मसूरिका

िोमान्तिक
Dr Deeksha D Shetty
Asst Professor
Department of Roga Nidana evam Vikriti Vigyana
HAMCH, Bengaluru.
 Content
Topic 18 18. Masurika – Romantika
1. Enlist nidana of Masurika
2. Describe samprapti of Masurika
3. Enlist bheda of Masurika
4. Explain the avasthika lakshana of Masurika
5. Enlist features of Romantika
what is औपसन्गिक व्यान्ि?
 औपसन्गिक व्यान्ि
- प्रसङ्गा - physically close contact
- गात्र संस्पर्श - physical contact with diseased patient
- निश्वासा - inhalation of infected respiratory droplets
- सह भोजिा - sharing food
- सहर्य्या - sleeping together
- सह आसि - sitting close
- वस्त्र धारण - Sharing clothes of infected person
- माल्यािुलेपि - Sharing Pushpa or jewelry of infected person
Spreads from one person to another.

प्रसङ्गाद्गात्रसंस्पर्ाश ननिश्वासात्सहभोजिात|् सहर्य्यासिाच्चानपवस्त्रमाल्यािुलेपिात्||३३||

कुष्ठं ज्वरश्चर्ोषश्चिेत्रानभष्यनदएवच| औपसनगश करोगाश्चसङ्रामननतिरानिरम्||३४||सु नि ५
 मसूरिका
- Skin lesion that resembles the shape or appearance of मसरू
- लक्षण - दाह – burning sensation
- ज्वर – fever
- रुजा – pain
- ताम् - coppery discolouration
- गात्र and वदि → स्फोट – skin erruptions

→ पीतक – yellowish discolouration

मसरू ाकृनतसंस्थािााः नपडकााः स्युमशसरू रकााः | मा नि ५४/३

दाहज्वररुजावनतस्ताम्ााः स्फोटााः सपीतकााः| गात्रेषु वदिे चानतनवश ्ेयास्ता मसरू रकााः ||३८||
सु नि १३
 मसूरिका - न्िदाि
आहार नवहार
अनतमात्र - कटु, अमल, लवण दुष्ट पवि/ वायु
नवरुद्ध – antagonist food रूरग्रहे क्षण of देर् – bad planetary influences
of certain parts of country
अध्यर्ि – eating during indigestion
अिर्ि – less quantity of food intake
दुष्ट निष्पाव, र्ाक
दुष्ट उदक
अथ मसरू रकानिदािम् | कट्वम्ललवणक्षारनवरुद्धाध्यर्िार्िाः |
दुष्टनिष्पावर्ाकाद्ाः प्रदुष्टपविोदकाः ||१|| रूरग्रहे क्षणाच्चानप देर्े दोषााः समुद्धतााः |
मा नि ५४/१
 मसूरिका - संप्रान्ि

दून्िि दोि मसूि like

न्िदाि + आकृन्ि न्पड़क मसूरिका
दुष्ट िक्त on त्वक्

जियननत र्रीरे ऽनस्मि् दुष्टरक्तेि सङ्गतााः ||२||

मसरू ाकृनतसंस्थािााः नपडकााः स्युमशसरू रकााः | | मा नि ५४/२
 मसूरिका – पूविरूप
- ज्वर – fever
- कण्डू – itching
- गात्र भङ्गो – pain all over body
- अरनत – restlessness
- र्भ्म – giddiness
- त्वचा → र्ोथ – swelling and ववण्यश – discolouration
- िेत्र राग – reddishness of eyes

तासां पवू ं ज्वराः कण्डूगाश त्रभङ्गोऽरनतर्भ्शमाः ||३|| त्वनच र्ोथाः सववण्यो िेत्ररागश्च जायते |४|
मा नि ५४/३-४
 मसूरिका – भेद
दोिज िािग
ु ि

वातज नत्रदोषज त्वक्गत अनस्थगत

नपत्तज वात-नपत्तज रक्तगत मज्जागत
कफज कफ-वातज मांसगत र्ुरगत
रक्तज कफ-नपत्तज मे दोगत
(रोमाननतक)
 वािज मसूरिका
- वणश – blackish red in colour, rough texture, Severe pain,
- Hard on pressing the lesion, delayed suppuration
- Larger joints, bones and smaller joints→ pain
- Cough, tremors, restlessness, exhaustion,
- Dryness → palate, lips, tongue
- Thirst, anorexia

स्फोटााः श्यावारुणा रूक्षास्तीव्रवेदियाऽननवतााः ||४|| कनििानश्चरपाकाश्च भवनत्यनिलसम्भवााः|

सनध्यनस्थपवश णां भेदाः कासाः कम्पोऽरनताः क्लमाः ||५|| र्ोषस्ताल्वोष्ठनजह्वािां तष्ृ णा चारुनचसंयुता |६|
मा नि ५४/४-६
 न्पत्तज मसूरिका – िक्तज मसूरिका
- वणश –red at base and yellow at tip, rough texture, Severe burning and pain,
- Quick suppuration
- Diarrhoea, general malaise, burning sensation, thirst, loss of appetite
- Stomatitis, redness of eyes, fever.
- Aggressive and difficult to treat.

- रक्तज मसरू रका : similar to नपत्तज मसरू रका

रक्तााः पीतानसतााः स्फोटााः सदाहास्तीव्रवेदिााः ||६|| भवनत्यनचरपाकाश्च नपत्तकोपसमुद्भवााः |
नवड्भेदश्चाङ्गमदश श्च दाहस्तष्ृ णाऽरुनचस्तथा ||७|| मुखपाकोऽनक्षरागश्च ज्वरस्तीव्राः सुदारुणाः |८|
रक्तजायां भवनत्येते नवकारााः नपत्तलक्षणााः ||८|| |
मा नि ५४/६-८
 कफज मसूरिका
- excessive salivation, stiffness of body, headache, heaviness of body
- Nausea, loss of appetite, excessive sleep, stupor, laziness
- white, slimy texture, large size, itching, mild pain
- Slow suppuration.

कफप्रसेकाः स्तनमत्यं नर्रोरुग् गात्रगौरवम् | हृल्लासाः सारुनचनिश द्रा ा तनद्रा ालस्यसमननवतााः ||९||
श्वेतााः नस्िग्धा भर्
ृ ं स्थल
ू ााः कण्डूरा मनदवेदिााः | मसरू रकााः कफोत्थाश्च नचरपाकााः प्रकीनतश तााः ||१०||
मा नि ५४/९-१०
 िोमान्तिक/ कफन्पत्तज मसूरिका
- रोमाननतक → characterized by skin erruptions which arises at the root of hair
follicles with slight elevation →मसरू रकायााः प्रकारं रोमाननतकामाह
- वणश – red → रानगण्य इनत लोनहतााः
- दोष – कफ-नपत्तज
- लक्षण → कास, अरोचक
- पवू श रूप – ज्वर → ज्वरपनू वश का इनत ज्वरपवू श रूपााः

रोमकूपोनिनतसमा रानगण्याः कफनपत्तजााः | कासारोचकसंयुक्ता रोमानत्यो ज्वरपनू वश कााः

||१३||मा नि ५४

मसरू रकायााः प्रकारं रोमाननतकामाह– रोमकूपोनिनतसमा इत्यानद| रानगण्य इनत लोनहतााः,

ज्वरपनू वश का इनत ज्वरपवू श रूपााः||१३|| मधुकोर्
 सन्तिपािज मसूरिका
- वणश – blue in colour, flat, broad, depressed in centre, severe pain
- delayed suppuration, foul smelling large quantity discharge.
- Obstruction in throat, loss of taste, stiffness of body, delirium, restlessness
- Difficult to treat
- Also called as चमश नपडक

िीलानश्चनपटनवस्तीणाश मध्ये निम्िा महारुजााः | नचरपाकााः पनू तस्राावााः प्रभत

ू ााः सवश दोषजााः ||११||
कण्िरोधारुनचस्तम्भप्रलापारनतसंयुतााः | दुनश्चनकत्स्यााः समुनिष्टााः नपडकाश्चमश सनञ्तााः ||१२||
मा नि ५४/११-१२
 त्वक् - गि मसूरिका
- Skin erruptions resembling bubbles of water
- On breaking discharge think watery fluids.
- Mild symptoms of दोष

तोयबुद्बुदसङ्कार्ास्त्वग्गतास्तु मसरू रकााः | स्वल्पदोषााः प्रजायनते नभनिास्तोयं स्रावननत च ||१४||

मा नि ५४/१४
 िक्तगि मसूरिका
- Red in colour, quick suppuration, thin skin covering.
- Curable if do not have severely vitiated दोष.
- When pricked discharges blood.

रक्तस्था लोनहताकारााः र्ीघ्रपाकास्तिुत्वचाः | साध्या िात्यथश दुष्टाश्च नभनिा रक्तं स्रावननत च ||१५||
मा नि ५४/१५
 मांसगि मसूरिका
- Hard, unctuous, slow suppuration, covered with thick layer of skin.
- Pain all over body, thirst, itching, fever, restlessness.

मांसस्थााः कनििााः नस्िग्धानश्चरपाका घित्वचाः | गात्रर्ल

ू तषृ ाकण्डूज्वरारनतसमननवतााः ||१६||
मा नि ५४/१६
 मेदोगि मसूरिका
- Round in shape, soft, slightly elevated, large, unctous.
- High fever, painful, delusion, restlessness, distress
- Only few get relieved from it

मेदोजा मण्डलाकारा मदृ वाः नकनञचदुनितााः | घोरज्वरपरीताश्च स्थल

ू ााः नस्िग्धााः सवेदिााः ||१७||
सम्मोहारनतसनतापााः कनश्चदाभ्यो नवनिस्तरे त् |
मा नि ५४/१६-१८
 मज्जागि मसूरिका
- Lesion small in size, colour same as skin, flat or slightly elevated .
- Severe delusions, pain, restlessness.

क्षुद्रा ा गात्रसमा रूक्षानश्चनपटााः नकनञचदुनितााः ||१८||

मज्जोत्था भर्ृ सम्मोहवेदिारनतसंयुतााः |
मा नि ५४/१८
 अन्थिगि मसूरिका
- Cutting pain in ममश → leads to death of individual quickly
- The bones appear like multiple bees have burrowed holes or pain as if
being stung by the bees in the bones.

निनदननत ममश धामानि प्राणािार्ु हरननत नह ||१९||

र्भ्मरे णेव नवद्धानि कुवश नत्यस्थीनि सवश ताः |
मा नि ५४/१९
 शक्र
ु गि मसूरिका
- Lesions which are पक्व, unctuous, small in size, severe pain.
- Person feels as if covered by wet leather, restlessness, delusion, burning
sensation, insanity
- Even though the symptoms are explained→ patient dies quickly or would
not survive this.

पक्वाभााः नपडकााः नस्िग्धााः सक्ष्ू माश्चात्यथश वेदिााः ||२०|| स्तनमत्यारनतसम्मोहदाहोनमादसमननवतााः |

र्ुरजायां मसय ू ां तु लक्षणानि भवननत नह ||२१|| निनदश ष्टं केवलं नच्ं ृशश्यते ि तु जीनवतम् |
मा नि ५४/२०-२१
 मसूरिका साध्यासाध्यिा
- धातुगत मसरू रका are always associated with दोष → hence will have features of
increased दोष
सख
ु साध्य कृच्छ्र साध्य असाध्य
त्वग्गता वातज सननिपातज
रक्तगत वात-नपत्तज
नपत्तज ्े ष्म-वातज
्े ष्मज
्े ष्म-नपत्तज

दोषनमश्रास्तु सप्तता द्रा ष्टव्या दोषलक्षणाः ||२२||त्वग्गता रक्तजाश्चव नपत्तजााः ्े ष्मजास्तथा |

्े ष्मनपत्तकृताश्चव सुखसाध्या मसरू रकााः ||२३||वातजा वातनपत्तोत्थााः ्े ष्मवातकृताश्च यााः |
कृच्रसाध्यतमास्तस्माद्त्िादेता उपाचरे त् ||२४|| असाध्यााः सननिपातोत्थास्तासां वक्ष्यानम लक्षणम् |
मा नि ५४/२२-२४
 मसूरिका साध्यासाध्यिा
Cough Fainting Produces sounds in throat while breathing
Hiccough Thirst
Metabolic/ diabetes Burning sensation
High fever Excessive curvature of body
Delirium Bleeding from mouth, nose and eyes
restlessness Breathes with difficulty and pain

- If these symptoms are seen – should not be administered with medications

कासो नहक्का प्रमेहश्च ज्वरस्तीव्राः सुदारुणाः | प्रलापश्चारनतमश ि ू ाश तष्ृ णा दाहोऽनतघणू श ता ||२७||

मुखेि प्रस्रावेद्रा क्तं तथा घ्राणेि चक्षुषा | कण्िे घुघश ुरकं कृत्वा श्वनसत्यत्यथश वेदिम् ||२८||
मसरू रकानभभत
ू स्य यस्यतानि नभषग्वराः | लक्षणानि च ृशश्यनते ि दद्ादत्र भेषजम् ||२९|| मा नि ५४/२७-
२९
 मसूरिका साध्यासाध्यिा

- Shallow breathing or expiration through nose.

- Severe thirst will die soon
- वात is severely aggravated

मसरू रकानभभत
ू ो यो भर्
ृ ं घ्राणेि निाःश्वसेत् | स भर्
ृ ं त्यजनत प्राणांस्तषृ ातो वायुदूनषताः ||३०||
मा नि ५४/३०
 मसूरिका उपद्रव

• At the end of मसरू रका if patient develops following:

▪ Swelling at elbow, wrist, shoulder joints incurable

मसरू रकानते र्ोथाः स्यात् कूपश रे मनणबनधके | तथांऽसफलके चानप दुनश्चनकत्स्याः सुदारुणाः ||३१||
मा नि ५४/३१
 मसूरिका - संप्रान्ि घटक
दोष कफ नपत्तज नत्रदोष उद्भव स्थाि आमार्य
दूष्य धातु – रस, रक्त व्यक्त स्थाि त्वक्
उपधातु – त्वक्
सञचार स्थाि त्वक्
र्ारीररक मला – पुरीष
धातु मल – कफ, नपत्त, लनसका अनधष्ठाि त्वक्
अनग्ि जिरानग्ि, धातु अनग्ि प्रभाव साध्य – त्वक्, रक्त, नपत्तज
कफज, कफ-नपत्तज
अनग्ि दुनष्ट मनद अनग्ि
कृच्र साध्य – वातज, वात-
आम अनग्िजनय नपत्तज, कफ-वातज
स्राोतस् रसवह, रक्तवह असाध्य – सननिपातज
स्राोतोदुनष्ट सँग स्वभाव आर्ुकरी
रोगमागश बाह्य
रोग भेद दोषज- ८
धातुगत – ७