Beytulhikme Int J Phil 11 (1) 2021

Doi: 10.18491/beytulhikme.1612
Research Article: 173-186

___________________________________________________________

Vico ve Herder'in Tarih ve İnsaniyet (Humanite)

Hakkındaki Fikirleri
___________________________________________________________

Vico and Herder’s Ideas about History and Humanity

Beytulhikme An International Journal of Philosophy

SEMA ÖNAL
Kırıkkale University

Received: 10.07.2020Accepted: 08.01.2021

Abstract: Both Vico and Herder emphasized the importance of historical and
social sciences by contributing to the history of science and philosophy: They
accepted the active role of God in history. Vico and Herder talked about a col-
lective history of humanity despite the cultural differences. They emphasized
that there must be a different methodology than the modern understanding of
science in which Enlightenment is effective. According to them, the measure of
truth is not the design of our mind. The truth is a fact, it was created and
transformed by man. They also emphasized the importance of poetry and imag-
ination in terms of understanding the human spirit beyond reason. They re-
vealed the value of the irrational side of man. For Herder and Vico, God is the
principle of every existence and every reality. True knowledge is not possible
without the thought of God. Non-devoted ones could not be wise. We owe our
knowledge to observation, generalization and induction. However, all these
abilities and their developments, which are revealed through reason, language
and tradition, are the true state of God on earth. Religion exists in all nations.
It is a common value for all people followed by the second one, humanity. This
aptitude is human nature itself. Religion and humanity are hidden in the human
soul, like the scheme of the sculpture in marble. Tradition, reason and experi-
ence bring these shapes out and remold them.

Keywords: Vico, Herder, humanity, history, historical and social sciences.

___________________________________________________________
 Sema Önal.
Kırıkkale Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü
71450, Kırıkkale, Turkey[email protected]
174
Sema Önal

Giriş

Bu makalede, tarihsel olguların yorumlanmasında büyük rolü olan iki

değerli filozofun düşünceleri mukayeseli olarak değerlendirilecektir. Her
iki düşünür de on sekizinci yüzyılda yaşamış, fakat fikirleri on dokuzuncu
yüzyıldan önce etkili olamamıştır. Ülkemizde bu iki filozof hakkında
bilinenler azdır. Bu yüzden kısa bir tanıtma ile başlamakta yarar vardır.
Beytulhikme An International Journal of Philosophy

Vico, 1668-1744 yılları arasında yaşamış ömrünün çoğunu Napoli’de

geçirmiş İtalyan bir filozoftur. Napoli Üniversitesinde retorik profesörü
olarak çalışmıştır. Hukuk, mitoloji, tarih, filoloji gibi alanlarda derin araş-
tırmalar yapmış, klasikleri incelemiştir. Tarih felsefesi ve tarih bilimine
yeni ve özgün fikirleriyle katkıda bulunmuştur. 19. yüzyılda Michelet, onu
tarih felsefesinin babası ilan etmiştir. Eseri kendi ifadesiyle başyapıt dedi-
ği Scienza Nouva (Yeni Bilim)’dır. Doğa bilimleri metodolojisinin karşısında
yeni bir metodolojinin olanaklı olabileceğini bu eserinde göstermiştir.
Verum et factum convertundur (hakikat ile olgu birbirini dönüştürür) temel
tezinden hareketle, hakikat bilgisinin temelini toplumsal tarihsel dünya
olarak göstermiştir. Hakikatin ölçüsü artık Kartezyen Felsefede olduğu
gibi zihnimizin tasarımlarında aranmayacaktır (Vico, 2007: 14).
Herder, ilginçtir ki Vico’nun öldüğü yıl olan 1744’de Prusya’da (Po-
lonya’nın sınırları içindedir) doğmuştur. 1806’da Weimar’da ölmüştür.
Alman yazar ve teolog olarak Kant’ın (1724-1804) öğrencisi olmuş ve
Kant’ın da çalıştığı Köninsberg Üniversitesinde teoloji üzerine uzman-
laşmıştır. Kant’tan daha çok Hamann’dan (1730-1788) etkilenmiştir. Saxe
Weimar Sarayının baş vaizliğini yapmıştır. Protestan Ruhani Meclisine
başkan seçilmiştir. O, yalnız filozof değil büyük bir yazardır. Bir ulusun
edebi kültürü hakkında Lessing kadar etki yapmıştır. Almanya’da Schiller
ve Goethe ile birlikte adı saygıyla anılır. Goethe “Hayatımın Sayfaları”
adlı eserinde şiirin birkaç ince ruhlu insana verilen bir özellik olmadığını,
halka ve herkese verilmiş bir yetenek olduğunu Herder’den öğrendiğini
yazar (Sena, 1976). Herder, Rousseau gibi doğal hukuku savunmuştur ama
tarih anlayışı Rousseau’nunkinden çok yüksektir. Felsefedeki tutumu,
açık yöntemli olmaktan çok hatipçedir. Sert ve ciddi metafizik tartışma-
lardansa dolaysız sezgisel bilgilere daha çok güvenir. Kant’a ve Aydınlan-
ma Felsefesine karşıdır.

Beytulhikme 11 (1) 2021

 175
Vico ve Herder'in Tarih ve İnsaniyet (Humanite) Hakkındaki Fikirleri

Herder, hayatı boyunca Ansiklöbedistlerin keskin ve acımasız bir

eleştirmeni olmuştur. Fakat zamanındaki doğa bilimlerine karşı değildir.
Ansiklöbedistlerin sosyal ve etik konularındaki bilimsel teorilerini alkış-
lamıştır. O sadece, bu teorilerin fizik ve biyoloji kanunları aracılığı ile
kurulamayacağını düşünmüştür. O’na göre, sosyal ve etik teorilerin doğa
bilimlerinin yöntemlerini izleyemeyeceği sıradan duyarlı bir gözlemciye

Beytulhikme An International Journal of Philosophy

bile âşikardır. Çünkü insanın toplumsal bir varlık olarak kendi bilincinin
farkına varması, insani tecrübe ve eylemlerinin doğru olarak bilinmesin-
den geçmektedir.
Herder, yazılarında kendi zamanındaki bütün bilgiyi bilimi, sanatı,
metafiziği, teolojiyi, epistemolojiyi, etiği, sosyal hayatı, tarihi, antropoloji-
yi, psikolojiyi, geçmişte, şimdide ve gelecekteki bütün insanları ilgilendi-
ren herşeyi tam anlamıyla kucaklamaya çalışır.
İngiliz düşünürler, Young Percy ve Wartons Sterne (Zürih’te Lava-
ter)’den etkilenen Herder, şair, filozof, akademisyen, tarihçi, amatör filo-
log, estetik teorisyeni, kritikçi olmasının yanısıra zamanındaki biyoloji ve
fiziksel bilimlerin de meraklısıdır. Filozofların içinde boş yere düzenli
kategoriler aradığı sonsuz çeşitliliğe ve ruhsal güçlere sahip olan insan
bilimlerinin hepsini, kökeni, çevresi, tarihi ile birlikte tek bir bütün içinde
toplamak istemiştir. Kapasite ve bilgi bakımından kimseden esinlenme-
den bu işe hayatını vermiş, ne düşünsel ne de duygusal olarak Avrupa’nın
o zamanki genel dokusu içine (Aydınlama düşüncesi) girmeye teşebbüs
etmemiştir (Berlin, 1976, s.xxi).

Vico ve Herder’in Tarih ile İlgili Fikirleri

Vico, Yeni Bilim adlı eserini “ideal sonsuz tarih” fikri çerçevesinde de-
ğerlendirir. Bu tarih içinde ilahi inayet hüküm sürmektedir. Vico’ya göre
her ulusun doğuş, büyüme yükselme, iniş ve düşüş itibariyle ebedi döngü-
sel bir kaderi vardır. İdeal sonsuz tarihi oluşturan da bu kaderdir. Bu ne-
denle ulusların mit ve efsanelerinden başlayarak siyasal, kültürel ve ku-
rumsal yapılarının tarihi bu döngünün belirleyicisidir. Ona göre birçok
toplumsal kurumun oluşumunun başlangıcını anlamak için o ulusun dilin-
den hareketle kelimelerin etimolojik kökenlerine inmek gerekir. Vico,
özellikle eserini gentil kavramı üzerine yükseltir. İnsanlığı İbraniler ve
Gentiller olarak ikiye ayırır. Tufandan sonra Gentil insanlık Tanrın’nın

Beytulhikme 11 (1) 2021

176
Sema Önal

gösterdiği yoldan saparak zamanla Adem’in dinini unutmuş yeryüzü or-

manında dağılmış, ancak yine Tanrı’nın insana verdiği sosyal olma tabia-
tından dolayı ulusların dünyasını kurmuş olan insanlıktır. Gentil1, tabiat
dünyasının ortasında kalmış kitaplı dinlerden habersiz kendi yolunu ken-
disi bulmaya çalışan tabiat güçlerine kutsallık atfederek kehanetler kuru-
munu başlatan ve toplumsallaşarak medeni ve sivil hayata doğru ilerleyen
Beytulhikme An International Journal of Philosophy

insanlığın başlangıç halidir. Gentil insanlık, önemli mücadelelerden geçe-

rek her türlü toplumsal ahlaki ve hukuki kuralı kendisi oluşturacak ve üç
çağdan geçeçektir. Tanrılar, Kahramanlar ve İnsanlar Çağı.
Vico’ya göre insanlık yaratıldığı günden itibaren bu döngüsellik için-
de bulunmaktadır. Tanrısal inayet, insana sosyal olma özelliğini vermiş bu
yönüyle vahşi tabiat içinde varoluşunu mümkün kılmıştır. İnsan henüz
tabiat hakkında hiçbir şey bilmezken kendini evrenin kuralı yapmış, ken-
dinden yola çıkarak içinde yaşadığı çevreye ve bütün bir dünyaya anlam
vermiştir. Bunun sonucu olarak, bütün dillerde cansız şeyleri anlatan ifa-
delerin, insan bedeni ve bölümlerinden, duygu ve tutkulardan türetilmiş
olduğunu görüyoruz. İnsan, aklını kullanmayı öğrenmeden önce hayal
gücünü ve duyularını kullanmıştır. Önce fabllara, mitlere özgü diller oluş-
muş, zamanla akılsal soyutlama gücü gelişmiştir (Vico, 2007: 24, 171). Bü-
tün bunlar tabiatta olduğu gibi tarihte de hüküm sürmekte olan tanrısal
inayetin bir göstergesidir. Tanrı’da bilgi ve yaratma aynı şeydir. Tanrı’nın
insana vermiş olduğu özellikten dolayı da insan ulusların dünyası olan
kültür dünyasını bilgisi ile yaratmaktadır.
Herder, Vico gibi mutlak varlığı (Tanrı) her varoluşun ve her gerçek-
liğin ilkesi sayar. Tanrı düşüncesi olmaksızın gerçek bilginin mümkün
olamayacağını düşünür. Elbetteki bilgilerimizi, gözleme, genelleştirmeye
ve tümevarıma borçluyuz der (Berlin, 1976: 57). Ancak, ‘akıl, dil ve gelenek
yoluyla ortaya konan bütün bu yetenekler ve bunların gelişmeleri, Tan-
rı’nın yeryüzündeki gerçek devletidir’ (Gökberk, 1948: 114).
Herder’in ünü, ulusalcılık (nasyonalizm), tarihselcilik (historisizm) ve
halk ruhu (volksgeist) üzerine temelenir. D’ Alambert, Helvetius, Holbach

1
Vico, insanlığı, İbraniler ve gentiller olmak üzere ikiye ayırır. İbraniler Tanrı’nın öğretisi-
ni devam ettirmişlerdir. Burada Vico’nun incelemek istediği Tanrı’nın öğretilerini unut-
muş olan insanlığın yine Tanrı’nın inayeti ilei nasıl medeni duruma yükseldiğini gösterme-
ye çalışmaktır.

Beytulhikme 11 (1) 2021

 177
Vico ve Herder'in Tarih ve İnsaniyet (Humanite) Hakkındaki Fikirleri

gibi Fransız filozofları ve onların Wolff, Reimarus gibi Alman takipçileri,

akılsal araştırma ile gerçeklik hakkında evrensel, sonsuz, objektif, değiş-
mez kanunlar aramışlardır. Herder ise bu egemen zihniyetin tam tersine
klasik bilimsel metodun yetersizliğine vurgu yapmış ve rasyonalizme karşı
romantizmin liderlerinden biri olmuştur.
Herder, öncelikle Aydınlanma’nın ortaya koyduğu şekildeki gibi bü-

Beytulhikme An International Journal of Philosophy

tünüyle akla güvenmekten nefret eder. Ona göre insanı toplumlaştıran ilk
faktör dildir. “Dillin kökeni Üzerine Deneme” adlı yazısı 1772’de Prusya Bi-
limler Akademisi’nde ödül almıştır. Bu eserindeki ana fikirler şöyledir:
Akıl, ancak dil ile edinilir, dil olmadan akıl gelişemez. Akıl, dil ile çoğalma ve
büyüme imkânlarını kazanır. Şu halde dil, her türlü kültürün temelidir. Nite-
kim insanlar, bilim ile sanatlara dilin yardımı ile varmışlardır. Devlet ve ulus-
lar için de dil zorunlu bir hayat formudur. Ama bütün bu faktörlerden en ön-
ce geleni dindir. Din, dil ve akıldan bile daha eskidir, her kültürün asıl anası-
dır. Yeryüzünün en eski, en kutsal geleneğidir. Din, bütün uluslarda vardır.
Yine din bütün insanlar için ortaklaşa bir değerdir. Diğer bir değer de huma-
nite istidadıdır. Bu istidad, insan tabiatının kendisidir. Din ile humanite insan
ruhunda, mermerin içindeki heykelin şeması gibi saklıdır. Gelenek, akıl ve
tecrübe bu istidatları dışarıya çıkarıp şekillendirirler (Gökberk, 1948: 114).
Vico, aklın soyutlama gücünün henüz gelişmediği dönemlere işaret
etmek için” insanın anlamadan insan olduğu” maksimine vurgu yapar.
Toplumsal sivil dünyanın nasıl başlayıp geliştiğini anlatırken eserinin baş
tarafında resmettiği simgelerden yola çıkarak anlatmayı önemser. Ona
göre de toplumsal sivil dünya din ile başlamıştır. İnsanlar ilkin anlaşmak
için simgeleri kullanmışlardır. İlkçağlarda dini bir simge olan âsanın öne-
mine dikkat çeker. Âsa, kâhinlerin din adamlarının elinde tuttukları din-
sel bir simgedir. Hem öğretici, hem yönetici hem bilge vasıflarınını sem-
bolü gibidir. Vico bu âsayı, evrensel tufan ile başlamış olan gentil tarihin
başlangıcını temsil eden hem filolojik hem de fiziksel delil olarak gösterir.
Bunun yanında ateş ve su insanın toplum içinde yaşamasına önderlik et-
miştir (Vico, 2007: 29-30).
Bu simgesel ögeler göstermektedir ki dindarlık ve din, insanların ke-
hanetlerden öğüt alması ile başlamıştır ve bu durum ilkin ölçülülüğü ge-
tirmiştir. Aynı zamanda insanları güçlü çalışkan bağışlayıcı yüce gönüllü
yapmıştır. Böylece değerler oluşmaya başlamıştır. Dindarlık tüm ahlaki,

Beytulhikme 11 (1) 2021

178
Sema Önal

ekonomik ve sivil değerlerin anasıdır (Vico, 2007: 218). Din, yalnız başına
pratik değer oluşturma gücüne sahiptir. Ancak sanıldığı gibi ilkçağ, insan-
lığın altın çağı değildir ve din adına insan kurban etmeler bu dönemin
özelliğidir. Bu ilk çağlarda akıldan çok inanç etkili olmuştur. Mantıktan
çok hayal gücü ve dürtüler, hisler ön plana çıkmıştır. Kısacası bu dönem-
de, irrasyonalist, simgesel, akıl yürütme gücü ile değil de hayal gücü, duy-
Beytulhikme An International Journal of Philosophy

gularve tutkular ile çevresini anlamaya ve anlamlandırmaya dayalı bir dün-

ya görüşü söz konusudur (Vico, 2007: 171, 223-224). Vico der ki yalnızca
dinler insanları hisler yoluyla harekete geçirerek erdemli şeyler yapmaya
sevkeder. Filozofların erdem üzerine akla dayalı maksimleri bile hisleri
uyandıran bir retorikle kullanıldığı zaman faydalı olmuştur (Vico, 2007:
507). Yine Vico, hunanite ile ilgili olarak, Latincedeki humanitas teriminin
humando ölü gömme kelimesinden türediğini söyler. İlk insanlar belli böl-
gelere yerleşmeye başlayıp ölülerini de orada gömmeye başladıklarında,
oraların kendi atalarına ait olduğunu ifade etmek için Giants (devler) te-
rimini kullanmışlardır. Bu terim ‘gömülmüş olanların oğulları’ anlamında
“yerin oğulları” demek olan eski bir Grekçe kelimedir ve buradan soyluluk
türetmişlerdir. Zaman içinde dominyonlar ve gittikçe de uluslar teşekkül
etmeye başlamıştır. Vico’ya göre bütün uluslar tanrısallık kültüyle başladı-
ğından ilk topluluklar olan aileler devletindeki babalar, kehanetleri almak
için kurbanlar sunan ve onlardan mânâlar çıkaran böylece ilk ilahi kanun-
ları getiren bilge, din adamı ve kral olmalıydılar. Bu nedenle de ilk yöne-
timler monarşikti (Vico, 2007: 113). Bu eski bir gelenekti ve Platon’un
krallar bilge, bilgeler kral olmalı sözü bu geleneği çağrıştırmaktaydı.
Vico, humanitenin üç ilkesi diyebileceğimiz tarihte, toplulukların,
cemiyetlerin, ulusların ve kanunların nasıl oluştuğunun temelini açıklayan
adetlerden söz eder. Dolayısıyla tarihe, önderlerin hayatı ve yaptıklarını
anlatan biçimden farklı bir yaklaşım getirir. Bütün uluslar ister barbar
ister medeni olsun şu üç insani âdeti korumuşlardır. Bir dine mensup
olma, evlilikleri kutsama ve defin törenleri yapma (Vico, 2007: 132). Biri-
birinden haberdar olmayan insanlar arasında böyle bir gerçeklik zemini
vardır. Bu zemin ulusların tohumluğudur. Değerlerin ya da insaniyetin
(humanitenin) başlangıcıdır. Tarih dünyası insanlar tarafından yapılmış bir
dünyadır. Tarih hiçbir zaman olayları yaratan ve onları nakledenden ayrı
olamaz. Tarih dünyası gometrik şekiller dünyasından daha büyük bir ger-

Beytulhikme 11 (1) 2021

 179
Vico ve Herder'in Tarih ve İnsaniyet (Humanite) Hakkındaki Fikirleri

çekliğe sahiptir. Ulusların dünyası olan tarih dünyası, Tanrı tarafından

kurulmuş ve idare edilmiştir. Kanunların gücü, insan ruhunda hüküm
süren ilahi hikmetin öğüdünden çıkmıştır (Vico, 2007: 504-505). Vico
bunu ‘ilahi inayet’ olarak adlandırır. Vico’ya göre, bu bilim (Yeni Bilim)
dindarlığın incelenmesi ile ayrılmaz şekilde bağlıdır ve dindar olmayan
gerçekte bir bilge olamaz (Vico, 2007: 508).

Beytulhikme An International Journal of Philosophy

Herder’e göre, tarih, varolanın bilimidir. Kaderin veya gizli maksat-
lara göre olabilecek olanın bilimi değildir. Son erekler felsefesinin tabiat
bilimine hiçbir faydası dokunmamıştır (Gökberk, 1948: 121). Herder, ta-
rihte son erekler aramayı kesin bir dille reddetmiştir. Ona göre tabiatta
bir Tanrı olduğu gibi tarihte de vardır. İnsan yaradılışın bir parçası olarak
yerdeki ve gökteki kanunlara uymak durumundadır. Herşeyin ereği kendi-
sinde saklıdır. İnsanın da ereği kendisindedir. Bu erek humanitedir.
Herder, tarih anlayışını “İnsanlık Tarihinin Felsefesi Üzerine Düşünceler”
adlı eserinde ortaya koymuştur. Eser her birinde 5 kitap bulunan 4 bö-
lümden oluşmuştur. Bu bölümlerden ilk ikisi tabiat dünyasını son ikisi de
tarih dünyasını inceler. Böyle bir ana görüşten kalkan eser, insan türünün
tabiat yapısı içine nasıl örülmüş olduğunu göstermeye çalışır ve insanlık
tarihinin yüzyıllar boyunca yürüyüşünü gözden geçirmeye girişir” (Gök-
berk, 1948: 106). Herder’e göre insan, humanite ve din için şekillenmiştir.
Herder’ in humanite anlayışına göre insanlar kendi yeteneklerini geliş-
tirebilmek için ortak komünal gruplara gereksinim duymuşlardır. Bu şe-
kilde, kendi tarzları, gelenekleri, bakış açıları, tarihsel hafızaları ve dilleri
gelişmiştir. Filozofların içinde boş yere düzenli kategoriler aradığı humani-
te, hem tabiatın hem tarihin ereğidir. Humanite, insanı öteki yaratıklardan
ayıran çizgilerin bütünüdür. Humanite insanın özüdür, ana belirlenimidir
(Gökberk, 1948: 109). İnsan hep bir oluş halindedir. Hayvan kendi dünya-
sında erişebileceğine erişirken insan hep eksik kalır. İnsan olmak sonsuz
bir erektir. İnsan, organik ve manevi iki sistemin orta halkasıdır. Yani
hem doğal yönü hem de manevi ahlaki yönü olan bir varlıktır. Vücudumuz
serpilip geliştiği gibi manevi yönümüz de gelişir. Bu manevi gelişme huma-
niteye erişmek içindir. Ancak insan humanite kabiliyeti ile dünyaya gelmiş-
tir. Bu kabiliyet onun özüdür…İnsan bu özünü bu dünyada tam olarak
gerçekleştiremez. Yine de insanda bu idenin bulunması, bu dünyanın
dışındaki gelecekteki varlığımıza bir işarettir. Tabiatın artık varolmadığı

Beytulhikme 11 (1) 2021

180
Sema Önal

bir zamanda insan yine varolacaktır. O, bütün yere eğilmiş canlıların ara-
sında dimdik ayaktadır. Babasının çağırışını bekleyen evin oğlu gibi bakış-
ları ve elleri yukarıda beklemektedir (Gökberk, 1948: 110). İnsanlık ereği
olan humaniteye doğru yürürken birtakım tabiat kanunları tarafından des-
teklenir. Tanrı, insanı yaratırken egemen ol, tabiatından yaratabileceğin
en asil ve yetkin şeyleri ortaya koy, seni mucizelerle destekleyemem çün-
Beytulhikme An International Journal of Philosophy

kü senin kaderini senin ellerine verdim. Tabiattaki bütün kutsal ve ebedi

kanunlarım sana yardım edecekler demiştir.
Tabiat ve matematikteki kesinliği tarih dünyasında da kazanmaya ça-
lışan Herder’e göre kültür ve tarih dünyasında sürekli olacak bir mutluluk,
akıl ile adalete dayanır. Humanite demek akıl ve adalet demektir. Tarih
ırmağı geriye akmaz. Biz hep daha ileriye doğru yüzeriz. İnsanın bütün
uğraşmaları humanite kültürünü daha derinden kuracak daha geniş alana
yayacak araçları bulmaya yönelmiştir (Gökberk, 1948: 124).
Herder’in tezi, tarihsel bilimlerin en uygun konusu olan birlikler,
cemiyetler veya toplum hayatıdır. Devlet adamları, askerler, krallar, hü-
kümdarlar, hanedanlar, maceraperestler v.s. gibi ünlü kişilerin hayatı ve
eylemleri değildir. Halbuki, Montesquieu, Hume, Voltaire bu kişileri
konu alır. On altıncı ve on yedinci yüzyıllarda tarih üzerine yazan Schlözer
(1735-1809) ve Gatterer (1759-1838) gibi yazarlar, Herder gibi toplumu
konu almıştır. Bu yazarlar tarihe hermeneutik yaklaşımı benimsemişler ve
tarihin sadece olayların kronolojik sıralamasından ibaret olmadığını gös-
termeye çalışmışlardır. Onlara göre tarihsel olayların nedensel bağlantıları
gösterilerek sistematik düzenlenmeye ihtiyacı vardır.
Burada Vico’nun (1668-1744) orijinalliği de ortaya çıkmaktadır. Ber-
lin’e göre Herder’in kendi tarih teorisini biçimlendirdikten yirmi yıl sonra
Vico’nun La Scienza Nuova (Yeni Bilim) adlı eserini okuduğuna dair hiçbir
kesin delil yoktur. Eğer o Vico’yu okumamışsa bile duymuş olmalıdır. Ve
belki de Thomiaius, Wegelin, Cesarotti’nin Ossian üzerine yorumlarını
okumuştur (Tarih şiirdir savının temeli). Onların fikirleri de Herder’in
fikirlerinin biçimlendiği yıllarda yaygınlaşmıştır (Berlin, 1976: 146-147).
Tarih şiirdir savının temelinde tarihin akıl yürütmekten çok hayal gücüne
dayalı bir üretim olduğu düşüncesi yer alır. Örneğin Alman kültür gelene-
ğinde, Dr Faust, Grimmer şarkıcıları, destanlar, kahramanlık öyküleri ve
şiirleri, zafer şarkıları, ölüm acıları, yas şiirleri, şehitlere ve liderlere saygı

Beytulhikme 11 (1) 2021

 181
Vico ve Herder'in Tarih ve İnsaniyet (Humanite) Hakkındaki Fikirleri

övgüleri, vs. gibi edebi metinler tarihin kaynakları arasında yer alır. Bunlar
bizim hafızamızda tarihi olaylar olarak yer etmektedir. Burada görüldüğü
gibi tarih şiirdir. Büyük şairler kendi toplumlarının düşüncelerini ve tec-
rübelerini anlatırlar. Shaftesbury kendi zamanının şairlerini kutsamış. Von
Muralt, Bodmer ve Breitinger, İsviçre’de Shakespeare’i, Milton’ı ve eski
Alman şövalyelerinin şarkılarını (German Minnesingers)2 Fransız Aydın-

Beytulhikme An International Journal of Philosophy

lanmacılarından çok daha üstün tutmuşlardır (Berlin, 1976: 147).
Vico, tarihin şiirsel olduğunun temelini halk hikmetinin dilinin şiir-
sel olmasına dayandırır. Ona göre, uluslar başlangıçta şiirsel karakterde
düşünürler. Şiirsel dil kahramansal dönemde daha etkili bir söylem dili
olmuştur. Hatta ona göre ulusların da kanunları ilkin mısralar şeklinde
yazılmış olmalıdır (Vico, 2007: 443, 470). Her kültürde var olan şiirsel
anlatım tarzı, o halkın, ulusun ruhunu, bakış açısını düşünce ve hayal dün-
yasını yansıttığından her ulusun zihninde farklı farklı biçimlenmektedir.
Tarih, soyut ve genel kelimelerin içine sıkışıp kalmaz bize duyguyu da
verir. Hayal gücümüzü genişletecek mahiyette literatür yüklüdür. Ve
belki de biz tarihle ilgili temel şeyleri bilirken geçmişteki olayların nasıl
cereyan ettiğini birbirimizden farklı hayal ederiz. Bu kültür, dil ve düşün-
ce yaşam farklılıklarını doğurur. Yani biz tarihi hayal gücümüzle yaratır-
ken bir nevi kendimizi de (kültürümüzü) yeniden yaratırız.

Vico ve Herder’in İnsanlık ile İlgili Fikirleri

Vico’ya göre, insanın tabiatı sanıldığı gibi değişmez değildir, değiş-

meden kalan içsel bir özü veya çekirdeği de yoktur. İnsanın dünyayı anla-
ma ve içinde yaşadığı dünyaya adapte olma gayreti fiziksel ve ruhsal gerek-
sinimlerinin peşinden gitmesine sebep olmuştur. Bu durum, insanların
hem dünyalarını hem de kendilerini dönüştürmektedir. Doğru olguyu
olgu doğruyu dönüştürür. Bir şeyi yapanlar ve yaratanlar onu yapamayan-
lardan daha iyi anlayabilir. İnsan da kendi tarihini ve kültürünü kendisi

2
Avrupa kültürlerinin birçoğunda olduğu gibi Alman şiir ve müziği, Ortaçağlarda ulusal
destanlarla ve mitlerle zenginleştirlmiş şarkılardan elde edilmiştir. Alman Ortaçağ şarkıcı-
ları daha çok aşkı şiirleştirdikleri için bu şarkıcılara “minnesingers” demişlerdir. “minne”
aşk olarak tercüme edilmiştir. Bu şarkıcılar aslen Ortaçağ şövalyeleridir. Bir soyluluk ün-
vanları yoktur, çoğu halktan kişilerdir. Bu şarkılar, şövalyenin daha üst bir sınıftan bir ba-
yana duyduğu aşkı anlatır. Bu nedenle romantik ve çekici lirik şarkılardır. Wagner “Parsi-
fal” adlı eserinde de bu şarkıları konu almıştır. Eskiden iki iyi arkadaş olan Nietzche ve
Wagner’in arası bu eserden sonra açılır. Çünkü Nietzche, bu eserle Ortaçağ ülkülerini yü-
celltiği için Wagner’e kızmıştır.

Beytulhikme 11 (1) 2021

182
Sema Önal

yaptığından, doğal dünyayı anladığından daha iyi anlar ve bilir. Çünkü dış
dünyayı kendi yapmamıştır sadece gözlemlemiş ve yorumlamıştır. Sadece
Tanrı tabiatı yaptığı için onu tam olarak bilir. İnsanın dış dünya hakkın-
daki bilgisi gözlem, tasvir, sınıflama, zaman ve mekandaki düzenlilikleri
kaydetme şeklindedir. Dünyanın bilgisi ile kendi yarattığımız şeyin bilgisi
farklıdır. İnsanlar kendi yarattıkları veya icat ettikleri bilgileri örneğin
Beytulhikme An International Journal of Philosophy

matematiğin bilgisi gibi bilgileri tabiata empoze ederler. İnsan eylemleri

tabiatın içinde yapıcı ve kördür. Tarih, insan eylemleri ile ilgili olduğun-
dan gayret, çaba, motivason, ümit, korku, tutum, tavır gibi içsel olarak
bilinen şeylerle yüklüdür. Bu nedenle, dış dünyanın bilgisi gibi bir bilgi
olamaz. Bir toplumun bütün hayat ve eylem biçimleri, düşüncede sanat-
larda, sosyal kurumlarda ve dilde yansır. Bu fikir kültür kavramına eşittir.
Ve bir kültür için değil birçok kültürler için geçerlidir. Tarihi doğru an-
lama, bir toplumun veya halkın kültürünün içinden geçtiği aşamalarını
tanımaksızın başarılamaz. İnsanın yaratımı olan kanunlar kurumlar, din-
ler, ritüeller, sanat eserleri, dil, şarkı, yönetme kuralları v.b kendini ifade
etmenin, diğer insanlarla ve Tanrı’yla iletişimin biçimleridir. Mitler, fabl-
ler ilk insanın düşünce gücünü keşfetmek için bir anahtardır ve Vico Yeni
Bilimde özellikle bunu yapmaya niyet etmiştir.
Vico, kendi oluşturduğumuz dünya ve dış dünya arasında amaçlar,
metotlar, bilinebilir olanların türleri bakımından doğa bilimleri ve insan
bilimlerini böylece keskin bir şekilde ayırmıştır. Bu düalizm o zamandan
beri sıcak bir konu olarak devam emiştir.
Herder’de de “tarih ancak insanlar arasında bir bağlantının ve etkile-
şimin olduğu yerde vardır.… Nasıl insan kendi kendine doğamıyorsa aynı
şekilde manevi yetilerini de kendi başına doğuramaz, insan toplum içinde
bulunması yüzünden insan olan bir varlıktır. Her fert ailesinin ve ulusu-
nun kendisine öğrettiği hayat formlarını öğrenir. Böylelikle insanlık tarihi
bir bütün olur. İnsanlığı şekillendiren iki ana kuvvet vardır: Yaratıcı tabiat
ile eğitici kültür (Gökberk, 1948: 112-113).
“Herder’in tarih felsefesinin temel kavramı gelenektir (tradition),3 ge-
lenek ile her insan bir sistemin içine yerleşir” (Berlin, 1976: 113). Tarih
insanlık kültürünün gelişmesidir. (Gökberk, 1948: 114).

3
“Gelenek” kavramı daha sonra Habermas tarafından geliştirilmiştir.

Beytulhikme 11 (1) 2021

 183
Vico ve Herder'in Tarih ve İnsaniyet (Humanite) Hakkındaki Fikirleri

Vico ve Herder tarihsel toplumsal dünyanın üretimini halk zeminine

yerleştirir. Sıradan halkın (avam, vulgar, puplic, folk) anlayışı dili, dini,
miti, gelenekleri v.s o kültürün belirleyicisidir. Bunu halkçılık (populizm)
olarak yorumlayabiliriz. Vico’da ve Herder’de halkçılık, bugünkü anlamda
politik olmayan biçimde bir grup veya bir kültüre ait kabüller, kurallar ve
inançların toplamıdır. Bunlar, milliyetçilikten farklıdır hatta ona zıttır.

Beytulhikme An International Journal of Philosophy

İkinci olarak, insanların ruhsal, düşünsel yönleri sanatta, edebiyatta, dinde
ve felsefede, hukukta ve bilimlerde oyunda v.s gibi yaptıkları işte, yarattık-
ları nesnelerde, mallarda, eserlerde ve diğer insanlarla iletişim biçimlerin-
de ortaya çıkar. Bu ifade etme biçimi (expressionism) genelde, insan eylemle-
rini, özelde ise ferdin veya bir grubun kimliğini ifade eder. Bu ifade etme
biçimleri, sözel konuşmalardan daha üstün olduğunu iddia eder. Bizim
kültürümüzde güzel bir söz vardır. Söz uçar yazı kalır. Bu ortaya konan
somut kültür ürünleri sonraki kuşaklar için hazine değerindedir.
Yine Vico ve Herder, çoğulcu bir yaklaşımla, kültürlerin sahip olduğu
değerlerin ve ideallerin birbirlerinden farklı ve mukayese edilemez olduk-
larına vurgu yapar. Bu nedenle nasıl ideal bir insan tanımı anlamsız ise
ideal bir toplum fikri de doğal olarak tutarsız ve anlamsızdır. Herşey son-
suzca değişmektedir. Bu üç tez (halkçılık, ifade etme biçimi ve çoğulcu yakla-
şım), Aydınlanma’nın temele aldığı ahlaki, tarihsel ve estetik doktrinlerle
uyumusuzdur. Bu çoğulcu yaklaşım, farklılıktaki birlik kavramını da bera-
ber getirir. Aynı ve Başka, Bir ve Çok arasındaki gerilim, kültürle uğraşan
bütün düşünürlerin ana fikrini oluşturur. Daha da açacak olursak, madde
ve formun birliği, hem ferdi oluş hem organik birlik. Fiziksel ve zihinsel
olanın birliği. Emprik ve metafiziksel olanın birliği. Aklın, iradenin, hisle-
rin, hayal gücünün, dilin ve eylemin birliği v.s gibi birlik ve çokluk arasın-
daki gerilim veya uyuma dikkatimizi çeker (Vico, 2007: 511; Berlin, 1976:
145-150).
Herder, kendi zamandaki değerlerde artan bozulma ve değer çeşit-
lenmelerine bakarak insan kültürlerinde süregelen amaçların ve değerlerin
yalnız değişmekle kalmadığını birbirleriyle de uyumsuz olduğunu vurgu-
lamıştır. Bu çeşitliliğe ve belki de zıtlığa vurgu yapan Herder, sadece insa-
ni şartların ve tavırların değil, içsel insani özelliklerin de değişebilir oldu-
ğuna işaret ederek, evrensel kuralların objektif ve değişmez olduğu fikri-
nin sıradan hayat ile bağdaşmadığını, insani isteklerle tutarsız olduğunu

Beytulhikme 11 (1) 2021

184
Sema Önal

dile getirmektedir. Batı düşünce geleneğinde varolan birçok yaşam biçimi,

düşünme ve hissetme çeşitleri ve herbirinin de onaylanma arzusu nedeniy-
le evrensel bütüne daha az bağlandığı görülür. Herder, buradan da anlaşıl-
dığı gibi kültürel farklılıklara vurgu yaparken genel kanun ve kuralların
otoritesini reddetmektedir. Herder’in tarih felsefesi bir cosmopolitan
(dünya vatandaşı) olarak başlar ve bir milliyetçi olarak son bulur…Onun
Beytulhikme An International Journal of Philosophy

milliyetçiliği politik bir yapı içermez ve evrensellik düşüncelerinden de

vazgeçiş değildir. Her iki eğilimi de içerir. Şöyle der:
Birinin ülkesini övmesi övgünün en aptalcasıdır. Bir ulus, kötü ve iyi bitkile-
rin bir arada olduğu, liyakat sahibi olanlarla ahmak ve çılgınların dolu olduğu
vahşi bir bahçedir. Vatanseverlik başka birşeydir, milliyetçilik başka bir şey-
dir. Bir kimsenin ailesine, diline, kendi memleketine, kendi şehrine, gelenek-
lerine duyulan masum bağlılık kınanamaz. Fakat o kimse, agresif bir milliyet-
çilikten bahsediyorsa bütün tezahürleriyle tiksindiricidir ve bu nedenle orta-
ya çıkan savaşlar yalnızca suçtur. Çünkü insanlar kardeştir ve savaşlar iğrenç
bir kardeş katlidir (Berlin, 1976: 157-158).
Herder’e göre soyut formüller, genel teoriler, bilimsel kanunlar hiçbir
ferdi kapıya uymayan anahtarlardır. Yalnızca tarihsel bilginin birliğini
oluşturan duyarlılık, yaratıcılık, hassasiyet, içsel hayata ait olan dünyanın
görünümü, özlemleri, değerleri bireylerin ya da grupların veya medeniyet-
lerin hayat yolları, insanı ve kültürü tanımada bir yol olabilir. Bu medeni-
yetlerin herbirinin kendi görüşü, bakış açısı, hisleri, düşünme ve eyleme
yolları olduğu fikrine dikkatleri çeken Herder’dir. Ona göre bir medeniyet
sahip olduğu değerlerle kendi kollektif fikirlerini ve ideallerini yaratmıştır.
O medeniyetin düşünce, eylem ve kuralları başka bir kültürünkilerle değil
ancak kendi değerler skalasındaki terimlerle anlaşılabilir... Herder, çevre-
sini her zaman hayat, hareket ve ruh dolu olarak algılamıştır. Hayatı bo-
yunca tekrar ettiği büyük slogan insaniyet (humanite), yaşam ve hissetme
üzerinedir. Mezar taşında basit bir yazı vardır: “Licht, liebe, leben” yani “ışık,
sevgi, hayat” (Hausheer, 1996: 48).
Berlin’e göre, Herder’in düşüncenin ve hislerin, teorinin ve pratiğin
kamunun ve özelin birliğine vurgu yapmak için onun yaşamboyu peşinden
gittiği samimi ve kahramanca gayreti, evreni tek bir süreç olarak görme
gayretidir “bir tarih felsefesi için fikirler “İdeas Towards a Philosophy of
History” adlı eserinde “ yer yıldızlar arasında bir yıldızdır” sözü karakteris-

Beytulhikme 11 (1) 2021

 185
Vico ve Herder'in Tarih ve İnsaniyet (Humanite) Hakkındaki Fikirleri

tiktir. Her iki filozof açısından bakıldığında, Aydınlanma’nın insan ırkının

ahlaki birliği fikriyle bağdaşmayan bu devrimsel fikirler değerli ve yenidir.
Çeşitliliğin bir örnekliğe tercih edilebilir olduğu fikri yenidir. Akılsal ev-
rendeki değerlerin uyumuna olan geleneksel inancın reddini (ister görünüş
altındaki gerçeklik ister akıl ve inanç varsayımı olsun) ifade eden bu kök-
tenci başkaldırı tamamen moderndir.

Beytulhikme An International Journal of Philosophy

Sonuç

Vico’nun ve Herder’in tartışmaları insan düşüncesinin genişlemesi

açısından ufuk açıcı olmuştur. Bu düşünürlerin her ikisi de olayların, ey-
lemlerin durumların farklılıklarını ve yorumunu, bu heterojen materyali,
birbirine bağlıyarak bir resim içinde birleştirmişlerdir. Araştırmalarında,
spesifik hipotezleri ortaya atmışlar, bunların doğrulamasını rasyonel yön-
temlerden elde edilenlerden çok farklı bir şekilde yaratıcı bir muhayyile
ile yapmak istemişlerdir. Sanki geçmişin topraklarında gömülü kalmış
kemiklere nefes aldırarak yaşam bağışlamışlardır.
‘Vico ve Herder gibi 18. yüzyılda ve 19. yüzyılda, Schiller, Hegel,
Schelling gibi ve diğer bazı Alman yazarların, hem estetikçi, ahlakçı, siya-
set kuramcısı hem de metafizikçi olmaları tesadüfü değildir. Böylesine
çok yönlü faaliyete doğrudan yönelişin sebebi, Aydınlanma’nın dünyanın
bütün zenginliğini ve büyük genişlikte olan insani yetenekler alanını, sınır-
lı bir faaliyet alanıyla uzlaştırmak üzere çok fazla mekanik olan kavramlar-
la tahakküm altına almaya çalışmasıdır’ (Humbolt, 2004: 16).
Vico tarafından ortaya atılan bilgi türleri, Herder ve ondan sonra ge-
len Alman düşünürleri Dilthey, Ttroeltsch, Windelband, Meinecke ve
Max Weber’in geliştirdikleri anlama (einfühlüng /verstehen) kuramının
tohumudur. Onların düşüncelerinde, 19. yüzyılı büyük ölçüde meşgul eden
zihin felsefesi ve epistemolojisi için de işaretler de vardır.

Kaynaklar

Berlin, I. (1976). Vico ansd Herder. London: Chatto & Windus.

Gökberk, M. (1948). Kant ile Herder’in Tarih Anlayışları. İstanbul: İstanbul Üniver-
sitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Hausheer, R. (1996). Three Major Originators of the Concept of Verstehen: Vico,
Herder, Schleiermacher. Verstehen and Humane Understanding. (Ed. A.

Beytulhikme 11 (1) 2021

186
Sema Önal

O’Hear). Cambridge: Cambridge University Press, 47-72)

Humbolth, W. v. (2004). Devlet Faaliyetinin Sınırları. (Çev. B. Seçilmişoğlu). Anka-
ra: Liberte Yayınları.
Özlem, D. (2002). Tarih Felsefesi. İstanbul.: Anahtar Kitaplar Yayınları.

Sena, C. (1976). Filozoflar Ansiklopedisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.

Beytulhikme An International Journal of Philosophy

Vico, G. (1725). New Science. (Trans. T. G. Bergin & M. H. Fischer). Ithaca: Cor-
nell University Press.
Vico, G. (2007). Yeni Bilim. (Çev. S. Önal). Ankara: DoğuBatı Yayınları.

Vico, G. (1982). Vico: Selected Writings. (Ed. & trans. L. Pompa). Cambridge:
Cambridge University Press.
Walsh, W. H. (2006). Tarih Felsefesine Giriş. (Çev. Y. Z. Çelikkaya). Ankara: Hece
Yayınları.

Öz: Vico ve Herder her ikisi de tarihsel ve toplumsal bilimlerin önemini gös-
termiş tarih bilimi ve felsefesine katkılar yapmışlardır: Tarihte, Tanrı’nın etkin
rölünü kabul etmişlerdir. Kültürel farklıklara rağmen ortak bir insanlık tarihin-
den bahsetmişlerdir. Tarihsel ve toplumsal alanda Aydınlanma’nın etkin olduğu
modern bilim anlayışından farklı bir metodolojinin olması gerektiğine vurgu
yapmışlardır. Hakikatin ölçüsü zihnimizin tasarımları değildir. Hakikat insanın
yarattığı ve dönüştürdüğü hakikattir. İnsan ruhunu anlamak açısından aklın öte-
sinde şiirin ve hayal gücünü önemini vurgulamışlardır. İnsanın irrasyonel yanı-
nın da değerini açığa çıkarmışlardır. Herder ve Vico için Tanrı her varoluşun ve
her gerçekliğin ilkesidir. Tanrı düşüncesi olmaksızın gerçek bilgi mümkün de-
ğildir. Bilgilerimizi, gözleme, genelleştirmeye ve tümevarıma borçluyuz. Ancak,
‘akıl, dil ve gelenek yoluyla ortaya konan bütün bu yetenekler ve bunların geliş-
meleri, Tanrı’nın yeryüzündeki gerçek devletidir’ Din, bütün uluslarda vardır.
Yine din bütün insanlar için ortaklaşa bir değerdir. Diğer bir değer de humanite
istidadıdır. Bu istidad, insan tabiatının kendisidir. Din ile humanite insan ru-
hunda, mermerin içindeki heykelin şeması gibi saklıdır. Gelenek, akıl ve tecrü-
be bu istidatları dışarıya çıkarıp şekillendirirler.

Anahtar Kelimeler: Vico, Herder, humanite, tarih, tarihsel ve toplumsal bilim-

ler.

Beytulhikme 11 (1) 2021