO:


KULUPILILA YA MPANGO WA ALLAH
❖ Mate gakulupilila mpango wa Allah: Aku ni kwitichisya kusyene kuti
Allah Jwapenani kusyene ni juŵapanjile mipango ja indu yosope – yambone ni
yakusakala yakwe, yakunong’a ni yakuŵaŵa yakwe – nambo soni kuti jwalakwe
nijuŵaŵisile kupotela ni kongoka, kulaga ni kupata, nambo soni kuti mawumi ni
malisiki gali m’myala mwa Allah Jwakuswejela nnope nambo soni Jwapenani
kusyene. Allah Jwapenani kusyene jutite: Chisimu Uwwe chindu chilichose
tuchigumbile kwa mpango (wakwe wawapanjidwe kalape)76.

❖ Dalaja syakulupilila mpango wa Allah:


Kuŵele kwakusosekwa kulupilila ya madalaja ncheche ga mpango wa Allah:
1) Umanyilisi wa Allah wauli wakwanila nambo soni wakuchisyungula chindu
chilichose.

2) Kulemba yosope yatiyichipatikana kwikanila lisiku lya Kiyama mu Al-Lauh-


al-Mahfûz (Ubawu wagosedwa). Umboni wa madalaja gaŵiliga ni maloŵe ga

74
Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 25.
75
Qur’an 3 (Ᾱl-‘Imran), Aya: 131.
76
Qur’an 54 (Al-Qamar), Aya: 59.
30
Allah Jwapenani kusyene gakuti: Ana ngankuimanyilila yanti Allah
jukuimanya yosope yaili kwinani ni pasi? Chisimu yalakweyo ili m’Chitabu
(cha Al-Lauh-al-Mahfûz). Chisimu yalakweyo kwa Allah iŵele yakwepepala
kusyene77.

3) Lisosa lya Allah lyakutendekwa, mwanti chindu chilichose


ngachikasatendekwaga ikaŵeje kwa lisosa lya Allah Jwakuswejela nnope,
mwaŵechetele Allah Jwamachili gakupunda Jwapenani kusyene kuti: Ni
nganim'ba nsachile, ikaŵeje akasache kaje Allah M’mbuje jwa iwumbe
yosope78.

4) Gumba kwa Allah kwagumba indu yosope, mwaŵechetele Allah


Jwakuswejela nnope kuti: Allah ni Nkugumba chilichose, soni Jwalakwe pa
chindu chilichose juŵele Nkuchengeta79.

❖ Isogosi yakulupilila mpango wa Allah:


Kulupilila mpango wa Allah kukwete isogosi yejinji, ine mu yalakweyo:
1) Kulimbikasya kamula masengo mwamachili.
2) Kwegamila kwa Allah ni kum’benda chikamuchisyo pakutenda matala
gakupatila yakusachikwa.
3) Kumasya litima ni wiwu kwisa soni kulikwesya ni kuŵanikwa.

77
Qur’an 22 (Al-Hajj), Aya: 70.
78
Qur’an 81 (At-Taqwir), Aya: 29.
79
Qur’an 39 (Az-Zumar), Aya: 62.
31
YAKONANGA TAUHIDI NI CHIKULUPI KWISA SONI
YAIKASAPUNGULAGA KWANILA KWAKWE

CHAKONANGA CHANDANDA:
UKAFILI

➢ Mate gakwe.
➢ Mitundu jakwe.
➢ Ilandanyo ya maloŵe ni itendo yaili mu ukafili.

32
CHANDANDA: UKAFILI.
❖ Mate gakwe:
Pa chiŵecheto: kuwunichila ni kusisa.
Pa sharia: Ali ni liloŵe lyakutindana ni chikulupi (ungakulupilila).

UKAFILI ULI MITUNDU JIŴILI:


NTUNDU WANDANDA:
❖ Ukafili wekulungwa: Awu ukasankoposyaga mundu mu dini. Soni uchija
kuntendekasya mundu kuŵa jwandamo ku Moto. Soni ukwete mawunjili nsano:
Liwunjili lyandanda: Ukafili wakanila. Aku ni kunkana Allah ni Ntenga
jwakwe , ni kuŵecheta unami wanti Ntenga  jwayiche ni yakutindana ni yakuona.
Gakutendela umboni yalakweyi maloŵe ga Allah Jwakuswejela nnope gakuti: Ana
nduni jwali jwalupuso nnope kwakumpunda mundu jwansepele Allah unami,
kapena kuikanila yakuona pati im’bichililemo? Ana ku Jahannama nganikuŵa
kwiuto lya achimakafili?80.
Liwunjili lyaŵili: Ukafili wakunyosya ni kulikwesya nambo aku ali
nkwitichisya. Aku ni kwitichisya kuti yajwayiche nayo Ntenga  yaliji yakuona
yakuumila kwa Ambujegwe, nambo nikanaga kuikuya ligongo lyakulikwesya,
mwano ni kuinyosya yakuona ni ŵandu ŵakwe. Allah Jwapenani kusyene jutite:
Soni (kumbuchilani) katema katwasalile Achimalaika kuti: “Mwasujudilani
Adam.” Basi wosope niŵasujudu kusigala Ibulisu; ŵakanile niŵalikwesyisye,
mwanti ŵasyuchile kuŵa jumpepe mwa makafili81.
Liwunjili lyatatu: Ukafili wakayichila. Aku ni kaikakaika pakuya yakuona,
kapena kaikakaika pa chikulupi chanti yalakweyo yakuona isyesyene. Mundu
jwampaka akaichile pa yajwayiche nayo Ntenga , kapena kuikunda ine
yakutindana ni yalakweyi kuŵa yakuona, tijuŵe kuti jutesile ukafili wakayichila ni
liwaniwani. Umboni wakwe ni maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: Ni
jwajinjile mun’gunda mwakwe (mwakutwanga) juli nkuliitenda lupuso nsyene
(ligongo lyaukafili wakwe). Jwatite (pakubwasya): “Nganguganichisya yanti wele

80
Qur’an 29 (Al-‘Ankabut), Aya: 68.
81
Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 34.
33
n’gundau nikonasika ata panandi. Soni nganguganichisya yanti Kiyama jichiika.
Nambo naga (chijiiche, une ni) kumbuchisya kwa Ambuje ŵangu (Allah), chisimu
chene chingagasimane malo gakuujila gambone nnope kupunda galakwega.”
N’jakwe (juŵaliji jwakulupilila) ŵansalile mwakun’janga kuti: “Ana mmwe
nkunkaana Ajula juŵan’gumbile kuumila mwitaka, kaneka kuumila mu lindondwa
lyamesi, kaneko ni ŵankolosisye kuŵa mundu? Nambo kumbali jangu, (ni
ngukulupilila kuti) Jwalakwejo ni Allah, M’mbuje gwangu, soni
ngangum’bwanganya ni M’mbuje gwangujo jwalijose.”82.
Liwunjili lyancheche: Ukafili wakwanjila. Aku ni kuileka yakuona,
ngalijiganya yakuonayo nambo soni ngayitendela masengo, chinga maloŵe kapena
itendo kapena soni ikulupi, mwankato namuno soni mwakutambasya. Allah
Jwapenani kusyene jutite: …sano aŵala ŵaakufuulu akuitundumalila yaateteledwe
nayo83. Sano jwatayileche yajuyiche nayo Ntenga  kuumila kwa Ambujegwe ni
maloŵe, mpela pakuŵecheta kuti: Nganankuuya, kapena: Ngandenda yalakweyo,
kapena: Nganingola nayo masengo, nikuti tijuŵe jutesile ukafili wakwanjila.
Liwunjili lyansano: Ukafili wa unakunaku. Aku ni kuikuya yajuyiche nayo
Ntenga  pachanyape kutendaga muntima mulinkukana ni kusisya. Allah
Jwakuswejela nnope jutite: Yalakweyo ligongo lyanti ŵanganyao ŵaakulupilile
kaneka ni kanila, basi ni jaugalidwe mitima jao mwanti nganaŵa amanyilile
(chilichose chakwajokola)84.

NTUNDU WAŴILI:
❖ Ukafili wamwana: Awu ngaukasankoposyaga mundu mu dini. Asi ni
sambi syasikolanjidwe mu Qur’an ni Sunnah kuti ukafili. Syalakwesi
ngasikasayikaga pa chipimo cha ukafili wekulungwa. Mpela kanila chindimba
kwakukolanjidwe m’maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: Soni Allah
apeleche chilandanyo cha Musi (wa Maaka) wawaliji wantunjelele soni
wakutamilichika, lyauichililaga lisiki lyakwe mwawinji kuumila malo galigose,
nambo wakaaniile indimba ya Allah85. Nambo soni mpela kumputa ngondo

82
Qur’an 18 (Al-Kahf), Aya: 35-38.
83
Qur’an 46 (Al-Ahqaf), Aya: 3.
84
Qur’an 63 (Al-Munafiqun), Aya: 3.
85
Qur’an 16 (An-Nahl), Aya: 112.
34
nsilamu, mpela mujwaŵechetele Ntenga  kuti: “Kuntukana nsilamu kuŵele
kunnyosya Allah, sano kumputa ngondo kuŵele ukafili.”86

❖ ILANDANYO YA MALOŴE NI ITENDO YAILI MU UKAFILI


WEKULUNGWA:

➢ MALOŴE GA UKAFILI:
1) Kuntukana Allah Jwapenani kusyene, kapena dini, kapena achimalaika
wosope kapena jumpepe mwa ŵanganyao.
2) Kuntukana Ntenga  kapena jumpepe mwa achimitume.
3) Kwaŵechetela yachipongwe Allah, achimalaika ŵakwe, achimitenga ŵakwe
kapena dini.
4) Mundu kuŵecheta kuti: Jwalakwejo ngajukun’jogopa Allah kapena
ngajukunnonyela Allah Jwapenani kusyene.
5) Mundu kuŵecheta kuti: Ŵandu ŵane mpaka akombole kwendesya
mwaakusachila duniya josope kapena upande wine wa duniya.

➢ ITENDO YA UKAFILI:
1) Mundu kuponya chitabu chakuchimbichika cha Qur’an pamalo pausakwa
melemelepe juchimanyililaga.
2) Kulamula pakamulichisya masengo yanganatulusya Allah Jwapenani kusyene
mwakusimichisya kuti yalakweyo yakundisyidwa.
3) Kutenda usaŵi, kulijiganya kapena kwajiganya ŵane mwakusimichisya kuti
yalakweyo yakundisyidwa.

86
Ŵajipochele Al-Bukhari 1/110 ni Fat’h, hadisi No. 4811, nambo soni Muslim 1/81, hadisi No. 64.
35
CHAKONANGA CHAŴILI:
NIFᾹQ (UNAKUNAKU)

➢ Mate gakwe.
➢ Mitundu jakwe.
➢ Ilandanyo ya unakunaku wamaloŵe ni waitendo.
➢ Yakuyichisya ya unakunaku kwikuga lya ŵandu.

36
CHAŴILI: NIFĀQ.
❖ Mate gakwe:
Pa chiŵecheto: Nifāq ndi unakunaku.
Pa sharia: Aku nikulochesya Usilamu ni umbone, ni kusisa ukafili ni ungalumbana.
Sano pa yalakweyi Allah Jwapenani kusyene jutetele ni maloŵe gakuti: …chisimu
achinakunaku niŵali ŵakunyosya87. Mate gakwe nikuti: Ŵakopoka mu sharia.
Soni Allah ŵatesile achinakunaku kuŵa ŵakusakala nnope kwapunda achimakafili.
Jwalakwe jutite: Chisimu achinakunaku chachiŵa pasi pasyesyene pa Moto88.

UNAKUNAKU ULI MITUNDU JIŴILI:


NTUNDU WANDANDA:
❖ Unakunaku wachikulupi:
Awu ni unakunaku awula wajukasalochesyaga nakunaku Usilamu ni kusisa ukafili,
soni wele ntunduwu ukasankoposya mundu mu dini kwachose. Soni nsyenejo
tijukaŵe pasi pasyesyene pa Moto. Ine mwa ilandanyo ya unakunaku walakwewu:
1) Mundu kunchima Ntenga  kapena kuchichima chilichose mu yajwayiche
nayo, mpela Swala, Hija ni Zaka.
2) Mundu kusengwa ligongo lyakomboledwa Asilamu ni akuwanganya Allah ni
isanamu pa ngondo jinejakwe.
3) Mundu kudandaula Asilamu ali ŵakombwele akuwanganya Allah ni isanamu.

NTUNDU WAŴILI:
❖ Unakunaku wa itendo:
Aku ni kupanganya itendo ya achinakunaku yangayika pa ukafili, pamo ni kusigalila
chikulupi muntima. Ayi yangankoposya mundu mu dini, nambo ni litala lyakwaulila
ku ukafiliko. Sano nsyenejo jukasaŵaga ni chikulupi pamo ni mbiili sine sya
unakunaku. Ine mu ilandanyo yakwe:
1) Mundu kutaŵa chilanga chinechakwe, nambo mu ntima juchisimichisyaga
yangakwanilisya chilanga chakwecho.
2) Mundu kuŵecheta nikulambusyaga mu ngani jakwejo.

87
Qur’an 9 (At-Taua), Aya: 67.
88
Qur’an 4 (An-Nisa’), Aya: 145.
37
3) Mundu kusunjisyidwa chinechakwe nikutenda lupuso.
Umboni wa yalakweyi ni maloŵe ga Ntenga  gakuti: “Imanyilo ya nakunaku ipali
itatu: jutite juŵechete kulambusya, pati jutaŵene chilanga jukasachikasaga nambo
soni naga jusunjisyidwe chindu jukasatenda lupuso.”89

❖ YAKUYICHISYA YA UNAKUNAKU KWA MUNDU KWISA SONI


KWIKUGA:
Chisimu unakunaku m’mitundu jakwe josope jinajiŵili ukwete yakuyichisya
yakusakala nambo soni yakogoya kusyene kwa mundu kwisa soni kwikuga lya
ŵandu. Ine mu yakuyichisyayo:
1) Mundu kopoka mu Usilamu naga unakunaku wakwe uli wa chikulupi, ni
kwinjila ku Moto pamo ni kusimichika kwa ilagasyo yakupoteka nnope ku
mbali jakwe. Mwaŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: Chisimu
achinakunaku chachiŵa pasi pasyesyene pa Moto, soni nganim'ba mwapatiile
ŵanganyao nkwajokola90.
2) Kwenela kwa utinda ni gasabichilana sikati ja ŵandu ŵa likuga limo.
3) Kutenguka kwa likuga, kuweseka kwakwe ni ungali machili wakwe
gakulimbana ni masausyo gagansyungulile.

89
Ŵajipochele Al-Bukhari 1/89 ni Fat’h, hadisi No. 33, nambo soni Muslim 1/78, hadisi No. 59.
90
Qur’an 4 (An-Nisa’), Aya: 145.
38
CHAKONANGA CHATATU:
SHIRIKI (GALAGATILA ISANAMU)

➢ Mate gakwe.
➢ Ligongo chichi tukulijiganyaga shiriki.
➢ Litala lyakutendekwela shiriki.
➢ Ana shiriki jikutendekwaga mu awuno umati uno?
➢ Mitundu ja shiriki:
Ntundu wandanda: shiriki jekulungwa.
Ntundu waŵili: shiriki jamwana.
➢ Yakuyichisya yakusakala ya shiriki kwa mundu kwisa soni kwikuga
lya ŵandu.

39
CHATATU: SHIRIKI.
❖ Mate gakwe: Shiriki ni kupeleka chindu chinechakwe m’mitundu ja Ibada ku
jwinepe jwangaŵaga Allah, kapena kuchilandanya chagumbidwa ni Nkugumba
Jwakuswejela nnope nambo soni Jwapenani kusyene.

❖ LIGONGO CHICHI TUKULIJIGANYAGA SHIRIKI?


Tukulijiganyaga shiriki ni kusaka kujimanya pa magongo igala:
1) Ligongo shiriki ni sambi jekulungwa nnope jajikutendekwaga kwa mundu,
nambo soni ni ligongo lyakutamila mundu ku Moto milele.
2) Ligongo lyanti shiriki jiŵele lupuso lwekulungwa, lwalukutindana ni lilamusi
lyekulungwa lyalili kun’jikapichisya Ibada Allah Jwakuswejela nnope nambo
soni Jwapenani kusyene.
3) Ni ligongo lyanti tukalamuche najo, kujiŵambala, kujijogopa ni
kwakalamusya ŵane ku jalakwejo, mpela mwajuŵechetele Allah Jwapenani
kusyene kuti: Soni (kumbuchilani) katema kajwaŵechete Luqman kwa
mwanagwe aku achim’bundaga kuti: “E mwanangu! Ngasimum’bwanganya
Allah (ni isanamu). Chisimu kuwanganya (Allah ni isanamu) luŵele lupuso
lwekulungwa nnope.”91.

❖ LITALA LYAKUTENDEKWELA SHIRIKI:


Litala lyakutendekwela shiriki ku ŵandu ndaŵi syosope ni kusumba mpika
pakwachimbichisya ŵandu ŵakutenda yambone, mpela mwaŵechetele Allah
Jwapenani kusyene kuti: “Soni aŵele ali nkuti: ‘Ngasinneka (galagatila) milungu
jenu ata panandi, ngasinnogwa kwaleka Awadda, Asuwa'a, Ayagh'utha, Aya’uka ni
Anasra.”92. Ligongo lya yalakweyi ikumanyika kuti chindu chakogoya nnope ku
Tauhidi ni kusumba mpika pakwachimbichisya ŵandu ŵakutenda yambone.

❖ ANA SHIRIKI JIKUTENDEKWAGA MU AWUNO UMATI UNO?


Mwangali kayichila mitundu jakulekanganalekangana ja shiriki jiŵele
jinankutendekwa kwene mu awuno umati uno, mpela kwawomba ŵandu ŵakutenda
yambone, kusikita inyama yakupelechela mbepesi ku akumasoka ni kuitaŵila nasili
isanamu. Ngani jisimichiche kuumila kwa Ntenga  janti shiriki jikutendekwa mu

91
Qur’an 31 (Luqman), ndime: 13.
92
Qur’an 71 (Nuh), ndime: 23.
40
awuno umati uno, namuno mu kaoneche kakwe kasyesyene kagalagatila isanamu.
Gapocheledwe maloŵe kuumila kukwakwe  gakuti: “Kiyama nganijiŵa jiyiche
mpaka mikutula jine ja umati wangu jili jisimangene ni ŵagalagatila isanamu,
kwikanila kuti nombenao ali agalagatile isanamu.”93

❖ MITUNDU JA SHIRIKI:
Shiriki jikwete mitundu jiŵili: Jekulungwa ni jamwana.
1. Shiriki jekulungwa:
Mate gakwe: Kupeleka chindu chinechakwe chakwayana ni Ibada kwa jwine
jwangaŵaga Allah; mpela kun’jogopa jwinepe jwangaŵaga Allah, kusimichisya
yanti jwalakwejo ninkupeleka chikamuchisyo kwisa soni masausyo, kunnonyela
yakatite pakunnonyela Allah Jwapenani kusyene, kunsikitila inyama yambepesi,
kunchimbichisya yakatite pakunchimbichisya Allah, kapena kum’bomba jwine
jwangaŵaga Allah pamo ni Allah, kapena kunkunda mwakankundile Allah, kapena
kulungama kwa jwine jwangaŵaga Allah pakuntendela Ibada isyesyene. Awu ni
ntundu wa shiriki wanti Allah Jwapenani kusyene ngajukasakululukaga ata panandi,
mwajuŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: Chisimu jwaakum'bwanganya
Allah (ni indu ine), nikuti Allah pamasile pankanyisye jwalakwejo kwinjila ku
Mbepo, mwanti liuto lyakwe ni ku Moto94.

2. Shiriki jamwana:
Aji ni shiriki jakunandipila jangayika pa shiriki jekulungwa soni jangankoposya
mundu mu dini, nambo jikasapungula Tauhidi, nambo soni jikasajonanga masengo
gajijinjilemo, jalakwejo soni ni litala lyakwaulila ku shiriki jekulungwa; shiriki
jalakweji nimpela kutenda Ibada mwandola, kulumbila chinepe changaŵaga Allah,
koleka ilisi ni ine yanti iyyo.

❖ Yakuyichisya yakusakala ya shiriki kwa mundu kwisa soni


kwikuga lya ŵandu:
Yakuyichisya yakusakala ya shiriki kwa mundu kwisa soni kwikuga lya ŵandu ipali
yejinji, yine mu yalakweyo:
1) Shiriki jekulungwa jikasajonana masengo, nambo soni jikantendekasye
mundu kuŵa jwandamo ku Moto.

93
Ŵajipochele Abu Daud 4/98, hadisi No. 4352, nambo soni Tirmidh 4/499, hadisi No. 2219.
94
Qur’an 5 (Al-Maida), Aya: 72.
41
2) Ŵandu akasagalagatilana achimisyene kunneka Allah.

3) Yakusepelela ni yaunami ikasatupaga sikati ja ŵandu.

4) Likuga lyalikasan’jenelaga shiriki likasan’gumbalaga yangalumbana, sambi,


lupuso, nambo soni likasan’gumbalaga ungali machili, kutenguka kwa
munganisyo ni muntima. Ayi ni yakuyichisya ya kwegamila kwa jwinepe
jwangaŵaga Allah Jwapenani kusyene, kum’benda chikamuchisyo jwalakwe
(jwangaŵaga Allah) ni ine yanti mpela yele mu yakuyichisya yakusakala.

42
KUŴECHETA YA KAONECHE KANE KA ITENDO YA
SHIRIKI:

➢ Ruqa (mapopelo gakwapopelela ŵakulwala).


➢ Ilisi.
➢ Kusaka upile ku chitela, liganga ni ine yanti iyyo.
➢ Kuliŵilanjila kuimanya yakusisika.
➢ Usaŵi.
➢ Ubimbi ni isango.
➢ Ubimbi wa ndondwa.
➢ Kuchimbichisya misati ni malo gakuja kusulu, kupelechelako
mbepesi ni kutaŵila nasili.
➢ Kusulu malembe.

43
1. RUQA:
Ruqa: ni winji wa liloŵe lyakuti Ruqyat. Aga ni mapopelo gakasapopeleledwaga
mundu jwali ni ulwele mpela malungo, chinyulunyulu ni ilwele ine. Ruqyat
jikasakolanjidwaga soni kuti Azaaim (malumbanjilo).

❖ MITUNDU JAKWE NI MALAMUSI GA NTUNDU ULIOSE:

❖ NTUNDU WANDANDA:

❖ Ruqyat jakundisyidwa: Aji ni Ruqyat jangali shiriki nkati mwakwe; mpela


kunsomela jwakulwala ma Aya gane ga mu Qur’an, kapena kum’bendela
gosedwa kupitila m’mena ga Allah ni mbiili syakwe. Wele ntunduwu uli
wakundisyidwa ligongo Ntenga  jwatesile Ruqyat, jwachisyisye soni ya Ruqyat ni
kujikundisya.

❖ Malamusi ga Ruqyat jakundisyidwa:


Ruqyat jakundisyidwa jikwete malamusi gakuŵajilwa kugamanya:
1) Jiŵeje ja mu Qur’an ni Sunnah nambo soni maduwa gakundisyidwa.
2) Jiŵeje mu chiŵecheto cha Charabu ni yakuŵecheta yakupikanika chenene
mate gakwe.
3) Jusimichisyeje kuti Allah Jwakuswejela nnope nambo soni Jwapenani
kusyene nijwaakasaposyaga, sano jalakwe (Ruqyatijo) jigambile kuŵa litala.

❖ Katende kakwe:
Asome ma Aya gane ga mu Qur’an kapena mahadisi gagapocheledwe ni
kumpepelela jwakulwala, mpela mujiyichile abali mu hadisi ja Aisha  jwalakwe
jwatite: “Ntume  jwaŵendelaga gosedwa ŵane mwa ŵapeŵasa pakwe. Jwaŵikaga
ligasa lyakwe lyan’dyo pa jwakulwala nikuŵecheta kuti: ‘E Allah! M’mbuje jwa
ŵandu! Tyosyani chisausyo, mumposyani ligongo Mmwe ni ŵankasaposyaga.
Pangali chiposyo chine pangaŵaga chiposyo chenupe basi. Chiposyo changaleka
ulwele uliose.”95

95
Ŵajipochele Al-Bukhari 10/207 ni Fat’h, hadisi No. 5743.
44
❖ NTUNDU WAŴILI:

❖ Ruqyat jakanyisyidwa: Aji ni Ruqyat jajikusimanikwa shiriki nkati


mwakwe. Soni jalakweji ni jajikusimanikwa nkati mwakwe kuŵenda
chikamuchisyo kwa jwine jwangaŵa Allah, mpela kutenda ruqyat ni mena ga
majini kapena mena ga malaika, mitume ni ŵandu ŵakutenda yambone. Aku ni
kum’benda jwinepe jwangaŵaga Allah, sano jalakweji ni shiriki jekulungwa.

2. TAMAIM (ILISI):
❖ Mate gakwe:
Tamaim ni winji wa liloŵe lyakuti Tamiima; ayi ni yayikasakolechedwaga mu ngosi
sya ŵanache pakusaka kutyosya makungu gagakwikaga ligongo lya liso lyechejewu.
Nambo soni ikasakomboleka kolechedwa mu ngosi sya achakulungwa – achalume
namuno achakongwe – kapena soni pa inyama, mamotokala ni ine yanti iyyo.
❖ MITUNDU JAKWE NI MALAMUSI GA NTUNDU ULIOSE:

❖ NTUNDU WANDANDA:
Ilisi yakuumila mu Qur’an: Mpela kulemba ma Aya ga mu Qur’an ni kugakoleka
pakusaka chiposyo ligongo lya galakwego. Ntundu walakwewu Maulama
galekangene nganisyo pa lilamusi lyakwe. Nambo nganisyo syakamula ntima ni
syakanya, ligongo lya kaŵechete ka Ntume  kangasigasya kakuti: “Jwatakoleche
chilisi nikuti jutesile shiriki.”96

❖ NTUNDU WAŴILI:
Ayi ni ilisi yangaŵa yakutyochela mu Qur’an, yaikasakolechedwaga ku ŵandu;
mpela mbiji, maupa, mapende, ikolokoswa ya ngalekale, wusi, ilatu, misomali, mena
ga majini ni yakulembalemba. Ayi ni yakanyisyidwa kusyene. Yalakweyi ili mu
shiriki jamwana. Nambo mpaka ikomboleche kuŵa mu shiriki jekulungwa
mwakulandana ni mwachiŵelele chikulupi cha nsyenejo. Hadisi jikuti:
“Jwatakoleche chinechakwe, talechedwe ku chalakwecho (Allah ngan’gosa).”97

96
Ŵajipochele Ahmad 4/219.
97
Ŵajipochele Ahmad 4/310, nambo soni Tirmidhi 4/403, hadisi No. 2072.
45
❖ Yakuŵajilwa kutenda nsilamu ku ruqyat ni ilisi ya shiriki:
Panyuma pakulondesya yanti ma ruqyat ni ilisi ine ili ya shiriki, basi kuli
kwakusosekwa kukwetu kuti tumanyilile yakuŵajilwa kutenda nsilamu pa yele
induyi. Ligongo mu ichindu yakusosekwa nnope kwa nsilamu ni gosa chikulupi
chakwe ku yakuchijonanga kapena kuchipungula. Kwaligongo lyele akasajigala
ntela wakanyisyidwa. Nambo soni jwalakwe jukuŵajilwa kugaŵambala ma ruqyat
kwisa soni ilisi ya shiriki ni kuijogopa, nambo soni jukasijujaula ku ŵaunami ni
an’ganga ŵamajini kukujigala ntela wa ulwele wakwe ligongo ŵanganyao
akasatagaga ulwele muntima kwisa soni m’chikulupi. Sano jwatajegamile kwa
Allah, basi Allah tankwanile kun’gosa.

3. TABARRUK (KUSAKA UPILE) KU CHITELA, LIGANGA NI


INE YANTI IYYO:
❖ Mate ga Tabarruk: Aku ni kusaka upile. Sano upile nikwakuli kusimanikwa
kwa umbone mu chindu ni konjechesya. Ayi yangaŵajilwa kuiŵenda ikaŵeje kwa
jwakwete yalakweyo, nambo soni jwampaka jukombole kuipeleka, jwajuli Allah
Jwakuswejela nnope.

❖ Lilamusi lya kusaka upile:


Kusaka upile kuumila ku malo, sigasiga sya indu yakala, maganga, ŵandu
ŵachijumi kapena ŵawe, nganikuŵa kwakundisyidwa. Ayi niligongo lyanti
Maswahaba paŵachipite chitela chaŵaliji achimakafili ali nkusaka upile kuumila ku
chalakwecho, muŵakolekagamo ida yao, chaŵachikolangaga kuti: Dhaat anuwaat,
ŵatite: “E mmwe Ntenga jwa Allah! Nowe tuŵichilani Dhaat anuwaat mpela yatite
pakola ŵanganyao Dhaat anuwaat.” Jwalakwe jwatite: “Allah ni Jwankulungwa
kwannope! Chisimu galakwego ni matala, ngunnumbila Ajula jwauli ntima wangu
m’myala mwakwe, jenumanjatu m’bechete muŵaŵechetele ŵanache ŵa Israila
kuti: ‘Tutendelani milungu mwakolele ŵanganyao milungu.’ Jwalakwe ŵatite soni:
Chisimu ŵanganyammwe n’di ŵandu ajinga. Tim’beje n’di nkukuya matala ga
ŵandu ŵaŵaliji paujo penu.”98

98
Ŵajipochele At-Tirmidhi 4/475, hadisi No. 2180, nambo soni Ahmad 5/218 ni Twabran mu Al-Kabiir, hadisi No.
3291.
46
4. KULIŴILANJILA KUIMANYA YAKUSISIKA:

❖ Mate ga yakusisika: Ayi ni ichindu yayisisiche ku ŵandu yaalisagulile


Allah umanyilisi wakwe mu ichindu yam’bujo ni yamunyuma ni yangaakuiona
ŵanduwo. Allah Jwapenani kusyene jutite: Jilani: “Ŵali kumawunde ni petaka
ngakumanyilila yakusisika ikaŵeje Allah, ni ngakumanyilila soni kuti chakachi
chachiukulidwa m’malembe.”99.

❖ Lilamusi lyakuliŵilanjila kuimanya yakusisika:


Jwataliŵilanjile kuimanya yakusisika, kupitila mwitala lililyose, jwangaŵaga aŵala
achimitume ŵaŵasagwile Allah; nikuti jwalakwejo jwaunami nambo soni kafili.

❖ Mitundu ja kuliŵilanjila kuimanya yakusisika:


Kuliŵilanjila kuimanya yakusisika kuli mitundumitundu, jine mu jalakwejo:
1. Chisango mpela chakulola mwigasa ni mun’gao.
2. Ubimbi.
3. Ubimbi wandondwa.

5. USAŴI:
❖ Mate ga usaŵi:
Ayi ni yakulumbanjila, iwundo yayikasataŵidwaga aku ili nkupepeleledwa mbungo,
mapopelo ni maloŵe gagakasaŵechetedwaga, nambo soni mitela ni yakututumya
yaakasalijiganyaga ŵandu kuumila ku masyetani ni akasagapikanilaga. Usaŵi
usyene (upali kwene). Usaŵi wine ukasakamulaga muntima ni m’chiilu,
nikutandisya ulwele, chiwa, kulekanya sikati ja ŵalume ni ŵankwao, nambo
ukasakamulaga masengo kupitila mu lisosa lya Allah lyachipago nambo soni
lyampango wakwe. Paligongo lyalakweli Ntenga  awulumbikenye usaŵi ni shiriki
m’maloŵe gakwe gakuti: “Siŵambalani sambi nsano nasiŵili syakonanga.”
Ŵanganyao ŵatite: “E mmwe Ntenga jwa Allah! Ni syapi syalakwesyo?” Jwalakwe
jwatite: “Kum’bwanganya Allah ni isanamu, usaŵi…”100

99
Qur’an 27 (An-Naml), Aya: 65.
100
Ŵajipochele Al-Bukhari 5/393 ni Fat’h, hadisi No. 276, nambo soni Muslim 1/92, hadisi No. 89.
47
❖ Lilamusi lya usaŵi:
Usaŵi uli ukafili, nambo soni shiriki jajikusatindana ni chikulupi. Soni lilamusi lya
nsaŵi ni kuwulajidwa kwakutendekwa ni nsyene ukumu. Soni yaikulosya kuti usaŵi
uli ukafili ni maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: …ninganakufuluji
Sulaimana nambo mashetani ni gagaliji nkufulu, ngati gajiganyaga ŵandu usaŵi101.

6. UBIMBI NI ISANGO:

❖ Mate ga ubimbi ni isango:


Aku ni kuliŵilanjila mundu kuimanya yakusisika; mpela kusala yatiyitendekwe pa
chilambo, ni yatiyintendekwele mundu, nambo soni kusala malo gachili chindu
chachisoŵile, kupitila pakamulichisya masengo majini gagakasapikanilaga maloŵe
mwawiyi kwinani. Mpela mwajukuŵechetela Allah Jwapenani kusyene kuti: Ana
nantagulile ŵanganyammwe jwagakuntuluchilaga mashetani?Gakuntuluchilaga
jwalijose jwaunami wejinji, jwasambi nnope. Gakuponyaga yagapikene (kwinani
kwaponyela achibimbi) nambo ŵajinji mwa ŵanganyao ŵaunami102.

❖ Lilamusi lya ubimbi ni isango:


Kutenda ubimbi ni isango jiŵele shiriki jekulungwa. Kwawula kwa abimbi ni
jwayisango kuli kwakanyisyidwa. Soni kwajitichisya pa kumanyilila yakusisika
uŵele ukafili; ligongo Allah pe ni jwaakumanyilila yakusisika. Sano jwataliŵilanjile
kamusyangana najo chilichose mu yalakweyo kupitila mu ubimbi kapena
yineyakwe, kapena kun’jitichisya jwaakuliŵilanjila yalakweyo, taŵe kuti
am’biichiile Allah ŵakamusyangana najo pa mbiili syasili syakwesyakwepe sya
Allah. Abali jityochele kwa Abu Huraira  jwaakuti: Ntenga  jwatite:
“Jwatajawule kwa abimbi kapena jwachisango, ni kun’jitichisya yajukuŵecheta,
nikuti juyikanile yayatulusidwe kwa Muhammad .”103

❖ KOGOYA KWA ABIMBI, ASAŴI NI ŴAYISANGO KWIKUGA LYA


ŴANDU:
1) Kuing’andila ikulupi yaŵandu ni kuijonanga.
2) Kwalambusya ŵandu ni kulionesya ni kaoneche ka ŵandu ŵakutakata.
3) Kwenesya matipwi gagali yakuona yakwe isyesyene masengo ga shetani.

101
Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 102.
102
Qur’an 26 (Ash-Shu‘ara), Aya: 221-223.
103
Ŵajipochele Ahmad 2/429, nambo soni Hākim 1/8.
48
❖ KULUMBIKANA KWAKUPALI SIKATI JA USAŴI, UBIMBI NI
ISANGO NI SHIRIKI:
Chisimu usaŵi, ubimbi ni isango iŵele itendo ya ushetani, yaikutindana ni
Tauhidi, ligongo yalakweyi yangatendekwa ni ikaŵeje kupitila mu itendo ya
shiriki.

7. UBIMBI WA NDONDWA:
❖ Mate ga ubimbi wa ndondwa:
Aku ni kusikamulichisya masengo ndondwa pa kulondola yatiyitendekwe pa
chilambo. Chisawu; kuŵecheta kuti: Jwatalombele pa ndondwa jantijanti tijupate
yantiyanti.

❖ Lilamusi lya abimbi ŵa ndondwa ni ŵaakwawula ku ŵanganyao:


Komboleka kuti ŵane mu ŵangamanyilila ni ŵakunandipilwa chikulupi
akasajawulaga ku abimbi ŵa ndondwa kukwawusya ya m’bujo mwa umi wao,
yatiyichatendekwela m’bujo, kapena yakwayana ni maŵasa gao ni ine yanti iyyo.
Mundu jwataliŵilanjile kuimanya yakusisika, kapena kun’jitichisya
jwaakuliŵilanjilajo, jwalakwejo tijuŵe jwa shiriki nambo soni kafili. Ayi ili iyyo
ligongo lya hadisi jajilongolele ja kutetela yakwawula ku abimbi ni jwachisango.
Nambo soni ni hadisi qudusi jaakuti Allah: “Mwa achikapolo ŵangu pana
jwakungulupilila Une ni jwakungana. Jwatajile kuti: ‘Tupedwile ula kupitila mu
chindimba cha Allah ni ukoto wakwe.’ Jwalakwejo ni jwakungulupilila Une
jwasikana ndondwa. Nambo jwatajile kuti: ‘Tupedwile ula ligongo lya ndondwa
jantijanti.’ Jwalakwejo ni jwakungana Une jwasikulupilila ndondwa.”104

8. KUCHIMBICHISYA MISATI NI MALO GAKUJA KUSULU,


KUPELECHELAKO MBEPESI NI KUTAŴILA NASILI:

❖ MALOŴE GANDANDA:
Chisimu kusulu malembe mpaka kuŵe kwakundisyidwa, nambo soni mpaka kuŵe
kwaharamu ni kwakanyisyidwa. Mundu jwampaka akasulu malembe ni ligongo
lyakuja kwaombela maduwa ni chikululuko asilamu ŵaŵawile, kapena kuja kupata
chichetelelo pakuchikumbuchila chiwa, kwalakweko tikuŵe kusulu malembe

104
Ŵajipochele Al-Bukhari 2/522 ni Fat’h, hadisi No. 1038, nambo soni Muslim 1/83, hadisi No. 71.
49
kwakutogoleledwa nambo soni kwakundisyidwa. Ntume  ŵakundisye asilamu
yalakweyo, nambo soni jwalakwe nsyene jwajaulagajaulaga kukusulu malembe.
Sano kusulu malembe kwakanyisyidwa; ni kutwa ulendo nsilamu wakuja kusulu
malembe, ligongo lyakusimanikwa chikanyo chakutwa ulendo wakuja kusulu malo
gane galigose gangaŵaga misikiti jitatu (nsikiti wa ku Maaka, ku Madina ni ku
Baitul-Muqaddas).
Yalumope soni (ili yakanyisyidwa) kuja kusulu malembe ligongo lyakusaka kuja
kulisosela upile pa malembepo, kuja kuliombelapo maduwa, kapena kuja
kugasyungula malembego ni ine yanti iyyo; ligongo galakwega gaŵele matala
gakwaulila ku shiriki.

❖ MATE GA MISATI NI MALO GAKUJA KUSULU:


- Misati: aga ni malembe gaakasagachimbichisyaga ajinga (mpela malembe ga
ŵenye).
- Malo gakuja kusulu: aga ni malembe, malo wamba, sigasiga sya ichindu
yakalakala ni malo gane ganti iyyo gaakasajaulagako ŵandu kuja kusulu
ligongo lya mapopelo.
- Qarābīn: aku ni kutupiya kwa liloŵe lyakuti Qurbān (Mbepesi): Ayi ni
ichindu yaakuliŵandichisyaga nayo mundu (kwa Allah); mpela nasili, inyama
yakusikitidwa, nambo soni yakulya.
- Nuzūr: aku ni kutupiya kwa liloŵe lyakuti Nazr: Achi ni chitendo chilichose
chambone chaakulikanganikaga mundu nsyene (pakuŵecheta kuti juchitenda
chalakwecho naga Allah tantendele jwalakwe chajukuchisaka).

❖ LILAMUSI LYAKUCHIMBICHISYA MISATI NI MALO GAKUJA


KUSULU, NI KUPELECHELAKO MBEPESI:
Chisimu kuchimbichisya misati ni malo gakuja kusulu pakupambako muli,
kutaŵapo yakutaŵataŵa, kuŵalanjilapo yakuŵalangaŵalanga ni ine yanti iyyo,
ili yaukoleko nambo soni yakanyisyidwa. Nambo soni lyalakwelyo lili litala
lyagwila mu shiriki.
Sano kuliŵandichisya ku ŵandu ŵali m’malembemo pakwajuga chikamuchisyo
ni upile, kapena chikulupusyo, kapena kwataŵila nasili, jili shiriki jekulungwa
jajikunkoposyaga mundu mu dini. Ntenga  jwatite: “Allah ŵalwesile Ayuda ni

50
Akilisito ligongo agatesile malembe ga achimitume ŵao kuŵa malo
gakuswalila.”105

❖ INE MU YAKUYICHISYA YAKUSAKALA KU YAUKOLEKO


YALAKWEYI:
- Kwenela kwa yaukoleko, yaunami ni nganisyo syangalumbana.
- Kwenela kwa shiriki jakum’bwanganya Allah Jwapenani kusyene ni isanamu.
- Kulya ipanje ya ŵandu mwalupuso; kupitila mwa akusamalila ni achilonda
ŵaakasalolelaga misati ni ine yanti iyyo.
- Kwasiŵilila ŵandu kwitala lya Allah Jwapenani kusyene.

9. KUSULU MALEMBE:
Ntenga  nkanatumisyidwe kwajenele ku ŵandu kwaŵenda ŵanepe ŵangaŵaga
Allah, mpela isanamu, itela ni ine yanti iyyo pakusaka kupata chikamuchisyo kapena
kutyosya chisausyo. Paligongo lyalakweli Ntenga  jwasachilile kuwugala nnango
uliose watiwalondolele ŵandu kukum’bwanganya Allah Jwapenani kusyene
pakun’galagatila ni kum’bomba. Soni jwakanyisye ŵandu kusulu malembe
kundanda kwa Usilamu kuti likaŵa litala lyakuŵendela chikamuchisyo ni upile
kwaŵenda ŵali m’malembemo ni kupeleka Ibada ku ŵanganyao kunneka Allah,
kwikanila payaswejele ikulupi ya ŵandu, ni kumalana nalyo likaku lya shiriki,
jwalakwe jwakundisye ŵanganyao kusulu malembe.
❖ Lilamusi lyakusulu malembe:
Kusulu malembe kuŵele kwakusosekwa ligongo lya maloŵe ga Ntenga  gakuti:
“Une naliji ndili nankanyisye kusulu malembe. Nambo sano tinkombolecheje kuja
kusulu, ligongo malembego gakasankumbusyaga ya Akhera.”106 Nambo soni
Ntengajo  jwan’jauleje kukusulu malembe ga asilamu ku Baqiī‘ kakwanaga igala
kukwaombela maduwa.

❖ Ana kusosekwa kwa kusulu malembe kuli kwa achalumepe?


Maulama gatindene nganisyo pa yakundidwa achimmasyeto kuja kusulu malembe.
Nganisyo syakulondola ni syakwakanya achimmasyeto kuja kusulu malembe,
ligongo lyakusimanikwa chikanyo pa yalakweyo, nambo soni yangalumbana
yampaka ikuyichisye pa kusulu kwao malembe mpela kudandaula, kuchimidwa ni

105
Ŵajipochele Al-Bukhari 3/255 ni Fat’h, hadisi No. 1390.
106
Ŵajipochele Muslim 2/672, hadisi No. 977, nambo soni Tirmidhi 3/370, hadisi No. 1054.
51
ine yanti iyyo yampaka iyiche ligongo lya ungalimbangana wao. Gane mwa
maumboni gakwakanya achimmasyeto kusulu malembe:
1) Hadisi jaŵaŵechete Ntenga  kuti: “Allah ŵalwesile achimmasyeto
ŵakusulusulu malembe.”107
2) Achimmasyeto akanyisyidwe kupechesya jenesa pakuja najo ku malembe
ligongo lya yangalumbana yampaka ikuyichisye pakupechesyapo,
iyyoyopeyo soni kwakanya kusulu malembe kuli kwakuŵajilwana nnope.
3) Magongo gaŵagasasile Ntume  gakusulila malembe: “Kukasatependasya
ntima, kukasasulusya misosi, nambo soni kukasakumbusya chiwa.”108
Nambo soni nnango walakweu ukaaugulidwe kwa jwammasyeto nikuti
ukan’jawisye ku kulila kwa malumbo, kulila mwakwesya maloŵe ni kudandaula
ligongo lya ungalimbangana wakwe.
❖ Magongo gakundisyila kusulu malembe:
Kukundisyidwe kusulu malembe pa magongo gaŵili:
Ligongo lyandanda: kulikumbusya ni kuchetelela mwaakuŵela ŵandu ŵawe
kuti mpaka jwakuja kusulujo achikumbuchile chiwa, nambo soni kuti juŵe tayali
yakusimangana ni Allah Jwapeni kusyene.
Ligongo lyaŵili: kwaŵendela ŵandu ŵawile ntendele, chikululuko ni maduwa
wamba.
Aku ni kusulu malembe kwakundisyidwa. Nambo kusulu malembe kwinepe
kwangaŵaga kweleku kuli kwakanyisyidwa.

❖ Duwa jakuomba pa kusulu malembe:


Ntume  ŵagajiganyisye maswahaba gakwe duwa jakuomba pakusulu malembe
kuti gajileje: “Ntendele uŵe ku achinsyene majumba (malembe) mwa ŵakulupilila
ni asilamu. Allah ŵatendele chanasa ŵalongolele mwetuwe ni ŵasigalile ŵakwe.
Soni Allah nasakaga uwwe chitusimangane namwe.”109 Ni maduwa gane
gagapocheledwe pannango walakweu.

❖ Kusulu malembe kwaukoleko:


Yaakutenda ŵandu ŵane yakuliombela maduwa pa malembe, kapena kuŵalanjilapo
yakuŵalangaŵalanga, kuswalilapo swala ni ine yanti iyyo, yoseyo yaukoleko nambo
soni yangakundisyidwa. Sano yakusakala nnope kumpunda yalakweyo, ni kwajuga
107
Ŵajipochele Ahmad 2/337, nambo soni Tirmidhi 3/371, hadisi No. 1056.
108
Ŵajipochele Ahmad 3/237.
109
Ŵajipochele Muslim 2/671, hadisi No. 974.
52
upile achinsyene malembego ni kwajuga kuti atyosye chisausyo. Chisimu jalakwejo
ni shiriki jekulungwa jajikasankoposyaga mundu mu Usilamu.

❖ Lilamusi lyakutwa ulendo wakuja kusulu malembe:


Nganiyiŵa yakundisyidwa pa malamusi kutwa ulendo wakuja kusulu lilembe
lililyose. Ligongo yalakweyo ili yakanyisyidwa, paligongo lyanti nganikuŵa
kwakundisyidwa kutwa ulendo ikaŵeje wakwaula ku misikiti jajisalidwe mu hadisi
jakuchimbichika jajikuti: “Ngaukasatwedwaga ulendo ikaŵeje wakuja ku misikiti
jitatu: Nsikiti wakuchimbichika (wa Maaka), nsikiti wanguwu (wa Madina) ni
Nsikiti wa Aqswa (wa ku Baitul-Muqaddas).”110

❖ Lilamusi lya kuŵaka malembe mwakwesya, kugasalalisya ni ine


yanti iyyo:
Mu ichindu yaiwandile ni kwenela sikati ja ŵandu ni kuŵaka malembe mwakwesya,
kutaŵapo tumajumba ni kutaŵila tumisakasa twakwe, nambo soni kulembapo
namuno kuti kwana mahadisi gakanya yalakweyo. Mpela mahadisi aga:
1) Hadisi ja Aisha  jajwaŵechete Ntume  kuti: “Allah ŵalwesile Ayuda ni
Akilisito ligongo agatesile malembe ga achimitume ŵao kuŵa malo
gakuswalila.” Ntume  jukutetela yaŵatesile ŵanganyao.111
2) Hadisi ja Jundub  jwaŵatite: Ntenga  juli jusigele masiku nsano kuti juwe
jwatite: “Manyililani yanti, chisimu ŵandu ŵaŵaliji paujo penu ŵagatendaga
malembe ga achimitume ŵao nambo soni ŵandu ŵao ŵambone kuŵa malo
gakuswalila. Basi jenumanja ngasin’gatenda malembe kuŵa malo
gakuswalila, chisimu une ngunkanya yalakweyo.”112
3) Hadisi ja Ibn Mas‘ūd  jakuti Ntenga  jwatite: “Ŵandu ŵakusakala nnope
ni ŵijichasimana Kiyama ali chijumi ni ŵakasagatendaga malembe kuŵa
malo gakuswalila.”113
Tuli tutite tulandanye ndamo sya Ntume , Sunnah syakwe, ndamo sya maswahaba
gakwe pa ngani ja kusulu malembe ni mwaakutendela ŵandu lelojino, chitukuone
kutindana kwekulungwa kwakuonechela palangulangu kwangaŵa nkukomboleka
kamulana sikati ja ndamo siŵilisi. Kwine mwa kutindanako ni aku:

110
Ŵajipochele Al-Bukhari 3/63 ni Fat’h, hadisi No. 1189, nambo soni Muslim 2/1014, hadisi No. 1397.
111
Ŵajipochele Al-Bukhari 1/532 ni Fat’h, hadisi No. 435, nambo soni Muslim 1/377, hadisi No. 531.
112
Ŵajipochele Muslim 1/377. Hadisi No. 532.
113
Ŵajipochele Ahmad 1/435.
53
- Ntume  jwakanyisye kuswali mwakulola kwilembe, sano ŵanganyao ni
akasalolalaga kwilembe pakuswali.
- Ntume  jwakanyisye kugatenda malembe kuŵa malo gakuswalila, sano
ŵanganyao ni akasataŵaga misikiti pa malembe ni akasajikolangaga kuti
mashāhid (ilosyo).
- Ntume  jwakanyisye kupamba nyali pa malembe, sano ŵanganyao ni
akasapambaga muli ni nyali pa malembepo.
- Ntume  jwakanyisye kugatenda malembe kuŵa malo gakutendelapo yidi
(pwando), sano ŵanganyao ni akugajigalaga malembe kuŵa malo
gakutendelapo yidi ni ung’aando waakasasonganganagapo.
- Ntume  jwalamwile yakusiimaansya malembe, sano ŵanganyao ni
akasagaŵakaga mwakwesya.
- Ntume  jwakanyisye kulemba pa malembe, sano ŵanganyao ni
akasalembagapo.

54
TAWASSUL (KULIŴANDICHISYA KWA ALLAH) NI
MALAMUSI GAKWE:
❖ Mate ga Tawassul:
Pa chiŵecheto: Tawassul nikuliŵandichisya ni kutenda litala lyakum’bikasya ku
chankuchisaka. Sano wasiila nilitala lyakuliŵandichisyila, gagali masengo
gambone.
Pa sharia: Tawassul nikuliŵandichisya kwa Allah ni masengo galigose
gakundidwa.

❖ Mate ga Wasiila mu Qur’an Jakuchimbichika:


Wasiila jisalidwe mu Qur’an m’ma Aya gaŵili.
Aya jandanda: maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: E jenumanja
ŵankulupilile! Mun'jogopani Allah, ni nsosejesoseje litala lyakum'bikasya
Kukwakwe114.
Aya jaŵili: maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: Aŵala ŵanya
ŵakwaŵilanga (kuti ŵatyochesye masausyo, nombenao) akusosagasosaga litala
lyakuliŵandichisyila kwa M’mbuje gwao (Allah), kuti ana ŵani ŵataŵe
ŵakuŵandichila nnope; ni akwembecheya ukoto Wakwe ni kogopa ilagasyo Yakwe.
Chisimu ilagasyo ya Ambuje ŵenu iŵele yakogopedwa115.
Tuli tutite tulole yaŵatiji pagopolela ŵandu ŵakala liloŵe lya Wasiila lyaliyiche mu
ma Aya gaŵiliga, chitusimane kuti ngalikopoka m’mate gakuliŵandichisya kwa
Allah pakutenda malamusi gakwe ni kutalikangana ni ikanyo yakwe. Pangali
jwalijose mwa ŵanganyao juŵatite: Chisimu mate gakwe ni kuliŵandichisya kwa
Allah ni uchimbichimbi wa jwinejwakwe mu iwumbe.

❖ IPANDE YA TAWASSUL:
Tawassul jigaŵidwa ipande iŵili: Tawassul jakundisyidwa ni Tawassul
jakanyisyidwa.

114
Qur’an 5 (Al-Maida), Aya 35.
115
Qur’an 17 (Al-Isra’i), Aya: 57.
55
❖ TAWASSUL JAKUNDISYIDWA:
Aji ni jajiyiche umboni wakwe kuumila mu Qur’an ni Sunnah. Soni jili mu ipande
itati, yaili:

1. Kuliŵandichisya kwa Allah kupitila m’mena gakwe ni mbiili


syakwe: Mpela nsilamu kuŵecheta pa duwa jakwe kuti: “E Allah! Une
ngum’benda ligongo lyanti Mmwejo ni Allah, Jwaukoto wejinji, Jwachanasa
channope, Jwamachili gakupunda, Jwalunda lwakusokoka (ngum’benda) kuti
mumbe umi wambone.” Kapena kuŵecheta kuti: “E Mmwe Ŵaumi wandamo,
Ŵachimilecho pakuchengeta iwumbe yenu! Ni chanasa chenu ngum’benda
chikulupusyo chenu.” Umboni wakwe nimaloŵe ga Allah Jwamachili gakupunda
nambo soni Jwakuchimbichika nnope gakuti: Soni Allah jukwete mena gambone
nnope, basi mum’bombani nago, ni mwaleche aŵala ŵaakugapombotasya mena
Gakwe116. Umboni wakuumila mu Sunnah ni maloŵe ga Ntume  pa duwa ja
Istkhaarah (jakum’benda Allah kuti akulondolele ku chachili chambone mu indu
igala): “E Allah! Une ngum’benda kuti munondolele kupitila mu umanyilisi wenu,
nambo soni ngum’benda machili kupitila m’machili genu, ngum’benda soni umbone
wenu wekulungwa…”117

2. Kuliŵandichisya kwa Allah kupitila mu itendo yambone: Mpela


mundu kuŵecheta pakum’benda Allah kuti: “E Allah! Kupitila mu chikulupi changu
mwenumwe, chinonyelo changu penumwe ni kunkuya kwangu Ntenga jwenu 
ngum’benda kuti mungululuchile.” Ni maduwa gane ganti iyyo gagali gakundidwa.
Umboni pa yalakweyi nimaloŵe ga Allah Nsyene upile nambo soni Jwapenani
kusyene gakuti: Ambuje ŵetu! Uwwe tuikulupilile yantulwisye, ni tunkuyiye
Ntenga, basi tulembani pamo ni akuŵichila umboni (pa ya ujika Wenu).”118.
Umboni wakuumila mu Sunnah nihadisi ja Abd Allah Ibn Buraidah kuumila kwa
babagwe  ŵatite: Ntume  ŵampikene mundu jwinejwakwe junankuti: “E Allah!
Chisimu une ngum’benda ligongo lyanti une ngutendela umboni kuti Mmwejo ni
Allah jwanganapagwa nnungu jwine akaŵeje Mmwepe, Jumpepe, Jwakun’jegama,
Jwanganaŵeleka (mwanache) nambo soni nganijuŵelechedwa, nambo soni
nganijukola jwakulanda najo ata jumo.” Ntenga  jwatite: “Ngunnumbila (Allah)
Ajula jwauli ntima wangu m’myala mwakwe, jwalakwe jum’bendile Allah kupitila
mu lina lyakwe lyekulungwa nnope lyanti naga juwombedwe duwa ni lyalakwelyo

116
Qur’an 7 (Al-A‘rāf), Aya: 180.
117
Ŵajipochele Al-Bukhari 3/48 ni Fat’h, hadisi No. 1162.
118
Qur’an 3 (Ᾱl-’Imrān), Aya: 53.
56
jukasajangaga, nambo soni naga juŵendedwe chindu ni lyalakwelyo
jukasapelekaga.”119

3. Kuliŵandichisya kwa Allah kupitila mu duwa jakuŵenda mundu


jwambone:
Mpela nsilamu kusimanikwa m’masausyo gamakulungwa nnope, ni jukumanyilila
kuti itendo yakwe yakwatendela Ambujegwe ili yepunguche, sano jwalakwe
nikunonyelwa kuti jutende litala lyamachili lyakulilumbikanyichisya ni Allah, ni
kwaula kwa nsilamu jwajukusimbidwa ni umbone kwisa soni woga wakun’jogopa
Allah, ni kum’benda jwalakwejo kuti am’bendele kwa Ambuje ŵakwe yanti
antyochese chisausyo chakwe ni madandausi gakwe. Umboni waukulosya
yalakweyi nihadisi ja mwarabu jwa kuchimisi jajili jelewu, pajwajinjile mu nsikiti
ni kunsimana Ntenga  junankuwutubiya lisiku lya Ijuma. Ŵam’bendile Ntenga 
kuti jwaŵendele kwa Allah wula panyuma pa chilala. Ntenga  jwanyakwile
makono gakwe ni kwaŵendela ŵanganyao, kwanti wula jagwile.120 Mu itendo ya
Maswahaba  tukunsimana Umar  kuti ŵam’bendile Abbās  kuti jwaŵendele
wula kwa Allah panyuma pakuwa Ntenga jwa Allah .121 Sano kuli kwakuŵajilwa
kuti jwakum’benda kuti akuŵendelejo juŵeje nsilamu, jwakutenda yambone,
jwachijumi nambo soni jwanti mpaka apakombole kuwomba duwa.

❖ TAWASSUL JAKANYISYIDWA:

Tawassul jiŵele ibada, sano ibada ikuŵajilwa kuti itendekweje mwakunswejechesya


Allah jikape ni mwakunkuya Ntenga jwa Allah . Sano Tawassul jilijose
jajikopweche mu ipande itatu yakundisyidwayi nikuti jili Tawassul jakanyisyidwa.
Mpela kuliŵandichisya kwa Allah kupitila mu uchimbichimbi wa jwinejwakwe mu
iwumbe, kapena nyota jake kapena soni ukumu wakwe.
Sano yajwatesile Umar  yakwaŵenda Abbas  kuti ŵaŵendele wula, aku kwaliji
kuliŵandichisya kwa Allah kupitila mu duwa ngaŵa chindu chinechakwe; ligongo
kukaŵe kuliŵandichisya kupitila mu uchimbichimbi nikuti kukaliji kwakuŵajilwa
kuliŵandichisya kupitila mu uchimbichimbi wa Ntenga  ligongo uchimbichimbi
wakwe upalipe namuno panyuma pa chiwa chakwe .

119
Ŵajipochele Tirmidhi 5/515, hadisi No. 3475, nambo soni Ibn Maja 2/1267, hadisi No. 3857.
120
Ŵajipochele Al-Bukhari 2/501 ni Fat’h, hadisi No. 1013, nambo soni Muslim 2/612-613, hadisi No. 897.
121
Ŵajipochele Al-Bukhari 2/494, hadisi No. 1010.
57
Sano maloŵe gakuti: “Liŵandichisyani kwa Allah ni uchimbichimbi wangu,
ligongo uchimbichimbi wangu kwa Allah uli wekulungwa nnope.” Aji nganijiŵa
hadisi soni ngajikusimanikwa m’chitabu chilichose cha Sunnah, nambo pangali
kaichila yanti uchimbichimbi wakwe uli wekulungwa, nambo soni kuti chisimu
jwalakwe  ni jwambone nnope ku iwumbe yosope. Mwajukuŵechetela nsyene 
kuti: “Une tinjiŵa bwana jwa ŵanache ŵa Adamu wosope lisiku lya Kiyama.”122
Nambo ayi namuno ili iyyiyi, uwwe nganatuchisya kuliŵandichisya kwanti
iyyoyoko, yaikulosya kusokonechela kwakwe. Soni kwana mahadisi gamajinji
gagakasasalidwaga ni ŵandu ŵa Tawassul jaukoleko. Nambo mahadisi
gosopegenego gali gangali machili kapena gaukoleko. Ni yalakweyi pamasile
paimanyukwiche kuti kuliŵandichisya kwa Allah kupitila mwa jwalijose mu
iwumbe, kapena uchimbichimbi wakwe, kongoka kwakwe, nyota jake, kuswejela
kwakwe, kapena ukumu wakwe kuli kuliŵandichisya kwaukoleko kwakuli litala
lyagwila mu shiriki.

WALIYYU (NSYOŴE) NI WALAYA (USYOŴE) MU USILAMU:


❖ Mate ga Walaya (Usyoŵe):
Walaya (Usyoŵe): achi ni chinonyelo nambo soni chikamuchisyo, liloŵeli
likasasalidwaga soni pakwamba ulongo. Allah Jwapenani kusyene jutite: …basi
n’jile sayi ajula jwapali pachilikati penumwe ni jwalakwe pana utinda, taŵe nti
chisawu nsyoŵe jwapantima123.

❖ Mbiili sya isyoŵe ya Allah:


Usyoŵe wakusyoŵekana ni Allah nganiuŵa wa ŵandu ŵakutenda kusagula mu
ŵakulupilila nikwaleka ŵane mpela mwaakuganichisya ŵandu ŵane. Nsyoŵe jwa
Allah ngaŵa nijwaakutendaga yakusimosya, nambo usyoŵe uli mpela chikulupi.
Nsyoŵe ni jwakulupilila (jwakulupilila jwalijose juli waliyyu). Sano chikulupi
chikasajonjechesyaga nambo soni chikasapungukaga, mpela yaakuti pakulupilila
Ahl as-Sunnah wal-Jamaa. Yalumo soni usyoŵe (nombe nao ukasajonjechesyaga
nambo soni ukasapungukaga). Allah Jwapenani kusyene ayisimbile isyoŵe ya Allah

122
Ŵajipochele Muslim 4/1782. Hadisi no. 2278.
123
Qur’an 41 (Fussilat), Aya: 34.
58
pakuŵecheta kuti: Manyililani yanti chisimu isyoŵe ya Allah ngasiyiŵa ni woga
soni ngasiyiŵa yakudandaula. Aŵala ŵaŵakulupilile ni kuŵa ni woga
(wakun’jogopa Allah)124.
Mu Aya jandanda mwana abali jakuisengwasya isyoŵe ya Allah yakulupilila kuti
woga ngasiwakwaya namuno madandausi. Sano mu Aya jaŵili nimwana mbiili sya
isyoŵe. Aŵa niŵandu ŵankulupilile Allah ni kun’jogopa; ligongo chikulupi ni woga
ni yakuŵajilwa kummanyila nayo nsyoŵe ni jwanganijuŵa nsyoŵe.

❖ Achimitenga niŵali ŵambone nnope (pa uchimbichimbi)


kuipunda isyoŵe yosope ya Allah:
Jwataganisye yanti isyoŵe ya Allah ikwete uchimbichimbi wakupunda
uchimbichimbi wa achimitenga tijuŵe kuti jum’bechetele Allah ichindu mwangali
umanyilisi.
Allah Nsyene upile nambo soni Jwapenani kusyene ni Nsyoŵe nambo soni
Nkwaagosa ŵakulupilila ni atenda ngoto. Allah Jwapenani kusyene jukuti: Allah
ni Nkwaagosa ŵandu ŵakulupilile125. Allah Jwapenani kusyene jutite soni:
Yalakweyo ni ligongo lyanti Allah ni Nkwachengeta aŵala ŵaakulupilile126.
Allah Jwapenani kusyene jutite soni: Chisimu aŵala ŵaakutiji: “M’mbuje gwetu
ni Allah.” Kaneko nikwimilichika (pa dini), Achimalaika akwatuluchilaga (ndema
jakuwa ni kwasalilaga kuti): “Nkajogopa soni nkadandaula, ni nsengweje ya Mbepo
jamwaliji nkupedwa chilanga. Uwwe ni isyoŵe yenu pa umi wa duniya ni ku Akhera
kwakwe, ni nkwete kupata jenumanja kwalakweko yatiikalaluchileje mitima jenu,
soni nkwete kupata kwalakweko yatinkaisacheje.”127.

124
Qur’an 10 (Yunus), Aya: 62-63.
125
Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 257.
126
Qur’an 47 (Muhammad), Aya: 11.
127
Qur’an 41 (Fussilat), Aya: 30-31.
59
SHAFAA’H (UWOMBOSI):
❖ Mate gakwe:
Shafaa’h jikuumila mu liloŵe lyakuti Shaf’u lyaligopolela ichindu iŵili, sano liloŵe
lyakutindana nalyo ni Fard lyalikwamba chindu chimo. Mate ga Shafaa’h
(uwombosi): kum’bendela jwine yambone.

❖ MITUNDU JAKWE:
Uwombosi ukwete mitundu jiŵili:
Uwombosi wakundisyidwa ni uwombosi wakanyisyidwa.
❖ Uwombosi wakundisyidwa:
Awu niwaukasaŵendedwaga kwa Allah Jwapenani kusyene kum’bendela kapolo
jwinejwakwe mu achikapolo ŵakwe ŵakulupilila.

❖ Uwombosi wakanyisyidwa:
Awu niwaukasaŵendedwaga kwa jwinepe jwangaŵaga Allah pa ichindu yanti
pangali jwampaka ayikwanisye jwangaŵaga Allah. Mpela mundu jwaakuŵenda
uwombosi ku ŵandu ŵawe ŵali m’malembe, niganisyaga yanti ŵanganyao
akumpikana jwalakwejo. Mpela mujiŵelele nyendele ja ŵandu ŵa shiriki
ŵagalagatila isanamu ni malembe, kapena kwaŵendela uwombosi ŵandu ŵangali
chikulupi ni Tauhidi.
Allah Nsyene upile nambo soni Jwapenani kusyene jwasisisye aŵala ŵaŵatesile
akwawanganya ŵao kuŵa akwaombola ŵao kunneka Allah. Allah Jwapenani
kusyene jutite: Soni ni akuigalagatilaga kunneka Allah ichindu yangaŵa nkwapa
ipotesi namuno kwakamuchisya, ni akutiji: “Ŵalakweŵa ni akutuŵendela ŵetu
(uwombosi) kwa Allah.”128 Allah Jwapenani kusyene jutite soni: Jilani:
“Chondechonde chosope chili kwa (malamusi ga) Allah129 Ma Aya gaŵiliga
galosisye kuti uwombosi nsyene jwakwe ni Allah, mwanti jwatauŵende uwombosio
kwa jwinepe jwangaŵaga Allah tijuŵe jum’bwanganyisye Allah ni isanamu,
namuno jwakum’benda uwombosijo lili lilayika lyakuŵandichisyidwa kwa Allah
kapena ntenga jwakutumisyidwa ni Allah. Allah Jwapenani kusyene jutite: …soni
ŵanganyao ŵangachondelela (pa jwalijose) ikaŵeje pa mundu jwannonyele

128
Qur’an 10 (Yunus), Aya: 18.
129
Qur’an 39 (Az-Zumar), Aya: 44.
60
(Allah)130. Akwamba: jwajukundidwe maloŵe gakwe ni masengo gakwe, jwali
jwakulupilila.

❖ Uwombosi wakundidwa ni malamusi gakwe:


Uwombosi wakundidwa ni waukasaŵendedwaga kwa Allah Jwapenani kusyene
mwangali kupitila mwa jwinejwakwe. Soni ukasakomboleka ni malamusi gaŵili:
1) Allah ampe lusa nkuŵenda uwombosijo kuti juŵende.
2) Allah ayinonyele yanti nkuŵendeledwa uwombosijo juŵendeledwe.

Umboni wa yalakweyo nimaloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: Lyele


lisikulyo ngasichikamuchisya chondechonde (cha jwalijose) ikaŵeje jwapedwile
lusa ni (Allah) Jwaukoto wejinji, ni kunonyelwa najo yakuŵecheta yakwe131. Allah
Jwapenani kusyene jutite soni: …soni ŵanganyao ŵangachondelela (pa jwalijose)
ikaŵeje pa mundu jwannonyele (Allah)132.

❖ Kogoya kwa kuŵenda uwombosi kwa ŵandu ŵawe kapena


ŵanepe ŵangaŵaga Allah:
Jikusile nnope fitina jakwaŵenda uwombosi ŵandu ŵali m’malembe
pakulilambusya kuti ŵanganyao akasaŵaŵandichisyaga ŵandu kwa Allah
Jwapenani kusyene. Nteto walakweu ni wawujamwiche Allah, ligongo ni
uŵalilambusyaga nao ŵandu ŵagalagatila isanamu ku isanamu yao. Allah
Jwapenani kusyene jutite: Sano aŵala ŵalitendele akwakamuchisya ŵanepe
kunneka Jwalakwe (Allah, akasatiji): “Ngatukwagalagatila ŵanganyaŵa ikaŵeje
kuti atuŵandichisye kwa Allah nnope.”133. Allah Jwapenani kusyene jutite soni:
Jilani: “Mwaŵilangani aŵala ŵankulitwanjila (kuti nombe nao milungu) kunneka
Allah (kuti ankamuchisye, nambo nganaŵa ankamuchisye chilichose), nganakola
ŵanganyao (namuno chindu cha) usito wanti chisawu lunyilili ku mawunde namuno
petaka, soni nganakola ŵanganyao mwalakwemo liwunjili lililyose
(lyakamusyangana ni Allah), soni nganakola Jwalakwe mwa ŵanganyao
nkukamuchisya jwalijose.”134. Imanyukwiche kuumila m’ma Aya gaŵiliga kuti
kwajigala akuwombola, milungu ni isyoŵe inepe jwangaŵaga Allah kuŵele
kulilemwechesya liwunjili lya Umbuje wa Allah, kum’bona Allah Jwapenani

130
Qur’an 21 (Al-Anbiyā’), Aya: 28.
131
Qur’an 20 (Twaha), Aya: 109.
132
Qur’an 21 (Al-Anbiyā’), Aya: 28.
133
Qur’an 39 (Az-Zumar), Aya: 3.
134
Qur’an 34 (Saba’), Aya: 22.
61
kusyene kuti jwampunguche nambo soni kun’ganichisya yangalumbana M’mbuje
jwa iwumbe.

❖ Mitundu ja uwombosi wakundisyidwa:


Tumanyilile kuti uwombosi wakundisyidwa ni waukasaŵendedwaga kwa Allah
Jwapenani kusyene kum’bendela kapolo jwinejwakwe mu achikapolo ŵakwe
ŵakulupilila, soni uli m’mitundu igala:
Wine mwa walakweo uli wakuŵendedwa ni Ntenga  jikape. Sano wine
wakuŵendedwa ni jwalakwe kwisa soni ŵane mpela achimalaika ni achimitume.
❖ Uwombosi wakuŵendedwa ni Ntenga  jikape:
1) Uwombosi wekulungwa: watachikana kuwuŵenda achimitenga ŵamachili,
mpaka patiuchiyika kwa ntume jwetu Muhammad  nijuchiti: “Une ni nansyene
kuŵenda walakweo.” Yalakweyi ichitendekwa pandema jatiyichijawula iwumbe
kwa achimitume kuti ayiŵendele uwombosi kwa Allah kuti ayityochesye
masausyo gakwima pa luŵala lwansongangano. Awu ni uchimbichimbi
wakulapilidwa wansalachisye Ntengajo  Allah Jwamachili gakupunda nambo
soni Jwakuchimbichika nnope. Umboni wa yalakweyi nihadisi jajipochele Al-
Bukhar ni Muslim kuumila kwa Abu Huraira  jwaŵatite: “Ŵandu tachijaula
kwa Adam sano jwalakwe nijuchipeleka ligongo lyakanila, kaneko tachijaula
kwa Nuhu, kaneko kwa Ibrahima, kaneko kwa Musa kaneko kwa Isa,
ŵosopeŵeneo tachipeleka magongo gakanila nitachiŵecheta kuti: “Ndili ni
shuguli, ndili ni shuguli.” Kaneka tachiyika kwa Ntume  basi jwalakwe ni
juchisenjelemukuka kunsujudila Allah Jwapenani kusyene. Kaneka Ambuje
Ŵapenani kusyene tachimpa lusa kuti juŵende uwombosi, ni juchaŵendela…”
Mpaka kumbesi kwa hadisi.135
2) Uwombosi wakwe wakwaŵendela ŵandu ŵa ku Mbepo kuti ajinjile ku Mbepoko
ni kwaŵendela ŵandu kuti ŵaugulile Mbepojo. Umboni wa yalakweyi nihadisi
jajipochele Muslim kuumila kwa Anas Ibn Malik , jwalakwe jwatite: Ntenga
 jwatite: “Une tinjiŵa mundu jwandanda kuŵenda uwombosi ku Mbepo.”136
3) Uwombosi wakwe wakwaŵendela ŵane mwa achimakafili. Awu ni uwombosi
wapambali wakwaŵendela babagwe ŵakulungwa Abu Twālib kuti
ijepepasyidwe kukwakwe ilagasyo. Ni tachiwechedwa ilatu iŵili ya moto.
Kapena kuti tachiŵichidwa pachanya pa moto wutiuchitokotesyaga wongo
wakwe – Allah akatuŵambasye ku walakweo. Umboni wa yalakweyi nihadisi ja
Abu Sa‘īd Al-Khudri  jwaŵatite: Ntenga  lisiku line jwasasile kukwakwe ya

135
Ŵajipochele AlBukhari 8/395-396, hadisi No. 4712, nambo soni Muslim 1/184-186, hadisi No. 196.
136
Ŵajipochele Muslim 1/188, hadisi No. 196.
62
babagwe ŵakulungwa Abu Twālib, ni jwatite: “Mwine jwalakwejo
uchinkamuchisya uwombosi wangu lisiku lya Kiyama, juchiŵichidwa pachanya
pa moto watiuchiyika m’misomali mwakwe watiuchitokotesyaga wongo
wakwe.”137
Kwana uwombosi wine ngaŵa wakuŵendedwa ni Ntenga  jikape, nambo
wakuŵendedwa ni jwalakwe kwisa soni ŵane mwa achimalaika, achimitume ni
ŵandu ŵakulupilila. Wine mwa walakweo:
1) Uwombosi wakwaŵendela ŵandu ŵasambi syekulungwakulungwa mwa ŵandu
ŵa Tauhidi ŵajinjile ku Moto kuti akopocheko. Umboni wa yalakweyi ni maloŵe
ga Ntenga  gakuti: “Uwombosi wangu tinjaŵendela ŵandu ŵasambi
syekulungwakulungwa mu umati wangu.”138
2) Uwombosi wakwaŵendela ŵandu ŵa ku Mbepo kuti mauchimbichimbi gao
gakwele. Umboni wa yalakweyi ni maloŵe ga Ntenga  gakuti: “E Allah!
Munkululuchilani Ubaid Abu ‘Ᾱmir. E Allah! Timum’biche lisiku lya Kiyama
pachanya pa yejinji mu iwumbe yenu kapena ŵandu.”139

N’DINGO WA SAMBI SYEKULUNGWA NI LILAMUSI LYA


NKUSIPANGANYA, NAMBO SONI UNGASIMICHISYA
YAKWINJILA KU MBEPO KAPENA KU MOTO JWALIJOSE
MWA ASILAMU IKAŴEJE UKAPATIKANE UMBONI:

Sambi sigaŵidwa maunjili gaŵili: Syekulungwa ni syamwana.

❖ Mate gasambi syekulungwa: Asi ni sambi silisyose syasikasaŵaga ni


mpichi wakwe pa duniya, kapena chitetelo cha ipotesi ya ku Akhera, kapena
syajogweye Allah ni malweso, Moto kapena gasabu.
Sambi syekulungwa sipali syejinji: sine mwa syalakwesyo sisalidwe mu hadisi ja
Abu Huraira  kuumila kwa Ntenga  jujwatite: “Ijogopani ichindu nsano naiŵili
yakonanga.” Maswahaba gawusyisye kuti: “Niyapi yalakweyo?” Jwalakwe 
jwatite: “Kum’bwanganya Allah ni isanamu, usaŵi, kum’bulaga mundu

137
Ŵajipochele Al-Bukhari 7/193, hadisi No. 3885, nambo soni Muslim 1/195, hadisi No. 210.
138
Ŵajipochele Ahmad 3/212, nambo soni Abu Daud 4/236, hadisi No. 4739.
139
Ŵajipochele AlBukhari 8/41-42 ni Fat’h, hadisi No. 4323, nambo soni Muslim 4/1943-1944 hadisi No. 2498.
63
jwakanyisye Allah kum’bulaga ikaŵeje naga kuli kwakuŵajilwa kutenda iyyo,
kulya ipanje ya katapila, kulya ipanje yaŵanache ŵawina, kutila lisiku lyangondo ni
kwalambuchisya ugoni achimmasyeto ŵakuligosa, ŵakulupilila nambo soni
ŵakuliliŵalila.”140

❖ Mate ga sambi syamwana: Asi nisambi silisyose syanganisikola mpichi


wakwe pa duniya kapena chitetelo cha ipotesi ya ku Akhera.

❖ Umboni wagaŵanya sambi:


Umboni wanti mu sambi mwana syamwana ni syekulungwa nimaloŵe ga Allah
Jwapenani kusye gakuti: Aŵala ŵaakuliŵambasya ilemwa yekulungwakulungwa,
ni yakunyalaya, ikaŵeje yamwanamwana141 Liloŵe lyanti: Al-Lamam ligopolelaga
sambi syamwanamwana.

❖ Lilamusi lya jwatesile sambi syekulungwa:


Nganisyo sya Ahl-Assunah pa mundu jwatesile sambi syekulungwa, nisyanti:
Jwalakwejo jwakulupilila nambo jwampunguche chikulupi. Kapena kuti:
Jwalakwejo jwakulupilila ligongo lya chikulupi chakwe, nambo jwakunyosya
ligongo lya sambi syakwe syekulungwasyo. Ni jukasakolanjidwaga kuti
jwakunyosya jwasambi. Soni akasakulupililaga kuti jwalakwejo juli pasi palisosa
lya Allah. Naga Allah ali asachile komboleka kunkululuchila ni umbone wakwe,
nambo soni ali asachile komboleka kumpa ilagasyo ni chilungamiko chakwe. Sano
naga akannagasye nikuti nambo gajuja kuŵa jwandamo ku Moto. Allah
ŵangantendela lupuso jwalijose. Mpela mwajukuŵechetela Allah Jwapenani
kusyene kuti: Chisimu Allah nganaŵa akululwiche (sambi sya) kum'bwanganya (ni
indu ine), nambo akasakululukaga (sambi sine) syanganisiŵa syalakwesi kwa
jwansachile. Sano jwakwika mwakum'bwanganya Allah (ni indu ine), nikuti amasile
mwapotele kupotela kwakutalikangana (ni yakuona)142.

❖ Maumboni ga Ahl-Assunah pa yanti jwakupanganya sambi


syekulungwa nganijuŵa kafili:
Mu Qur’an ni Sunnah mugumbele maumboni ganti nkupanganya sambi
syekulungwa nganijuŵa kafili. Allah Jwapenani kusyene jutite: Sano naga makuga

140
Ŵajipochele AlBukhari 5/393 ni Fat’h, hadisi No. 2766, nambo soni Muslim 1/92, hadisi No. 89.
141
Qur’an 53 (An-Najm), Aya: 32.
142
Qur’an 4 (AnNisā’), Aya: 116
64
gaŵili ga ŵakulupilila gakumenyana, basi jilanyani chilikati chao. Sano naga limo
mu gaŵiligo likulitendela uwwanga linelyo, basi liputani alila lyalikutenda
uwwanga mpaka liujile ku chilamusi cha Allah. Sano naga lili liujiile, basi jilanyani
chilikati chao mwachilungamiko, soni golosyani (magambo), chisimu Allah
akwanonyela ŵagolosya (magambo). Chisimu ŵakulupilila wosope ali paulongo;
basi jilanyani chilikati cha achalongo achimijenu, ni mun’jogopeje Allah kuti
ntendeledwe chanasa143. Paukuumila umboni m’ma Aya gaŵiliga nipakuti: Allah
jusimichisye yakupatikana chikulupi kwa mundu jwapanganyisye sambi
syakumenyana mwa ŵakulupilila ŵakwimuchila makuga gane kugajimuchila gane,
ni ŵatesile kuŵa ŵaulongo namuno kuti kwimuchila kuli musambi syekulungwa.
Soni Allah Jwapenani kusyene ŵachisyisye ŵakulupilila kuti ajilanye sikati jao ni
achalongo achimijao pa chikulupi. Umboni wakuumila mu Sunnah: Hadisi
jaŵajipochele Muslim kuumila kwa Abu Sa‘īd Al-Khudri  jwaŵatite: Ntenga jwa
Allah  jwatite: “Ŵandu ŵa ku Mbepo takajinjile ku Mbepo. Sano ŵakwasaka
Allah takajinjile ni chanasa chakwe. Nombe nao ŵandu ŵa ku Moto takajinjile ku
Moto. Kaneko Allah tachiti: ‘Nnolesyelolesye, jwatimunsimane muntima mwakwe
kuti mwana kachipande ka chikulupi kawusito wanti chisawu lupele lwambumbi
(tanaposi) munkoposyani (ku Motoko)…”144 Paukuumila umboni mu hadisi jeleji:
Ungantenda kuŵa jwandamo ku Moto mundu jwakupanganya sambi syekulungwa,
kwanti tijukakopocheko mundu jwatimukasimanikwe muntima mwakwe chikulupi
chamwana nnope. Sano jwalakwe jukaŵe kafili nikuti nganganijuja kopokako.
Mpela mwajukuŵechetela Allah Jwapenani kusyene pakwamba ya kafili kuti:
…nambo ŵanganyao ngaja kuŵa ŵakopoka mwalakwemo145.

❖ Ungasimichisya yakwinjila ku Mbepo kapena ku Moto mundu


jwantijwanti ikaŵeje ni umboni:
Nganisyo sya Ahl-Assunnah wal-Jamaa sili syanti ŵanganyao ŵangasimichisya
yakwinjila ku Mbepo kapena ku Moto mundu jwantijwanti ikaŵeje juŵaŵechete
Ntenga  yanti jwalakwejo juli mu ŵandu ŵa ku Mbepo kapena ku Moto. Mpela
ŵandu likumi ŵaŵapedwile abali jakusengwasya jakuja kwinjila ku Mbepo, nambo
soni Ukkaasha Ibn Miħŝan, Abd Allah Ibn Mas‘ūd ni ŵane – Allah ŵasengwele
ŵanganyao – mwa aŵala ŵagayiche maloŵe gakuona gakwamba ya ŵanganyao
kuumila kwa Ntenga . Namuno kuti uwwe tukuti: Kuli kwangalepeleka kuja
kwinjila ku Moto jwatesile sambi syekulungwa naga Allah ali asachile kun’jinjisya

143
Qur’an 49 (AlHujurāt), Aya: 9-10.
144
Ŵajipochele Muslim 1/172, hadisi No. 184.
145
Qur’an 5 (Al-Maida), Aya: 37.
65
ku Moto, kaneko juchija kopokako ni umbone wa Allah Jwapenani kusyene, mpela
mwatulondechesye pa ndema jatuŵecheteje ya Shafaa’h (uwombosi). Nambo
jwatakayichile kunkululuchila nikuti ngajuja kwinjila ku Moto. Sano mwa aŵala
ŵauyiche umboni wakuti takajinjile ku Moto ni: Iblis (Shetani jwankulungwa),
Firiauna ni Abu Lahab.

BID‘A (YASYUSYA) NI KOGOYA KWAKWE MU DINI:


❖ Mate ga Bid‘a:
Pa chiŵecheto: Aku ni kutandisya chindu changali chakulandana nacho ni
kalakose. Kuumila m’mate galakwega gakwika maloŵe ga Allah Jwapenani
kusyene gakuti: (Jwalakwe ni Badī‘u) Nkugumba mawunde ni mataka146.
Gopolela kuti Jwalakwe ni juŵatandisye gumba yalakeyi.
Pa sharia: Ikulupi ni masengo gagatandisyidwe mu dini yakutindana ni ya Ntenga
 ni maswahaba gakwe.

❖ Kogoya kwa yasyusya:


Chisimu yasyusya ni yakuitandisya mu dini ikwete kogoya kwekulungwa nambo
soni yakuichisya yakusakala kwa mundu kwisa soni kwikuga lya ŵandu, nambo soni
ku dini josope; kutandila matepo gakwe mpaka ni nyambi syakwe. Tukomboleche
kusala mwankato kogoya kwine kwa yasyusya mu ayi yaikwikayi:
1) Yasyusya iŵele yakulumbikanyichisya ukafili.
2) Aku ni kum’bechetela Allah ichindu mwangali umanyilisi.
3) Aku ni kuchisya mu dini yanganakundisya Allah.
4) Kogoya kwine kwa yasyusya mu dini nikwanti; ikuntendekasyaga mundu
kujichima Sunnah ni ŵandu ŵaakujikuya nambo soni ngasaka kujikamulichisya
masengo.
5) Kuwusyidwa masengo ga mundu jwakusyusya ichindu mu dini, mpela
mwajuŵechetele Ntenga  kuti: “Jwatatandisye mu indu yetuyi (mu Usilamu)
yanganiyiŵa ya mwalakwemu, tiyichiwusyidwa.”147
6) Yakuyichisya yakwe ikasaŵaga yangalumbana.
7) Ndaŵi syejinji kutenda toba ku yasyusya kukasalepelekaga. Ntenga  jwatite:
“Allah ansiŵilile kutenda toba jwakusyusya yasyusya.”148

146
Qur’an 2 (Al-Baqra), Aya: 117.
147
Ŵajipochele Al-Bukhari 5/301, hadisi No. 2697, nambo soni Muslim 3/1343, hadisi No. 1718.
148
Ŵajipochele At-Tabarāni 3/281, nambo soni Baihaqi 7/59,
66
8) Kupitikuka kwa kapikane ka ichindu kwa mundu jwakusyusya yasyusya, kwanti
ichindu ikasansokonechelaga ligongo lya ichindu yaikasaonekaga kukwakwe
mpela yakulandanalandana, kwaligongo lyele akasajionaga Sunnah mpela
yasyusya, sano yasyusya nikuiona mpela Sunnah.
9) Mundu jwakusyusya yasyusya umboni wakwe ngaukasakundidwaga.
10) Jukasagwilaga m’makungu ligongo lyakutindana kwakwe ni Sunnah. Allah
Jwapenani kusyene jutite: Basi alijogopele aŵala ŵaakutindana ni chilamusi
chakwe (sunnah sya Ntenga ) kuti gatakwika mugaapatile makungu (pa duniya
pano) kapena kuja kwapata ilagasyo yakupoteka nnope (ku Akhera)149.
11) Chisimu jwakusyusya yasyusya jukasaliŵika kuŵa jwakonjechesya malamusi
gagasigalile mu dini. Kutendaga Allah Nsyene upile nambo soni Jwapenani
kusyene jwajikwanilisye dini jakwe, nambo soni jwakwanisye chindimba chakwe
pa achikapolo ŵakwe. Allah Jwapenani kusyene jutite: Lelo nankwanilichisye
dini jenu ni ngwanisye chindimba Changu pa jenumanja ni nansagulile Usilamu
kuŵa dini jenu150.
12) Jwakusyusya yasyusya jukasatwichilaga sambi syakwe kwisa soni sambi sya
jwalijose jwankuyiye. Ntenga jwa Allah  jwatite: “Jwatatandisye mu Usilamu
litala lyangalumbana tiuŵe kukwakwe nsigo wasambi syakwe ni misigo jasambi
ja ŵatalikamuchisye masengo litalalyo panyuma pakwe mwangali kupunguka
m’misigo jao jasambi chilichose.”151
13) Mu kogoya kwa yasyusya ni kwakuti yalakweyo ikasaŵaga ligongo
lyakunsiŵilikanganya jwakusyusyajo kumwa pa chisima cha Ntenga . Achila
chisima chekulungwa chanti jwatachimwa palakwepo ngasijinkola njota mpaka
kalakala. Hadisi ŵajipochele Al-Bukhari ni ŵane kuumila kwa Sahl Ibn Sa‘d Al-
Answari ni Abu Sa‘īd Al-Khudri  ŵaŵatite: Ntenga jwa Allah  jwatite: “Une
tinjinnongolela ku chisima, jwatakambite takamwe, sano jwatachimwa basi
ngasijinkola njota mpaka kalakala. Chisimu tachiwusyidwa kukwangu ŵandu
ŵatinjamanyilila nombenao soni tachimanyilila, kaneko pachisiŵilidwa
pachilikati pangune ni ŵanganyao. Une tinjiti: “Chisimu ŵanganyao ŵakuumila
mwangune.” Ni kuchiŵechetedwa kuti: “Chisimu mmwejo ngankumanyilila
yaŵatandisye panyuma penu.” Une tinjiti: “Atalichile atalichile ŵaŵatindenye
panyuma pangu.”152 Maloŵe gakuti Al-Farat: gakwambaga jwaakasalongolelaga
ku mesi. Maloŵe gakuti Suhqa: gakwambaga kutalichila.

149
Qur’an 24 (An-Nūr), Aya: 63.
150
Qur’an 5 (Al-Maida), Aya: 3.
151
Ŵajipochele Muslim 2/725, hadisi No. 217.
152
Ŵajipochele Al-Bukhari 11/464, hadisi No. 6583/6584, nambo soni Muslim 4/1793, hadisi No. 2290/2291.
67
14) Yasyusya ni litala lyalikutendesyaga kuti liloŵe lya umati ligaŵiche, nambo soni
kumwasanya machili gakwe ni gumula nsela wakwe. Soni ndamo jalakweji Allah
Nsyene upile nambo soni Jwapenani kusyene jujijamwiche pajukuŵecheta kuti:
Chisimu aŵala ŵaagaŵenye dini jao nikuŵa ŵanganyao mikutula-mikutula,
mmwe ngachikum'bandika chilichose cha ŵanganyao153.

Nkato wakwe niwanti: Yasyusya ili yakogoya ku umati pa yakwayana ni dini jakwe
kwisa soni chilambo chakwe.

❖ Magongo gakutendesyaga kuti yasyusya isyusyidwe:


1) Ungajimanya Qur’an ni Sunnah kwisa soni matala ga chiŵecheto cha
Charabu.
2) Ungakuya matala ga ŵandu ŵaakala ŵakutenda yambone.
3) Kuuya isako.
4) Kulumbikana nayo ichindu yakayikasya.
5) Kwegamila ku lundape basi.
6) Kugakuya mashekhe gakusochelesya, kwakukutendekasyaga kanganichila
nganisyo syao ni kugausya maumboni gakwitichika gakuumila mu Qur’an ni
Sunnah.
7) Kuŵanao imo ŵandu ŵangalumbana.

❖ Lilamusi lya yasyusya ni mitundu jakwe:


Jwatajichetelele Qur’an ni Sunnah tasimane kuti yasyusya mu dini ili yakanyisyidwa
nambo soni ikasawusyidwaga kwa achimisyene mwangali kulekanganya sikati ja
yasyusya ine ni ine. Namuno kuti machili ga kakanye gali gakulekangana
mwakwilanila ni muuŵelele ntundu wa yasyusyayo.
Yachimanyichiile kuti kanya yasyusya kuyiche mu kayiche kampepe m’maloŵe
gantenga  gakuti: “Ichindu yakusakala nnope ni yaili yagamba kutandisya, soni
yasyusya iliyose kuŵele kusochelela, soni kusochelela kulikose kuli
(kwakun’jawusya mundu) ku Moto.”154 Nambo soni maloŵe gakwe gakuti:
“Jwatatandisye mu indu yetuyi (mu Usilamu) yanganiyiŵa ya mwalakwemu,
tiyichiwusyidwa.”155
Basi mahadisi gaŵiliga galosyisye kuti chagamba kuchitandisya chilichose mu dini
chiŵele chasyusya, sano yasyusya iliyose iŵele kusochelela nambo soni ili

153
Qur’an 6 (Al-An‘ām), Aya: 159.
154
Adailandira Muslim 2/592-593, hadisi No. 867.
155
Adailandira Al-Bukhari 5/301, hadisi No. 2697, komanso Muslim 3/1343, hadisi No. 1718.
68
yakuwusyidwa. Mate gakwe niganti: Yasyusya pa Ibada nambo soni pa chikulupi ili
yakanyisyidwa. Nambo kanyisyidwako kukulekanganaga mwakuŵajilwa ni ntundu
wa Ibada. Ine mu yalakweyo ili ukafili wakuonechela; mpela kusyungula malembe
pakuliŵandichisya ku ŵali m’malembemo, kupeleka inyama yakusikitidwa mpela
mbepesi ku ŵanganyao ni kwataŵila Nasili, kwaŵenda chikamuchisyo nambo soni
chikulupusyo ŵali m’malembemo. Yasyusya ine ili matala gakwaulila ku Shiriki;
mpela kutaŵa yakutaŵataŵa pelembe, kuswalila swala ni kuŵendela yakusaka
yakwe pelembe. Yasyusya ine ili yakonanga chikulupi; mpela yasyusya ya ma
Khawarij, ma Qadariyya ni ma Murji‘a pa maloŵe gao ni ikulupi yao yaili
yakutindana ni maumboni ga Sharia. Yasyusya ine iŵele sambi wamba, mpela
ungalombela, kutaŵa Swaum chaka chosope ni kwima palyuŵa.

AHL-ASSUNAH WAL-JAMAA (ŴAKUYA SUNNAH NI


LIKUGA):
❖ Mate ga Ahl-Assunnah wal-Jamaa: Aŵa niŵandu ŵakasankuyaga
Ntenga  pa maloŵe gakwe, itendo yakwe ni yajwakundisye, kupitila m’maloŵe,
itendo ni chikulupi. Ali ni likuga lyakokoka nambo soni lyakamuchisyidwa.

❖ Mbiili syaakumanyika nasyo:


1) Kwegamila kwao pa maloŵe gaŵili gakujuwulidwa Qur’an ni Sunnah pandema
jakutindana nganisyo, nambo soni kulongosya malemba kumpunda lunda
pakwegamila pa maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: Sano naga
ntindene pa chindu chilichose, basi chiuchisyani kwa Allah ni kwa Ntenga 
nam'baga ŵanganyammwe nkunkulupilila Allah ni Lisiku Lyambesi, yalakweyo
ni yaili chenene (pakumasya ukangani) soni ni yaikwete yakuichisya yambone
nnope156.

2) Kwenda petala lya ŵandu ŵaakala ŵakutenda yambone pakupikanichisya


Qur’an ni Sunnah, ligongo litala lyao lili lyagoseka nnope, lyakupeleka
umanyilisi nambo soni lunda lwakusokoka.

3) Kulolechesya pakupochela abali, ayi ikutendekwaga pakulimanya litala


mwajipitilemo abali. Akuŵecheta Ibn Al-Mubarak kuti: “Litala lyakupitilamo

156
Qur’an 4 (An-Nisā’), Aya: 59.
69
abali lili mu dini, mwanti likaŵa litalalyo nikuti jwalijose jukaaŵechetaga
yajukusaka.”157 Mwangali kayichila kuti maloŵe galakwega gakutajila ndwelo
maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: Chisimu Uwwe ni Aŵala
ŵatutulwisye Chikumbusyo (Qur’an) soni Uwwe chisimu chene tuchigose158.

4) Kujigala umboni ni kutalikangana nao n’jadala (ukangani). Akuŵecheta Imam


Malik Ibn Anas – Allah ŵatendele chanasa – kuti: “Ana ili yanti ndaŵi ni katema
katayiche kukwetu mundu jwanti n’jadala wakwe uli wamachili kuupunda
wetuwe uwwe nitulecheje yajwayichenayo Jibulilu kwa Ntenga  ligongo
lyan’jadala waŵanganyao?”159

5) Upakatikati: Chisimu aji diniji jili jakatikati; jili chilikati cha kusambula kwa
akulechelela ni kupungula kwao ni kupundasya mpika kwa akupundasya ni
kandapasya kwao. Ali ni litala lyakulungamika lyampaka lim’bikasye mundu ku
chanasa cha Allah ni chinonyelo chakwe. Basi umati wa Muhamad  uli umati
wakatikati pa ichindu yao yosope. Allah Jwapenani kusyene jutite: Soni
iyyoyopeyo tuntesile ŵanganyammwe kuŵa nkutula wachilikati kuti m'be mboni
pa ŵandu, nombenajo Ntenga (Muhammad ) aŵe mboni pa jamanja160. Soni
gasimichiche mu Sunnah maloŵe gakuumila kwa Abu Huraira  gakuti: Ntenga
 jwatite: “Chisimu dini jakwalukangana. Soni dinijo ngaŵa nkujipundasya
ikaŵeje tijinkombole (nkujipundasyajo mwanti talepele kujikwanisya). Basi
tendani mwakatikaati, soni ŵandichilani ku chikwanikwaani, soni ŵaani ni abali
jakusengwasya (jakupata malipilo gakwanila), ni n’dikamuchisyeje pakutenda
Ibada kundaŵi ni kwigulo kwisa soni ndema sine syachilo.”161
Mate ga maloŵe gakuti: (Saddidu wa qaribu) nkusosesose kulondonganya kwakuli
kwakulungamika (kwakatikaati). Naga n’di nnepele basi gambani kukuŵandichila,
– akwamba yanti: kuŵandichilani kulondonganyako. Maloŵe gakuti: (Al-
Ghaduwah) gakwamba kwenda kutandila kundaŵi mpaka sikati jamuusi. Maloŵe
gakuti: (Ar-Rauha) gakwamba kwenda kutandila muusi mpaka ligulo. Maloŵe
gakuti: (Ad-Dulja) gakwamba chipi chachilo. Aya ja mu Qur’aniji kwisa soni
hadisiji ilosisye kuti dini jetu jili jakatikaati, nambo soni umati wetu uli umati

157
Ŵajipochele Muslim kundanda kwa chitabu chakwe, lisamba: 15.
158
Qur’an 15 (Al-Hijr), Aya: 9.
159
Ŵajipochele Al-lalakai 1/144, No. 294.
160
Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 143.
161
Ŵajipochele Al-Bukhari 1/93, hadisi No. 39, nambo soni Muslim 4/2171, hadisi No. 2818.
70
wakatikaati, utalikangene ni kulechelela kwa Ayuda ni kusambula kwao nambo soni
utalikangene ni kandapasya kwa Akilisito ni kusumba mpika kwao.
1) Kumbali ja achimitenga ni maulama, Usilamu uli sikati ja kusambula kwa Ayuda
ni kusumba mpika kwa Akilisito.
2) Pa yakwayana ni Umbuje nambo soni Ulungu, Usilamu uli sikati ja Chikominisiti
chachikasakana kupatikana kwa Allah, soni chikasatiji: Umi ni ichindu (ichindu
ikasaligumba isyenepe pangali nkugumba), ni sikati ja ŵandu
ŵaakasakulupililaga ya umpepe wa iwumbe, ŵaakutiji: Nkugumba ni
chagumbidwa chindu chimo, Ambuje ni kapolo ŵampepe, nkugalagatilwa ni
jwagalagata pejo.
3) Pa yakwayana ni chikulupi, Ahl-Assunnah wal-Jamaa ali pachilikati pa ma
Khawariji ŵaakasankoposyaga mundu m’chikulupi ligongo lyakupanganya
sambi syekulungwa, namuno nkutendajo juli jwa Tauhidi, ni pachilikati pa Al-
Murji‘a ŵakutiji: Sambi syangali kandu bola mundu kola chikulupi.
4) Pa yakwayana ni kupimila kwa Allah, Ahl-Assunnah wal-Jamaa ali pachilikati
pa Al-Qadariyya ŵakusisya ŵaakutiji: Allah nganagumba itendo ya achikapolo
soni nganayipimila, ni pachilikati pa Al-Jabariyya ŵakutiji: Mundu juli
jwakanganisyidwa pa itendo yakwe, soni nganijukola kusagula pa kutenda
kwakwe yambone kapena yakusakala.
5) Pa yakwayana ni Maswahaba Ahl-Assunnah wal-Jamaa ali pa chilikati pa Ar-
Rafidha (mashia ŵagatukana Maswahaba) ni ma Khawarij (ŵakugachimbichisya
Maswahaba mwakusumba mpika).

KUSOSEKWA KWAKUNNONYELA NTENGA , MATE


GAKWE NI MWAMPAKA KUTENDEKWELE:
❖ Kusosekwa kwakunnonyela Ntenga :
Manyililani – Allah Jwapepani kusyene antendele chanasa – kuti kuli kwakusosekwa
kwa nsilamu kunnonyela Allah Nsyene upile nambo soni Jwapenani kusyene
kupunda chilichose, ligongo Jwalakwe ni jwaŵatugumbile nikutupa yakulajila pa
umi wetu. Nambo soni mwa umbone wakwe atupele chindimba chakwe kwisa soni
ntendele wakwe. Soni chinonyelo chakunnonyela Allah Jwapenani kusyene uli
ntundu wekulungwa nnope m’mitundu ja Ibada. Allah Jwapenani kusyene jutite:
Soni chilikati cha ŵandu pana ŵaakulitendelaga (isanamu kuŵa) milungu (jao)

71
kunneka Allah, ni akwinonyelaga yaakatite pakunnonyela Allah, nambo ŵandu
ŵakulupilile niŵali ŵakunnonyela Allah mwakupelenganya162.
Kaneka ili yakusosekwa kwa kapolo jwa Allah panyuma pakwe kunnonyela Ntenga
 ligongo jwalakwe ni chanasa chakongola, nambo soni ukoto wakupelechedwa
waŵaupeleche Allah Nsyene upile nambo soni Jwapenani kusyene ku ŵandu kuti
wakoposye m’chipi ni kwajinjisya mwilanguka. Ligongo pangali jwatakajinjile ku
Mbepo ni ikaŵeje ali an’jitiche Ntenga  ni kuya chongoko chakwe, nambo soni
kwenda petala lyakwe ni kulongosya chinonyelo chakunnonyela jwalakwe kupunda
chinonyelo chakuinonyela iwumbe ine yosope. Mu hadisi jakuona jakuumila kwa
Anas Ibn Malik  jwalakwe jwatite: Ntenga  jwatite: “Ichindu itatu; mundu
jwatiyipatikane yalakweyo kukwakwe chijupikane niyalakweyo kulyolyopela kwa
chikulupi: Kuŵa Allah ni Ntenga jwakwe  ŵakunonyeledwa nnope kukwakwe
kwapunda ŵaliose ŵangaŵaga ŵaŵilio, ni kunnonyela mundu pangali chine
chakunnonyelela ikaŵeje ligongo lya Allah, ni kuichima yakuujila ku ukafili
panyuma pakun’jokola Allah ku walakweo yaakutiji pakuichima yakuponyedwa pa
moto.”163 Ni maloŵe ga Ntenga  gakuti: “Jumo jwenu ngaŵa nkuŵa jwakulupilila
mpaka une mbe jwakunonyeledwa nnope kukwakwe kumpunda mwanagwe,
nangologwe ni ŵandu wosope.”164

❖ Mate gakunnonyela Ntenga  ni mwampaka kutendekwele:


Kunnonyela Ntenga  kukutendekwaga pa kunkuya, kongoka ni chongoko chakwe,
kukuya litala lyakwe ni kulongosya ulamusi wakwe kumpunda ulamusi wa mundu
jwalijose. Allah Jwapenani kusyene jutite: Jilani (mmwe Muhammad ):
“Nam’baga jenumanja nkunnonyela Allah, basi munguyani; Allah channonyele165.
Allah akutesile kunkuya Ntenga  ni kongoka najo kuŵa n’dingo wa chinonyelo
chakunnonyela Allah ni Ntenga jwakwe . Ayi ni yajikulondolela ku yalakweyo
Aya jakuchimbichikaji.

❖ Umundu wa Ntenga :
Ntenga jwa Allah  ngajukulajila kunnapilila mwakusumba mpika. Ikwanila
kukwakwe kuŵa yakutesya lung’wanu yanti Allah ŵansagwile kuŵa chanasa ku
iwumbe yosope, jwakuŵilanjila kwa Allah mwa lisosa lyakwe nambo soni kuŵa
nyali jakumulika. Soni uchimbichimbi walakweu namuno uli uchimbichimbi

162
Qur’an 2 (Al-Baqara), Aya: 165.
163
Ŵajipochele Al-Bukhari 1/60 ni Fat’h, hadisi No. 16, nambo soni Muslim 1/66, hadisi No. 43.
164
Ŵajipochele Al-Bukhari 1/58, hadisi No. 15, nambo soni Muslim 1/67, hadisi No. 44.
165
Qur’an 3 (Ᾱl-‘Imrān), Aya 31.
72
wapenani nnope wampaka awupate mundu, nambo yalakweyo nganiyiŵa intyosisye
Ntengajo ku kuŵa kwakwe mundu jwaikasantendekwelaga itendo yachipago
yaikwatendekwelaga soni ŵandu ŵane, mpela kupagwa, kuwa ni ine yanti mpela
iyyo mu yaakutendaga Allah pa ŵandu. Allah Jwapenani kusyene jutite: Jilani
(mmwe Muhammad ): “Chisimu une mundu mpele jenumanja. Ikujuwulidwa
kukwangu yanti: Chisimu nnungu jwenu ni Nnungu Jumpepe. Sano jwaakusachilila
kusimangana ni Ambujegwe, basi apanganye masengo gambone, ni akasawanganya
pa Ibada yakwagalagatila Ambujegwe ni jwalijose.”166.

❖ Uchimbichimbi wa Ntenga  m’mitima mwa ŵakulupilila:


Mu yailongoleleyi imanyukwiche yanti chinonyelo chakunnonyela Ntenga  chili
chakusosekwa kwannope kumpunda yampaka ajile mundu pakulinonyela nsyene,
pakwanonyela anangologwe ni mwanagwe, panyuma pakunnonyela Allah
Jwapenani kusyene. Nambo yalakweyo nganiyiŵa yakuŵajilwa kuti itujigalile
uwwe ku kunchimbichisya jwagumbidwa mwa kupelenganya pa uchimbichimbi
wakwe namuno jukaliji mwa achimitume. Sanotu Ntenga  juli jwambone nnope
kwapunda ŵandu wosope. Uwwe ni tukuwusya kuti: Ana nichichi chatituŵechete
soni uwwe panyuma pakulapilila kwambone nnope kwannapilile Allah Ntengajo 
pakuŵecheta kuti: Soni chisimu mmwe n'di pachanya pandamo jambone nnope167.
Ni maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: Chisimu chene pamasile
pam’bichilile ŵanganyammwe Ntenga  jwakuumila mwa jenumanja,
ikasain’dandaulikasya jwalakwe yayinnagasisye ŵanganyammwe, jwakuŵichila
ntima pa jenumanja (kuti n’jongoche ni nkajinjile ku Mbepo), kwa ŵakulupilila
juŵele mpole kusyene, jwachanasa channope168. Ana nichichi chatituŵechete soni
panyuma pakulinyakula Allah lina lya Ntenga  kwisa soni utume wakwe kasano
lisiku lililyose pa ndema jawukomedwa nsana? Ana nichichi champaka tuŵechete
soni panyuma pa maloŵe ga Allah gakuti: Ni tunnyakuliile kusaalidwa kwenu169.
Kwisa soni ma Aya gane ga mu Qur’an ni mahadisi gamajinji gagakuŵecheta ya
kwela kwa uchimbichimbi wakwe .

❖ Ana kunnapilila Ntenga  mwakusumba mpika kuukamulana ni


kunnonyela?

166
Qur’an 18 (Al-Kahf), Aya: 110.
167
Qur’an 68 (Al-Qalam), Aya: 4.
168
Quran 9 (At-Taubah), Aya: 128.
169
Qur’an 94 (Ash-Sharh), Aya: 4.
73
Chisimu kunnonyela Ntenga  kukuŵajilwa kuŵa mwakwilanila ni
mwajikuŵechetela sharia jeswela. Gayiche maloŵe gakusimichika mu hadisi
jakuona kuumila kwa Umar Ibn Al-Khattwab  jwaŵatite: Ntenga  jwatite:
“Ngasinsumba mpika pakunapilila une mpela muŵasumbile mpika Akilisito
pakunnapilila Isa mwanache jwa Mariyam. Une ndili kapolo jwa Allah nambo soni
ntenga jwakwe.”170 Maloŵe gakuti: (La taturuunii) gakwamba: nkasumba mpika
pakunapilila, ni kumbika pachanya nnope kuupunda uchimbichimbi wangu. Ayi
ikulosya kuti nganiyiŵa yakulungamika kum’benda Ntenga  chikamuchisyo
namuno chikulupusyo namuno soni kum’benda uwombosi, nambo tum’bendeje
Allah Jwapenani kusyene kuti chatupe uwombosi wa Ntenga .

ŴA KUNYUMBA KWA NTENGA :

❖ Ana ŵa kunyumba kwa Ntenga  ni ŵani?


Ŵa kunyumba kwa Ntenga  ni: Ŵakwiŵasa lya Ntenga ; ŵali: liŵasa lya Ali Ibn
Abu Twālib, liŵasa lya Ja‘far, liŵasa lya ‘Aqīl, liŵasa lya ‘Abbās, ŵanache ŵa Al-
Hārith Ibn Abd Al-Muttwalib ni Achiŵammakwakwe Ntenga .

❖ Umboni wakulosya umbone wa ŵa kunyumba kwa Ntenga :


Maloŵe ga Allah Jwapenani kusyene gakuti: Chisimu Allah akusaka kuti
antyochesye usakwa (wasambi), E jenumanja achinsyene nyumba (ja Ntume ), ni
answejesye kunswejesya kusyesyene171. Nambo soni Ntenga  jwatite:
“Ngunkumbusya mwa Allah pa (yakuŵajilwa kwatendela) ŵa kunyumba kwangu.”
Jwaŵechete gele maloŵega kakwana katatu.172

❖ Yakuŵajilwa kwatendela ŵa kunyumba ja Ntenga :


Jilongolele kala hadisi jakuti: “Ngunkumbusya mwa Allah pa (yakuŵajilwa
kwatendela) ŵa kunyumba kwangu.” Basitu Ahl-Assunah akasaŵanonyelaga
ŵanganyao, kwachimbichisya ni kwasunjila nsyungu wa Ntenga  (wa kwagosela
uchimbichimbi wao), ligongo kutenda iyyo kuli upande umpepe wa kunnonyela ni
kunchimbichisya Ntenga . Ayi mpaka iŵe iyyiyi naga ŵa kunyumba kwa Ntengao
ali nkukuya Sunnah sya Ntenga  ni kuŵa soni ŵakongoka pa dini muŵaŵelele
ŵaakala ŵao mpela ‘Abbās ni ŵanache ŵakwe  nambo soni Ali ni ŵanache ŵakwe

170
Ŵajipochele Al-Bukhari 6/478, hadisi No. 3454.
171
Qur’an 33 (Al-Ahjāb), Aya: 33.
172
Ŵajipochele Muslim 4/1872, hadisi No. 2408.
74
. Nambo ŵatindene ni Sunnah ni ngajongoka pa dini nganikuŵa kwakuŵajilwa
kwanonyela namuno ali ŵa kunyumba kwa Ntenga .

YAKUŴAJILWA KUGATENDELA MASWAHABA :

❖ Mate ga Swahabi:
Swahabi ni mundu jwaŵasimene ni Ntenga  juli nsilamu, ni jwawile juli pa dini ja
Usilamu.
Maswahaba ni mpagwilo wambone, gakusagulika nambo soni ni ŵandu ŵambone
nnope ŵa awuno umatiuno panyuma pa Ntenga jwakwe . Ili yakusosekwa kukwetu
kutomana nago ulongo, kuganonyela, kugaŵendela chinonyelo kwa Allah ni
kugaŵika pa mauchimbichimbi gao gakuŵajilwa. Ligongo kuganonyela galakwego
kuli kwakanganisyidwa kwa nsilamu jwalijose. Maswahaba ga Ntenga jwa Allah 
ni gagatupelele uwwe dini mwakuonaonape soni mwakujiswejesya, soni
gaajijenesye m’maupande ga duniya mu kandaŵi kannono kangakwana yaka 25.
Allah jwaugwile ilambo kupitila m’myala mwao, ŵandu niŵajinjile mu dini ja Allah
mwawinji.

❖ Ma Aya ga mu Qur’an gakuŵecheta ya umbone wao:


Allah Jwapenani kusyene jugalapilile Maswahaba  nambo soni jugasalachisye
yambone. Mpela mwajuŵechetele Allah Jwapenani kusyene kuti: Sano
ŵaŵalongolele ni kuŵa ŵandanda (mu Usilamu) mwa Akusama (ŵaŵasamile ku
Maaka), ni Akukamuchisya (ŵali alukosyo ŵa m’Madina), kwisa soni aŵala
ŵaŵaakuyiye ŵanganyao mwa umbone, Allah tachanonyela (pakwapochela
masengo gao gambone), nombe nao tachinonyelwa Najo (pa malipilo
gatachaalipila), soni ŵalinganyichisye ŵanganyao Matimbe ga ku Mbepo
gasikujilima pasi pakwe sulo. Chakaŵe ŵandamo mwalakwemo kwa yaka ni yaka.
Kwalakweko ni kupunda kwekulungwa nnope173. Nambo soni Allah Jwapenani
kusyene jutite: Chisimu pamasile paŵasengwele Allah ŵakulupilila ndema
jaŵataŵanaga namwe (mmwe Muhammad ) chilanga pasi pachitela174.
Gele ma Aya gaŵiliga galosyisye uchimbichimbi ni kulapilidwa kwa Maswahaba,
kutandila Amuhajiruna, Answari, nambo soni achinsyene chilanga cha Ridwaan
chaŵataŵene najo Ntenga  pasi pachitela, ni jwine jwalijose jwajwapatile
uchimbichimbi wakuŵa swahabiyyu.

173
Qur’an 9 (At-Tauba), Aya: 100.
174
Qur’an 48 (Al-Fat’h), Aya: 18.
75
Mpela yagatite pa kaŵichile umboni ma Aya gamajinji ga mu Qur’an pa
yakusosekwa kwakwaŵendela ŵanganyao chinonyelo kwa Allah, ni
kusengwasyidwa kwao pakwasalila yakuja kwinjila ku Mbepo, kupata kwao
kupunda kwekulungwa, kulapilidwa kwao, kusala sine mwa mbiili syao; kutandila
chinonyelo, kulongosya isako yaŵane, umbone, kooloŵa magasa (ŵantuka wejinji),
kwanonyela achalongo achimijao asilamu ni kwakamuchisya ligongo lya dini.
Ntenga  jwalapilile ŵanganyo m’mahadisi gamajinji, gane mwa galakwego:
hadisi jaŵajipochele Muslim kuumila kwa Mama ŵao Bashir  ŵaŵatite: Ntenga
 jwatite: “Ngasaja kwinjila ku Moto – Allah nasakaga – jwalijose mwa achinsyene
chilanga cha pachitela, mwa aŵala ŵaŵataŵene chilanga pasi pakwe.”175
Gayiche mahadisi gamajinji gakulondesya ya Maswahaba, gane mwa galakwego
gakulondesya ya umbone wa Maswahaba gosope, gane gakulondesya ya umbone wa
aŵala ŵanakuputaga ngondo ja Badr, gane gakulondesya ya umbone wa Maswahaba
gane jwalijose pajikajika.
Yakusosekwa kwa asilamu nikugakamulichisya masengo gele maloŵega,
pakutomana nago ulongo Maswahaba gosope, kuganonyela, kugaŵendela
chinonyelo kwa Allah, kugasala ni yambone yosope, kugakuya ni kwenda mwitala
lyao.

❖ Lilamusi lyakutukana Maswahaba:


Tuimanyi yanti Maswahaba ga Ntenga jwa Allah  gali ŵandu ŵakusaguka nnope
mu awuno umatiuno panyuma pa Ntenga . Ŵanganyao ni ŵandanda kwinjila mu
Usilamu. Basi ŵatapungusye uchimbichimbi wao, kapena kwatukana, kapena
kun’gamba jumpepe mwa ŵanganyao, jwalakwejo tijuŵe chiwumbe chakusakala
nnope, ligongo jwalakwejo nikuti jukujitendela uwwanga dini josope pa itendo
yakweyi. Jwatiŵakolanje ŵanganyao kuti makafili kapena kusimichisya yanti
ŵakopweche mu Usilamu, nikuti jwalakwejo nijwajukuŵajilwa kuŵa kafili nambo
soni jwakopoka mu dini. Nambo soni jwine jwalijose panyuma pao mulimose
mwajukamulile masengo nikuti nganijuŵa juliyiche liwunjili limpepe m’mawunjili
likumi ga umbone wao. Hadisi jisimichiche mu itabu iŵili ya Swahihi (Bukhari ni
Muslim) kuumila kwa Abu Sa‘īd Al-Khudri  jwaŵatite: Ntenga  jwatite:
“Ngasimuntukana jwine jwalijose m’Maswahaba gangu. Ligongo jumo jwenu
namuno juli jutosile golodi janti chisawu litumbi lya Uhudi nganijuŵa juwuyiche
n’dingo wa Muddi (yakutola yagumbala magasa gaŵili) wa jumo jwao, namuno
litika lyakwe.”176 Hadisiiji jilosyisye kuti kuli kwakanyisyidwa kugatukana
175
Ŵajipochele Muslim 4/1942, hadisi No. 2496.
176
Ŵajipochele Al-Bukhari 7/21, hadisi No. 3673, nambo soni Muslim 4/1967-1968, hadisi No. 2541.
76
Maswahaba ga Ntenga  nambo soni kusimichisya yanti jwalijose nganijuŵa
jupayiche pa ŵapayiche ŵanganyao (pa uchimbichimbi) namuno juli jutumichile
dini chantiuli.

❖ Nganisyo sya Ahl-Assunah pa Maswahaba:


Ahl-Assunah nganisyo syao pa Maswahaba sili chilikati cha ŵakusumba mpika ni
ŵakusambula. Ngakasasumbaga mpika pakwalapilila nambo soni
ngaakwasambulaga. Mpela mwaakutendela achinsyene kusumba mpika
pakwalapilila mpela ma Khawariji ni achinsyene kulechelela pa kwasambula mpela
ma Rawafidh (mashia). Chiganyo cha Ahl-Assunah wal-Jamaa chili
chakugaganichisya yambone Maswahaba, kugaleka maukangani gagatendekwe
sikati jao, ngajinjilila pa kulekangana nganisyo kwao ni kusileka asili syao m’myala
mwa Allah Jwapenani kusyen. Jwaŵechete Umar Ibn Abd Al-‘Azizi – Allah
antendele chanasa – kuti: “Ŵanganyao ni ŵandu ŵaagaswejesye Allah makono getu
ku myasi jao, basi uwwe tukuŵajilwa kuswejesya ndimi syetu ku uchimbichimbi
wao.”

YAKUŴAJILWA KWATENDELA MAKHALIFA


(ACHINNONGOLA) ŴAKONGOKA:
❖ Ana makhalifa ŵakongoka ni ŵapi?
Makhalifa ŵakongoka ni: Abu Bakr (As-Siddīq), Umar Ibn Al-Khattwāb (Al-
Fārūq), Uthmān Ibn ‘Affān (Dhu Annūrain) ni Ali Ibn Abu Twālib (Abu
assibutwain) .

❖ Uchimbichimbi wao ni kusosekwa kwa kwakuya:


Makhalifa ŵakongoka ni maswahaba gambone nnope. Ŵanganyao ni makhalifa
ŵakongoka nambo soni ŵakuŵa petala lyachongoko, ŵajwachisyisye Ntenga  ya
kwakuya ni kamulisya chongolo chao pa kuŵecheta kwakwe kwakuti: “Ikusosekwa
kuti tinkuyeje Sunnah syangu kwisa soni Sunnah sya makhalifa ŵakongoka nambo
soni ŵakuŵa petala lyachongoko panyuma pangu, tinsikamulisye ni kusiluma ni
majego. Tinyyijogope ichindu yagamba kuitandisya (mu dini), ligongo yasyusya
iliyose iŵele kusochelela.”177

177
Ŵajipochele Ahmad 4/126-127, nambo soni Abu Daud 4/200-201, hadisi No. 4607, nambo soni Tirmidh 5/44,
hadisi No. 2676.
77
❖ Ndema ja ukhalifa wakongoka:
Ndema ja ukhalifa wakongoka ni yaka makumi gatatu, mpela mujwaŵechetele
Ntenga jwachongoko  mu hadisi jakuona jaŵajipochele Sufaynah  jwalakwe
jwatite: Ntenga  jwatite: “Unnongola wakwinjila mmalo mwa utume (ukhalifa)
uchijigala yaka makumi gatatu, kaneko Allah juchipeleka umwenye kwa
jwakunsaka.”178

❖ Kugalekanganya (Makhalifa) pa uchimbichimbi:


Kulekanganya sikati ja Makhalifa pa uchimbichimbi kukasaŵaga mwakwilanila ni
kulondongana kwao pa ukhalifa. Ni kuli mwanti iyyi: Abu Bakr, kaneka Umar,
kaneka Uthmān ni kumalichisya Ali. Soni gapocheledwe mahadisi gamajinji
gakutanga ya uchimbichimbi wa jwine jwalijose mwa ŵanganyao.

ŴANDU LIKUMI ŴAŴAPEDWILE ABALI JAKUSENGWASYA


JAKUJA KWINJILA KU MBEPO:
Maswahaba gambone nnope ni Maswahaba likumi gagapedwile abali
jakusengwasya jakuja kwinjila ku Mbepo. Ŵanganyao ni makhalifa ŵakongoka Abu
Bakr (As-Siddīq), Umar Ibn Al-Khattwāb (Al-Fārūq), Uthmān Ibn ‘Affān (Dhu
Annūrain) ni Ali Ibn Abu Twālib (Abu assibutwain), kaneko Abd Ar-Rahmān Ibn
Auf, Az-Zubair Ibn Al-Awwām (mwanafunsi jwa Ntenga ), Twalha Ibn
Ubaidullah, Sa‘d Ibn Abu Waqqāswi, jwakulupichika jwa awuno umatiuno Abu
Ubaidah Ibn Al-Jarrah ni Sa‘īd Ibn Zaid Ibn Nufail.
M’mahadisi gagayiche kukulondesya ya umbone wao nimaloŵe ga Ntenga  gakuti:
“Ŵandu likumi ŵa ku Mbepo. Ntenga  jwa ku Mbepo, Abu Bakr jwa ku Mbepo,
Umar jwa ku Mbepo, Uthmān jwa ku Mbepo, Ali jwa ku Mbepo, Twalha jwa ku
Mbepo, Az-Zubair Ibn Al-Awwām jwa ku Mbepo, Sa‘d Ibn Mālik jwa ku Mbepo ni
Abd Ar-Rahmān Ibn Auf jwa ku Mbepo, soni ngasache ngansasile jwekumi.”
Nkupochela hadisi jwatite: Maswahaba gawusyisye kuti: “Ni nduni jwalakwejo?”
Ntenga  jwagambile kuti jii. Nkupochela hadisi jwatite: Maswahaba gawusyisye
kuti: “Ni nduni jwalakwejo?” Jwalakwe jwatite: “Jwalakwejotu ni Sa‘īd Ibn Zaid
.”179 Mukalumukule kane ka hadisi jijiji: “Ŵandu likumi ŵa ku Mbepo. Abu Bakr

178
Ŵajipochele Abu Daud 4/211, hadisi No. 4646/4647.
179
Ŵajipochele Ahmad 1/188, nambo soni Abu Daud hadisi No. 4649/4650.
78
jwa ku Mbepo, Umar, Uthmān, Ali, Az-Zubair, Abd Ar-Rahmām, Abu Ubaida, Sa‘d
Ibn Abu Waqqāswi ni Sa‘īd Ibn Zaid Ibn Nufail.”180
Nambo soni Ntenga  ŵapele abali jakusengwasya ja kuja kwinjila ku Mbepo ŵane
ŵangaŵaga aŵala likumi ŵaŵapedwile abali jakusengwasya ja kuja kwinjila ku
Mbepo; mpela Abd Allah Ibn Mas‘ūd, Bilal Ibn Rabaha, Ukkasha Ibn Mihswan,
Ja‘far Ibn Abu Twalib ni ŵane ŵajinji . Sano ni tukutendela umboni yakuja
kwinjila ku Mbepo ŵandu ŵaŵatendele Ntenga  umboni wakuja kwinjila ku
Mbepo. Nambo ŵane ŵangaŵaga ŵanganyao tukwasosela yambone ni
kwaganichisya yambone, nambo abali jao (jakuja kwinjila ku Mbepo) tukujileka
m’myala mwa Allah Jwamachili gakupunda nambo soni jwakuchimbichika nnope.

YAKUŴAJILWA NSILAMU KWATENDELA ACHINNONGOLA


ŴA ASILAMU KWISA SONI ŴANDU NSAPE:
Hadisi ŵajipochele Muslim kuumila kwa Abu Ruqayyah Tamīm Ad-Dāri ,
jwalakwe jwatite: Ntenga  jwatite: “Dini jigonile pa kuwundana misyungu.” Uwwe
twawusyisye kuti: “Jacheni?” Jwalakwe jwatite: “Ja Allah, Chitabu chakwe, Ntenga
jwakwe, achinnongola ŵa asilamu ni ŵandu nsape ŵakwe.”181
Misyungu jakwayana ni Allah nikwakuli kun’jikapisya Jwalakwe Jwapenani
kusyene pa Ibada, kunnonyela, kunchimbichisya, kun’jogopa, kusachilila umbone
wakuuma kukwakwe, kupanganya yajuchisyisye ni kuleka yajukanyisye.
Misyungu jakwayana ni Ntenga  nikwakuli kun’jitichisya yajwaŵechete,
kunkunda pa yajwachisyisye, kukuya Sunnah syakwe, kongoka ni chongoko
chakwe, kunnonyela, nambo soni kuti tukan’galagatila Allah ikaŵeje mwakwilanila
ni yajwayiche nayo jwalakwe .
Misyungu jakwayana ni Chitabu chakwe nikwakuli kuchikulupilila chitabucho,
kukamulichisya masengo malamusi gakwe, kuchisooma ni kuchichetelela.
Misyungu jakwayana ni achinnongoa ŵa asilamu nikwakuli kwaombela maduwa,
kwanonyela ni kwakunda mwangasumba mpika wakunkundila Allah.
Misyungu jakwayana ni asilamu nsape nikwakuli kwachisya yambone ni kwakanya
yakusakala, kunonyelwa yanti yambone iŵe kukwao mwampaka tunonyelwe kuti

180
Ŵajipochele Tirmidhi 5/648, hadisi No. 3748.
181
Ŵajipochele Muslim 1/74, hadisi No. 55, nambo soni Abu Daud 4/286, hadisi No. 4944.
79
iŵe kukwetu, kwapa yambone, nambo soni kwakamuchisya mwampaka
tukombolele.
❖ Lilamusi lyakumpikanila nnongola:
Qur’an ni Sunnah kwisa soni nkamulano wa ŵandu ŵaakala ŵa mu umati wetu wa
Usilamu, ilosyisye kusosekwa kwakumpikanila nnongola namuno juli jutesile
lupuso, nambo mwangali kusumba mpika wakumpikanila Allah, naga nnongolajo
ngajukuchisya yakunnyosya Allah. Nambo naga juli juchisyisye yakunnyosya
Allah, nikuti pangali kumpikanila nkugumbidwa pakunnyosya Nkugumba. Nambo
jukundidwe pa yangaŵaga yakunnyosya Allah. Umboni wa yalakweyi ni maloŵe ga
Allah Jwapenani kusyene gakuti: E jenumanja ŵankulupilile! Mumpikanilani
Allah soni ni mumpikanile Ntenga , kwisa soni ŵaakwete ulamusi mwa jenumanja
(Asilamu)182.
Sano kuumila mu Sunnah umboni ukusimanikwa mu hadisi ja Abu Huraira 
jwaŵatite: Ntenga  jwatite: “Jwatangunde une nikuti pamasile pankundile Allah,
nambo jwatanyosye une nikuti pamasile pannyosyisye Allah. Sano jwatankunde
nnongola nikuti pamasile pangundile une, nambo jwatannyosye nnongola nikuti
pamasile panyosyisye une.”183

KWAMUKA NTETO WA GAŴIKANA NI KUTINDANA


NGANISYO PA DINI NI KOGOYA KWAKWE:
❖ Kulimbikasya yakamulana pa yakuona:
Allah juwuchisyisye umati kuti uŵeje wakamulana, wakuŵecheta chimpepe ni
kutama pa nsela umo. Nambo kuti chitepo chankamulano walakweo chiŵeje
kamulichisya masengo Qur’an ni Sunnah. Nambo soni jukanyisye gaŵikana, ni
jusalichisye kogoya kwakwe pa Umati mu ilambo yosope inaiŵili (pa duniya nambo
soni ku Akhera). Kuti yalakweyi ikomboleche, Allah jutuchisyisye kuti tusoseje
chiilanyo kuumila mu Chitabu cha Allah Jwapenani kusyene pa (indu yosope
yakwayana ni dini) yekulungwa ni yamwana yakwe. Soni tukanyisyidwe chine
chilichose champaka chitendekasye gaŵikana. Allah Jwapenani kusyene

182
Qur’an 4 (An-Nisai), Aya: 59.
183
Ŵajipochele Al-Bukhari 4/111, hadisi No. 7137, nambo soni Muslim 3/1466, hadisi No. 1835.
80
jukuŵecheta pakuchisya yankamulano ni kanya kugaŵikana kuti: Soni
kamulisyani ŵanaose lukonji lwa Allah (jajili Qur’an) ni ngasinnekangana184.
❖ Kutetela ya gaŵikana:
Allah jujamwiche ya nteto wagaŵikana nambo soni jukanyisye matala ni magongo
gosope gakutendekasya gaŵikana. Agala matala gagaatesile Asilamu kuŵa
mikutula-mikutula.
Soni maloŵe gamajinji gakuumila mu Qur’an ni Sunnah gayiche kuutetela ya
gaŵikana ni kutindana soni gakulondesya yakuyichisya yakwe yaili yangalumbana.
Allah Jwapenani kusyene jukuti: Ni ngasim'ba chisawu aŵala ŵaŵagaŵikene ni
kulekangana panyuma pa kwaichilila ilosyo yakuonechela palangulangu, soni
ŵanganyao akwete kupata ilagasyo yekulungwa nnope185. Nambo soni Allah
Jwapenani kusyene jukuti: Chisimu aŵala ŵaagaŵenye dini jao nikuŵa
ŵanganyao mikutula-mikutula, mmwe ngachikum'bandika chilichose cha
ŵanganyao, chisimu nganya jao jili kwa Allah (ni jutachimanyilila yakutenda nao),
kaneka ni tachatagulila yaŵaliji nkutenda186. Ma Aya gaŵiliga gakutendela umboni
yakwamuka nteto wagaŵikana, ni kogoya kwakwe pa Umati pa duniya pano ni ku
Akhera kwakwe. Nambo soni ali ni ligongo lyaŵajasichile achinsyene itabu Ayuda
ni Akilisito, nambo soni ni ligongo lya kupindika kulikose kwagwililemo ŵandu.
Umboni wakuumila mu Sunnah nihadisi jaŵajipochele Ahmad ni Abu Daud
kuumila kwa Mu‘āwiya  jwaŵajimi nikuti: Chisimu Ntenga  jwajimi sikati jetu
nijwatite: “Chisimu ŵandu ŵaŵaliji paujo penu mwa achinsyene itabu ŵagaŵikene
makuga 72. Soni chisimu awuno Umati uno uchigaŵikana makuga 73, makuga 72
ga ku Moto sano likuga limo ni lya ku Mbepo, lyalakwelyo ni Jamaah (likuga
lyakamulana pa yakuona).187

❖ Ana kutindana nganisyo kuŵele chanasa?


Ŵandu ŵane akulambusyaga kuti kutindana nganisyo kuŵele chanasa (cha Allah
chakututendela pa dini). Akuŵechetaga yalakweyi pakwegamila pa hadisi
janganijiŵa jakuona pa kaŵechete kakwe. Hadisi jikuti: “Kutindana nganisyo kwa
Umati wangu kuŵele chanasa.”188 Maloŵe galakwega gakanidwa ni Qur’an, Sunnah

184
Qur’an 3 (Ᾱl-Imran), Aya: 103.
185
Qur’an 3 (Ᾱl-Imran), Aya: 105.
186
Qur’an 6 (Al-An‘ām), Aya: 159.
187
Ŵajipochele Ahmad 4/102, nambo soni Abu Daud 4/198, hadisi No. 4597, kwisa soni Hakim 1/128.
188
Nnole mchitabu cha Kashful-Khafaa 1/66, nambo soni mu As-Silsilatu Ad-Daīfah 57.
81
namuno lunda. Ma Aya ga mu Qur’an nambo soni mahadisi galongolele kala
gakwamuka nteto wa kutindana nganisyo ni kugaŵikana. Nambo Qur’an jitendele
umboni yanti kutindana nganisyo ngakukamulana ni chanasa nambo kukutindana
nacho. Allah Jwapenani kusyene jutite: Soni Ambuje ŵenu angasache angatesile
achinaŵandu kuŵa nkutula umpepe (wakuya Usilamu), nambo ngaaleka kuŵa ali
nkutindana. Ikaŵeje ŵaŵatendele chanasa Ambuje ŵenu189.
Kutindana nganisyo pa matepo ga dini nganikuŵa kwakundidwa. Nambo kutindana
nganisyo pa masaala ga Fiqh kukutendekwaga ligongo lya kulinjilila kupata masaala
gakulondola pakamulichisya masengo lunda. Nambo yakusosekwa ni kukuya
maloŵe ga mafuqahau (mashekhe ga Fiqh) gagakwete umboni.

❖ Magongo gakutendekasya kutindana nganisyo kwakuchimidwa:


Kutindana nganisyo kwakuchimidwa kukwete magongo gamajinji, gane mwa
galakwego:
1) Ŵandu ŵajinji akujitalichila Qur’an ni Sunnah.
2) Achitelekaga nganisyo syao akwegamilaga pa lundape basi.
3) Kukuya isako.
4) Kwaswejesya ŵandu, ni kulongosya yakuŵecheta yao kugapunda maloŵe ga
Sharia.
5) Kushugulika ni majiganyo gagamba kamulichisya lundape ni kaŵechete
kakusokoka.
6) Kutalikangana ni maulama gakun’jogopa Allah agala gagakuŵechetaga
yakuonape soni ni yakuonayo gakasatendaga chilungamiko.
7) Kanganichila kwakusakala ku nganisyo sya likuga, lukosyo, chilambo kapena
ŵandu.

❖ Litala lyakulupuchila ku kugaŵikana ni kutindana nganisyo:


Tujiweni kala hadisi jajikuŵecheta yanti likuga lyakulupuka ni lya Jamaah (likuga
lyakamulana pa yakuona). Ngopolelo sya Jamaah mu hadisi jalakweji; aŵa ni ŵandu
ŵaakwenda petala lya Ntenga  ni Maswahaba gakwe , ngakasalileka nambo soni
ngakasasepuchila kun’dyo kapena kunchiji kwetalalyo. Jwaŵechete Shatwibi mu
chitabu chakwe chakuŵilanjikwa (I‘itiswām): “Chisimu Jamaah nilikuga

189
Qur’an 11 (Hūd), Aya: 118-119.
82
lyalikutenda yajwatendaga Ntenga , Maswahaba gakwe ni ŵakuya pa ŵanganyao
mwa umbone.”
Basi litala lyakulupuchila ku kugaŵikana ni kutindana nganisyo ni kuya litala lya
Ahl Assunnah wal-Jamaa mu iŵecheto, itendo nambo soni pa chikulupi.
Pakujikamulisya Qur’an ni Sunnah ni kulijiganya majiganyo ga dini kupitila m’ma
Ulama gagakwenda petala lyagolokali nambo soni kujigala yamuko ni misyungu
kuumila kukwao, kwachimbichisya, kulimbana ni ŵaakwaanyosya, kulimbichila
kupochela ijiganyo kuumila kukwao; ligongo majiganyo ngagakasapagwaga
ikaŵeje mundu julijiganye kaje, jukuŵambale kusikanganichila nganisyo kwangali
mate nambo soni jukuŵambale kuya isako, nambo soni majiganyo nganigaŵa
gapatikene ikaŵeje mundu julongosye maloŵe ga dini kumpunda lunda.
Ali ni litala lyagoloka lyanti jwatajende pa lyele litalali tajokoche, nambo
jwatalisepuche nikuti tajonasiche. Allah Jwapenani kusyene jutite: “Soni ali ni
litala lyangu lyalili lyagoloka basi likuyani, ni ngasinkuya matala (gane) gatakwika
mwagannekangenye ni litala Lyakwe (Allah), yalakweyi anchisisye jenumanja kuti
m'be ni woga (wakun'jogopa Jwalakwe).”190.
Umboni wakuumila mu Sunnah nihadisi jaŵajipochele Tirmidhi ni ŵane kuumila
kwa Abd Allah Ibn Umar  jwaŵatite: Ntenga  jwatite: “Chisimu Allah ngaŵa
nkuwusonganganya Umati wangu – kapena jwatite – Umati wa Muhammad  pa
kupotela, soni ligasa lya Allah lili pamo ni Jamaah (likuga lyakamulana pa
yakuona).”191
Ni maloŵe galakwega tukumalisya kuŵecheta kuti: Litala lyakulupuchila nambo
soni ndanda ja ntunjelele ni kukuŵambala kutindana nganisyo, nambo soni ligongo
lyakokochela ku ilagasyo ya Allah; ni kuchikamulisya chitabu cha Allah (Qur’an)
ni Sunnah sya Ntenga  yayatendekasyisye kuŵa ŵambone ŵandu aŵala ŵaŵaliji
kundanda kwa Umati uno, sano ŵakuntepa ŵao ngaŵa nkuŵa ŵambone ikaŵeje
akaateende yalakweyo. Jwaŵechete Imam Dār Al-Hijra Mālik Ibn Anasi – Allah
antendele chanasa – kuti: “Ŵandu ŵa kuntepa kwa awuno Umati uno ngaŵa nkuŵa
ŵambone ikaŵeje ali atesile ayila yayatendekasyisye ŵandanda ŵao kuŵa
ŵambone.”

190
Qur’an 6 (Al-An‘ām), Aya: 153.
191
Ŵajipochele Tirmidhi 4/466, hadisi No. 2167, nambo soni Hākim 1/115-116.
83
CHIPANDE CHAŴILI
TAUHIDI M’BAIBULO

84
CHILANGA CHAAKALA

NNUNGU NI JUMPEPE PANGALI SONI JWINE:


EKSODO: 20/1-3 “Sano Nnungu jwaŵechete maloŵe gosopega, nijwatite, (2) ‘Une
ni Allah Nnnungu jwenu, ajula junankopwesye mu ukapolo ku chilambo cha
Miswira. (3) Ngasinkola milungu jine, nambo Une jikape.”
DEUTERONOMO: 4/35 “Allah ŵannosisye yalakweyi, kuti jenumanja
mmanyilile kuti Allah pe ni Nnungu, ni kuti pangali soni jwine.”
DEUTERONOMO: 4/39 “Basi manyililani soni nkaliŵalilaga kuti Allah ni
Nnungu jwa kwinani ni chilambo chapasi, pangali jwine iyayi.”
DEUTERONOMO: 6/4-5 “Pikanani, jeumaja Maisraila, Allah Nnungu jwetu ni
jumpepe basi. (5) Munnonyeleje Allah, Nnungu jwenu, ni ntima wenu wosope, ni
umi wenu wosope ni machili genu gosope.” DEUTERONOMO: 32/39 “Nnole
sambano kuti Nnungu jula niUne, Une jikape, pangali soni nnungu jwine.”
1 ŴENYE: 8/60 “Basi ŵandu ŵa mitundu josope ja pachilambo chapasi amanyilile
kuti Allah ni Nnungu, pangali soni jwine.” 2 ŴENYE: 19/15 “Sano jwawombile
(duwa) kwa Allah kuti: ‘Mmwe Allah, Nnungu jwa Maisraila, aŵala ŵankasatamaga
pa chitengu chenu cha umwenye pachanya pa akerubi, Mmwe jikape ni Nnungu
jwakulamulila ŵenye wosope ŵa pachilambo chapasi.”
YESAYA: 44/8 “… Jenumanja ni mboni syangu. Ana pana nnungu jwine kutyosya
Une? Iyayi, pangali soni lwala lwine, ngangumanyilila lwine lulilose.” YESAYA:
45/5-6 “Allah ni Une, pangali soni jwine, kutyosya Une pangali nnungu jwine.
Chinjimpa machili namuno kuti ngankumanyilia. (6) Tinjitenda yalakweyi kuti
kutyochela kungopoko mpaka kungapililo jwalijose jumanyilile kuti pangali jwine
nambo Une jikape. Allah ni Une, pangali soni jwine.” YESAYA: 45/21-23 “…
Chisimu, kutyosya Une pangali nnungu jwine, Nnungu jwachilungamiko ni
jwakokola. Pangali soni jwine jwalijose kutyosya Une. (22) Jenumanja ŵandu
wosope ŵapachilambo chapasi, galauchilani kukwangu kuti n’jokoche. Pajatu Une
ni Nnungu, pangali soni jwine iyayi. (23) Nalilumbile lina lyangu lyene, pakamwa
pangu chipaŵe pali nkuŵecheta mwakuonaonape maloŵe gachiigatenda ngagalauka
ata pandi, gakuti: ‘Lilungo lililyose lichindindiŵalila, ŵandu wosope tachilumbila
pakolanga lina lyangu.” YESAYA: 46/9 “Nkumbuchile yakala ila, Nnungu ni Une
85
jika, pangali soni jwine iyayi. Chisimu chene, Nnungu ni Une, soni pangali jwine
jwanti mpela Une.”
YEREMIYA: 10/6-7 “Pangali ŵakulandana nomwe, Mmwe Allah, Mmwe ni
ŵakulungwa, lina lyenu likwete machili gamakulungwa. (7) Nduni jwampaka aleche
kun’jogopa, Mmwe Mwenye jwa mitundu jaŵandu? Paja kun’jogopako kuŵele
kwakum’bajila. Sikati jaŵandu ŵalunda wosope nambo soni sikati jaŵenye wosope
ŵa pasi pano pangali ŵane ŵakulandana namwe.”

KUTALIKANGANA NI ISANAMU:
EKSODO: 20/3-5 “Ngasinkola milungu jine, nambo Une jikape. (4)
Ngasin’ditendela chisanamu kapena chitusitusi chakulandanyichisya kandu kane
kalikose kakwinani kapena ka pa chilambo chapasi, kapena soni ka m’mesi ga pasi
pa chilambo. (5) Nkachitindiŵalila chisanamu chilichose kapena kuchigalagatilaga,
ligongo Une Allah, Nnungu jwenu, Une ni Nnungu jwangakunda kupikisana none
…” EKSODO: 20/23 “Ngasin’ditendela milungu jasilifa kapena jagolodi, kuti
n’jigalagatileje pamo ni Une.” EKSODO: 34/14 “Ngasin’jisa galagatila nnungu
jwine julijose, ligongo Allah jwalili lina lyakwe Jwawiwu, ni Nnungu jwawiwu
kusyene.”
DEUTERONOMO: 4/16-19 “Nsamale kuti nkasoya pakulitendela chisanamu cha
ntundu uliose, kwali chisanamucho tichiŵe chanti chisawu jwannume kapena
jwankongwe, (17) chisanamu cha chinyama chilichose cha pa chilambo chapasi,
chisanamu cha chijuni chilichose cha munnengalenga, (18) chisanamu cha
chilichose chakwaŵa petaka ni chisanamu cha somba jilijose jammesi pasi pa
chilambo. (19) Nsamale kuti naga n’di nnolite kumaunde nikuliona lyuŵa, mwesi,
ndondwa ni yosope ya kumaundeko, ntima wenu ukadodoloka ni kutanda galagatila
ni kutumichila ichindu yaŵapele Nnungu jwenu ŵandu ŵane wosope ŵa pa
chilambo chapasi.” DEUTERONOMO: 13/1-11 “Mwine ntume kapena
jwagopolela sagamisi juchioneka sikati jenu, nikuŵechetaga kuti tijutende
chimanyilo kapena chisimosimo, (2) chimanyilocho kapena chakusimosyacho
nikutendekwa kwene, jwalakwe nikunsalila kuti n’galagatile ni kutumichila milungu
jine janganin’jigalagatileje nikala kose, (3) jenumanja ngasimpikanila yalakweyo.
Allah, Nnungu jwenu, jukuikunda yalakweyo kuti jun’dinje, kuti julole naga
nkunnonyelaga kusyene ni ntima wenu wosope. (4) Munkuyani Allah, Nnungu
jwenu, ni kun’jogopa Jwele jikape. Kuyani malamusi gakwe ni kupikanila maloŵe
gakwe. Muntumichile Jwalakwe ni kamulana najo. (5) Nambo juwulajidwe ntume
86
jwalijose kapena jwagopolela sagamisi jwalijose jwatansalile kuti mun’jimuchile
Allah, Nnungu jwenu, ajula juŵankopwesye ku Miswira ni kun’jokola m’chilambo
cha ukapolo. Mundu jwanti iyyo juli jwakusakala, ligongo jukusaka kunnekanganya
ni litala lyaakusaka Allah kuti n’dikuye. Juwulajidwe, soni pakutenda iyyo
chinchityosya chakusakala chachili sikati jenu. (6) Mundu komboleka kunnyenjelela
ŵanganyammwe mwasili kuti n’galagatile milungu jine, milungu janti jenumanja ni
achinangolo ŵenu nganin’jigalagatileje. Mundujo namuno juŵe nnongo n’jenu
jusyesyene jwa chitumbo chimo kapena mwanagwenu jwannume kapena
mwanagwenu jwankongwe, kapena chisyoŵe chenu chapantima, ngasin’jigalagatila
milungujo ata panandi. (7) Milungu jakwe mwine jichiŵa milungu ja ŵandu
ŵam’bandikene nao, kapena milungu ja aŵala ŵantalikangene nao. (8) Jenumanja
ngasin’dodoloka kapena kupikanila yajukuŵecheta jwalakwejo. Nkasimuntendela
ukoto kapena chanasa, soni ngasimunchiinga. (9) Mum’bulagani! Ntande jenumanja
kunsoma maganga, sano n’di ntesile iyyo, palakwepo jwalijose amponye maganga.
(10) Mum’bulaje ni maganga. Jwalakwe jwasachile kuti ansochelesye, kuti
nnekangane ni Nnungu jwenu ajula juŵankopwesye ku chilambo cha Miswira akula
kwamwaliji ku ukapolo kula. (11) Sambano Maisraila gosope gachipikana
yaitendekweyo ni gachitenda woga, soni pangali jwine sikati jenu jwatachitenda soni
chakusakala chalakwechi.”
YESAYA: 44/9-11 “Wosope ŵaakupanganyaga isanamu ŵangalumbana, milungu
jaakujichimbichisyaga kwejinji jangali mate. Ŵaakujigalagatilaga ali ŵangalola
nambo soni ŵangali chachimanyi, tachajigasya nchesela. (10) Faida jakwe nichichi
kupanganya kannungu kapena kusungunukula chisanamu changali mate? (11)
Wosope ŵakuchigalagatila chisanamucho tachajigasya nchesela. Ŵakupanganya
isanamu agambile kuŵa ŵandu nsape. Wosope asongangane, awonechele kunganya
ja magambo. Wosopeo tachijogoyesyedwa, soni tachijigala nchesela.”
YEREMIYA: 10/ 3-5 “Chisimu chene, miteto ja ŵandu ŵamitundu jinejo jangali
mate. Ŵanganyaŵala akasajaga kata chitela ku ukweti, mundu jwa unamatetule ni
jukasausepa ni chipininjila. (4) Ŵandu ŵane akasachisalalisyaga chakusepacho ni
silifa kwisa soni golodi, kaneka nikuchikoma ni misomali, kuti chikagwedanyika.
(5) Isanamu yaoyo ili nti chisawu chinyago chakogoyechesya ijuni mun’gunda wa
masakaka, nganiyiŵa ikombwele nikuŵecheta kose, ikuŵajilwa kuinyakula, pakuti
nganiyiŵa ijesile isyene. Nkasinyyijogopa, ligongo nganiyiŵa intesile yakusakala.
Nganiyikola soni machili gakutendela yambone.”
DEUTERONOMO: 27/15 “Julwesedwe jwalijose jwakupanganya chisanamu
chakusepa kapena chagumba, nikuchigalagatilaga mwasili. Allah
87
chikasachinsakalisyaga chindu chakupanganya namatetulecho.” Sano ŵandu
wosope tajanje kuti: “Elo, nimmomo!”

MBIILI SYA NNUNGU JUSYESYENE JWAKUŴAJILWA


GALAGATILWA:
DEUTERONOMO: 32/39 “Nnoletu sano kuti Nnungu jula ni Une, Unepe, pangali
soni nnungu jwine. Ngasapeleka chiwa, Une nnene ngasapelekaga soni umi,
ngasapeleka ipotesi, Une nnene ngasaposyaga soni, soni pangali anta jumo
jwampaka akombole kunkulupusya mundu m’myala mwangu.”
1 ŴENYE: 8/27 “Ana Nnungu mpaka aŵe nao pa chilambo chapasi? Nnole,
kwinani ni kwinani nnope kwakwe ngakukunkwanila kutama, kaje sano nyumba
janantaŵileji!”
YESAYA: 40/28 “Ana ngankumanyilila? Ana nganimpikaneje? Allah ni Nnungu
jwachitamile, Nkugumba jwa chilambo chosope chapasi. Jwangapela kapena
kutenguka, pangali jwaakumanyililaga nganisyo syakwe.” YESAYA: 44/2 “Une ni
Allah ajula junan’gumbile ni kunkolosya m’chitumbo cha achikulu ŵenu….”
YESAYA: 44/6-7 “Allah Mwenye ni Nkulupusyo jwa Maisraila, Allah Amanani,
akuŵecheta kuti, “Une ni jwandanda ni jwakumalisya. Pangali soni nnungu jwine,
nambo Une jika. (7) Nduni nambi jwaakulandana ni Une? Ajime, aŵeche,
andagulile. …” YESAYA: 45/7 “Ngasagumba kuŵala ni chipi, ngasayika nao upile
ni chitapani. Ni Une, Allah, jwangasatenda yoseyo.”
YEREMIYA: 10/10-11 “Nambo Allah ni Nnungu jwakuona, Jwalakwejo ni
Nnungu jwachijumi nambo soni Mwenye jwamilele. Chilambo chapasi
chikasatenganyikaga ni ukali wa Allah. (11) Ŵanduo nkasalile kuti, “Milungu ajila
janganijigumba chilambo chakwinani ni chilambo chapasi jichijonasika posepose,
pachilambo chapasi ni kusi kwaliwunde.”
HABAKUKU: 1/12 “Mmwe Allah, ana ngaŵa Mmwe aŵala ŵachitamile? Mmwe
ni Nnungu jwangu, Jwakutakata jwangu jula, jwangawa…”

88
CHILANGA CHASAMBANO

NNUNGU NI JUMPEPE PANGALI SONI JWINE:


YOHANE: 17/3 “Umi wandamowo niwanti ammanye Mmwe (Allah), Mmwe jika
ŵan’di Nnungu jusyesyene, ni ammanye soni Isa Nkilisito ajula jwamwantumile.”
MARKO: 12/28-34 “Mwalimu jwine jwa malamusi jwapikene ŵanganyao ali
nkutataŵana. Juli juiweni kuti Isa ŵajanjile chenene Asaduki ŵala, jwasejelele,
nikum’busya kuti, “Ana mwa malamusi gosope, lyekulungwa nilyapi?” (29) Isa
ŵan’janjile kuti, “Lilamusi lyekulungwa ni ali, ‘Pikanani, jenumanja Maisraila,
Allah, Nnungu jwetu, Jwalakwepe ni Nnungu. (30) Mwanti, munnonyeleje Allah,
Nnungu jwenujo, ni ntima wenu wosope, ni umi wenu wosope, ni lunda lwenu
losope, ni machili genu gosope.’ (31) Lilamusi lyaŵili lyakwe ni ali, ‘Munnonyeleje
n’jenu mpela yankutiji pakulinonyela mwasyene.’ Pangali lilamusi line
lyakumpunda malamusi galakwega. (32) Mwalimu jwamalamusi jula jwatite,
“Iyayi, n’janjile chenene, Chemwalimu. Mwam’bechetelemo, yakuonaonape kuti
Nnungu ni jumpepe pejo. (33) Nnondwele soni pakuŵecheta kuti, chindu
chakupunda ni kunnonyela Allah ni ntima wosope, ni lunda losope, ni machili
gosope, nambo soni kunnonyela n’jenu mpela yankutiji pakulinonyela mwasyene.
Kutenda iyyoyoko kuli kwakumpunda kupeleka mbepesi jakutinisya kwisa soni
mbepesi sine syosope.” (34) Isa jwaiŵeni kuti mundujo jujanjile mwalunda. Basi
ŵansalile kuti, “Mmwe nganim’ba kwanaula ni Umwenye wa Allah.” MARKO:
10/17-18 “… Chemwalimu ŵambone, ana ndendeje chichi kuti ngapochele umi
wandamowo?” (18) Isa ŵan’janjile kuti, “Ligongo chichi nkungolanga une kuti
jwambone? Jwambonetu ni Jumpepe, Allah basi.”
YOHANE: 20/17 “… Ngukwela mwanja wa kwa Atati ŵangu, ŵali soni Atati
ŵenu, Nnungu jwangu, jwali soni Nnungu jwenu.” 1 AKORINTO: 8/4 “…
Tukumanyilila kuti chisanamu nganichiŵa chilichose, nambo soni kuti pangali
nnungu jwine, nambo Nnungu jumpepe.” AEFESO: 1/17 “Soni ngasawombaga kuti
Nnungu jwa Ambuje Isa Nkilisito, Atati ŵauchimbichimbi, ampe Nsimu Weswela
(Muhammad), jwatachimpa lunda, nikwisa kun’juwula Allah kukwenu, kuti
mummanye kusyesyene.”

89
KUTALIKANGANA NI ISANAMU:
ITENDO: 14/11-15 “Ŵandu wosope ŵala paŵaiweni yajwatesile Paulo,
ŵagumisile m'Chilikaoniya kuti: ‘Jitutuluchile milungu janti mpela ŵandu.’ (12)
Mwanti Barnaba ŵankolasile kuti Zeusi (atati ŵa isanamu ya Magiliki) sano Paulo
ŵankolasile kuti Heremesi (chisanamu chakalamuka cha Magiliki nambo soni
ntume jwa isanamu), ligongo ni juŵalongolelaga kuŵecheta. (13) Nyumba
jagalagatilamo Zeusijo jaliji kusa pakuŵandikana ni nsindao. Sano imamu jwakwe
jwayiche ku milango juli jujigele ng’ombe jewechedwe maluŵa nnukosi.
Jwalakwejo pamo ni ŵandu wosope ŵene ŵala ŵasachile kwisa kupeleka mbepesi.
(14) Nambo achimitenga ŵala, Barnaba ni Paulo, paŵapikene yalakweyi, ŵapapwile
yakuwala yao, nikuwutuchila pachilikati cha ŵanduo. Ŵaŵechete maloŵe
mwakwesya kuti: (15) ‘Achinaŵandu mmwe, ligongo chichi nkutenda yalakweyi?
Uwwe nowetu ŵandu mpela jenumanja. Tukunnalichila utenga wambone wakuti
nneche ichindu yangalumbanayi ni kukuya Nnungu jwachijumi juŵagumbile
liwunde, chilambo chapasi, nyasa ni yosope yaili mwalakwemo.”
1 AKORINTO: 8/5-6 “Ŵane akasatiji kwana yindu yine kwinaniku, kapena pasi
pano, yakasaikolangaga ŵanganyao kuti milungu, soni ŵanduo akwete kwene
milungu jejinji, ni achambuje ŵajinji. (6) Nambo kukwetu uwwe, Nnungu ni
jumpepe, ŵali Atati, ŵaŵagumbile yosope, soni umi wetu ukasajegamila
kukwakwe. Ni tukwete soni Ambuje ŵampepe, Isa Nkilisito.”

MBIILI SYA NNUNGU JUSYESYENE JWAKUŴAJILWA


GALAGATILWA:
YOHANE: 1/18 “Chitamilecho pangali mundu juŵam’bweni Allah, nambo
Mwanache jumpepe jula, jwajuli jwapantima pa Atati, ni juŵajuwile ya Allah jo.”
MARKO: 13/32 “Nambo ya lisiku lyakwe kapena ndaŵi jakwe, pangali
ŵakasamanyililaga. Namuno Achimalaika ŵa kwinani ngakumanyilila. Namuno
Unejo Mwanache ngangumanyilila, ŵakasamanyilila ni Atatipe basi.”
1 TIMOTEO: 1/17 “Kwa Mwenye jwa milele, jwangawa, jwangaoneka, ajula jwele
jikape ni Nnungu, kuŵe kwana ulemu ni uchimbichimbi mpaka kalakala. Aamina.”
1 TIMOTEO: 6/15-16 “Pa ndaŵi jakwejo Allah tachim’bonesya (Isajo) kukwetu.
Allah jo jwaupile soni Jwele jikape ni jwakulamula, ni Mwenye jwa ŵenye wosope,
nambo soni M’mbuje jwa achambuje wosope. (16) Jwele jikape ni jwangawa, soni

90
jukasaŵaga nkuŵala kwangaŵa nkukuŵandichila. Chitamilecho pangali mundu
jwaŵam’bweni, pangali soni ŵampaka akombole kum’bona. Kukwakwe kuŵe
kwana ulemu ni machili mpaka kalakala. Aamina.

ANA NAMBI ISA NKILISITO NCHENI???


MATEYO: 21/10-11 “Pajwajinjile Isa mu Yelusalemu, nsinda wosope
watenganyiche, ŵane niŵaliji nkuwusya kuti, “Ana jwalakweju ncheni?” (11) Sano
wosope ŵala ŵajanjile kuti, “Jwalakweju ni Ntenga Isa jwakutyochela ku Nasaleti,
ku Galileya.” MATEYO: 21/46 “Mwanti ŵasachile kunkamula. Nambo
ŵajogopaga ŵandu, ligongo lyanti ŵajinji ŵakulupililaga kuti Isa Ntenga.”
YOHANE: 6/14 “Ŵandu ŵala paŵachiweni chimanyilo chakusimosya
chajwachitesile Isa, ŵatite, “Yakuonaonape jwalakweju ni Ntenga ajula jwaŵatiji
juchiyika pasi pano jula.” YOHANE: 9/10-11, 17 “Pele ŵandu ŵala ŵam’busyisye
kuti: “Nambi meso genu galolite chinauli? (11) Jwalakwe jwatite, “Ajula mundu
jwaakuti Isaju jwawunyile matope nikupakasya m’meso mwangumu. Kaneka
nijwasalile kuti, ‘Jawulani nkasukusule ku Siloamu. Une ninapite, basi pasukuswile,
ndandite kulola.’ …. (17) “Sano Afalisi ŵala ŵam’busyisye soni ajula mundu
juŵaliji kala akakulola jula, ŵatite, “Ana mmwejo nkuti uli ya jwalakwejo,
pamposisyepa?” Jwalakwe jwatite, “Ntengatu basi.” YOHANE: 17/3 “Umi
wandamowo niwanti ammanye Mmwe (Allah), Mmwe jika ŵan’di Nnungu
jusyesyene, ni ammanye soni Isa Nkilisito ajula jwamwantumile.” YOHANE: 5/24
“Chisimu nguŵechetesya kuti mundu jwakupikana maloŵe gangu, nikunkulupilila
Ajula (Allah) jwaŵandumile, jwalakwejo jukwete umi wandamo. Jwalakwejo
ngajujimbidwa magambo, nambo jukopweche kala m’chiwa, soni jujinjile mu umi.”
YOHANE: 5/30 “Une nganimba ngombwele kutenda chindu pajika. Ngwilanyaga
mpela mwaakusalililaga Atati. Soni ngwilanyaga mwachilungamiko, pakuŵapo
ngangukuyaga yangusakaga unejo, nambo yaakusaka Atati ŵaŵandumile.”
YOHANE: 8/42 “Isa jwatite: ‘Allah jukaŵe Atati ŵenu, nikuti nkanonyele une,
ligongo natyochele kwa Allah, sano ni ndili akuno. Nganimbika ni ulamusi wa une
jikape iyayi, nambo Jwalakwejo jwatekunduma.” YOHANE: 12/49 “Pajatu
nganingamba kuliŵechetela, nambo Atati ŵaŵandumile ni ŵaŵanamwile yakuti
mbechete, ni mwachimbechetele.”
LUKA: 4/43 “Nambo Jwalakwe (Isa) jwasalile kuti: “Nguŵajilwa kuja kulalichila
Utenga Wambone (Injiil) wakuŵecheta ya Umwenye wa Allah ku misi jine soni,
pakuti ni yaŵandumiile Allah.” LUKA: 24/18-19 “Kaneka jumpepe, lina lyakwe
91
Kleopa, ŵam’busyisye kuti, ‘Ana nnendo ni mmwe jika mu Yelusalemu muno,
ŵangamanyilila yaitendekwe mwalakwemo masiku gapitega?’ (19) Isa jwawusyisye
kuti: ‘Yantiuli?’ Ŵanganyao ŵatite: ‘Ya Isa jwa ku Nasaleti. Jwalakwe jwaliji
ntenga jwanti maloŵe gakwe ni yakutenda yakwe yaliji yamachili pameso pa Allah
ni pa ŵandu ŵakwe.”
ITENDO: 2/22 “Jenumanja Maisraila pikanani aga maloŵega. Isa jwa ku Nasaleti
jwaliji mundu ajula Allah jwaŵantumile kukwenu. Allah ŵansimichisyile yalakweyi
ni yamachili, yakusimosya ni imanyilo yajwatendaga kupitila mwa Jwalakwejo
sikati jenu, mpela yankuti pakumanyilila.”

UUTAATU WA NNUNGU

UUTAATU WA NNUNGU M'QUR’AN:


QUR’AN 5:73 Pamasile paakufuulu aŵala ŵaakutiji: “Chisimu Allah ni jumpepe
mwa (milungu) jitatu,” kutendaga pangali nnungu jwine ikaŵeje Nnungu Jumo.
Nambo naga ngaakuleka yaakuŵechetayo, chisimu ŵandu ŵakanile mwa
ŵanganyao chiyapate ilagasyo yakupoteka nnope. QUR’AN 4:171  E jenumanja
achinsyene chitabu (Ayuda ni Akilisito)! Ngasinsumbanga mpika pa dini jenu, soni
ngasimum'bechetelaga Allah ikaŵeje yakuonaonape. Chisimu Masihi Isa mwanache
jwa Maryam ntenga jwa Allah, soni (juŵele chiumbe chagumbidwa ni) liloŵe
Lyakwe (lya Allah lyakuti: “M'be!”) lyaŵaliponyisye kwa Maryam, soni (jukwete)
nsimu wakuumila Kukwakwe (mujiŵelele misimu jine josope). Basi
munkulupililani Allah ni achimitenga Ŵakwe, soni nkatiji: “Ŵatatu,” lekani
(chikulupi cha uutaatu wa Allah) chiiŵe yambone kukwenu, chisimu Allah ni
Nnungu Jumope, kuswejela ni Kwakwe kwakuŵambalana nayo yakola mwanache,
iŵele Yakwe yosope yaili kumawunde ni yaili petaka, soni Allah akukwanila kuŵa
Nkun'jegama. QUR’AN 19:88-91 Ŵanganyao ni akutiji: “(Allah) Jwaukoto
wejinji alitendele mwanache.” Chisimu pamasile pam’biche nacho chindu
chakunyalaya kusyene (pa yankuŵechetayi). Mawunde gakusigalaga panandi kuti
gapasuchepasuche ni maloŵego, nombe litaka ganjikaganjika, nombe matumbi
kugwa ni katikakatika. Ligongo lyakunnambuchisya (Allah) Jwaukoto wejinji kuti
jwana mwanache. QUR’AN 5:72 Pamasile paakufuulu aŵala ŵaakutiji:
92
“Chisimu Allah ni Masihi mwanache jwa Maryam.” Kutendaga Masihi jwatite: “E
jenumanja ŵanache ŵa Israila! Mun'galagatilani Allah M'mbuje gwangu soni
M'mbuje gwenu.” Chisimu jwaakum'bwanganya Allah (ni indu ine), nikuti Allah
pamasile pankanyisye jwalakwejo kwinjila ku Mbepo, mwanti liuto lyakwe ni ku
Moto, soni ŵandu ŵalupuso ngasakola ŵakwakulupusya.

UUTAATU WA NNUNGU M'BAIBULO:


Baibulo mpela chitabu chakuchimbichika chakulembedwa ni ŵandu ŵalunda
nganichiŵecheta ya Uutaatu wa Nnungu yaikutindana ni lunda lwachipago. Pa
chilambo chosope chapasi Akilisito akasajitichisyaga ni kulupilila mu
yaakuikolangaga kuti Uutaatu Weswela, pakuŵecheta kuti: “Atati ali Nnungu,
mwanache juli Nnungu ni Nsimu Weswela uli Nnungu, nambo nganijiŵa milungu
jitatu nambo Nnungu jumo.” Mate gane niganti: 1+1+1=1 Maloŵe ganti namuno
mwanache jwa STD 1 ngaŵa nkugajitika ligongo ichindu itatu yakulekangana
kaoneche mwitala lililyose nganiyiŵa ikomboleche kuŵa chindu chimo
chakulandana. Gopolela kwine nikwanti umompepe ni winji iŵele yakutindana
yangaŵa nkutamilana yalumo. Niligongo lyakwe n’di ntite m’balanje Baibulo
kutandila Genesis mpaka Chijuwulo nganim’ba n’gasimene namuno malo gampepe
gagakasaŵechetaga ya Uutaatu Weswela. Nambo yaikuŵecheta Baibulo niyakuti:
YESAYA: 46/9 “Nkumbuchile yakala ila, Nnungu ni Une jika, pangali soni jwine
iyayi. Chisimu chene, Nnungu ni Une, soni pangali jwine jwanti mpela Une.”
Gopolela kuti Nnungu ngajukulandana ni chilichose mu kaoneche kakwe, machili
gakwe, lunda lwakwe ni chine chilichose chakasapanganyaga Jwalakwe.
1 TIMOTEO: 6/15-16 “Pa ndaŵi jakwejo Allah tachim’bonesya (Isajo) kukwetu.
Allah jo jwaupile soni Jwele jikape ni jwakulamula, ni Mwenye jwa ŵenye wosope,
nambo soni M’mbuje jwa achambuje wosope. (16) Jwele jikape ni jwangawa, soni
jukasaŵaga nkuŵala kwangaŵa nkukuŵandichila. Chitamilecho pangali mundu
jwaŵam’bweni, pangali soni ŵampaka akombole kum’bona. Kukwakwe kuŵe
kwana ulemu ni machili mpaka kalakala. Aamina.” Gopolela kuti Isa ganijuŵa
chipande chimpepe mu ipande ya Nnungojo ligongo ŵandu ŵam’bweni ni meso
kutandila ali likandi, kukula kwakwe, kuumbasyidwa kwakwe, kwikanila uchanda
wakwe wa yaka 33 nikwela kwinani, sano Nnungu jwangaoneka mpela mundu
ligongo jwangali ŵakulandana nao. Nambo soni Nsimu Weswela nganiuŵa
chipande chimo mu ipande ya Nnungu ligongo ŵandu ŵauweni lisiku lyakunsingula
Isa mwanti waonekaga nti chisawu kangunda, nambo soni lisiku lya Pentekoste

93
mwanti waonekaga nti chisawu malamba gamoto ganti mpela ndimi, kutendaga
Nnungu jwangali jwakulandana najo. Namuno Isa Nkilisito ajula pa chikulupi cha
Uutaatu jukuŵalanjidwaga kuti ni jumpepe mwa milungu jitatujo, nganijuŵecheteje
namuno lisiku limpepe kuti jwalakwe Nnungu jumo mwa jitatujo. Nambo yajwaliji
nkuŵecheta niyakuti: YOHANE: 17/3 “Umi wandamowo niwanti ammanye Mmwe
(Allah), Mmwe jika ŵan’di Nnungu jusyesyene, ni ammanye soni Isa Nkilisito ajula
jwamwantumile.” Ikaŵe yanti Uutaatu Weswela upali m’chikulupi cha Isa
jukawusasile palakwepa. Nambo soni jwalakwe jwalikolangaga kuti mwanache jwa
mundu jwali Maryam mpela mu asi ndimesi: MATEYO: 8/20, MATEYO: 9/6,
MATEYO: 16/13, MATEYO: 16/27, MATEYO: 17/9, 12 ni 22, MATEYO:
18/11, MATEYO: 19/28, MATEYO: 20/18 ni 28, MATEYO: 24/27, MATEYO:
26/24, 45 ni 64. Kapena kuti mwanache jwa Daudi mpela mu asi ndimesi:
MATEYO: 9/27, MATEYO: 12/23, MATEYO: 15/22, MATEYO: 20/30-31,
21/9 ni 15, MATEYO: 22/42 nambo soni MARKO: 10/47-48 ni LUKA: 3/23-34.

NAMBI ŴAAKUŴECHETAGA YA UUTAATU WA NNUNGU


AKUIJIGALA KWAPI??
Kukasaŵaga kusigopolela mwakulemwecheka ndime sine sya m'Baibulo, mpela:-
1. Maloŵe gakuti: “Mwanache jwa Nnungu”, mpela pa MARKO: 15/39
“Jwankulungwa jwa asilikali jwaŵajimi papopo mwakulolegana najo, juli juiweni
yanti Isa jumalichiche junankugumila chanti iyyo, jwatite: ‘Chisimu munduju jwaliji
kwene Mwanache jwa Nnungu.” Maloŵe galakwega ngagakwamba yanti Nnungu
ni nangolo jwachilume jwa Isa iyayi ligongo naga n’jile iyyo nikuti timunnandanye
Nnungu ni chinyama chachilume chachikasalombanaga ni chachikongwe
nikuŵeleka mwanache, nambo mate gakwe ni gagakusimanikwa mungani jijiji
nambo pa LUKA: 23/46-47 “Sano Isa jwaŵechete mwakwesya maloŵe gakuti:
‘Atati ngupeleka nsimu wangu m’myala mwenu.’ Juli juŵechete yalakweyi
jwamalichiche. (47) Jwankulungwa jwa asilikali pajwayiweni yayatendekweyo,
ŵannapilile Nnungu, nikuti: ‘Chisimu chene munduju jwaliji kwene jwangalemwa
atapanandi.” Nambo soni jwalijose jwakwika nao ntunjelele mu kaŵechete ka
Baibulo jukolanjidwaga mwanache jwa Nnungu mpela pa MATEYO: 5/9
“Ŵakujaliwa ŵandu ŵakwika nao ntunjelele, pakuti Nnungu tachakolanga kuti
ŵanache ŵakwe.” Nambo soni kaŵechete kachiyuda kakunkolanga jwine jwalijose
jwakulungamika pameso pa Nnungu kapena jwakutenda masengo gakutumichila
Nnungu mpela ntume (kakunkolangaga) kuti nnungu kapena mwanache jwa
Nnungu, mpela pa YOHANE: 10/34 “Isa jwatite: ‘Ana m’Malamusi mwenu ngaŵa
amula mwamwalembedwe kuti ‘Nnungu jwatite: Jenumanja milungu? (35) Pajatu
94
maloŵe ga m’Malemba gakasaŵaga gakuona mpaka kalakala, soni Nsyenejo
jwakolasile kuti milungu ŵandu aŵala ŵajwaŵechetanaga nao ŵala. (36) Unetu
Atati ŵasagwile nikunduma pasi pano. Sano jenumanja mpaka m’bechete chinauli
kuti ngunnyosya Nnungu, ligongo lyanti ndite une Mwanache jwa Nnungu?”
Mwaiŵelele kwa mundu jwakupanganya yangalumbana mpela kuwulaga ni
kuŵecheta yaunami jukasakolanjidwaga mwanache jwa shetani mpela pa
YOHANE: 8/44 “Jenumanja ni ŵanache ŵa shetani. Ŵalakweo ni atati ŵenu, soni
nkusaka kuti mpanganyeje yaakasasachililaga atati ŵenuo. Jwalakwejula
chitamilecho jwakuwulaga ŵandu. Nganijutamilichika mu yakuona, ligongo mwa
jwalakwe mwangali yakuona kuŵecheta yaunami ninyendele jakwe ligongo
jwaunami, nikuŵa soni chitimatima cha unami wosope.” Aga maloŵega
ngagakwamba kuti shetani ni juŵaŵeleche ŵangalumbanao iyayi. Maloŵe gakuti:
“Mwanache jwa Nnungu” gakaŵe kuti gakwamba yanti mwanachejo ni jumpepe
m’milungu jitatu nikuti nganganijiŵa milungu jitatupe nambo jikaliji jejinji ligongo
apali ŵandu ŵajinji ŵaŵakolanjidwe kuti ŵanache ŵa Nnungu, nambo soni
akapatikene ŵandu ŵakuŵajilwa kuŵa nnungu kumpunda Isa, mpela Adamu pa
LUKA: 3/38 kwisa soni Israila kapena kuti Ya’akubu pa EKSODO: 4/22 nambo
soni Daudi pa MASALIMO: 89/26-27 nambo soni Efuremu pa YEREMIYA: 31/9
“…Une ni babagwe Israila, Efuremu ni mwanache jwangu jwakwitio.” Wosopeŵa
achinangolo ŵa Isa basi ŵanganyao akaŵajilwe kuŵa milungu nkanijuyiche Isa.

2. Maloŵe gakuti: “Isa jwakuumila kwinani,” mpela pa YOHANE: 8/23 “Isa


jwasalile kuti: ‘Jenumanja n’di ŵakuumila pasi pano, Une ndili jwakuumila kwinani.
Jenumanja n’di ŵachilambo achino chapasi, Une nganimba jwachilambo achino
chapasi iyayi.” Ŵanganyao akasaganisyaga kuti maloŵe galakwega gakwamba
yanti Isa nnungu jwajwatulwiche kuumila kwa Nnungu Atati jwakwinani ajula
jwanganijuŵa jwachilambo achino chapasi. Kutendaga gele maloŵega gakwamba
yanti Isajo ntume jwa Nnungu jwajukuŵecheta maloŵe gakuumila kwa Nnungu
kwinani. Ni ligongo lyakwe achinafunsi ŵakwe ŵali ndumetume syakwe nombenao
ŵakolasile kuti nganaŵa ŵachilambo achino chapasi ligongo nombe nao soni
akwenesya maloŵe ga Nnungu gakuumila kwinani mwajukutendela Isa, mpela pa
YOHANE: 17/16-18 “Ŵanganyao nganaŵa ŵachilambo chapasi, mpela Une soni
nganimba jwa chilambo chapasi. (17) Mwasaguleje ni maloŵe genu kuti aŵe ŵandu
ŵenu. Maloŵe genugo gali gakuona kusyene. (18) Mpela yamwatite pakunduma
une pasi pano, Une none natumile pasi pano.”

3. Maloŵe gakuti: “Isa ni Nnungu niŵamo,” mpela pa YOHANE: 10/30 “Une


ni Atati niŵamo.” Ŵanganyao akasaganisya kuti maloŵe galakwega gakwamba
yanti Isa juli chipande chimpepe cha Nnungu. Nambo maloŵe galakwega
gakwamba utenga wajwaiche nao Isa kuti waliji wakuumila kwa Nnungu, basi
95
maloŵe ga Isa ni maloŵe ga Nnungu nigamo, mwagaŵelele soni maloŵe ga
achinafunsi ŵakwe kuti gakulandana ni ga Isa ni ga Nnungu galiji maloŵe gamo,
mpela pa YOHANE: 17/ 21-23 “Ngwaombela kuti ŵanganyao wosope aŵe ŵamo.
Mpela mmwe Atati nkasaŵaga mwangune, nombe une mwenumwe, ŵanganyao
nombe aŵe mwetuwe. Pakutenda iyyo ŵandu wosope tachikulupilila kuti
mwandumile. (22) Uchimbichimbi uwwowopeo wamwambele, une none napele
ŵanganyao. Aŵe ŵampepe mpela mwatuŵelele uwwe kuti tuli ŵampepe. (23) Une
mbe mwa ŵanganyao, Mmwe mwangune, kuti aŵe ŵampepe kusyesyene.
Pakutenda iyyo ŵandu wosope tachimanyilila kuti Mmwe ni ŵamwandumile,
nambo soni kuti nkwanonyelaga mpela yankuti pakunonyela une.”

4. Maloŵe gakuti: “Jwam’bweni Isa ŵaweni Atati ligongo Atati akasaŵaga


mwa Isa,” mpela pa YOHANE: 14/9-10 “Isa ŵan’janjile kuti: ‘Mmwe Filipo,
ndemi namwe ndema josopeji, ni nganimumanyepe? Jwambweni Une, nikuti
ŵaweni soni Atati. Nambi uli nkuti, ‘Tulosyani Atati?’ (10) Ana ngankukulupilila
kuti Une ngasaŵaga mwa Atati soni Atati akasaŵaga mwa Une? Maloŵe
gangunsalilaga ngagakuumila kwa Unepe iyayi, nambo Atati ŵaakasaŵaga mwa
Une, ni ŵakasakamulaga masengo gao.” Ŵanganyao akasatiji maloŵe galakwega
gakwamba ya ulungu wa Isa ligongo kum’bona kwakwe ni kum’bona Nnungu
ligongo Nnungu akasaŵaga mwa Jwalakwe. Chitamilecho maloŵe galakwega
ngagakwamba yalakweyo ligongo pangali jwampaka jukombole kum’bona Nnungu
pachilambo achino chapasi mwitala line lililyose mwajukuŵechetela Paulo pa
1 TIMOTEO: 6/16 “…Chitamilecho pangali mundu jwaŵam’bweni, pangali soni
ŵampaka akombole kum’bona…” Nambo kuti maloŵe galakwega gakwamba
chikulupi chakunkulupilila Nnungu chachili mwa Isa nambo soni kwikutila kwakuli
kwa Nnungu pa utume wa Isa. Ni ligongo lyakwe maloŵe ganti mpela galakwega
jwagaŵechete soni Isa kwa achinafunsi ŵakwe mpela pa YOHANE: 14/20 “Lyele
lisikulyo tinchimanyilila yanti Une ngasaŵaga mwa Atati, sano jenumanja ni
nkasaŵaga mwangune, mpela mwangasaŵelaga Une mwenumwe.” Gopolela kuti:
Atati akasangulupilila, sano Une ni ngunkulupililaga jenumanja, mpela yankutiji
jenumanja pakungulupilila Une.

5. Maloŵe gakuti: “Isa jukolanjidwaga kuti maloŵe soni jwapali kalape kwa
Nnungu soni jwaliji Nnungu,” mpela pa YOHANE: 1/1 “Pandanda pa yosope
Jwalakwe jwakolanjidwa ni lina lyakuti maloŵe, jwaliji juli jupali kalape. Jwaliji
kwa Nnungu, soni jwaliji Nnungu.” Ŵanganyao akasatiji maloŵe galakwega ni
gagakusimichisya papaswela ulungu wa Isa nambo soni kuti jwapali pandanda
impepe ni Nnungu kwinani. Maloŵe galakwega kuti tugapikanichisye chenene
tukuŵajilwa kuwusya ayi iwusyoyi: 1- Ana jwaakolanjidwa ni lina lyakuti ‘maloŵe’
jwajwaliji juli jupali kalapejo ni nduni? 2- Nambi maloŵego gacheni, nambi
96
akugakamulichisyaga masengo ndaŵichi? Kwanga kwa chiwusyo chandanda ni
kwanti: Jwaakukolanjidwa ni lina lyakuti maloŵe jwajwaliji juli jupali kalape
gelegatu maloŵe ngaŵa mundu iyayi. Ni ligongo lyakwe m’Mabaibulo mwine
akasalembaga kuti: “Pandandanda paliji pana maloŵe, soni maloŵe galiji kwa
Nnungu, soni maloŵe ni Nnungu.” Soni tuli tujilumbikenye jele nganiji ni Isa
chituione yanti Isa jwategumbidwa ni Nnungu kupitila mu gele maloŵega, mpela pa
YOHANE: 1/14 “Jwakolanjidwa maloŵe jula jwasyuchile mundu, nikwisa kutama
sikati jetu…” Soni m’Mabaibulo gane akasalembaga kuti: “Maloŵe gala gasyuchile
mundu, nikwisa kutama sikati jetu.” Gopolela kuti maloŵe ndema jagaliji kwa
Nnungu galiji maloŵepe ngaŵa mundu. Kwanga kwa chiwusyo chaŵili nikwanti:
Maloŵe galakwega ni ga Nnungu gakuti, ‘M’be’ soni akasagakamulichisyaga
masengo pandema jaakusaka gumba chindu chilichose pakuchilamula kuti: ‘M’be’
basi nichikasaŵaga. Mpela pa GENESIS: 1/3 “Sano Nnungu jwatite: ‘Kulanguche,’
basi nikwalangwiche.” Nambo soni QUR’AN 16:40 Chisimu liloŵe Lyetu pa
chindu chilichose pati tuchisachile (kuti chipatikane), tugambaga kuchisalila kuti:
“Chiŵe.” Basi ni chikisaŵaga. Gopolela kuti chilichose chachikasagumbidwaga ni
Nnungu chikasagumbidwaga kupitila m’maloŵe galakwega, mpela pa YOHANE:
1/3 “Nnungu jwagumbile yosope kupitila mwa Jwalakwe (maloŵe gakuti: m’be),
soni pangali chilichose chachagumbidwe pangali Jwalakwe (maloŵe gakuti: m’be).”
Ni ligongo lyakwe soni Isa nombe najo jwagumbidwe kupitila m’maloŵe gagogo,
mpela QUR’AN 4:171 … soni (juŵele chiumbe chagumbidwa ni) liloŵe Lyakwe
(lya Allah lyakuti: “M'be!”) lyaŵaliponyisye kwa Maryam … Nambo soni
QUR’AN 3:45 (Kumbuchilani) katema kaŵaŵechete Achimalaika kuti: “E mmwe
Maryam! Chisimutu Allah akuntagulila abali jakusengwasya ja (kuti chim'beleche
mwanache ni) liloŵe lyakuumila Kukwakwe (mwangali kusimangana ni ŵalume,
nambo pagamba kunsalila kuti: ‘ŵelekani’ mmwe ni kuŵeleka), lina lyakwe
chachiŵa Masihi Isa mwanache jwa Maryam, jwakuchimbichika pa duniya ni ku
Akhera kwakwe, soni ni jumpepe mu ŵakuŵandichisyidwa (kwa Allah).” Sano
kuŵecheta kwanti: “…soni jwaliji Nnungu,” kapena kuti: “…sano maloŵe ni
Nnungu,” kwakukusimanikwa pa YOHANE: 1/1 nganikuŵa kwakuona, ligongo
Akilisito ŵandanda ŵagalagatila Nnungu jumo ŵaŵalasile kuti: “…soni galiji ga
Nnungu,” kapena kuti: “…soni Maloŵego ga Nnungu,” gopolela kuti maloŵego ga
Nnungu ngaŵa kuti maloŵego ni Nnungu, nambo kutindanya kwatendekwe ndema
jajaliji Baibulo mchiŵecheto cha Chigiriki paliloŵe lyakuti ‘THEOU,’
lyalikupeleka mate gakuti ‘ga Nnungu’ kulosyo usyene, ni kuŵika mmalo mwakwe
liloŵe lyakuti ‘THEOS’ lyalikupeleka mate gakuti ‘Nnungu’. Ingaŵe yanti maloŵe
ga Nnungu gali Nnungu nikuti milungu jingaliji jangaŵalanjika. Ligongo Baibulo
jikasakolanjidwa maloŵe ga Nnungu, nombenajo QUR’AN jikasakolanjidwa
maloŵe ga Nnungu, nambo soni maloŵe ga Nnungu gali gamajinji kupunda chindu
chilichose, mpela mwajikuŵechetela QUR’AN 31:27 Soni ingaŵe kuti itela
97
yosope yaili pa chilambo yaliji mapensulo, sano mbwani (nikuŵa wino
wakulembela), ni kujijonjechesya panyuma pakwe ni mbwani sine nsano nasiŵili;
maloŵe ga Allah nga nganigamala … Nambo soni namuno ingaŵe yanti Isa
jwapali pandanda kwinani pampepe ni Nnungu nga nganiyintendekasya Isajo kuŵa
Nnungu, ligongo Paulo ŵansasile mundu jwanganakola ndanda namuno mbesi
jwajuli Melkizedeke nambo nganijukolanjidwa kuti Nnungu, mpela pa AHEBRI:
7/3 “Ya babagwe kapena mamagwe kapena achinangologwe, pangali chilichose
chachalembedwe. Juli mpela mwanache jwa Nnungu, jukwendelechela kuŵa imamu
mpaka kalakala.” Aju ni jwakaŵajilwe kuŵa jumpepe m’milungu jitatu ligongo
kutandila babagwe, mamagwe, achalongo achimijakwe, kupagwa kwakwe namuno
kuwa kwakwe ngayikumanyika. Kutendaga Isa mamagwe akumanyika kuti
Maryam, nambo soni achalongo achimijakwe, kupagwa kwakwe ikumanyika nambo
soni ilembedwe, nambo soni naga mwajikuŵechetela Baibulo nikuti namuno chiwa
chakwe chikumanyika.

ŴAKUSAKA GALAGATILA NNUNGU JUMO AJAWULE KWAPI?

Ndema jajwaliji Isa pa chilambo chapasi mpela Ntenga jwa Allah, ŵandu ŵa jele
ndemajo ŵalamulidwaga kuti ankuye Isajo kuti akayiche kwa Allah, ligongo litala
lyakuja kwichila kwa Allah lyaliji mwa Isape basi, mpela mwajukuŵechetela Isa pa
YOHANE: 14/6 “Isa ŵan’janjile kuti: ‘Une ni litala, yakuona nambo soni umi,
pangali mundu jwampaka ayiche kwa Atati naga ngapitila mwangune.” Yalumo soni
achimitenga wosope ŵakala, jwalijose pa ndema jakwe jwaliji litala lilyolyopelyo
lyakuja kwichila kwa Allah. Sano Isa mpela Ntenga jwagalagatila Nnungu jumo,
jwasalile ŵandu ŵakwe ŵagalagatila Nnungu jumo kwakuŵajilwa kwaula ni
jwakuŵajilwa kunkuya mpela litala lyakuja kwichila kwa Allah patatyoche Isajo,
mpela mwajukuŵechetela pa YOHANE: 16/13-14 “Nambo pachijuyika Nsimu
jwakumanyisya yakuona jula tachin’jiganya yakuona yosope. Pakuti ngasijuŵecheta
yakuumila kwa Jwele jikape iyayi, nambo iliyose yatachinsalilaga Atati, ni
yajuchiŵechetaga. Soni juchimmanyisya ŵanganyammwe ichindu yam’bujo. (14)
Juchinjimbichisya une, pakuti juchijigala yakuuma kukwangu nikummanyisyaga.”
Nambo soni YOHANE: 14/26 “Nambo Namangoswe jula, Nsimu Weswela
jwatachintuma Atati mu lina lyangu, ni jwatachin’jiganya yosope, soni
juchinkumbusya ŵanganyammwe yosope yanansalile.” Sano Nsimu Weswela
wakumanyisya yakuona jwali Namangoswe jwelejotu mundu jwajuli Ntume jwa
yakuona ngaŵa kakuoneka mpela kangunda kakatulwiche pa lisiku lyakunsingula
Isa iyayi, mpela pa 1 YOHANE: 4/1-2 “Jenumanja ŵakunonyeledwa,

98
ngasin’gambaga kulupilila nganisyo silisyose, nambo nsilinjeje kaje nganisyosyo
kuti nnole naga sili syakuumila kwa Allah. Paja achimitenga ŵajinji ŵaunami
ajenele posepose. (2) Tinkomboleche kuwumanyilila Nsimu wa Allah mwanti sayi:
jwalijose jwakwitichisya kuti Isa Nkilisito jwajisile kuŵa mundu, jwalakwe ni
jwakuumila kwa Allah.” Achalongo achimijangu chikwelele Isa kwinani ana ni
nduni juŵayiche mu lina lya utume mpela wa Isa nikwisa kwitichisya yanti Isa
jwaliji mundu ngaŵa Nnungu nikunchimbichisya Isajo? Chijango chakwe nichanti:
Ntenga Muhammad . Ligongo ni jwelepejo jwajwayiche kuŵecheta yanti Isa
jwaliji mundu ngaŵa Nnungu, mpela pa QUR’AN 5:75 Masihi (Isa) mwanache
jwa Maryam nganaŵa jwinepe ikaŵeje Ntenga basi, pamasile papite paujo pakwe
achimitenga (ŵane), nombenao mamagwe ŵaliji ŵakuonaonape, ŵanaŵaŵilio
ŵaliji nkulya yakulya (mwaakulilaga jwalijose, ana Nnungu kuŵa nkulya?) Nambo
soni Muhammad  ŵanchimbichisye Isa kwannope, mpela pa QUR’AN 3:45
(Kumbuchilani) katema kaŵaŵechete Achimalaika kuti: “E mmwe Maryam!
Chisimutu Allah akuntagulila abali jakusengwasya ja (kuti chim'beleche mwanache
ni) liloŵe lyakuumila Kukwakwe (mwangali kusimangana ni ŵalume, nambo
pagamba kunsalila kuti: ‘ŵelekani’ mmwe ni kuŵeleka), lina lyakwe chachiŵa
Masihi Isa mwanache jwa Maryam, jwakuchimbichika pa duniya ni ku Akhera
kwakwe, soni ni jumpepe mu ŵakuŵandichisyidwa (kwa Allah).” Nambo soni
Muhammad  ni juŵayiche ni chitabu cha Qur’an chachikunswejesya Isa ku ndamo
jakulikwesya mpela mwachikuŵechetela chitabucho ya mwajwaŵechetele Isajo
nsyene pa Qur’an 19:32 Ni kwatendela yaukoto mama ŵangu, ni nganandenda
kuŵa jwakulikwesya, kapena jwantapane. Nambo soni Paulo jwaliji nkum’bomba
Allah ya kwika kwa Nsimu Weswela ni kulondesyaga ya masengo gakwe
gachiuchikamula patiuchiyikapo mpela mwajukuŵechetela pa AEFESO: 1/17
“Soni ngasawombaga kuti Nnungu jwa Ambuje Isa Nkilisito, Atati
ŵauchimbichimbi, ampe Nsimu Weswela (Muhammad), jwatachimpa lunda,
nikwisa kun’juwula Allah kukwenu, kuti mummanye kusyesyene.”
Nambo ŵandu ŵane akasalimbichila kuŵecheta kuti: Nsimu walakweu ni Nsimu
Weswela wakuoneka mpela malamba ga moto ganti mpela ndimi soni wayiche pa
ung’ando wa Pentekoste, mpela pa ITENDO: 2/1-13. Nambo yakuona yakwe
niyanti Nsimu walakweu ngaŵa ni awula wajwalochesye Isa kuti uchiyika iyayi,
nambo soni ngaŵa ni awula wajwaŵendaga Paulo kwa Allah kuti uyiche iyayi.
Nguŵecheta maloŵe galakwega pa magongo igala:-
1. Masengo gawayichilaga Nsimuo kutenda, mpela mugaŵelele malemba pa
YOHANE: 16/13-14 Isa jukuti: “Nambo pachijuyika Nsimu jwakumanyisya

99
yakuona jula tachin’jiganya yakuona yosope. Pakuti ngasijuŵecheta yakuumila kwa
Jwele jikape iyayi, nambo iliyose yatachinsalilaga Atati, ni yajuchiŵechetaga. Soni
juchimmanyisya ŵanganyammwe ichindu yam’bujo. (14) Juchinjimbichisya une,
pakuti juchijigala yakuuma kukwangu nikummanyisyaga.” Nambo soni pa
AEFESO: 1/17 “…jwatachimpa lunda, nikwisa kun’juwula Allah kukwenu, kuti
mummanye kusyesyene.” Ana Nsimu wawayiche pa Pentekoste wamanyisye
yakuonachi? Nambi wajiganyisye ichichi? Kapena maloŵechi gawaŵechete
pakun’juwula Allah kukwao kuti ammanye kusyesyene? Kapena lundachi
lwawapeleche?

2. Kwika kwa Nsimu Weswela kwakwatendekwe pa Pentekoste kwaliji


kwanilisya kulochesya kwa ntume Yowele ngaŵa Isa, mpela mwajukuŵechetela
Petro pa ITENDO: 2/16 “Nambo yalakweyi ni ayila yajwalochesye ntume
Yowele…” Gopolela kuti kulochesya kwa Isa kwakwika Nsimu wakumanyisya
yakuona kwaliji nkanikukwanilisyidwepe namuno Pentekoste jili jipite, kwikanila
pajwayiche Ntume Muhammad  pa chilambo chapasi nikutanda kulalichila ya
Allah nipakwakwanilisyidwe kulochesya kwa Isa.

3. Nsimu wawayiche pa Pentekoste pakwete pawayiche namuno Isa


nkanapagwe, ali apali nambo soni ali apite kwinani mpela yatukuti pakuŵalanga mu
asi ndimesi: LUKA: 1/15, LUKA: 1/41, LUKA: 2/26, LUKA: 3/22 nambo soni
YOHANE: 20/22. Kutendaga Nsimu wajwapeleche chilanga Isa kuti uchiyika
nganiuyicheje nikala kose, mpela mwajukuŵechetela Isa pa YOHANE: 16/7
“Nambope ngunsalila yakuona, kuti kuli kwambone nnope kukwenu kuti Une
ndyoche. Pakuti naga ngatyoka Namangoswe jula ngasijuika kukwenu. Nambo naga
njaule, chingantumisye kukwenu.” Achalongo achimijangu ndime jalakweji
jikutusalila kuti: Namangoswejo nganijuyicheje pa chilambo chapasi Isa
nkanatyochepo. Nambo soni jikutuwunda yanti: Kuli kwambone nnope kunkuya
Namangoswe jwa yakuona jwaali Muhammad  kumpunda kuŵa ni Isa pa chilambo
achino chapasi.

Naga nkunkulupilila Muhammad  pakwinjila mu Usilamu tinchin’galagatila


Nnungu jumpepe basi, mpela mwajikuŵechetela QUR’AN 3:64 Jilani: “E
jenumanja achimisyene chitabu (Ayuda ni Akilisito)! Ikani kuliloŵe
lyakulungamika (lyachitulandane) chilikati chetuwe ni jenumanja, lyanti
‘Tukan'galagatilaga (jwinepe) ikaŵeje Allah, ni tukam'bwanganyaga ni chilichose,
soni ŵane mwetuwe akatenda ŵane kuŵa milungu kunneka Allah.” Nambo naga
akugalauka (kuleka lyele liloŵeli), basi jilani: “Ŵichilani umboni wanti uwwe
chisimu chene tuli Asilamu (ŵakulipeleka kwa Allah).” Nambo soni naga
100
nkunkulupilila Muhammad  tim’be nkujikulupilia mitume josope kuwanganya ni
Isa jwakwe, mpela mwajikuŵechetela QUR’AN 2:136 Ŵechetani (jenumanja
Asilamu pakwasalila Ayuda ni Akilisito) kuti: “Uwwe tukulupilile mwa Allah, ni
yaitulusyidwe kukwetu (jajili Qur’an), ni yayatulusyidwe kwa Ibrahima, Ismaila,
Isihaka, Yaakubu ni isukulu yakwe, ni yaŵapedwile Musa ni Isa, ni yaŵapedwile
Achimitume kuumila kwa M’mbuje gwao, ngatukulekanganya chilikati cha
jumpepe mwa ŵanganyao, soni uwwe Kukwakwe tukulipeleka (pakuŵa
Asilamu).” Nambo soni naga nkunkulupilila Muhammad  timummanye kusyene
Nnungu jwa wayiche Nsimu Weswela (Muhammad  kupitila mu Qur’an)
kukun’juwulila ŵanganyammwe, mpela mwajukuŵechetela Nnungu kuwusalila
Nsimu Weswela (Muhammad ) pa QUR’AN 112:1-4 kuti: Jilani: “Jwalakwe ni
Allah Jumpepe. Allah pe ni jwakun'jegama. Nganaŵeleka soni nganaŵelechedwa.
Soni nganakola jwakulanda najo ata jumo.”

Achalongo achimijangu gatendelani masengo maloŵega kuti nkapotela. Basi


panyuma pakuŵecheta gele maloŵega, ngum’benda Nnungu jumo jwakuŵajilwa
kun’galagatila jwali Allah kuti: Lumbili losope lwene alapikwe Allah, M'mbuje
jwa iwumbe yosope. Jwaukoto wejinji, Jwachanasa channope. Nsyene Lisiku
Lyamalipilo. Kwele Jikape tukwagalagatila, soni Kwele Jikape tukwaŵenda
chikamuchisyo. Tujongolelani kwitala lyagoloka. Litala lya aŵala ŵanya
ŵamwapele chindimba, ngaŵaga ŵaŵatumbililidwe (aŵala ŵaŵaimanyi yakuona
nikuileka), kapena ŵaŵasokonechele (aŵala ŵaŵailesile yakuona ligongo lya
ujinga ni kupotela).192

192
Qur’an 1 (Al-Fātiha), Aya: 1-7.
101
YA NKATIMU
Ntwe Lisamba
MALOŴE GANDANDA: …………………………………………………...….………….………2

MAGONGO GAKUTUNJILA CHITABUCHI: ………………………………..……………………3

CHIPANDE CHANDANDA: TAUHIDI MU QUR’AN NI SUNNAH .................................................4

CHITIMATIMA CHA TAUHIDI: .....................................................................................................5


Mate ga Tauhidi ni Aqidah: ………………………………….........................................................5
Kusosekwa kwa chikulupi chakuona ni kachilajile kakwe: ……………………………………….5
Ndandilo ja Tauhidi ku ntundu wa mundu: ………………………………………………………..5
Kwakuchipatila chikulupi chakuona: ……………………………………………………………..6
SICHI SYA IMᾹNI (KULUPILILA): ………………………………………………………………..7

Mate ga Imāni: …………………………………………….………………………………………7


SICHI NSANO NALUMO SYA IMᾹNI NI UMBONI WAKWE: ……………………………………7

LUSICHI LWANDANDA: KUNKULUPILILA ALLAH JWAPENANI KUSYENE: …………......….8

Mate ga kunkulupilila Allah Jwapenani kusyene: …………............................................................8


SANO KUNKULUPILILA ALLAH JIKAPE KUKUSANYA MITUNDU JITATU JA TAUHIDI:
……………………………………………………………………………………………………..8
NTUNDU WANDANDA: TAUHIDI JA UMBUJE: …………………………………………………8

Kujikunda akuwanganya Allah ni isanamu Tauhidi ja Umbuje: …………..………………………9


NTUNDU WAŴILI: TAUHIDI JA ULUNGU: ……………………………………………………...9

Ligongo lyakwagumbila ŵandu ni majini: ………………………………………..........................9


Kusosekwa kwa Tauhidi ja Ulungu: ………………………………………………….………...…9
Liloŵe lya Tauhidi (La ilaha illa Allah): ………………………………………………….…..….10
Sichi syakwe siŵili: ………………………………….…..............................................................10
Malamusi gakwe: ………………………………………………………….………………....….10
Ukoto wakwe: ………………………………………………………………………….……..….10
NTUNDU WATATU: TAUHIDI JA MENA NI MBIILI: ………………………….…….…….…….11

Kulekangana kwa chilikati cha mate ga mbiili sya Allah jwapenani kusyene ni mwasiŵelele:
……………………………………………………………………………………………………11

102
Kusala sine mu mbiili sya Allah Jwapenani kusyene: …………....................................................12
Mena ga Allah gagali gambone nnope: ………………….............................................................12
Yakuyichisya yakulupilila mena ga Allah ni mbiili syakwe: …………………………………….12
IBADA (MAPOPELO): …………………………………………………………………………...13

Mate ga Ibada: ………………………...........................................................................................13


Malamusi gakutendekasya kuti masengo gakundidwe: ……………………………….…………13
Kusosekwa kwa kun’jikapichisya Allah ibada: ……………………………...………….…….…13
JINE MWA MITUNDU JA IBADA: …………….………….……………………….………….….14

DUWA (CHIŴENDO): ……………………………………………………………………..…….14

Ndaŵichi ikundisyidwa kuŵenda chikulupusyo ku chiumbe: …………………………………..14


WOGA: …………………………………......................................................................................15

KUSACHILILA UMBONE: ………………...…………………………………………………….16

KUPWATIKANYA WOGA NI KUSACHILILA UMBONE: ………………………………………………….16


CHINONYELO: ……………………….…..………………………………………….………….16
Chilosyo chanti kapolo jukwanonyela Ambujegwe Ŵapenani kusyene: ………………….........17
Matala gakwikanacho chinonyelo chakunnonyela Allah Jwapenani kusyene: …………..............17
TAWAKKUL (KWEGAMILA): …………………………….…….………………………………17

Kutenda matala gakupatikanila ichindu ngakukutindana ni kwegamila: ………………………..18


KUSIKITA INYAMA YAKUPELECHELA MBEPESI: ……………………………………………18

LUSICHI LWAŴILI: KWAKULUPILILA ACHIMALAIKA: …...…………………………………18


Malaika ni chichi: …………………………………………………………………………….….18
Mbiili sya Achimalaika: ……………………………………………………………………...….19
Masengo ga Achimalaika: ……………………………………………………………….....……19
Isogosi yakwakulupilila Achimalaika: ……………………………….………………………….20
LUSICHI LWATATU: KUIKULUPILILA ITABU YA ALLAH YAKUJUWULIDWA:
…………………………………………………………………………………………………....20
Mate ga itabu ni kusosekwa kwa kuikulupilila: ………...………….……………………………20
Chiŵalanjilo cha itabu ni mena gakwe: ……………………………….………………………....20
Kutindanyisyidwa kwa itabu yakala: …………………………………………………………….21
Kujikulupilila Qur’an jakuchimbichika: …………………………………....................................21

103
Isogosi ya kuikulupilila itabu: ……………………………………………………………………22
LUSICHI LWANCHECHE: KWAKULUPILILA ACHIMITUME: ………………….………..…….22

Mate ga ntenga ni ntume: ………………..…………………………………………………….…22


Mate ga kwakulupilila achimitenga: ……………………………………………….…………….22
Utume ukasaŵaga kusagulidwa: ………………………………………………………………...23
Chiŵalanjilo ni mena gao: ………………….................................................................................23
Ntwe wa utenga wa achimitenga: ……………………………….………………...………….….23
Yakuŵajilwa uwwe kwatendela achimitenga: ………………………………………..………….24
KUNKULUPILILA NTUME JWETU MUHAMMAD : …………………………………………24

Yakusosekwa pakutendela umboni wanti Muhammad  ntenga jwa Allah: …………...……….24


Kupunda kwa ntenga Muhammad  ni kusala ine mu isimosimo yakwe: ………………………25
Isimosimo yakwe: …………………..............................................................................................25
Isogosi ya kwakulupilila achimitenga – ntendele uŵe pa ŵanganyao: ………………….……….25
LUSICHI LWANSANO: KULUPILILA YA LISIKU LYAMBESI: ….………………………….….26

Mate ga Lisiku Lyambesi: ……………………………………………….....................................26


Mate gakulupilila ya Lisiku Lyambesi: ………………………………….……………….……....26
Fitina ja mwilembe: ………………………………………………...............................................26
Ntendele wa mwilembe ni ipotesi yakwe: ………………………….……….................................27
Kwimuka mmalembe ni kusonganganyisyidwa: …………………………………………...……27
Mwatachitamila ŵandu pa luŵala lwansongangano: …………………………………………….28
Chiŵalanjilo ni malipilo: ……………...........................................................................................28
Chisima: ………………………..………….………………………….........................................29
Sikelo: ……………………………………………………………….………..............................29
Nnatu: ……………………………………………………............................................................29
Mbepo ni Moto: ………………………………………………………...……………….……….30
LUSICHI LWANSANO NALUMO: KULUPILILA YA MPANGO WA ALLAH: ……………….…..30

Mate gakulupilila mpango wa Allah: …………...…….…………………………….……………30


Dalaja syakulupilila mpango wa Allah: …………………..…….….………………….…………30

104
Isogosi yakulupilila mpango wa Allah: …………………………………………………………..31
YAKONANGA TAUHIDI NI CHIKULUPI KWISA SONI YAIKASAPUNGULAGA KWANILA
KWAKWE: ……………………………………………………………………………………….32

CHAKONANGA CHANDANDA: UKAFILI: ………………………………….………………….32

Mate gakwe: …………………………….……………………………………………………….33


UKAFILI
ULI MITUNDU JIŴILI: NTUNDU WANDANDA: Ukafili wekulungwa:
…………….………………………………………………………………………………...……33
NTUNDU WAŴILI: Ukafili wamwana: ………………..….………………………….…….……34

ILANDANYO YA MALOŴE NI ITENDO YAILI MU UKAFILI WEKULUNGWA: ……………….35

CHAKONANGA CHAŴILI: NIFᾹQ (UNAKUNAKU): …………..................................................36

Mate gakwe: ……………………………………..........................................................................37


UNAKUNAKU ULI MITUNDU JIŴILI: NTUNDU WANDANDA: Unakunaku wachikulupi:
……………………………………………………………………………………………………37
NTUNDU WAŴILI: Unakunaku wa itendo: ……………..……………………………….………37

YAKUYICHISYA YA UNAKUNAKU KWA MUNDU KWISA SONI KWIKUGA: …….………....38

CHAKONANGA CHATATU: SHIRIKI (GALAGATILA ISANAMU): ……………………………39

Mate gakwe: ……………………………………………….…………………………….………40


LIGONGO CHICHI TUKULIJIGANYAGA SHIRIKI? ………..........................................................40

LITALA LYAKUTENDEKWELA SHIRIKI: ………………………………………………………40

ANA SHIRIKI JIKUTENDEKWAGA MU AWUNO UMATI UNO? ……………………………….40

MITUNDU JA SHIRIKI: ……………………………..….…...........................................................41

Shiriki jekulungwa: …………………………………………………………………….………..41


Shiriki jamwana: …………………………………………………………………………………41
Yakuyichisya yakusakala ya shiriki kwa mundu kwisa soni kwikuga lya ŵandu: ………..….….41
KUŴECHETA YA KAONECHE KANE KA ITENDO YA SHIRIKI: …………………..……….…43

RUQA: …………...........................................................................................................................44

MITUNDU JAKWE NI MALAMUSI GA NTUNDU ULIOSE: …………………………………..….44

NTUNDU WANDANDA: Ruqyat jakundisyidwa: …………………………………….………….44

Malamusi ga Ruqyat jakundisyidwa: …………………………………….…………..………….44


Katende kake: ………………………............................................................................................44
105
NTUNDU WAŴILI: Ruqyat jakanyisyidwa: …………..................................................................45

TAMAIM (ILISI): ……………………………………………………………..……………….…45

Mate gakwe: ………….……………………………….………………………….…….…….….45


MITUNDU JAKWE NI MALAMUSI GA NTUNDU ULIOSE: ……………………….……....…….45

NTUNDU WANDANDA: ………………………………………….…………………….…....……45

NTUNDU WAŴILI: …………………………………………......................................................45

Yakuŵajilwa kutenda nsilamu ku ruqyat ni ilisi ya shiriki: ………….…………………….……..46


TABARRUK (KUSAKA UPILE) KU CHITELA, LIGANGA NI INE YANTI IYYO: …….………....46

Mate ga Tabarruk: ……………………………………………………………………………….46


Lilamusi lya kusaka upile: …………………................................................................................46
KULIŴILANJILA KUIMANYA YAKUSISIKA: ……………..........................................................47

Mate ga yakusisika: …………………………….……….…………………….…………………47


Lilamusi lyakuliŵilanjila kuimanya yakusisika: …………………………………………….…..47
Mitundu ja kuliŵilanjila kuimanya yakusisika: ……………………………………………....….47
USAŴI: …...…………………………...........................................................................................47
Mate ga usaŵi: ……………………………………………………….…………………………..47
Lilamusi lya usaŵi: ………………………………………………………………………………48
UBIMBI NI ISANGO: ………………………………………………………………………….…48

Mate ga ubimbi ni isango: …………………………………………………….………………….48


Lilamusi lya ubimbi ni isango: …………………………………………………….……………..48
KOGOYA KWA ABIMBI, ASAŴI NI ŴAYISANGO KWIKUGA LYA ŴANDU: ……….....…….48

KULUMBIKANA KWAKUPALI SIKATI JA USAŴI, UBIMBI NI ISANGO NI SHIRIKI:


…………………………………………………………………………….……………………....49

UBIMBI WA NDONDWA: ………………………….………………….........................................49

Mate ga ubimbi wa ndondwa: ……………………………………………………………………49


Lilamusi lya abimbi ŵa ndondwa ni ŵaakwawula ku ŵanganyao: ……………………….…….49
KUCHIMBICHISYA MISATI NI MALO GAKUJA KUSULU, KUPELECHELAKO MBEPESI NI
KUTAŴILA NASILI: ………………………………………………….………………………………...49

MALOŴE GANDANDA: …………………………………………………………………………49

MATE GA MISATI NI MALO GAKUJA KUSULU: …………………………………………………....50

106
LILAMUSI LYAKUCHIMBICHISYA MISATI NI MALO GAKUJA KUSULU, NI KUPELECHELAKO
MBEPESI: ………………………………………………………………………………………...50

INE MU YAKUYICHISYA YAKUSAKALA KU YAUKOLEKO YALAKWEYI: ……………………51

KUSULU MALEMBE: …………....................................................................................................51

Lilamusi lyakusulu malembe: ………………………………………………...………………….51


Ana kusosekwa kwa kusulu malembe kuli kwa achalumepe? ………………………..…………51
Magongo gakundisyila kusulu malembe: ……………………….……………………………….52
Duwa jakuomba pa kusulu malembe: ……………………………………………………………52
Kusulu malembe kwaukoleko: …………………..........................................................................52
Lilamusi lyakutwa ulendo wakuja kusulu malembe: …………………………………………….53
Lilamusi lya kuŵaka malembe mwakwesya, kugasalalisya ni ine yanti iyyo: ….……………….53
TAWASSUL (KULIŴANDICHISYA KWA ALLAH) NI MALAMUSI GAKWE: ………………......55

Mate ga Tawassul: ……………………………………………………………………….……....55


Mate ga Wasiila mu Qur’an Jakuchimbichika: ………………………………………..................55
IPANDE YA TAWASSUL: ………………………………………………………….………….55
Tawassul jakundisyidwa: …………………………......................................................................56
Kuliŵandichisya kwa Allah kupitila mmena gakwe ni mbiili syakwe: ………….……………….56
Kuliŵandichisya kwa Allah kupitila mu itendo yambone: ……………........................................56
Kuliŵandichisya kwa Allah kupitila mu duwa jakuŵenda mundu jwambone: …..........................57
Tawassul jakanyisyidwa: ………………………………………………………………………...57
WALIYYU (NSYOŴE) NI WALAYA (USYOŴE) MU USILAMU: ………….................................58

Mate ga Walaya (Usyoŵe): …………………………………………….………………….…….58


Mbiili sya isyoŵe ya Allah: …………………………………......................................................58
Achimitenga niŵali ŵambone nnope (pa uchimbichimbi) kuipunda isyoŵe yosope ya Allah: ….59
SHAFAA’H (UWOMBOSI): ……………………………………………………………………....60

Mate gakwe: ………………………………………….………...…………………………….….60


MITUNDU JAKWE: ………………..........................................................................................................60

Uwombosi wakundisyidwa: ………………………………………………………………….….60


Uwombosi wakanyisyidwa: ……………………………………………………….…………….60

107
Uwombosi wakundidwa ni malamusi gakwe: …………………………………………………..61
Kogoya kwa kuŵenda uwombosi kwa ŵandu ŵawe kapena ŵanepe ŵangaŵaga Allah: ………61
Mitundu ja uwombosi wakundisyidwa: ……………………….……………...…………….……62
Uwombosi wakuŵendedwa ni Ntenga  jikape: …………………………………………..…….62
N’DINGO WA SAMBI SYEKULUNGWA NI LILAMUSI LYA NKUSIPANGANYA, NAMBO SONI
UNGASIMICHISYA YAKWINJILA KU MBEPO KAPENA KU MOTO JWALIJOSE MWA ASILAMU
IKAŴEJE UKAPATIKANE UMBONI: …………………………..…..............................................63

Mate gasambi syekulungwa: ……………….…………………….…….………………………..63


Mate ga sambi syamwana: …………………………………………………….…………………64
Umboni wagaŵanya sambi: …………..…………………………………………………….……64
Lilamusi lya jwatesile sambi syekulungwa: ……………………………………………………..64
Maumboni ga Ahl-Assunah pa yanti jwakupanganya sambi syekulungwa nganijuŵa kafiri: .….64
Ungasimichisya yakwinjila ku Mbepo kapena ku Moto mundu jwantijwanti ikaŵeje ni umboni:
………………………………………………………………………………………………...….65
BID‘A (YASYUSYA) NI KOGOYA KWAKWE MU DINI: ………….…………………………..…66

Mate ga Bid‘a: ………………………………………………………..………………………….66


Kogoya kwa yasyusya: ………………………………………………..........................................66
Magongo gakutendesyaga kuti yasyusya isyusyidwe: …………………………………...............68
Lilamusi lya yasyusya ni mitundu jakwe: ………………………………………………….....….68
AHL-ASSUNAH WAL-JAMAA (ŴAKUYA SUNNAH NI LIKUGA): ……………………………..69

Mate ga Ahl-Assunah Wal-Jamaa: ………………………………………………………………69


Mbiili syaakumanyika nasyo: …………………….………………………………...……………69
KUSOSEKWA KWAKUNNONYELA NTENGA , MATE GAKWE NI MWAMPAKA
KUTENDEKWELE: ……………………………………………………….……………………...71

Kusosekwa kwakunnonyela Ntenga : ………………………………….....................................71


Mate gakunnonyela Ntenga  ni mwampaka kutendekwele: ………..………….……………….72
Umundu wa Ntenga : ………………………………………………………………………….72
Uchimbichimbi wa Ntenga  m’mitima mwa ŵakulupilila: ………………………....................73
Ana kunnapilila Ntenga  mwakusumba mpika kuukamulana ni kunnonyela? ……..…………73
ŴA KUNYUMBA KWA NTENGA : …………………………………..………….………….…….…74

108
Ana ŵa kunyumba kwa Ntenga  ni ŵani? …………….……………………………….…….….74
Umboni wakulosya umbone wa ŵa kunyumba kwa Ntenga : ………………………………….74
Yakuŵajilwa kwatendela ŵa kunyumba ja Ntenga : …………………………………….……..74
YAKUŴAJILWA KUGATENDELA MASWAHABA : ……………………………………………...75

Mate ga Swahabi: …………………………………………………………………………….….75


Ma Aya ga mu Qur’an gakuŵecheta ya umbone wao: …………………………………………...75
Lilamusi lyakutukana Maswahaba: ……………………………………………….….………….76
Nganisyo sya Ahl-Assunah pa Maswahaba: ………………….....................................................77
YAKUŴAJILWA KWATENDELA MAKHALIFA (ACHINNONGOLA) ŴAKONGOKA: ………...77

Ana makhalifa ŵakongoka ni ŵapi? ………………………………………….........…………….77


Uchimbichimbi wao ni kusosekwa kwa kwakuya: …………………………………….…….…..77
Ndema ja ukhalifa wakongoka: …………………………….........................................................77
Kugalekanganya (Makhalifa) pa uchimbichimbi: ……………………………………………….78
ŴANDU LIKUMI ŴAŴAPEDWILE ABALI JAKUSENGWASYA JAKUJA KWINJILA KU MBEPO:
…………………………………………........................................................................................78
YAKUŴAJILWA NSILAMU KWATENDELA ACHINNONGOLA WA USILAMU KWISA SONI
ŴANDU NSAPE: ………….…………………………………………………………………...…79

Lilamusi lyakumpikanila nnongola: ……………………………………………………………..79


KWAMUKA NTETO WA GAŴIKANA NI KUTINDANA NGANISYO PA DINI NI KOGOYA
KWAKWE: ……………………………………………………………………………………………….80

Kulimbikasya yakamulana pa yakuona: ………...…………………………………….…………80


Kutetela ya gaŵikana: ………………….……………………………………………………......80
Ana kutindana nganisyo kuŵele chanasa? .....................................................................................81
Magongo gakutendekasya kutindana nganisyo kwakuchimidwa: ……………………….……....82
Litala lyakulupuchila ku kugaŵikana ni kutindana nganisyo: ………………………………..…82
CHIPANDE CHAŴILI: TAUHIDI M’BAIBULO: …………...……………………………………84

CHILANGA CHAKALAKALA: ………….………...…………………………………….…….….85

NNUNGU NI JUMPEPE PANGALI SONI JWINE: …………………………………………………….85

KUTALIKANGANA NI ISANAMU: ……………………………………………………………………86

MBIILI SYA NNUNGU JUSYESYENE JWAKUŴAJILWA GALAGATILWA: …….….……..........88

109
CHILANGA CHASAMBANO: …………........................................................................................89

NNUNGU NI JUMPEPE PANGALI SONI JWINE: …………………………………………….......89

KUTALIKANGANA NI ISANAMU: ……………………..………….…………….….………….90


MBIILI SYA NNUNGU JUSYESYENE JWAKUŴAJILWA GALAGATILWA: …….........................90

ANA NAMBI ISA NKILISITO NCHENI? …………………………………………………………91

UUTAATU WA NNUNGU: ……………………………………………………………………….92

UUTAATU WA NNUNGU M'QUR’AN: ………………………………………………………………..92

UUTAATU WA NNUNGU M'BAIBULO: ………………………............................................................92

NAMBI ŴAAKUŴECHETAGA YA UUTAATU WA NNUNGU AKUIJIGALA KWAPI? ……..….94


Maloŵe gakuti: “Mwanache jwa Nnungu”: …………………....................................................94
Maloŵe gakuti: “Isa jwakuumila kwinani,” ……….…………………………………………..95
Maloŵe gakuti: “Isa ni Nnungu niŵamo,” ………….………………………………………….95
Maloŵe gakuti: “Jwam’bweni Isa ŵaweni Atati ligongo Atati akasaŵaga mwa Isa,”…...….96
Maloŵe gakuti: “Isa jukolanjidwaga kuti maloŵe soni jwapali ni kalape kwa Nnungu soni
jwaliji Nnungu,” ………………………………………………………………………………..96
ŴAKUSAKA GALAGATILA NNUNGU JUMO AJAWULE KWAPI: ……………………………......98

YA NKATIMU: ………………………………………………………………………...……….102

110

You might also like