حضرتفاطمۃ الزہراءرضی ہللا عنہاکاجنازہکس نےپڑھایا؟
مجیب :مفتی ابوالحسن محمدہاشمخانعطاری
فتوینمبرGrw-345:
تاریخاجراء11 :راضمناابملرک1443ھ13/اپی2022ء
داراالفتاءاہلسنت
(دعوت اسالیم)
سوال
یکرفامےتںیہاملعےئدنیوایتفمنرشعنیتماسےلئسمےکابرےںیمہکرضحتدیسہاخوتنتنجیبیبافۃمط
ازلرہاءریضاہللاعتلاہنعاکانجزہسکےنپاھی؟زیناخبریرشیکایرواتیںیمٓااتےہہکرضحتیلعریض
اہللاعتلہنعےنراتوکیہرضحتافہمطریضاہللاہنعوکدنفرکدیاوررضحتاوبرکبدصیریضاہللاعتلہنعوک
االطعہنک۔اسرواتیاکحیحصبلطمیکےہ؟
بِ ْس ِم اہللِ ال َّر ْحم ِن ال َّرح ِ ْی ِم
اب اب بِ َع ْو ِن ال َْمل ِ ِک ال َْو َّھ ِ
اب اَلل ُھ َّم ھِ َدا َی َۃ ا ْل َح ِّق َوالصَّ َو ِ اَ ْل َج َو ُ
رضحتدیسہاخوتنتنجیبیبافۃمطازلرہاءرضی اہلل تعالیعنہااکانجزہسکےنپاھی،اسابرےںیمروایت
فلتخمںیہ،ایرواتیےکاطمقبرضحتیلعرضی اہلل عنہ ےناورایرواتیےکاطمقبرضحتابعسرضی اہلل
تعالی عنہ ےنپاھی۔اورحیحصہیےہہکٓاپرضی اہلل تعالی عنہااکانجزہ،رضحتاوبرکبدصیرضی اہلل تعالی عنہےن
پاھی،سجاکذرکریثکروایتںیموموجدےہ۔
اخبریرشیکسجرواتیکرطفوسالںیمااشرہےہ،اسرواتیےکاافلظہیںیہ’’:دفنهازوجهاعلی
ليالولميؤذنبهاأبابكر‘‘ینعی:رضحتافہمطریضاہللاعتلاہنعوکانےکوشرہرضحتیلعریضاہللہنعےن
راتوکیہدنفرکدیاوررضحتاوبرکبدصیریضاہللہنعوکانکوافتکاالطعہندی۔(صحیحالبخاری ،کتاب
المغازی،بابغزوۃخیبر،جلد،05صفحہ، 139بیروت)
اسکرشحںیماشرنیحِدحثیےناسابتکرصاتحکےہہکرضحتیلعریضاہللہنعوکامگناھتہکاس
اعمےلمکاالطعرضحتاوبرکبدصیریضاہللاعتلہنعوکوہیئگوہیگ،اسےیلاوہنںےنذب ِ
اتوخداالطعاچنہپان
رضوریںیہناھجمس،ذہلااسرواتیےسرہزگہیاثتبںیہنوہات،ہکرضحتاوبرکبدصیریضاہللہنعوکاالطعیہہن
وہیئاوروہانجزےںیمرشییہہنوہےئ۔انچہچناشرحاخبریالعہمانبرجحالقسعینحتفاابلریںیماورالعہمادمحنب
دمحمالطسقیناراشدااسلریںیماناافلظےکتحترفامےتںیہ(واللفظلالول)’’:ولعلهلميعلمأبابكربموتها
ألنهظنأنذلكاليخفىعنهوليسفيالخبرمايدلعلىأنأبابكرلميعلمبموتهاوالصلىعليها‘‘
ینعی:رضحتیلعریضاہللہنعےنرضحتاوبرکبوکرضحتافہمطکوافتکربخاسےیلںیہناچنہپیئہکوہامگن
رکےتےھتہکہیاعمہلمرضحتاوبرکبےسوپدیشہںیہنرےہاگ،اوراسرواتیںیمایسیوکیئزیچںیہنسجےساس
ابتپدالتلوہیتوہہکرضحتاوبرکبوکرضحتافہمطکوافتاکملعیہہنوہااھتاورٓاپےناناکانجزہیہہنپاھ
اھت۔(فتحالباریشرحصحیحبخاری،جلد،07صفحہ،494دارالمعرفۃ،بیروت)
زینرضحتافہمطریضاہللاعتلاہنعوکلسغدےنیواولںںیمرضحتاوبرکبدصیریضاہللاعتلہنعکزوہج
رضحتاامسءتنبسیمعریضاہللاعتلاہنعیھباشلمںیھت،اشدیایسوہجےسرضحتیلعےنہیامگنیکہکرضحتاوب
رکبدصیوکوافتکربخلمیکچوہیگ،ذہلاریما ِ
ذباتوخداںیہنربخدانیرضوریںیہن۔انچہچنفنصمدبعارلزاقو
ننسربکییقہیبللودتسمرکاحللمکںیمےہ(واللفظلالول)’’:عنأمجعفربنتمحمد،عنجدتهاأسماء
بنتعميسقالت:أوصتفاطمةإذاماتتأناليغسلهاإالأناوعلیقالت«:فغسلتهاأناو
علی»‘‘رتہمج:رضحتاامسءتنبسیمعریضاہللاعتلاہنعےسرمویےہ،وہرفامیتںیہہک:دیسہافہمطریضاہللاعتل
اہنعےنوتیصکیھتہکبجاناکااقتنلوہاجےئ،وتںیماوررضحتیلعاںیہنلسغدںی،سپںیمےناوررضحت
یلعےناںیہنلسغدی۔(مصنفعبدالرزاق،جلد،03صفحہ،409مطبوعہبیروت)
فلتخمروایتےکوحاےلےسادبلاہیوااہنلہیںیمےہ’’:وكانالذيصلىعليهازوجهاعلی،وقيل
عمهاالعباس،وقيلأبوبكرالصديق‘‘ینعی:رضحتافہمطریضاہللاعتلاہنعکامنزانجزہرضحتیلعےن
پاھیئاوراہکایگےہہکانےکاچچرضحتابعسےنپاھیئاوراہکایگےہہکرضحتاوبرکبدصیےن
پاھیئ۔(البدایہوالنھایہ،جلد،6صفحہ،367داراحیاءالتراث،بیروت)
دعتمدروایتںیمرضحتاوبرکبدصیریضاہللاعتلہنعاکانجزےںیماحرضوہاناوررضحتیلعریضاہللاعتل
ہنعاکاںیہنانجزہپاھےنےکےیلٓاےگرکان،اوراناکانجزہپاھانذموکرےہ۔انچہچنااممیقہیباننسلاربکلیںیماینپ
دنسےکاسھتلقنرکےتںیہ’’:عنالشعبی:أنفاطمةرضیہللاعنهالماماتتدفنهاعلیرضیہللاعنه
ليال،وأخذبضبعیأبيبكرالصديقرضیہللاعنهفقدمهيعنیفیالصالةعليها‘‘ینعی:ااممیبعشےس
رمویےہہکبجرضحتدیسہافہمطریضاہللاعتلاہنعاکواصلوہاوترضحتیلعریضاہللاعتلہنعےناںیھنرات
وکدنفیک،اورامنزانجزہپاھےنےکےیلرضحتاوبرکبدصیریضاہللاعتلہنعوکڑکپرکٓاےگیک۔(السننالکبری
،جلد،04صفحہ،46دارالکتبالعلمیہ،بیروت)
ل
ااممیلعا متقیادنہلیزنکاامعللںیملقنرکےتںیہ’’:عنجعفربنمحمدعنأبيهقال:ماتتفاطمةبنت
النبیصلىہللاعليهوسلمفجاءأبوبكروعمرليصلوافقالأبوبكرلعلی بنأبيطالب:تقدم،فقال:ما
كنتألتقدموأنتخليفةرسولہللاصلىہللا عليهوسلم،فتقدمأبوبكرفصلىعليها‘‘ینعی:ااممرفعج
ریضاہللاعتلہنعاےنپوادلےسرواتیرکےتںیہ،اوہنںےنرفامی:رضحتافہمطتنبروسلاہللاکواصلوہا،وت
رضحتاوبرکبورمعانجزہپےنھٓاےئ،وترضحتاوبرکبےنرضحتیلعےساہکٓ:اےگڑبںیھاورانجزہپاھںیئ،وت
رضحتیلعےناہکٓ:اپروسلاہللےکہفیلخوموجدںیہ،ںیمٓاےگںیہنڑبوھںاگ،وترضحتاوبرکبٓاےگڑبےھاور
انجزہپاھی۔(کنزالعمالجلد،12صفحۂ 515
،موسسۃالرسالہ،بیروت)
ارلیضارضنلۃںیمےہ’’:عنجعفربنمحمدعنأبيهعنجدهعلیبنالحسينقال:ماتتفاطمةبين
المغربوالعشاء،فحضرهاأبوبكروعمروعثمانوالزبيروعبدالرحمنبنعوف،فلماوضعت
ليصلىعليهاقالعلیرضیہللاعنه:تقدمياأبابكرقال:وأنتشاهدياأباالحسن؟قال:نعمتقدم
ا
فوہللااليصلیعليهاغيرك،فصلىعليهاأبوبكررضیہللاعنهمأجمعينودفنتليال.خرجه
البصریوخرجهابنالسمانفيالموافقة‘‘ینعی:ااممرفعجاےنپوادلےسوہانےکدادارضحتیلعنبنیسح
ریضاہللہنعےسرواتیرکےتںیہ،اوہنںےنرفامی:رغمبواشعےکدرایمنرضحتافہمطکوافتوہیئ،وت
رضحتاوبرکبورمعوامثعنوزریبودبعارلنمحنبوعفریضاہللمہنعانیعمجٓاےئبجانجزہامنزپےنھےکےیلراھک
ایگ،وترضحتیلعریضاہللاعتلہنعےناہک:اےاوبرکبٓاپٓاےگڑبںیھ،وتدصیاربکےناہکٓاپوموجدںیہٓ،اپ
ےکوہےتوہےئںیمٓاےگڑبوھں؟وترضحتیلعےناہک:یجاہںاہللکمسقرضحتافہمطاکانجزہٓاپےکالعوہوکیئ
اورںیہنپاھےئاگ،وترضحتاوبرکبدصیےنامنزانجزہپاھیئاوررضحتافہمطوکراتںیمیہدنفیکایگ،اےس
ااممرصبیےناورانبامسنےنوماہقفںیملقنیک۔(الریاضالنضرہ،جلد،01صفحہ،176دارالکتبالعلمیہ،بیروت)
اقبطتانبدعسںیمےہ’’:عنإبراهيمقال:صلىأبوبكرالصديقعلىفاطمةبنترسولہللا صلى
ہللاعليهوسلم فكبرعليهاأربعا‘‘ینعی:رضحتاربامیہیعخنےسرمویےہ،وہرفامےتںیہہکرضحتاوبرکب
دصیریضاہللاعتلہنعےندیسہافہمطتنبروسلاہللیلصاہللہیلعوامہیلعوملسکامنزانجزہپاھیئ۔
ایسںیمرضحتااممیبعشہیلعارلمحےسوقنملےہ’’:عنالشعبیقال:صلىعليهاأبوبكررضیہللاعنه
وعنها ‘‘ینعی:رضحتاوبرکبریضاہللاعتلہنعےنرضحتافہمطریضاہللاعتلاہنعکامنزانجزہپاھیئ۔(طبقاتابن
سعد،جلد،08صفحہ،24دارالکتبالعلمیہ،بیروت)
ۃیلحاالوایلءںیماحظفاوبمیعنااہفصینہیلعارلمحاینپدنسےکاسھترواتیلقنرفامےتںیہ’’:عنابنعباس :أن
النبیصلىہللاعليهوسلمأتی بجنازةفصلىعليهاوكبرعليهاأربعاوقال«:كبرتالمالئكةعلى
آدمأربعتكبيرات».وكبرأبوبكرعلىفاطمةأربعا،وكبرعمرعلىأبىبكرأربعا،وكبرصهيب
علىعمرأربعا‘‘ینعی:رضحتدبعاہللنبابعسریضاہللاعتلمہنعےسرمویےہہکیبناپکیلصاہللہیلعوملسک
ابراگہںیمانجزہالیایگ،وتٓاپہیلعاولصلۃواالسلمےنانجزہپاھیاوراچرریبکتاتںیہکاوررفامی:رضحتٓادمہیلع
االسلمپرفوتشںےناچرریبکتاتںیہک۔(رضحتدبعاہللنبابعسرفامےتںیہ)اوررضحتاوبرکبےنرضحت
افہمطےکانجزےںیماچرریبکتاتںیہک،اوررضحترمعےنرضحتاوبرکبپاوررضحتبیہصےنرضحترمعپ
اچرریبکتاتںیہک۔(حلیۃاالولیاء،جلد،04صفحہ،96دارالفکر ،بیروت)
ققحمیلعاالالطقخیشدبعاقحلحمثدولہیہیلعرمحاہللاوقلیدمارجاوبنلۃںیمرفامےتںیہ’’:ایوقلہیےہہک
ٓاپکانجزہکامنزرضحتیلعریضاہللاعتلہنعےنپاھیئیھت۔۔۔۔نکیلروۃضاالابحبوریغہبتکںیمذموکر
اورروایتےسیھبہتپاتلچےہہکرضحتاوبرکبدصیریضاہللاعتلہنعاحرضوہےئےھتاوراوہنںےنیہانجزہک
امنزیھبپاھیئیھت،العوہانےکرضحتامثعننبافعن،دبعارلنمحنبوعفاورزریبنباوعلامریضاہللاعتلمہنع
یھباسوتقوموجدےھت۔‘‘(مدارجالنبوۃ(مترجم)،جلد،02صفحہ،686مطبوعہالھور)
انجبیلعرکماهللوہہج
یتفمادمحیراخنیمیعنرمحاہللاعتلہیلعرفامےتںیہ(’’:رضحتافہمطریضاہللاہنع)وک ِ
ےنلسغدیٓاپےنیہامنزپیھاوربشںیمدنفیک۔رگمحیحصہیےہہکرضحتاوبرکبدصیےنٓاپاکانجزہ
پاھی۔‘‘(مرآۃالمناجیح،جلد،08صفحہ،456نعیمیکتبخانہ،گجرات)
س ْولُہ َا ْعلَم َصل َّی اہللُ َت َعالی َع َل ْی ِہ َوال ِہ َو َس َّلم
ہلل َا ْع َل ُم َعزَّ َو َج َّل َو َر ُ
َوا ُ