ՀՐԱՊԱՐԱԿՈԻՄՆԾՐ ПУБЛИКАЦИИ

«ԱՇԽԱՐՀԱՑՈՅՑԻ» ՍԿԶԲՆԱԿԱՆ ԲՆԱԳՐԻ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՄԱՆ ՓՈՐ2

Վաղուց կարիք է զգացվում ({Աշխարհացոյցի* քննական բնագրի հրապարակման, որը մեգ

հասել է ընդարձակ՝ և համառոտ2 խմբագրություններով։
«ԱշխարՀաչյոյցը» հանգիսացել է տիեզերագիտության և աշխարհագրության ձեոնարկ, որին
կից եղել է քարտեզների հայերեն ժո ղովածու-ատլաս։ Հայկական մշակույթի այս եզակի հու՛-
շարձանը կազմվել է շուրջ 591—610 թթ՛ միջև։ Մեզ հասած ընգարձակ և համառոտ բնագրերը
հանգիսանում են այգ քարտեզները նկարագրող աշխատություն։
аԱշխարհացոյցիյ> հեղինակի անունը հայտնի չէ։ Իբրև աշխարհագրության ձեոնարկ այգ
երկը դասավանդվել է միջնադարյան Հայաստանի դպրոցներում՝ Մովսես Խո ր են ա ցու в Հայոց
պատմութեանս և Անանիա Շիրակացոլ մաթեմատիկական ու տիեզերագիտական աշխա տու-
թյունների հետ և, սովորաբար, կցված է եղել դրանց։ Ուստի մեզ հասած ձեռագրերի մի մասում
бԱշխարհացոյցիл հեղինակ է համարվում Մովսես Խորենացին3, իսկ մյուսներում՝ Անանիա
Շիրակացին^Հ Համեմատական ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այն իր կառուցվածքով
հետևում է հույն աշխարհագիր Կլավդիոս Պտղոմեոսի (մ* թ. 83—161) сԱշխարհագրության
ձեռնարկին»՝*, մի զգալի չափով լինելով վերջինիս համառոտ շարադրությունը։
VԱշխարհացոյցիл հեղինակը հունաբան դպրոցի ականավոր և առաջադեմ ներկայացուցիչ-
ներից է, հետևում է հելլենիստական ժամանակաշրջանի տիեզերագիտական հայացքներին։ Նա
երկերը պատկերացնում է գնդաձև և զարգացնում է երկրակենտրոն (գեոցենտրիկ) տեսությունը՝
տալով գլոբուսը և աշխարհի քարտեզը կազմ ելու տարրերը։ Երկրի միջօրեականը տրվում է ըստ
հույն աշխարհագիր էրատոսթենեսի (մ. թ. ւ.. 2 8 2 ֊ 2 0 2 ) ։ ՀԼ ղիս ակը մաթեմատիկական հաշիվ-
ներով կառուցել է աստիճանացանց, որի մեք տրված է այն ժամանակ հայտնի աշխարհը («բնա-
կեալ երկիրը}՝ ՝ <г օյկո ւմենես֊ն)։ Վերջին и ընդգրկում է Արևելյան կիսագնդի հյուսիսային մասը,
որը բաժանված է յոթ կլիմայական գոտին երի <гնահանգների»։
<ГԱշխարհացոյցըյ> բաղկացած է հետևյալ մասերից. «Հա սարա կա խաւս ութիւն յ>, ներածական,
ուր տրվում է տիեզերագիտությունը և երկրի, որպես մոլորակի, նկարագրությունը։
Ներածականից հետո սկսվում է բուն մասը՝ բաղկացած երկու բաժիններից։ Աոաջին բաժինը
կոչվում է «Աշխարհագիրշ> կամ <гԱշխարհագրութիւնо և պարունակում է աշխարհի քարտեզա-
գրական նկարագրությունը, որի հիման Վրա կազմվել է աշխարհի քարտեզը՝ «гԱշխարհացոյց
քարտեզ տիեզերացյ>։ Այս բաժնում հասարակածի նկարագրությունից հետո տրվում է ջրագրու-
թյունը, օվկիանոսի (Ատլանտ յան օվկիանոս) և երեք հիմնական ծովերի՝ Հնդկական (Հնդկական

А. Տ о ս к г у, О ё о ^ г а р Ы е с!е МЯБе с!е Согёпе (ГаргёБ Р ю 1 ё т ё е . Тех1е агшё-

1

гпеп, ԱՁճւսէ еп к а и ^ э е 1е Р. Агэёпе Боикгу. Уешэе, 1881.

Այս աշխատության կցված հայերեն ընդարձակ բնագիրը վերնագրված է շԱշխարհացոյց
Մովսեսի Խորենացւոյ յաւելուածովք նախնեացօ, Վենետիկ, 1881 (պարունակում է 46 էջ)։
2 К. П. П а т к а н о в , Армянская география VII века, СПб, 1877՛ Սրան կցված
հայերեն համառոտ -բնագիրը վերնագրված է «Աշխարհացոյց է գարու» և կազմում է 26 էջ։ яԱշ-
խարհացոյցի2) համառոտ բնագրի վերջին հրապարակումը ըստ Մաշտոցի անվ. Մատենադարանի
Л? 582 ձեռագրի, պրոֆ. Ա. Գ. Աբրահամյանի կողմից <гԱնանիա Շիրակացոլ մատենագրությո։-
նը» գրքում Շիրակացոլ <ГԱշխարհացոյցըյ> վերնագրով (Երևան, 1944, էջ 336—354, XXIII)։
Վերջինս ունի ուշադրության արժանի տարընթերցվածներ, որ մենք օգտագործել ենք սույն բնա-
գիրը հրատարակելիս։
§ Տե՜ս ծան. 1։
1 Տե՛ս ծան. 2։
Տե՛ս С. Т. В р е м я и, „Ашхарацуйц* (Армянская география VII века) — выдаю-
5

щийся памятник географии и картографии древнего мира, ՀՍՍՀ ԳԱ *Լր»՚րեր* Հաս.

գիա., 1968, № 5, էջ 43—601
14 Հա&զես, № 4
Հ10 Հրապարակումներ

օվկիանոս), Հունական (Միջերկրական ծովը Պոնտոսի՝ Սև ծովի հետ միասին) և Կասպից ծովի
նկարագրությունը՝ նրանց մեջ թափվող հիմնական գետերով և կղզիներով։ Ցամաքի և ջրի աոըն֊
չակցությոլնների հարցում «Աշխարհացոյցիս հեղինակը հետևում է Պտղոմևոսին, այսինքն
կողմնակից է ցամաքային տեսության։ Հրագրությանը հաջո րգում է մայրցամաքի նկարագրու՛-
թյունը, որը բաժանվում է երեք հատվածի՝ «Եվրոպաս, «Լիբիա» (Աֆրիկա) և «Ասիա»։ «Աշխար ֊
Հա գրի» հիմնական ա ղբյուրն է (մանավանդ երկրորդ մասում) Պապպոս Աղեքսանդրացոլ «Երկ-
րագրությունը» (ХюрО'урЯСр'-Я 01Х0и[АЕV 1%Т])ь, Արը մեղ չի հասել, սակայն երկի այս մասից դա-
տելով, այն եղել կ ըստ Պտղոմեոսի տվյալների կազմած աշխարհի քարտեզի նկարագրությունը։
Մեգ հայտնի է, որ Պտղոմեոսի նյութերի վրտ հենվելով՝ այդպիսի քարտեզ կազմել է /// դարի
հեղինակ Ագաթոդեմոն Աղեք и ան դրա ցին, մենք որոշ հիմքեր ունենք ենթադրելու, որ թերևս
Պ ապպոս Աղեքսանգրացին նույն Ագաթոդեմոն Աղեքսանդրա ցին է։ Այդ ցույց կտան հետագա
պրպտումները' է

Երկրորդ բաժինը «Երկրագրութիւնը», նկարագրում է աոանձին երկրամասերը ըստ մայր-

ցամաքների՝ հետևելով Պտղոմեոսի «ԵրկրաղրութւաՆս հաջորդականությանը.
«Առաջին հատածն», այսինքն Եվրոպայի մայրցամաքը, ապա «Երկրորդ հատածն աշխարհիս»,
այսինքն Աֆրիկան՝ «Լիբիան»։ Սրան հետևում է «Երրորդ հատածի»՝ Ասիայի մայրցամաքի
նկարագրությունը ըստ առանձին ռեգիոնների։

Հայաստանից և նրան շրջապատող երկրներից դուրս գտնվող երկրամասերին վերաբերող

բաժինները հիմնականում հանդիսանում են Պտղոմեոսի աշխատության համապատասխան գլուխ-
ների Համ առոտ շարադրանքը, որոնք ունեցել են առանձին քարտեզներ դարձյալ կազմված Պտղո-
մե ոսի քարտեզների հիման վրա։ «Աշխարհացոյցի» հեղինակը Պտղոմեոսի երկը հագեցնում է նոր
նյութերով և համապատասխանեցնում իր ժամանակաշրջան/ւն: Գիտության համար նոր խոսք
է Մեծ Հայքի, Վրաց աշխարհի, Աղվանքի, Պարսից աշխար Հիг8 մասամբ և Կողքիսի, Հյուսիսային
Կովկասի («Ասիական Սարմատիա» ) և Փոքր Ասիայի («Միջերկրեայք»), Միջագետքի ու Ասո-
րիքի և, նույնիսկ, Հյուսիսային Աֆրիկա յի ծովեզր յա մասի նկարագրությունը, որոնց նվիրված
է «Աշխարհացոյցի» բնագրի մեծ մասը։ Նշված երկրամասերի պտղոմեոսյան նկարագրությունը
չի բավարար ել հ եղինակին, և նա դիմել է այլ աղբյուրների։

Բնագրի հետազոտությունից երևում կ, որ աշխարհի մեզ չհասած ատլասը պարունակել է

շուրջ- 15 քարտեզ, որոնք են.

1) «Աշխարհացոյց քարտեզ տիեզերաց», որը եղել է բոլոր քարտեզների հանրագումարը9/

Հեղինակը ղեկավարվել է Պ ապպոս Աղեքսանդրացոլ (թերևս նույն Ագաթոդեմոնի ) աշխարհի
քարտեզով։

2) Արևմտյան Հռոմեական կայսրության եվրո պա կան մ ասր։

3) Արևելյան Հռոմեական կայսրության եվյւո պա կան մասը։
4) Լիբիա (Աֆրիկա) — Պտղոմեոսի Լիբիայի չորս քարտեզների Հա Տառո տութ • ունը։
5) «Միջերկր եայք» (Փոքր Ասիա)։
6) «Աշխարհն Ասիոյ Սարմատացւոց» (Հյուսիսային Կովկաս) ։
7) Կողքիս-֊Վիրք — Ադուանք֊֊Մեծ Հայք, որ համապատասխանում կ Պ տղոմեոսի «Ասիա յի
երրորդ քարտեզին», սակայն տրված է բոլորովին նոր բովանդակությամբ, ընդարձակ ու ման-
րամասն շարադրանքովЮ»

6 Պ ապպոս Աղեքսանդրացոլ մասին տե՛՛ս Л. Р I Տ С ե в Г, Р а р р и в Ա Ո ճ (Ив Р Ы е Г П а и Б к а Г -

1еп. „2էտշհւ\ ճ. О е в е П в с Ь . ք. ЕгсЗкипйе г и В е г П п " , 1919, Տ . 3 3 6 — 3 5 8 .

7 С. Т. Е р е м я н, Д р е в н е а р МЯНСКИИ атлас мира—«Ашхарацуйц». Ас1е$
ճս X I е с о п ^ г ё Б 1гиегпаИопа1 (ПНБКЯге Ճ Ը Տ зс^епсез, IV, О а э о И п е и т , 1968, է չ 192.
յ . М а г Զ Ս а г է, Е г а п З а Ь г п а с Ь с!ег
8 О ё о ^ г а р Ы е ՃՑՏ РБ. МОБСБ Хогепас!, ВегПп,
1901, թՅտտւա.
9 Չշվաթել Ք. Պ. Պատկանյանի մոտ հրատարակված Պտղոմեոսի քարտեզի հետ։ Տե՛ս
ծան. 2։

Ս. Տ. Ե ր ե մ յ ա ն, Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի (փորձ VII դարի հայկական

քարտեզի վերակազմության, ժամանակակից քարտեզագրական հիմքի վրա), Երևան, 1963,
ԲՅտտւա: Տես նաև՝ Տ, Т. Е г е ա 1 а ո, РЫету'э яШгд Мар օք А 5 1 а а а п й §1е .АЭДа-
гЬасоус" (XXVII ШегпаШша! С о п ^ г е Б Э օք Ог1еп|а11$(8< Р а р е г э Ьу Пае Ս Տ Տ Տ с!е!е^а-
.է!օո), МОБСОУУ, 1 9 6 7 , 1—12.

/
 «Աշխարհացոյցիյ> սկզբնական բնագրի վերականգնման փորձ 211

8) «Ասորիք, Հրէաստան, Ապառաժն Արաբիա, Միջագետք, Անապատ Արաբիա, Ար արիա՝

Եւգեմոն, որ է Երջանիկ, Աշխարհ բաբելացւոցյ)։
9) «Աշխարհացոյց Պարսիցл ( «Երանշահր» )— Սասանյան Իրանի քարտեզ։
10) Երանի արևելյան մասը։
11) Սկիւթիա (Միջին Ասիա)։
12) Հնդկաստան։
13) Տապրոբանիա (Ցեյլոն)։
14) ճենաստան (Չինաստան)։
15) Սինէացւոց աշխարհ (Հնդկաչին) 11 Հ
<ГԱշխարհացոյցի» ուսումնասիրությունը, ա յդպիսով, վկա յում է, որ վաղ միջնադարյան-
Հայաստանում գոյություն է ունեցել զարգացած քարտեզագրություն, որը նախորդել է արաբա֊
կան քարտեզագրությանը։
Ներկա հրապարակումը իր հիմքում ունի «Աշխարհացոյցի» ընդարձակ խմբա գրությունը^
որը լրացվում է համառոտ խմբագրության Ք. Պ. Պ ատկան յանի և Ա. 9՝. Աբրահամյանի
հրատարակություններով։ Ցավոք սրտի, Ա. Սուքրյանի կողմից հրատարակված ընդարձակ խըմ-
բա դրության առայժմ մեզ հայտնի միակ օրինակը զերծ չէ թերությունն երից ։ Այն ունի վրիպակ-
ներ և սխալ ընթերցումներ, իսկ տեղ-տեղ պակասում են ամբողջ հատվածներ։ Ըստ երևույթին,
մեզ հասած ընդարձակ օրինակում պակասում են որոշ էջեր։ Սակայն Պտղոմեոսի աշխատության
և «Աշխարհացոյցի» բնագրերի համեմատության շնորհիվի մենք հնարավորություն ունենք-
ուղղելու ոչ միայն հետագայում արտագրողների կողմից աղավաղված հատուկ անունները, այլև
որոշ չափով գաղափար կազմ ելու, թե ինչն է պակասում «Աշէսարհացո յցում »։ Մենք աշխատել
ենք հնարավորության սահ մանն երում վերականգնել նախնական բնագիրը. ներկա հրապարա-
կումը այդ աշխատության սկզբնօրինակը վերականգնելու առաջին փորձն է։
Սկզբնական բնագրի վերականգնման աշխատանքը ցույց է տալիս, որ համառոտ խմբա-
գրությունը, որը մեզ հասել է բազմաթիվ ձեռագրերով, հանդիսանում է պարզապես ընդարձակ
օրինակի համառոտ շարադրությունը, որտեղ պահպանվել են ընդարձակ օրինակի ամբողջական
Հատվածներ, ուստի տեղ-տեղ մենք վերականգնվող նախնական բնագիրը լրացնում ենք այդ
հատվածներով։ Հ
՛Ներկա հրապարակմանը կցվում է մեր կողմից վերականգնված <ւԱշխարհատող Եւրոպիոյ»
քարտեզը։
Հրապարակվող բնագիրը, ինչպես նշեցինք, հիմնված է ընդարձակ խմբագրության Ա. Ս ուօ-
րիի հրատարակության։ Համառոտ բնագրից վերցրած բառերն ու նախադասությունները զետե-
ղում ենք կա՛մ կլ ր
ո փակագծերում, կա՛մ նշում ծանոթագրության մեջ։ Մեր կողմից արված
ուղղումները տրված են անկյունավոր փակագծերում։ Աստվածաշնչից մուծված հավելումն երր,
որ շարված են շւլաւոաււուլ, ինչպես և այլ կարգի ընդմիջարկումները, նշված են ծանոթագրու-
թյամբ։
Այս հրապարակումը նպատակ ունի դյուրացնելու աղբյուրագետի աշխատանքը բոլոր ձե--
ոա գրերի հիման վրա «Աշիւարհացոյցի» քնն ական-հա մ եմ ա տա կան բնագիր կազմելու գործում։-

ՀԱՄԱՌ Ո Տ ԱԳՐ Ո Ի ԹՅ Ո ԻՆՆԵ Ր

Տ - Ա՛ Սո լք ր յանի հրատարակած ընդարձակ խմբագրության հայերեն բնագիրը։

Р-— Ք. Պ. Պ ատկան յանի հրատարակած համառոտ խմբագրության հայերեն բնագիրը։
А— Ա՛ 9՝՛ Աբրահամ յանի հրատարակած համառոտ խմբագրության բնագիրը։

ՀՍՍՀ ԳԱ ա կ ա դ ե մ ի կ ո ս II. Տ . ԵՐԵՄՅԱե-

Տե՛ս Ս. Տ. Եր ե մ յ ա ն, Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյցի», էջ 16։

12 Մեր ձեռքի տակ ունեցել ենք՝ С 1 а ս ժ 11 Р է о 1 е ա а е 1 О е о § г а р Ы а , ес1. Саго1и8

МйИегиБ. \/օ1սաւոստ р п п п , рагэ ргппа ( Ր Յ Ո Տ Ո Տ , 1883), рагэ Бес и ոճ а ( Ր Յ Ո Տ Ո Տ , 1901),.
С 1 а и ժ 11 Р է о 1 е т а е 1 О е о д г а р Ы а , ес1. Саго1иБ РгМепсиБ А и ^ и Б ^ э ИоЬЬе, էէ. I.
(Ыр$1ае, 1843), II (1лрз1ае, 1845), III (Ыр$1ае. 1845). Ստորև բերվող բնագրում բոլոր•
հունարեն ծանոթագրությունները Պ տղոմեոսի նշված հրատարակություններից են։
14*
❁
212 Հր սյպարակու մներ

ԱՇԽԱՐՀԱՑՈՅՑ

[Ա. Լ ա ս ա г ա կ ա |ս Ш I ս Ո I р ի I ն]

ՅԱ ստոլածաշոլնչ գիրս ոչ գտանքւ կատարեալ գիտութիւն աշխարհաց որ-

պիսութեանդ, այլ դոյզն ինչ դուն ուրեք, և այն դժուարահաս և տաժանելիք,
վասն որոյ հարկալորիմք ձեռնարկել յարտաքինսն, որք զաշխարհագրութիւն
յարմարեցին ի ճանապարհորդութենէ և. ի նաւարկութենէ, և ստուգեցին յ երկ-
րաչափ ութեն է։ Եւ ինքն երկրաչափութիւնն գտաւ յաս տ եղաբաշխ ո լթենէ^։ Քան-
զի ուշ եդեալ առաջինքն3 խոկայինթէ որ տեղիք երկրի րնդ որովք իցեն
կարգեալ մասամբք® յերկնային բոլորակին։ Եւ զմեծութիւնն տուընջեան և գի-
շերոյն և զոր ի վերայ երկրի և զոր ի ներքոյ երկրի՝ միշտ բերելովք յայտնեն։
Եւ զբնակութիւն մարդկան, ի մէջալրեական գծեն զդիրսն առնելով ասպարի-
սական չափով, րստ նաւարկութեան և ըստ ճանապարհորդութեան իմացեալ
զկայանսն և զփոփոխեալսն, և զ ս ՚ յ չ այլուր այլապէս երևեալն'։
Քանզի, որ® ի վերայ Այրեցածին բերին կենդանատեսակքն, ամենեքեան9
մտանեն և ծագեն, բայց Փոքր Արջն գեր ի վերոյ կացեալ լինի երկրի, ի հիւսի֊
սայն կողմանսն ասպարիսաւք հինգ հարիւր և երկու հինգերակալք։ Եւ անդեն
զյուլիս կղզի որ մեկնէ զհ իլս ի и ա կան ա ցն անց" և զծանոլցելոյ'2 երկրիս իբրև
զգետ րստ 13 լայնութեանն չափ^ վաթսուն և երեք և եալթն 15 և տասն մա-
սամբքն, որպէս [Д] միջալրէական շրջանակն երեք հարիւր և վաթսուն են, այ-
սինքն^ երեք բիւրովք են հինդ հարիւր և հազարաւք ասպարիսաց, մասին հինգ
հարիւր չափուց ասպարիսաց մերձ շուրջս ունելոլթեամբ^։
Իսկ հարաւայինն խոնարհի ի սուզականն, և այլակերպ զայլսն երևեցոլ-
ցանեն։ Որպէս Ղիոդորոս Ս ամ իաց ի ասէգՀնդկաց, եթէ ի Լիմեռիկոնն նաւե-
լով յերկիրն՝20 ունելով զՏալրոն (այսինքն՝ Ցուլն ) միջներկնեայ. և զՊղալդա
(այսինքն՝ բազմաստեղքն) ընդ մէջ Կեռեայ21» Իսկ յԱզանիա22 նաւելով առ
Միջերկրականն, զԿանաբուս աստղ, որ է Իպպոս ի նոցանէ երևեալ, և ի մէջ
նոցա Ապռիկոն հնչական23 և այլ բազում ինչ ասացեալ։ Ել Ցամաքեալ գալ֊
տին, բերելով ընդ մէջ2^ տիեզերականին, առ Եթովպացւոց2® ճանապարհորդու-
թեանն յԱգիսիմբայ աշխարհէն, և ցՊռասոն ծայր րնդ ձմեռնային շաւղովն
յաներևականն և ի սուզականն կոյս:

[Ա. Յաղագս եւթն նահանգացն երկրիս]

Քանզի յեալթն նահանգացն զառաջինն [»"/» ընդ Մերոէ,] տուեալ է ընդ

հարաւոյ՝ [ի հիւսիսայինք միջա լրէա կան գծին, [ժամս ունելով երեքտասան] և
զայլ ևս 1 զվեցն ի նմանէ յԱրջնկոյս » 2 Եւ է այսպէս » 3 Երկրորդն րնդ Սիենիս
ժամս ունելով երեքտասան և կէս։ Իսկ երրորդն ընդ Աղեքսանդրիա, կիսաժա֊

1 РА' 2 Տ' 3 РА» 4 խոկացին տ« 5 РА» 6 գիշերացն БА» 7 Տե՛ս Տ, էշ Տ,

էշ 336-337, 8 РА. О РА» 10 Ա ւանգեն рА < 11 ձիք РА' /2 ծանոլցանելոյ А*
13 ղղրըսս, Տ. 14 Р՛ 15 (կամ ութսուն և եւթն) Р, 1в Р. 17 Р. 18 և երեք թիս

ԲէլՐոՎք ե վեց Հաղարե կալք մասամբ Հինգ Հարիւր չափուց ասսլարիսաց մեծ շոլր9ոլ.նո-
ղութեամբ А< Տե՛ս Р, էշ 2, Հան. 1, 19 պատմէ Р, 20 թՏւ 41 А Կիսեայ, Р բերում է
Պտղոմեոսին Համընկնող բաոերը՝ Т7р ПХе!Я02 Х<1Ха (АЕОТ)У ТТ|М Кера(яЧ. 22 ղՏալիա А«
23 Ասլռէկիկ ոն Հնչական Р( Ասչոոտիկոն Հնչական А' 24 ընգգէմ ЗА' 25 բնագրում
օգտագործվում է այս անվան երկու ձև՝ էԵթովսլիաՅ և էԵթԷովպիայ։
ԱԱ1 Р. 2 յաոաշնային կոյս А» 3 А» 4 Սիւնիս Տճ>
 21.5
«Աշխարհացոյցի}) սկզբնական բնագրի վերականգնման փորձ

մալ յառաջ մատուցեալ, որպէս և ամենայնք։ Չորրորդն՝ ընդ Ռոդոս՝ որ է միջին

նահանգացն և կարևոր ի համաչափութիւնս ըստ գնդական յայտնութեանցն,
իսկ ի հինգերորդն՝ րնդ Հռոմկ Վեցերորդն՝ ընդ Կ ո и տ ան դն ո լպ ա լլի и, [ժամս
•ունելով հնգետասան և մէկ քառորդ]։ Եւթներորդն՝ ընդ Սկիլթիա [ժամս ունելով
Վեշտասան]ւ Ել ամենայն աշխարհ[ս], որ ըստ դոցին դասեց ան։

[Р. Յաղագս տիեղեոսց ստորագրութեան]

Յոր и նախ առնելի է, զտի եզերաց ստորագրութիւնս նմանութեամբ գըն֊
դա կան պատ կերին, և ապա ձևեալ ըստ նմանութեանն, երկրորդ զըն-
դալն աստ եղականաւ, զկէս շրջանակին մեծի, ունելով հարիւր ութսուն՝
[ւ/աւ/Ь] բնակութեան մարդկան. և զվերաչափութիւնն առնելով ժամադիտա-
կանաւն, ի ձեռն [արանց\ երևեցելոց աստռոլաբոն և иկիւթռոն գործարանացն,
բայց կարևոր է դիոպտռայ առ ի ցամաքաչափութիւն։
սկ Եպարքոս զքաղաքս ծովական չափով ալանդեաց, և զլուսնի պա֊
•կա սոլ թիւն յՍ, ռբիլլայ ութ ժամ ալանդեալ, ի Կարքեդոն երկոտասան արժա-
նաւոր ե ա լւ Բայց Մառին Տիւռեսացի յերկրական բոլորակէն ոլղղեալ որչափ
կարէ ցուցանել ժամադիտակն, առնէ զտիեզերագրութիւն ըստ ճանապարհակ-
ցութեանն < 3 (Որպէս Պտղոմէոս Կղալդէոս չափեալ աս պա րի զա լք զամենայն
բնակութիւն մարդկան երկայնութեամբ՝ յարևմ տից սկիզբն արարեալ, որ է
Ծով Անծանալթ Ո վկիանո и ի ի ծայրէ Սպանիա աշխարհին մինչև յարևելս յեզր
Սինէացլոց աշխարհին Անծանալթ երկրի՝ մասունս հարիւր ութսուն։ Սոյնպէս
•և լայնութեան սկիզբն արարեալ յԱյրեալ գալտեալն՝ չափեալ զհիլսիսի
ձանալթ ծով և երկիր՝ մասունս վաթսուն և երիս։ Եւ դարձեալ յԱյրեալ գալտլոյն
ի հարաւկոյս չափեալյԱնծանաւթ երկիր՝ մասունս եւթն և տասն, որպէս՝
զի լինել ամենայն լայնութեանն մասունս ութսուն։ Եւ առաւել յարտաքս կոյս
քան զայն չէ ուրուք զեզր երկրի տեսեալ և կամ գիտացեսւլ, որպէս ասէ Պտղո-
մէոս. այլ Անծանալթ կոչի երկիր և Ովկիանոս։ Յորոյ ինքնագիր բոլորակին
տիեզերագրոլթեանցն առեալ Պ ապա յ Աղեքս ան դրա ցլո յ համառալտաբար երկ-
րագրութեամբ, յորմէ մեր և այլ՛ ծայրաքաղ արարեալ գրեցաք զմեծամեծսն
և զնշանաւորսն միայն, և զչափս որչափոլթեանցն ոչ ըստ յատակի երկրի,
այլ ըստ կատարաց® յարաբարձր լերանց տեսութեանց У րնդ ալդս անցանե-
լով, ի ձեռն գործարանաց, նկատ ելով զնշոյլս արեգական և Լուսնի և աստեղաց
ըստ անցն իւր եւթն նահանգացն փոփոխման սահմանաց..Հ։ .

[՛հ. Յաղագս չափուց]

Եւ չափն է մասն. և է մասն ասի հինգ հարիւր ասպարէզ, և ասպարէզն է
հեռագնացոլթեամբ՝^ այսինքն է՝ վտաւան մի։ Ել է ասպարէզն ըստ ալդաչա-

ԱԲ 1 հ երեք Д' 2 պակասում են բառեր կամ նախադասություններ։ 3 Այս հատվածը բացա-

կայում է РА' 4 բացակայում է նախադասության սկիզբը։ 5 А' 6 А< 7 Փակ ա գծեր ում տրված՝
հատվածը չկա ընգարձակ բնագրում և բերում ենք համառոտ բնագրից Р А * 8 Այնուհետև սկսվում
է նոր պարբերություն. ծԵլ սահման է բան կարճարաւտ յայտնիչ բնութեան ենթակայ իրացն,
որ զիւրն ի ներքս փակէ, և զայլոցն ի բաց որոշէ»։ Այս հատվածը կապ չունի <гԱշխարհա՛-
ցոյցի]) բուն բնագրի հետ և վերցված է Ղավիթ Անհաղթի աշխատությունից, ուստի բաց ենք
թողնում իբրե. օտարամուտ տարր և շարունակում բնագիրը, որը այս մասում պակասավոր է
և թերի I
ԱԳ \հե ոակացութիլն А, հեռակցութիւն Տ'
214 Հրապարակումն եր

փութեան քայլս հարիւր եաւթն^ և քայլն [(] վեց ոտն, և ոտն վեշտասան,
մատն. և լինի ասպարէզն վեց հարիւր քառասուն և երեք ոտն միով պակաս։
Ել մղոնն է եաւթն ասպարէզ։ Իսկ պարսիցն՝ ասպարիզաց* ասպարէզն է
հարիւր քառասուն և չորս* քայլ։ Եւ մղոնն է եաւթն ասպարէզ, որպէս զի լինել*
գետնաչափութեամբ մղոնն** հազար քայլ, և հրասախն՜' է երեք մղոն։ Բայց-
աւդաչաւիութեամր® է մասն հինգ հարիւր ասպարէզ ի լայնն երկրաչափութեան,
և նոյն չափ յերկայնն* չորեքկուսի, որպէսզի լինել մասինն եաւթանասուն և՛
մի մղոն, և չորեակ եաւթնեակ է քսան և ութ™։

[Դ. Յաղագս չափման տիեղերսւց]

Արգ այս չափովս՚ չափեցին զերկիր և զծով, սկսեալ յԱյրեալ գալտւոյնճ

զոր կոչեն միջաւրէական գիծ՜, յոր ում ոչ ինչ բուսան ի յաղագս միշտ յաճախ ե-
լոյ րնգ նմա^ արեգականն, րեգ այն գնալոյ յեղանակէն յամառնային և
զճեղանակսն ձմեռնային փոփոխեալ և անդրէն վերադառնայ։ Վասն որոյ
ասացին զա րե գա կն շատ փոքրագոյն^, քան զերկիրս զայս էին ել*, քանզի վաթ-
սուն և վեց մասն ասեն լինել չափ® զա ր ե գա կան , զերկուս նահանգսն ասելով
զբովանդակութիւն արեգական, այսինքն ա լթևան и քառասուն, յորմէ րստ
հեղման շողոյն նրբացելոյ բո րբո քութեան ճ ասացին գԱյրեցական գա լտ լոյն/
Եւ աստի անտի նորա զՈվկիանոս րնդմիջելով զնա ի բնակութենէն և ի հա-
րաւային 7 կիսագնդէն, զոր Ընդդէմ երկիր կոչեցին՝ բնակելոյ երկրիս մեծու-
թեամբ} ոչ րստ սմա, այլ րստ Հիւսիսային կիսագնդին, զոր կոչեն 4՝աւսա ց եալ։
՛ք՛՛անզի (ի) նմա ասացին փոքրագոյն գծագրեալ, վասն անձուկ գոլոյ բոլորակին
և րնդդէմ նա, նմանապէս նորին ի հարաւային եզրն, զոր կոչեն Ցամաքեալ։

[Ե. Յաղագս ծովու և ցամաքի]

Ել ոչ միայն ղԱյրեցեալ գաւտեաւն ասեն զՈվկիանոսայլ և զամենայն

իսկ 2 աշխարհալ շուրջ ասեն բնակեալ, զոր և Կոստանդիանոս Անտիոքացի ի
Քրիստոնէական Տեղագրութեան, որ ասաց ղՏապաննանցանելոյ յԱրևելեան
երկրէն առ մեզ ի մ էշս կոյս*։ Րայց Պ տ զո մ էո ս՝ որո յ արք բազմաշրջութեամբ
զամենայն երկիրէ չափեցինոչ ասեն շուրջ էի^ել զՈվկիանոս7, այլ իմի կող-
մանէ յանկեան հիւսիսոյ յարևմտից, և տարածի րնդ հիւսիսի յարևելս կոյս
յերկուցն մասանցն մասն մի. և րնդ արևմուտи ի հարալ կոյս՝ ի չորից մասանցն
յերի и մասունս։ Ել ի նմանէ սկսեալ զԱնծանալթ երկրէ ասէ շրջապատ եալ
զբնակութիւն մւսրդկան^։ Եւ զերից ծովուցն մեծամեծացն, զՀնդկայնոյն ասեմ

2 չիք А* 3 Р։ 4 քառասուներեք Р/ 5 Р* в Р։ 7 փարսախն р, 8 Р> երկրա-

չափութեամբ Տ* 9 Р* 10 РА, քսան և ութեկ մի Տ«
ԱԳ 1 РА/ 2 РА/ 3 РА/ 4 РА* б РА* в РА, 7 խ ա լ ա ր ա յ թ д ,
Ան 1 Р* 2 Р՛ 3 յաղագս տապանակին А* 4 Հմմա, 9 Թովմա յ վարղասլեաի
Ար ծրունւոյ Պաամութ իւն տանն Արծ ր ունեաց», \ք Ա, ՍՊՐ, 1882, էջ 18—19։ 5 չիք рА г
О Հմմտ. в Ս* ովսիսի Խորենացւոյ Պատմութիւն Հա յ ա յ * , 1ք Լ, Տփղիս, 1913, Է9 83 — 84г
«... որբ բաղմաշրջոլթեամր Հրամանաւ Պ աղոմեա յ ա и սլա րիսօք ղ րն ա կո լ թ իլն и մա րղկան
չափեցին, այլ Ա մասն ինչ ղծով և զանբնակս յայրեցածէն մինչև ց՝Ի ի միւոոն * ։ Այս հաս,,
վածր ընդմիջարկում է, որ Խորենացոլ երկի արտադրողները մտցրել են բոլորովին այլ
բովանդակություն ունեցող Հատվածում։ 7 չիք ЪА* 8 յերիտյ БА' 0 մարդկային
բնութեանս А'
 «Աշխարհացոյցի}) սկզբնական բնագրի վերականգնման փորձ 21.5

և զՅոլնականէն, և զԿասբիւսկանն՝ որ է Վրկւսնին ծով և բնակութիւն մարդ-

կան ասէ լինել շուրջ նոքաւք, և է ճշմարիտ
Քանզի զՏ ունականալն և զԿասբիականալն՝ մերոց իսկ արանց պատահեաց
շուրջ անցեալ, յորս վարկանիմ և Հնդկայնոյն նոյպէս լինել, և ոչ որպէս11 ար-
տաքինքն Դիոնեսիոս և Ապողոն և ընկերք իւրեանց ասեն, պարունակել Ով-
կիանոսի զամենայնւ Որում և Կ ոստ ան դին Անտիոքացի հանդիպի վիճել ընդ
ընկերս իւր յԱստուածային գրոց, յորմէ ,ոչ տեսաք հատումն ինչ բան [աո]
բանի պատասխանելով, զի երկոքին գտանին յԱստուածային գիրս, եզաբար
և յոգնաբար ասացեալ. (Гժողովեսցին ջուրքդ Լոր ի ներքոյ երկնից և\ ի ժո-
ղով մի... և ի ժողովս իւրեանցй' , և թէ «զժողովս ջոլրցն կոչեաց ծովս» '3г

[Զ- Յաղագս երկրի բնակելոյ մարդկան]

Իսկ յաղագս երկրի բնակելոյ մարդկան՝ երկայնութեամբ յարևելից /արև-

մուտս} վասն բարեխառնութեան, և ի հարաւոյ և ի հիւսիսոյ՝ անբնակ լինել,
վասն սաստիկ ջերմոյ և սառնամանեաց։ (Նոյնպէս վիհել յ Աստուածային
գրոց թան աո թան պատասխանի այսպիսի ինչ. Ասէ Աստուած ցՅոբ, թէ « Խ ե -
լամո՛՛ւտ իցես լայնութեան աո ի ներքոյ երկնիցս... որչա՞լի ի ց ե . զի*նչ երկիր
իցէ, յորոււք լոյսն ագսւնիցի» 1 : Իբրեւ տարակոսւեալ զնա, յաղագս հարաւոյ
անբնակին և հիւսիսոյ լերանց ձմեոնսւցելոցն, թնդ որով թագեալ կարծեմ
զարեգակն, քանզի յստակագոյն Սովփարայ Ս՚ ի նեցւոյ ասացեալ էր, թէ « Ե ր -
կայն է չափ երկրի» 2 , որպէս գգիտակ բնակութեան մսւրւլկան: Իսկ ընդդեմ
այդոցիկ պաւոասիւանեցին յ Ե ս ա յ ե ա յ , թէ «Հաստատեաց գերկիր բնակելի ի
ն մ ա » 3 , ե. դարձեալ՝ թէ «ոՇ ի զուր ինչ {ՈՐ] արար զ ն ա » , այլ ի բնակութիւն РИ-
га եղծ գ ն ա » 4 : Իսկ ընդդէմ դոցա պատասխանի Դսււթեայ. թէ «Զաշխւսгй[и]
լրիւ իւրով դու հաստատեցիր, զհիւսիս և զհարաւ» 5 , և Սողոմոն ասէ. «Տէր
ш г ш г զշէնս ե. զանշէնս ե. զեզ[ե]րն բ ն ա կ ե ա լ » 6 . ե. ա յ լ դ ն ո յ ն պ ի ս ի ) 7 : ՞ Ա յ լ հաւա-
նես։ լ եմ Պտզոմեայ պատմութեանն, ոբոյ -էԱրք զԱյրեալ գաւտեաւն անցին [ի
հարաւոյ կոյս], և զազգսն՝ շուրջ գրեցին® ճշդիւ և զսահմանս ճարակաց նոցա
չափեալ յԱգիս իմբա յ և զԼուսնի լեառն, և անդր ևս յԱնծանա լթ երկիր։ Եւ
շրջեալ առ Անծանալթ երկրեալ /ՈվկիանոսԷ մինչև յՈվկիանոս, և զևս առալելն
չռեաց, զոր ոչ [երբէք] կոիւեաց ոտն [կամ ետես ակն] մարդոյ (ըստ որում
ասի ի Յոթն, թէ «Ագեաց գհիւսիսի գոչնչիւ» 9 . և թէ՝ «Հրաման պատեաց գե-
ւ ՚ ե ս ս ս ք ջ ո լ ր ց » 1 0 , այսինքն՝ թէ Աստուածոյ հրամանն թաւական է ունել դեզեր
ջրոյն Անծանաւթ ծովու՝ ոչ պիտոյացեալ երկրի, ե. զեդերս սպաոուածի Ան-
ծանաւթ երկրի՝ ոչ պիտոյացեալ ջրոյ)11:

Բայց թէ և է շուրջ զԱնծանալթ երկրեալ ծով, կամ շուրջ զԱնծանալթ ծովու

երկիր, մեք որպէս անհաս12 եղեալ մեծութեան13 լռեմք. և գրեմք զայս1* միայն
զոր ետես ակն և կոխեաց ոտն մարդոյ (և զաուսւելսն հրամանին Աստուծոյ

10 РА Այս Րաո-ից Հետո սկսվում է նոր րամին сՍ.շ|\ւսւյւ1աւղիր Հատաձ երկրորդ»

վերնագրով, սակսւյն աեքսաը Հանդիսանում է նախորդի շարունակությունը։ 11 РА
նախադասությունը ընդհատվում էւ 12 Ծննդոց, Ա, 9։ 13 Նույն աեղում, Ա 10։
ԱԶ 1 Ցովր, ԼԸ, 18, 19։ 3 Նույն տեղում, ԺԱ, 9։ 3 ն՛՛այի, Խ, 32։ 4 Նույն
սւեդում։ Տ Սաղմոս, ՑԸ, 12, 13։ 0 Առակք, Ը, 26։ 7 Այս մասը Հ եաադա ընդմիջար-
կում կ։ 8 չուլվ եկին Տ' 0 Ցովր, ԻԶ։ Ю, 10 Նույն տեղում, ԻԶ 10։ 11 Այս մասը
Ա ա ա գա լլԱղմէ^ա ր1լու.ւէ Է։ 12 ղանծ՜անա ւթ եաչ 13 Р* 14 Р*
216 Հր ս յ պ ա ր ա կ ո ւ մներ

վարկանիմք հաւատովք, որպէս ի վերայ երկրի, զոր տեսանեմք, նոյնպէս

ե. ի ն ե ր ք ո յ երկրի, րստ Յոբայ, եթէ4 «Զերկիր ի վերայ ոչնչի հաստատեալ»15,
(լոր և Լուսաւորիչն հաստատէ, ի վերայ ո շն չի կառուցեալ զերկիր, և. զբան
Սաղմոսի, ՈՐ ա ս է «Ի վերայ ծովու հիմունս արկ նմա», ե. « Ի վերայ գետայ
պ ա տ ր ա ս տ եւս ց զնա»16, վարկանիմք ծակիլ ի միմեանս ծովուցդ ընդ սրբոյն
Բարսղի. և րնդ ամենայն հիմունս երկրի ջոլրց ունել, րստ այնմ թէ «Խորք
որպէս զգեստս վերարկու է նորա»17: Եւ ո ր պ է ս Աստուածաբանն ասէ՝ «ԽՈՐ-?ք
ծովայինք րնդ երկիր և րնդ մ ի մ ե ա ն ս միաւորեալք»)1Տ:

Р. ԱՇԽԱՐՀԱԳԻՐ

[Քարտէզ տիեզերաց]

Արդ սկսցոլք րստ Պ ապա յ Աղեքս ան դրա ցւո յ Երկրագրութեանն, որ ըստ

ինքնագիր բոլորակին Կղադեայ Պ տղոմ եայ Տ իեզերա գրութեանցն չափուց.
զոր սկսեալ յԱյրեալ գաւտւոյն, կրկնակի ի Հիւսիսի և ի Հարաւ։

[Ա. Յաղագս Այրեալ գաւտւոյն]

Րայց սկսանի Այրեալ գաւտին յԱնծանալթ երկրէն Ա ինէացլոց^, անցան ե ֊
լով րստ Հ իւս ի и ո յ Ս ատ իրացւոց ծ ա յրին*, և ի նորին կղզեաց անցանելով ընդ
Տապռոբանիայ^ կղզւո յն ստորոտն, և անցանկ րնդ Կա լոս ի լիճ4 և ակունս Աս֊
տապոս գետի^ և Պիղեայ լեառն6 և րնդ նեղոս գետոյ վտակսն և րնդ [ամենայն].
Եթովպացիս, րստ Հարաւոյ կողմանէ Թէոքիմ ա լերինն7, որ կոչի Աս տ ո լա ծ ո ց
աթոռք, րնդ Իւքիս լեառն 8 ընդ Ձկնակեր Եթովպացիս® ցԱնծանալթ երկիր։

[Р. Յաղագս Ովկիանոսի]

Եւ յաղագս Ովկիանոսի՝ որպէս յառաջագոյն ասացի, է զկողմամբ Զե~
ւիի[ւ\ռոս Հողմոյն [,п/т] սկսանի ի քսան և մի մասնէ լայնոլթեան առ Ձկնակեր
Եթովպացւոքն և առ լերամբքն՝ որ Թէոքիմայն անուանեն։ Եւ պատէ [Ովկիա-
նոսի ղԱրևմուտ и մինչ ի սպառ լայնութեամբ չափոյս* և դառնայ ընդ Հիւսիսի
չարևելս կոյս, մինչև վաթսուն մասն երկայնութեան^, որ է Հանդէպ Կարկինի-
տեան ծոցոյն4 Պոնտոսի, առ Ք եռսոնիմ*, կշիռ Տիոս6 քաղաքիՀ Ա[ւ]նորիաւո
աշխարհ ի, և Հեռապալլսի՝ Ս ալոլտառիս Փռի[ւ]գա ցւո ց )7 և Դե դա զա տ եղւոյս >
որ կա առ եզր ծովուն Լիկիոյ^։

15 Աստվաձաշնչի բնադրում1 « կոխեաց ղե րկիր ի վերայ ո Հեչի* I 8ովր, ԻԶ, 7*

16 Սաղմոս, ԻԳ 2, 17 Նույն տեղում, , 0, 18 фш կադծե րում ղետեղվածը Հե տաղ՛ս
լ՚Ն ղմի Հարկում էէ
Բ 1 Տե՛ս Ա շ. Ա ր ր ա Հ ամ յա ն, իյ ո րենա դո ւն վե րադրվող <[Աշի՛ արՀաոոյց-ի) Հեղի-
՛նակի Հարցի շուրջը, Երևան, 1040, Էշ 2 5 - 3 4 ,
ԲԱ, 1 ГЬа՛.. VII, 1. 2 а у . р < ^ , V I I , 3 , I. 3 Такро^ащ, V I I , 4. 4 КоХот) Хту^ у

I V , 7, 7. 5 'Аототсо; п о т е л о ; , IV, 7, 7. в ПиХсиа орт), I V , 7 , 9 . 7 6е<Ь " О ^ а оро;,

IV, б, 3. 8 Այսպես Է ըստ Տ՜ի* ԱըԴ!ո* Ք *Ս,քսում և 'А$0->[аГт ОН ցե զանուն, IV, 7,
10* 9 ՃԱ՚աոտհ, IV, 8, 2*
/* Բ 1 0 '/յէՓձնՕՀ։ 2 Այլ տեղ՝ *Մինչև ի սսլառ երկայնութեամբ չափուց}։ 3 լայ"

նութեան А* 4 Кар%1\1ТТ) 'лоХтсш, I I I , 5 , 2 . Տ Хероочт);, I I I , 5 , 2՚ О Т(о՝л V, 1, 3г

7 'ЬракоХ^, V , 2, 17* 8 Да(5аЛа тотсо;, V, 3, 2 * 9 АоудаЬч ягХа-յօ;, V, 3, 1* Տ բնա-
դրում € ծովուն [/']"/'' п РС. ^ ա пш ջ Է բերել շարունակվող ն՚ս խաղաս ութ յու'հըճ €որ
արդ ասի Մըսր, որ Է Եղիպտոս}, որ Հետադա ընդմիջարկում պիտի /ինի. Տես С. Т. Е р 6*
м я н, А ш х а р а ц у й ц . . . выдающийся п а м я т н и к " , Է} 50,
 21.5
«Աշխարհացոյցի}) սկզբնական բնագրի վերականգնման փորձ

Արդ որպէս ասացաք, ցվաթսուն մասն Ովկիանոս եկեալ դադարէ, և ի

նմանէ յառաջ առնու յԱնծանալթ երկիր, որ պատէ զմնացեալ մասունս հիւսի֊
սոյ և զարևելս և զհարաւ, և [ց\քսան մասն յարևմտից, մինչև ցնոյն Ովկիանոս։
Իսկ արտաքոյ այսր չէ ուրուք տեսե.աղ կամ ծանուցեալ, վաան ո՛րոյ Անծա՚նալթ
կոչի երկիր և Ովկիանոս։
Եւ է յՈվկիանոս ծանալթ նաւագնացութեան կղզիք վեց ըստ հարաւոյ, որ
Երանելեաց կղզիքն կոչին, հանդէպ մտից։ Եւ դոցա՝ ըստ արևմտից՝ վեց կղզի
քայլ և կան կղզիքս այս հանդէպ Ներքսագոյն Լիրիոյև դոցա [ըստ] հիլ-
սիսոյ են չորս կղզիք [հանդէպ Մալրիտանեայ]։
Եւ գետք, որ ւ/տանէն յԱրևմտեան Ովկիանոս են այսք. Միսիթլոս^2, որ
գայ ի թ՚էոքիմ լեռնէ և Նիաս՝*° որ գայ ի Սպիտակ Եթովպացլոց^*, և Ստա֊
թիռ՝15 որ գայ ի Ռիւսիտառիա լեռնէ՝°, առնէ լիճ մի և ապա ելանէ և մտանէ ի
ծով, և Դ առա դո и ո ր մտանէ ի Մեծն կոչեցեալ Նաւահանգիստև Մասաս 13

որ ի վեց գետոց և լճից միացեալ մտանէ և Ովվւսիս20 և Կ ոլսա րիոլս2' և Սա-

ղաթոս , 22 որք գան ի Մանդռոն լեռնէ 23 և Սեբոս մեծ գետ *։2

Ել ի մեծ Ատլաս2^, մինչև ի Փոքր Ա տլաս2® մտանեն [ի ծուՈ գետքս այս.

նախ՝ Սազաս2?, ապա Ագնոս28, Փոլդ29, Դիուռ30, Ասանաս31, Կոլսաս32. իսկ
ընդ Փոքր Ատլաս և ընդ Տինգին քաղաքի, մտանեն [ի ծով^ գետք Լի ո и Ս ո լ .
բուռ35, Լիկբոս36, ^իղիաս8՜1, Կատնդիг38, առ նեղուցն33, որ կոչի Սեպտէայս
ինքն Եւթնեակ, զի եալթն մղոն ունի լայնութիւն տեղւոյն, որ գետաբար ելանէ
յՈվկիանոսէ յԻբիրիկոն Պեղադոս՝*" որ է սկիզբն Յունաց ծովուն, [որոյ] հանդէպ
յԱրևմ ուտ и կոյս, կայ Գադիռոն կղզի Ովկիանոսի։ Այն նեղուց բաժանէ ընդ
[Մ ալրիտանիա] Տինգինիև ընդ Ս պան իա աշխարհն։
Իսկ Ովկիանոս երթեալ ընդ հիւսիսի, դառնայ ընդ արևելս, և առնէ կղզիս
մեծս երկու, որ կոչին Իլեռնիա** և Ալւիոն*°, և կոչին Րրիտանացւոց աշ-
խարհ*6։ Եւ զԹոլլիս մեծ47 կղզի որոյ հասարակն արտաքոյ չափոլց Անծա-
նսււթ երկիր համարեալ է, և որ զն մանէ զրոյցք անհաւատալիք։ Ունի [Ովկիա-
նոս] և կղզի մի այլ՝ հանդէպ սահմանի Ս արմ ատիո յ և Գերմ անեա յ, որ Սկան֊
դէ*8 կոչի, յորում ք՛ուղք*9 լեալ են, և ա/լ ազգք բազումք։ Եւ քան զայս կղզիս
այլ նաւագնացութիւն ոչ կայ, և ոչ հասեալ և մարդոյ ուրեք, և վասն այնորիկ
կոչի Անծանալթ ծով։ (Մտանեն և գետք քսանևերկոլ50 յՈվկիանոս յԱրևմտէ)61։

10 Мохарсоч \>*խօւ, 1, 10» 11 А ф о ц ; тт); տ՝/՜6;, I V , 6, 1՛ 12 Маа-ЭоХоч пот., I V , 6, 1»

13 К г а кс-.., I V , 6, 2՛ 14 А еиха1{Копе;, I V , 6, 6 . 15 Е т а х ' р о ; тот., IV, 6, 2՛ 16 'Роиаа-
8Е1роч оро?, I V , 1, 3« 17 Дараоо? лот., I V , 6, 2« 18 М г ^ а ; Х и ф , IV, 6, 2 ՛ ™ Маааа
пот., I V . 6, 2։ 20 'Осркйбооз п о т . , I V , 6, 2։ 21 Х о ' л а р ю е пот., I V , 6, 2 . 2 2 ЕаХа&оо
-пот., I V , 6 , 2։ 23 М<Ыроч оро;, I V , 6, 3 . 24 Տ օ ն Յ օ ; пот.. I V , 6, 3-- « " А т Х а ; ՃԼտ^օ՝/
о р о ; , I V , 1, 1» 26 " А т Х а ; ЕХаттшу оро;, I V , 1, 1՛ 2՛ 1՝аХата пот.. I V , 1, Ь 28 "Ара
пот., I V , 1, I . 20 Ф о б » пот., I V , 1, 1« 30 Люир пот., I V , 1, 2» 31 ' А а а ч а пот., I V ,
1, 2 . 32 Коиоа пот., I V , 1, 2» 33 К а н а л а , IV, 1, 3» 34 А էէ пот., I V , 1, 7 .
35 Տօսթօսր п о т . , I V , 1, 7« 36 Л ю с ? — А1(*|3)02? IV, 1, 1՛ 37 21X10 - о т . , I V , 1, 7»
38 Г о т т ! а \ з I V , 1, 7> 30 А , մէիցն Р» 4 0 пор»;ло; цата та; 'Нра-лХ^а; отт]Ха;-
5ер1е.ш ( М е 1 а , 1, 5, Р И п . V , 2) (տե՛ս К. П. П а т к а н о в , էք 14, ծան. 34),
41 '1{Ь)р1Х0'У ПЁХа-քՕ;, I V , 2, 7» 42 այլ Կղզի մի Р А . ГаВе1ра, С а Л е э . ( Р о ш р . М е 1 а III,
V I I ) , Տ բնագրում աղճատված Սագագիոն։ 43 Маор1та՝;!а; тт|; 1та՝<т];, I V , 1, 1՛ 44 '1օատյ-
ч[а ^ а о ; , 11, 2։ 45 ' А Х о о ш ՝ / V^^ао;, II, 11, 3> 46 В р е т а ՝ т - А г „ Претогтилд, 11, 2» 47 ЭоиХт)
у-дио;, 11, 24, 4՛ 48 Х7.а՝/о1а ՝^օօտ, II, 11, 16» 40 Г о и т а и II, 11, 1 6 . 50 քսանևմի А՛
51 Փակագծի նա [սաղ шип լ [ յ յսլնր վերցրել ենք Համառոտ բնագրից՝ Р էք ճւ Նշված 22
գետերի՛ց էՍ»շ[սաբՀացոյցիյ բնադրի Համապատասխան տեղերում Հիշատակվում են միայն
218 Հր ս յ պ ա ր ա կ ո ւ մներ

[Գ. Յաղագս ծովուց]

Ել ծովք են երեք մեծք, զորովք երկիր շուրջ \է, ա ռաշին Հնդկացն՝ որ ասի
Կարմիր ծով, որոյ ե րկա յնոլթիլնճ մասունք հարիւր երեքտասան, որոյ ծոցոյ
ելանէ Պարսայ և Արաբացւոց ծովքն, որպէս թէ ի Հիւսիսի յարևմ տի ց կոյս՝
Պ արսայն, սակաւ ինչ իբրև զաղիւսակ և Ար արա ցլոցն՝ աղխ ույդւ 1 նման. և
и ահ մ ան եա լ ի հարաւոյ անբնակ և Անծանաւթ երկրաւ• իսկ յա րևե լի ցՀ Սինէաց՛-
լոց (աշխարհաւնյ և ի հիւսիսոյ՝ Հնդկաւք, և Կրման և Պ ար и կա կան և Արարաց֊
լոց աշխարհաւք, իկս յարևմ ա ից կողմանէ ճ Եգիպաացլոց և Եթէովպացլոց
աշխարհաւք, որք են ի էիբիոյ բաժնի։
Երկրորդ ծովճ Յունացն, որ ծնանի յՈվկիանոսէն, ի վեցերորդ մասին
երկայնութեան, և երեսուն և վեց մասին լայնութեան, զոր տեղի Սեփտէ կոչեն,
որ է Եւթն եկ. զի եաւթն մղոն ունի լայնութիւն տեղւոյն, յորում ըստ մտիցն
Գ ա դի ռոն կղզի յո վկան ո и է. բայց առաւել լայնացեալ ի հիւսիսի և ի հարաւ
ձգի մինչև յԱսորիս՝ մասունս երեսուն [լայնութեան և մասունս վաթսուն և
հինգ երկայնութեան]։ Եւ սահմանեալ է ,[Յունաց ծովն] յարևելից կողմանէ Ա-
սորւոց և Փիւնիկեցւոց աշխարհաւք։ Իսկ յա րևե լից հարալու Հրէաստանիլ մին-
չև ցԵգիպտոս, իսկ յ րևելից^
ա հիւսիսոյ Միջներկրովքս ճ Կ իէիկիո յ և Սաւրիոյ
և Պամւիիլիա և Լիկիա և Կառիա և Միւսիա, և Ելեսպոնտոս և Рիւթանիա՝ մինչև
ցՔաղկեդոն, յորմէ ծոցոյ ելանէ Պոնտոսի ծովն. և ձգի մինչև Եգերացւոց 3 աշ-
խարհն, մասունս ութևտասն։ Իսկ ի հիւսիսոյ կողմանէ [Յունաց ծովն] Եւրո֊
պ իա սահմանէ մինչև ցՍեպտէ. իսկ ի հարաւոյ կողմանէ Լիբիա սահմանէ
մինչև ցնոյն Սեփտէ։
Երրորդ ծով՝ Վրկանին է՝ որ կոչի Կ ա սբից [ծովյ, և ձգի երկայնութիւն նորա
ի բերանոյ Ե րա и խ ա յ և ի Կուր գետոյ մինչև ց[բերա ն]* Պ աւլիտիմիտոս 5 գետոյ,
որ թարգմանի բազմապատիկ, մասունս քսանևերեք, և и ահ մ ան է յարևմտից
[Մեծին] Հա (ալք, և յարևմտից հիւսիսոյ1 Աղուանիւք առ Կեսիոս գետովք և
Մ ասքթաւք, և ապա մուտք 4՝ ե ռ[ո ւ]ա ս** և [Տ]սոնդաս 7 և Ալան դա ս^ և Ո[ւ]դոն
գետովք համանուն ազգաց, որ ի Կալկաւայ ելանեն և մտանեն ի ծով. և են
ազգքն այն հոմանուն Լորիւք գետովքն ի Ս կիւթիա յ^ համաբ[եալ], որ են
Ապ[ա]խտարք^։ Իսկ [յ բևելից]
ա հիւսիսոյ կողմանէ սահմ անի Ս կիւթա ցւոց-
աշխ ա րհ ալն, առ մուտս Ռայ12 գետոյ, (զոր կարծեմ Եմաթ է , և Ռիմոսի14

վեցը, որոնք նշված են փակագծերից դուրս, մնաց յա լ 16 դետերը մենք նշում ենք ենթա-
դրաբար է Հ ե տևելով Պ ա դո մե ո и է բնադրէն, և դետեդում ենք անկյունավոր փակագծերում։
Եվրոպա յէ 22 դետերն ենճ Վէտ բոս- — Օ օ ւ օ թ օ ; (II, 11, 1), [Անաս]—"А՝/а (II, 4, 4), [$ա֊
—Тогуо; ( I I , 5, 3), Գորիաս—Дшр(а; ( I I , 5, 3 ) , [Մէնէոս]֊МЫо; ( I I , в, 1), [Սաւէոս] —
Տձօօօց (II, 16, 1), [Գէվաս]— Дт)Оиа ( I I , 6, 8), [Սէգմատէոս]—^^^ ( I I , 7, 1), [Գա-
րունա] ֊ -Тарооча ( I I , 7, 1), [Լէ դե չաս]—Лг^прод (II, 7 , 1), [Աեկուանա]—ЕтрсосЬа ( I I , 8, 2),.
Ռենոս - Рт^&с (II, И , 1)> [՝Լէղրոս]—0ս\.1?օգ (II, 11, 1), [Ամէսէոս] —'А[лклос ( I I , 11, 1)Ւ
[Վէսուրգէոս]—Օծւ<յօ6թքէօ; (II, 11*1), \Ալվէոս\—"АХ^ю; (II, 11, 1), ["Բալուսոս]—ХаХоиоос
( I I , 11, 1), [Սուևոս\-֊՝Լս-$';<: (II, 1,2), [՝Լադուա]—Օօօ&Հ\)ՕԼ (II, 11, 2), Վէստռւդա֊Օօէօ-
Т^иХа ( I I , 11, 2 ) , (հուդոնոս — р0б0(*)*У0С ( I I I , 5, 1), -Բեսէնոս—ճէ^ՕՀ ( I I I , 6, 1)։
Բ Գ 1 Այսէնքնճ է ձև դդմոյ վայրէ։ Ծան. Ա. Աուքրյանէ։ 2 յարևմտէց А' 3 յեգէսչ-
տացւոց Տ* 4 Ցմուտս РА ՚ & Պոդէտովմ ե տե ա յ А ПоХ'-Г-^^ТОС, V I , 14, 2 * 6 Г е р р О С 7С0Т.,
V, 11,2/ 7 ցեդանու ն (V, 8, 13) պէաէ լէնէճ *Та<таи 8 'АХо^га тгот., V , 8, 6<
У ОиОС0՝«"5>С 710Т. } V , 8, 6 * Ю լ '/.՛յՏ)Լ®* 11 Ապախտարք Հավասարագոր է Հունարեն 07СЕр-
р0рЕ101 Ր աո էն г 12 А-է բնադրուէՐ Տ աո այ, սլէտէ լէնէ՝ Ռայ ' Р а , V I , 14, 2» 13 ընդմէ֊
Հարկում պէտ է լէնէ։ 14 7С0Т.. V I , 14, 4/
 21.5
«Աշխարհացոյցի}) սկզբնական բնագրի վերականգնման փորձ

և Ղէեքսէ՛ և Իաքսարտեայ^ գետոց—։ Իսկ յարևելից կողմ անէ [Ի աքս արտ գետի
սահմանի ազգաւն որ կոչի Արիականք և [աղ գնի Նամաս[տ^իճ^7 առ մտիւքն Յոս-
տոս գետոյն, և գաւառն, [որի կոչի Ս ագառուկէ^, առ մտիւք դետ ո չ\ն որ կոչի Պո֊
լիտիմիտէսճ զոր նախն ասացաք, որ ելանէ յԱւքսիա[նաի լեռնէ^, առ որովք
ՍԼոգդիիանի գաւաո?՝. և մուտք Ոքս ո и գետոյ22. առ որովք Ռուբիոլ ազգ^ * և
քաղաքք երեք մին կոչի Աս պա բո վտ ո ս * , և միւսն 2 Աւքսիա[նաի^ և միւսն гի֊
լա բա
Ել յարևելից հարաւով' [ծովն Վրկանիի սահմանի Ղէոքսիա ազգաւ.2®. առ
որով գետն Մ առգիւ29 ի Մ ա րգ[իիան ի աշխարհին, որ ինձ թուի՝ Մրւ և Մ րվռոտ
լինի, և Աստալանի ազգ^, և Մաքսիռա գետ32 և հոմանուն գալաո?^, մինչև
ցՔ[աիռինդաս գետ՝**, որք են Վրկանի[ցի աշխարհի * առ որով ձգի Երկրորդ
Ագռոն լեառն^։ Իսկ ըստ հարաւոյ [սահմանիի Մեդաց աշխարհաւն^, որ են
Մարք, առեալ ի նոյն Քառ[իինդաս գետոյ, և յարևմուտս կոյս ազգաւն ճ որ կոչիՀ
Անար[իիական Մարք^ և մտովք գետոյն որ կոչի Ստրատառովդյորում
Դ ե րպի կէս գաւառ*®, և Ղելոլմայս, զոր կարծեմ Գիլում и և Գեղաւք՝*^ յորում
մուտք գետոյն որ ասի Ամարդոս 42 մինչև ի մուտս գետոյն, որ ասի Կիւռոս*^,
և Կադշալք**, մինչև ի մուտս գետոյն, որ կոչի Կւսմբիսևս*^ [և Կասբիլքի*^, յո-
րում Գաբառոլ բագինք* , 7 մինչև ի մուտս [Երասխի գետոյն г 48 Եւ են րստ արև֊
մրտից երկու կղզիքք որ կոչին Դովդէիսք և միւս կղզի յարևելից որ կոչի Տաղ֊
կա**։
[Դ. Յաղագս երից հատածս երկրի]

Նոյնպէս և զերկիր բաժանեալ յերիս. յԵւրոպէ, ի Լիբիա, յԱսիա։ Ել ունի

զարևմտական և զհիւսիսայինն կողմն. Եւրոպէ, մինչև ցՏանայիս գետ^, որ
ի Ռի[պիիա լեռնէ^ ելանէ և գայ մտանէ ի Միովտիս ծով^ որ ընդ մէջ ծովուն
[Պոնտոսիի հատանելով անցանէ ընդ կղզիլ ճ մինչև ցՏենեդոս* ի Քաղկեդոն
Բիլթանացւոց^։ Մինչ ի Տաւնաւիս գետ Եւրոպիայ է մասն։ Իսկ Լիբիա՝ [զարև֊
մրտականի և զհարաւայինն, մինչև ցԿարմիր ծովն և ի Կարմիր ծովէ և յԱնթի֊
դոն քաղաքէն, Որ կա յ ի յ էշ քաղաքացն Ռինկո րուրայ7 և Գազայ՝8 եզեր Փիւ֊
նիկեցոց ծովու նտ, Իսկ [այսորիկ սահմանեալի յարևելս կոյս ճ զհարաւ և զհիւ֊

15 дот., V I , 14, 5 ՛ է6 '1а;артт|5 тсот., V I , 14, 5 » - 17 Տ—Ա՚եարիական նոմբաս,

իսկ Р% Արիականք ԱմբոսաակԷք, А՝ Արս՛ Ոմբասաակեք։ 'Ар1!2Ха1, N 0 1 1 ( 2 0 1 . V I , 15, 13'
18 ՝\аато? тйот., V I , 1 4 , 2* 19 Е а ф ф а и х а * , V I , 14, 1 3 ՛ 20 срсс (А'мула срт)>
V I , 12, 1 ՛ , >21 Ео-уокЬа, V I , 12* 22 - о х . . V I , 9, 1՛ 23 Рւթօւ, V I , 14, 1 8 *
24 'Ааттаралга 710X1?, V I , 14, 2 , Տ — Ասպաղովաա, 25 7:0X15, V I , 12, 5 * 26 Ла-
б а й а 710X1?, V I , 1 4 , 1 3 . 27 ...և յաբևե լից Հարաւոյ Վրկան աշխարՀա լն, Մարօք, Գեչօք, Գել֊
մօք և կաս րիւք մինչև ի մ ուա и էրս՚սխ գեաոյ։ Р — ԷՀ 6։ 28 'Ձ|տ:էՕէ\>01?, V I , 12, 4*
29 Мар^о? тсох., V I , 10, Ь 30 М а р - ц с ^ , V I , 10, 1* 31 ' А а т а З т ^ 0 1 , V I , 10, 5 * 32 Ма-
( ^ р а ( К а $ т | р а ) г.от., V I , 9 , 2 * 33 Ма^рса (աՀկօււ֊նախճերք?), V I , 9, 5 ՛ 34 Хар^а тют.,
V I , 2, 2* 35 '1р*сIV(а у_(ора, V I , 2 * 36 Х о р о ш о * ? , V I , 2 , 4; V I , 5 , 1; V I , 9 , 3 * 37 Мт|-
51а, V I , 2 * 38 'А^ар'-ау.сп, V I , 2 , 5 * 39 Տ֊֊Աասաոովր, Х т р а т и ^ о ; , V I , 2 , 2» 40 Лр>-
Рихес, V I , 2, 2 ՛ 41 ГдХси, V I , 2 , 5 * 42 Տ—Ոմզա.,, ' А р л р о о ? 710т., V I , 2 , 2 * 43 Տ -
կուզոս։ К и р о ? 7Гот.? 44 К а о о о з ю и V I , 2 , 2» 45 К а а З б з о ; 7:0т., V I , 2 , 1 * 46 Ка<шю1, V I , 2, 5 *
47 2сфа101 Ва)|А01 ( V I , 2 , 1), պի՚ոի Հէ^է Га|5ар01 Всо^лои 48 Սոլքրյանի մոաՀ (Լմինչև ի մոլաս
գետոյն որ կոչի Կ ա մ բիսևս}։ 49 Տ — V աղ կա Т а Х х а , VI, 9, 8* Այլ տեղ պատաՀող { §ա ղա -
կան]>-ը սլաՀսլանվել է Չելեկեն կղզու անվան մեխ
ԲԳ 1 Та^аГ; т:от., V, 8,2* 2 'Рг1т;аих, III, 5, 15* 3 МАИЬИС III, Б, 4՛
4 ТЫ5о; ^ДАО;, V , 2, 19* Տ ХАХУД)ОИ)\>, V , 1, 2 * 6 'А^т^ю՝*, V , 15, 2* 7 'Р^ОХО-
роира, I V , 5 , 6 ' Տ ГаСа, V, 15, 5 * " 3 — Հետևյալ կերպ են դասավորված րաոերր՝
 220 Հրսյպարակումներ

սի սի և զմէջն՝ Աս,իա ունի մինչև ցԱնծաձւասթ երկիր, վասն .ո՛րոյ մեծագոյն է

քան զայլ հատածսն. և սա է առաջին բաժին աշխարհի, և զի Լիբիա մեծագոյն
է սահմանաւք քան գԵւրոպիա, սա երկրորդ է Ասիայ, և երրորդ Եւրոպիա {ինձ
թուի Սեմայ, Քամայ և Յաբեթի)™,

[Ъ. Յաղագս միջոցի աշխարհի]

Իսկ միջոց աշխարհի բնակութեան մարդկան, Պտզոմէոս ասէ զերջանիկն

Արաբիա՝^ առ հարաւային եզեր Պարսայ ծովունոր Ձկնակերաց ծոցն3 կոչի.
(բայց ոչ հաւանի մ 4 . քանդի Աւետարանն ծագ երկրի կոչէ զերջանիկն Արաբ իա,
ուստի եկն դշխոյն Սաբայ 5 , կամ Եթովպացւոց յաղագս մերձաւորութեան ա ն -
ձուկ անցիցն: Այլ մէջ լսի, ՈՐ միաչափ հեոակցութիւն ունի ծայրքն յեգերաց
երկրէ և այն է Երուսաղէմ, որում Աստուածային գիրք վկայեն, զոր Տէրն ասէ.
և Դաւիթ ասէ, «Արար(եր զ]փրկութիւն ի մէջ երկրի» 6 : Եւ Եւսեբ մեկնելով
ասէ, ոչ վասն Հրէիցն, այլ գի ի մէջ է Երուսաղէմ ագգաց ընտրելոց, խաչեցաւ
Տէրն, գի ամենայն ագգաց է Տէր. ըստ որում ասէ՝ «Աստուած թագաւոր յաոաջ
քան զյաւիտեանս» 7 : Արդ է նշմարի տ. Երուսաղէմ մէջ ամենայնի) 8 , թէպէտ և-
րստ չափոլցն Պտղոմեայ երկայն տարածէ յարևելս կոյս, այլ զերկուս չափսն
ի մի դնելով'՚ ն կա ր ա գրե սց ո լք։ Սապէս և հարաւայինն ութ աւելի գայ քան
զհիւսիսայինն, ըստ պտղոմէական չափոլցն, զոր^ երկու ի մի դնելովկեր֊
պագրեսցոլք, մեք զերկայնոլթեան չափն [հարիլր\ ութսուն'' ամբողջ պահես-
ցուք. վասն զի նեղ է բնակութեամբ, և երեք հարիւր վաթսուն'2 և մի. նոյն և
անդր զհարիւր կրկնես ցոլք և լինի յիսուն13 և այնպէս նմ ան ա գր ե սց ո լք։ Նոյն-
գունակ և ըստ հարաւային կողմանն յԱյրեցած գաւտւոյն, կրկնեսցոլք
զութն ի չորս, և բերէ ստուգապէս զնմանութիւն Պ տղո մ[է]ա կան Երկրագրու-
թեանն։

Եւ արդ որովհետև բովանդակեցաք զհա и ա ր ա կա իւ ա լս ո լթ ի լն и, սկսանիմք

պատմել զառանձնութիւն նոցա ըստ դրից [տեղագրութեանց քարտիսին] Պա֊
պայ Աղեքսանդրացլոյ. սկսեալ յԱրևմտից, Ովկիանոսէ, յառաջին մասնէ եր-
կայնութեան, ի Սպ անիայ, ի ծայրեն, որ կոչի Եռիո ն15,
այսինքն մեծ և հրա֊
?աԺ> Ո Ր ծայրն ի ներքս գայ ի յՈվկիանոս, առաւել քան զայլ երկիր, մասունս
երիս, որ լինի ասպարէզք հազար հինգ հարիւր յիսուն, որպէս և է իսկ ի ներքոյ
ստորագրեալ։

<г... Ել ունի զարևմտական կողմն՝ Եւրոպէ. և զհիւսիսայինն մինչե ցՏա յանիս գետ որ ի
Ոի[պի]ա լեռնէ ելանէ և գայ մտանէ ի Միովտին ծով Եւրոպիայ է մասն։ Իսկ Լիբիա՝ զհարաւա-
յինն, մինչև ցԿարմիր ծովն, և ի Կարմիր ծովէ և յԱնթիդոն քաղաքէ որ կայ ի մէջ քաղաքացն
Դինկորուրայ և Գազայ՝ եզեր ՓիւՏւիկեցոց ծոցոմւ, որ ընդ մ էշ ծովուն հատանելով անցանէ ընդ
կղզիս մինչ ցՏենողոս ի Քաղկեդոն Բիւթանացւոց մինչ ի Տալնաւիս գետ...а (է ջ 12—13)։
10 Ընդմիջարկում պիտի լինի։
ԲԵ 1 ՝Лра^'шч ՏսՏօւյյ.օ՝տ, V I . 7» 2 ПераЫо; *ОХТ:О?, V I , 7, 14» 3 ՝կՀ<)օգձքա4 *6ХЯО1,
V I . 7 , 13» 4 Р А — Բայց ես ոչ Հաւատամ։ Տ Հարաւոյ РА» О Սաղմոս, ՀԳ, 12, 7 էւսե֊
րիոս կեսարացի։ 8 Փակագծերում զետեղվածը ընդմիջարկություն է, 9 Իւր Տ» Ю Р,
իսկ А — եղեալ։ 11 Տ վաթսուն, 12 Տ ֊ութսուն, 13 Այս բառից Հեաո Տ ղըել է
Հարցական Նշան, 14 Р , 1Տ Տ — Յեռոն։
 21.5
« Ա շ խ ա ր հ ա ց ո յ ց ի } ) սկզբնական բնագրի վերականգնման փորձ

Գ [ԵՐԿՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ]
I [ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՏԱԾ ԱՇԽԱՐՀԻՍ]
ԵԻՐՈՊԱՅ՝

Ա. Յաղագս Սպսւնիոյ

[/Հ] Բն աշխարհ Եւրոպիայ Ս պ ան ի ա է, երեքանկիւնի [իմն] ձևով, կալով2

ի մէջ ծովուց որպէս կղզի։ Սահմանի յարևմ տից և ի հիւսիսոյ 3 Ովկիանոսիլ
առեալ յԵռիոն ծայրէն, որ կայ յառաջին4 մասին երկայնութեան, երեսունևոլթ
մասին լայնութեանն, մինչև ցմիլս ծայրն՝ որ կոչի Նեռիոն՝5 որ կայ ի հինդ
մասին երկայնութեանն։՝ Իսկ յարևելից սահմանի, նոյնպէս Պ ի լռեն է 6 լերամբ,
իսկ ի հարաւոյ սահմանի Յունաց ծովուն, առեալ ի նոյն Պեռին[ե]այ։ Գետ
ունի զԳոռիաս^ և զՎիտրոս^։
Բովանդակի ի նմա երիս աշխարհս փոքունսորք և ունին գաւառս բա-
զումս և քաղաքս, զորս անուամբ յայտնել աշխատութիւն անշահ համարեցաք։
(Եւ ոչ միայն զգաւառս և զքաղաքս, այլ և խորհեցաք միայն գրել զլերինս
անուանիս և զգետս հղաւրս)^ և զքաղաքս հոյակապս, զանց արարեալ զաննշա-
նօքն^ ։ (Ել եթէ այլ ինչ նշանաւոր իցե. թողլով ի բաց զթիլս և զչափս և զման-
րամ ասնաբար պատմութիւնս ) »

[Р. Յ ա ղ ա գ ս ո ւ փ տ ա ն ա ց ա ց աշխարհին]

Բ. Բն աշխարհ Եւրոպիայ Բրիտանացլոցն է, որ են երկու կղզիք> ի Հիւ-

սիսայինն Օվկիանոս. ի վերոյ կողմանէ Սպանիոյ և ԳալիոյՀ Եւ 2 անուն արև-
մրտեան կղզւոյն՝ Իբեոնիա3 է, և է գարեհատաձև ճնճղկեան^, յարևմտեայ
հարաւային ծայրին [Հիւսիսային Ովկիանոսի] ութ մասին երկայնութեան, և
յիսուն և ութ լայնութեան։ Գետք^ հզալրք վեշտասան և ազգ յոլով ։ 7 Իսկ անուն
մի[ւս]ոյ՝ արևելեան կղզւոյն Ալոլիոն6, որ է մեծ քան զնա։ Ել է տզրկաձև
բազմաճիւղ, յորում գետք հզալրք քսան և հինգ, և յոյժ մեծածառ անտառս, և
շուրջ զկղզեալն մանունք կղզիք քառա սո լնևե րկո լ®, և Բ՛ուլիս10 մեծ կղզխ
Ել ի մէջ երկուց կղզեացն փոքունք կղզիք չորս։

[Գ. Յ ա ղ ա գ ս Դ ա ղ ղ ի ա յ ի ն ]

Գ. Բնաշխարհ [Եւրոպիայ] Գալիոլս1 է, որ կոչի Կելտ-Գաղատիա2, յարևե-

լից գոլով? Սպանիոյ. և սահմանի յարևմտից և ի հիւսիսոյ Ովկիանոսիւ, իսկ

Գ\1Լ 1 Աշխարէ Եւրոպայ Р . Աստանալր աշխարէ Ե'.րոպայ երկոտասան— А» 2 Կայ

РА' 3 РА» 4 Ավելի ճիշտ՝ երկրորդ, б КЁрЮК ахршТ^рЮЧ. 1 1 , 6 , 2 ' в Р , Պեոինեայ Տ ПоргрТ),
11,6,11՛ 7 Գուրաս ДшрСа; нот., 1 1 , 5 , 1 ՛ Տ Վիաիոս Տ . Ошорсс;, II. 11. 1՛ в Р Բաժանի
նւս փոքր աշխարէս երիս, Տ չիք։ Նկատի ունի՝ ЧстаЫа Влт!*^, 'Ълагпх Ломитата,
'1огата Тарраха>\т)а!а. 10 Р՛ 11 չիք А՛ 12 РА՛ Սույն վերջին պարբերությունը մեզ
չէ ասած սկ,բնօրինակում պետք Է գտնվեր «Երկրագրութիւն» բաժնի մեզ չհասած ներածական
սասում իբրև ընդհանուր դիտողությունւ

Գ1Բ 1 չիք РА՛ 2 РА» з Իւորաոնիա А . 'Ьоер-Ла В р е т с г т х г , . II, 2 ՛ 4 Р»

5 ճնճդկեն Р, в յորում դետք РА' 7 ադդք բազումք Р՛ Տ Տ Ալւիոն Տ. 'АХ01НШЧ0; ЧтрЫ
ЪрТ)Та7'У1,Х.7р I I , 3 ' о քառասուն և մի А* 10 թուդիս А*
1 Գադդիուս —- Մովս. Խոր. Պատ մ. Հայոց, դիրք Բ, դի ՁԸ։ 2 К Տ.ՃհՕ՝(ղՃաՀ1Ղ: II, 7'
Տ Կալով А«
շշշ Հրապարակումներ

ի հարաւոյ յարևելից՝ Յունաց ծովուքն, երեսուն մասն լայն և քառասուն և

եւթն երկայն։ Եւ բաժանի Գալիուս4 աշխարհս չռրս5 յորում լերինք մեծամեծք
երկու և գետք հզալրք քսան և ինն. զութ ի Յունաց ծովն արձակէ, և զքսան և
մի յՈվկիանոս և կզգիք շուրջ զիւրև երեքտասան։ Ունի քաղաքս և ազգս բա֊
զումս և հզօրս և ազգն Փռանկաց^, որոց հասարակն ի Գալիուս, և հասարակն ի
Գերմ անիա բնակեն։ Լինի ի նմա գոմէշ սպիտակ և սպանող։

[Դ. Յաղագս Դ ե ր մ ա ն ի ո յ ]
Ղ, Բնաշխարհ [Եւրոպիա յ] Գերմանիա՚ է, յարևելից2 կալով Գա լիոյ, առ
Հիւսիսային Ովկիանոսին. մինչև ցՍ արմ ատացլոց լերինսն և զԴանոլբ գետաւ
[սկիզբ] առեալ ի նոյն դարձուած է [Սարմատացւոց լերանց] գայ և մտանէ ի
Պոնտոս ծովն և սա մեծ է քան զՏոնաւիս։ Ունի ազգս ելթն^, յորոց մին Գուդք^։
Ունի լերինս անուանիս երիս, և գետս հզօրս մետասան, զերկուսն ի Ղանոլբ
արձակէ, և կղզիս ինն, ունի և անտառս [հ]զօրս, յոյժ մեծածառք և երկաթա-
կըտ բութիւն и ։ Ունի և զՍատրաբէն5 դաշտ և զՒլ[ո ւ\ի տ ա ց լո 0®- անապատն^,
•ունի և ձի վայրի։

[Ե. Յաղագս Դսւղմատիոյ]

Ե. Բն աշխարհ [Եւրոպիա յ\ Դաղմատիա1 յարևելից հարաւոյ ծայրէն Գալ֊
լիոյ, և առ յերի Գեբմանիոյ։ Քառասուն և երեք մասին երկայնութիւն, և քա-
ռասուն և ութ լայնութիւն։ Ս ահ մ ան ի յարևմտից2 ակամբ Ղանոլբ գետոյ, իսկ ի
հիւսիսոյ յարևելից նոյն Դանոլբայ դարձուածովքն իսկ ի հարաւոյ [սահմանի]®
Յունաց ծովովն4ւ Ունի փոքր5 աշխարհս վեց, քաղաքս և գաւառս, բազումս,
ունի և լերինս չորս®» Ունի գետս քսան, կղզիս եալթն^, ընդ Մակեդոնիա Պաքա-
ր աթՏ, որ կոչին Ս կառդոն^ և /'սա՛®, որ է հանդէպ Փոքր Գաղմատիայ^ւ
Մինչև ցԿ՚ոռկիռա, [որ է] Մելան ա ' 2 հանդէպ Ռիզոնիկոս ծոցոյնI® և մտիցն
Գռիղոն գետ ոу' . յայս 4 կղզի անցեալ էր երանելի Առաքեալն։ Լինի անդ [ի Ղազ֊
մատիայ] գազան մի որպէս եզն մեծ, Բոնոսոս անուն, որ զկոյն ձգէ որսոր֊
դացն և այրէ15։

[Я- Յաղագս Իտալիոյ]

Զ. Բնաշխարհ [Եւրոպիայ] Իտալիա՚, յանկեան2 Գալիոյ. սկսեալէ առ երի
Ղաղմատիոյ ի հարաւոյ կուսէ։ (Ել սահմանի ըստ յարևմտից և հիւսիսոյ Ալ-

4 Գաղղիա Р, Գադիոս А» Տ Երիս Р» Այս չորս աշխարհներն են ГАХХ1А

ТАХХ!А ЛОО"[3ОИ\Т)3(7. ГАХХ!А ВЕХ"(1-/Л), ГАХ)АА КАР^СОУТГРЕА, II, 7» О Ագգն փրանգ լինի և
ի նմա А՚
Գ\Գ 1 Գերմանացւոց А. Тер[ха՝па МеуаХц, II. 11» 2 յելից РА» 3 Հինգ А» 4 ГОИ-АГ,
11,11,16» 5 Рошр. Ме1а — 5 а 1 г а р е п а е = Р 1 о 1 . 2 С30|А2Т1'/.Л 0рТ|1 в ք*Նաղրում աղճատված՛ է%
€ղիլիմացւոց3։ 7 *Ո 'ЕХАОО^ТСЙГ^ 6 Թ 7 I I , 11, 6* ՚
Գ\Ե 1 Ե• Գաղմատ իա յա րևե լից կ_ա յ Գաղղիոյ և աո. երի Գերմտնիո յ։ Р.
II, 16» 2 յարևելից А» 3 իսկ ի Հարաւոյ Р» 4 Յոլնիոն ձոցալն А» Տ չիք РА» в վեց А»
7 Հէնգ А» Տ Мау.Ейо՝па ГГара-х/аа;; I I I , 12, 10» 9 Ատռագոն Տ» ХарооЬа II, 16, 8»
10 ցկոսկիգա և Մելանս։ Տ» '1ЗОа II, 16, 9 ՛ 11 Պիտի Համապատասխանի՝ ДаХшхт(ас
явраХгяс (II, 16, 3 ) . 12 К о р у - и р а т) М Ё Х А 1 \ а , II, 16, 9» 13 Պսիգիմոն Տ» 'Р^ГТХОС ХБХГСОС,
II, 16, 3» 14 'Ի ի գոն Տ։ ձ(ւ1ճա՝յ ГСС., I I , 1 6 , 3 » 1Տ Լինի ի Գաղմատիա դագան որսլէս
.դեղն՝ Բոնոսոս անուն, որ գկոյն իւր ձգէ որսորդացն և այրէ գնոսա Р, 130ՈՅՏԱՏ-/' մասին
տես՝ Պ լինի ո и ( N 3 1 . ատէ., VIII, 16).
9-1Ջ 1 Ч т а Х Ц III, 1. 2 յարևելից է РА» 3 և РА»
 « Ա շ խ ա ր հ ա ց ո յ ց ի } ) սկզբնական բնագրի վերականգնման փորձ 21.5

պիա ցլովքն4 և Ոկռա0 լերամբքն, իսկ րստ հիւսիսոյ և յարևելից՝ Յունական և

Ադրիական խորշիւնք իսկ ըստ հարաւոյ՝ Տիւռենական պեղագոսիւն^, ի հարաւ
կոյս Ղաղմատիոյ է ջրաբնակ գաւառս Վենետիկոյ7, և այլք գաւառք ցամա-
քայինք քառասուն և հինգ, աշխարհս վեց. յորոց մին Рпիոն 4՝ալոնյորում
հոյակապ քաղաքն Ռաւէնա^ ։ Ունի լերինս և գետս վեշտասան, յորոց գետք
հզօրք երեք, որ կոչին Ատռիանոս^, Պադոս , ս Ռուպիկո ն՝ ,
2 որ մտանեն առ
նմին ի Յունիոս ծոցՈւնի կղզիս եւթնևտասն յորոց մին Պոնտիա^*, անտի՝0
Պիղատոս էր։ Իսկ րստ հ ա րաւո յ Սատուռնիանա16 աշխարհք և Լատինա աշ֊
խարհ, յորում մեծն Հռոմ^՚է Հելլենք Մեծ^, առ որով ցանկալին Կամպանիա
հուպ կալով ընդ նա և րնդ Ա իկի[իա կզզին, [Ա ա մ պան իա] գետս ունի երեքտա-
սան, և լերինս՝ այչ ոչ անուանիս։
(Բայց է յԻտալիա համարի և այլ աշխարհ մի Կորսիկաանուն ի Կիւռ-
նոս21 կղզւոջն, չորս հարիւր մղոնաւ շրջապատելով. յորում գաւառք երեքտա-
սան, և գետք վեց, և մի Ոսկի անուն լեառն^, ուր ոսկի և արծաթ հատ անի երկ-
րաբոյս28 իբրև զծնէբեկ)^։

[է. Յաղագս կղզւոյն Սարդիոնի]

է, Բնաշխարհ ԼԵւրոպիայ\ Սարդիյւնի 1 մեծ կղզի> հուպ կալով ի Կիւռնոս"

կղզի* (ըստ հարաւոյ կոյս 3 երկայն ձևովն՝ ի հիւսիսոյ ի հարաւ կոյս*։ Ունի
գետս հինգ, և լերինս գժուարանունս և վւոքունս, և ամուր տեղիս, յորում քա-
ղաքս ինն, գաւառս քսան, մանունք կղզիք ինն^. և շրջապատութիւն Սարգո-
նիոյ ինն հարիւր ութսուն 7 մղոն է։

[Ը. Յաղագս Սիկիփոյ]

Ը. Բն աշխ արհ \Ե ւրոպիա յ\ Ս իկիլիա մեծ կզզի^տ Տարևելից կուսէ Ս արգիո-
նի ,2 հեռի ի նմանէ երեքհարիւր յիսուն մղոնաւ. ունի և կղզիս մանունս։ եւ
է Սիկիլիա 3 երեքանկիւնի ձևով. և ծայրէ ի ծայր հարիւր մղոն ունի, և գաւառս
եւթն4 և քաղաքք ինն*, գետք ութևտասնկղզիք վեշտասան, լերինք երկուս
Պարթենիոս, յորմէ գետք բղխեն և Ուռկանոս7, որ և ՅայտնեայՏ, որոյ կատարն
հ ան ա պաղ հրով տոչորի։ Եւ է Սիկիլիա յոյժ արգաւանդ։

Արդ զայս կարգ ի բուն հանելովք դարձցուք ի Հիւսիսի, ի մնացեալ մաս-

նէն Ովկիանոսի և Անծանօթ երկրի, այլ աշխարհատող զԵւրոպիա ածցուք ի
հարաւ կոյս մինչև ցՅունաց ծովն։

4 'АХТСБЮЦ III, 1 , 1 » Տ "Олра, III, Լ Ь в Փակագծերում զետեղված Հաավածը Տ-Ь չունի։

7 Վենևախոյ Տ * 0 6 б 7 б * ( а , Ш , 1, 2 1 * 8Брмго ГаХХсоУ, 1 1 1 , 1 , 2 0 » 9 ' Р а о ' А ^ а , III, 1, 2 0 * 10՝Ат-

р к Ь о с л о т . , III, 1 , 2 Ь И Ш В о с ^ Ш , 1,20» X * ТоорСхмуос лот., 111.1,20* ДО'йтот Ша^ос,
I I I , 1, 6 9 * 14 Щу^Ы Ч7)ООС. III, 1, 6 9 * 15 ուստի РА* 16 Սաաեոինա Տ . Е а т о о р ^ к Ь - з 7.0-
Хо\1Д, III, 1, 4 3 * 17 РА Արա՛նց փոխարե՛ն ունեն՝ € Ո ւն ի ե մայրաքաղաքս երկուս՝ զհո-
յակապն Ռաւեննայ և զմեծն Հոոմյ։ "Аото 'Рсорт). III, 1, 5 4 * 18 Ме^аХт)? 'ЕХХаоо?,
III, I. 10։ 19 к» 20 կ աւր սիկ А* 21 ի Սկիւո.նիա А. ^ао;. III, 2* 22 то Хро-
аои^ օթօտ, III, 2, 7* երկ բա բուսակ А* 24 Փակաղծե բում զետեղված Հ ատվածը Տ
չուն ի։ քթերում ենք ըստ рА *

ԳԱ» * Ա արգոնի ոյ Р. 2арйа> \»7]Ծ0Տ, I I I , 3 * 2 կիոոս տ, Խնիոս А* Տ Ах 4 Հինգ БА--

6 Փակագծերում զետեղված Հատվածը Տ չունի։ 6 չիք Տ* 7 ՏА, եօթն Հարիւր ութ-

սուն Р*
Գ\Ը 1 2>АеХ1а, III, 4' 2 Աարզոնիոյ Р* 3 Աարզոնիա А* 4 Հինգ РА* * չիք Տ
в ինն Լ տասն РА* 7 Բոոնոս Տ* Բաոկանոս А* Թերևս՝ Վուլկանոս։ 8 ք| ТЕ 'АгСЧТ] 7Հ21
О КРА^АС, III, 4 , 5 *
224 Հր ս յ պ ա ր ա կ ո ւ մներ

[Թ. Յաղագս Եւրոպիոյ Սարմատացւոց]

Բ՝. Բնաշխարհ Եւրոպիայ Սարմատացւոց աշխարհին՚ հասարակն է, յա-

րևելից կալով Ղերմանիոյ2, առեալ ի Վիստուղայ3 գետոյ և ի հոմանուն իւ-
րեանց լեր՛անց, առ Հիւսիսայինն Ովկիաւնռսիլ մինչև ց Ան ծանօթ երկիր և
ցծայր արևելեան Ռիպեայ լերինն 4 յո րում ելանէ Տան այի и 5 գետ. բայց զա-
մենայնդ \Սարմատիոյ\ ի միջօրեայ ԿԴ՝>3 [ւ/ասէ/1 բաժան է՛ Սա րմ ա տ իա յերկուս.
զելիցն յԱսիայ, և զարևմտիցն յԵլրոպիայ, միսչև [Տանայիս|] մտանէ և Մե ո ֊
տիս ծովակ , 5 նաւով զնոյն գործելով, մինչև զՊոնտոս ծով. և ապա Պոն•
տոսիլ և Տիւռաս գետովս սահմանի• ըստ հարաւոյ կուսէ որոշէ զՂա֊
կիացւոց աշխարհն® ի Սարմատիոյ։ Եւ ունի Մարմատիա աշխարհս փոքունս,
ի քրիստոնէից՝ զՏավրական ցամաք կղզին, այսինքն զՔեռսո որ կայ Ի մէջ
Բիւկեան լճին™ և Մեովտիս ծովակի և Պոնտոսի, և մտիցն Կարկինիտեայ դե֊
шлу" ի հոմանուն ծոցԻսկ ի հեթանոսաց բազումս, յորոց մին կոչի Ամաք-
սաբիոլոր են Ս այլակենցաղք։ Ունի լերինս բոլորս եւթնարձակէ և ի
Պոնտոս գետս բազումս՝ երեքտասան Լյոբոց գետս երկու\, որք յիրեարս ան-
գեալ. անուանեն զմինն Կոչոյ՛Տ զմիւսն Բորիսթենոս]'®ք Ունի \Ս արմ ատ իա
Եւրոպիոյ] փոքր լիճ մի \Ամադոկայ\և կղզիս երկու։ Ունի և բագինս երկու,
մին կոչի Ալեքսանդրոլ, և միւսն Կեսարու

[(К Յ ա ղ ա գ ս Թրսւկիոյ]

ժ. Բն աշխարհ Եւրոպիայ Թրակացւոց աշխարհն, յարևելից կալով Ղաղ-

մատիոյ և առ երի Սարմատիոյ, առեալ և Տիւռաս՚ գետոյ մինչև ի Ղանոլբ։ Եւ
ունի Բ՚րակիա^ փոքր աշխարհս հինգ, և այլ աշխարհ որ կոչի Վեբի\ն\ Ներ-
քին] ՄիլսԼիաև Ղառդանիա չորեք֊քաղաքեան*. իսկ ի միջօրեայ կուսէ
զինքն զԹ ռա կ ի ա ։ Իսկ ըստ արջնային կողմանէն մեծ աշխարհ Ղակիա5, յո֊
բում բնակեն ՍԼկ\լաւք քսանևհինգ ազգք , յորոց փոխանակաւ մտին պատե-
րազմաւ գոլդք^՝ եկեալ ի ՍկանԼդՀիոյ կղզւոյ^, որ կոչի Եմիոս Ղերմանացլոց.
իսկ Սկ լալքն անցին ընդ Ղունայ գետ և կալան այլ աշխարհ ի Բ՝ րակի ո յ և ի
Մակեդոնիոյ, և անցին յԱք[այ]իա և ի Ղաղմ ա տ իա ։ Բայց յառաջ Թրակ զօրա-
վարութիւնք էին այսոքիք. Ղանթիղիտիկեանք, Սառդիկեանք, [Ոլսդիկիսի-

Գ1Թ 1 'Н տ՝/ Еброто) 2ар[Аа-'!а, III, 5 ՛ Տե՛ս С . Т . Е р е м я н, Е в р о п е й с к а я С а р м а т и я

по П т о л е м е ю и , А ш х а р а ц у й ц " - у ( . А р м я н с к о й г е о г р а ф и и VII в е к а " ) » С б о р н и к с т а т е й
. И с т о р и ч е с к и е с в я з и и д р у ж б а у к р а и н с к о г о и а р м я н с к о г о н а р о д о в " , в ы п . III, Е р е в а н .
1971, էշ 170֊1в4, г Գերմանացլոց Տ» 3 Խիստու-ղայ Տ . ОиТзтооХа, 111,5, 1» 4 'Ротона,
III, 5. 5» 5 Տօնաւիս Р , Տաւնւսյիս А . ТауаТ;, III, 5, 3» За կոյս Տ' О Ма1<1тоо5
III, 5, 3» 7 Тира; тот., III, 5, 6» 8 Дахга, III,5 , 6» О Таор1Х7|М՛ Х е р з о ^ т ) ^ . - Ш , 5, 2։
10 тт, В'У/.Т) III, 5, 2։ 11 Кару.тт-г); тот., III, 5, Ь 12 Кар*171Х1) хоХгсш, 111, 5, 2«
13 'А(Аа;6рю1, III, 5. 7» 14 Հինգ р . 15 Տե՛ս М . И. А р т а м о н о в , И с т о р и я х а з а р ,
Л., 1 9 6 2 , է չ 168. 10 Ворис9Ь&; -ОТ., III, 5, 2» 17 'АЦА5СХА ХФ/Л], III, 5, 6« 18 01 ТЕ
' А Х ё ^ о р о и (Յօ>;յ.օւ -/.а! օւ К а й м р о ; ро>и.оւ, III, 5, 12»
ւ Տառոս տ» 2 врахт], III, 11: 3 Миспа; тт); ауо», Миаю; тт); х а т ы , III, 9, 10»
4 тт}; А а р о а я а ; V я6Хе1;, III, 9, 4> 5 Дах(а, III, 8» в Տե՛ս Б. А . Р ы б а к о в , С л а в й н е
в Европе в эпоху крушения р а б о в л а д е л ь ч е с к о г о строя, . О ч е р к ւ историл С С С Р ,
I I — I X вв ' М , 1953, էշ 30-52, 7 Гойта:, II, 11, 16» 8 II, 11, 16,
 «Աշխարհա ցոյց ի И սկզբնական բնագրի վերականգնման փորձ 225

կեանք], Սիլիտ ի կեանք և այլք9» Ունի լերինք երկու, և գետս. [յորոց] մի է Դա-
նուբ, որ բաժանի ի վտակս վեց, և առնէ լիճ մի և կղզի։ որ կոչի Պեւկի1°. ի
կղզիս այս բնակեալ է Ասպա ր-հրոլկ որդին Խոլբրաթայ^, որ փախաւ ի Խաղ-
րաց ի Բուլխարաց լեռն էն, և գնաց հալածեաց ի մուտս կոյս զԱւառն ազգ, և
բնակեցալ անդ։ Սա [Բ՚րակիա] ունի մայրաքաղաք 12 զերջանիկն Կոստանդնու֊
պօլիս ի բերան մտից ծովագետոյն Պոնտոսի, որ կոչի թ՛րակական Պոսպո-
րոն։ Ի Կոստանդնոլպօլսէ քսան մղոն է քաղաքն Երակլէա, չորում կայ թէա-
տրոնն որ մի է յեօթն հրաշիցն, և ըստ հիւսիսոյ ի Հռոմ՝ երկու հարիւր մղոն։

[ԺԱ. Յ ա ղ ա գ ս Մակեդոնիոյ]

ԺԱ. Բն աշխարհ [Եւրոպիայ] Մակեդոնիտ՚ է յելից կալով Յունական Պե-

ղադոսին, առ երի Դաղմատիոյ և Թրակիոյ. ի հարաւ թողլով զելլադա։ Ունի
լերինս վեց, յորոց մինն Կիտառիոն, և միւսն Ոլլիմբիս2. գետք մեծամեծք վեց^,
և գաւառս4 երեսուն, քաղաքս վեշտասան, և զմեծն Թեսաղիա, յորմէ Հայք։
Լինի ի նմա մարմարիոն կանաչ սպիտակախայտ. ունի ծոցս5 վեց, կղզիս ե-
րիս [Եւ Մ ակեդոնիա յերկայնն մասունս եօթն, իսկ ի լայնն՝ հինգг
ЙШЙРЩЙ ՝•••»՛ ՝ ՚ 1
л • _. . — ... թբ. Յաղագս Ելլադայի֊]

ԺԲ. Բնաշխարհ [Եւրոպիայ] Ելլադաառ երի կալով Մակեդոնիոյ, ի մէջ

պեղադոսացն։ Եւ ունի [Ելլադա] փոքր աշխարհս վեց՝ զէպիռոս , 2 ղԱքա յիա°,
զԱտտիկէ*, զԵւբիա ապառաժև զԿրիտ մեծ կղզի^ և զՊեղոպոնեսոս ցամաք
կղզի7 ։ Եւ յԱքայիա՝ Կոռնթոս քաղաքի, և [Ատտիկէ] ունի զԱթէնս9 ։ Ունի
կղզիս բաղումս յոյժ։
[Պ ե լլոպոն ե и ո и ունի] լերինս երեք և գետս հինգ, քաղաքս երեսուն յորոց
մին է Լակեդեմոն^, և ութ գաւառս. զԱռանձնական Աքայիա"յ ղԱռկադիա^2,.
է/Առդոչիդէ , 13 զԼակոնիկէ , 14 զԻլիա , 15 զՄեսենիա , 16 զՍիկիոնիա , 17 յորում մե-
հեանք Պ ոսիդոնի։
Ունի Պելլոպոնեսոս ծայրս բազումս և անգիւնս, որք ունին հոմանուն
ծոցս։ Լինի [անդ] մարմար կանաչ։
Եւ ունի Ելլադա այլ քաղաքս բազումս և բազում գավառս, և այլ լերինս
ինն, յորոց է ՊառնասոսԵ լիկոն^, Ղոդոն ®, 2 զո րոց առասպելն պատմէի:
Ունի կղզիս քառասուն և չորս, յորոց է Կրիտն, ի նմա է Շանթական լեառն։

9 Е т р а т т у ս*ւ Յտ տ!յ[՝; Ё-/ тт) Ё п а р ^ а - р ; ; т а ? ? Мис:!а; хса ՜տբւ хоч ТО о р о ; о р -

а.т.6 ՕՕ(Յ|Յ.<Օ7 ААЧ>}Т)ХТ]Т1Х7|, ^АР51ХГ,, Оос<пхт|С1>хтг); ЕЕХХТ]~1ХГ|, III, 1 1 , 6 ՛ Ю ПЕОХТ]
"У^СТОС, 111, 10., 2» И Բուլղարակա՛ն ցեղերի ՛դետ Կուրրաթի (584—672) որդի Ասսչարուխը,
շուր^ 660 թ., իր Հորդայով фиг խավ խաղիրՆերից ե ասԼսւստա% դաավ ՛հանուրի դետաէւե-
ըաՂւի շրջանում։ Տե՛ս М . И . А թ Т 3 М О И О В, ^շվ. աշխ., ԷՀ 163, 172. 12 •Բազաքամայլւ Д»
Գ\ԺԱ 1 Ма*б8'уу1а, III, 1 2 ՛ 2 Ед-ар^о՝/ о р о ; , " О л и ^ к о ; օթտ;, III, 12, 1 6 ՛ 3 шшиЪ РА»
4 է/եղս Р (առա 9 Է եկել գոս Հ ա սչավոլւէ ից ) ։ Տ ձ՜ովս Р А * б էոՐ" А (աոա^ացե լ Է և
Ղ՛ի շփոթությունից\ւ
Գ1ԺԲ 1 ' Е Х Х а б а , III, 14» 2 ''.Итс8(ро;. III, 13՛ 3 Щ а Г а , 111,14» 4 'Ахтг/.^, 111,14,7»
-Տ Еи(Зо1а, III, 1 4 , 2 2 ՛ в Кртр], III, 15՛ 7 И Е Х О ^ У Ц З О ; , III, 14, 2 5 » Տ Кор^Яо;, 9 'А8т)-
•чаи, I I I , 1 4 , 2 1 » ю АахЕЙаф.ш՝՛, III, 14, 43» И хаХои^Еу-г).? 'А^ыа;, 111, 14, 2 9 »
12 'АрхаЗга, III, 14, 4 0 » 13 ' А р - ^ а ; ( А г §քօ1ւ(1 ւտ), III, 14. 3 3 » 14 А а х ю (Ьасогпсае),
I I I , 14, 3 2 » 15 ' И Х Е ( а ? , III, 14, 3 0 » 16 М Е о о т ^ а , III, 14, 3 1 » 17 Е г л и ш у ш , III, 14, 3 7 »
1Տ П а р ч а о в о ; о р о ; , III, 14, 11» 19 '.ЕХ(х՝о>7 орас, III, 14, 11» 20 ' Е х я т б ц п г З о ՝ / ЛСООШУЁШУ,
111, 13, 5» 21 Նկատի ունի Գոդոնա յի սլա ա դա ւքա խո սա կւսն տւսճարրւ
15 Հ ա ն ո ե ս , Л* 4 <
226 Հրապարակումն եր

Ունի մեհեանս երիս՝ զԻդա և զԱրտեմիս և զՊ.ոսիդոնի, քաղաք զհոյակապն>

զԱթէնս և Ելեւսինա քաղաք ։ 22

([Ունի Ելլաղա] Եքբիու մեծ մղղի, և Ատալանդ փոքրիկ կղզեակ23 ի մէջն.

զոր ասեն զտեալ զօրացն Արտաշէսի Հաչոց արքայի, զի մի նաւք ռոճկացն
յամիցեն, մինչև պաշարեալն էր զդղեակն ՀԼարմանալի* և ասեն անդ մեռեալ
Արտաշէսի)24։ Ունի և ջուրք ի կղզւոջն Միւռտ ո ս2*, որ յան պ ա աճառս այսր անդր
հոսէին և Արիստոտէլ անդ եղև խորասոյզ։ Եւռիպոս * 2 է անուն նորա։

[Կ ատ ար ե ց ա լ առաջին հատածն]

I I . ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԱՏԱԾ ԱՇԽԱՐՀԻՍ

ԼԻԲԻԱ՝

Սկիզբն լայնութեան չափոյն աստի է։

[Ս». Յ ա ղ ա գ ս Աւսսջին Մսսրիտանիոյ]

Ա. Բն աշխարհ Լիբիոյ է [Առաջին] Մ աւրիտանիա, որ կոչի Տի ն գի տա ն ի ա2,

յաղագս Տինգին քաղաքիկ, որ ի նեղուցին Հերակլեան ծովամ իջոցին*, որ է
Սեպտէ^ յելից Պ՝ադիրոն կղզւոուստի ելանէ Յունաց ծովն յՈվկիանոսէ։ Եւ
լէ Մաւրիտանիա Առաջին քսան Լ\ վեց մասին յերկայնութեան, և երեսուն և
վեց լայնութեան ք և տարածի ի Սեպտէ առ հարաւակողմ առ Արևմտեայ Ով֊
կիանոսի®ւ Ունի լերինս վեց՝ [զՄեծ Ատլաս® և\ զՓոքր Ատլասնշանաւորն է
զայլ, և զհասարակն Ղուռդոն լեբին^ . 1 և գետս երկոտասանզորս յՈվկիանոս
արձակէ, և այլ ևս չորս զորս ի Յունաց ծովն. և ունի ազգս վեշտասանք և զՊ է ֊
ռոնՊեդիոն^ք որ է Հրագոյն դաշտ։

(ր. Յ ա ղ ա գ ս Մաւրիւոանիու Երկրորդի]

Բ. Բն աշխարհ [Լի Բ ի ո յ է] Երկրորդ Մաւրիտանիա, որ կոչի Կեսարինիա1. սա

յելից կալով Տինգիտանիոյ, և տարածի ի հարաւ կոյս առ Գե տ,ուլւի\ա2։ Ունի
գետս եւթնևտասն, և փոքր լիճս երեք^, լերինս եւթն4, և ունի քաղաքս բա֊
զումս, գաւառս ազգաց քսանևեւթնև զՊղնձափորանոց երկիրն®ւ Ասեն թէ
կայ ի լերինս7 այս որք րնտիր կինաբառիս^ հանենք այսինքն դեղ կարմիր։

22 ' Թ Ա յ յ Ա , III, 1 4 , 2 ) ' 'А:х\Ь:Т) ^71 I I 1 , 14, 22* 24 Փակագծերում զետեղված

Հ ա տ վ ա ծ ը Р А չու,նե%։ 25 М у П о , Р о ш р . Ме1а 1 1 , 3 4 . 3 9 * 26 ХаХ'лI; т.ара Ейр^с^,.
5 2 ° 4 0 ' ֊ 3 8 ° 2 5 / , III, 14. 2 2 *
Գ\\Ա ւ ԱշխարՀ կ՛րիայ р, ԱշխարՀ Լիրիայ ութ А» Аи^ит);, IV՛ * Տինգոնիա Տ»

Маир1та\(а Тг^^а^т), IV, 1՛ 3 Каюареса, I V , 1* 4 'Нра'лХе10и - о р в ц о и , I V , 1, 1*

Я 5ер1ет 1га1ГеБ« О Ка>ТТ); а7.р</՝/, I V , 1, 2 ' 7 Հարաւակոյս — РА* Տ Дот 17,0V ,2У„6СГУ0\'5
I V , 1. Ь 9 " А т Х а ; М е ( С ^ оро;, I V , 1. Ь Ю " А т Х а ; ЪХаттог^ о р о ; , I V , 1, Ъ И ДоОр-
00՝/ оро;, I V , 2, 4 * 12 վեշտասան РА' Պիւոոն-Պոնղիոն А » ПбррОМ* ТСЕ&'ю^ I V , 1, 5։
9՛IIԲ 1 կեսառնիսեան А * 'II Маор1Та՝па 7] Каюартр/ска, IV, 2 ; 2 РА €աոշեղ ղե/իւյ»*
աղճատված ձևով* Га1Т00/аа. IV, 2, 3' з երիս РА' 4 Հինգ А* /> քսան և Հինգ РА*
в սլղնձփ ո ղանոց и А * ХаХ*ло)ро'^еТ а. I V , 2 , 5 ՛ 7 и յան и А< Տ К Ь/'/а^а. ор о ; , I V , 2,. 4է
 21.5
« Ա շ խ ա ր հ ա ց ո յ ց ի } ) սկզբնական բնագրի վերականգնման փորձ

[Գ. Յ ա ղ ա գ ս Ափրիկէի]

Գ. Բնաշխարհ [Լիբիոյ է] Ափրիկէ՝, յելից կալով Մաւրիտա նիայ Կե սա֊

րինիոյ առ ծովեզերբն։ Բաժանի Ափրիկէ յերկուս աշխարհս, և մի այլ [աշ-
խարհ] առանձնակ որ Տրիպաւլիи անուանի2Հ
Ունի Ափրիկէ լերինս ութ, դետս իննևտասն^, լիճս ութ, գաւառս քառա-
սուն և մի. ծոցս եւթն1, յորոց երկու կոչին Սիւռտիս [Մեծ և Փոքր]5։ Ունի և
այլ ևս կղզիս վեշտասան, յորոց է ՄելէտիՈւստի ասէ Եզեկիէլ? ասր բերե[ա]լ
ի Տիւրոս, այսինքն ծովու բուրդ, որ է պիսինոն, լինի սև սաթ՝ բոյս փափուկ,
որ ի ծովէ ելեալ յարև և յօդ կարծրացեալ քարանայ, և լինի անդ կարմիր յա-
կինթ։ Կա [անւլ] բանջար ինչ լաւտոս անուն, զոր եթէ ոք ուտէք զհայրենիսն
մ ո ռանայ, ասէ Հոմերոս®«
[Ունի Ափրիկէ] քաղաքս բազումս, և մայրաքաղաք Կարքեդոն® և Տրապո-
լիք որ է երեք֊քաղաք՝ էհէճր\ովբի, Կալանիա, Եւսի^է Թէպէտ և երեք այլ շի-
նեցին Սիոկաբայ", Ւդիսիա, Պոնտիկաորոց իշխանացաւ իմաստունն Ներ-
սեհ Կամ սա րական, պատրիկն Շիրակայ և Աշորունեաց տէրն

(П՝. Յաղագս Կիւոենականի]

Դ. [Բն աշխարհ Լիբիոյ Կիլոենական, որ կոչի Պ ենտապալլիս՝՝ ելից կա-

լով Ափրիկոյ, ունի գաւառս մետասան, յորոց մինն [Խովլոլք* կոչի, ունի և
կղզիս ութ. գետս երիս, որ ի մի եկեալ անուանին Լաթոն® և մտանեն ի ծով.
և լիճ մի որ կոչի Լիւռիա։
[Ունի] քաղաքս բազումս, և զՀերակղեայ լերինսզ Անգուժատաբեր եր-
կիրնուր կան երեկորնական պարտէզքնունի և քարայրս Լա[զա]նիկացլոց^,
չոր՛ում են նորակերպ գազանքն, որք են մարդակերք, կեն[տաւ\ռոս, որոյ ագին
թռչնոյ նման է. լինգնաս, սպուռ ինք, արջամկոմյք® և այլ բազում սքանչելի
գազանքг

Գ11Գ / 'А<рр1*7|, IV, 3» 2 նկատի ունի Մավրիկիոսի (582—601) ժամանակաշրջանի

վարչական բաժանումը, երր Աֆրիկա պրովինցիան երկու, մասի բաժանվեց1 Ափրիկէ և Ր ի ֊
զակենէ (ВоСатС^а, IV, 3, 1 0 ) , իսՀ Հարավ֊արևելք գտնվող & Տրի պա լ լիս} Տրի-
սլոլիտանիա կոչվող ծովեզրը էդիպտոսի դիոցեդի կազմում էր ե նրա կառավարիչն էր,
ինչպես սույն բնսւդրից իմանում ենք՝ քիմաստունն ՆերսեՀ կամսարական, պատրիկն Շի-
րակայ և ԱշորոլնԼ աց տէրն}։ 3 ութևտասն Д/ 4 Հինդ Տ' В 1սթ"ՏօյՅ [-Ա7.03, ЕирТБШ; 4Տ՝;'ՂXТ,
IV, 3,3» 6 МбХгСТ) г д а о ; , I V , 3 , 1 3 , այժմ՝ Մալթա կՂՂին, 7 Եզեկիել, Իէ, 18, 8 Ոդիսական,
X . 90—97, 9 Կտրքեգոնիա Р , и կա բ կե դոն ի ա մայր քաղաքաց А. [ Л Е р Ш?ТО, I V , 3 , 2 *
10 Տ բ ի պո լիս ի երեք քաղաքներն են՝ Иа^рата, 'Еша (կամ Т г ւթօ11տ т) хси ЛЁ~Т1»
Ме^аХт), I V , 3 , 3« а Տիոկարա տ» 12 Տս-ласра., I V , 3 , 11» 'АШоиса (իդիսիա), По՝тя

IV, 3, 12* 13 Այստեղ Հիշատակվող \յե րսեՀ կամսարականը, ինչպես կարելի է եզ-
րակացնել, Մավրիկիոս կայսեր կողմից դուքս է նշանակվել նշված երեք քաղաքների։ Այս
պաշտոնում նա կարոդ էր լինել 591 թ. Հետո միՂչև 647 թ., երբ արաբներր նվաճեցին
Աֆրիկան, Հմմտ. Ш.-А н д р е Ж ю л ь е н, История Северной Африки. Тунис, Алжир,
Марокко с древнейших времен до арабского завоевания (647 год), пер. с франц.
Р. М . С о л о д о в е и к , М„ 1 9 6 1 . էշ 351, 353—354, Տե՛ս նաև կոդ յան, կամ սա բտկաններ,
Վիեննա, 1926, էշ 130 146։ Այս փաստը ևս մի նոր կռվան է Հանդիսանում քԱշխար-
Հացոյցիֆ ժամանակը որոշելու Համար ( V I դ. Վ^րՀ և V I I դ. "ՀԻԳԲԸ)*
Գ\\Գ 1 К о р т р / а Ы ] . Печтсгк'Лд?, I V , 3 . 2 ХооХХо՝-, I V , 3 , 1 . 3 А а Э ш у о ; к о т . , I V , 4, 3»
4 Հերակղեայ .լերինք — а ! ТОО 'Врау.ХЁОО 6Е՝'Е5, ^<йра, I V , 4, 6 » 5 Անգուժատաբեր եր֊
կիր — 7) <лХср(0(р6р0С 7 ч 'Ьра, I V , 4 , 6< 6 երեկորնական պարտէզք — 01 Кт)п01 ТСОЧ 'Е571ер!0ШУ,
IV, 4, 6 ' 7 -Բարայբք Լձսզանիկացլոց — Тձ СТС^ХаШ ТШЧ Л аЗЯ'ЛУ.СОЧ, I V , 4 , 6 » 8 Նորակերպ
գազանք — 01 Т07С01 ТПрIсоВеՍ-» 9 ар-лтоцо;.

15*
2 2 8 Հրսյպարակումներ

[Ь. Յաղագս Մաոքաոսկան Լիբիոյ և Եգիպտոսի]1

ծ . [Աշխարհի Լիբիոյ է] Մարմարական Լիբիա և ամենայն Եգիպտոս ի մի

աշխարհէ համ արեալ. յելից կայ Կիւռեն ա կանին, հոմանուն Պ եղա գո սին, զԱն-
թիդոն քաղաքի, որ կայ ի մ էշ ծովեզերն Ռին ո կո րուրայ3 և Աս կալոն ի. և անդի
յարևմտեայ խորշն երկճիւղ Կարմիր ծովուն հանդէպ Քաջաց քաղաքիՈւնի
լերինս երկոտասան, յորոց մինն կոչի Ծիրանական^, ունի գուբս երկու շի֊
նուածոյս, և լիճս երիս ինքնեղս. են և երիս լիճս այլ զոր Նեղոսի վտակքն
առնեն. յորոց մինն հուպ է ի Մեծն Աղեք и ան գրի ա, որ կոչի Ռաւանիտենիա,
զոր կարծեմ գՄարեայ լիճն^ լինել։ Բայց գետ ունի Եգիպտոս միճ զնեղոս, [որ
է Գեհոն], բղխէ ի Լուսնի լեռնէ'9 առ Անծանօթ երկրի հարաւոյ, և դէպ ուղիղ
գնալով ի յԵգիպտոս, առնէ ի նմա չոՐս և բաժան ի ապա ի բազում
վտակս, որք դարձեալ միացեալ առնեն կղզիս բազումս, և ղառաջասացեալ
լիճսն, և մին զատուցեալ անգանի յԵռոպոլիտիտոս ծ ո ց ո ր է արևմտային
խորշ Կարմիր ծովուն. ե. զայլ վտակսն ի Յունաց ծով։
Ունի Եգիպտոս գաւառս քառասուն և մի և քաղաքս բաղումս, և մայրա-
քաղաք զՄեծն Աղե քսան դրի ա^, միւսն Տանիս^ կոչի։ Եւ առ Կարմիր ծովովն
Արաբացւոց ծոցովն բնակեն Ձկնակեր ազգն, որ կոչին Արաբ֊Եգիպտացիք^1 •
ունի Եգիպտոս կզզի ս մանունս մետասան Յունաց ծովուն, յեզեր հոմանուն
պեղադոսին և ի Կարմիր ծովունճ երիս։ Ունի և կղզիս զաւազուտ և. զան անձրև
երկիր12*

[Я. Յաղագս սնտոս Լիբիու]

Զ՛ Աշխարհ .ընդհանուր Լիբիոյ է Են՚տ^ռս-Լիբիա, հո ր թարգմանի Ներ[ք]սա֊

գոյն Լիբիա^, յելից կալով Արևմտեան Ովկիանոսի, առեալ յԱտլասոս2 Մեծ
լեառնէ, առ երի կալով երկուց Մաւրիտանացն և Ափրիկոյ. ձգի մինչև ցԹեո-
քիմայ լեառնոր ասի Աստուածոց աթոռք, որ ըստ հիւսիսոյ է Կարմրա-
դոյն [դաշտին]4* (Եւ սահմանի ներքսագոյն Եթովպիաւ առ Այրեցեալ գօ-
'ոեաւնյ^։ Ունի լերինս ութ, գետս տասն^, զոր յԱրևմտեայ Ովկիանոս արձա-
կէ• և այլ երկուս գետս զոագռադաս և զԿիւնոփս^։
Եւ ճարակեն զենտոս-Լիբիա ազգք երեքտասանյորոց մին կոչի Սպի֊
տ ա կ-Ե թէովպաց իք9, և միւսն Փա յ տեղէն ֊Եթէովպացիքն* և անդ ասէն զթզուկ
ազգն, զոր ոմանք Պիքիթս կո չեն, և այլք Թ ռիփիքս, են ի սմա և Սպիտակալե-

ԳԱԵ 1 МАРИ.АРГЛТ| <щ ՃՕԹՍ՚Ց, хал ճ պ ձ ֊ ֊ է օ ս . IV, 5* 2 'А՝ЛЬ)ОА^, IV, 5, 7; V, 15. 2.

'АСХАХАП/. V, 15, 2 ՛ 3 «Р^ОХОРООРА, IV, 5, 6» 4 : НРА)А>՝^ ТЬО'ХК?, I V , 5, 24* 5 ПОРСРБРГСОС
ООО?. I V , 5, 12* в 7] МАРЕЕА Х ^ Т ] , IV, 5, 11* 7 2ЕХТ4\-Г)<; ОРОО;, I V , 8, 2 * 8 'ИРШОТ^ХК^
ХОХТЮ;, V , 16, 1» 9 Р.ЕТРОТ:6Х1С ' А Х Е | < Ь О Р Е 1 А ; IV, 5, 4* 10 IV, 5, 2 3 ՛ I* . . . ТИАРА
точ 'АРАРмч хо\~о՝4 оХ?)\ тохраАк/у КатЕуоисг; 'АрараС|б7иТ01 VI? ОРЕША ра-
7.615,.., IV, 5, 12* 12 ... А Ф И Ц С Т] хал СФРОУО; Х ^ Р А » IV, 5, 12*
У* II Ջ 1 ենգոս Տ* 2 Բնագրում՝ էԱտագոսյ>.- 3 0ЕШ՝У Օ՚Լ՚ղ\Ха ՕթՕՀ. I V , 6 , 3 * 4 ПиррОУ
я е М е * , I V , 6 , 6* Տ р» в քսանևմի РА: 7 в я ^ р а о а ; тсотар.6;.... 1Հւ^յփ тготар.6;, I V , 6, 3 *
8 վեշտասան РА— եւ ճարակեն գէն տ пи Լիբիա ագգս վեշտասան, աճ ե ալ և րաժանե ալ յետ
աշտարակինг կլ են ['Քակիչք աշխարՀի սաստիկ սեաւք, և ձկնակերք է և մարա խակերք,
" ՐՔ են գլխաւոր ագգս նաւապին, փուն, քաւթարանէ կորնա լա պին և այլ բագումք։ Լի-
նին և թգուկ\ք] մաւտ ի յ Ո,լկի ան ո и Սպիտակ լերինն, 9 Аеохоаи'Ко-е;, IV, 6, 6* Ьеи-

саеМюреБ, Р о т р. М е 1 а 1,23; "ե՛ս РНпШз, № է . ՒԱտէ-, 5 , 4 3 . ю ЕоХаххеТ; АФЬкес,

IV, 6, 6*
 21.5
« Ա շ խ ա ր հ ա ց ո յ ց ի } ) սկզբնական բնագրի վերականգնման փորձ

րինք, յորոց հողն իբրև զձիւն սպիտակ է. թէպէտ Պտղոմէոս ոչ յիշէ՚ Եւ զռըն-
դեղջիւր գազանէն ասեն թէ յՈվկիանոսէ անցանեն ընդ Ենտոս֊Լիբիա մինչև,
ցնեղոս (ուր կրոկոդիղոս գազանն)՝՝, ել Ըռընգեղջիւր գազանքն) նման են գե֊
տաձիոյ և ամենեքեան որձ են. և թէ ուստի ծնանին ոչ ոք գիտէ, եղջիւր մի
ունի յռնգունսն, որ զորձաքար պատառէ, և զփիւղ սպանանէ դիւրաւ։ Եւ այլ
գազանք անցանեն ընդ Սնտոս Լիբիա՝ որ մարդակերպք են' և գինեսէրք'2» Անդ
ասեն մեց կղզիս՝", ուր կան որղիքն Ռաքաբիմայ՝ նախ քան զալերն Երուսա-
ղէմ ի գնացեալ անդ. զոր ասեն թէ գնաց Աոսիմոս միայնակեացն, բայց կար-
ծեմ թէ զրոյցն այլաբանութիւն է, զոր պատմեն զնմանէ։

[է. Յ ա ղ ա գ ս [Վերին] Եթէու]պիոյ]

է. Վերին Եթովպիա, որ Ներքին Եգիպտոս կոչին, յելից կալով Են տոս Լի-
բիոյ և Վերին Եգիպտոսի առ Կարմիր ծովովն Արաբացւոց ծոցոյնանցանե-
լո՛վ զԱյրեցեալ գօտլովն ի հարաւակոյս առ Ներքսագոյն Եթովպացւովքն ցնոյն
սահմանս Ենտոս Լիբիոյ2( Ունի գետս երկու, զՍեղոսի վտակսն, որք յիրեար ան-
գանին [ս կոչի Աստաբորաս] և դարձեալ բաժանեալք առնեն [զՄերոե կղզի 4]
ղՄեմնոս ազգЬ®, և անդրէն միաւորին, և միւս գետ որ կո չի Ա ստապուսյւր
ելանէ ի Կողովի լճէ5, և անգանի և Նեղոս, առ կղզւոյն [Մերոե]6։ Ունի և լերինս
ութ։ Եւ ունի Եթովպիաս այս փոքր աշխարհս երեք, զԲարբառիա՝^ առ Բա բբա֊
ռական ծոցովն®, և գԱղանիա՝ յորոլմ լինին փեղք բազմաշատք^, և զՏռոգլոդի֊
տիկէՈւնի և գաւառս ազգաց երեսունևվեց, յորոց մինն կոչի Բաբելացիք'՛
և Արմատակերք'2, և մինն Ոքսոմ ոնտացիք13. յո րում կայ թագաւորութիւն մեծ
հանդէպ Պռոնեայ ծայրին՝*, որ բաժանէ ընդ Ատողիտէ՝5 և ընդ Երջանիկն Արա-
րի ա 1 6 . զայս տեղւոյ ասել թուի Յոբ. «Տեսէք զճանապարհս ՝ Թե մնա ցլոց , որք ի
շաւիղս Սաբայ հայիքЛ)17» Կան և անդ Թզուկք և ազգն Զագակերք՝8, և Վրա֊
նալորք՝ , 9 և ի Միջին-Եթէովպացիք ։ 20 Ունի և կղզիս յԱրաբացւոց ծոցին քսան
և եալթն. և այլ կղզի, որ կոչի Մ ոգուց՛1՝, և այլ՝ որ Հալուց22. ունի և զԽն լգաբեր
երկիրն2^ և Զմռսաբերն՛2-*, ունի և զԱլազուտն և զԱնանձրև երկիրն25»

11 Р յ 12 էի՛ս ի և թզուկ մոտ յՈվկիանոս ի Սսչիտակ լերինն։ Անցանեն ընդ Օնտոս

Լիբիա ոընզեզ9իւր ւյս/զանք յՈվկիանոսէ ի նեղոս, ուր կրոկոդիղոս դաղանն. և այլ գա֊
ղանք անցանեն ընդ Ենտոս ՛Լիբիա՝ որ կոչին սփինգք, մարդակերպք են Ա գինեսէրքս։
Р» 13 նկատի ունի Երանելեաց կղզիները։ Мсглярсоч ЧТ(001 15 о о ч ձթւ9;յւօ4 я1Йе, I V , 6, 14'
9" II է 1 Այսպես է Р А ' Ըստ Տ-ի՝ էէ. աշիարՀ Լիբիոյ Եթէսվպիտ էг "Ր ներքին Եգիպտոս
կոչին յերի Եդիպտոսի աո. Կարմիր ձովովն Արաբացւոց ծոցոյն, անցանելով զԱյրեցեալ
ղօտլովն ի Հարաւ կոյս,.. ԷՀ 20։ 2 АЙКОТИСС Т) 0710 ճ1՜ր~.Հ0՝։. I V . 7,. 1 = Եթէովպիա, որ
ներքին Եզիպտոս կոչին։ Արաբացւոց ծովուն А' 3 . . , (АЕТяЁо ОЕ ТОО ^ТЕЬХОО 'ՀԱՆ ТОО

'АатятгоВо? ЛОТЯ|АОО про; ТТ) Меротг] ч-паш МЕ[АМЭЧЕ7;, Р . Е 0 Т ) [ А Р Р ( ^ < 0 Т Е Р 0 1 ЙЕ ХатаТо՛., 4 , 7 , 10»
4 ' А а т я т с о о ; г о т . , I V , 7, 10» В КоХот) ХЦАУТ), ё5 1)? о ' А а т я т а з о ; я о т я ц о ; ре Г 6 9 ° !<лг)[д.ер1мо\,
I V , 7 , 7» в Мерот) I V , 7 , 10» 7 В я р Р а р т , I V , 7, 10» 8 Варрарглос х о Х я о ; , I V , 7 , 4 ՛
9 'АСа՝ла ЙЕ т| ЕЧООТЕРШ •») яХеТот&1 ЁХЁСЯУТЕ;, 4, 7, 10» Ю Տռովր Տ , ըստ РА ճիշտ
ընթերցման՝ Տրոդլոդիտիկէ— Трш՝уХо6ит1хт|, I V , 7, 10» И Ва°оХХт)^Ю[, 4 , 7 , 10» 12 'Р^О-
գռւ՚ Հ ՕI, I V , 7 , 10» 13 'А0$00|А1ТЯ1, 4 , 7 , 1 0 » Այստեղ Հիշատակվող {մեծ թադաւորութիլնը}
Աքսումն է — 7] ТЕ 'А^ОО^Т], Ё\1 Т) ВаС1ХЕ10՝; 6 5 ° — 1 1 ° , IV, 7, 8 ' 14 Պռոնեայ ծայր-Рго-
ՈԱՏ? й ր դ յ " ' ք МоаоХоч а х р о у . 4, 7 , 3 (տե՛ս Б о и к г у , էք 27, ծան. 10), թե" Պռ[աս]ոնեայ
ծայր — Проаоч а7.рсотт)р10Ч, IV, 8, 1» 15 'АВооХчтса, IV, 7 , 10» 16 ' А р я З ( а Еозацл-соч,
V , 17, 2» 17 Յովր Զ, 19։ 18 5тр00&0<ра-(01 Л Ю г о - Е ? , I V , 7 , 10» 19 Х у . ^ г а и , I V , 7 . 1 0 ՛
20 Мёат) АМю-ля, IV, 7. 10՛ 21 Мауш-^ 4тдоог, I V , 7 . 11» 22 'Ор^ёшч ՝ ф о с , I V , 7 . 11»
23 ' I I !Кич՝«1[АШ(роро; "Х^гора, I V , 7, 10» 24 ХцорУо<роро; уйря. 14.7,10» 2 5 . . . т у * 5'.а[х;а.оч У.я!
арройо՝/ ^(оря^... I V , 7 , 10»
230 Հր ս յ պ ա ր ա կ ո ւ մներ

[Ը. Յաղագս Ներքսագոյն Եթէովպիոյ]

Ը. Աշխարհ Լիբիոյ Ներքսագոյն Եթէովպիա է*, որ սկսանի յարևմտականէ

(Անծանօթ երկրէ, յերի կալով Օվկիանոսի 2 և Ենտոս-Լիբիոյ , 3 և Ենտոս-Եթէով-
պիայև ըստ հարաւոյ՝ սահմանի Անծանօթ երկրաւ, առ որով բնակեն Ե բե-
կորն ական֊Ե թէովպացիք5, և ի հարաւոյ կողմանէ Այրեալ գաւտւոյն6 մերկք
վիշապամ արդք։ Եւ յերի նոցա ըստ^ հիւսիսոյ աո Ովկիան п и իժ Ձկնակեր
Եթէովպացիք®ւ Առ որով Աթակեանք Եթէովպացիքյորում առիւծաշուն գա-
զանն։ Որոց ըստ հիւսիսոյ Փրփրեղջիւր Եթէովպացիք՝՝, յորում կենդանի ինչ
նման անալըթոյ, մարդամարտ և անուշահոտ։ Առ որով Ղեռբիկէ՝ 2 և Ղեռմո-
նայքազգք, յորում քաղ ծառասէր և մարդամարտ, և ընձուղտք։ Որոց ի հա-
րաւոյ մինչև ցՆեղոս աշխարհ մի է Եթովպացլոց. յորում փիղք սպիտա\կք և
եղջիւրակնճիտք և վագերք՝*։ Որոց յարևելից լերինք, յորում* 5 վագերաձիք՝ և
այծամարդք՝ որք զպատկեր մարդոյ ունին, և են թալք եղջիւրավորք և կճղա-
կաւորք, և ինձք գեղեցկախայտք յոյժ։
Եւ սոցա ի հարաւոյաշխարհ մի է առ, Անծանօթ երկրաւ ւ որ Ագիսիմ-
բայ" կոչի, յորում լինի գազան ինչ՝ կանացի ունելով դէմս և ձեռս և մէջս, և
անձն չորքոտանի գազանի և այլ մարդակերպք գազանք, շնակնճիթք և մերկք,
մեծականջք և ագևորք, որպէս զառիւծակապիկքՅորոյ յելից կուսէ Բարձր-
գագաթունք Եթէովպացիք, և այլք մինչև ցԼուսնի լեառն2®, յորում լինին Քօշք
սպիտակք զօրաւորք և բռնաւորք2՝։ Որոյ յելից կուսէ Ռափսացիք22 և գետակ
մի որ կոչի Ռապտոսյորում լինի գազան ինչ հրաշունչ վարազանման, և
սալամանդր գազան՝ որ նման է Կովիդեաց, որ անցանէ ընդ հուր և շիջու-
ցանէ։ Եւ ի ներքոյ սոցա Մ ա ր գա կե ր եթովպացիք25։ Լինի յաշխարհն այն և
զես՚ուբէս գազանն ®, 2 որպէս ոչխար խարտեշ, և յոյժ սիրելի ձկանց, երկա-
կենցաղ գոլոՎ, ղժողռվեալ ա՛ռ ինքն ձկունսՀն ուտէ յորժ\ա\մ լողայ ի ջուրնէ
Կատարեցալ երկրորդ հատածն։

(Շարունակելի)

Գ\\Ը 1 Ներքին Եթովպիա Р . հէՕՀ А;Эютсш, I V , 8« 2 Р, 3 ինղոս-Լիրիայ Տ. 4 չիք

Р. В 'Еияёр101 АИУмни^, I V , 8, Ъ в Р. 7 Р, 8 Р, 9 ЧуЭоосря-^ А!&(ота>;, I V , 8, 1»
10 ՝А.ЬЬл1 А М с г . е ; , I V , 8, 1* 11 'А<рр1Т(.ер<оче; рк^а ЕЭЛ/О;, I V , 6, 6 ՛ 12 Дерр1**<Х1, I V ,
6, 5» 13 Дер|АОУЕТ?. I V , 6, 2 2 ՛ 14 к՝) т| ЁХесрачте; Хеи-ло! и<Ь/те; ՝/'1Чои~:а1 х а ! {нчо х ё р ш т е ;
%а1 ՜ւ՜քթւօտտ, I V , 8, 2» 16 Р . 16 Р« 17 Р» 18 П а р а бе ռ-ր/<озхо՝։ тт|՝* А!д[олшу
ЁПЯХЕТАТО4 օւփ/.оиаа, -дтц -/.аХеТ-си 'А^зирфа, IV, 8, 2» 19 ХЕО՝/-ОТ;ФТ]7.О;՛ 20 ЕЕХГ^Т)?
оро;, I V , 8, 2 ՛ 21 Р . 22 'Ра(1«0! А1Э1ОТСЕ;, I V , 8 , 2 ՛ 23 Ռապտոս գետակ—՝Ралто; г.от.,
I V , 7, 4 ՛ 24 Տե՛ս РИтиБ, Ւ11տէ., X , 6 6 ՛ 25 Р — Аг»го-.е; ^ ՝ / » թ ա - օ ^ օ ւ , IV. 8, 2»
2в սուր ո и Р А . Տե՛ս К. П. Патканов, Армянская г е о г р а ф и я VII в е к а , СПб, 1877»
Էլ 26, ծան. 87,