P.S.

ALLEN, SELECTIONS FROM ERASMUS

(OXFORD, 1918)

CONTENTS
I An Ordination Examination
II A Domestic Affray
III A Winter Journey
IV An English Country-House
V A Visit to Court
VI Erasmus at Oxford
VII An Oxford Dinner Party
VIII Learning in England
IX A Journey to Paris
X Erasmus Renders Account of Himself to Colet
XI A Visit to Lambeth
XII A Letter to Aldus
XIII An Interview with Grimani
XIV A Conversation at Cambridge
XV An Encounter with Canossa
XVI Erasmus' Apologia Pro Vita Sua
XVII Erasmus' Reception at Basel
XVIII Bishop Fisher
XIX A Journey from Basel to Louvain
XX English Universities
XXI An Explosion at Basel
XXII Archbishop Warham. I
XXIII Archbishop Warham. II
XXIV The Lives of Vitrarius and Colet
XXV Colet and his Kinsmen
XXVI Thomas More
XXVII A Dishonest Londoner
XXVIII The Condition of English Houses
XXIX Fisher's Study at Rochester
Notes
Vocabulary
I AN ORDINATION EXAMINATION
Non ab re fuerit* hoc loco referre quid acciderit Davidi quondam episcopo* Traiectensi,* Ducis
Philippi cognomento Boni filio. Vir erat apprime doctus reique theologicae peritus, quod in
nobilibus et illius praesertim dicionis episcopis profana dicione onustis* perrarum est. Audierat
inter tam multos qui sacris initiabantur, paucissimos esse qui literas scirent. Visum est rem propius
cognoscere. In aula in quam admittebantur examinandi iussit sibi poni cathedram. Ipse singulis
proposuit quaestiones pro gradus quem petebant dignitate; hypodiaconis* futuris leviores,
diaconis* aliquanto difficiliores, presbyteris* theologicas. Quaeris eventum? Submovit omnes
exceptis tribus. Qui his rebus praeesse solent existimarunt ingens Ecclesiae* dedecus fore, si pro
trecentis tres tantum initiarentur. Episcopus, ut erat fervido ingenio, respondit maius fore dedecus
Ecclesiae, si in eam pro hominibus admitterentur asini et omnibus asinis stolidiores. Instabant ii
quibus* hinc aliquid emolumenti metitur, ut moderaretur sententiam, reputans hoc seculum non
gignere Paulos aut Hieronymos,* sed tales recipiendos quales ea ferret aetas. Perstitit episcopus,
negans se requirere Paulos ac Hieronymos, sed asinos pro hominibus non admissurum. Hic
confugiendum erat ad extremam machinam. Admota est. Quaenam? 'Si qua coepisti' inquiunt 'visum
est pertendere, salaria nobis augeas oportet; alioqui sine his asinis non est unde vivamus.' Hoc ariete
deiectus est erectus ille Praesulis* animus.

II A DOMESTIC AFFRAY
Erasmus Christiano S.D.*
Salve, mel Atticum.* Heri nihil scripsi, et consulto quidem; nam eram stomachosior. Ne roga* in
quem, in te inquam. 'Quid commerueram?' Verebar mihi insidias strui per te hominem
argutissimum. Suspectam habebam illam tuam pyxidem,* ne quid simile nobis afferret, quale ferunt
Pandorae* pyxidem Epimetheo; quam ubi recluseram, mihi ipsi succensebam qui fuissem
suspiciosulus. 'Cur igitur ne hodie quidem scripsisti?' inquies. Eramus occupatissimi. 'Quid tandem
negotii?' In spectaculo sedimus, sane iucundo. 'Comoedia' inquis 'fuit, an Tragoedia?' Utrumvis,
verum nemo personatus agebat, unicus duntaxat actus, chorus sine tibiis, fabula nec togata nec
palliata,* sed planipedia,* humi acta, sine saltatu, e cenaculo spectata, epitasis* turbulentissima,
exitus perturbatissimus. 'Quam, malum,' inquies 'mihi fabulam fingis?' Immo rem, Christiane,
refero.
Spectavimus hodie matremfamilias cum famula domestica fortiter depugnantem. Sonuerat diu
tuba ante congressum, convicia fortiter utrinque regeruntur. Hic aequo Marte discessum est,
triumphavit nemo. Haec in hortis, nos e cenaculo taciti spectabamus, non sine risu. Sed audi
catastrophen.* A pugna conscendit cubiculum meum puella, concinnatura* lectos. Inter
confabulandum laudo fortitudinem illius, quod voce conviciisque nihil cesserit dominae; ceterum
optasse* me ut quantum lingua valebat, tantundem valuisset et manibus. Nam hera, virago robusta
ut vel athleta videri posset, subinde caput humilioris puellae pugnis contundebat. 'Usque adeone'
inquam 'nullos habes ungues, ut ista impune feras?' Respondit illa subridens sibi quidem non tam
animum deesse quam vires. 'An tu putas' inquam 'bellorum exitus a viribus tantum pendere?
Consilium ubique valet plurimum.' Roganti quid haberem consilii, 'Ubi te rursus adorietur,' inquam
'protinus caliendrum detrahe' (nam mulierculae Parisiorum mire sibi placent nigris quibusdam
caliendris); 'eo detracto mox in capillos invola.'
Haec ut a me ioco dicebantur, itidem accipi putabam. Atqui sub cenae tempus accurrit anhelus
hospes; is erat Caroli regis* caduceator, vulgato cognomine dictus Gentil Gerson.* 'Adeste,' inquit
'domini mei, videbitis cruentum spectaculum.' Accurrimus, offendimus matremfamilias ac puellam
humi colluctantes. Vix a nobis diremptae sunt. Quam cruenta fuisset pugna res ipsa declarabat.
Iacebant per humum sparsa, hic caliendrum, illic flammeum.* Glomeribus pilorum plenum erat
solum; tam crudelis fuerat laniena. Ubi accubuimus in cena, narrat nobis magno stomacho
materfamilias quam fortiter se gessisset puella. 'Ubi pararem' inquit 'illam castigare, hoc est pugnis
contundere, illa mihi protinus caliendrum detraxit e capite.' Agnovi me non surdae cecinisse*
fabulam. 'Id detractum' inquit 'mihi venefica vibrabat in oculos.' Id non admonueram. 'Tum' inquit
'tantum capillorum evulsit quantum hic videtis.' Coelum ac terram testata est se nunquam expertam
esse puellam tam pusillam ac perinde malam. Nos excusare casus humanos et ancipitem bellorum
exitum, tractare de componenda in posterum concordia. Ego interim mihi gratulabar dominae non
subolere rem meo consilio gestam; alioque sensissem et ipse illi non deesse linguam.
Habes nostra ludicra; nunc ad seria. Duplicem mecum contentionem acceperas, scribendi et
munera mittendi. Altera te plane victum declaras, ut qui alienis manibus* mecum dimicare coeperis;
an infitiaberis impudens? Non arbitror, si quid frontis* est. Alteram ipse ne suscepi quidem, sed ultro
manus dedi. Literis longe vinceris, immo ne pugnas quidem, nisi ut Patroclus* Achillis armis.
Muneribus nolo tecum inire certamen. An poeta cum negotiatore? Quid simile?* Verum heus tu, ad
aequiorem concertationem provoco. Experire utrum tu me prius mittendo an ego te scribendo
defatigem. Hoc demum sit bellum dignum poeta, dignum institore. Tu si quid audes, accingere; ac
bene vale.
Parisiis.* Anno M.CCCC.XCVII.

III A WINTER JOURNEY

Guilhelmo* Montioio Comiti* Anglo Erasmus Roterodamus* S.D.
Pervenimus tandem et quidem incolumes, tametsi invitis (ut apparet) et superis et inferis. O
durum iter! Quem ego posthac Herculem, quem Ulyssem non contemnam? Pugnabat Iuno semper
poeticis viris infesta; rursum Aeolum* sollicitarat; nec ventis modo in nos saeviebat, omnibus armis
in nos dimicabat, frigore acerrimo, nive, grandine, pluvia, imbre, nebulis, omnibus denique iniuriis.
Hisque nunc singulis nunc universis nos oppugnabat. Prima nocte post diutinam pluviam subitum
atque acre obortum gelu viam asperrimam effecerat; accessit nivis vis immodica; deinde grando,
tum et pluvia, quae simul atque terram arboremve contigit, protinus in glaciem concreta est.
Vidisses* passim terram glacie incrustatam, neque id aequali superficie, sed colliculis acutissimis
passim exstantibus. Vidisses arbores glacie vestitas adeoque pressas, ut aliae summo cacumine
imum solum contingerent, aliae ramis lacerae, aliae medio trunco discissae starent, aliae funditus
evulsae iacerent. Iurabant nobis e rusticis homines natu grandes, se simile nihil unquam in vita
vidisse antea. Equis interim eundum erat nunc per profundos nivium cumulos, nunc per sentes
glacie incrustatos, nunc per sulcos bis asperos, quos primum gelu duraverat, deinde et glacies
acuerat, nunc per crustam quae summas obduxerat nives; quod quidem mollius erat quam ut equum
sustineret, durius quam ut ungulas non scinderet.
Quid inter haec animi Erasmo tuo fuisse credis? Insidebat attonito equo eques attonitus; qui
quoties aures erigebat, ego animum deiciebam, quoties ille in genua procumbebat, mihi pectus
saliebat. Iam Bellerophon* ille poeticus suo terrebat exemplo; iam meam ipse temeritatem
exsecrabar, qui mutae beluae vitam et una literas meas commiserim. Sed audi quiddam, quod tu
credas ex veris Luciani* narrationibus petitum, ni mihi ipsi Batto teste accidisset.* Cum arx iam
ferme in prospectu esset, offendimus omnia undique glacie incrustata, quae ut dixi in nivem
inciderat. Et erat tanta ventorum vis, ut eo die unus atque alter collapsi perierint. Flabant autem a
tergo. Itaque per declive montium me demittebam, per summam glaciem velificans, atque interim
hastili cursum moderans. Id erat clavi vice. Novum navigandi genus. Toto fere itinere obvius fit
nemo, sequitur nemo, adeo non solum saeva sed etiam monstruosa erat tempestas. Quarto vix
demum die solem aspeximus. Hoc unum ex tantis malis commodi excerpsimus, quod latronum
incursus timuimus minus; timuimus tamen, ut homines pecuniosos decebat.
Habes iter meum, adolescens generosissime idemque candidissime; quod ut durissimum fuit, ita
reliqua fuere secundissima. Vivi pervenimus ad Annam Principem Verianam. Quid ego tibi de huius
mulieris comitate, benignitate, liberalitate memorem? Scio rhetorum amplificationes suspectas
haberi solere, praesertim iis qui eius artificii rudes non sint. At hic me nihil allevare,* immo re vinci
artem nostram, mihi credas velim. Nihil unquam produxit rerum natura aut pudentius aut
prudentius aut candidius aut benignius. Quid de meo Batto iactitem, cuius pectore nihil habuit hic
orbis simplicius, nihil amantius?
Haec scribebam* in patriam* concessurus; deinde adamatam Lutetiam* repetam et has ipsas
literas fortasse praecurram. Ceterum de nostro convictu* nihil certi scribere licet. Tamen consilium
ex tempore capietur. Hoc unum tibi persuade, neminem vivere qui te magis ex animo amet quam
tuus Erasmus. Battus quoque meus, omnium et amorum et odiorum meorum socius, te pari caritate
prosequitur. Cura, mi Guilhelme, ut quam optime valeas.
Ex arce Tornenhensi pridie nonas Februarias.

IV AN ENGLISH COUNTRY-HOUSE
Erasmus Fausto Andrelino Poetae Laureato
Nos in Anglia nonnihil promovimus. Erasmus ille, quem nosti, iam bonus propemodum venator
est, eques non pessimus, aulicus non imperitus, salutat paulo blandius, arridet comius, et invita
Minerva* haec omnia. Tu quoque, si sapis, huc advolabis. Quid ita te iuvat hominem tam nasutum
inter merdas* Gallicas consenescere? Sed retinet te tua podagra; ut ea te salvo pereat* male.
Quanquam si Britanniae dotes satis pernosses, Fauste, ne tu alatis* pedibus huc accurreres; et si
podagra tua non sineret, Daedalum* te fieri optares.
Nam ut e plurimis unum quiddam attingam, sunt hic nymphae divinis vultibus, blandae, faciles,
et quas tu tuis camenis facile anteponas. Est praeterea mos* nunquam satis laudatus. Sive quo venis,
omnium osculis exciperis; sive discedis aliquo, osculis dimitteris; redis, redduntur suavia; venitur ad
te, propinantur suavia; disceditur abs te, dividuntur basia; occurritur alicubi, basiatur affatim;
denique quocunque te moves, suaviorum plena sunt omnia. Quae si tu, Fauste, gustasses semel quam
sint mollicula, quam fragrantia, profecto cuperes non decennium solum, ut Solon* fecit, sed ad
mortem usque in Anglia peregrinari. Cetera coram iocabimur; nam videbo te, spero, propediem. *
Vale, ex Anglia. Anno M.CCCC.LXXXXIX.

V A VISIT TO COURT
Edidimus olim carmen de laudibus regis Henrici septimi et illius liberorum, nec non ipsius
Britanniae. Is erat labor tridui, et tamen labor, quod iam annos aliquot nec legeram nec scripseram
ullum carmen. Id partim pudor a nobis extorsit, partim dolor. Pertraxerat me Thomas Morus, qui
tum me in praedio Montioii agentem inviserat, ut animi causa* in proximum vicum exspatiaremur.
Nam illic educabantur omnes liberi regii, uno Arcturo excepto, qui tum erat natu maximus. Ubi
ventum erat in aulam, convenit tota pompa, non solum domus illius verum etiam Montioiicae.
Stabat in medio Henricus annos natus novem,* iam tum indolem quandam regiam prae se ferens,
hoc est animi celsitudinem cum singulari quadam humanitate coniunctam. A dextris erat Margareta,
undecim ferme annos nata, quae post nupsit Iacobo* Scotorum regi. A sinistris Maria* lusitans,*
annos nata quatuor. Nam Edmondus adhuc infans in ulnis gestabatur. Morus cum Arnoldo sodali
salutato puero Henrico, quo rege nunc floret Britannia, nescio quid scriptorum obtulit. Ego, quoniam
huiusmodi nihil exspectabam, nihil habens quod exhiberem, pollicitus sum aliquo pacto meum erga
ipsum studium aliquando declaraturum. Interim subirascebar Moro quod non praemonuisset, et eo
magis quod puer epistolio inter prandendum ad me misso meum calamum provocaret. Abii domum,
ac vel* invitis Musis, cum quibus iam longum fuerat divortium, carmen intra triduum absolvi. Sic et
ultus sum dolorem meum et pudorem sarsi.

VI ERASMUS AT OXFORD
Erasmus Gulielmo Montioio Comiti Generoso S.D.
Si tu tuaque generosissima coniunx, socer humanissimus reliquaque familia valetis, est cur
maximopere gaudeamus. Nos hic quidem valemus perbelle, et indies bellius. Dici non potest quam
mihi dulcescat Anglia tua, idque partim consuetudine, quae omnia dura lenire solet, partim Coleti*
Charnocique Prioris humanitate, quorum moribus nihil fingi potest suavius, mellitius, amabilius;
cum his duobus amicis ego vel in extrema Scythia vivere non recusem. Idem quod scripsit Horatius,*
et vulgus interdum videre verum, res ipsa me docuit; cuius* hoc tritum nosti, quarum rerum
durissimi soleant esse aditus, eas felicius evenire. Quid nostro illo ingressu* fuit, ut ita dicam,
inauspicatius? At nunc secundiora indies omnia. Evomui taedium omne quo me quondam
nauseantem videbas. Quod reliquum est, te oro, meum decus, ut quando tum cum meus me animus
deficiebat, tuo sustinuisti, nunc cum meus mihi non deest, tuus ne destituat.
Quod ad diem praefinitum non veneris, expostulare tecum nec libet, nec iure me posse puto.
Quid te retardarit equidem nescio. Hoc unum scio, quicquid fuit, legitimum quiddam et iustum
fuisse, quare venire non potueris; nam voluisse nihil dubito. Neque enim ullam video causam cur
istud fingere volueris. Et ea est generosissimae mentis tuae ingenua simplicitas, ut maxima etiam de
causa mentiri nec scias si velis, nec velis si scias. Non est meum te vel hortari vel dehortari, immo
dehortari potius. Quod tuae te res hortantur, id sequere. Nos ita te desideramus ut interim te tuis
commodis inservire velimus. Si brevi venturus es gaudemus; sin qua res te retinet, modo incommodi
nihil sit, ut hactenus fecimus, aequo te animo exspectabimus.
Pecunias meas anulo tuo diligenter obsignatas mitte. Priori iam sum multis nominibus
obaeratus; ministrat ille quidem tum benigne tum* prompte. Verum quando ille humanissimi
hominis officio functus est, par est nos invicem gratorum hominum munere fungi, et quam ille
libenter dedit, tam nos libenter reddere. Ut rara supellectile, ita bonis amicis parcius utendum esse
censeo. Si quid istic novatum est, facito me per literas certiorem. Bene vale.
Oxoniae. *

VII AN OXFORD DINNER PARTY

Erasmus Domino* Ioanni Sixtino S.D.
Quam vellem nuper, ut exspectaram, ita nostro illi convivio interfuisses; vero inquam convivio,*
non symposio. Mihi quidem omnino nullum unquam fuit suavius, lautius, mellitius. Deerat nihil.
Belli homunculi, tempus lectum, locus lectus, apparatus non neglectus. Iis lautitiis ut vel Epicurum*
ipsum, iis sermonibus conditum* erat ut vel Pythagoram* delectare posset. Homunculi non belli
solum verum etiam bellissimi, et eiusmodi qui Academiam possent facere, non modo convivium.
Quinam, inquies? Accipe, quo magis te doleas abfuisse. Primum Richardus prior, ille Charitum
antistes;* tum Theologus is, qui eodem die Latinam habuerat contionem, vir tum modestus tum
eruditus; deinde Philippus ille tuus, homo lepidissimae festivitatis. Praesidebat Coletus veteris illius
theologiae vindex atque assertor. Accumbebat dextra Prior, homo (ita me deus amet) non minus
mirabili mixtura ex omnium literarum generibus omnibus, quam ex summa humanitate summaque
item integritate conflatus. Ad laevam recentior ille Theologus, cui nos quidem laevum latus
clausimus,* ne poeta convivio deesset. Ex adverso Philippus, ne non adesset iurisperitus. Accumbit
deinceps mixtum et sine nomine vulgus.
His ordinibus ita digestis statim bellum oritur inter pocula, non tamen ex poculis neque
poculentum.* Cum variis de rebus parum conveniebat, tum de hac pugna erat acerrima. Dicebat
Coletus Caym ea primum culpa Deum offendisse, quod tanquam conditoris benignitate diffisus
suaeque nimium confisus industriae terram primus proscidisset, cum Abel sponte nascentibus
contentus oves pavisset. Contra, nos pro se quisque niti, Theologus ille syllogismis, ego rhetoriis.*
Ne Hercules quidem contra duos, aiunt Graeci. At ille unus vincebat omnes; visus est sacro quodam
furore debacchari ac nescio quid homine sublimius augustiusque prae se ferre. Aliud* sonabat vox,
aliud tuebantur oculi, alius vultus, alius aspectus, maiorque videri,* afflatus est numine quando.
Tandem cum et longius processisset disputatio, et esset quam ut convivio conveniret gravior
atque severior, tum ego meis, hoc est poetae, partibus functurus, ut et eam contentionem
discuterem et festiviore fabella prandium exhilararem, 'Res' inquam 'perantiqua est et ex
vetustissimis auctoribus repetenda; de qua quid ipse in literis reppererim exponam, si prius detis
fidem vos id quod sum narraturus pro fabula non habituros.' Ubi promiserant, 'Incidimus' inquam
'olim in vetustissimum codicem, cuius et titulum et auctorem aetas aboleverat tineaeque bonis
literis semper infestae deroserant.* In eo unica tantum pagina nec erat carie vitiata nec a tineis aut
soricibus arrosa, Musis credo quae sua sunt tutantibus. In ea me hac ipsa de re, de qua decernitis,
legere* memini aut veram aut, si vera non est, certe veri simillimam narrationem; quam si vultis
recensebo.'
Iubentibus illis 'Erat' inquam 'Caym ille homo quemadmodum industrius, ita famelicus et avidus.
Is a parentibus persaepe audierat in viridario illo unde fuissent depulsi, segetes sua sponte provenire
laetissimas spicis amplissimis, granis praegrandibus, culmis adeo proceris ut alnum nostratem
aequarent; eis nec lolium nec spinam ullam aut carduum internasci. Haec cum ille probe meminisset
videretque eam tellurem quam tum vexabat aratro, vix malignam minutamque frugem producere,
dolum addidit industriae. Angelum illum paradisi custodem adiit, eumque veteratoriis technis
adortus magnis promissis corrupit, ut sibi ex felicioribus illis segetibus vel paucula grana clam
largiretur. Dicebat Deum iam olim huius rei securum ac neglegentem esse; tum si maxime rescisset,
facile impune futurum, cum res esset nullius momenti, modo de pomis illis nihil attingeretur, de
quibus solis fuisset interminatus Deus.
' "Eia" inquit "ne ianitor sis nimium diligens. Quid si ingrata etiam est illi nimia tua sedulitas?
Quid si falli etiam cupit, magisque illum hominum callida industria quam iners otium delectabit? An
vero tu tibi isto munere magnopere places? Ex angelo carnificem te fecit, ut miseros nos et perditos
crudelis arceres a patria; te foribus cum rhomphaea* alligavit, cui muneri nos canes nuper coepimus
addicere. Nos quidem sumus miserrimi, at tu mihi videris conditione non paulo afflictiore. Nos
quidem paradiso caremus, quia pomum nimium dulce gustavimus. Tu ut inde nos arceas, pariter et
coelo cares et paradiso; hoc miserior, quod nobis quidem huc atque illuc, quo fert animi libido, vagari
liberum est. Habet et haec nostra regio, si nescis, quibus exsilium nostrum consolemur, nemora
comis virentibus, mille arborum genera et quibus vixdum invenimus vocabula, fonticulos passim ex
clivis, ex rupibus scaturientes; flumina limpidissimis aquis ripas herbidas lambentia, montes aerios,
valles opacas, ditissima maria. Nec dubito quin in intimis illis suis visceribus claudat tellus aliquid
bonarum mercium; quas ut eruam, scrutabor omnes eius venas, aut si mihi defuerit aetas, nepotes
certe mei facient. Sunt et hic aurea mala, sunt fici pinguissimi, sunt frugum omniiuga* genera. Multa
adeo passim sponte nascuntur ut paradisum istum non magnopere desideremus, si liceat hic
aeternum vivere. Infestamur morbis; et huic rei inveniet remedium humana industria. Video herbas
mirum quiddam spirantes. Quid si et hic inveniatur aliqua quae vitam faciat immortalem? Nam
scientia ista non video quid ad rem pertineat. Quid mihi cum his quae nihil ad me attinent?
Quanquam in hac parte non cessabo, quando nihil est quod non expugnet pertinax industria. Ita nos
pro uno hortulo mundum latissimum accepimus, tu utrinque exclusus nec paradiso frueris neque
coelo neque terra, perpetuo his affixus foribus, rhomphaeam semper versans, quid* nisi ut cum
vento pugnes? Eia age, si sapis, tibi simul et nobis consule. Da quod sine tuo detrimento largiri potes,
et accipe nostra vicissim quae tibi facimus communia. Miser fave miseris, exclusus exclusis,
damnatis damnatior."
'Persuasit pessimam causam vir pessimus, orator optimus. Paucula grana furtim accepta
diligenter obruit, enata sunt non sine fenore, id fenus rursum terrae gremio commissum, iterumque
atque iterum, aliud atque aliud. Nec saepius aestas recurrit, quam ille iam ingentem spatiosumque
agrorum tractum hac semente occupavit. Quae res ubi evidentior esse coepisset quam ut superos
latere posset, vehementer iratus Deus "Quantum intellego" inquit "iuvat hunc furem labor et sudor.
Eum ego illi magnifice cumulabo." Simulque cum dicto confertissimum undique agmen immittit in
segetem, formicarum, curculionum, bufonum, erucarum, murium, locustarum, scrofarum, avium
aliarumque id genus* pestium, quae segetem partim adhuc humo conditam, partim herbescentem,
partim iam flavam, partim horreo compositam depascerentur. Accessit ingens ex coelo calamitas,
grandinis et venti vis tanta ut quernis roboribus aequales culmi* illi stipulae aridae in morem
defringerentur. Angelus ille custos mutatus atque, quod hominibus faveret, humano corpori
inclusus. Caym, cum Deum incensis frugibus placare studeret, nec fumus subvolaret, certam illius
iram intellegens desperat.'
Habes fabulam, Sixtine, inter pocula dictam atque inibi inter pocula natam, atque adeo ex ipsis,
si libet, poculis, quam volui ad te perscribere; primum ne nihil scriberem, cum meas esse partes
agnoscerem ut scriberem, quippe qui tuas literas posterior accepissem, deinde ne tu eius convivii
tam lauti prorsus expers esses. Bene vale. Oxoniae.

VIII LEARNING IN ENGLAND

Erasmus Roterodamus Piscatori Agenti in Italia Anglo S.D.
Subverebar nonnihil ad te scribere, Roberte carissime, non quod metuerem ne quid de tuo in
nos amore tanta temporum locorumque disiunctio detrivisset; sed quod in ea sis* regione,* ubi vel
parietes sint tum eruditiores tum disertiores quam nostrates sunt homines; ut quod hic pulchre
expolitum, elegans, venustum habetur, istic non rude, non sordidum, non insulsum videri non
possit. Quare tua te exspectat prorsus Anglia non modo iureconsultissimum, verum etiam Latine
Graeceque pariter loquacem. Me quoque iampridem istic videres, nisi Comes* Montioius iam ad iter
accinctum in Angliam suam abduxisset. Quo enim ego iuvenem tam humanum, tam benignum, tam
amabilem non sequar? Sequar, ita me deus amet, vel ad inferos usque. Amplissime tu quidem mihi
eum praedicaras graphiceque prorsus descripseras; at vincit cotidie, mihi crede, et tuam
praedicationem et meam de se existimationem.
 Sed quid Anglia nostra te delectat, inquis? Si quid mihi est apud te fidei, mi Roberte, hanc mihi
fidem habeas velim, nihil adhuc aeque placuisse. Coelum tum amoenissimum tum saluberrimum hic
offendi; tantum autem humanitatis atque eruditionis, non illius protritae* ac trivialis, sed
reconditae, exactae, antiquae, Latinae Graecaeque, ut iam Italiam nisi visendi gratia haud multum
desiderem. Coletum meum cum audio, Platonem ipsum mihi videor audire. In Grocino* quis illum
absolutum disciplinarum orbem non miretur? Linacri* iudicio quid acutius, quid altius, quid
emunctius? Thomae Mori ingenio quid unquam finxit natura vel mollius vel dulcius vel felicius? Iam
quid ego reliquum catalogum recenseam? Mirum est dictu quam hic passim, quam dense veterum
literarum seges efflorescat; quo magis debes reditum maturare. Comes ita te amat, ita meminit, ut
de nullo loquatur saepius, de nullo libentius. Vale.
Londini* tumultuarie. Nonis Decembr. <1499>

IX A JOURNEY TO PARIS
Erasmus Batto S.P.D.
Multis nominibus tibi gratias agere debeo, mi Batte, qui vigilias* meas, hoc est opes, miseris,
cum mature, quod non soles, tum optima fide, ut consuesti facere; denique per tabellionem* non
modo diligentem verum etiam facundum, ita ut mihi non illius labori modo verum etiam orationi
fuerit referenda merces. Verum artem arte lusimus* et iuxta vetus proverbium contra Cretensem
Cretizavimus. *
Anglica fata* Parisios usque nos sunt persecuta. En tibi alteram narro tragoediam priore etiam
atrociorem! Pridie Calendas Februarias Ambianos* pervenimus, bone deus, quam duro itinere! Iuno,
opinor, aliqua rursus Aeolum* in nos excitarat. Ego cum iam de via ita essem affectus ut morbum
etiam metuerem, coepi de equis conducendis cogitare, non paulo praestare ratus corpusculo quam
nummulis parcere. Et hic sunt ad perniciem secunda omnia. Dum diversorium solitum peto, obiter
forte aedes praetereo quasdam equis locandis inscriptas. Ingredior, advocatur locator,* homo effigie
et habitu ita adamussim* Mercurium* referens ut mihi primo quoque congressu furis suspicionem
dederit. Convenit de mercede. Conductis duobus equis iter sub vesperum ingredimur, comitante
iuvene quodam, quem generum esse suum aiebat, qui iumenta domum referret. Postridie ad viculum
quendam, cui divo Iuliano* nomen est, perventum est et quidem multa adhuc luce, locum latrocinio
destinatum. Ego ut pergeremus hortabar. Ille latronis discipulus causari, equos non esse supra vires
defatigandos, satius esse illic pernoctare ac postridie id dispendii anticipata luce sarcire. Non
repugnabam magnopere, nihil etiamdum sceleris suspicans. Iam propemodum cenaveramus, cum
ministra iuvenem illum una nobiscum accumbentem a convivio sevocat, alteri equo nescio quid mali
esse dictitans. Discedit adolescens sed eo vultu ut aliud nuntiatum intellegeres. Ego continuo
puellam revocans, 'Heus' inquam 'filia, uter equorum male habet, meusne an huius?' Nam aderat
Anglus itineris mei comes. 'Et quid tandem est mali?' Illa conscientiam constanter dissimulare non
valens subrisit, et figmentum confessa venisse notum quendam aiebat, qui iuvenem ad colloquium
evocasset.
 Nec ita multo post locator ipse, qui iugulos* nostros victimae* destinarat, cenaculum ingreditur.
Nos admirari, rogare quidnam accidisset, quod tam inexspectatus atque improvisus adesset. Ait se
rem adferre flebilem, filiam suam, eius iuvenis uxorem, ita ab equo calcibus percussam ut iam
animam propemodum ageret; tumultuario itinere sese accurrisse, ut eum domum revocaret. Mihi
iam tum commentum obolere* coepit. Utriusque vultum et gestus curiosius observo. In locatore ilico
inconstantiam quandam animadverto, in iuvene stuporem qui e regione accumbebat; ac mecum*
protinus Ciceronianum* illud, Nisi fingeres, non sic ageres. Iam mihi nihil agendum putabam, nisi
ut ab homine absolverer, quippe qui nihil usquam viderem quod non latrocinium saperet. Augebant
anteacta suspicionem, quod cum Ambianis de mercede convenisset, ille data opera me rogavit
quasnam* esset pecunias accepturus. Subito aderant, nec scio unde emersissent, qui sermonibus
adiuvabant fabulam. Mihi laudabant locatorem, gratulabantur de tali comite, me vicissim locatori
commendabant. Rogabat semel atque iterum locator ecquem haberem postulatum,* id est nomisma
rarius. Nego mihi esse. Deprompsi scutatum* unum atque alterum, qui tametsi satis probarentur,
tamen blandius efflagitabat ut e multis quos habere me putabat, unum aliquem bellissimum darem.
Est enim hoc huius sceleratissimae artis caput, explorare quantum quisque viator secum portet.
Ostendebam quos tum habebam, e quibus ille bellissimum sibi retinuit.
Accedebant* ad maleficii coniecturam quaedam a iuvene in itinere dicta ac facta; quae consilio
soceri de composito praeparata videri possent. E duobus equis alter erat ignavissimus, ut in fuga
nihil futurum esset praesidii. Is cui ego insidebam, in collo vulnus ingens habebat adhuc unguentis
oblitum. Non ita procul aberamus ab urbe, rogat iuvenis sibi liceat a tergo meo in lumbos equi
conscendere, iumentum assuetum ferendis duobus, ne quid metuerem equo. 'Sero' inquit 'exivimus,
hoc celerius perveniemus.' Passus sum; oritur sermo variis de rebus. Sic loquitur de socero quasi non
optime de illo sentiret. Est et hoc unum e latronum mysteriis. Interea crumena mea defluit in
tergum, inerant autem octo ferme coronati aurei.* Is reponit ad umbilicum. Rursum defluentem
reponit, admonens ut crumena semper sit in oculis. Ego ridens 'Quorsum' inquam 'attinet servare
vacuam?'* Obscura iam nocte nemus quoddam emensi tandem in vicum quendam emersimus.
Iuvenis circumspectans fingit se nescire ubinam locorum esset, ducit nos in aedes nescio quas. Iubeo
ut iuvenis ipse se curet suo more, nos utrique ieiuni cubitum imus. Anglus hoc religioni* dabat, ego
valetudini; nam graviter e stomacho laborabam. Accedit mulier, nobis ut putabat altum
dormientibus, multa cum ignoto illo, ut simulabat, iuvene familiarissime collocuta est. Tandem
iuvene submonente reliquus sermo sibilis* peractus est, ut exaudire non possem.
Ante lucem extrudo eos ad iter. Toto itinere tracto iuvenem sane comiter. Ubi perventum est ad
oppidum cui nomen Claro Monti,* paro ingredi, non illic acturus noctem sed aurum commutaturus,
ne quid ea res esset in mora in vico pernoctantibus. Dissuadet iuvenis, affirmans sibi satis esse
monetae argenteae. Itaque ad laevam* oppido relicto pergimus. Iam vico proximi cum essemus,
forte praecesserat Anglus una cum iuvene, ego sequor,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . sicut meus est mos,
nescio quid meditans nugarum et totus in illis. *
 Interim imprudente me descenderat Anglus. Iuvenis adduxerat equum ad fores, ubi nunquam
fuerat diversorium. Ubi sensi, demiror quid cogitet. Ille circumspectans negat se illic intra
quatuordecim fuisse annos. Rogat quod mihi placeat diversorium. 'Quid si huc'* inquit 'divertamus?'
et ostendit domum destinatam. Non abnuo, memor quod illic olim sat commode acceptus fuissem,*
sed ignarus hospitem esse mutatum. Datur ex more cubiculum. Apponitur vinum, sed male
respondens palato. Atqui vix eramus ingressi, cum video ignoto illi iuveni in culina vinum in vitro
appositum, eo colore ut mihi gratularer. Hac igitur spe frustratus descendo, expostulo cum hospite;
mutatur vinum. Haec iam tum mirabar magis quam habebam suspecta.
Quare (ut ad intermissum narrationis ordinem redeam) iam certa suspicione latrocinii id agere
coepi quo me cultro subducerem. 'Quid igitur' inquam 'tibi in animo est?' 'Ego' inquit 'fortasse vos
Parisios deportabo, verum huic genero plane domum est recurrendum.' 'Immo' inquam 'commodius
dabo consilium. Quando casus tam acerbus vobis accidit, ut tu filiam, hic uxorem prope perdiderit,
illud vestra causa faciam. Habes a me scutatum sole insignem, restant passuum quatuordecim milia;
diminue de ratione mercedis quantum de itinere superest, ac redite. Nos reliquum iter aut pedibus
conficiemus aut equos mutabimus.' Caput quatiebat homo, deinde descendit, iuvene relicto mira
latrocinii peritia ut quid nobis esset sententiae per hunc expiscaretur. Hic ego accito adolescente
'Heus,' inquam 'quaeso, verum dicas, quidnam de uxore tua, cedo?'* Confessus est rem
commenticiam, verum socero necessarium esse iter Parisios, ut creditum repeteret. 'Ne quid' inquit
'illius oratione commoveare. Quin vos cras summo diluculo equos conscendite, nos utrique
consequamur.' 'Atqui non temere est' inquam 'quod nos tanto itinere tam repente assequitur, et
quidem noctu, tum die tam sacro.' Erat enim postridie Virginis matris purgatio.* 'Et quorsum'
inquam 'attinet tot concinnare mendacia?' Iussit me adolescens bono esse animo, se omnia ex mea
facturos esse sententia. 'Quod si quid ille gravetur,' inquit 'ego non deseram te, donec mihi rumpatur
cor'; atque haec vultu illo stupido. Ita adsimulabat sese, tanquam furtim mihi contra socerum
studeret; deinde descendit et ille, quid nisi ut praeceptori suo rem renuntiaret.
Interea solitudinem nactus Anglum rogo quid tandem ipsi videretur. Is praeter latrocinium
paratum nihil se videre respondit. 'At quid' inquam 'consilii?' Iam nox erat profunda. Venit interea
cauponaria* lectos instratura; rogo ubinam essemus cubituri, lectum ostendit. 'Et ubi reliqui duo?'
'In altero' inquit 'hoc lecto'; qui communi cubiculo continebatur. Tum ego 'Est mihi' inquam
'quiddam nugarum transigendum cum hoc meo comite; sine nos in hoc cubiculo cubitare solos,
dabitur merces utroque pro lecto.' Ibi venefica mulier et quid ageretur haud ignara primum suadere
coepit ut una potius cubaremus; eos esse viros probos, nec causam esse quo minus illos in cubiculo
dormire vellemus. Si quid inter nos haberemus communicandum, id sermone nostrate licere fieri;
sin pecuniae nostrae timeremus, illis servandam committeremus, ovem (ut aiunt) lupo. Et ut
malefica dignum erat, manifestaria vanitate reliqua cubicula iam hospitibus occupata ementiebatur,
quando praeter nos nemo in iis aedibus erat hospes. Quid multa?* Argumentis victa obstinate sese
id facturam negabat. Iubeo fores igitur aperiat ac nos aliquo eiciat. Ne id quidem se facturam
affirmat, descenditque irata ac submurmurans* et homicidae illi rem omnem renuntiat, me de
gradibus subauscultante.
In Anglo nihil erat neque animi neque consilii neque linguae; nam Gallice* prorsus nesciebat.
Mihi primum illud visum est esse consultissimum, obice ferreo occludere cubiculi ostium, obiecto et
ingenti scamno querno. Verum id consilium mox displicuit reputanti nos in tam vastis aedibus solos
obiici pluribus; et iam multa nox erat, nec usquam vociferatio potuisset exaudiri, nisi qua parte
cubiculum spectabat viam publicam: at illic obstabat templum monasterii cuiusdam. Interea dum
circumspicio melius aliquod consilium, nec satis occurrit, puella pulsat fores. Ego clanculum
submoto scamno rogo quid velit. Respondit nescio quid se adferre, sed voce alacri. Aperio fores,
blandior et adludo puellae, quo metum dissimulem. Sedemus interim tanquam duae victimae
mactatorem* exspectantes. Convenit tamen inter nos ut otiose sobrieque fabularemur ad ignem
absque potatione, donec* indusiati* caligatique vicissim dormiremus ac vigilaremus. Paulo post
ingreditur bonus ille vir, tanquam omnium rerum ignarus; observo hominem oculis diligenter. Quo
fixius contemplor, eo certius latronem video; qui cum tandem se una cum suo tirone lecto
composuisset, consequimur et nos, nec ea nocte quicquam sensimus, nisi quod experrectus Anglus
gladium, quem ad pulvinum locaverat, longe amotum in extremum usque cubiculi angulum
repperit. Nam duobus nobis unicus duntaxat erat ensis ac chirotheca* loricata; haec erat nostra
panoplia. *
Ego multo ante diluculum consurgo, fenestras ac fores cubiculi aperio. Iam lucescere clamo,
strepo, familiares expergefacio. Dum finem non facio, ibi latro voce quam diceres esse non
somnolenti, 'Quid paras?' inquit. 'Vixdum est hora noctis undecima.'* Ego contra clamo coelum esse
densissimis obductum nebulis, mox clarum diem emicaturum. Quid multis?* Adfertur lucerna.
Interea ut observarem quid ageretur in inferioribus aedibus, decurro; obambulans ac
circumspectans offendo latronum equos stantes ephippiis impositis, quomodo necesse erat eos
totam stetisse noctem, cum praeter modo excitatam puellam nemo non esset in stratis. Tandem
surgunt et nostri carnifices. Ibi res quaepiam incommoda, ut videbatur, nobis saluti fuit. Nihil enim
latronem illum exciverat, nisi quod nos quam pecuniosissimos esse existimaret;* at haec una res illi
fidem facere potuit nos tenui pecunia esse. Minusculum* erat argenteae pecuniae quam ut cauponi
pro cena atque equis omnium satisfacere possem. Aut igitur ille aureum mutaret iussi, aut locator
meo nomine quinque duodenarios* (tantum enim deerat) redderet, apud divum Dionysium* a me
recepturus. Cauponaria neque sibi lances domi, neque qui mutaret aurum esse iurabat. Latro ille ait
se ea quidem lege facturum, si sibi aureum pignoris loco tradidissem; hortabatur impendio id ut
facerem cauponaria, mulier ut scelesta, ita et impudens et stulta; inde multa ac longa inter nos rixa.
Poscebam mihi fores aperiret, me ipsum mutandi auri causa monasterii Priorem, quod e regione est,
aditurum; illa negabat.
Rixatum est ad lucem usque. Tandem iussi sumus aurum quod mutatum vellemus proferre;
protuli. Ibi alii nummo pondus deerat, alius adulterina materia dicebatur, alius parum solidus; hoc
nimirum consilio, ut si quid reconditi esset auri, id proferre cogeremur. Ego cum sancte adiurassem
mihi praeter eos nullos esse aureos, 'At comitem' inquit 'quin tu suos proferre iubes? Video enim
illum belle esse nummatum'; idque iam blandius coepit poscere. Ego vero vultu et voce, ita ut solent
et vera et ex animo loquentes, nihil comiti praeter syngrapham* esse deiero. Profertur denique
libripens,* prodit et caupo; ibi libratum est sesquihoram,* nec aureus erat cui non aliquid
scrupulorum* deesset. In aliis deerat ponderi,* in aliis causabantur materiam. Animadverti tandem
et lancibus subesse fraudem et ponderi. Et forte fortuna id quod erat gravius manu corripio, caupone
tum imprudente. Reliquum erat ut altero ponderaret, et repente utraque lance aureus
praeponderabat. In utramque lancem translatus erat, eam inclinabat. Erat enim nummus
pervetustus, cui supererat ultra legitimum pondus; ut in his* decrescunt omnia.
Iam iugulis nostris utcunque consultum erat, nihilque agebatur nisi ut lucelli aliquid per
calumniam abraderent. Tum latro ille spe propemodum frustratus sua, vel quod parum magnifice
nos nummatos intellegeret, vel quod se iam in certam suspicionem nobis venisse videret meque
nonnihil etiam minitantem, denique quod iam multus esset dies, cauponem sibi nimis quam*
familiarem a nobis sevocat. Aureum inter sese mutant, pro cena et equis retinent quantum libuit.
Accepi viginti tres denarios, equidem laetus: tum metu, quantum mea fert simplicitas, dissimulato,
'Quin' inquam 'iam equos conscendimus?' Stabat etiamdum otiosus locator ille. 'Quid tibi' inquam
'in animo est? Cur non hinc fugimus? An ire ne nunc quidem paratus es?' 'Non sum,' inquit 'nisi
universam summam reddideris.' 'Et quantum tandem poscis?' inquam. Poscit impudentissime
quantum libitum erat, et quantum poscere conveniebat impudentissimum latronem. 'Duc igitur'
inquam 'ita ut recepisti me Parisios, atque illic ratione inita quod tuum erit accipies.' At ille 'Quid'
inquit 'mihi Parisiis* des, qui hic etiam mecum pugnas?' Sapiebat, non passus est se e suo latrocinio
extrahi; nam a me quidem ista fingebantur, quippe cui nihil minus fuerit in animo quam cum
carnificibus illis itineri me committere. Paulisper rixatus, cum ille nihil se commoveret, ad sacrum*
me ire fingo; verum recta transmisso flumine Parisios peto, nec prius latronis sicam timere
desivimus, quam Dionysius nos moenibus suis exciperet. Postridie Calendas Februarias Lutetiam*
pervenimus, itinere vexati, exhausti pecuniis.

X ERASMUS RENDERS ACCOUNT OF HIMSELF TO COLET

Erasmus Ioanni Coleto S.P.D.
Si vel amicitia nostra, doctissime Colete, vulgaribus causis coiisset, vel tui mores quicquam
unquam vulgi sapuisse visi essent, vererer equidem nonnihil, ne ea tam longa tamque diuturna
locorum ac temporum seiunctione, si non interisset, certe refrixisset. Nunc quoniam te mihi
doctrinae cuiusdam singularis admiratio amorque pietatis, me tibi spes fortasse nonnulla vel opinio
potius harum rerum conciliavit, non puto metuendum esse, quod vulgo videmus accidere, ne ideo
desierim esse in animo quod absim ab oculis. Quod autem compluribus iam annis nihil a Coleto
redditur literarum, vel occupationes tuas, vel quod certum non scires ubi locorum agerem, denique
quidvis potius in causa fuisse mihi persuaserim quam oblivionem amiculi. Sed ut de silentio nec
debeo nec velim expostulare tecum, ita maiorem in modum te oro obsecroque ut posthac tantillum
otii suffureris* studiis negotiisque tuis, quo me nonnunquam literis tuis compelles. Miror nihil dum*
tuarum commentationum* in Paulum atque in Evangelia prodiisse in lucem. Equidem non ignoro
tuam modestiam; verum ista quoque tibi aliquando vincenda et publicae utilitatis respectu
excutienda. De Doctoris titulo* ac Decanatus honore neque non aliis quibusdam ornamentis quae
tuis virtutibus ultro delata esse audio, non tam tibi gratulor, quem certo scio nihil inde sibi praeter
laborem vindicaturum, quam iis quibus tu ista gesturus es, quam ipsis honoribus, qui tum demum
hoc nomine digni videntur, cum inciderint in promerentem neque tamen ambientem.
Dici non queat, optime Colete, quam velis equisque* properem ad sacras literas, quam omnia
mihi fastidio sint quae illinc aut avocant aut etiam remorantur. Sed fortunae iniquitas, quae me
perpetuo eodem aspicit vultu, fuit in causa quo minus me quiverim ab his tricis expedire. Hoc itaque
animo me in Galliam recepi, ut eas si nequeam absolvere, certe quocunque modo abiiciam. Deinde
liber ac toto pectore divinas literas aggrediar, in his reliquam omnem aetatem insumpturus.
Quanquam ante triennium ausus sum nescio quid in epistolam Pauli ad Romanos,* absolvique uno
quasi impetu quatuor volumina; progressurus, ni me quaedam avocassent: quorum illud
praecipuum, quod passim Graeca desiderarem. Itaque iam triennium ferme literae Graecae me
totum possident, neque mihi videor operam omnino lusisse. Coeperam et Hebraicas attingere,
verum peregrinitate sermonis deterritus, simul quod nec aetas nec ingenium hominis pluribus rebus
pariter sufficit, destiti. Origenis* operum bonam partem evolvi;* quo praeceptore mihi videor non
nullum fecisse operae pretium. Aperit enim quasi fontes quosdam et rationes indicat artis
theologicae.
Mitto ad te munusculum literarium, Lucubratiunculas* aliquot meas; in quibus est et concertatio
illa De reformidatione Christi, qua quondam in Anglia sumus conflictati; quanquam adeo mutata ut
vix agnoscas. Praeterea, quae tu responderas quaeque ipse rettuleram, non quibant inveniri.
Enchiridion non ad ostentationem ingenii aut eloquentiae conscripsi, verum ad hoc solum, ut
mederer errori vulgo religionem constituentium in caerimoniis et observationibus rerum
corporalium, ea quae ad pietatem pertinent, mire neglegentium. Conatus autem sum velut
artificium quoddam pietatis tradere, more eorum qui de disciplinis certas rationes conscripsere;
reliqua omnia paene alieno scripsi stomacho: quod laboris datum est animo Batti mei et affectibus
Annae Principis Verianae. A Panegyrico* sic abhorrebam, ut non meminerim quicquam fecisse me
magis reluctante animo. Videbam enim genus hoc citra adulationem tractari non posse. Ego tamen
novo sum usus artificio, ut et in adulando sim liberrimus et in libertate adulantissimus.
Si quid tuarum lucubrationum voles excudi* formulis,* exemplar tantum mittito; reliquum a me
curabitur, ut emendatissime excudatur. Et scripsi nuper, et meministi opinor, de centum Adagiorum
libris nostro sumptu in Angliam transmissis, idque ante triennium. Scripserat mihi Grocinus se
summa fide summaque diligentia curaturum ut ex animi mei sententia distraherentur. Neque dubito
quin promissa praestiterit, ut est vir omnium quos alit Britannia integerrimus optimusque.
Dignaberis igitur et ipse hac in re operam tuam mihi commodare, admonendo atque exstimulando
eos per quos putabis negotium oportere confici. Neque enim dubitandum quin tanto spatio divenditi
sint libri, et necesse est pecuniam ad aliquos pervenisse; quae mihi in praesenti sic usui futura est ut
nunquam aeque. Quavis enim ratione mihi est elaborandum ut menses aliquot totus mihi vivam, quo
me aliquando ab iis extricem quae in literis profanis institui; id quod hac hieme sperabam futurum,
nisi me tam multae spes elusissent. Neque admodum magna pecunia redimi poterit haec libertas,
nimirum paucorum mensium.
Quare te obsecro ut me ad sacra studia vehementer anhelantem, quoad potes, adiuves, atque ab
iis literis, quae mihi iam dulces esse desierunt, asseras. Non mihi rogandus est Comes meus,
Guilielmus Montioius; tamen neque ab re neque absurde facturus videatur, si sua benignitate
nonnihil adiuverit me, vel quod sic semper favit studiis meis, vel quod argumentum est ipso auctore
susceptum ipsiusque inscriptum* nomini, nempe Adagiorum. Poenitet enim prioris editionis, vel
quod typographorum* culpa sic est mendosa, ut studio* depravata videatur; vel quod instigantibus
quibusdam praecipitavi opus, quod mihi nunc demum ieiunum atque inops videri coepit,
posteaquam Graecos evolvi auctores. Decretum est igitur altera editione et meam et
chalcographorum* culpam sarcire, simulque studiosis utilissimo argumento consulere. Quanquam
autem interim rem tracto fortassis humiliorem, tamen dum in Graecorum hortis versor, multa obiter
decerpo, in posterum usui futura etiam sacris in literis. Nam hoc unum expertus video, nullis in
literis nos esse aliquid sine Graecitate.* Aliud enim est coniicere, aliud iudicare, aliud tuis, aliud
alienis oculis credere. En quo crevit epistola: verum sic loquacem amor, non vitium, facit. Vale,
doctissime atque optime Colete. Sixtino nostro quid acciderit cupio cognoscere; tum quid rerum agat
dominus Prior Richardus Charnocus, animus tuus. Quo certius ad me perferantur ea quae scripturus
missurusve es, iubebis reddi magistro Christophoro Fischero* tui amantissimo, omniumque
literatorum fautori summo, in cuius familia diversor.
Lutetiae.* Anno M.D.IIII.

XI A VISIT TO LAMBETH
Annis aliquot ante quam Italiam adii, exercendae Graecitatis* causa, quando non erat
praeceptorum copia, verteram Hecubam Euripidis, tum agens Lovanii.* Ad id audendum provocarat
F. Philelphus,* qui primam eius fabulae scenam vertit in oratione quadam funebri, parum ut tum
mihi visum est feliciter. Porro cum stimulos adderet tum hospes meus Ioannes Paludanus,* eius
Academiae rhetor, vir si quis alius exacto iudicio, perrexi quo coeperam. Deinde ubi literis ac
montibus, quod aiunt, aureis* amicorum pellectus redieram in Angliam, addidi praefationem et
carmen iambicum plus quam extemporarium, cum forte vacaret membrana, atque auctoribus
eruditis amicis sed praecipue Guilhelmo Grocino, qui tum inter multos Britanniae doctos primam
laudem tenebat, obtuli libellum dicatum reverendissimo praesuli* Guilhelmo archiepiscopo*
Cantuariensi,* totius Angliae primati et eius regni Cancellario, hoc est iudici summo. Hoc erat tum
notitiae nostrae felix auspicium. Is cum me paucis salutasset ante prandium, hominem minime
multiloquum* aut ambitiosum, rursus a prandio paucis confabulatus, ut est et ipse moribus minime
molestis, dimisit cum honorario munere, quod suo more solus soli dedit, ne vel pudore vel invidia
gravaret accipientem: id actum est Lambethae. Dum ab hoc redimus* cymba vecti, quemadmodum
illic mos est, inter navigandum rogat me Grocinus quantum accepissem muneris; dico summam
immensam, ludens. Cum ille rideret, quaero causam risus, et an non crederet Praesulis animum esse
talem, qui tantum dare vellet; aut fortunam esse talem ut tantam benignitatem ferre non posset; aut
opus non esse dignum aliquo magnifico munere. Tandem edito muneris modo, cum ludens rogarem
cur tantillum dedisset, urgenti respondit, nihil horum esse, sed obstitisse suspicionem, ne forte idem
operis alibi dedicassem alteri. Eam vocem admiratus, cum rogarem unde nam ea suspicio venisset
homini in mentem, ridens 'Quia sic' inquit 'soletis vos'; significans id solere fieri a nostrae farinae*
hominibus. Hic aculeus cum inhaereret animo meo rudi talium dicteriorum,* simulatque me
Lutetiam* receperam, inde petiturus Italiam, librum Badio* tradidi formulis* excudendum,* adiecta
Iphigenia Aulidensi,* quam fusius ac liberius verteram agens in Anglia; et cum unam* duntaxat
obtulissem Praesuli, utramque dicavi eidem. Sic ultus sum Grocini dictum, cum interim non haberem
in animo revisere Britanniam, nec de repetendo Archiepiscopo cogitarem: tanta tum erat in tam
tenui fortuna superbia.

XII A LETTER TO ALDUS

Aldo Manutio Romano Erasmus Roterodamus S.P.D.
Illud apud me saepenumero optavi, doctissime Manuti, ut quantum lucis attulisses utrique*
literaturae, non solum arte tua formulisque* longe nitidissimis, verum etiam ingenio doctrinaque
neutiquam triviali, tantundem emolumenti illa tibi vicissim rettulisset. Nam quantum ad famam
attinet, dubium non est quin in omnem usque posteritatem Aldus Manutius volitaturus* sit per
omnium ora, quicunque literarum sacris sunt initiati. Erit autem memoria tua, quemadmodum nunc
est fama, non illustris modo sed favorabilis quoque et amanda; propterea quod (ut audio)
restituendis propagandisque bonis auctoribus das operam, summa quidem cura, at non pari lucro,
planeque Herculis exemplo laboribus exerceris, pulcherrimis quidem illis et immortalem gloriam
allaturis aliquando, verum aliis interim frugiferis magis quam tibi. Audio Platonem Graecanicis* abs
te formulis excudi,* quem docti plerique iam vehementer exspectant. Quos auctores medicinae
impresseris cupio cognoscere. Atque utinam Paulum Aeginetam* nobis dones. Demiror quid
obstiterit quo minus Novum Testamentum iampridem evulgaris, opus (ni fallit coniectura) etiam
vulgo placiturum, maxime nostro, id est Theologorum, ordini.
Mitto ad te duas Tragoedias a me versas magna quidem audacia, ceterum satisne feliciter ipse
iudicabis. Tomas Linacer, Gulielmus Grocinus, Gulielmus Latimerus,* Cutbertus Tunstallus,* tui
quoque amici, non tantum mei, magnopere probarunt; quos ipse nosti doctiores esse quam ut iudicio
fallantur, sinceriores quam ut amico velint adulari, nisi si quid amore nostri caecutiunt; neque
damnant conatum meum Itali quibus adhuc ostendi. Badius* impressit sibi sat feliciter, ut scribit;
nam ex animi sententia divendidit exemplaria iam omnia. Verum non satis consultum est famae
meae, usque adeo mendis scatent omnia; atque offert quidem ille operam suam ut superiorem
editionem posteriore resarciat. Sed vereor ne iuxta Sophocleum adagium* malum malo sarciat.
Existimarim lucubrationes meas immortalitate donatas, si tuis excusae* formulis in lucem exierint,
maxime minutioribus illis* omnium nitidissimis. Ita fiet ut volumen sit perpusillum, et exiguo
sumptu res conficiatur. Quod si tibi videbitur commodum negotium suscipere, ego exemplar
emendatum quod mitto per hunc iuvenem gratis suppeditabo, nisi paucula volumina mittere
volueris amicis donanda.
Neque ego vererer rem meo sumptu meoque periculo moliri, nisi mihi esset intra paucos menses
Italia relinquenda. Quare pervelim rem quamprimum absolvi. Est autem vix decem dierum
negotium. Quod si modis omnibus postulas ut centum aut ducenta volumina ad me recipiam, tametsi
non solet mihi admodum propitius esse Mercurius* et incommodissimum erit sarcinam
transportari, tamen ne id quidem gravabor, modo tu aequum praescribas pretium. Vale, doctissime
Alde, et Erasmum in eorum numero ponito qui tibi ex animo bene cupiunt.
Si quid est in officina tua non usitatorum auctorum, gratum facies si indicabis; nam docti illi
Britanni hoc mihi negotii dederunt uti pervestigarem. Si de imprimendis Tragoediis res animo tuo
non sedet omnino, reddes exemplar huic ipsi qui attulit ad me referendum. Bononiae.* V. Cal.
Novembr.
Aldo Manutio Romano, viro undecunque doctissimo. Venetiis. *

XIII AN INTERVIEW WITH GRIMANI

Erasmus Roterodamus Augustino Eugubino, Cancellario Regularium Sancti Augustini, Ordinis
Sancti Salvatoris S.
Et animum istum et fortunam gratulor, Augustine doctissime, non tibi modo sed et sacrarum
literarum studiosis. Quos oportet omnes, si grati esse volunt, bene precari manibus incomparabilis
viri Dominici Grymani, qui pulcherrimum hoc propositum et animo concepit et constanter perfecit,
ut bibliothecam optimis quibusque libris diversarum linguarum instructam non mediocribus
impendiis pararit, suique monumentum reliquerit: qui non video quo speciosiore titulo memoriam
suae gentis posteritati valuerit commendare. Cum agerem Romae, semel atque iterum ab illo ad
colloquium invitatus, ut tum abhorrebam* a cultu magnatum,* tandem illius palatium adii, pudore
magis quam ex animo. Nec in area nec in vestibulo ulla hominis musca* apparebat. Erat tum tempus
pomeridianum. Equum tradidi famulo et ascendi solus. Venio ad primum atrium, neminem video:
ad secundum ac tertium, tantundem: nullum ostium occlusum repperi. Mecum demirans
solitudinem, ad extremum venio: illic unum tantum reperio, Graeculum ut opinor medicum, tonso
capite, custodem ostii patentis. Rogo quid ageret Cardinalis. Ait intus cum aliquot generosis
confabulari. Cum nihil adderem, rogat quid vellem. 'Salutare,' inquam, 'si commodum esset. Nunc
quia non vacat, alias revisam.' Dum abiturus paulisper per fenestram loci situm prospicio, redit ad
me Graecus, percontans num quid velim renuntiari Cardinali. 'Nihil' inquam 'opus interpellare illius
colloquium, sed brevi rediturus sum.' Tandem sciscitanti nomen edo. Eo audito, me non sentiente se
proripuit intro, moxque egressus iubet ne quo abeam, ac protinus accersor. Venientem excipit non
ut cardinalis -- et talis cardinalis -- extremae sortis homunculum, sed ut collegam. Posita est sella,
collocuti sumus plus quam duas horas, nec interim licuit manum admovere pileo. Prodigiosam in
tanto rerum fastigio comitatem!
Inter plurima quae de studiis eruditissime disseruit, satis indicans iam tum sibi fuisse in animo
quod nunc de bibliotheca factum accipio, incipit hortari me ne Romam ingeniorum altricem
relinquerem. Invitat ad domus suae contubernium et fortunarum omnium communionem, illud
addens, coelum Romanum ut humidum et calidum meo corpusculo convenire, praecipueque eam
urbis partem in qua palatium habebat, olim a pontifice* quodam exstructum, qui locum eum ut
omnium saluberrimum delegisset.
Post multos sermones ultro citroque habitos, accersit nepotem suum iam tum archiepiscopum,
adolescentem divina quadam indole praeditum. Conantem assurgere vetuit, 'Decet' inquiens
'discipulum coram praeceptore stare.' Tandem ostendit bibliothecam libris multarum linguarum
refertam. Quem virum si mihi contigisset temporius nosse, nunquam Urbem eram relicturus;* quam
longe supra meritum meum repperi faventem. Sed iam abire statueram, eoque res processerat ut
mihi vix integrum esset ibi manere. Cum dixissem me accitum ab Angliae rege, desiit urgere: tamen
hoc iterum atque iterum oravit, ne suspicarer ea quae promitteret non ex animo proficisci, neve
ipsum ex vulgarium aulicorum moribus aestimarem. Aegre me dimisit a colloquio, sed cum abire
gestientem diutius remorari nollet, illud extremis verbis a me stipulatus est, ut ipsum adhuc semel
inviserem, priusquam Urbe excederem. Non redii infelix, ne hominis facundia victus mutarem
sententiam. Nunquam mihi mens aeque fuit laeva. Sed quid agas cum urgent fata?

XIV A CONVERSATION AT CAMBRIDGE

Venit in mentem quiddam quod ridebis, scio. Cum inter magistros* aliquot proponerem de
hypodidascalo,* quidam non infimae opinionis subridens, 'Quis' inquit 'sustineat in ea schola vitam
agere inter pueros, qui possit ubivis quomodocunque vivere?' Respondi modestius, hoc munus mihi
videri vel in primis honestum, bonis moribus ac literis instituere iuventutem, neque Christum eam
aetatem contempsisse, et in nullam rectius collocare beneficium, et nusquam exspectari fructum
uberiorem, utpote cum illa sit seges ac silva reipublicae. Addidi, si qui sint homines vere pii, eos in
hac esse sententia ut putent sese nullo officio magis demereri Deum quam si pueros trahant ad
Christum. Atque is corrugato naso subsannans,* 'Si quis' inquit 'velit omnino servire Christo,
ingrediatur monasterium ac religionem.' Respondi Paulum in caritatis officiis ponere veram
religionem; caritatem autem in hoc esse, ut proximis quam maxime prosimus. Reiecit hoc tanquam
imperite dictum. 'Ecce,' inquit, 'nos reliquimus* omnia; in hoc est perfectio.' 'Non reliquit' inquam
'omnia qui, cum possit plurimis prodesse labore suo, detractat officium quod humilius habeatur.'
Atque ita, ne lis oreretur, hominem dimisi. Vale.
Cantabrigiae* postridie Simonis et Iudae.

XV AN ENCOUNTER WITH CANOSSA

Erasmus Roterodamus Germano Brixio S.
 Decrevisti, ut video, Canossae nomen immortalitati* consecrare. Ante complures annos novi
hominem in Anglia, sed ignotum notus. Rumor erat tum illuc venisse legatum Pontificium
Cardinalem, sed cultu profano.* Invitarat me Andreas Ammonius ad prandium. Veni nihil suspicans
insidiarum; amabam enim hominem familiariter. Apud eum repperi quendam veste oblonga, sed
capillis in reticulum collectis, unico tantum famulo. Multa fabulatus sum cum Andrea, nihil omnino
suspicans de Canossa. Admirabar tamen hominis militarem ferociam, itaque Graece percontatus sum
Andream quisnam adesset. Is respondit, 'Negotiator quidam egregius.' Atque ego contra, 'Talis
quidem videtur,' et persuasus* esse negotiatorem plane neglexi hominem. Accubitum est. Canossa
praesedit,* ego proximus. Toto convivio cum Andrea familiariter ex more fabulas miscui, non
dissimulans negotiatoris contemptum. Tandem percontatus sum Andream num verus esset rumor
venisse legatum qui iussu Leonis decimi dissidium inter Galliarum et Angliae reges componeret;
annuebat. 'Summus' inquam 'Pontifex non eget meis consiliis; si tamen hic me adhibuisset, aliud
suasissem.' 'Quid?' inquit Ammonius. 'Non expediebat' inquam 'fieri mentionem pacis.'
'Quamobrem?' 'Quoniam pax' inquam 'subito coiri non potest. Atque interea dum monarchae
tractant de conditionibus, milites ad odorem pacis peiora moliuntur quam in bello. Per indutias
autem subito cohibentur militum manus. Indutias autem praescriberem trium annorum, quo liceret
commode de duraturi foederis legibus dispicere.' Approbavit Andreas et 'Hoc,' inquit, 'opinor, agit
hic legatus.' His ita dissertis redii ad id quod Ammnonius non responderat liquido. 'Estne' inquam
'cardinalis?' 'Unde' inquit 'tibi istuc in mentem venit?' 'Quoniam' inquam 'hoc narrant Itali.'* 'Et illi'
inquit 'unde norunt?' 'Hic' inquam 'te novi. Si post annos aliquot te videam in Brabantia, quaeras
unde te agnoscerem?' Subriserunt inter sese, me ne tantulum quidem etiam suspicante. Mox
urgebam num revera esset cardinalis. Tergiversatus est Ammonius. Tandem 'Est' inquit 'animo
cardinalitio.' Hic ego suaviter arridens 'Istuc aliquid est,' inquam 'gerere animum cardinalitium.'
Haec aliaque multa Canossa audivit tacitus. Tandem dixit nescio quid Italice. Mox admiscuit
voces Latinas, sed sic ut posses negotiatorem ingeniosum agnoscere. Cum nihil responderem, ad me
versus dixit: 'Demiror te in hac barbara natione velle vivere, nisi forte hic mavis esse solus quam
Romae primus.' Hanc argutiam demiratus in negotiatore, respondi me vivere in ea regione quae
plurimos haberet insigniter doctos, inter quos mihi satis esset ultimum tenere locum, cum Romae
nullo in numero futurus essem. Haec aliaque dixi, nonnihil iratus negotiatori. Puto mihi tunc genium
aliquem bonum adfuisse; alioqui in summum discrimen me pertraxerat Ammonius, qui non
ignorabat quanta libertate soleam apud amicos effutire quicquid in buccam venerit.
Surreximus. Andreas et ego diutius ambulavimus in horto qui aedes dirimit,* ac post diutinam
confabulationem officii causa* produxit ad ostium terrestre (nam ea pars domus in qua pransi
fueramus, spectat flumen Thamisin); malebam enim redire* pedibus quam cymba. Post aliquot dies
cum redissemus in colloquium, aperit Andreas fabulae scenam,* ac mecum sedulo agit ut Canossam
comiter in Italiam, plurima testificans quam ille de me magnifice tum loqueretur tum sentiret. Sed
surdo canebat fabulam.* At interim parum amice factum est ab Ammonio, qui non ignorabat linguae
meae loquacitatem. Poteram aliquid vel in Pontificem vel in legatum effutire, quod mihi post fraudi
fuisset.

XVI ERASMUS' APOLOGIA PRO VITA SUA

Reverendo Patri Servatio Erasmus S.P.
Humanissime pater, literae tuae per plurimorum iactatae manus tandem ad me quoque
pervenerunt iam Angliam egressum; quae mihi sane voluptatem incredibilem attulerunt, quod
veterem illum tuum in me animum adhuc spirant. Paucis autem respondeo, utpote ex itinere iam
scribens, et ad ea potissimum quae tu scribis ad rem maxime pertinere. Tam varia est hominum
sententia, et suus cuique avium cantus, ut omnibus satisfieri non possit. Ego certe hoc sum animo,
ut quod sit factu optimum sequi velim; testis est mihi Deus. Nam si quid olim iuveniliter sensi, id
partim aetas, partim rerum correxit usus. Nunquam mihi fuit consilium vel vitae genus vel cultum
mutare, non quod probarem, sed ne cui scandalo essem. Scis enim me ad vitae genus tutorum
pertinacia et aliorum improbis hortatibus adactum esse magis quam inductum; tum Cornelii
Woerdeni* conviciis et pudore quodam puerili fuisse retentum, cum intellegerem mihi hoc vitae
genus haudquaquam aptum esse; nam non omnibus congruunt omnia. Ieiuniorum semper impatiens
fui, idque peculiari quadam corporis ratione. Semel excitatus e somno nunquam potui
redormiscere* nisi post horas aliquot. Ad literas tantum rapiebatur animus, quarum istic nullus
usus,* adeo ut non dubitem quin si in liberum aliquod vitae genus incidissem, non solum inter felices
verum etiam inter bonos potuissem numerari.
Itaque cum intellegerem me nequaquam esse idoneum isti generi vitae, et coactum non sponte
suscepisse, tamen quia receptum est publica nostri seculi opinione piaculum esse a semel suscepto
vitae genere desciscere, decreveram et hanc infelicitatis meae partem fortiter perpeti. Scis enim me
multis in rebus infortunatum esse. At hoc unum ceteris omnibus gravius semper duxi, quod in
huiusmodi vitae genus detrusus essem, a quo cum animo tum corpore essem alienissimus: animo,
quod a caerimoniis abhorrerem et libertatis amans essem; corpore, quod etiamsi maxime placuisset
vitae institutum, corporis natura non ferebat eiusmodi labores. At obiiciet mihi aliquis annum
probationis* (ut vocant) et aetatem maturam. Ridiculum. Quasi quis postulet ut puer anno decimo
septimo, maxime in literis educatus, norit se ipsum, quod magnum est etiam in sene, aut anno uno
id discere potuerit quod multi cani nondum intellegunt. Quanquam ipse nunquam probavi, et
gustatum iam multo minus, sed iis quas dixi rationibus sum irretitus; tametsi fateor eum qui vere sit
bonus, in quovis vitae genere bene victurum. Neque diffiteor me ad magna vitia fuisse propensum,
non tamen usque adeo corrupta natura quin si commodus accessisset gubernator et vere
Christianus, potuissem ad bonam duci frugem.
Hoc igitur interim spectavi, in quo vitae genere minime malus essem, atque id sane me
assecutum puto. Vixi interim inter sobrios, vixi in studiis literarum, quae me a multis vitiis
avocaverunt. Licuit consuetudinem habere cum viris vere Christum sapientibus, quorum colloquio
factus sum melior. Nihil enim iam iacto de libris meis, quos fortasse vos contemnitis. At multi
fatentur se redditos eorum lectione non solum eruditiores verum etiam meliores. Pecuniae studium
nunquam me attigit. Famae gloria nec tantillum tangor. Voluptatibus, etsi quondam fui inclinatus,
nunquam servivi. Crapulam et ebrietatem semper horrui fugique. Quoties autem cogitabam de
repetendo vestro contubernio, succurrebat invidia multorum, contemptus omnium, colloquia quam
frigida, quam inepta, quam non sapientia Christum, convivia quam laica; denique tota vitae ratio,
cui si detraxeris caerimonias, non video quid relinquas expetendum. Postremo succurrebat corporis
imbecillitas, quae iam aetate et morbis ac laboribus aucta est; quae facit ut nec vobis satisfacturus
essem et me ipsum occiderem. Iam annis aliquot obnoxius sum calculo,* gravi sane malo et capitali.
Iam annis aliquot nihil bibo nisi vinum, neque quodvis vinum, idque cogente morbo. Non fero
quemvis cibum, nec coelum quidem quodlibet. Nam morbus hic facile recurrens maximam postulat
vitae moderationem; et novi coelum Hollandicum, novi victus vestri rationem, ut de moribus nihil
dicam. Itaque si redissem, nihil aliud fuissem assecutus nisi quod vobis molestiam attulissem et mihi
mortem.
Sed tu forsitan bonam felicitatis partem existimes inter confratres* emori. At fallit et imponit
ista persuasio non solum tibi verum etiam propemodum universis. In loco, in cultu, in victu, in
caerimoniolis quibusdam Christum et pietatem collocamus. Actum putamus de illo qui vestem albam
commutarit in nigram, aut qui cucullum* pileo verterit, qui locum subinde mutet. Ausim illud dicere,
magnam Christianae pietatis perniciem ex istis quas vocant religionibus exortam esse, tametsi pio
fortassis studio primum inductae sunt. Deinde paulatim creverunt et in sex milia discriminum sese
sparserunt. Accessit summorum pontificum auctoritas nimium ad multa facilis et indulgens. Quid
enim laxis istis religionibus conspurcatius* aut magis impium? Quanto magis est e Christi sententia
totum orbem Christianum unam domum et velut unum habere monasterium, omnes concanonicos*
et confratres putare; baptismi sacramentum summam religionem ducere, neque spectare ubi vivas
sed quam bene vivas. Vis me sedem stabilem figere, quod ipsa etiam suadet senectus. At laudatur
Solonis, Pythagorae Platonisque* peregrinatio. Vagabantur et Apostoli, praecipue Paulus. Divus
Hieronymus etiam monachus* nunc Romae est, nunc in Syria, nunc in Antiochia, nunc alibi atque
alibi; et canus etiam sacras persequitur literas.
At non sum cum hoc conferendus, fateor; sed tamen nunquam mutavi locum, nisi vel peste
cogente, vel studii causa vel valetudinis, et ubicunque vixi (dicam enim de me ipso fortassis
arrogantius, sed tamen vere), probatus sum a probatissimis et laudatus a laudatissimis. Nec ulla est
regio, nec Hispania, nec Italia, nec Germania, nec Anglia, nec Scotia, quae me ad suum non invitet
hospitium. Et si non probor ab omnibus (quod nec studeo), certe primis omnium placeo. Romae
nullus erat Cardinalis qui me non tanquam fratrem acciperet, cum ipse nihil tale ambirem; praecipue
vero Cardinalis Grimanus, et hic ipse* qui nunc Pontifex Maximus est, ut ne dicam de episcopis,
archidiaconis* et viris eruditis. Atque hic honos non tribuebatur opibus, quas etiam nunc non habeo
nec desidero; non ambitioni, a qua semper fui alienissimus; sed literis duntaxat, quas nostrates
rident, Itali adorant. In Anglia nullus est episcopus qui non gaudeat a me salutari, qui non cupiat me
convivam, qui nolit domesticum. Rex ipse paulo ante patris obitum, cum essem in Italia, scripsit ad
me suapte manu literas amantissimas, nunc quoque saepe sic de me loquitur ut nemo
honorificentius, nemo amantius; et quoties eum saluto, blandissime complectitur et oculis
amicissimis obtuetur, ut intellegas eum non minus bene de me sentire quam loqui. Et saepe
mandavit suo eleemosynario* ut mihi de sacerdotio* prospiceret. Regina* conata est me sibi
praeceptorem adsciscere. Nemo est qui nesciat me si vel paucos menses velim in aula regis vivere,
quantum libeat sacerdotiorum mihi accumulaturum; sed ego huic otio meo et studiorum laboribus
omnia posthabeo. Cantuariensis Archiepiscopus, totius Angliae primas et regni huius Cancellarius,
vir doctus et probus, me sic amplectitur ut, si pater esset aut frater, non posset amantius. Et ut
intellegas hoc eum ex animo facere, dedit mihi sacerdotium* centum ferme nobilium, quod postea
volente me in pensionem centum coronatorum mutavit, ex mea resignatione; ad haec dedit dono
supra quadringentos nobiles his pauculis annis, idque nihil unquam petenti. Dedit uno die nobiles
centum et quinquaginta. Ab aliis episcopis supra centum nobiles accepi gratuita liberalitate oblatos.
Dominus Montioius, huius regni baro, quondam meus discipulus, dat annue mihi pensionem centum
coronatorum. Rex et Episcopus Lincolniensis, qui nunc per regem omnia potest, magnifice multa
promittunt. Sunt hic duae universitates, Oxonia et Cantabrigia,* quarum utraque ambit habere me;
nam Cantabrigiae menses complures docui Graecas et sacras literas, sed gratis, et ita facere semper
decretum est. Sunt hic collegia, in quibus tantum est religionis, tanta vitae modestia, ut nullam
religionem non sis prae hac contempturus, si videas. Est Londini dominus Ioannes Coletus, divi Pauli
Decanus,* vir qui summam doctrinam cum admirabili pietate copulavit, magnae apud omnes
auctoritatis. Is me sic amat, id quod sciunt omnes, ut cum nemine vivat libentius quam mecum; ut
omittam alios innumeros, ne sim bis molestus et iactantia et loquacitate.
Iam ut de operibus meis dicam aliquid, Enchiridion opinor te legisse, quo non pauci fatentur sese
ad pietatis studium inflammatos; nihil mihi arrogo, sed gratulor Christo, si quid boni per me contigit
illius dono. Adagiorum opus ab Aldo impressum an videris nescio. Est quidem profanum, sed ad
omnem doctrinam utilissimum; mihi certe inaestimabilibus constitit laboribus ac vigiliis. Edidi opus
De rerum verborumque copia,* quod inscripsi Coleto meo, opus utilissimum contionaturis;* at ista
contemnunt ii qui omnes bonas contemnunt literas. His duobus annis praeter alia multa castigavi*
divi Hieronymi Epistolas; adulterina et subditicia* obelis* iugulavi,* obscura scholiis* illustravi. Ex
Graecorum et antiquorum codicum collatione castigavi totum Novum Testamentum, et supra mille
loca annotavi* non sine fructu theologorum. Commentarios in Epistolas Pauli incepi, quos absolvam,
ubi haec edidero. Nam mihi decretum est in sacris immori literis. In hisce rebus colloco otium meum
et negotium. In his magni viri dicunt me valere quod alii non valeant; in vestro vitae genere nihil
valiturus sum. Cum multis doctis et gravibus viris habui consuetudinem, et hic et in Italia et in Gallia,
sed neminem adhuc repperi qui mihi consuluerit ut ad vos me recipiam, aut qui hoc iudicaverit
melius. Quin et ipse felicis memoriae dominus Nicolaus Wernerus, qui te praecessit, semper hoc mihi
solitus erat dissuadere, suadens ut alicui episcopo me potius adiungerem, addens se nosse et animum
meum et suorum fraterculorum mores; nam iis utebatur verbis lingua vernacula. Et in hoc vitae
genere in quo sum, video quae fugiam, sed quid potius sequar non video.
 Nunc restat ut de ornatu quoque tibi satisfaciam. Semper antehac usus sum cultu canonicorum,*
et ab Episcopo Traiectino,* cum essem Lovanii,* impetravi ut sine scrupulo* uterer scapulari lineo
pro veste linea integra, et capitio nigro pro pallio nigro, iuxta morem Lutetiorum.* Cum autem
adirem Italiam videremque toto itinere canonicos nigra veste uti cum scapulari, ne quid offenderem
novitate cultus, veste nigra illic uti coepi cum scapulari. Postea pestis orta est Bononiae,* et illic qui
curant peste laborantes linteum album ex humero pendens ex more gestant; hi congressus
hominum fugitant. Itaque cum die quodam doctum amicum viserem, quidam nebulones eductis
gladiis parabant me invadere, et fecissent, ni matrona quaedam admonuisset ecclesiasticum me esse.
Altero item die cum Thesaurarii* filios adirem, undique cum fustibus in me concurrerunt, et
pessimis clamoribus adorti sunt. Itaque a bonis viris admonitus occultavi scapulare, et impetravi
veniam a Pontifice Iulio* secundo ut ornatu religionis uterer aut non uterer, ut mihi visum esset,
modo haberem vestem sacerdotalem; et si quid ante peccatum esset ea in re, iis literis id totum
condonavit. In Italia ergo perseveravi in veste sacerdotali, ne mutatio esset alicui scandalo.
Postquam autem in Angliam redii, decrevi meo solito uti ornatu, et domum accersito amico quodam
primae laudis et in vita et in doctrina, ostendi cultum quo uti statuissem. Rogavi an in Anglia
conveniret. Probavit, atque ita in publicum prodii. Statim admonitus sum* ab aliis amicis eum
cultum in Anglia ferri non posse, ut celarem potius. Celavi; et quoniam non potest ita celari quin
aliquando deprehensus scandalum pariat, reposui in scrinium et vetere summi Pontificis auctoritate
sum usus usque adhuc. Excommunicant Pontificiae leges eum qui religionis habitum abiecerit, quo
liberius inter seculares versetur. Ego coactus deposui in Italia, ne occiderer; deinde coactus deposui
in Anglia, quia tolerari non poterat, cum ipse multo maluerim uti. At nunc denuo recipere plus
gigneret scandali quam mutatio ipsa gignebat.
Habes universam vitae meae rationem, habes meum consilium. Cupio et hoc vitae genus mutare,
si quod videro melius. Sed in Hollandia quid agam non video. Scio non conventurum cum coelo
neque cum victu; omnium oculos in me excitabo. Redibo senex et canus, qui iuvenis exivi, redibo
valetudinarius; exponar contemptui etiam infimorum, solitus et a maximis honorari. Studia mea
compotationibus permutabo. Nam quod polliceris officium tuum in quaerenda sede, ubi cum
maximo, ut scribis, vivam emolumento; quid sit, non possum coniectare, nisi forte collocabis me
apud monachas aliquas,* ut serviam mulieribus, qui nec archiepiscopis nec regibus unquam servire
volui. Emolumentum nihil moror;* neque enim studeo ditescere, modo tantum sit fortunae ut
valetudini et otio literarum suppetat, et vivam nulli gravis. Atque utinam liceat hisce de rebus coram
inter nos commentari; nam literis nec satis commode nec satis tuto licet. Tuae enim quanquam per
certissimos missae sic tamen aberrarant, ut nisi ipse casu me in arcem hanc contulissem, nunquam
fuerim visurus; et accepi iam a compluribus ante inspectas. Quare ne quid scripseris arcani, ni certo
cognoveris ubi locorum sim et nuntium nactus sis fidissimum. Peto nunc Germaniam, id est
Basileam,* editurus lucubrationes meas, hac hieme fortassis futurus Romae. In reditu dabo operam
ut pariter colloquamur alicubi. Sed nunc aestas ferme praeteriit et longum est iter. Literas tuas tertio
a Pascha* die scriptas accepi Nonis Iuliis. Rogo ut salutem meam tuis piis votis Christo commendare
ne neglegas. Cui si certo scirem rectius fore consultum, si ad vestrum redierim contubernium, hac
die ad iter accingerer. Bene vale, quondam sodalis suavissime, nunc pater observande.
Ex arce Hammensi iuxta Calecium* postridie Nonas Iulias Anno 1514.

XVII ERASMUS' RECEPTION AT BASEL

Desiderius Erasmus Roterodamus Iacobo Wimphelingo, Germanus Germano, Theologus
Theologo, Literarum Scientissimo Literarum Sitientissimus S.D.
Iam quod scire cupis quomodo reliquum iter successerit, paucis accipe. Ad oppidum
Selestadiense,* tuam patriam, feliciter perveni. Ibi continuo primores reipublicae haud scio cuius
indicio de meo adventu facti certiores, per publicum nuntium tres exquisitissimi vini misere
cantharos* xenii* nomine. Invitarunt ad prandium in diem posterum; verum excusavi, properans
ad hoc negotium in quo nunc sum. Ioannes Sapidus,* tuus in literis alumnus, qui te moribus quoque
mire refert quique te non secus ac patrem et amat et suspicit, Basileam* usque nos est prosecutus.
Illic admonueram hominem ne me proderet: delectari me paucis amiculis sed exquisitis ac delectis.
Primum itaque non aderant alii quam ii quos maxime volebam, Beatus Rhenanus,* cuius ego
prudenti modestia et acerrimo in literis iudicio vehementer delector, nec est quicquam huius
cotidiana consuetudine mihi iucundius: item Gerardus Listrius, medicae rei non vulgariter peritus,
ad haec Latinae, Graecae et Hebraicae literaturae pulchre gnarus, denique iuvenis ad me amandum
natus: ad haec Bruno Amorbachius singulari doctrina, trilinguis et hic. Ioanni Frobenio reddidi
literas ab Erasmo missas, addens esse mihi cum eo familiaritatem arctissimam: ab eodem de edendis
illius lucubrationibus negotii summam mihi commissam: quicquid egissem, id perinde ut ab Erasmo
gestum ratum fore: denique me illi adeo similem ut qui me videret Erasmum videret. Is postea risit
intellecta fraude. Socer Frobenii, resolutis omnibus quae debebantur in diversorio, nos una cum
equis ac sarcinis in suas aedes traduxit. Post biduum huius academiae doctores per theologicae
professionis decanum* et alterum quendam in posterum diem nos ad cenam vocarunt. Aderant
omnes omnium facultatum, ut vocant, doctores. Erant me cotidianis officiis oneraturi, ni iam
accinctus ad laborem institutum rogassem uti me mihi relinquerent.
Audio passim apud Germanos esse viros eleganter eruditos, quo mihi magis ac magis arridet et
adlubescit* mihi mea Germania; quam piget ac pudet tam sero cognitam fuisse. Proinde facile
possum adduci ut hic hiemem usque ad Idus Martias. Deinde confectis quae volo in Italia negotiis ad
Idus Maias vos revisam. Atque id faciam lubentius, si velut de eodem quod aiunt oleo* eademque
opera universas lucubrationes meas hibernis his mensibus liceat* emittere. Adagiorum opus iam
excudi coeptum est. Superest Novum Testamentum a me versum et e regione Graecum una cum
nostris in illud annotamentis.* Tum epistolae divi Hieronymi a nobis recognitae et a supposititiis*
ac nothis repurgatae, necnon et scholiis nostris illustratae. Praeterea Senecae oratoris omnia scripta
non sine maximis sudoribus a nobis emaculata.* Fortassis et scholiorum nonnihil adiciemus, si
dabitur otium. Sunt et alia minutalia, de quibus minus solliciti sumus. Quae si suscipiet hic
chalcographus, abdemus nos testudinum ritu, non ad somnum sed ut toti versemur in hoc negotio.
Ex Italia reduces, uti spero, dies aliquot salutandis et cognoscendis Germaniae proceribus sumemus.
Nam hos vere proceres existimo non qui funes aureos collo circumferunt* quique parietes et
vestibula pictis maiorum imaginibus ornant, sed qui veris ac suis bonis, hoc est eruditione, moribus,
eloquentia, patriam suam ac suos non solum illustrant sed etiam adiuvant.

XVIII BISHOP FISHER

Erasmus Reuchlino Suo S.D.
Nullo sermone consequi queam quo studio, qua veneratione, tuum nomen prosequatur magnus
ille literarum ac pietatis antistes,* Episcopus Roffensis;* adeo ut cum antehac plurimi fecerit
Erasmum, nunc admiratione Reuchlini paene contemnat: quae res adeo me nulla urit invidia, ut
vehementer etiam gaudeam proque mea virili* currentem, quod aiunt, exstimulem. Nullas ad me
dat literas (scribit autem crebrius) in quibus non faciat honorificentissimam tui mentionem.
Decreverat posito cultu episcopali, hoc est linea veste qua semper utuntur in Anglia nisi cum
venantur,* traicere, hac praecipue causa impulsus quo tecum colloqui liceret; tanta habet hominem
discendi tuique sitis. Atque hac lege nos ad navim properantes decem apud sese dies detinuit, ut una
traiceremus. Verum incidit postea cur mutaret consilium; at, si rem distulit, animi propositum non
mutavit. In extremo digressu sollicite me rogavit qua re posset tibi gratum facere. Respondi tuam
fortunam non esse eiusmodi ut magnopere egeres pecunia, verum si mitteret anulum aut vestem
aut aliud eiusmodi quod ceu sui monumentum posses amplecti, id fore gratissimum. Respondit se
nihil laborare quanti constaret, modo tibi gratum esset. Collaudavi hominis animum; suspicor eum
brevi ad te venturum. Interim fac scribas mihi quid tibi potissimum mitti cupias; nullis ille parsurus
est sumptibus. Sensi illum avidissimum calamorum Niloticorum,* cuiusmodi mihi tres donasti;
proinde si tibi sunt aliquot, nullum munus gratius mittere possis.* Non gravaberis eum crebris
appellare literis, et item Coletum. Uterque tui studiosissimus est, uterque talis est, ut etiam si nulla
speraretur utilitas, tamen ob egregias quibus praediti sunt virtutes et animum in te propensum,
digni essent amore mutuo. Nunc ambo summam apud suos obtinent auctoritatem; Coletus etiam
regiae maiestati intimus est et ad privatissimum colloquium quoties vult admittitur.
Leo summus pontifex ad meam epistolam* quam excusam legisti diligenter respondit; nec minus
amanter quam diligenter adiecit alterum Breve,* quo me sua sponte Regi Anglorum commendavit
haudquaquam more vulgari; atque id nominatim adiecit, se id sua sponte facere nec a me nec a
quoquam ut id faceret rogatum. Responderat uterque Cardinalis;* verum hae literae in Germaniam
missae sunt ad Richardum Paceum,* hominem egregie doctum, qui nunc apud Helvetios* oratorem
gerit. Quin et Pontificis Brevia mihi non ante sunt reddita quam in Angliam redii; quae si tempore
fuissent reddita, fortasse et Hieronymum* Leoni dedicassem. Mihi vixdum in Brabantiam reverso
illustrissimus princeps meus Carolus* praebendam* donavit satis et honorificam et copiosam.
Revisi Britanniam salutaturus Maecenates meos et amicos veteres; repperi multo nostri quam
reliqueram amantiores. Archiepiscopus* cum semper amaret unice, nunc tantum adiunxit veteri in
me studio ut ante parum amasse videri possit. Omnia sua mihi detulit; recusavi pecuniam. Abeunti
donavit equum et calicem cum operculo elegantissimum inauratum, pollicitus apud mensarios
pecuniam quantam iussero se depositurum. Novum Testamentum plurimos amicos mihi conciliavit
ubique, tametsi nonnulli strenue reclamarint, praesertim initio; sed hi in absentem tantum et ferme
tales ut nec legerint opus meum et, si legerint, non intellecturi.
Scribe ad nos frequenter, doctissime Reuchline. Quicquid Antuuerpiam* miseris ad Petrum
Aegidium, scribam publicum, id mihi certo reddetur. Bene vale, Germaniae decus.
Si Philippum* iuvenem ad Roffensem miseris tuis commendatum literis, mihi crede, tractabitur
humanissime et ad amplissimam fortunam provehetur; nec usquam continget plus otii ad optimas
literas. Fortassis ille sitit Italiam. At his temporibus Italiam habet Anglia et, ni plane fallor, quiddam
Italia praestantius. Rursum vale.
Calecii* VI Kalendas Septembres.

XIX A JOURNEY FROM BASEL TO LOUVAIN

Erasmus Rhenano Suo S.D.
Accipe, me Beate, totam itineris mei tragicocomoediam. Mollis etiamnum ac languidulus, ut scis,
Basileam* relinquebam, ut qui nondum cum coelo redissem in gratiam, cum tamdiu domi
delituissem, idque perpetuis laboribus distentus.* Navigatio fuit non inamoena, nisi quod circa
meridiem solis aestus erat submolestus. Brisaci* pransi sumus, sed ita ut nunquam insuavius. Nidor
enecabat, tum nidore graviores muscae. Desedimus plus semihoram ad mensam otiosi, donec
adornarent scilicet illi* suas epulas. Tandem nihil appositum est quod edi posset; sordidae pultes,
offae, salsamenta non semel recocta, merae nauseae. Gallinarium* non adii. Qui hunc renuntiavit
teneri febri, bellum quiddam adiecit; Minoritam* illum theologum, quicum mihi fuerat concertatio,
sacros calices oppignerasse suo iure. O Scoticam* subtilitatem! Sub noctem eiecti sumus in vicum
quendam frigidum; cuius nomen nec libuit scire nec, si sciam, velim edere. Illic paene exstinctus
sum. In hypocausto* non magno cenavimus plus opinor sexaginta, promiscua hominum colluvies,
idque ad horam ferme decimam:* o qui fetor, qui clamor praesertim ubi iam incaluerant vino! Et
tamen ad illorum clepsydras* erat desidendum.
Mane multa adhuc nocte e stratis exturbamur clamore nautarum. Ego et incenatus* et insomnis
navim ingredior. Argentinam* appulimus ante prandium ad horam ferme nonam; illic commodius
accepti sumus, praesertim Schurerio suppeditante vinum. Aderat aliqua sodalitatis* pars, mox
universi salutatum veniunt, sed nemo officiosius Gerbelio. Gebuilerius et Rudalphingius me
immunem esse voluerunt; quod iam illis novum non est. Illinc equis Spiram* usque contendimus;
neque usquam militis umbram vidimus, cum rumor atrocia sparsisset. Anglus equus* plane defecit
vixque Spiram attigit; sic eum tractaverat sceleratus iste faber, ut illi ambae aures ferro candenti
inurerentur. Spirae furtim subduxi me e diversorio, et ad Maternum* meum vicinum me recipio.
Illic Decanus, vir doctus et humanus, suaviter et comiter nos biduum accepit. Hic forte fortuna
Hermanum Buschium repperimus.
 Illinc curru vectus sum Wormaciam,* atque hinc rursus Maguntiam.* Forte in eundem currum
inciderat quidam Caesaris* secretarius, Ulrichus cognomento Farnbul. Is incredibili studio tum
itinere toto me observavit, tum Maguntiae non passus ingredi diversorium ad aedes canonici*
cuiusdam pertraxit: abeuntem ad navem deduxit. Navigatio non fuit inamoena, ob coeli
commoditatem, nisi quod longior erat, nautarum studio. Ad haec offendebat equorum paedor.
Comitati sunt me primum diem officii gratia Ioannes Longicampianus qui pridem Lovanii* professus
est:* et huius amicus iureconsultus quidam. Aderat et Wesphalus quidam dominus Ioannes,
canonicus apud Sanctum Victorem extra Maguntiam, homo commodissimus ac festivissimus.
Ubi Popardiam* appulimus, nosque, dum exploratur navis, in ripa deambulabamus, nescio quis
agnitum me telonae* prodidit. Telones est Christophorus, ni fallor, Cinicampius, vulgato verbo
Eschenfelder. Incredibile dictu quam gestierit homo prae gaudio. Pertrahit in aedes suas. In mensula
inter syngraphas* telonicas* iacebant Erasmi libelli. Beatum se clamitat, advocat liberos, advocat
uxorem, advocat amicos omnes. Interim nautis vociferantibus mittit duos vini cantharos, rursum
vociferantibus mittit alteros, pollicitus ubi redierint se illis vectigal remissurum, qui talem virum
sibi advexerint. Hinc officii gratia comitatus est nos Confluentiam* usque dominus Ioannes
Flaminius, virginibus sacris illic praefectus, vir angelicae puritatis, iudicii sobrii sanique, doctrinae
non vulgaris. Confluentiae dominus Matthias, officialis* episcopi, nos domum suam rapit, homo
iuvenis sed moribus compositis; Latini sermonis exacte peritus, tum iureconsultissimus. Illic
cenatum est hilariter.
Apud Bonnam* nos reliquit ille canonicus, vitans urbem Coloniensem;* quam et ipse vitare
cupiebam, sed minister cum equis eo praecesserat, neque quisquam erat in navi certus, cui de
ministro revocando negotium committere potuissem: et nautis diffidebam. Mane itaque ante sextam
Agrippinam* appulimus die Dominico,* coelo iam pestilenti. Diversorium ingressus mando hospitii
ministris de conducenda biga, et cibum ad decimam parari iubeo. Audio sacrum, prandium differtur.
De biga non successit. Tentatur de equo conducendo; nam mei erant inutiles. Nihil succedit. Sensi id
quod erat. Agebatur ut illic haererem. Ego protinus iubeo meos adornari equos, imponi alteram
manticam, alteram hospiti committo, et claudo meo equo ad Comitem Novae aquilae* percurro: est
autem iter horarum quinque. Is agebat Bedburii. *
Apud hunc suavissime quinque dies sum commoratus tanta tranquillitate et otio, ut bonam
recognitionis partem apud eum peregerim; nam eam Novi Testamenti partem mecum abduxeram.
Utinam hominem nosses, mi Beate. Iuvenis est, sed rara et plusquam senili prudentia, pauciloquus,
sed quod de Menelao praedicat Homerus,* argute loquitur, immo cordate, citra ostentationem
doctus non in uno studiorum genere tantum, totus candidus et amico amicus. Iam firmus eram ac
robustulus, iam mihi pulchre placebam, ac fore sperabam ut validus Episcopum inviserem
Leodiensem* et alacrem me redderem amicis Brabanticis. Quae convivia, quas gratulationes, quas
confabulationes mihi promittebam. Decreveram, si vernasset autumnus, Angliam adire, et quod rex
iam toties offert, accipere. Sed o fallaces mortalium spes! o subitas et inopinatas rerum humanarum
vices! E tantis felicitatum somniis in extremum exitium praecipitatus sum.
 Iam in posterum diem erat conducta biga. Comes nolens mihi ante noctem valedicere,
praedicavit se ante abitum mane visurum me. Ea nocte saeva quaedam venti tempestas coorta est,
quae et ante diem proximum praecesserat. Ego nihilo secius surgo post noctis medium, annotaturus
quaedam Comiti; cumque iam esset hora septima, nec prodiret Comes, iubeo illum excitari. Venit et,
ut est modestissimo pudore praeditus, rogat num esset sententia discedere coelo tam incommodo;
se mihi timere. Ibi, mi Beate, Iupiter nescio quis aut malus genius, non dimidium mentis, ut ait
Hesiodus,* sed totam mentem ademit; nam dimidium mentis ademerat, cum Coloniae* me
committerem. Atque utinam aut ille acrius amicum commonuisset, aut ego verecundis sed
amicissimis monitis obsequentior fuissem. Rapit me fati vis. Quid enim aliud dicam? Conscendo
bigam non tectam, flante vento
quantus altis montibus
Frangit trementes ilices. *
Auster erat, neque quicquam praeter meras pestes spirabat. Ego mihi vestibus probe tectus
videbar, sed ille violentia sua nihil non penetrabat. Successit sub noctem pluviola, vento suo
pestilentior. Venio Aquisgranum* lassulus ob quassationem bigae, quae mihi in via saxis constrata
tam erat gravis, ut equo quamlibet claudo maluerim insidere. Hic per canonicum quendam, cui me
Comes commendarat, rapior e diversorio ad aedes cantoris.* Ibi ex more convivium agitabant
aliquot canonici. Mihi prandium tenuissimum acuerat stomachum; sed apud hos tum nihil erat
praeter carpas,* easque frigidas. Expleo me. Cum in multam noctem (nam serius accubuerant) cena
proferretur fabulis, ego petita venia cubitum abeo, quod proxima nocte minimum dormieram.
Postridie pertrahor ad aedes Vicepraepositi;* nam ad illum redibat periodus.* Ibi cum praeter
anguillam nihil esset piscium, -- nimirum tempestas fuerat in culpa, cum ipse sit alioqui splendidus
convivator --, expleo me pisce durato ventis, quem a baculo quo contunditur, Germani stockfisch
vocant: nam eo alioqui satis delector; sed comperi partem huius adhuc crudam fuisse. A prandio,
quoniam coelum erat pestilentissimum, in diversorium me confero. Iubeo excitari foculum.
Confabulatur mecum canonicus ille, vir humanissimus, ferme sesquihoram.* Deinde pactus cum
auriga de manticis, rursus invitor ad cenam. Excuso, non proficio. Apparatus tum erat praelautus,
sed mihi frustra. Ubi confovissem* stomachum sorbitiuncula,* domum me confero; dormiebam
enim apud cantorem. Egredior; ibi corpus inane mire ad nocturnum coelum inhorruit. Nox gravis
fuit.
Postridie mane rursus hausta cervisiola tepida cum paucis micis panis, equum conscendo
morbidum et claudum; quo fuit incommodior equitatio. Iam sic affectus eram, ut magis conveniret
lecto confoveri quam equo insidere. Sed ea regio non parum habet rusticitatis, commoditatis aut
elegantiae minimum, et illic mihi ne valere quidem satis esset commodum, nedum aegrotare: quo
magis libebat effugere. Latronum periculum (nam ibi summum erat) aut certe metum extudit morbi
molestia. Confectis eo cursu quatuor passuum milibus perventum est ad Mosae Traiectum.* Illic
sorbitiuncula utcunque confoto stomacho, rursus inscensis equis Tongros* adeo. Id oppidum abest
tribus milibus passuum. Haec postrema equitatio mihi longe gravissima fuit. Incommodus incessus
equi mire torquebat renes. Tolerabilius ambulabam pedibus, sed metuebam sudorem, et periculum
erat ne nox in agris nos occupasset; itaque incredibili totius corporis cruciatu Tongros pervenio.
Iam ob inediam ac laborem inediae additum omnes corporis nervi defecerint; adeo ut nec firmus
esset status aut incessus. Lingua -- nam ea valebat -- dissimulabam morbi magnitudinem. Hic
cervisiaria* sorbitiuncula foto stomacho cubitum eo. Mane iubeo conduci bigam tectam. Mihi visum
est ob silices equo insidere, donec ad terrenam viam esset ventum. Conscendo maiorem equum,
quod is commodius iret per saxa et pedibus certioribus. Vix conscenderam, contactus coelo frigido
sentio oboriri glaucoma,* posco pallium. Sed mox syncopis* successit. Vel manu contacta* poteram
excitari. Ibi meus Ioannes cum ceteris astantibus passi sunt in equo sedentem mea sponte expergisci.
Experrectus bigam ascendo.
Iam eramus vicini oppido Divi Trudonis.* Rursus inscendo equum, ne biga vectus viderer
aegrotus. Rursus coelo vespertino offensus nauseo, sed citra syncopim. Offero duplum pretium
bigario, ut me postridie vehat usque ad Tenas.* Id oppidum abest a Tongris sex milibus passuum.
Accipit conditionem. Hic hospes mihi notus narrat quam graviter tulerit Episcopus Leodiensis, quod
se insalutato discessissem Basileam petens. Confoto stomacho sorbitiuncula eo cubitum. Hic forte
quadrigam nactus, quae Lovanium peteret (aberat autem sex milibus passuum), in eam me conicio.
Incredibili molestia vectus sum, ac paene intolerabili, sed tamen eo die ad horam septimam
pervenimus Lovanium.
Non erat sententia petere meum cubiculum,* vel quod suspicabar illic frigere omnia, vel quod
nolebam committere ut, si pestis rumor ex me fuisset ortus, collegii commodis aliquo pacto
officerem. Ad Theodoricum typographum* diverto, amicum sincerum. Ea nocte eruperat inscio me
maximum ulcus, iamque dolor conquieverat. Postridie accerso chirurgum.* Apponit malagmata.*
Iam novum ulcus accesserat in tergo, quod minister fecerat Tongris, dum ob renum dolorem ungens
me oleo rosaceo,* digito calloso durius fricat costam quandam. Id post exulceratum est. Abiens
chirurgus clam dicit Theodorico et famulo pestem esse; missurum quidem malagmata se, non
venturum autem ipsum ad me. Accerso medicos, negant quicquam esse morbi: rursum alios consulo,
idem affirmant. Accerso Hebraeum,* is optabat tale corpus suum quale meum esset.
Cum non rediret uno atque altero die chirurgus, rogo Theodoricum quid sit in causa. Excusat ille
nescio quid. At ego rem suspicans 'Quid?' inquam, 'Num iudicat esse pestem?' 'Hoc ipsum' inquit
'constanter affirmat; tres esse carbunculos.'* Risi satis, nec ullam pestis imaginationem demitto in
animum. Post dies aliquot venit chirurgi pater, inspicit, idem iudicat, et in os asseverat germanam
esse pestem. Nec sic quidem mihi persuaderi potuit. Accerso clam alterum chirurgum magni
nominis. Inspicit; is vero, ut erat homo rusticior, 'Non vererer' inquit, 'tecum cubare'; idem sentiebat
Hebraeus. Accerso medicum quendam, cui plurimum tribuunt Lovanii; nam hic bonos esse medicos
admodum est rarum. Rogo numquid mali portenderet corpus; negat. Narro de ulceribus, addens
argumenta, quibus colligerem non esse pestem. Ulcera non erant nova neque sponte nata. Nulla
febris, nullus insignis capitis dolor nisi ob iactionem,* nulla somnolentia, palatum perpetuo
sanissimum.
 Cetera sat fortiter audierat. At simul atque ulcerum mentio facta est, sensi hominem
pertimescere. Do medico coronatum aureum, pollicitus est se post prandium ad me rediturum. Is
territus ex oratione mittit ministrum. Reicio; et iratus medicis Christo medico me commendo.
Stomachus intra triduum restitutus est, hausto pullo gallinaceo contuso, et cyatho vini Belnensis.*
Hic protinus ad studii quoque laborem reversus, absolvo quod deerat in Novo Testamento.
Apud Theodoricum curatus fere quatuor hebdomadis,* in cubiculum meum remigravi. Semel
duntaxat ad proximum templum exii sacri gratia, nondum sat firmis viribus. Si pestis fuit, pestem
eam labore et incommoditate animique robore depuli: quando saepenumero magna morbi pars est
morbi imaginatio. Ab adventu protinus edixeram ne quis me adiret, nisi nominatim accitus, ne vel
ego cuiquam essem terrori vel mihi quisquam officio suo molestus: tamen irrupit Dorpius omnium
primus; mox Atensis, Marcus Laurinus et Paschasius Berselius, qui cotidie aderant, mihi bonam
morbi partem ademerunt mellitissima consuetudine sua.
Mi Beate, quis crederet hoc corpusculum exile, delicatum, atque etiam aetate iam imbecillius,
post tot itinerum labores, post tot studiorum sudores, tot etiam morbis suffecturum? Scis enim quam
graviter paulo ante laborarim Basileae, idque non semel. Nonnulla suspicio tangebat animum meum,
eum annum mihi fore fatalem; adeo malo malum succedebat, semperque gravius. Ego vero tum
etiam cum maxime morbus urgebat, sic eram affectus ut nec vitae desiderio cruciarer nec mortis
metu trepidarem. In uno Christo tota spes erat, a quo nihil aliud precabar, nisi ut daret quod mihi
saluberrimum esse iudicaret. Iuvenis olim, ut memini, ad nomen etiam mortis solebam inhorrescere.
Hoc certe profeci accessione aetatis, mortem leviter metuo, neque metior hominis felicitatem
longaevitate.* Annum excessi quinquagesimum, ad quem cum ex tam multis tam pauci perveniant,
iure queri non possum me parum diu vixisse: deinde si quid hoc ad rem pertinet, iam nunc paratum
est monimentum, quo posteris tester me vixisse. Et fortassis a rogo, quemadmodum poetae*
loquuntur, ut consilescet* livor, ita magis elucescet* gloria: quanquam non convenit ut Christianum
pectus tangat humana gloria: utinam ea contingat gloria ut Christo probemur.
Bene vale, Beate carissime. Cetera cognosces ex literis ad Capitonem. Lovanii. Anno M. D. XVIII.

XX ENGLISH UNIVERSITIES
Clarissimo Baroni Gulielmo Montioio Erasmus Roterodamus S.D.
Unice Maecenas, antehac gratulatus sum Angliae tuae, quae tot haberet viros egregia probitate
parique doctrina praeditos: nunc propemodum invidere incipio, quae sic efflorescat omni genere
studiorum, ut omnibus regionibus laudem praeripiat ac paene tenebras offundat. Quanquam ista
laus haud ita nova est vestrae insulae, in qua constat et olim eximios viros exstitisse. Declarant id
vel academiae vestrae, quae vetustate nobilitateque cum vetustissimis ac celeberrimis certant.
Deamo Richardum episcopum Wintoniensem,* qui magnificentissimum collegium suo sumptu
proprie dicavit bonis literis. Magis autem exosculor egregium ac prorsus heroicum animum Thomae
Cardinalis Eboracensis,* cuius prudentia schola Oxoniensis non solum omni linguarum ac studiorum
genere, verum et moribus qui deceant optima studia, condecorabitur. Nam Cantabrigiensis*
academia iampridem omnibus floret ornamentis, praeside Ioanne episcopo Roffensi,* qui nulla in
parte non egregium agit praesulem. *
Ceterum huius laudis praecipua portio regio pectori, velut horum consiliorum fonti, debetur.
Cum tot regnis ac regibus altissima pax est atque, ut augurari libet, aeterna. Pelluntur nocentes,
vigent bonae leges, evehuntur optimae literae. Rex ipse hisce rebus omnibus non solum auctor est
ac dux, verum etiam exemplum, primus ipse praestans quod praescribit. Nulli mortalium magis ex
animo bene volo quam tibi; et tamen parum abest quin invideam tuae celsitudini,* quae tantis bonis
fruatur sine me quondam commodorum et incommodorum socio. Quodque gravius est, interim dum
tu tot nominibus felix es, mihi cum taeterrimis quibusdam non hominibus sed portentis
conflictandum;* in quo mehercle lubens experirer quid posset eloquentia, ni me Christianus pudor,
ceu Pallas quaepiam Homerica,* iam capulo manum admoventem capillos vellicans revocaret. Bene
vale.
Antuuerpiae.* Anno M. D. XIX. Calendis Maiis.
XXI AN EXPLOSION AT BASEL
Erasmus Roterodamus Nicolao Vario Marvillano S.
Multa quidem nova cotidie nobis gignit hic Africa* nostra, Nicolae carissime; sed quaedam eius
sunt generis, ut nec tibi gratum arbitrer futurum legere nec mihi tutum scribere. Quod nuper accidit
accipe. Ad duodecimum Calendas Octobris, evocatus amoenitate coeli, secesseram in hortum, quem
Ioannes Frobenius satis amplum et elegantem meo commercatus est hortatu. Nam ibi soleo
pomeridianis aliquot horis vel somnum obrepentem arcere vel assiduitatis taedium fallere, si
quando invitat aeris temperies. Post deambulatiunculam conscenderam domunculam hortensem,*
iamque coeperam aliquid ex Chrysostomo vertere, cum interim vitreas fenestras ferit fulmen, sed
tacitum ac lene. Primum suspicabar oculorum esse errorem. Cum rursus semel atque iterum
effulsisset, demiror ac prospicio si se vertisset coelum, contractisque nubibus pluviam ac
tempestatem minaretur. Ubi nihil video periculi, ad librum redeo. Mox auditur sonitus, sed obtusior.
Ad eum modum poetae narrant Iovem ludere, si quando est hilarior; siquidem longe aliud fulminis
genus erat quo gigantum moles* disiecit ac Salmonea et Ixionem* demisit in Tartara. Paulo post
emicat plus fulgoris, et audio fragorem horribilem, cuiusmodi fere crepitus audiri solet, si quando
fulminis ictus impegit se vehementius in aliquid solidum.
Etenim cum agerem Florentiae* eo tempore quo Iulius Pontifex, terrenus Iuppiter, tonabat ac
fulminabat adversus Bononiam,* magnam diei partem et tonabat* vehementer et fulminabat,
magnaque vis imbrium ruebat. Cum horribilis fragor insonuisset, territus subduxi me et ad ceteros
redii. 'Aut me plane fallit' inquam 'animus, aut post hunc crepitum audietis aliquid parum laeti
nuntii.' Et ecce non ita multo post, venit chirurgus nuntians in collegio virginum tres ictas; quarum
una mox exanimata est, altera propemodum exstincta, tertia sic afflicta ut negaret esse spem vitae.
Ad similem itaque sonitum surrexi et prospicio quae sit coeli facies. Ad laevam erat serenitas, ad
dexteram conspicio novam nubis speciem, velut e terra sese proferentis in sublime, colore
propemodum cinericio,* cuius cacumen velut inflexum sese demittebat. Dixisses scopulum
quempiam esse vertice nutantem in mare. Quo contemplor attentius, hoc minus videbatur nubi
similis. Dum ad hoc spectaculum stupeo, accurrit famulorum unus quem domi reliqueram,
admonens ut subito me domum recipiam; civitatem armatam in tumultu esse. Nam is mos est huic
reipublicae, ut sicubi fuerit exortum incendium, confestim armati procurrunt ad tuendas portas ac
moenia. Nec satis tutum est armatis occurrere; ferrum enim addit ferociam animis, praesertim ubi
nihil est periculi. Hortus autem in quo studebam erat pone moenia. Recurro domum, multis obviis
armatis. Aliquanto post rem totam didicimus, quae sic se habebat.
Paucis ante diebus in unam turrim earum quibus moenia ex intervallis muniuntur, delata
fuerant aliquot vasa pulveris bombardici.* Ea cum magistratus iussisset reponi in summa camera
turris, nescio quorum incuria reposita sunt in imam turrim. Quod si vis pulveris in summo fuisset,
tectum modo sustulisset in aera, reliquis innocuis. Ac miro casu per rimas illas speculatorias* fulmen
illapsum attigit pulverem, moxque vasa omnia corripuit incendium. Primum impetus incendii
tentavit an esset oneri ferendo* possetque totam molem in altum tollere. Idque testantur qui
viderunt turrim iuxta partes imas hiantem semel atque iterum, sed rursus in se coeuntem. Ubi vis
ignis sensit molem esse graviorem quam ut totam posset subvehere, eo conatu relicto totam turrim
in quatuor partes immani crepitu dissecuit, sed tanta aequalitate ut amussi geometrica factum videri
posset, ac per aera aliam alio sparsit. Ipse pulvis accensus in altum se recepit, qui flamma consumpta
cinericiae nubis praebebat speciem. Vidisses immania fragmenta turris, avium ritu, volitare per
aera; quaedam ad ducentos passus deferri, qua dabatur liberum aeris spatium; alia civium domos
longo tractu demoliri.
Non procul a turri magistratus curarat exstruendas aediculas quasdam. Hae lateris* unius
impetum excepere. Tantus autem erat fragor tamque subitus, ut qui erant in propinquo putarent
rupto coelo mundum in chaos abiturum. Nec ridiculum putabatur quod vulgo dici solet: Quid si
coelum ruat? In agris multi sunt ruina oppressi, multi sic membris vel truncati vel afflicti ut
miserandum spectaculum praeberent obviis: e quibus aiunt exstinctos numero duodecim, misere
vexatos quatuordecim. Sunt qui credant hoc ostento quiddam portendi in futurum; ego nihil aliud
arbitror significari quam incogitantiam eorum qui casum eum non usque adeo rarum non
praecaverint. Nec mirum si pulvis ille levissimus disiecit saxeum aedificium: etiam si turrim eam
undique ducentorum pedum cinxisset paries, ignis ille subitus ac vehemens disiectis obstaculis
omnibus erupisset in suum locum. Quid autem vento mollius? Et tamen inclusus terrae cavis Boreas
nonne montes totos concutit, terram hiatu diducit, et interdum campos spatiosos in collem erigit?
Quis hoc machinarum genus excogitavit? Olim artes ad humanae vitae usum repertas diis
attribuit antiquitas, veluti medicinam Apollini, agricolationem* Cereri, vitis culturam Baccho,
furandi artificium Mercurio. Huius inventi laudem non puto cuiquam deberi, nisi vehementer
ingenioso cuipiam, nec minus scelerato cacodaemoni. Si quid tale comminisci potuisset Salmoneus
ille, potuisset vel ipsi Iovi medium unguem* ostendere. Et tamen hic nunc Christianorum atque adeo
puerorum lusus est. In tantum apud nos decrescit humanitas, accrescit immanitas.
 Olim Corybantes* tympanorum et tibiarum strepitu homines compellebant in rabiem. Habet
enim ille sonitus miram vim ad commovendos animos. At horribilius sonant nostra tympana,* nunc
anapaestis,* nunc pyrrhichiis perstrepentia. At his nunc pro tubis Christiani utimur in bello, quasi
illic non satis sit esse fortem, sed oporteat furere. Quid autem dixi de bello? Utimur in nuptiis, utimur
diebus festis, utimur in templis. Ad furiosum illum sonitum procurrunt in publicum virgines, saltat
nova nupta, ornatur festi diei celebritas,* qui tum est maxime laetus, si toto die per urbem
obambulat plusquam Corybanticus tumultus. At ego arbitror apud inferos non alio organo celebrari
dies festos, si modo sunt illic ulli. Plato putat magni referre quo genere musices uteretur civitas, quid
dicturus si hanc musicam audisset inter Christianos? Iam hoc musicae genus quod simul et flatile*
est et pulsatile,* in templis sollemne, quibusdam non placet, nisi bellicam tubam longe superat. Nec
id satis; sacrificus* vocem ad tonitrui* fragorem effingit, nec alii magis placent aliquot Germaniae
principibus. Adeo nostris ingeniis nihil est dulce quod non sapiat bellum. Sed desino iocari. Bene
vale. Datum Basileae* sexto Calendas Octobris. Anno M.D.XXVI.

XXII ARCHBISHOP WARHAM I.

Nunc fieri videmus ut ex iis qui in diatribis* theologicis diutius exercitati sunt, quam plurimi
prodeant ad disputandum arguti, ad contionandum* accommodi perquam pauci. Hic mihi succurrit
vir omnium memoria seculorum dignus, Guilhelmus Waramus, archiepiscopus Cantuariensis, totius
Angliae primas, non ille quidem titulo sed re theologus. Erat enim iuris utriusque* doctor,
legationibus aliquot feliciter obeundis inclaruit et Henrico regi eius nominis septimo, summae
prudentiae principi, gratus carusque factus est. His gradibus evectus est ad Cantuariensis ecclesiae
fastigium, cuius in ea insula prima est dignitas. Huic oneri per se gravissimo additum est aliud
gravius. Coactus est suscipere cancellarii munus, quod quidem apud Anglos plane regium est; atque
huic uni honoris gratia, quoties in publicum procedit, regia corona sceptro regio imposita gestatur.
Nam hic est velut oculus, os ac dextra regis, supremusque totius regni Britannici iudex. Hanc
provinciam annis compluribus tanta dexteritate gessit, ut diceres illum ei negotio natum, nulla alia
teneri cura. Sed idem in his quae spectabant ad religionem et ecclesiasticas functiones tam erat
vigilans et attentus ut diceres eum nulla externa cura distringi. Sufficiebat illi tempus ad religiose
persolvendum sollemne precum pensum, ad sacrificandum* fere cotidie, ad audiendum praeterea
duo aut tria sacra, ad cognoscendas causas, ad excipiendas legationes, ad consulendum regi si quid
in aula gravius exstitisset, ad visendas ecclesias sicubi natum esset aliquid quod moderatorem
postularet, ad excipiendos convivas saepe ducentos: denique lectioni suum dabatur otium.
Ad tam varias curas uni sufficiebat et animus et tempus, cuius nullam portionem dabat venatui,
nullam aleae, nullam inanibus fabulis, nullam luxui aut voluptatibus. Pro his omnibus oblectamentis
erat illi vel amoena quaepiam lectio vel cum erudito viro colloquium. Quanquam interdum
episcopos, duces et comites habebat convivas, semper tamen prandium intra spatium horae
finiebatur. In splendido apparatu quem illa dignitas postulabat, dictu incredibile quam ipse nihil
deliciarum attigerit. Raro gustabat vinum, plerumque iam tum septuagenarius bibebat pertenuem
cervisiam, quam illi biriam vocant, eamque ipsam perparce. Porro cum quam minimum ciborum
sumeret, tamen comitate vultus ac sermonum festivitate omne convivium exhilarabat. Vidisses
eandem pransi et impransi sobrietatem. A cenis* in totum abstinebat, aut si contigerant familiares
amici, quorum de numero nos eramus, accumbebat quidem, sed ita ut paene nihil attingeret
ciborum. Si tales non dabantur, quod temporis cenae dandum erat, id vel precibus vel lectioni
impendebat. Atque ut ipse leporibus scatebat mire gratis, sed citra morsum atque ineptiam, ita
liberioribus iocis amicorum delectabatur. A scurrilitate et obtrectatione tam abhorrebat quam
quisquam ab angui. Sic ille vir eximius sibi faciebat dies abunde longos, quorum brevitatem multi
causantur. Et tamen isti qui subinde queruntur ad seria negotia sibi deesse otium, bonam diei
partem, interdum et noctis, perdunt in rebus non necessariis.
Verum ut eo redeam, cuius gratia interieci hunc sermonem, erat illi iuxta morem horum
temporum necessum praeter familiam, quam alere cogebatur numerosissimam, aulae regiae, totius
regni negotiis etiam profanis dare operam; nec ibi* moribus hodie receptum est ut summi praesules*
contionentur: tamen quod in hoc officii genere diminutum erat, abunde pensabat gemina vigilantia,
partim prospiciens ne quis inutilis ad Dominici gregis curam adhiberetur, partim multos sua
liberalitate fovens in literarum studiis, quos sperabat ad bonam frugem evasuros. In hos erat tam
exposita liberalitas, ut moriens nihil reliquerit praesentis pecuniae, sed aeris alienis nonnihil;
tametsi non deerat unde id dissolvi posset. Haec nequaquam loquor ad gratiam. Amavi vivum nec
minus amo mortuum; quod enim in illo amabam non periit. Si supputem quicquid ille dare mihi
paratus erat, immensa fuit eius in me liberalitas; si ad calculum vocemus quod accepi, sane modicum
est.* Unicum modo sacerdotium in me contulit, immo non dedit sed obtrusit constanter recusanti,
quod esset* eius generis ut grex pastorem requireret, quem ego linguae ignarus praestare non
poteram. Id cum vertisset in pensionem, sentiretque me et eam pecuniolam gravatim accipere, quod
e populo cui nihil prodessem colligeretur, sic me consolatus est vir egregie pius: 'Quid' inquit 'magni
faceres, si uni agresti popello praedicares? Nunc libris tuis omnes doces pastores fructu longe
uberiore; et indignum videtur si ad te paulum redit stipis ecclesiasticae? Istam sollicitudinem in me
recipio. Providebo ne quid illi desit ecclesiae.' Idque fecit; nam submoto cui resignarem*
sacerdotium (is erat illi a suffragiis,* homo variis distractus negotiis) alium praefecit iuvenem* rei
theologicae peritum, probatis et integris moribus.
Reverendissimum dominum Ioannem Fischerum, Roffensem episcopum, quod cum aliis
omnibus officiis praesule* dignis, tum praecipue studio docendi populum verum praestaret
episcopum, sic amabat, sic venerabatur, quasi ille fuit metropolitanus,* ipse ei suffraganeus. Hoc
testimonium defuncto patrono citra adulationis suspicionem praebere licet. Nec ille meis eget
laudibus, nec ego ullum adulationis praemium ab eo exspecto. Sed haec ea gratia commemoravi ut
ostenderem exemplar, quod secuti huius aetatis antistites* facile possint pensare detrimentum
officii, quod variis distenti negotiis ad contionandum non habeant vacuum tempus: tum quibus
rationibus sibi possint dies reddere longiores, ut ad varias curas et tempus et animus et valetudo
sufficiat.
XXIII ARCHBISHOP WARHAM. II
Desiderius Erasmus Roterodamus Pio Lectori S.D.
Cum haec adornaretur editio, incomparabilis heros Guilhelmus Waramus, archiepiscopus
Cantuariensis ac totius Angliae primas, terras reliquit et in coeleste contubernium emigravit: vir ex
omni virtutum et ornamentorum genere concinnatus, sive spectes in tanto rerum fastigio
comitatem etiam infimis obviam, sive in tanta rerum affluentia spontaneam victus sobrietatem, sive
in tantis negotiorum undis perpetuam animi tranquillitatem (id quod divinae cuiusdam mentis esse
videtur), sive sincerum erga pietatem et religionem affectum, quam semper summo studio, nullo
supercilio, tum docuit tum praestitit. Nemo vidit illum nihil agentem. Quis autem non facile
condonasset tali viro, si quando animum negotiis externis delassatum iocis aut lusibus relaxasset?
At illi pro venatu, pro aucupio, pro alea, pro chartis,* pro morionibus* proque ceteris avocamentis*
vulgaribus erat aut frugifera lectio aut cum erudito viro colloquium. Iam vero benignitatem cum in
omnes tum praecipue in studiosos quid referam? De me nihil dicam, qui non ita multum ab illo
accepi, idque obtrusum verius quam datum: nisi quod in acceptis numero quicquid ille obtulit;
obtulit autem frequenter vera fronte fortunarum omnium communionem. Sed in alios quam non
fuerit illius parca liberalitas vel illa vox arguit quam paulo ante mortem emisit. Nuntiantibus enim
famulis in thesauro vix esse triginta aureos signatae pecuniae, gratulabundus dixit 'Bene habet. Sic
mori semper fuit in votis. Sat est viatici mox hinc emigraturo'. O mentem summo episcopo dignam!
Ex tanta fortuna minimum impendit sibi. Mensa erat et pro more regionis* et pro dignitate tanti
praesulis* splendida, sed in mediis deliciis ipse vulgaribus* libentius utebatur atque hoc ipsum
parcissime. Cena tam erat frugalis ut prope nulla esset. Vinum perquam raro gustabat verius quam
bibebat, contentus tenuissima cervisia quam illi vulgo biriam appellant. Eadem in cultu frugalitas.
Nunquam holosericis* utebatur nisi rem divinam peragens; adeo ut cum sub Caroli Caesaris et Regis
Angliae conventum,* qui fuit ante annos, ni fallor, undecim* Calecii,* edicto Cardinalis Eboracensis*
non episcopi tantum sed et inferioris gradus homines cogerentur magnis impendiis ornare sese
byssinis* ac damascenis,* solus omnium ille contempto edicto pilum in cultu suo non mutaverit.
Quid esse possit illo pectore incorruptius? Nunc felix illa anima, sicut Ecclesiae praeclarum lumen
fuit, ita coelesti Hierosolymae* sidus illustre addit. Frequenter apud suos hanc vocem solebat
emittere: 'Utinam mihi contingat priusquam hinc emigrem, semel videre complectique meum
Erasmum. Nunquam sinam illum a me divelli.' Votum erat mutuum, sed neutri contigit quod optavit.
Utinam illud concedat Christi misericordia, ut nos invicem brevi complectamur illic ubi nulla est
futura distractio, neque quisquam erit qui vel illum mihi vel me illi invideat.
Bene vale, quisquis es qui haec legis.
Friburgi Brisgoiae* Anno M.D.XXXIII.

XXIV THE LIVES OF VITRARIUS AND COLET

Erasmus Roterodamus Iodoco Ionae Erphordiensi S.D.
 Quod tam impense rogas, vir optime, ut tibi Ioannis Coleti vitam paucis* velut in brevi tabella
depingam, hoc faciam lubentius, quod suspicor te tibi quaerere egregium aliquod pietatis exemplar,
ad quod tuum institutum attemperes.* Equidem, mi Iona carissime, ut fatear me cum multis habuisse
consuetudinem quorum integritas mihi valde probaretur, tamen nullum adhuc vidi in cuius moribus
nescio quid adhuc Christianae puritatis non desiderarem, quoties ad horum duorum sinceritatem
conferrem aliquem; quorum alterum mihi nosse contigit apud oppidum Artesiae,* quod vulgo
dicitur sancti Audomari,* cum huc me pestis, hac sane in parte mihi felix, Lutetia propulisset;
alterum in Britannia, quo me Montioii mei caritas pertraxerat. Lucrum facies, cuius scio te
avidissimum; pro uno duos dabo.
Prior dictus est Ioannes Vitrarius, ordinis Franciscani* -- nam in hoc vitae genus adolescens
inciderat;* meo iudicio nulla ex parte posthabendus Coleto, nisi quod ob servitutem instituti minus
multis prodesse poterat. Annos natus erat ferme quadraginta quatuor cum hominem nosse
coeperam; ac statim adamare me coepit, hominem sui multum dissimilem. Erat auctoritatis
maximae apud optimos quosque, multis magnatibus* gratissimus, corpore procero et eleganti,
natura felici, animo sic excelso ut nihil esset illo humanius. Scotias argutias* puer imbiberat, quas
ne prorsus improbabat, quod quaedam scite dicerentur licet sordidis verbis, nec rursus magni
faciebat. Ceterum, ubi contigisset Ambrosium,* Cyprianum, Hieronymum degustare, mirum quam
prae his illa fastidiebat. Nullius ingenium magis admirabatur in sacris literis quam Origenis: cumque
cavillarer me mirari, quod hominis haeretici* scriptis delectaretur, ille mira alacritate 'Fieri non
potuit' inquit 'quin hoc pectus inhabitarit Spiritus sanctus, unde tot libri tam eruditi tanto ardore
scripti prodierunt'.
Quanquam autem illud vitae institutum, in quod per inscitiam aetatis fuerat vel delapsus vel
pertractus, nequaquam probabat, subinde dictitans apud me fatuorum esse vitam potius quam
religiosorum ad nolae* signum dormire, expergisci, redormiscere, loqui, tacere, ire, redire, cibum
capere, desinere pastu, denique nihil non facere ad praescriptum humanum potius quam ad Christi
regulam: nihil iniquius esse quam inter tam inaequales aequalitatem, maxime quod illic
saepenumero coelestia ingenia ac melioribus rebus nata, caerimoniis et constitutiunculis humanis
aut etiam livore sepelirentur: tamen nec cuiquam unquam fuit auctor mutandae vitae, nec ipse
quicquam huiusmodi molitus est, paratus omnia ferre potius quam ulli mortalium offendiculo* esse,
Pauli sui exemplum in hoc quoque referens. Nihil autem erat tam iniquum quod ille pacis servandae
studio non summa cum alacritate perpeteretur.
Libros divinos, praesertim epistolas Pauli, sic edidicerat, ut nemo melius teneret ungues*
digitosque suos quam ille Pauli sui sermones. Dedisses* initium ex quacunque parte, ille mox totam
epistolam absque ullo lapsu fuisset prosecutus. Ambrosii pleraque tenebat memoriter. Vixque
credibile est quantum item ex aliis orthodoxis veteribus memoria complecteretur. Praestitit hoc illi
partim memoria natura felix, partim assidua meditatio.
Rogatus a me in familiari colloquio, quibus modis praepararet animum suum iturus ad
contionandum, respondit se solitum in manus sumere Paulum, et in eius lectione tam diu
commorari, donec sentiret incalescere pectus. Illic haerebat, addens igneas ad Deum preces, donec
admoneretur esse tempus incipiendi. Non dividebat* fere contiones suas; id quod vulgus ita facit,
quasi secus facere non liceat; unde fit ut frequenter sit frigidissima distinctio. Quanquam omnis illa
distinctionum cura frigus addit orationi, et artificii significationem praebens fidem elevat dicentis.
At hic perpetuo quodam sermonis fluxu connectebat sacram Epistolam cum Evangelica lectione, ut
auditor domum rediret et eruditior et inflammatior ad studium pietatis. Neque gesticulationibus
ineptiebat nec vociferationibus tumultuabatur, sed totus apud se sic promebat verba, ut sentires ex
ardenti ac simplici sed sobrio pectore proficisci: nec usquam immorabatur ad taedium usque, neque
iactabat sese variis citationibus nominum, quemadmodum nunc e Scoto, Thoma, Durando,* nunc ex
iuris utriusque* libris, nunc e philosophis, nunc e poetis centones* frigidos consarcinat,* quo populo
nihil nescire videantur. Totus sermo quem promebat erat sacrae scripturae plenus, nec aliud ructare
poterat. Amabat quod loquebatur.
Nonnunquam septies contionabatur uno die, nec unquam illi deerat sermonis eruditi copia,
quoties de Christo loquendum erat. Quanquam tota illius vita nihil erat nisi sacra contio. Erat alacer
minimeque tetricus in convivio: sed sic ut nullam unquam praeberet speciem levitatis aut ineptiae,
luxus aut intemperantiae multo minus. Miscebat sermones eruditos, plerumque sacros, et ad
pietatem facientes. Talia erant colloquia, si quis illum adibat; aut si quem ille visebat, aut si quo
faciebat iter, habebat potentes amicos, qui illi in itinere mulum aliquoties aut equum subiciebant,
quo commodius liceret confabulari; ibi promebat vir optimus exhilarato spiritu quae nullis gemmis
poterant aestimari. Neminem ab se tristem dimittebat, immo neminem non dimittebat meliorem et
ad pietatis amorem animatiorem.
Nihil erat in quo sentire posses illum ulli suo commodo servire; non ventri, non ambitioni, non
avaritiae, non voluptati, non odio, non livori, non ullis malis affectibus erat obnoxius. Quicquid
acciderat, agebat gratias Deo: nec aliud erat gaudium quam si quos inflammasset ad studium
Evangelicae pietatis. Nec irritus fuit illius conatus. Complures tum viros tum feminas lucri fecerat
Christo: qui quantum differrent ab hoc Christianorum vulgo, mors arguebat. Vidisses enim huius
discipulos summa cum alacritate spiritus mori, et sub mortem vere cygneam canere cantionem, ea
promentes quae pectus afflatum sacro numine testarentur: cum ceteri peractis caerimoniis et
adhibitis sollemnibus illis protestationibus fidentes, diffidentes exhalarent animam. Testis est huius
rei medicus eximius eius oppidi Ghisbertus* ac pertinax verae pietatis cultor, qui plurimis utriusque
scholae* morientibus adfuit.
Pertraxerat aliquot et e sui gregis sodalibus, sed pauciores -- (quemadmodum et Christus apud
suos non potuit multas virtutes* facere)--; nam illis fere placent qui sua doctrina plurimum
commeatus convehunt in culinam, potius quam qui plurimas animas asserunt Christo. Cum autem
ab omnibus vitiis abhorrebat animus ille purissimus ac vere templum Christo dicatum, tum maxime
a libidine, adeo ut odore talium gravissime offenderetur, tantum aberat ut turpiloquium* ferre
posset. In vitia vulgi nunquam odiose debacchabatur, neque quicquam adferebat e secretis
confessionibus: sed ita depingebat honestatis imaginem, ut se quisque tacitus agnosceret. In consiliis
dandis mira prudentia, mira integritas, mira dexteritas. Secretas confessiones non admodum volens
audiebat, sed tamen in hoc quoque serviebat caritati: anxias ac subinde repetitas confessiones palam
detestabatur.
Superstitioni ac caerimoniis minimum tribuebat, vescebatur cibis quibuslibet sobrie et cum
gratiarum actione. Vestitus erat nihil ab aliis differens. Solebat nonnunquam et valetudinis causa
suscipere iter aliquod, si quando senserat corpus humore degravari. Quodam igitur die, cum
persolveret pensum precum matutinarum cum suo sodali,* sensissetque stomachum fortassis ob
pridianam* inediam nauseantem, ingressus domum proximam, sumpsit cibi nonnihil, ac repetito
itinere pergebat precari. Ibi cum sodalis illius putaret omnia repetenda ab initio, quod primae horae
precibus nondum dictis sumpsisset cibum, ille alacer negavit quicquam esse admissum, immo Deo
nonnihil fore lucri. 'Antehac' inquit 'languidi et segnes precabamur; nunc alacribus animis illi
dicemus hymnos spirituales; et eiusmodi sacrificiis ille delectatur, quae ab hilari datore* offeruntur.'
Ego cum id temporis diversarer apud Antonium a Bergis* abbatem* Bertinicum, nec nisi post
meridiem illic pranderetur, neque meus stomachus ferret tam diutinam inediam (erat autem tempus
quadragesimae* ), praesertim cum totus essem in studiis, solebam ante prandium sorbitiuncula*
tepida fulcire stomachum, quo duraret in horam prandii. Hac de re cum illum consulerem num
liceret, ille circumspecto sodali, quem tum habebat laicum, ne quid offenderetur: 'Immo' inquit
'peccares nisi faceres, et ob cibulum omitteres* ista tua sacra studia, tuoque corpusculo faceres
iniuriam.'
Cum Alexander Pontifex ex uno Iubilaeo* fecisset duos, quo quaestus esset uberior, eiusque
dispensationem Episcopus Tornacensis* praesente pecunia suo periculo redimisset, summo studio
adnitebantur commissarii,* ne sortem* perderet Episcopus, immo ut lucrum non poenitendum
accederet. Hic in primis ad fabulae partes vocabantur ii qui in contionibus populo essent gratiosi.
Noster sentiens id in scrinia conferri, quo sublevabantur ante pauperes, non improbabat quod
offerebat Pontifex, nec probabat tamen. Ceterum illud improbabat, quod tenues fraudarentur solito
subsidio: damnabat stultam eorum fiduciam qui nummo in scrinium coniecto putarent sese liberos
a peccatis.
Tandem obtulerunt commissarii centum florenos ad structuram templi (nam id tum
aedificabantur in eius monasterio), ut si nollet commendare venias pontificias, saltem ea taceret
quae officerent. Ibi vir velut afflatu sacro percitus, 'Abite' inquit, 'hinc, Simoniaci,* cum vestra
pecunia. An eum me putatis qui ob pecuniam sim suppressurus Evangelicum veritatem? Ea si vestro
quaestui obstat, mihi maior esse debet cura animarum quam vestri compendii.' Cessere tum vigori
pectoris Evangelici homines male sibi conscii, sed interim praeter exspectationem summo diluculo
affixa est* excommunicatio; quae tamen a cive quodam detracta est priusquam multis innotesceret.
Ille nihil his minis territus, summa cum animi tranquillitate docebat populum et Christo
sacrificabat: nec ullum metum prae se ferebat talis anathematis,* quod ob Christum praedicatum
intentaretur. Mox citatus est ad Episcopum Morinensem.* Paruit Episcopo suo, venit uno sodali
comitatus, nihil ipse de se sollicitus: sed tamen inscio illo cives equitum praesidia collocarant in
itinere, ne per insidias interceptus in antrum aliquod coniiceretur. Quid enim non audet auri sacra
fames?* Episcopus obiecit articulos aliquot, quos ex illius collegerant* contionibus: ille magno
animo respondit et Episcopo satisfecit. Aliquanto post denuo vocatus est, obiecti sunt plures: ubi et
ad hos responderat, rogabat cur non adessent accusatores, ut suo quoque periculo accusarent: se
iam bis venisse honoris illius gratia quod episcopus esset, ceterum non venturum tertio, si simili
modo vocaretur: esse sibi domi melius negotium. Ita suo ingenio relictus est, sive quia deerat ansa
nocendi, sive quia timebant populi tumultum, in quo probitas illius habebat optimum quemque
addictissimum: etiamsi ille tale nihil ambiebat.
Iamdudum rogabis, scio, quis huius viri fuerit exitus. Non solum displicuit commissariis, sed
etiam suis fratribus aliquot, non quod non probarent vitam, sed quod ea melior esset quam ipsis
expediebat. Totus inhiabat in lucrum animarum, ceterum ad instruendam culinam aut exstruendos
parietes, ad illectandos* dotatos adolescentes segnior erat quam illi vellent: etiamsi hoc quoque non
neglegebat vir optimus, duntaxat si quid ad sublevandam necessitatem pertineret, verum non ut
plerique praepostere curabat ista. Immo quendam etiam thynnum* alienarat: is erat aulicus ac
prorsus aulicis moribus, uxorem pro derelicta habens, quam habebat et claro genere natam et
aliquot liberorum matrem. Hic cum omnibus tentatis, quo uxorem marito reconciliaret, nihil ageret,
nec durus ille vel affinium respectu vel liberorum communium affectu vel sua ipsius conscientia
flecteretur, reliquit hominem ceu deploratum. Is paulo post ex more petasonem* aut armum suillum
misit. Ceterum Ioannes (nam tum Guardianum* agebat) mandarat ianitori ne quid reciperet nisi se
vocato. Cum adesset munus, vocatus est: ibi famulis qui deferebant heri nomine, 'Referte' inquit
'onus vestrum unde attulistis: nos non recipimus munera diaboli.'
Itaque tametsi non ignorabant illius vitam ac doctrinam esse seminarium egregium Evangelicae
pietatis, tamen quoniam non perinde conducebat proventui culinae, iussus est deponere Guardiani
munus: quo nihil ille fecit lubentius, et suffectus est illi quidam quem ego novi, aliunde ascitus, homo
non dicam qualis aut quam alteri dissimilis; in summa is mihi visus est cui nemo prudens cauletum*
suum vellet committere; sive hunc* obtruserunt qui cupiebat abesse, sive is visus est ad rem magis
idoneus. Porro cum ex eius convictu subolesceret* unus atque alter, qui simili spiritu raperetur ad
studium consulendi pietati Christianae potius quam ad augendum penus, relegarunt hominem
Curtracum* in monasteriolum virginum. Ibi quantum licuit, sui similis docens, consolans,
adhortans, diem suum feliciter obiit, relictis aliquot libellis, quos e sacris auctoribus decerpserat
Gallice; quos non dubito tales esse qualis erat hominis vita et oratio. Et tamen audio nunc a nonnullis
damnari, qui putant esse ingens periculum si populus aliquid legat praeter ineptas fabulas
historiarum. Vivit adhuc illius doctrinae scintilla in multorum pectoribus. Sic contemptim habitus
est a suis vir ille singularis, qui si Paulo apostolo collega contigisset, nihil addubito quin illum suo
Barnabae aut Timotheo fuerit antepositurus.
Habes vere gemmeum* Vitrarium nostrum, ignotum mundo, celebrem et clarum in regno
Christi. Nunc Coletum huic simillimum accipe. Alterum alteri depinxeram, et uterque alterius
videndi desiderio flagrabat, atque hac gratia Vitrarius in Angliam traiecerat; ac mihi post narrabat
Coletus apud se fuisse Minoritam quendam, cuius colloquio prudenti pioque mirum in modum
fuisset delectatus, sed adhibitum alterum quendam eiusdem ordinis Stoicum,* qui visus indigne
ferre Christianum colloquium interruperit. Ac fortasse Coletus hoc nomine plus laudis meretur,
quod nec indulgentia fortunae nec impetu naturae, longe alio trahentis, potuerit ab Evangelicae
vitae studio depelli. Natus est enim e claris et opulentis parentibus, idque Londini. Siquidem pater*
bis in urbe sua praefecturam summam gessit, quam illi Maioritatem appellant. Mater quae adhuc
superest, insigni probitate mulier, marito suo undecim filios peperit ac totidem filias. Quorum
omnium natu maximus erat Coletus, ac proinde solus heres futurus iuxta leges Britannicas, etiamsi
illi fuissent superstites: sed ex omnibus ille superfuit solus, cum illum nosse coepissem. Accesserat
his fortunae commodis corpus elegans ac procerum.
Adolescens apud suos quicquid est scholasticae* philosophiae, diligenter perdidicit, ac titulum
assecutus est, qui septem liberalium artium* scientiam profitetur. Quarum nulla erat in qua ille non
esset gnaviter ac feliciter exercitatus: nam et libros Ciceronis avidissime devorarat, et Platonis
Plotinique* libros non oscitanter excusserat, nec ullam mathematices partem intactam reliquit. Post
tanquam avidus bonarum rerum negotiator, adiit Galliam, mox Italiam. Ibi se totum evolvendis
sacris auctoribus dedit, sed prius per omnia literarum genera magno studio peregrinatus, priscis illis
potissimum delectabatur, Dionysio,* Origine, Cypriano, Ambrosio, Hieronymo. Neque tamen non
legit Scotum ac Thomam aliosque huius farinae, si quando locus postulabat. In utriusque iuris libris
erat non indiligenter versatus. Denique nullus erat liber, historiam aut constitutiones continens
maiorum, quem ille non evolverat. Habet gens Britannica qui hoc praestiterunt apud suos quod
Dantes ac Petrarcha* apud Italos. Et horum evolvendis scriptis linguam expolivit, iam tum se
praeparans ad praeconium sermonis Evangelici.
Reversus ex Italia, mox relictis parentum aedibus Oxoniae maluit agere. Illic publice et gratis
Paulinas epistolas omnes enarravit.* Hic hominem nosse coepi, nam eodem tum me deus nescio quis
adegerat; natus tum erat annos ferme triginta, me minor duobus aut tribus mensibus. In Theologica
professione nullum omnino gradum nec assecutus erat nec ambierat: tamen nullus erat illic doctor
vel Theologiae vel Iuris, nullus abbas* aut alioqui dignitate praeditus, quin illum audiret, etiam
allatis codicibus:* sive hoc laudis debetur Coleti auctoritati, sive illorum studio, quos non puduerit
senes a iuvene, doctores a non doctore discere: tametsi post ultro delatus est doctoris titulus, quem
ille recepit magis ut illis gereret morem quam quod ambiret.
Ab his sacris laboribus, Regis Henrici, eius nominis septimi, favore Londinum est revocatus, ac
Decanus apud divum Paulum factus, ut illius praeesset collegio* cuius literas sic adamabat. Est autem
dignitas eius nominis apud Anglos prima, tametsi sunt aliae proventu magis opimo. Hic vir optimus
tanquam ad opus vocatus, non ad dignitatem, collegii sui collapsam disciplinam sarsit, et, quod erat
illic novum, singulis diebus festis in suo templo contionari instituit, praeter contiones
extraordinarias, quas nunc in regia, nunc aliis atque aliis locis habebat. Porro in suo templo non
sumebat sibi carptim argumentum ex Evangelio aut ex epistolis Apostolicis, sed unum aliquod
argumentum proponebat, quod diversis contionibus ad finem usque prosequebatur: puta
Evangelium Matthaei, symbolum* fidei, precationem Dominicam. Et habebat auditorium frequens,
in quo plerosque primores suae civitatis et aulae regiae.
Mensam Decani, quae antea sub hospitalitatis titulo luxui servierat, contraxit ad frugalitatem.
Nam cum et ante annos aliquot in totum abstinuisset a cena, caruit vespertinis convivis. Porro cum
serius pranderet, etiam tum minus habuit multos: sed hoc pauciores, quod et frugalis esset
apparatus, tametsi nitidus, et brevis accubitus,* denique sermones qui non delectarent nisi doctos
ac bonos. Consecrata mensa mox puer aliquis clara voce distincte pronuntiabat caput aliquod ex
epistolis Pauli aut proverbiis Salomonis. Ex eo delectum locum ipse fere repetebat, ac sermonis
occasionem sumebat, sciscitans ab eruditis aut ingeniosis etiam idiotis, quid hoc aut illud dictum sibi
vellet. Atque ita sermonem temperabat, ut quanquam et pius et gravis, tamen nihil haberet taedii
aut supercilii. Rursus sub convivii finem, cum iam utcunque satisfactum esset non voluptati sed
necessitati, aliud argumentum iniecit: atque ita convivas dimisit et animo et corpore refectos, ut
meliores discederent quam venerant, et stomachum minime cibis onustum referrent.
Impense delectabatur amicorum colloquiis, quae saepe differebat in multam noctem: sed omnis
illius sermo aut de literis erat aut de Christo. Si grati confabulonis* non erat copia (nec enim
quibuslibet delectabatur), puer aliquis e sacris libris aliquid pronuntiabat. Me nonnunquam et
peregrinationis* comitem ascivit, nihil erat illic eo festivius: sed semper libellus erat itineris comes,
nec alii sermones quam de Christo. Impatiens erat omnium sordium, adeo ut nec sermonem ferret
soloecum* ac barbarie spurcum. Quicquid erat domesticae supellectilis, quicquid apparatus in cibis,
quicquid in vestibus, quicquid in libris, nitidum esse volebat, de magnificentia non laborabat. Non
nisi pullis vestibus utebatur, cum illic vulgo sacerdotes ac theologi vestiantur purpura. Summa vestis
semper erat lanea ac simplex; si frigus hoc postulabat, interulis* pelliciis* se muniebat.
Quicquid e sacerdotiis redibat, id in usus domesticos oeconomo* suo dispensandum reliquit:
quod erat patrimonii (erat autem amplissimum) ipse in pios usus distribuebat. Nam patre defuncto,
cum ingentem pecuniae vim accepisset ex hereditate, ne servata gigneret in eo aliquid morbi, novam
scholam* exstruxit in coemeterio Sancti Pauli, puero Iesu sacram, opere magnifico. Adiecit aedes
magnificas, in quibus agerent duo ludi magistri, quibus amplum salarium designavit, quo gratuito
docerent, sed sic uti schola non capiat nisi certum numerum. Eam distinxit in partes quatuor. Primus
ingressus* habet ceu catechumenos.* Nullus autem admittitur nisi qui iam norit et legere et scribere.
Secunda pars habet eos quos hypodidascalus instituit. Tertia quos superior erudit. Alteram ab altera
dirimit velum quoddam quod adducitur ac diducitur cum libet. Supra cathedram praeceptoris sedet
puer Iesus singulari opere, docentis gestu, quem totus grex adiens scholam ac relinquens hymno
salutat. Et imminet Patris facies dicentis 'Ipsum audite': nam haec verba me auctore ascripsit. In
postremo sacellum est, in quo licet rem divinam* facere. Tota schola nullos habet angulos aut
secessus, adeo ut nec solarium sit ullum aut cubiculum. Pueris singulis suus locus in gradibus
paulatim ascendentibus, distinctis spatiis. Quaeque classis habet sedecim, et qui in sua classe
praecellit, sellulam habet ceteris paululo eminentiorem. Nec quosvis admittunt temere, sed delectus
fit indolis et ingeniorum.
 Vidit illud vir perspicacissimus, in hoc esse praecipuam reipublicae spem, si prima aetas bonis
rationibus institueretur. Ea res cum constet immensa pecunia, tamen nullum in huius consortium
admisit. Quidam legerat in eam structuram centum libras monetae Britannicae: ubi sensit Coletus
hac gratia sibi nescio quid iuris vindicare laicos, permissu episcopi sui eam pecuniam contulit in
sacras vestes templi. Reditibus totique negotio praefecit non sacerdotes, non episcopum aut
capitulum,* ut vocant, non magnates:* sed cives aliquot coniugatos, probatae famae. Roganti causam
ait nihil quidem esse certi in rebus humanis, sed tamen in his se minimum invenire corruptelae.
Atque ut hoc opus nemo non probavit, ita multi demirabantur cur magnificentissimas aedes
exstrueret intra pomeria monasterii Carthusiensium, quod non procul abest a regia quae dicitur
Richemonda. Aiebat se parare sedem illam suae senectuti, cum iam impar laboribus aut morbo
fractus cogeretur se submovere ab hominum consortio. Illic erat animus philosophari cum duobus
aut tribus amiculis eximiis, inter quos me solitus est numerare; sed mors antevertit. Nam cum ante
paucos annos correptus esset sudore pestilenti, qui morbus peculiariter infestat Britanniam, et ab
eodem tertio repetitus, utcunque tamen revixit; sed ex morbi reliquiis contracta est viscerum tabes,
qua periit. Sepultus est ad australe chori latus in suo templo humili sepulchro, quod in eum usum
iam ante annos aliquot delegerat, inscriptione addita 'IOAN. COL.'
Finem faciam, mi Iona, si pauca commemoraro primum de ipsius natura, deinde de opinionibus
paradoxis,* postremo de procellis quibus explorata est hominis ingenua pietas. Cuius minimam
portionem debebat naturae suae; siquidem animo praeditus erat insigniter excelso et omnis iniuriae
impatientissimo, ad luxum ac somnum mire propensus, ad iocos ac facetias supra modum proclivis.
Haec ipse mihi fassus est, nec omnino tutus a morbo philargyriae.* Adversus haec ita pugnavit
philosophia sacrisque studiis, vigiliis, ieiuniis, ac precibus, ut totum vitae cursum ab huius seculi
inquinamentis* purum peregerit. Opes in pios usus dissipavit. Adversus animi celsitudinem ratione
pugnavit, adeo ut a puero* quoque moneri se pateretur. Somnum ac luxum abstinentia cenae
perpetua, iugi sobrietate, indefessis laboribus studiorum sanctisque colloquiis profligavit: et tamen
si quando sese obtulisset occasio vel iocandi apud facetos vel colloquendi cum feminis vel
accumbendi in opiparis* conviviis, vidisses aliqua naturae vestigia. Et ob id fere a laicorum
consuetudine abstinuit, sed praecipue a conviviis: ad quae si quando cogebatur, me aut mei similem
adhibebat, quo Latinis fabulis declinaret profana colloquia. Atque interim sumpto ex uno tantum
genere cibi pusillo,* uno aut altero cerevisiae* haustu contentus erat, a vino temperans, quo tamen
delectabatur eleganti, sed temperatissime utens. Ita se sibi semper habens suspectum, cavebat ab
omnibus quibus esse posset offendiculo cuiquam; nec enim ignorabat omnium oculos in se coniectos.
Nunquam vidi ingenium felicius, atque ob id similibus ingeniis unice delectabatur: sed ad haec
se malebat demittere quae praepararent ad immortalitatem vitae futurae. Nulla in re non
philosophabatur, si quando se laxabat fabulis amoenioribus. In pueris ac puellis delectabat naturae
puritas ac simplicitas, ad cuius imitationem suos vocat Christus, angelis eos solitus comparare.
Iam ut alteram exsolvam partem,* opinionibus a vulgo multum dissidebat, sed mira prudentia
hac in re sese attemperabat aliis, ne quos offenderet, aut ne quid labis in famam contraheret; non
ignarus quam iniqua sint hominum iudicia, quamque prona in malum credulitas, quantoque facilius
sit maledicis linguis contaminare famam hominis quam benedicis* sarcire. Inter amicos ac doctos
liberrime profitebatur quid sentiret. Scotistas, quibus hominum vulgus ceu peculiare tribuit
acumen, aiebat sibi videri stupidos et hebetes et quidvis potius quam ingeniosos; nam argutari circa
alienas sententias ac verba, nunc hoc arrodere, nunc illud, et omnia minutatim dissecare, ingenii
esse sterilis et inopis. Thomae tamen, nescio qua de causa iniquior erat quam Scoto. Etenim cum
hunc* apud illum aliquando laudarem ut inter recentiores non aspernandum, quod et sacras literas
et auctores veteres videretur evolvisse (cuius rei suspicionem mihi fecerat Catena quae vocatur
Aurea) et aliquid haberet in scriptis affectuum,* semel atque iterum dissimulavit obticescens. Verum
ubi rursus in alio colloquio inculcarem eadem vehementius, obtuitus est me, velut observans serione
haec dicerem necne; cum animadverteret me ex animo loqui, tanquam afflatus spiritu quodam,
'Quid tu' inquit, 'mihi praedicas istum, qui nisi habuisset multum arrogantiae, non tanta temeritate
tantoque supercilio definisset omnia? et nisi habuisset aliquid spiritus mundani, non ita totam
Christi doctrinam sua profana philosophia contaminasset.' Admiratus sum hominis impetum,
coepique diligentius eius viri scripta evolvere. Quid verbis est opus? omnino decessit aliquid meae
de illo existimationi.
Cum nemo magis faveret Christianae pietati, tamen erga monasteria, quae nunc falso nomine
pleraque sic vocantur, minimum habebat affectus; eisque aut nihil aut quam minimum largiebatur,
ac ne moriens quidem aliquid illis decidit:* non quod invisos haberet ordines, sed quod homines
suae professioni non respondebant. Nam ipsi in votis erat se prorsus ab hoc mundo extricare, sicubi
repperisset sodalitium vere coniuratum in vitam Evangelicam. Atque id negotii mihi delegarat
Italiam adituro, narrans sese apud Italos* comperisse quosdam monachos vere prudentes ac pios.
Nec enim ille iudicabat esse religionem quam vulgus iudicat, cum sit aliquoties ingenii penuria.
Laudabat et Germanos* aliquot, apud quos residerent etiamnum priscae religionis vestigia. Dictitare
solebat se nusquam reperire minus corruptos mores quam inter coniugatos, quod hos affectus
naturae, cura liberorum ac res familiaris ita veluti cancellis quibusdam distringerent, ut non possent
in omne flagitii genus prolabi.
Nulli mortalium generi erat infensior quam episcopis qui pro pastoribus lupos agerent; nec ullos
magis exsecrabatur, quod cultu sacro, caerimoniis, benedictionibus ac veniolis sese venditarent
populo, cum toto pectore servirent mundo, hoc est gloriae et quaestui. E Dionysio ceterisque priscis
theologis quaedam hauserat, quibus non ita favebat, ut usquam contenderet adversus decreta
ecclesiastica, sed tamen ut minus esset iniquus iis qui non probarent sic passim in templis adorari
imagines pictas, ligneas, saxeas, aereas, aureas, argenteas: item iis qui dubitarent an sacerdos
insigniter ac palam improbus conficeret aliquid sacramentali functione; haudquaquam favens
istorum errori, sed indignans iis qui vita palam et undique contaminata praeberent causam
huiusmodi suspicionis.
Collegia* quae multo magnificoque sumptu sunt apud Anglos instituta, dicebat officere bonis
studiis, nec aliud esse quam invitabula* otiosorum: neque scholis publicis* perinde multum
tribuebat, quod ambitio profitendi et quaestus omnia vitians corrumperet sinceritatem omnium
disciplinarum.
Ut confessionem secretam vehementer probabat, negans se ulla ex re capere tantundem
consolationis ac boni spiritus, ita anxiam ac subinde repetitam vehementer damnabat. Cum apud
Anglos mos sit ut sacerdotes fere cotidie faciant rem divinam, ille tamen contentus erat diebus
Dominicis ac festis sacrificare, aut certe pauculis diebus extra hos: sive quod sacris studiis, quibus se
parabat ad contionandum, et ecclesiae suae negotiis distineretur; sive quod comperiret se maiore
cum affectu sacrificare si id ex intervallo faceret. Haudquaquam tamen improbabat illorum
institutum, quibus placeret cotidie adire mensam Dominicam.
Cum esset ipse doctissimus, tamen anxiam hanc et laboriosam sapientiam non probabat, quae
ex omnium disciplinarum cognitione et ex omnium auctorum lectione velut ansis omnibus*
absolvitur: dictitans ita deteri nativam illam ingenii sanitatem et sinceritatem, hominesque reddi
minus sanos et ad Christianam innocentiam puramque ac simplicem caritatem minus idoneos.
Plurimum tribuebat epistolis apostolicis, sed ita suspiciebat admirabilem illam Christi maiestatem,
ut ad hanc quodammodo sordescerent apostolorum scripta. Omnia fere Christi dicta miro ingenio
revocarat ad terniones,* unde et librum instituerat scribere. Quod sacerdotes etiam occupati cotidie
tam prolixas preces exhaurire cogerentur, etiam domi atque in itinere, vehementer admirabatur;
cultum autem ecclesiasticum* magnifice fieri valde probabat.
Innumera sunt hodie in publicis scholis receptissima a quibus ille plurimum dissentiebat, de
quibus inter amiculos solebat aliquando conferre; apud alios dissimulabat, ne geminum caperet
incommodum, ut et nihil proficeret nisi in peius, et existimationis suae iacturam faceret. Nullus erat
liber tam haereticus quem ille non attente evolveret, dicens se plus aliquotiens ex illis capere fructus
quam ex horum libris qui sic omnia definiunt, ut frequenter adulentur coryphaeis, nonnunquam et
sibi ipsis. Recte loquendi copiam non ferebat peti e praeceptionibus grammaticorum, quas
asseverabat officere ad bene dicendum, nec id contingere nisi evolvendis optimis auctoribus; sed
huius opinionis ipse poenas dedit. Cum enim esset et natura et eruditione facundus, ac dicenti mira
suppeteret orationis ubertas, tamen scribens subinde labebatur in his quae solent notare critici.
Atque hac, ni fallor, gratia a libris scribendis abstinebat, atque utinam non abstinuisset: nam huius
viri cogitationes quacunque etiam lingua proditas optarim.
Iam ne quid defuisse putetur absolutae Coleti pietati, tempestates quibus agitatus est accipe.
Nunquam illi bene convenerat cum suo Episcopo,* de cuius moribus ne quid dicam, superstitiosus
atque invictus erat Scotista, et hoc nomine sibi semideus videbatur: quo quidem ex genere cum
aliquot noverim quos nolim improbos appellare, nullum tamen adhuc vidi quem mea quidem
sententia possis vere pureque dicere Christianum. Nec admodum gratus erat plerisque sui collegii,*
quod tenacior esset disciplinae regularis, ac subinde quiritabantur* se pro monachis haberi;
quanquam hoc collegium olim fuit, et in vetustis syngraphis* vocatur orientale monasterium. *
Sed cum iam odium senis Episcopi -- erat enim non minor annis octoginta -- atrocius esset quam
ut premi posset, ascitis duobus episcopis aeque cordatis nec minus virulentis, incipit Coleto
negotium facessere, non alio telo quam quo solent isti, si quando cui exitium moliuntur. Defert eum
apud archiepiscopum Cantuariensem,* articulis aliquot notatis, quos ex illius contionibus
decerpserat. Quorum unus erat quod docuisset non adorandas imagines: alter quod sustulisset a
Paulo laudatam hospitalitatem, qui enarrans illud ex Evangelio,* 'Pasce, pasce, pasce oves meas,'
cum in prioribus duobus cum reliquis interpretibus consentiret, pasce exemplis vitae, pasce
sermone doctrinae, in tertio dissensisset, negans convenire ut apostoli, qui tum erant pauperes,
iuberentur oves suas pascere subsidio temporali,* et huius loco aliud quiddam substituisset: tertium,
quod cum in contione dixisset quosdam de charta contionari (id quod multi frigide faciunt in Anglia),
oblique taxasset Episcopum, qui ob senium solitus sit facere. Archiepiscopus, cui Coleti dotes erant
egregie cognitae, patrocinium innocentis suscepit, e iudice factus patronus, cum ipse Coletus ad
haec aliaque stultiora respondere dedignaretur.
Non conquievit tamen senis odium. Tentavit aulam regiam in Coletum concitare, atque in primis
Regem ipsum, iam aliud telum nactus, quod publice dixisset in contione pacem* iniquam
praeferendam bello aequissimo. Id enim temporis* adornabantur bellum in Gallos, et huius fabulae
non minimam partem Minoritae duo* agebant; quorum alter fax belli mitram meruit, alter bonis
lateribus vociferabatur in contionibus in poetas:* sic enim designabat Coletum, cum is a poeticis
numeris esset alienissimus, alioqui non imperitus musices. Hic rex, egregius iuvenis, dedit evidens
specimen ingenii sui regno dignissimi, privatim hortans Coletum, pergeret sua doctrina libere
succurrere moribus eius seculi corruptissimis, neque subduceret lucem suam temporibus
tenebricosissimis: se non ignorare quid in illum stimularet episcopos illos, neque nescire quantum
ipse fructus attulisset genti Britannicae sua vita sacraque doctrina. Addebat sese sic cohibiturum
illorum conatus, ut aliis liqueret non impune fore si qui Coletum impeterent. Hic Coletus egit quidem
gratias pro animo regio, ceterum quod obtulit deprecatus est, negans se velle ut cuiquam peius esset
sua causa; se potius cessurum munus quod gerebat.
Sed aliquanto post data est illis ansa ut sperarent iam posse confici Coletum. A Pascha*
parabatur expeditio in Gallos. In die Parasceves* Coletus apud Regem et aulicos mire contionatus est
de victoria Christi, adhortans Christianos omnes ut sub Regis sui vexillo militarent ac vincerent.
Etenim qui odio, qui ambitione mali pugnarent cum malis seque vicissim trucidarent, non sub Christi
sed sub diaboli signis militare: simulque ostendit quam res esset ardua Christianam obire mortem,
quam pauci bellum susciperent non odio aut cupiditate vitiati: quam vix consisteret* eundem habere
fraternam caritatem, sine qua nemo visurus esset Deum, et ferrum in fratris viscera demergere.
Addidit, ut Christum Principem suum imitarentur potius quam Iulios* et Alexandros. Multaque alia
tum declamavit in hanc sententiam sic ut Rex nonnihil metueret ne haec contio adimeret animos
militibus quos educebat. Huc velut ad bubonem* omnes convolant mali, sperantes fore ut Regis
animus iam in illum posset exacerbari. Accersitus est Coletus iussu Regis. Venit, pransus est in
monasterio Franciscanorum quod adhaeret regiae Grienwikensi.* Rex ubi sensit, descendit in
hortum monasterii, et Coleto prodeunte dimisit suos omnes. Ubi solus esset cum solo, iussit ut tecto
capite familiariter colloqueretur, atque ita exorsus est iuvenis humanissimus: 'Ne quid temere
suspiceris, Decane. Non huc accersivi te, quo turbem tuos sanctissimos labores, quibus unice faveo,
sed ut exonerem conscientiam meam scrupulis aliquot, tuoque consilio rectius satisfaciam officio
meo.' Verum ne totum colloquium repetam (quod fere sesquihoram* productum est), interim in aula
ferociebat Bricotus, existimans periclitari Coletum cum per omnia conveniret illi cum Regi; nisi quod
Rex optabat, ut quod Coletus vere dixisset, diceret aliquando explanatius ob rudes milites, qui secus
interpretarentur quam ipse dixisset, videlicet Christianis nullum esse bellum iustum. Coletus pro
sua prudentia proque singulari animi moderatione non solum animo regio satisfecit, verum etiam
auxit gratiam pristinam. Ubi reditum est in regiam, Rex dimissurus Coletum allato poculo praebibit,*
et complexus hominem humanissime omniaque pollicitus quae sint ab amantissimo Rege
exspectanda, dimisit. Iam aulica turba circumstans exspectabat exitum eius colloquii. Ibi Rex
omnibus audientibus 'Suus' inquit 'cuique doctor esto, et suo quisque faveat. Hic est doctor meus'.
Ita discesserunt quidam lupi, quod aiunt, hiantes,* et praecipue Bricotus; nec ab eo die quisquam est
ausus impetere Coletum.
Habes, Iodoce, duos quos aetas nostra tulit, mea sententia vere sincereque Christianos, non tam
depictos quam delineatos,* quantum passa est epistolaris angustia. Tuum erit ex utroque decerpere
quod tibi videbitur ad veram pietatem maxime conducere. Iam si quaeres utrum alteri praeferam,
mihi videntur pari laude digni, cum dissimili fuerint conditione. Siquidem ut magnum erat Coletum
in ea fortuna constanter secutum esse, non quo vocabat natura, sed quo Christus; ita speciosior est
laus Vitrarii, quod in eo genere* vitae tantum obtinuerit ac praestiterit spiritus Evangelici: perinde
quasi piscis in palude vivens nihil trahat de sapore palustri. Sed in Coleto quaedam erant quae
testarentur illum hominem esse; in Vitrario nihil unquam vidi quod ullo pacto saperet affectum
humanum. Quod si me audies, Iona, non dubitabis hos duos divorum ascribere catalogo; etiamsi
nullus unquam Pontifex eos referat in canonem. *
Felices animae, quibus ego multum debeo, vestris precibus adiuvate luctantem adhuc in huius
vitae malis Erasmum, ut in vestrum contubernium remigrem, nusquam postea divellendus.
Vale, mi Iona. Bene habet si tuo desiderio feci satis; nam argumento scio nequaquam esse
satisfactum.
Ex rure Andrelaco.* Id. Iun. Anno M.D.XXI.

XXV COLET AND HIS KINSMAN

Solebam illi canere fabulam de Ioanne Coleto, viro perenni hominum memoria digno. Pessime
illi conveniebat cum patruo, viro admodum sene ac praefractis moribus. Lis erat non de lana
caprina,* nec de asini, quod aiunt, umbra,* sed de magna summa pecuniarum, ob quantam vel filius
bellum indiceret patri. Coletus pransurus apud reverendissimum praesulem Guilhelmum*
archiepiscopum Cantuariensem iunxit me sibi in cymba. Interea legebat ex Enchiridio meo
remedium iracundiae, nec tamen indicabat cur ea legeret. Accubitus* ordo forte sic dabat ut Coletus
sederet e regione patrui, vultu subtristi, nec loquens nec prandens. Archiepiscopi vero rara quaedam
est hac in re dexteritas, ut curet ne quis parum hilaris sit in convivio, sermones ad omnium affectus
attemperans. Per eum itaque iniectus est sermo de collatione aetatum. Hinc orta est inter mutos
confabulatio. Denique patruus senum more gloriari coepit, quod tantus natu tantopere polleret
viribus. A prandio nescio quid seorsum agitatum est inter illos. Ubi Coletus mecum repetierat
cymbam, 'Video,' inquit, 'Erasme, te felicem esse.' Ego admirabar cur hominem infelicissimum
diceret felicem. Ibi denarravit quam atroci animo fuerit in patruum, adeo ut propemodum statuisset
omnibus Christiane modestiae repagulis refractis et cognationis affectu contempto manifestum
bellum suscipere cum patruo: eaque gratia cepisse meum Enchiridion in manus, ut iracundiae
remedium quaereret, et profuisse. Mox ex ea qualicunque confabulatione quae orta est in prandio,
utrinque diluta est amarulentia,* sic ut mox Archiepiscopo sequestro facile res omnis inter eos
composita est.

XXVI THOMAS MORE

Erasmus Roterodamus Clarissimo Equiti Ulricho Hutteno S.D.
Quod Thomae Mori ingenium sic deamas ac paene dixerim deperis, nimirum scriptis illius
inflammatus, quibus, ut vere scribis, nihil esse potest neque doctius neque festivius, istuc, mihi
crede, clarissime Huttene, tibi cum multis commune est, cum Moro mutuum etiam. Nam is vicissim
adeo scriptorum tuorum genio delectatur, ut ipse tibi propemodum invideam. Haec videlicet est illa
Platonis omnium maxime amabilis sapientia, quae longe flagrantiores amores excitat inter mortales
quam ullae quamlibet admirabiles corporum formae. Non cernitur illa quidem oculis corporeis, sed
et animo sui sunt oculi; per hos fit aliquoties ut ardentissima caritate conglutinentur, inter quos nec
colloquium nec mutuus conspectus intercessit. Et quemadmodum vulgo fit ut incertis de causis alia
forma alios rapiat, ita videtur et ingeniorum esse tacita quaedam cognatio, quae facit ut certis
ingeniis impense delectemur, ceteris non item.
Ceterum quod a me flagitas, ut tibi totum Morum velut in tabula depingam, utinam tam absolute
praestare queam quam tu vehementer cupis; nam mihi quoque non iniucundum fuerit interim in
amici multo omnium suavissimi contemplatione versari. Sed primum non cuiusvis est omnes Mori
dotes perspexisse. Deinde haud scio an ille laturus sit a quolibet artifice depingi sese. Nec enim
arbitror levioris esse operae Morum effingere quam Alexandrum magnum aut Achillem, nec illi
quam hic noster immortalitate digniores erant. Tale argumentum prorsus Apellis* cuiuspiam
manum desiderat: at vereor ne ipse Fulvii Rutubaeque* similior sim quam Apellis. Experiar tamen
tibi totius hominis simulacrum delineare* verius quam exprimere, quantum ex diutina
domesticaque consuetudine vel animadvertere licuit vel meminisse. Quod si quando fiet ut vos
aliqua legatio* committat, tum demum intelleges quam non probum artificem ad hoc negotii
delegeris, vereorque plane ne me aut invidentiae incuses aut caecutientiae,* qui ex tam multis bonis
tam pauca vel viderim lippus vel commemorare voluerim invidus.
Atque ut ab ea parte exordiar qua tibi Morus est ignotissimus, statura modoque corporis est infra
proceritatem, supra tamen notabilem humilitatem. Verum omnium membrorum tanta est
symmetria, ut nihil hic omnino desideres. Cute corporis candida facies magis ad candorem vergit
quam ad pallorem; quanquam a rubore procul abest, nisi quod tenuis admodum rubor ubique
sublucet. Capilli subnigro* flavore,* sive mavis, sufflavo* nigrore, barba rarior. Oculi subcaesii,*
maculis quibusdam interspersi; quae species ingenium arguere solet felicissimum, apud Britannos
etiam amabilis habetur, cum nostri nigrore magis capiantur. Negant ullum oculorum genus minus
infestari vitiis. Vultus ingenio respondet, gratam et amicam festivitatem semper prae se ferens, ac
nonnihil ad ridentis habitum compositus; atque ut ingenue dicam, appositior ad iucunditatem quam
ad gravitatem aut dignitatem, etiamsi longissime abest ab ineptia scurrilitateque. Dexter humerus
paulo videtur eminentior laevo, praesertim cum incedit; id quod illi non accidit natura sed
assuetudine, qualia permulta nobis solent adhaerere. In reliquo corpore nihil est quod offendat.
Manus tantum subrusticae sunt; ita duntaxat, si ad reliquam corporis speciem conferantur. Ipse
omnium quae ad corporis cultum attinet semper a puero neglegentissimus fuit, adeo ut nec illa
magnopere curare sit solitus quae sola viris esse curanda docet Ovidius.* Formae venustas quae
fuerit adolescenti nunc etiam licet e culmo* conicere: quanquam ipse novi hominem non maiorem
annis viginti tribus; nam nunc vix excessit quadragesimum.
Valetudo prospera magis quam robusta, sed tamen quae quantislibet laboribus sufficiat honesto
cive dignis, nullis aut certe paucissimis morbis obnoxia: spes est vivacem fore, quando patrem habet
admodum natu grandem, sed mire virenti vegetaque senectute. Neminem adhuc vidi minus
morosum in delectu ciborum. Ad iuvenilem usque aetatem aquae potu delectatus est; id illi patrium
fuit. Verum in hac re ne cui molestus esset, fallebat convivas e stanneo poculo cervisiam* bibens,
eamque aquae proximam, frequenter aquam meram. Vinum, quoniam illic mos* est ad idem
poculum vicissim invitare sese, summo ore nonnunquam libabat, ne prorsus abhorrere videretur,
simul ut ipse communibus rebus assuesceret. Carnibus bubulis, salsamentis, pane secundario ac
vehementer fermentato* libentius vescebatur quam his cibis quos vulgus habet in deliciis; alioqui
neutiquam abhorrens ab omnibus quae voluptatem innoxiam adferunt etiam corpori. Lactariorum*
et eorum foetuum qui nascuntur in arboribus semper fuit appetentior; esum* ovorum in deliciis
habet. Vox neque grandis est nec admodum exilis, sed quae facile penetret aures, nihil habens
canorum ac molle, sed plane loquentis est: nam ad musicam vocalem a natura non videtur esse
compositus, etiam si delectatur omni musices genere. Lingua mire explanata articulataque, nihil
habens nec praeceps nec haesitans. Cultu simplici delectatur, nec sericis purpurave aut catenis
aureis utitur, nisi cum integrum non est ponere. Dictu mirum quam neglegens sit caerimoniarum,
quibus hominum vulgus aestimat morum civilitatem. Has ut a nemine exigit, ita aliis non anxie
praestat nec in congressibus nec in conviviis; licet harum non sit ignarus, si lubeat uti. Sed muliebre
putat viroque indignum eiusmodi ineptiis bonam temporis partem absumere.
Ab aula principumque familiaritate olim fuit alienior, quod illi semper peculiariter invisa fuerit
tyrannis, quemadmodum aequalitas gratissima. Vix autem reperies ullam aulam tam modestam
quae non multum habeat strepitus atque ambitionis, multum fuci, multum luxus, quaeque prorsus
absit ab omni specie tyrannidis. Quin nec in Henrici octavi aulam pertrahi potuit nisi multo negotio,
cum hoc principe nec optari quicquam possit civilius ac modestius. Natura libertatis atque otii est
avidior; sed quemadmodum otio cum datur lubens utitur, ita quoties poscit res, nemo vigilantior aut
patientior. Ad amicitiam natus factusque videtur, cuius et sincerissimus est cultor et longe
tenacissimus est. Nec ille metuit multorum amicitiam ab Hesiodo* parum laudatam. Nulli non patet
ad necessitudinis foedus. Nequaquam morosus in deligendo, commodissimus in alendo,
constantissimus in retinendo. Si forte incidit in quempiam cuius vitiis mederi non possit, hunc per
occasionem dimittit, dissuens* amicitiam, non abrumpens. Quos sinceros reperit, et ad ingenium
suum appositos, horum consuetudine fabulisque sic delectatur, ut his in rebus praecipuam vitae
voluptatem ponere videatur. Nam a pila, alea, chartis, ceterisque lusibus quibus procerum vulgus
temporis taedium solet fallere, prorsus abhorret. Porro ut propriarum rerum est neglegentior, ita
nemo diligentior in curandis amicorum negotiis. Quid multis? Si quis absolutum verae amicitiae
requirat exemplar, a nemine rectius petierit quam a Moro.
In convictu tam rara comitas ac morum suavitas, ut nemo tam tristi sit ingenio quem non
exhilaret: nulla res tam atrox cuius taedium non discutiat. Iam inde a puero sic iocis est delectatus,
ut ad hos natus videri possit, sed in his nec ad scurrilitatem usque progressus est, nec mordacitatem*
unquam amavit. Adolescens comoediolas* et scripsit et egit. Si quod dictum erat salsius etiam in
ipsum tortum, tamen amabat; usque adeo gaudet salibus argutis et ingenium redolentibus: unde et
epigrammatis lusit iuvenis, et Luciano cum primis est delectatus, quin et mihi ut Morias Encomium*
scriberem, hoc est ut camelus saltarem,* fuit auctor.
Nihil autem in rebus humanis obvium est unde ille non venetur voluptatem, etiam in rebus
maxime seriis. Si cum eruditis et cordatis res est, delectatur ingenio; si cum indoctis ac stultis, fruitur
illorum stultitia. Nec offenditur morionibus,* mira dexteritate ad omnium affectus sese
accommodans. Cum mulieribus fere atque etiam cum uxore non nisi lusus iocosque tractat. Diceres
alterum quendam esse Democritum,* aut potius Pythagoricum illum philosophum, qui vacuus
animo per mercatum obambulans contemplatur tumultus vendentium atque ementium. Nemo
minus ducitur vulgi iudicio, sed rursus nemo minus abest a sensu communi.
Praecipua illi voluptas est spectare formas, ingenia et affectus diversorum animantium. Proinde
nullum fere genus est avium quod domi non alat, et si quod aliud animal vulgo rarum, veluti simia,
vulpes, viverra,* mustela, et his consimilia. Ad haec si quid exoticum* aut alioqui spectandum
occurrit, avidissime mercari solet; atque his rebus undique domum habet instructam, ut nusquam
non sit obvium quod oculos ingredientium demoretur; ac toties sibi renovat voluptatem, quoties
alios conspicit oblectari.
Bonas literas a primis annis hauserat. Iuvenis ad Graecas literas atque philosophiae studium sese
applicuit, adeo non opitulante patre viro alioqui prudenti proboque, ut ea conantem omni subsidio
destitueret, ac paene pro abdicato haberet, quod a patriis studiis desciscere videretur: nam is
Britannicarum legum peritiam profitetur. Quae professio, ut est a veris literis alienissima, ita apud
Britannos cum primis habentur magni clarique, qui in hoc genere sibi pararunt auctoritatem. Nec
temere apud illos alia via ad rem ac gloriam parandam magis idonea; siquidem pleramque
nobilitatem illius insulae peperit hoc studiorum genus. In eo negant quenquam absolvi* posse, nisi
plurimos annos insudarit. Ab hoc igitur cum non iniuria abhorreret adolescentis ingenium
melioribus rebus natum, tamen post degustatas scholasticas disciplinas sic in hoc versatus est ut
neque consulerent quenquam libentius litigatores, neque quaestum uberiorem faceret quisquam
eorum qui nihil aliud agebant. Tanta erat vis ac celeritas ingenii.
Quin et evolvendis orthodoxorum voluminibus non segnem operam impendit. Augustini* libros
De civitate Dei publice professus est* adhuc paene adolescens auditorio frequenti, nec puduit nec
poenituit sacerdotes ac senes a iuvene profano sacra discere. Interim et ad pietatis studium totum
animum appulit, vigiliis, ieiuniis, precationibus aliisque consimilibus progymnasmatis* sacerdotium
meditans. Qua quidem in re non paulo plus ille sapiebat, quam plerique isti, qui temere ad tam
arduam professionem ingerunt sese, nullo prius sui periculo.
Tamen virginem duxit admodum puellam, claro genere natam, rudem adhuc, utpote ruri inter
parentes ac sorores semper habitam, quo magis illi liceret illam ad suos mores fingere. Hanc et literis
instituendam curavit et omni musices genere doctam reddidit, planeque talem paene finxerat;
quicum libuisset universam aetatem exigere, ni mors praematura puellam sustulisset e medio, sed
enixam liberos aliquot, quorum adhuc supersunt puellae tres,* Margareta, Aloysia, Cecilia, puer
unus Ioannes. Neque diu caelebs vivere sustinuit, licet alio vocantibus amicorum consiliis. Paucis
mensibus a funere uxoris viduam duxit, magis curandae familiae quam voluptati, quippe nec bellam
admodum nec puellam, ut ipse iocari solet, sed acrem ac vigilantem matremfamilias; quicum tamen
perinde comiter suaviterque vivit, ac si puella foret forma quantumlibet amabili. Vix ullus maritus
a sua tantum obsequii impetrat imperio atque severitudine,* quantum hic blanditiis iocisque. Quid
enim non impetret, posteaquam effecit ut mulier iam ad senium vergens, ad hoc animi minime
mollis, postremo ad rem* attentissima, cithara, testudine, monochordo,* tibiis canere disceret, et in
hisce rebus cotidie praescriptum operae pensum exigenti marito redderet?
Consimili comitate totam familiam moderatur, in qua nulla tragoedia, nulla rixa. Si quid
exstiteris, protinus aut medetur aut componit; neque quenquam unquam dimisit ut inimicum aut ut
inimicus. Quin huius domus fatalis quaedam videtur felicitas, in qua nemo vixit qui non provectus
sit ad meliorem fortunam, nullus unquam ullam famae labem contraxit. Quin vix ullos reperias
quibus sic convenerit cum matre, ut huic cum noverca; nam pater iam alteram* induxit; utramque
non minus adamavit ac matrem. Porro erga parentes ac liberos sororesque sic affectus est, ut nec
amet moleste nec usquam desit officio pietatis.
Animus est a sordido lucro alienissimus. Liberis suis semovit e facultatibus quod illis satis esse
putat; quod superest largiter effundit. Cum advocationibus* adhuc aleretur, nulli non dedit amicum
verumque consilium, magis illorum commodis prospiciens quam suis; plerisque solitus persuadere
uti litem conponerent, minus enim hic fore dispendii. Id si minus impetrabat, tum rationem
indicabat qua possent quam minimo dispendio litigare, quando quibusdam hic animus est, ut litibus
etiam delectentur. In urbe Londoniensi, in qua natus est, annos aliquot iudicem egit in causis
civilibus. Id munus ut minimum habet oneris (nam non sedetur nisi die Iovis* usque ad prandium),
ita cum primis honorificum habetur. Nemo plures causas absolvit, nemo se gessit integrius; remissa
plerisque pecunia quam ex praescripto debent qui litigant. Siquidem ante litis contestationem actor
deponit tres drachmas,* totidem reus, nec amplius quicquam fas est exigere. His moribus effecit ut
civitati suae longe carissimus esset.
Decreverat autem hac fortuna esse contentus, quae et satis haberet auctoritatis, nec tamen esset
gravibus obnoxia periculis. Semel atque iterum extrusus est in legationem;* in qua cum se
cordatissime gessisset, non conquievit serenissimus rex Henricus eius nominis octavus, donec
hominem in aulam suam pertraheret. Cur enim non dicam pertraheret? Nullus unquam
vehementius ambiit in aulam admitti quam hic studuit effugere. Verum cum esset optimo regi in
animo familiam suam eruditis, gravibus, cordatis et integris viris differtam reddere, cum alios
permultos, tum Morum in primis accivit; quem sic in intimis habet, ut a se nunquam patiatur
discedere. Sive seriis utendum est, nihil illo consultius; sive visum est regi fabulis amoenioribus
laxare animum, nullus comes festivior. Saepe res arduae iudicem gravem et cordatum postulant; has
sic Morus discutit, ut utraque pars habeat gratiam. Nec tamen ab eo quisquam impetravit ut munus
a quoquam acciperet. Felices res publicas,* si Mori similes magistratus ubique praeficeret princeps!
Nec interim ullum accessit supercilium.
Inter tantas negotiorum moles et veterum amiculorum meminit et ad literas adamatas subinde
redit. Quicquid dignitate valet, quicquid apud amplissimum regem gratia pollet, id omne iuvandae
reipublicae, iuvandis amicis impendit. Semper quidem adfuit animus de cunctis bene merendi
cupidissimus, mireque pronus ad misericordiam: eum nunc magis exserit, quando potest plus
prodesse. Alios pecunia sublevat, alios auctoritate tuetur, alios commendatione provehit: quos
alioqui iuvare non potest, his consilio succurrit: nullum unquam a se tristem dimisit. Diceres Morum
esse publicum omnium inopum patronum. Ingens lucrum sibi putat accessisse, si quem oppressum
sublevavit, si perplexum et impeditum explicuit, si alienatum redegit in gratiam. Nemo lubentius
collocat beneficium, nemo minus exprobrat.* Iam cum tot nominibus sit felicissimus, et felicitatis
comes fere soleat esse iactantia, nullum adhuc mortalium mihi videre contigit qui longius abesset
ab hoc vitio.
Sed ad studiorum commemorationem redeo, quae me Moro mihique Morum potissimum
conciliarent. Primam aetatem carmine potissimum exercuit. Mox diu luctatus est, ut prosam*
orationem redderet molliorem, per omne scripti genus stilum exercens; qui cuiusmodi sit, quid
attinet commemorare? tibi praesertim qui libros eius semper habeas in manibus. Declamationibus
praecipue delectatus est, et in his, materiis paradoxis, quod in his acrior sit ingeniorum exercitatio.
Unde adolescens etiamnum dialogum moliebatur, in quo Platonis communitatem* ad uxores usque
defendit. Luciani Tyrannicidae respondit, quo in argumento me voluit antagonistam* habere; quo
certius periculum faceret ecquid profecisset in hoc genere. Utopiam* hoc consilio edidit, ut indicaret
quibus rebus fiat ut minus commode habeant respublicae; sed Britannicam potissimum effinxit,
quam habet penitus perspectam cognitamque. Secundum librum prius scripserat per otium; mox
per occasionem primum adiecit ex tempore. Atque hinc nonnulla dictionis inaequalitas.
 Vix alium reperias qui felicius dicat ex tempore; adeo felici ingenio felix lingua subservit.
Ingenium praesens et ubique praevolens, memoria parata; quae cum omnia habeat velut in
numerato,* prompte et incontanter* suggerit quicquid tempus aut res postulat. In disputationibus
nihil fingi potest acutius, adeo ut summis etiam theologis saepe negotium facessat, in ipsorum
harena versans. Ioannes Coletus, vir acris exactique iudicii, in familiaribus colloquiis subinde dicere
solet Britanniae non nisi unicum esse ingenium; cum haec insula tot egregiis ingeniis floreat.
Verae pietatis non indiligens cultor est, etiam si ab omni superstitione alienissimus. Habet suas
horas, quibus Deo litet precibus, non ex more, sed e pectore depromptis. Cum amicis sic fabulatur
de vita futuri seculi, ut agnoscas illum ex animo loqui neque sine optima spe. Ac talis Morus est etiam
in aula. Et postea sunt qui putent Christianos non inveniri nisi in monasteriis.
Tales viros cordatissimus rex in familiam suam atque adeo in cubiculum non solum admittit
verum etiam invitat; nec invitat modo verum etiam pertrahit. Hos habet arbitros ac testes perpetuos
vitae suae, hos habet in consiliis, hos habet itinerum comites. Ab his stipari gaudet potius quam luxu
perditis iuvenibus aut mulierculis, aut etiam torquatis* Midis* aut insinceris officiis;* quorum alius
ad voluptates ineptas avocet, alius ad tyrannidem inflammet, alius ad expilandum populum novas
technas suggerat. In hac aula si vixisses, Huttene, sat scio rursum aliam aulam* describeres, et aulas
odisse desineres. Quanquam tu quoque cum eo principe vivis ut integriorem nec optare possis;
neque desunt qui rebus optimis faveant. Sed quid ista paucitas ad tantum examen insignium
virorum, Montioii, Linacri, Pacaei, Coleti, Stocschleii,* Latimeri, Mori, Tunstalli, Clerici* atque
aliorum his adsimilium? quorum quemcunque nominaveris, mundum omnium virtutum ac
disciplinarum semel dixeris. Mihi vero spes est haudquaquam vulgaris fore ut Albertus, unicum his
temporibus nostrae Germaniae ornamentum, et plures sui similes in suam allegat familiam, et
ceteris principibus gravi sit exemplo, ut idem et ipsi suae quisque domi facere studeant.
Habes imaginem ad optimum exemplar a pessimo artifice non optime delineatam. Ea tibi minus
placebit, si continget Morum nosse propius. Sed illud tamen interim cavi, ne mihi possis impingere,
quod tibi minus paruerim, neve semper opprobres nimium breves epistolas. Etiamsi haec nec mihi
scribenti visa est longior, nec tibi legenti, sat scio, prolixa videbitur: id faciet Mori nostri suavitas.
Bene vale.
Antuuerpiae* decimo Calendas Augusti Anno M.D.XIX.

XXVII A DISHONEST LONDONER

Hoc nuper cuidam accidit apud Britannos, medico mihi ut patria communi, ita et amicitia
coniunctissimo. Civem quendam Londoniensem, virum egregie nummatum et habitum adprime
probum, arte curaque sua liberarat, non sine suo ipsius periculo; nam is pestilentissima febre
tenebatur. Et ut fit in periculis, medico montes aureos fuerat pollicitus, si non gravaretur sibi in
tanto vitae discrimine dexter adesse, obtestatus et amicitiam quae illi cum eo intercedebat. Quid
multis?* Persuasit et iuveni et Germano.* Adfuit, nihil non fecit; revixit ille. Ubi verecunde de
pecunia medicus admonuerat, elusit nugator, negans de mercede quicquam addubitandum, ceterum
arcae nummariae clavem penes uxorem esse: 'et nosti' inquit 'mulierum ingenium. Nolo sentiat
tantam pecuniae summam a me datam.' Deinde post dies aliquot hominem obvium forte factum, iam
nitidum et nulla morbi vestigia prae se ferentem, appellavit et nondum datae mercedis admonuit.
Ille constanter asseverare pecuniam suo iussu ab uxore numeratam esse. Medicus negare factum.
Hic vide quam ansam bonus ille vir arripuerit. Cum forte medicus eum Latine numero singulari
appellasset, ibi velut atroci lacessitus iniuria, 'Vah,' inquit 'homo Germanus tuissas* Anglum?'
Moxque velut impos* animi, prae iracundia caput movens diraque minitans, subduxit sese. Atque ad
eum modum honestus ille civis elusit, dignus profecto quem sua pestis repetat. Risimus quidem
fabulam, nec tamen sine dolore propter indigne frustratum amicum, nec sine tam insignis
ingratitudinis admiratione. Referunt gratiam leones in periculis adiuti; meminerunt officii dracones.
Homo homini, amicus amico sic merito, pro mercede quae nulla* satis digna rependi poterat,
ludibrium reponit. Atque haec in facti detestationem diximus, non in gentis odium. Nec enim par
est ex hoc uno nebulone Britannos omnes aestimari.

XXVIII THE CONDITION OF ENGLISH HOUSES

Erasmus Roterodamus Francisco Cardinalis Eboracensis Medico S.
Frequenter et admirari et dolere soleo, qui fiat ut Britannia tot iam annis assidua pestilentia
vexetur, praesertim sudore letali,* quod malum paene videtur habere peculiare. Legimus civitatem
a diutina pestilentia liberatam, consilio philosophi mutatis aedificiis. Aut me fallit animus, aut simili
ratione liberari possit Anglia. Primum quam coeli partem spectent fenestrae ostiave nihil habent*
pensi: deinde sic fere constructa sunt conclavia, ut nequaquam sint perflabilia, quod inprimis
admonet Galenus.* Tum magnam parietis partem habent vitreis tessellis* pellucidam, quae sic
admittunt lumen ut ventos excludant, et tamen per rimulas admittunt auram illam colatam,*
aliquanto pestilentiorem, ibi diu quiescentem. Tum sola fere strata sunt argilla, tum scirpis
palustribus, qui subinde sic renovantur, ut fundamentum maneat aliquoties annos viginti, sub se
fovens sputa, vomitus, proiectam cervisiam et piscium reliquias, aliasque sordes non nominandas.
Hinc mutato coelo vapor quidam exhalatur, mea sententia minime salubris humano corpori.
Adde quod Anglia non solum undique circumfusa est mari, verum etiam multis in locis palustris
est salsisque fluminibus intersecta; ne quid dicam interim de salsamentis,* quibus vulgus mirum in
modum delectatur. Confiderem insulam fore multo salubriorem si scirporum usus tolleretur; tum si
sic exstruerentur cubicula, ut duobus aut tribus lateribus paterent coelo; fenestris omnibus vitreis
ita confectis, ut totae possent aperiri, totae claudi, et sic claudi ut non pateret per hiantes rimas
aditus ventis noxiis. Siquidem ut aliquando salutiferum est admittere coelum, ita nonnunquam
salutiferum est excludere. Ridet vulgus si quis offenditur coelo nubiloso.* Ego et ante annos triginta,
si fueram ingressus cubiculum in quo mensibus aliquot nemo versatus esset, ilico incipiebam
febricitare.* Conferret* huc, si vulgo parcior victus persuaderi posset ac salsamentorum moderatior
usus; tum si publica cura demandaretur aedilibus, ut viae mundiores essent a caeno, curarentur et
ea quae civitati vicina essent.
 Ridebis, scio, otium meum,* qui his de rebus sollicitus sim. Faveo regioni quae mihi tam diu
praebuit hospitium; et in qua libens finiam quod superest aevi, si liceat. Non dubito quin tu haec pro
tua prudentia rectius noris; libuit tamen admonere, ut si meum iudicium cum tuo consentiat, haec
viris principibus persuadeas. Haec enim olim regum cura consuevit esse. Scripsissem perlibenter
reverendissimo domino Cardinali; sed nec otium erat nec argumentum, nec ignoro quibus ille
negotiis distringatur. Bene vale, vir humanissime; cui debeo plurimum.

XXIX FISHER'S STUDY AT ROCHESTER

Erasmus Roterodamus Ioanni Episcopo Roffensi S.D.

Reverende Praesul,* maerens ac dolens hoc verbum legi in epistola tua, 'Utinam vivum me
reperiat liber,' &c.; Auxit famulus dolorem, qui nuntiavit affligi te adversa valetudine. Nihil indulges
isti corpusculo. Suspicor magnam tuae valetudinis partem nasci ex loco. Nunc enim medicum agam,
si pateris. Mare* vicinum et lutum subinde maris decessu nudatum coelum exasperat. Et habes
bibliothecam undique parietibus vitreis,* qui per rimas transmittunt auram subtilem et, ut medici
loquuntur, colatam,* pestilentem raris et imbecillis corpusculis. Nec me fugit quam assiduus sis in
bibliotheca, quae tibi Paradisi loco est. Ego si in tali loco commorer tres horas, aegrotem. Magis
conveniret cubiculum pavimento ligneo et parietibus undique ligno contabulatis. Spirant enim
lateres et calx noxium quiddam. Scio pie viventibus mortem non esse formidabilem, sed totius
ecclesiae refert talem episcopum esse superstitem in tanta bonorum inopia.
Basileae.* pridie nonas Septemb. Anno M.D.XXIIII.
 NOTES
I 4 pyxidem] One of the munera mentioned
[An incident related in the Ecclesiastes. at the end of the letter.
Erasmus was ordained in 1492 by this Bishop 5 Pandorae] Pandora was the first woman
of Utrecht, who was a son of Philip the Good, created, according to Greek mythology. She
Duke of Burgundy; and perhaps heard this brought down from heaven a box, which she
story at the time.] was forbidden to open; but in curiosity she
1 fuerit] Either (1) fut. perf. indic., for raised the lid, and at once all the evils to which
which erit might equally well stand; or (2) mankind is subject flew out and spread over
perf. subj. of qualified statement. Cf. the earth. Epimetheus was her husband.
crediderim, 'I am inclined to believe.' 6 togata . . . palliata] The classical
2 profana dicione onustis] At the time distinction between two kinds of Roman
when Erasmus was ordained the diocese of drama, according as the scene was laid in
Utrecht had been torn for more than twenty Roman or in Greek surroundings. In the
years with civil war; in the course of which the former the toga was worn by the principal
Bishop had at one time been a prisoner. characters; in the latter the Greek pallium.
3 ii quibus, &c.;] The officials to whom fees 7 planipedia] Acted by a planipes, a kind of
were payable by successful candidates. pantomime; so-called because he used neither
4 Hieronymos] Jerome (d. 420) was one of the soccus of comedy nor the cothurnus of
the Latin Fathers of the Church. tragedy in his performances.
II 8 epitasis] A Greek technical term, for the
[A letter to a young merchant, Christian crisis of a play.
Northoff of Lubeck, who had come to Paris to 9 catastrophen] Also a Greek technical
study. Erasmus was teaching him; and one of term; the point at which a play turns, leading
the modes of instruction was a daily to the conclusion.
interchange of Latin letters between master 10 optasse] Dependent on a verb of
and pupil. The scene here depicted, of course statement understood from laudo. A common
with some licence of exaggeration, is laid in idiom.
the boarding-house where Erasmus was 11 Caroli regis] Charles VIII, King of
lodging; the mistress of which was a woman of France, 1483-98.
violent temper.] 12 Gentil Gerson] Evidently gentil garcon,
1 S.D.] salutem dicit, the common form of 'fine gentleman'.
greeting at the head of letters; often occurring 13 flammeum] sc. velum. A flame-colored
as S.P.D., salutem plurimam dicit. veil, properly worn by brides.
2 mel Atticum] An endearing mode of 14 surdae cecinisse] A proverbial phrase of
address. laboring without result; 'to waste one's
3 Ne roga] Ne with the imperative is ante- breath.' 'Ortum videtur a ridiculo casu, quo
classical (Plaut. and Ter.), and poetical. saepe fit ut hospes incidat in surdum, quem
percontetur multa, ridentibus iis qui surdum 5 credas . . . accidisset] The slight
noverunt.' Erasmus, Adagia. irregularity of tense is easily intelligible.
15 alienis manibus] by getting a friend to 6 Luciani] Lucian, fl. 160 A.D., was a Syrian
write his Latin letter for him. citizen of the Roman Empire. His writings,
16 frontis] 'Frons habita est antiquitus which are mostly satirical, are in Greek. One of
pudori sacra, et facies item. Inde frontem aut them is entitled Vera Historia.
faciem proverbio perfricuisse dicuntur, qui 7 allevare] 'to exaggerate', opp. to elevare,
pudorem omnem dedidicerunt, velut absterso 'to disparage.' Allevare can also mean 'to
manu a vultu pudore.' Erasmus, Adagia. understate', but the sequence of thought is not
17 Patroclus] Patroclus was the friend of so natural.
Achilles. When Achilles refused to fight 8 scribebam] The epistolary imperfect,
against Troy, Patroclus borrowed his arms, representing the time of the action when the
and was killed in the battle. words would be read by the recipient of the
18 Quid simile?] sc. inter nos. letter.
III 9 patriam] Holland.
[This letter describes a journey made in 10 convictu] Evidently it had been
the exceptionally cold winter of 1498-9, when proposed that Erasmus should come and live
Erasmus paid a visit to his friend, James Batt. with Lord Mountjoy in Paris as his tutor.
Batt was then at the castle of Tournehem, near IV
Calais, acting as tutor to a young nobleman, [An extract from a letter to an Italian
the son of Anne of Borsselen, Lady of Veer, friend domiciled in France. Erasmus was
near Middelburg; to whose patronage he was probably writing from Bedwell in
generously trying to introduce Erasmus.] Hertfordshire, where Sir William Say, Lord
1 Guilhelmo] This form of the name Mountjoy's father-in-law, had a country-
William represents the German Wilhelm; house.]
Gulielmus is more akin to the Italian 1 invita Minerva] 'refragante ingenio,
Guglielmo; Guielmus, which also occurs, to the repugnante natura, non favente coelo.'
French Guillaume. Erasmus, Adagia. Minerva was the goddess of
2 Aeolum] The king of the winds, whom wisdom.
Juno had persuaded to oppose the Trojan fleet 2 merdas] It has been well pointed out that
under Aeneas as it sailed from Troy to Italy. the use of so coarse a word is foreign to
See Verg. Aen.1.50 seq. Erasmus, whose writings, though often free,
3 Vidisses] sc. si adfuisses. are marked by a delicacy unusual in his age;
4 Bellerophon] Bellerophon, after having and that he is therefore probably alluding to
vanquished the Chimaera on Pegasus, wished the compositions of his correspondent, who
to fly with his winged steed to heaven. But knew no such restrictions, e.g. in his Querela
Pegasus threw him off and ascended alone, to Parrhisiensis pavimenti.
become a constellation in the sky. 3 ut . . . pereat] A wish.
 4 alatis] Like Mercury, the messenger of interval during which he was detained in
the gods, who for his journeys attached England.
winged sandals to his feet. V
5 Daedalum] Daedalus was a mythical [This incident occurred in the autumn of
artificer who constructed the labyrinth for 1499. Erasmus was staying on an estate
Minos, king of Crete; but being detained there belonging to Lord Mountjoy at Greenwich, and
against his will, he made wings for himself and was visited one day by Thomas More with a
his son Icarus and flew away to Sicily. friend Arnold from London. In the course of a
6 Est praeterea mos] The reality of this walk they came to Eltham Palace ('a castle
practice in England may be illustrated from situated between two parks,' as it is described
Erasmus' Christiani matrimonii Institutio, by two ambassadors in 1514), the splendid
1526, where he describes unseemly wedding banqueting hall of which is still standing, and
festivities. 'Mox a prandio lascivae saltationes there paid their respects to the royal children
usque ad cenam, in quibus tenera puella non with their tutor, John Skelton, the poet.
potest cuiquam recusare, sed patet domus Arthur, Prince of Wales, was then absent with
civitati. Cogitur ibi misera virgo cum ebriis, his father: but the young Prince Henry,
cum scelerosis....iungere dextram, apud afterwards Henry VIII, received the friends
Britannos etiam oscula'. The Lady of Crequi, gracefully. They stayed to dine in the hall, but
between Amiens and Montdidier, welcoming apparently not at the 'high table'. The
Wolsey's gentleman, George Cavendish, in July narrative is found in a Catalogue of Erasmus'
1527, said: 'Forasmuch as ye be an Englishman, writings composed in 1523.]
whose custom is in your country to kiss all 1 animi causa] Relaxation to the mind
ladies and gentlewomen without offence, and rather than exercise for the body was the
although it be not so here in this realm, yet object of the walk.
will I be so bold to kiss you, and so shall my 2 novem] Henry was little more than 8,
maidens'. So, too, Cavendish writes of having been born on 2 June 1491; Margaret
Wolsey's meeting with the Countess of was born on 29 Nov. 1489 and was therefore
Shrewsbury at Sheffield Park, after his fall: not yet 11. The other ages given are correct.
'Whom my lord kissed bareheaded, and all her Inaccuracy in such trifling matters need not
gentlewomen.' surprise us, seeing that Erasmus was writing
7 Solon] Solon (c. 638-558), the Athenian more than twenty years after the visit.
lawgiver, is said to have bound the people with 3 Iacobo] James IV of Scotland, who was
an oath to observe his laws until he returned; killed at Flodden, 9 Sept. 1513.
and then to have absented himself from 4 Maria] Mary afterwards became Queen
Athens for ten years. of France by her marriage with Louis XII in
8 propediem] Erasmus was expecting to 1514.
return to Paris in the summer of 1499. His visit 5 vel] vel here intensifies the word that
to Oxford was only undertaken to fill an follows. It is often so used with superlatives.
 VI 3 Epicurum] Epicurus (342-270) was a
[A Letter written to Lord Mountjoy, who Greek philosopher, who is traditionally but
had intended to join Erasmus in Oxford, but wrongly regarded as having taught that
had been prevented by a summons to attend pleasure is the end of life.
in Westminster Hall on 21 Nov. 1499, for the 4 conditum] From condio, not condo.
trial of the Earl of Warwick in connexion with 5 Pythagoram] Pythagoras (sixth cent.
the rising of Perkin Warbeck.] B.C.) was one of the greatest Greek
1 Coleti] John Colet (c. 1466-1519) was now philosophers.
lecturing in Oxford. For his influence on 6 laevum latus clausimus] The left side was
Erasmus see X. regarded as more exposed to attack than the
2 Horatius] Ep. 2. 1. 63: Interdum vulgus right, which had the sword-arm. It was
rectum videt, est ubi peccat. therefore a compliment to place oneself to the
3 cuius] sc. vulgi. left of a friend, as though to protect him in
4 nostro illo ingressu] Erasmus' arrival at case of need. Here nothing more is meant than
Oxford; which for some reason seems to have that Erasmus sat on the Theologian's left.
been discouraging. 7 poculentum] connected with the wine-
5 tum . . . tum] A post-Augustan cups.
construction, for which Cicero uses cum . . . 8 Aliud] sc. quam solebat.
tum. 9 maiorque videri] cf. Verg. Aen. 6. 49-51,
VII of the Sibyl:
[A letter written to describe a dinner- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 'maiorque videri,
party in a College hall in Oxford; possibly at Nec mortale sonans, adflata est numine
Magdalen, to which Colet, who was presiding, quando
is thought to have belonged. With the Iam propiore dei.'
exception of Charnock, the other guests 10 legere] When the narrator is an
mentioned have not been identified. The eyewitness, the present infinitive is usual,
letter is to be dated in Nov. 1499; Sixtin, to even of past time.
whom it is addressed, was a Dutchman 11 rhomphaea] a sword; the Septuagint
resident in Oxford. The manuscript in which word.
Erasmus pretended to have found this story of 12 omniiuga] This word is not classical;
Cain is, of course, fictitious.] but multiiugus, 'manifold' (literally, of many
1 Domino] The title of a Bachelor of Arts. yoked together, cf. biiugus, quadriiugus), is
2 convivio] 'Bene maiores nostri common.
accubitionem epularem amicorum, quia vitae 13 quid] 'for what purpose?'
coniunctionem haberet, convivium 14 id genus] An adjectival accusative,
nominarunt, melius quam Graeci qui hoc idem equivalent to genitive of quality; cf. virile
compotationem vocant.' Cic. Sen. 13.45. secus.
15 culmi] The stalks of Cain's fine crops.
 VIII 3 Cretizavimus] 'We behaved like a
[A letter to an English friend, Robert Cretan.' Cf. the English saying 'to give tit for
Fisher, who had been a pupil of Erasmus in tat'. Erasmus means that he gave the
Paris in 1497 and had then gone to study law messenger full measure of conversation in
in Italy.] return.
1 in ea . . . regione] Italy was at this time 4 Anglica fata] When preparing to leave
regarded as being, and in fact was, more England Erasmus had 20 pounds in his pocket.
advanced than the rest of Europe in classical But a law of Edward III, re-enacted by Henry
learning and refinement. In consequence to VII, forbade the exportation of silver and gold;
visit Italy was the ambition of every scholar. and in consequence all but 2 pounds was taken
2 sis] In classical Latin when two reasons from him in the Dover custom-house. This
are given, of which one is denied and the other very real calamity he had of course related to
affirmed, the verb in the affirmation is usually Batt at Tournehem.
in the indicative. 5 Aeolum] The king of the winds, whom
3 Grocino] Wm. Grocin (c. 1416-1519) was Juno had persuaded to oppose the Trojan fleet
one of the first to teach Greek in Oxford. He under Aeneas as it sailed from Troy to Italy.
was now resident in London. See Verg. Aen.1.50 seq.
4 Linacri] Thos. Linacre (c.1460-1524) was 6 Mercurium] Mercury was the god of
an Oxford scholar who had recently returned traders and thieves. Cf. Ovid, Fasti 5. 673 seq.
from Italy and was now in London. He 7 quoque] The adjective and not the
afterwards became one of the first physicians adverb.
of his age. 8 divo Iuliano] There is no village of St.
IX Julien which satisfies the required conditions.
[A letter describing Erasmus' journey to Juilly (Iuliacum) between Damartin and
Paris on his return from England in 1500. On Meaux is perhaps intended.
27 Jan. he was at Dover, whence he crossed to 9 iugulos] iugulum, neuter, is the common
Boulogne. He went then to Tournehem Castle form.
and after spending two nights with Batt set 10 victimae] Predicative Dative of
out for Paris. He reached Amiens in the purpose.
afternoon of 31 Jan., started on with horses the 11 mecum] sc. reputo.
same evening and slept at an unnamed village. 12 Ciceronianum] Brut. 80. 278.
On 1 Feb. he passed to the west of Clermont 13 quasnam] Money of what country or of
and slept at St. Julien (?), reaching St. Denis what coinage. The common difficulty of
and Paris on 2 Feb.] travellers was then increased by the variety of
1 vigilias] Writings, composed doubtless coinages within the same country. A further
by the 'midnight oil'; in which Erasmus rightly trouble was that through use or 'clipping' one
considered his wealth to lie. coin might differ from another of the same
2 lusimus] 'met'.
value; and 'light' coins were always liable to be 33 existimaret] An example of
weighed and refused. 'contamination', i.e. the combination, through
14 postulatum] A particular kind of florin. confusion of thought, of two constructions,
Mr. Shilleto suggests that the name is either of which would be correct. The idea in
connected with pistolet (or pistole), a French the robber's mind here could be expressed
coin of this period. equally well by 'nisi quod nos quam
15 scutatum] A crown, Fr. ecu. pecuniosissimi essemus', the subjunctive
16 Accedebant] At this point the narrative indicating not a fact but only his opinion; or
reverts to 31 Jan. It is resumed again two by 'nisi quod nos quam pecuniosissimos esse
paragraphs below. existimabat', where the opinion is definitely
17 coronati aurei] gold crowns. stated. By 'contamination' with essemus,
18 vacuam] A ruse to pretend that the existimabat is put in the subjunctive. Cf. Cic.
purse was hardly worth keeping. Off. 1. 13 'Rediit paulo post, quod se oblitum
19 religioni] 31 Jan. 1500 was a Friday; a nescio quid diceret'.
day commonly observed by fasting. 34 Minusculum] 'Just too small a sum.'
20 sibilis] 'in whispers.' 35 duodenarios] Coins worth 12 pence;
21 ad laevam] sc. manum. douzains.
22 Sicut meus, &c.;] Hor. Sat. 1. 9. 1-2. 36 divum Dionysium] St. Denis, 4 1/2 miles
23 huc] Apparently not the house from Paris: which seems to have been
previously mentioned. regarded as practically the end of the journey.
24 quod . . . acceptus fuissem] me 37 ponderi] The weight used in the scales.
acceptum fuisse would be more usual. 38 in his] 'in these modern coins.'
25 cedo] The irregular imperative, and not 39 nimis quam] quam strengthens nimis,
from cedo, cedere. as freq. in Plautus.
26 Virginis matris purgatio] The Feast of 40 ad sacrum] To mass, in the monastery
the Purification; 2 Feb. opposite.
27 Quid multa?] sc. dicam. X
28 Gallice] sc. loqui. [A letter written in the winter of 1504,
29 donec] lit. 'until'; here marks the final after Erasmus had returned from two years'
action to be taken, when any suspicions on the sojourn in the Netherlands. The influence
part of their companions had been allayed. exerted upon him by Colet in Oxford five years
30 indusiati] Strictly 'wearing an under- before is clearly shown.]
garment' (indusium); so here 'partially 1 nihil dum] 'nothing as yet.' Cf. nondum.
dressed'. 2 tuarum commentationum] Colet had
31 hora noctis undecima] About 5 a.m.; been lecturing on the Epistles of St. Paul, at the
according to the Roman reckoning, in which time of Erasmus' visit to Oxford.
the day began at sunrise. 3 Doctoris titulo] The precise date of
32 Quid multis?] sc. verbis opus est. Colet's D.D. is not known. He was now
administering the Deanery of St. Paul's, [This incident occurred in January 1506,
though he did not actually receive it until May when Erasmus was paying his second visit to
1505. England. It is narrated in 1523, in the
4 velis equisque] 'id est summa vi catalogue of Erasmus' writings, from which V
summoque studio.' Erasmus, Adagia. is taken.]
5 ad Romanos] Never completed. 1 Lovanii] During the years 1502-4.
6 Origenis] Origen (fl. 230 A.D.) was one of 2 Philelphus] Francesco Filelfo (1398-
the Greek Fathers of the Church. Erasmus was 1481), an Italian humanist. Erasmus was
engaged on an edition of his works at the time incited to attempt the translation by Filelfo's
of his death in 1536. example, not by any direct communication.
7 evolvi] evolvere, to unroll, is the 3 Paludanus] John Desmarais (?), Public
classical word for opening and reading a book; Orator of Louvain University.
belonging to the days when books were rolls 4 montibus . . . aureis] 'Proverbialis
(volumina) of papyrus. hyperbole de iis qui immensa promittunt
8 Lucubratiunculas] Erasmus published a spesque amplissimas ostentant,' Erasmus,
volume with this title in 1503 or 1504. Its Adagia.
contents are sufficiently indicated here. One 5 Cantuariensi] Warham.
of them was the Enchiridion Militis Christiani, 6 redimus] From Lambeth to London.
which was a manual of practical Christianity; 7 nostrae farinae] 'nostri gregis, nostrae
its title, which may mean either 'dagger' or conditionis.' Erasmus, Adagia. Farina is lit.
'handbook', being perhaps intentionally 'meal'; so 'substance'; so 'quality'.
ambiguous. 8 Badio] Josse Bade, a Paris printer.
9 Panegyrico] Erasmus had recently 9 Iphigenia Aulidensi] The Iphigenia in
published a Panegyric, which he had delivered Aulis is another play by Euripides.
at Brussels on 6 Jan. 1504 in the presence of 10 unam] sc. fabulam.
Philip, Archduke of Austria, the son of the XII
Emperor Maximilian, congratulating the [A letter written in 1507 to the famous
Archduke on the success of his recent journey printer Aldus (1449-1515) proposing a new
to Spain; to the thrones of which he was, edition of the translation from Euripides
through his wife, the heir apparent. mentioned in XI. Aldus assented and the book
10 inscriptum] The Adagia were dedicated appeared in Dec. 1507.]
to Mountjoy. 1 utrique] Greek and Latin.
11 studio] 'intentionally.' 2 volitaturus] Cf. Ennius in Cic. Tusc. 1. 15.
12 Fischero] Christopher Fisher was an 34:
English lawyer in the service of the Papal Nemo me lacrimis decoret nec funera fletu
Court: who was at this time resident in Paris. Faxit. Cur? Volito vivu' per ora virum.
XI
 3 Paulum Aeginetam] Paul of Aegina was a 1 tum abhorrebam] This clause is
Greek writer on medicine, whose works were explanatory of tandem.
much esteemed in the sixteenth century. 2 musca] A figurative expression, meaning
4 Latimerus] William Latimer (c. 1460- 'the slightest sign'. Cf. 'as big as a bee's knees',
1545) was an Oxford scholar of great fame in of something small.
his own day. He had recently been studying in 3 eram relicturus] = reliquissem. An
Italy. idiomatic use with the future participle. Cf.
5 Tunstallus] Cuthbert Tunstall (1474- Livy 1. 40 'Gravior ultor caedis, si superesset,
1559) was a scholar and lawyer, who after rex futurus erat.'
discharging important embassies was made XIV
Bishop of London in 1522, and Bishop of [An extract from a letter dated 29 Oct.
Durham in 1530. He also had been studying in 1511 to Colet, who was then engaged on the
Italy shortly before this time. foundation of St. Paul's School, and had asked
6 Badius] Badius' edition had been Erasmus to make inquiries for a suitable
published in Sept. 1506. under-master.]
7 Sophocleum adagium] Cf. Soph. Ajax 1 magistros] sc. artium.
362-3. 2 nos reliquimus] Matt. 19. 27.
8 minutioribus illis] The famous 'italic' XV
type, first cast for Aldus, and said to have been [An extract from a letter written to a
modelled on the handwriting of Politian, the French scholar in 1532 from Freiburg. It
Italian humanist. describes Erasmus' meeting with Cardinal
9 Mercurius] Mercury was the god of Canossa, who had been sent to London by the
traders and thieves. Cf. Ovid, Fasti 5. 673 seq. Pope in June 1514 to endeavour for peace
XIII between England and France. Andrew
[An extract from a letter written in 1531 to Ammonius, who arranged the meeting, was an
an inmate of a Venetian monastery, St. Italian who held the important post of Latin
Antonio in Castello. It describes an interview Secretary to Henry VIII, and was endowed
which Erasmus had with Cardinal Grimani in with a Canonry in St. Stephen's Palace at
1509, just before leaving Rome to return to Westminster, on the site of the present Houses
England. Grimani, who was one of the most of Parliament. He was an intimate friend of
influential cardinals at that time, resided in a Erasmus, and as Canon had an official
palace built by Paul II -- now the Palazzo di residence in St. Stephen's, on the banks of the
Venezia -- near the Church of St. Mark. On his Thames.]
death in 1523 he left his valuable library to the 1 immortalitati] By dedicating a book to
monastery above-mentioned: whence it has him.
passed into the Library of St. Mark's at 2 cultu profano] In the dress of a layman;
Venice.] instead of in his proper ecclesiastical garb.
3 persuasus] An anti-classical use.
 4 praesedit] 'took precedence of me in 1 Cornelii Woerdeni] Cornelius, of
sitting down'. Woerden, to the north of Gouda, was a school
5 Itali] There were many Italian friend of Erasmus. He had entered the
merchants and agents resident in London at monastery of Steyn and persuaded Erasmus to
this time. follow his example.
6 dirimit] Cuts the house off from 2 quarum istic nullus usus] This must not
neighbouring buildings, i.e. surrounds it. be taken to mean that good learning was
7 officii causa] As a polite attention. unknown to the monastery; for Erasmus read
8 redire] to London. a great deal in the classics at Steyn; but that a
9 aperit . . . fabulae scenam] Draws the monastery was not a suitable home for a
curtain, i.e. discloses the facts. scholar.
10 surdo canebat fabulam] A proverbial 3 annum probationis] The constitutions of
phrase of laboring without result; 'to waste the Augustinian Order provided that a novice
one's breath.' 'Ortum videtur a ridiculo casu, could not make his profession as a Canon until
quo saepe fit ut hospes incidat in surdum, he had completed his sixteenth year and had
quem percontetur multa, ridentibus iis qui passed at least a year and a day in probation.
surdum noverunt.' Erasmus, Adagia. 4 calculo] Stone in the bladder.
XVI 5 confratres] Brothers belonging to the
[When Erasmus became famous, a friend same order.
of his early days at Steyn, Servatius Rogerus, 6 concanonicos] fellow-canons. The word
who had now risen to be Prior, wrote to him is appropriate here as Steyn was a house of
reproaching him for having abandoned the Augustinian canons.
dress of his order and urging him to return to 7 Solonis Pythagorae Platonisque] Solon
the monastery. The letter reached Erasmus in (c. 638-558), the Athenian lawgiver, is said to
July 1514, when he was on his way to Basel and have bound the people with an oath to observe
was staying a few days at Hammes Castle, an his laws until he returned; and then to have
important military post in the English absented himself from Athens for ten years.
dominion near Calais, of which his old patron, Pythagoras travelled in Egypt and the East in
Lord Mountjoy, was lieutenant. In reply search of knowledge, and ultimately settled in
Erasmus wrote an 'apologia pro vita sua', Magna Graecia. By birth he was a native of
giving an account of himself and stating his Samos. Plato (c. 429-347) after the death of
reasons for the belief that he could make Socrates in 399 travelled in Egypt, Sicily, and
better use of his talents if he remained free. It Magna Graecia.
is an important and confidential document; 8 hic ipse] Leo X, who was Pope 1513-21.
and Erasmus therefore never published it. But 9 eleemosynario] almoner. Wolsey
copies of it were being circulated in (c.1475-1530) now held this post, and was also
manuscript many years before his death.] Bishop of Lincoln.
10 Regina] Catherine of Aragon.
 11 sacerdotium] The living of Aldington in 21 nihil moror] The technical formula of
Kent was given to Erasmus by Warham in dismissal, either of persons receiving an
March 1512. It was worth 33 pounds yearly; audience, or of an accused person when the
but after a few months Erasmus was allowed charge against him is withdrawn. Then, by
to resign, an annual pension of 20 pounds transference, 'I do not detain to make
being charged on the living and paid to him. inquiries about', 'I do not care about'.
12 De rerum verborumque copia] 22 Pascha] Easter, 16 April 1514. In
Erasmus' De Copia, first published in July 1512, calculating dates the Romans reckoned
was a treatise designed to assist the beginner inclusively, so that tertius dies is Tuesday.
in Latin composition by supplying him with a XVII
variety of words and abundance of phrases. [An extract from a letter written in
13 castigavi] 'I have produced a critical September 1514. On his way to Basel Erasmus
edition of.' passed through Strasburg, where he was
14 obelis] The critical marks used to welcomed with enthusiasm, especially by the
denote suspected passages in texts. Literary Society, of which James Wimpfeling, a
15 iugalavi] 'I have disposed of', lit. 'have native of Schlettstadt, was head. After his
cut their throats'. departure the Society, through Wimpfeling,
16 cultu canonicorum] The proper dress of wrote him a formal letter of welcome into
an Augustinian canon consisted of a 'tunica Germany, to which this letter is the reply.]
candida cum linea toga sub nigro pallio. 1 cantharos] casks.
Tegumentum a scapulis impositum cervicem 2 Ioannes Sapidus] John Sapidus (a
totumque contegit caput'. Latinized form of Witz) was headmaster of the
17 Thesaurarii filios] Matthias and Mark Latin school at Schlettstadt, which was one of
Lauweryn, sons of the Archduke Philip's the most important in South Germany.
Treasurer; who were studying at Bologna in 3 Beatus Rhenanus] Beatus Rhenanus
1507. Mark afterwards became an intimate (1485-1547) became a most faithful friend to
friend of Erasmus. Erasmus, working as his coadjutor in many of
18 Pontifice Iulio] Julius II was Pope, 1503- his publications.
13. 4 de eodem . . . oleo] A proverbial phrase
19 admonitus sum] is followed here first for an uninterrupted effort. For the
by a statement and then by a piece of advice. combination cf. oleum et operam perdere, to
20 apud monachas aliquas] Convents of lose time (literally, light) and trouble.
nuns require a resident priest to conduct their 5 liceat] represents a slight change of
services. These posts, the work of which was mental attitude as to the condition being
light, were usually given to monks advanced fulfilled.
in years. Servatius himself in later life retired 6 circumferunt, &c.;] The subjunctive
in this way to a convent of Augustinian nuns would be more usual.
near Leiden. XVIII
 [A letter written in 1516 at the close of a 7 uterque Cardinalis] Grimani and
visit to England, when Erasmus was preparing another, to whom Erasmus had written on the
to settle in the Netherlands. Reuchlin, to same subject.
whom it is addressed, was the first Hebrew 8 Paceum] Pace (c. 1482-1536), a scholar
scholar in Europe at the time. The testimony and diplomatist, who succeeded Colet as Dean
in the final paragraph to the progress of of St. Paul's in 1519, and was now ambassador
learning in England is valuable, inasmuch as it (oratorem gerere).
is not written to an Englishman.] 9 et Hieronymum] as well as the New
1 Roffensis] John Fisher (c. 1459-1535) had Testament. Jerome was dedicated to Warham.
been a constant patron to Erasmus. He had 10 Carolus] The young prince Charles, who
been confessor to the Lady Margaret Tudor, afterwards succeeded his grandfather
mother of Henry VII; and through his Ferdinand as king of Spain in 1517, and his
influence she had used her wealth to endow grandfather Maximilian as the Emperor
learning, founding Professorships of Divinity Charles V in 1519. He was now governing the
at Oxford and Cambridge, and two colleges -- Netherlands.
Christ's in 1506 and St. John's which was 11 praebendam] A canonry at Courtray.
opened in 1516 -- at Cambridge. Fisher became 12 Archiepiscopus] Warham.
Bishop of Rochester and Chancellor of 13 Philippum] Probably Melanchthon
Cambridge in 1504, and was President of (1497-1560), who was Reuchlin's great-
Queens' College, Cambridge, 1505-8. nephew. Erasmus evidently wished that he
2 proque mea virili] sc. parte. should be sent to St. John's.
3 venantur] It was evidently considered XIX
quite decorous for a bishop to hunt. Warham's [This letter, written to a familiar friend at
abstinence from the chase, which is Basel, describes Erasmus' journey down the
commended in XXII and XXIII, was clearly Rhine to the Netherlands in September 1518;
exceptional. after a few months' residence in Basel, during
4 calamorum Niloticorum] pens made which a beginning had been made with the
from the reeds that grow on the banks of the second edition of the New Testament.]
Nile. Reed-pens from Cyprus were also in 1 distentus] from distineo.
demand at this time. 2 illi] sc. caupones.
5 possis] Si . . . sunt is not the protasis. 3 Gallinarium] Gallinarius was the parish-
6 ad meam epistolam] in which Erasmus priest of Breisach and an old friend of
asked permission to dedicate his edition of Erasmus.
Jerome to the Pope. It was dated 21 May 1515 4 Minoritam] A name for a Franciscan;
from London; and Leo's reply 10 July 1515 formed from the humble style adopted by the
from Rome. Order, 'Fratres Minores.'
5 Scoticam] worthy of Scotus.
 6 horam decimam] Erasmus is here using 1 Wintoniensem] Richard Foxe (c. 1448-
the modern, and not the Roman reckoning. 1528), a powerful statesman and ecclesiastic.
7 ad illorum clepsydras] sc. usque ad He founded Corpus Christi College at Oxford in
multam noctem: not being allowed to rise 1516 to be the home of the Renaissance.
from table, to go to bed. 2 Eboracensis] In 1518 Wolsey, who was
8 sodalitatis] The Literary Society over now Archbishop of York and Cardinal,
which Wimpfeling presided. Cf. XVII founded six public Lectureships in Oxford,
introduction. Theology, Humanity, Rhetoric and Canon Law
9 Anglus equus] A horse given him by an being among the subjects on which lectures
English friend. were provided.
10 Maternum] Maternus Hatten was 3 tuae celsitudini] as we should say, 'your
precentor of the cathedral at Spires. Lordship.'
11 Caesaris] The Emperor Maximilian. 4 conflictandum] in repelling attacks
12 professus est] taught, was professor. made on his edition of the New Testament.
13 officialis] legal adviser, chancellor. 5 Homerica] Cf. Il. 1. 194 seq.
14 die Dominico] Sunday: Ital. Domani, Fr. XXI
Dimanche. [An account of an explosion of gunpowder
15 Comitem Novae aquilae] Hermann, which took place in Basel in Sept. 1526. The
Count of Neuenahr (Germ. Aar, a poetical correspondent to whom the letter is
name for an eagle). addressed was Principal of Busleiden's
16 Homerus] Il. 3. 214. Collegium Trilingue at Louvain.]
17 Hesiodus] I have not been able to find 1 Africa] An allusion to the proverb,
this phrase in Hesiod. Erasmus is perhaps 'Semper Africa novi aliquid apportat.'
unconsiously contaminating Sc. 149 with Erasmus' Africa here is the city of Basel, where
Hom. Od. 17. 322-3. religious innovations were already beginning.
18 quantus, &c.;] Hor. Epod. 10. 7-8. 2 gigantum moles] When they tried to
19 periodus] 'a round'; apparently the scale the heights of heaven by piling Mt.
canons dined with one another in turn. Pelion on Mt. Ossa.
20 vel manu contacta] 'with a mere touch 3 Salmonea et Ixionem] Salmoneus was a
of my hand.' presumptuous Thessalian who invented
21 cubiculum] Erasmus had a room in the thunder and lightning of his own, and was
College du Lis at Louvain. killed by Jupiter as punishment. Ixion was the
22 Hebraeum] A Jewish physician. king of the Lapithae who was bound upon an
23 poetae] Cf. Hor. C. 3. 24. 31-2. ever-revolving wheel as punishment for
XX having affronted Juno.
[A letter to Erasmus' old friend and 4 Florentiae] When the bellicose Pope
patron.] Julius II was attacking Bologna in the autumn
of 1506, Erasmus took refuge in Florence.
 5 tonabat] Impersonal. ecclesiastical preferment. He was Master of
6 pulveris bombardici] 'gunpowder.' the Rolls 1494-1502, Bishop of London 1501,
7 rimas . . . speculatorias] 'loopholes.' Archbishop of Canterbury 1503, Lord
8 esset oneri ferendo] Dative of Purpose; Chancellor of England 1504-15, and Chancellor
cf. solvendo esse, to be solvent. of Oxford University from 1506 until his death.
9 lateris] sc. turris. In the severance of the English Church from
10 medium unguem] The middle finger Rome he was an unwilling agent to Henry
was regarded as 'the finger of scorn'. VIII.]
11 Corybantes] The priests of Cybele, the 1 iuris utriusque] The two branches of law,
mother of the gods, whose worship was civil and canon (or church).
conducted with a great noise of musical 2 A cenis] It was a recognized form of
instruments. abstinence, to take no food after the midday
12 nostra tympana] This playful protest prandium. In the colloquy Ichthyophagia, first
indicates that there was a growing fashion of printed in Feb. 1526, Erasmus states that in
celebrating festive occasions with a din of England supper was prohibited by custom on
drums and trumpets. It doubtless embodies alternate days in Lent and on Fridays
also the dislike of the scholar for anything that throughout the year. Of the Emperor
disturbed his quiet. Ferdinand, when he visited Nuremberg in
13 anapaestis] The rataplan and rat-tat of 1540, an observer wrote, 'Sobrius rex cena
the drum are compared to the metric feet, the abstinuit'; and Busbecq records that it was his
anapaest (short-short-long) and the pyrrhic master's practice to work in the afternoon,
(short-short). 'donec cenae tempus sit -- cenae, dico, non
14 celebritas] abstract for concrete. suae sed consiliariorum; nam ipse perpetuo
15 tonitrui] This form occurs in the cena abstinet, neque amplius quam semel die
Vulgate; but in classical Latin the singular cibum sumit, et quidem parce'.
follows the fourth declension. 3 ibi] in England.
XXII 4 fuit . . . est] The subjunctive would be
[This and the following extract are to grammatically regular, but in both cases the
some extent coincident, but each contributes indicative is used to express a fact
something to the picture of Warham which independent of any condition.
the other has not. Both were written in 1533, 5 esset] The subjunctive expresses the
shortly after Warham's death, XXII in the first ground of the refusal.
book of the Ecclesiastes, which was begun 6 cui resignaram] John Thornton,
some time before it was published; XXIII as a Suffragan Bishop of Dover, who was appointed
new preface for an edition of Jerome which to succeed Erasmus on 31 July 1512.
was being printed in Paris. 7 a suffragiis] A suffragan. This form was
William Warham (c. 1450-1532) was an common in late Latin for the designation of an
eminent lawyer before he received
office; cf. ab epistolis, a secretary; a libellis, a Jonas had asked for a sketch of the life of Colet,
notary; a cubiculis, a poculis. who had died on 16 Sept. 1519; and Erasmus in
8 iuvenem] Richard Masters, appointed in reply sent this letter, to convey some
Nov. 1514. He was afterwards involved in the impression of the man to whom he felt himself
affair of the 'Holy Maid of Kent' and was to owe so much. With it he coupled a slighter
deprived in 1534. sketch of another friend, also dead, in whose
9 metropolitanus] The title of an character he traced much the same features as
archbishop as head of an ecclesiastical he had admired in Colet. Very little is known
province. All the bishops in his province are of Vitrarius beyond the information contained
suffragans to him. in this letter; without which our knowledge of
XXIII Colet and also of Henry VIII -- the 'divine
[See introduction to XXII.] young king', as he was often called in these
1 chartis] 'playing-cards.' An Act of 1463 early years -- would not be so full as it is.]
forbade the importation of them into England; 1 paucis] sc. verbis.
Foxe's statutes for C.C.C. Oxford, dated 1517, 2 ordinis Franciscani] The order of friars
prohibit the use 'chartarum pictarum (cardas founded by St. Francis of Assisi (1182-1226).
nuncupant)'. 3 adolescens inciderat] Here and later in
2 pro more regionis] The following this letter Erasmus is clearly thinking of the
extracts from Erasmus' writings show the circumstances under which he himself had
reputation of the English at this time in the embraced the monastic life. His strong bias
matter of entertainment: 'Angli ostentatores': against monasticism, which is very evident
'miramur si quis videat frugalem Anglum': throughout this piece, often makes him unjust
'asscribo Anglis lautas mensas et formam.' in his representations of it.
3 vulgaribus] sc. cibis. 4 Scoticas argutias] An unflattering
4 holosericis] sc. vestibus. Similarly allusion to the philosophy of Duns Scotus (the
byssinis ac damascenis below. Scot), who was one of the leaders of mediaeval
5 conventum] This took place in July 1520, thought; fl. 1300.
shortly after Henry's meeting with Francis I at 5 Ambrosium] Ambrose, Bishop of Milan
Ardres, known as the 'Field of the Cloth of (d. 397) was -- with Jerome, Leo, and Gregory -
Gold'. - one of the four great Doctors of the Latin
6 undecim] Erasmus' memory for dates Church. Cyprian (d. 257) was also one of the
was uncertain. Latin Fathers.
7 Eboracensis] Woolsey. 6 offendiculo] Cf. 1. Cor. 8. 9.
XXIV 7 ungues] Cf. Juv. 7. 232.
[A letter written in 1521 from Anderlecht, 8 Dedisses] A conditional clause; the
a suburb of Brussels, to Jodocus Jonas, a condition being expressed by placing the verb
member of the University of Erfurt, and first, without si. Cf Verg. 6. 31 'Partem opere in
afterwards one of the followers of Luther. tanto, sineret dolor, Icare, haberes'; or in
English such forms as 'Give him an inch, he 15 virtutes] The Vulgate word, which in
will take an ell'. the English Bible is regularly translated
9 dividebat] Mr. Lupton, who has edited 'mighty works'.
this letter, gives an example of this chilling 16 sodali] As a safeguard against scandal
method of division and subdivision, from a the Franciscan rule prescribed that no brother
sermon on the Son of the Widow of Nain. should go outside the monastery without
'Death is first divided into (1) the natural, (2) another brother as companion.
the sinful, (3) the spiritual, (4) the eternal. Of 17 hilari datore] Cf. 2 Cor. 9. 7.
these 1 is further classified as (a) general, (b) 18 Antonium a Bergis] Antony of Bergen,
dreadful, (c) fearful, (d) terrible. 2 is next Abbot of St. Bertin's at St. Omer, was brother
compared to 1 in respect of four common of the Bishop of Cambray, Henry of Bergen, to
instruments of natural death, that is to say, (e) whom Erasmus had been secretary on leaving
the sword, (f) fire, (g) missiles, (h) water; and Steyn. This incident occurred in 1502, the only
so on, to the end. This is no exaggerated year in which Erasmus was at St. Bertin's in
specimen.' Lent.
10 Thoma, Durando] Thomas of Aquino 19 quadragesimae] Lent, the first day of
(1225-1274) was, like Duns Scotus, one of the which was roughly the fortieth before Easter.
leading mediaeval philosophers. Durandus (c. Cf. Septuagesima, Sexagesima, and
1230-1296) was a French writer on canon law Quinquagesima Sundays; where the
and liturgical questions. calculation is only approximate.
11 iuris utriusque] The two branches of 20 omitteres] Si must be understood from
law, civil and canon. nisi faceres.
12 centones] cento is lit. a patchwork, 21 Iubilaeo] The faithful were encouraged
such as a quilt. The term is then applied to a to make pilgrimage to Rome in years of
kind of composition which came into fashion Jubilee, those that did so receiving the Jubilee
in later classical times and was very popular in Indulgence. The offerings made in return for
the Middle Ages. It was made by stringing these became so fruitful a source of revenue
together detached lines and parts of lines from that successive Popes were tempted to reduce
an author into a complete whole with a the interval at which Jubilees recurred from a
definite subject. Such centos were often made hundred years to fifty, then to thirty-three,
from Vergil and on Christian themes; but the and finally Paul II (1464-1471) to twenty-five.
term is probably used here for collections of Erasmus' statement may be an incorrect
texts from the Bible or the Fathers. attribution to Alexander VI (1493-1503) of the
13 Ghisbertus] was town-physician of St. action of Paul II in halving the period of fifty
Omer and a friend of Erasmus. years; or it may be an allusion to the custom of
14 utriusque scholae] 'of each party, or celebrating the Jubilee outside Rome in the
class.' second year. In any case the Jubilee of 1500 is
referred to here. The practice also grew up of
the selling the Jubilee Indulgence away from 34 pater] Sir Henry Colet, Kt., was Lord
Rome; and bishops used to purchase the rights Mayor of London in 1486 and again in 1495.
in their own dioceses for a fixed sum, 35 scholasticae] of the 'schoolmen',
afterwards reimbursing themselves by Scotus, Aquinas, &c.;, who taught philosophy
collecting what they could through their own in the mediaeval universities.
agents. 36 septem artium] A course of education
22 sortem] principal; the sum given by the introduced in the sixth century. It was divided
bishop for the right to sell indulgences. into the trivium, grammar, logic, and rhetoric;
23 Simoniaci] Cf. Acts 8. 18 seq. The sin of and the quadrivium, arithmetic, geometry,
selling spiritual privileges was called simony. music, and astronomy.
24 affixa est] to the doors of the principal 37 Plotinique] Plotinus (d. 262) was the
church, or to some equally public place. Founder of Neo-Platonism; which he taught in
25 Episcopum Morinensem] The Bishop of Rome.
Terouenne, whose title, Morinensis, was 38 Dionysio] The reference here is to some
derived from the coincidence of his diocese philosophical writings, which in the Middle
with the territory of the Morini in classical Ages were regarded as the work of Dionysius
times. the Areopagite, who is mentioned in Acts 17.
26 auri sacra fames] Cf. Verg. Aen. 3. 56-7. 34 as a pupil of St. Paul. They are now
27 collegerant] sc. accusatores. attributed to an unknown writer in the fifth
28 thynnum] a tunny-fish caught in their century A.D.
net, i.e. a rich person from whom gifts might 39 Dantes ac Petrarcha] Dante (1265-1321)
be extracted. and Petrarch (1304-1374) are evidently
29 Guardianum] Warden; the regular title mentioned here as masters of Italian poetry,
of the head of a Franciscan community. not for their work as forerunners of the
30 hunc] The new warden; qui cupiebant Renaissance. Mr. Lupton conjectures with
being his former companions. probability that Gower (c. 1325-1408) and
31 subolesceret] 'grew up'; i.e. came to be. Chaucer (c. 1340-1400) are the English poets
32 gemmeum] Probably an allusion to the intended.
resemblance between Vitrarius and Vitrum. 40 enarravit] 'lectured on.'
The vernacular form of his name is not known. 41 codicibus] manuscripts or printed
Mr Lupton conjectures Vitrier; or perhaps it copies of the Epistles referred to.
was Vitre. 42 collegio] Chapter.
33 Stoicum] used to denote a morose 43 symbolum fidei] the Creed.
fellow. The Stoics were a school of Greek 44 peregrinationis] Erasmus describes a
philosophers, founded by Zeno in the third visit with Colet to Canterbury in the
century B.C. They practiced great austerity of Peregrinatio religionis ergo, one of the
life. Colloquia.
 45 novam scholam] St. Paul's School was which would make the statement Erasmus'
founded in 1510-1. own: for Erasmus had been for two years at a
46 Primus ingressus] The portion of the school kept by the Brethren in Hertogenbosch
room first entered. and had not a high opinion of them.
47 catechumenos] A Greek word denoting 58 Collegia] Colet's censure of the colleges
candidates for admission to the Christian in the English universities must apply to the
religion, who were undergoing instruction older institutions founded before the
before baptism; here, pupils just entered. Renaissance. Erasmus is probably recalling
48 rem divinam] Divine service, with the here some utterance of the days before the
mass. foundation of Christ's (1506) and St. John's
49 paradoxis] 'unusual.' (1516) at Cambridge, and Corpus Christi (1516)
50 puero] probably here 'a servant'. at Oxford.
51 sumpto . . . pusillo] This substantival 59 scholis publicis] Mr. Lupton rightly
use of a neuter adjective is confined in interprets this of the 'schools' at the
classical Latin to the nominative and universities, in which public lectures were
accusative cases. given; and shows that as the lecturer had to
52 alteram . . . partem] sc. epistolae; i.e. the hire the 'school' for his lecture, the
sketch of Colet. competition for fees would necessarily have
53 hunc] The person intended here must been keen. The term is also used at this period
be not Scotus but Aquinas, who is the author for a school maintained by a town.
of the Catena Aurea, a continuous 60 ansis omnibus] Like a vessel made with
commentary on the Gospels. This violation of handles on all sides, i.e. more than are
the ordinary rule that hic refers to the nearer necessary: 'at all points.'
of two persons mentioned is necessitated by 61 ad terniones] into groups of three, in a
the appropriation of ille to Colet. Breviloquium dictorum Christi. Mr. Lupton
54 affectuum] Mr. Lupton translates instances the three words to Mary Magdalene
'unction'. in John 20. 15-17.
55 decidit] 'settled', 'left.' 62 cultum ecclesiasticum] public
56 apud Italos] Mr. Seebohm, Oxford celebration of Divine Service.
Reformers, 3rd ed. p. 22, conjectures that 63 Episcopo] Rich. Fitzjames, Bp. of
these Italian monks may have been London, 1506-22.
Savonarola and his companions. 64 collegii] The canons and other
57 Germanos] Mr. Lupton conjectures that ecclesiastical officers together constituted St.
the Order of the Brethren of the Common Life, Paul's a 'collegiate church'.
founded at Deventer by Gerard Groot in 1384, 65 quiritabantur] 'lamented.' the verb is
may be here intended. If this is correct, there commonly active; but the deponent form is
is significance in the use of residerent, cited by a grammarian from Varro.
marking Colet's opinion, instead of resident,
 66 orientale monasterium] Mr. Lupton 76 Iulios] As Mr. Lupton points out, there
shows that St. Paul's was in old times a can hardly fail to be an allusion here, not only
monastery; and suggests that Erasmus, whose to Julius Caesar, but also to the warlike Pope
information probably came from Colet, was Julius II (1503-1513); whom Erasmus had seen
thinking of a king of the East Saxons, who took entering Bologna as a conqueror in 1506.
the religious habit there. The name Similarly the name Alexander suggests not
Eastminster seems, however, to have been only 'the great Emathian conqueror', but Pope
applied not to St. Paul's, but to an abbey near Alexander VI.
the Tower. 77 velut ad bubonem] sc. aves. Owls are
67 Cantuariensem] Warham. frequently teased by flocks of small birds.
68 illud ex Evangelio] John 21. 15-7. 78 praebibit] A compliment in days when
69 pacem] Cf. Cic. Fam. 6. 6. 5. poisoned cups were not unknown.
70 Id . . . temporis] This attack on Colet 79 lupi . . . hiantes] 'Dicebatur si quis re
may be dated in Lent of either 1512 or 1513; for multum sperata multumque appetita
in each year preparations were being made for frustratus discederet. Aiunt enim lupum
a war with France. It is not clear what interval praedae inhiantem rictu late diducto
of time is meant by Erasmus to have elapsed accurrere: qua si frustretur, obambulare
between this and the attack mentioned below hiantem.' Erasmus, Adagia.
around the time of Easter 1513. 80 in eo genere] As a friar.
71 Minoritae duo] Edmund Birkhead, 81 in canonem] into the catalogue of
Bishop of St. Asaph (15 April 1513 - April 1518) martyrs and saints, i.e. to canonize.
and Henry Standish who succeeded him in the XXV
see. [An anecdote of Colet related in a letter
72 in poetas] because Colet allowed written in 1523 to give a sketch of a friend
classical Latin poetry to be read in his new lately dead. The date of the incident is
school. The Church had always discouraged uncertain; but Erasmus' description of himself
the study of the poets of antiquity, on the as 'hominem infelicissimum' points rather to
ground of the immoral character of many of the year 1506, when he was still struggling and
their writings. had not as yet obtained the leisure he desired
73 Pascha] Easter, 27 March 1513. This for his studies.]
incident can only be placed in 1513: because 1 de lana caprina] Cf. Hor. Ep. 1. 18. 15-16:
the expedition of 1512 started in the summer. Alter rixatur de lana saepe caprina,
74 Parasceves] Good Friday: Gk. Propugnat nugis armatus.
paraskeue, the day of preparation before the 'a (tali) eventu natum apparet,
sabbath of the Passover. contentiose decertantibus duobus utrum
75 consisteret] consistere means 'to take a lanas haberet caper an setas.' Erasmus, Adagia.
stand with a person', 'to agree.' This 2 de asini . . . umbra] 'de re nihili.' Erasmus,
impersonal use is not classical. Adagia.
 3 Guilhelmum] Warham. 8 Adolescens comoediolas &c.;] 'Though
XXVI he was young of years, yet would he at
[A sketch of Thomas More, sent in reply to Christmastide suddenly sometimes step in
a request from Ulrich von Hutten, the among the players, and, never studying for the
celebrated German knight; written in 1519. matter, make a part of his own there presently
Thomas More (1477 or 1478-1535) was the among them, which made the lookers-on
son of Sir John More (c. 1453-1530), knight and more sport than all the players beside.' Life of
afterwards Judge of the King's Bench. He was More, by W. Roper, his son-in-law.
a friend of Erasmus' earliest months in 9 Morias Encomium] The Praise of Folly.
England. Henry VIII attached him to his court 10 camelus saltarem] 'Ubi quis indecore
and sent him on many embassies, and he quippiam facere conatur, camelum saltare
afterwards filled numerous offices; being dicebant: veluti si quis natura severus ac
Under-sheriff of London, Privy Councillor, tetricus affectet elegans ac festivus videri,
Treasurer of the Exchequer, Speaker of the naturae genioque suo vim faciens.' Erasmus,
House of Commons, and in 1529 Lord Adagia.
Chancellor in succession to Wolsey. This office 11 Democritum] Democritus of Abdera (c.
he resigned in 1532, feeling himself in 460-361), 'the laughing philosopher,' who is
opposition to Henry's ecclesiastical policy; famed for having maintained his cheerfulness
and this opposition cost him his life. in spite of being blind.
He married in 1505 Jane Colt; and shortly 12 absolvi] to be finished, fully trained.
after her death, probably in 1511, Alice 13 Augustini] Augustine (d. 430), Bishop of
Middleton.] Hippo, was one of the Latin Fathers of the
1 Apellis] Apelles was a Greek painter of Church.
the fourth century B.C. Alexander the Great 14 professus est] 'lectured on.'
thought so highly of him that he would allow 15 puellae tres] tres is a correction, made
no one else to paint his portrait. in 1521, when this letter was printed a second
2 Fulvii Rutubaeque] The names of time, for quatuor, which was doubtless a
gladiators (cf. Hor. Sat. 2. 7. 96); who are taken mistake. The names of the children were not
here as types of the unskilled. added till 1529, in a third edition. Margaret
3 legatio] i.e. if either More or Hutten (1504-1544) married about 1520 William
should be sent on an embassy, which would Roper, who wrote a Life of More. She was her
bring them together. father's favorite and friend, the ties between
4 Ovidius] A.A. 1. 509 seq. them being very close. She corresponded in
5 e culmo] 'e culmo perspicitur spica Latin with Erasmus; and one of her letters to
demessa: etiam in sene apparet cuiusmodi him is extant. The other children, born in
fuerit iuvenis.' Erasmus, Adagia. 1506, 1507, and 1509, were less distinguished.
6 mos] The custom of the loving cup. The name of Aloysia is usually given as
7 Hesiodo] Op. 713.
Elizabeth. Erasmus perhaps made a confusion 30 Midis] Midas was a king of Phrygia
with the name of More's second wife. renowned for his riches.
16 severitudine] ante- and post-classical 31 officiis] officials. The concrete use is
for severitate. late Latin.
17 rem] 'household business.' 32 aliam aulam] Hutten had written a
18 pater iam alteram] This passage implies satire entitled Aula. He was now living in the
that Sir John More was already married to his household of Albert Brandenburg, Archbishop
third wife; and in the edition of 1521 Erasmus of Mainz.
speaks of a 'tertia noverca'. Only three wives 33 Stocschleii] John Stokesley (c. 1475-
are mentioned in the Dict. of National 1539), ecclesiastic and diplomatist. He was
Biography. Erasmus is perhaps in error. now chaplain to the king, and in 1530 was
19 advocationibus] 'his practice as a made Bishop of London in succession to
barrister.' Tunstall.
20 die Iovis] Thursday; Fr. Jeudi. 34 Clerici] John Clerk (d. 1541), ecclesiastic
21 drachmas] shillings. and diplomatist. He was now chaplain to
22 legationem] On one of these, in 1515, he Wolsey; and subsequently became Dean of
wrote the Utopia. Windsor and in 1523 Bp. of Bath and Wells.
23 Felices res publicas] An exclamatory XXVII
accusative. [An extract from the Adagia, no. 796. The
24 exprobrat] sc. beneficium; i.e. casts up Dutch physician referred to is perhaps a Dr.
against a man a benefit conferred. Bont whom Erasmus knew at Cambridge in
25 communitatem] 'communism.' 1511 and who died there of the plague in 1513.]
26 antagonistam] Erasmus accepted this 1 Quid multis] sc. verbis opus est.
challenge; and both wrote declamations in 2 Germano] Their standards of honesty
reply to Lucian. were then high, and they were in consequence
27 Utopiam] The Utopia (i.e. Nowhere, Gk. apt to be imposed upon. England on the
ou topos, sometimes called Nusquama) is a contrary was already 'perfide Albion'; as
description, written in Latin, of an ideal Erasmus writes in a letter of 1521, 'Britannia
commonwealth; in which More develops a vulgo male audit, quoties de fide agitur'.
number of very novel political ideas. The first 3 tuissas] tuissare: to address as 'thou'. Cf.
book, which was written last, deals with the Fr. tutoyer, Germ dutzen.
conditions of England in his day; the 4 quae nulla] a condensed expression
description of Utopia occupying the second. exquivalent to quae, quamvis multa, non
28 in numerato] 'in readiness.' tamen.
29 torquatis] an epithet regularly used by XXVIII
Erasmus for the inhabitants of courts with [A letter written to John Francis, physician
their chains of office (torques) round their to Wolsey, and one of the promoters of the
necks.
College of Physicians in 1518. The date of the 6 conferret] 'It would be useful'; cf.
letter is uncertain.] conducere.
1 sudore letali] The sweating-sickness. 7 otium meum] 'at my spending my time
Ammonius fell a victim to it in 1517. in this way.'
2 habent] sc. Angli. XXIX
3 Galenus] Claudius Galenus (130-200) was [This extract from a letter written to
a Greek physician, who practised at Rome in Fisher in 1524 contributes something to the
the reign of Marcus Aurelius. description of English houses given in XXVIII.
4 colatam] a medical technical term; lit. Erasmus had sent one of his servants to
'filtered'. So here 'fine draughts' of air coming England earlier in the summer, with letters
in round the small window panes. Erasmus' announcing that he was composing a book
idea seems to have been that when the winds against Luther -- as his friends had frequently
were blowing, the air would be fresh and the urged him to do.]
windows should be opened; but that when the 1 Mare] Erasmus had visited Fisher at
air was still, it was likely to be unwholesome Rochester in 1516 and clearly had vivid
and should be kept out. recollections of the mud-flats of the Medway.
5 salsamentis] Much of the leprosy which 2 parietibus vitreis] i.e. with continuous
was prevalent at the time has been ascribed to windows, as in the stern galleries of old sailing
the consumption of salt fish. ships.
 VOCABULARY
abbas, an abbot. commissarius, an agent.
accubitus, a reclining (at meals). concinno, to arrange.
adamussim, precisely (amussis, a carpenter's confabulo, a companion.
rule). confoveo, to warm, cherish.
adlubesco, to be pleasing to. consarcino, to stitch together.
agricolatio, agriculture. consilesco, to keep silence.
amarulentia, bitterness. conspurcatus, polluted.
anathema, curse of excommunication. contionor, to preach.
annotamentum, a note. cucullus, a cowl.
annoto, to jot down. damascenus, made of damask.
antistes, a prelate; a master. decanus, a dean.
archidiaconus, an archdeacon. delineo, to sketch out.
archiepiscopus, an archbishop. derodo, to gnaw away.
attempero, to fit, adjust. diaconus, a deacon.
avocamentum, a diversion, relaxation. diatriba, a school.
benedicus, speaking friendly words. dicterium, a witticism.
Breve, a Papal letter, Brief. dissuo, to unstitch, sever.
byssinus, made of linen. ecclesia, a church.
caecutientia, blindness. elucesco, to shine forth.
canonicus, a canon; of a cathedral, secular; of emaculo, to clear from faults, correct.
a monastery, regular. episcopus, a bishop.
cantor, a precentor. esus, an eating.
capitulum, a chapter (of a cathedral). excudo, to print.
carbunculus, a carbuncle. exoticus, foreign.
carpa, a carp. febricito, to be ill of a fever.
cauletum, a cabbage-garden. fermento, to leaven.
cauponaria, a female innkeeper. flatilis, produced by blowing.
cerevisia, cervisia, beer. flavor, yellowness.
cervisiarius, made of beer. formulae, type.
chalcographus, a printer. glaucoma, a mist before the eyes.
chirotheca, a gauntlet. Graecanicus, of Greek origin, Greek.
chirurgus, a surgeon. Graecitas, the Greek language.
cinericius, similar to ashes. haereticus, heretical.
collaudo, to praise highly. hebdomada, a week.
colluctor, to contend with. holosericus, made entirely of silk.
colo, to strain, filter. hortensis, belonging to a garden.
comes, a count, an earl.
 hypocaustum, a room heated from below with pridianus, of the day before.
a stove. progymnasma, an exercise.
hypodiaconus, a subdeacon. prosus, straightforward (of style), i.e. prose.
hypodidascalus, an undermaster. protritus, common.
iactio, a throwing. pulsatilis, produced by beating.
illecto, to entice, attract. redormisco, to fall asleep again.
impos, without control over. rhetoria, a trick of rhetoric.
incenatus, without having supped. rosaceus, made from roses.
incontanter, without hesitating. sacerdotium, a benefice, living.
inquinamentum, a defilement. sacrifico, to celebrate the mass.
interula, an inner garment. sacrificus, a priest.
invitabulum, a place that invites. scholium, a note.
lactarium, milk food. scrupulus, a scruple, fraction of an ounce.
libripens, a man in charge of scales. sesquihora, an hour and a half.
locator, a jobmaster. soloecus, faulty, uncouth.
longaevitas, long life. sorbitiuncula, a posset.
lusito, to play, sport. subcaesius, greyish.
mactator, a slaughterer. subditicius, spurious.
magnas, a great man, magnate. submurmuro, to murmur softly.
malagma, a poultice. subniger, blackish.
monachus, a monk. subsanno, to sneer.
monochordon, a musical instrument with one sufflavus, yellowish.
string. suffuror, to steal away.
mordacitas, biting sarcasm. supposititius, put in the place of another, not
moriones, jesters. genuine.
multiloquus, talkative. syncopis, a fainting fit.
nola, a bell. syngrapha, a promissory note, document.
nubilosus, cloudy, foggy. tabellio, a messenger.
oboleo, to give forth a smell, betray oneself telones, a customs officer.
with smell. telonicus, belonging to a customs officer.
oeconomus, a steward. temporalis, connected with the things of this
opiparus, sumptuous. life.
panoplia, equipment. tessella, a pane.
pellicius, made of skins or furs. turpiloquium, immodest speech.
petaso, pestle or shoulder of pork. typographus, a printer.
philargyria, love of money. vicepraepositus, a vice-provost.
pontifex, a pope. viverra, a ferret.
praesul, a dignitary of the Church. xenium, a present.
presbyter, a priest.
 LIST OF PLACE NAMES
Agrippina, Cologne Grienwikum, Greenwich
Ambiani, Amiens Helvetia, Switzerland
Andrelacum, Anderlecht Hierosolyma, Jerusalem
Antuuerpia, Antwerp Leodium, Liege
Aquisgranum, Aachen Londinum, Londonium, London
Argentina, Argentoratum, Strasburg Lovanium, Louvain
Artesia, Artois Lutetia (Parisiorum), Paris
Basilea, Basel Maguntia, Mainz
Bedburium, Bedburg Mosae Traiectum, Maastricht
Belna, Beaune Oxonia, Oxford
Bononia, Bologna Parisii, Paris
Bonna, Bonn Popardia, Boppard
Brisacum, Breisach Roffa, Rochester
Calecium, Calais Roterodamum, Rotterdam
Cantabrigia, Cambridge Sanctum Audomarum, St. Omer
Cantuaria, Canterbury Selestadium, Schlettstadt
Clarus Mons, Clermont Spira, Speyer
Colonia (Agrippina), Cologne Tenae, Tirlemont
Confluentia, Coblenz Tongri, Tongres
Curtracum, Courtray Tornacum, Tournay
Divus Trudo, St. Trond Traiectum, Utrecht
Eboracum, York Venetiae, Venice
Friburgum Brisgoiae, Freiburg-in-the- Wormacia, Worms
Breisgau