Research Article / Araştırma Makalesi

Oğuz Tansel’in Mitoloji Dili: Al’lı ile Fırfırı

Oğuz Tansel's Language of Mythology: Al'li and Firfiri

Tuba Kaplan* - Elif Aydın**

Abstract: Myths, which are as old as human history, are products that help people perceive and recognize
themselves and the universe. These products, which are sacred to the society, have become a source in terms
of subject matter in many fields from novels to stories, from theater to cinema. It also continues to establish a
link between the past and future generations. The aim of this study is to determine the mythological elements
in the tales compiled and written by Oğuz Tansel, who has made a significant contribution to Turkish literature
with his works, and to discuss the role of these tales in making the child reader love and adopt mythology. This
research is a descriptive research in scanning model on a fictional/produced structure. In this approach, which
aims to describe an existing situation as it exists, the mythological elements in the tales were examined by
making a relational type of scanning. The data source of the research consists of 25 tales in the tale book Al'lı
ile Fırfırı compiled and written by Tansel. Data were collected through “document review”, one of the
qualitative research methods; mythological elements were categorized among themselves and analyzed by
content analysis. It has been seen that while establishing the mythological structure in Oğuz Tansel's tales, he
mostly benefited from cosmogonic and theogonic myths, as well as extraordinary elements and numbers. While
no obvious mythological elements related to eschatology and etiology were encountered, it was determined
that giant, frost change, magic, fairy, horse and bird were used more with the maximum number of 3,40,7
among the identified mythological elements. It has been concluded that Oğuz Tansel's tales are a rich source
for children to see different mythological elements, so they are also important in terms of protecting the
mythological heritage.
Structured Abstract: The aim of this study is to determine the mythological elements in the tales compiled
and written by Oğuz Tansel, who has made a significant contribution to Turkish literature with his works, and
to discuss the role of these tales in making the child reader love and adopt mythology. This research is a
descriptive research in scanning model on a fictional/produced structure. In this approach, which aims to
describe an existing situation as it exists, the mythological elements in the tales were examined by making a
relational type of scanning. The data source of the research consists of 25 tales in the tale book Al'lı ile Fırfırı
compiled and written by Tansel. Data were collected through “document review”, one of the qualitative
research methods; mythological elements were categorized among themselves and analyzed by content

* Dr. Öğr. Üyesi, Kilis 7 Aralık Üniversitesi, Muallim Rıfat Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi ABD.
Asst. Prof. Dr., Kilis 7 Aralık University, Faculty of Education, Department of Turkish Education.
0000-0002-7813-0679
[email protected]
** Öğr. Gör., Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, Rektörlük, Türk Dili Bölümü.

Lecturer, Zonguldak Bülent Ecevit University, Rectorate, Department of Turkish Language.

0000-0001-6027-4431
[email protected]
Cite as/ Atıf: Kaplan, T. & Aydın, E. (2021). Oğuz Tansel’in mitoloji dili: Al’lı ile Fırfırı. Turkish Studies - Language,
16(3), 1595-1619. https://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.52274
Received/Geliş: 08 August/Ağustos 2021 Checked by plagiarism software
Accepted/Kabul: 23 September/Eylül 2021 Published/Yayın: 25 September/Eylül 2021
CC BY-NC 4.0
1596 Tuba Kaplan - Elif Aydın

analysis. One of the first literary genres that children meet is undoubtedly fairy tales. Tales, in which
extraordinary heroes sign extraordinary events, are also one of the literary genres that make the most use of
mythology. This research is a descriptive research in scanning model on a fictional/produced structure. In this
approach, which aims to describe an existing situation as it exists, the elements in the mythological integrity
of the tales were examined by making a relational type of scanning. The data source of the research is a total
of 25 tales in the tale book Al'lı ile Fırfırı compiled and written by Tansel. Data were collected through
“document review”, one of the qualitative research methods; mythological elements were categorized among
themselves and analyzed as content analysis. When we look at the literature, it is seen that Oğuz Tansel's tales
are not dealt with from a mythological point of view. With this study, it is aimed to reveal the mythological
structure and elements in Oğuz Tansel's tales. 25 fairy tales in Oğuz Tansel's book “Al'lı and Fırfırı ” (Three
Fairy Girls, Al'lı and Fırfırı, Woodcutter's Wife, Blue Spotted Firik, Shepherd's Daughter, Naz Girl, Skillful
Girl) , Pied Bald, Miss World, Fisherman, Girl in a Pumpkin Frost, Lame Giant, (The Cowardly Man, Forty
Brothers, Red Fox, Hot Girl, Hunter Son, Lonely Girl with Talking Fish, Üç Brothers, Dalyanoğlu, Blue Bride,
Horse Fox Wolf, Dark World, Yedi Widows, Perioğlu) were examined in terms of mythological elements.The
tales were named as M1, M2… M25 in the study according to the order. The myths in Oğuz Tansel's tales are
grouped by making use of the parts of mythology in the literature. Although eschatology and etiology myths
(2012: 23) were formed at the beginning of the study, these titles were not included since moral myths were
intertwined with other myths because there were no specific mythical elements that could be discussed under
this title in the works examined. In the findings section, the titles are listed from the group with the highest
diversity of mythological elements to the lowest. Alphabetical order was observed in the ordering of the
mythological elements in the titles. It has been seen that while establishing the mythological structure in Oğuz
Tansel's tales, he mostly benefited from cosmogony myths in terms of variety. As a matter of fact, he handled
21 different mythological elements. Oğuz Tansel did not give much space to eschatology myths describing the
end of the world and etiology myths explaining the reason for the existence of existence. Theogony myths and
extraordinary elements also have an important place in Oğuz Tansel's tales. Although the author uses five
different numbers in his tales, the numbers are the elements that are mostly processed in the works. As a matter
of fact, when the frequency of occurrence of mythological elements in different tales is examined, it is seen
that the numbers 3 and 40 stand out as the most processed items. As a matter of fact, the number 3 is processed
in 17 different works, the number 40 is processed in 13 different tales and the number 7 is processed in 7
different tales. While frost change and giant elements take place in 9 different tales, magic takes place in 7
tales. The number 7 is also processed in 7 different tales. Then comes the horse and fairy, which is depicted in
6 different tales. Although the bird element takes place in 4 different fairy tales, it has an important place in
the fairy tales as it is the most used animal for changing the frost. When the studies on Oğuz Tansel's tales are
examined in the literature, these studies are examined in terms of multi-discourse (Bahar, 2016), vocabulary
(Sever & Karagül 2014), (Aslan, 2017); It is understood that, together with the vocabulary, it is made in terms
of messages (Günaltılı Gündüz, 2008), values (Akkaya, 2016), elements that structure the subject (Dumanlı
Kadızade & Sakar, 2018) and the use and functions of folkloric elements (Karadağ, 2016). As can be seen, no
study has been found to determine the mythological elements and elements in Oğuz Tansel's tales. Although
Oğuz Tansel's tales are not examined in terms of mythology, it was seen that some mythological determinations
were also included in Karadağ's (2016) study. In Tansel's tales of individual creation, the 40 days and 40 nights
glorious, fantastic weddings of loving couples at their happy endings are a very common traditional example.
Keywords: Oğuz Tansel, fairy tale, myth, mythological element, Al’lı ile Fırfırı

Öz: İnsanlık tarihi kadar eski olan mitler, insanın kendisini ve evreni algılayıp tanımasına yardımcı olan
ürünlerdir. Toplum için kutsiyet arz eden bu ürünler zaman içerisinde romandan hikâyeye, tiyatrodan sinemaya
birçok alana konu yönünden kaynaklık etmektedir. Ayrıca geçmişle gelecek nesiller arasında bağ kurmaya
devam etmektedir. Bu çalışmanın amacı, yapıtlarıyla Türk edebiyatına önemli ölçüde emek veren Oğuz
Tansel’in derleyip yazdığı masallarındaki mitolojik ögeleri belirleyerek bu masalların çocuk okura mitolojiyi
sevdirme ve benimsetmedeki rolünü tartışmaktır. Bu araştırma, kurgusal/üretilmiş bir yapı üzerinde tarama
modelinde betimsel bir araştırmadır. Var olan bir durumu, var olduğu biçimiyle betimlemeyi amaçlayan bu
yaklaşımda, ilişkisel türden bir tarama yapılarak masallarda yer alan mitolojik ögeler incelenmiştir.
Araştırmanın veri kaynağı Tansel’in derleyip yazdığı iki cildin bir arada olduğu Al’lı ile Fırfırı masal kitabında
yer alan 25 adet masaldan oluşmaktadır. Veriler, nitel araştırma yöntemlerinden “doküman incelemesi” yoluyla
toplanmış; mitolojik unsurlar kendi aralarında kategorileştirilerek içerik analiziyle çözümlenmiştir. Oğuz

Turkish Studies - Language, 16(3)

Oğuz Tansel’in Mitoloji Dili: Al’lı ile Fırfırı 1597

Tansel’in masallarında mitolojik yapıyı kurarken en fazla kozmogonik, teogonik mitler ile olağanüstü unsurlar
ve sayılardan faydalandığı görülmüştür. Eskatoloji ve etyoloji ile ilgili belirgin mitolojik ögelere rastlanmazken
tespit edilen mitolojik unsurlar içinde en fazla 3,40,7 sayıları ile dev, don değiştirme, büyü, peri, at ve kuşun
daha fazla kullanıldığı belirlenmiştir. Oğuz Tansel’in masallarının çocukların farklı mitolojik ögeler görmeleri
açısından zengin birer kaynak olduğu böylece mitolojik mirasın korunması bakımından da önemli olduğu
sonucuna ulaşılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Oğuz Tansel, masal, mit, mitolojik unsur, Al’lı ile Fırfırı

Giriş
Çocukların tanıştıkları ilk edebî türlerden biri hiç şüphesiz masallardır. Olağanüstü
kahramanların olağanüstü olaylara imza attığı masallar, bu yönüyle mitolojiden en fazla yararlanan
edebî türlerden biri olma özelliğini de taşır. Şahin Bütüner (2020), masallardaki mitolojik unsurların,
geçmişle günümüz arasında özel bir bağ kurduğunu aynı zamanda günümüz toplumunun geleneksel
dünya görüşünü ve sosyo-kültürel yapısını da ortaya koyduğunu belirtmektedir. Masallarda peri, dev,
kırk gün kırk gece düğün yapma, zor durumlardan don değiştirerek kurtulma, hayvanların konuşması
vb. mitolojik unsurlar söz konusudur. Bu unsurlar, toplumun çaresizliklerine, umutlarına,
özlemlerine verilen kültürel bir cevap olmakta; masallar vasıtasıyla toplumun geleneksel dünya
görüşünü şekillendirmesi bakımından önemli bir kültür unsuru haline gelmektedir.
Mitler insana, zaman içinde yerini belirleme, geçmiş ve gelecekle bir bağ kurma olanağı
verir. Bu nedenle, mit dünyası gerçek dünyaya çok sıkı bağlıdır (Uğurlu, 2012: 19). Mitlerdeki
olaylar başlayıp bitmiş olan değil başlayıp devam eden; uzak geçmişte başlamış olmakla birlikte anı
ve geleceği de kuşatan bir forma sahiptir. Bu yüzden de mitler aşkınlıkla içkinliği; tarihle tarih
üstünü; zamanla zaman dışı olanı birleştirir (Batuk, 2009: 53). Bireyin kendini, evreni, olanı- biteni
anlamlandırma çabasının bir ürünü olarak ortaya çıkan mitler, geçmişten geleceğe dek uzanan bir
tarih ve felsefe bilinci oluşturur (Saluk, 2016: 7). Muharrem Kaya’ya göre (2015: 21) mit, geçmiş
toplumlarda dünya görüşü, din ve hayat bilgisi anlamlarını kazandırma fonksiyonuna sahip
olmuştur.Mitler, geleneksel olarak yayılan toplumun hayal gücünün etkisiyle biçim değiştiren,
tanrılar, evrenin doğuşunu düşsel ve alegorik biçimde anlatan masalımsı metinlerdir (Uğurlu, 2012:
19). Mitlerin tamamını kapsayan ve bunları inceleyen bilim dalına mitoloji denilebilir. Mitler, bir
tabiat felsefesi ve insanlık anlayışı sunarak toplumsal değer ve düşünce haritasını çıkarır. Türk
estetiği şeklinde ifade edilen mit-masal-ilk örnek ve metaforları çözümleyerek kültür değerlerini
ortaya koymak, işlemek, hayata geçirmek, insanlık tarihinin geçirdiği evrimleri belirlemek, kollektif
bilinçdışımızı ortaya koymak kaçınılmazdır. Ancak bu çerçeve içinde toplumsal patolojinin önüne
geçilebilir, Türk düşünce sisteminin tarihi süreklilik ilkesine göre ana nirengi noktaları tespit
edilebilir ve geleceğe yönelik fikir hayatımız planlanabilir (Aytaç, 2016).
Dünya üzerinde yaşayan her toplumun evreni, dünyayı, insanı anlamlandırma çabası onların
mitolojisini oluşturmaktadır. Türk milletinin de tarih öncesi dönemden itibaren getirdiği bir
mitolojisi vardır. Türklerin avcı-toplayıcılıktan çobanlığa, tarıma geçiş sürecinde oluşturduğu değer
yargıları, uygulamaları bu mitolojiyi oluşturmaktadır (Kaya, 2015: 29).Mitsel dönemde ortak bir
yaşamla üretilen semboller, insanın öyküsünü masal metinleri aracılığıyla aktarır. Sözlü kültürün ilk
ürünleri olan masallar; anlatım özellikleri ve mesajlarıyla insanı, iç dünyasına ve ait olduğu toplumun
ortak değerlerine götürür (Şenocak & Alsaç, 2017: 707). Mitosları sanat eserlerinden ayırmak
mümkün değildir. Mitosları yaratan toplum, onları sürekli gelecek nesillere aktarır. Gelenekler, el
sanatları gibi birçok sanat dalı ve toplum yaşamında, ritüellerde mitolojik değerler etkisini gösterir.
Toplumun sanatını geri planda besleyen temel bir yapı her zaman söz konusudur (Çoruhlu, 2000:
12).
Masallar mitolojik ögeler taşıyan en zengin edebî kaynaklardandır. Mitolojik ögeleri ararken
masallara başvurmak önemlidir. Masalların oluşum kuramları kapsamında bilinç dışının gizemli

www.turkishstudies.net/language
1598 Tuba Kaplan - Elif Aydın

mekanizmaları, bireysellikten anonimliğe yöneldiğinde toplumsal yapı ve karakterlerin

belirlenmesinde önemli ipuçlarını ortaya koyabilmektedir (Karadağ, 2016). Mitler, halkın edebî
estetik yaratıcılığına kaynak olmuş ve bu kaynaklık açık bir şekilde folklor materyallerinde, güzel
sanatlarda, destan, efsane ve masallarda kendini göstermektedir (Bayat, 2019: 13).
Mitoloji aracılığıyla masallar, insanın duygu ve düşünce dünyasını metoforlaştırır. Masal
metinleri, mitlerle aynı dönemde veya mitlerden sonra ortaya çıkmış metinlerdir; bu bağlamda
mitolojik sembollerin saf ve bozulmamış ilk örnekleri masallarda görülür (Şenocak & Alsaç, 2017:
721).
Zekeriya Karadavut (2010) tarafından yapılan çalışmada masal mitoloji ilişkisi ele alınmış
ve Kırgız masallarındaki mitik unsurlar örneklerle değerlendirilmiştir. Sait Sayar (2012) da, Sivas’ta
derlenen masallarda hangi mitlerin görüldüğünü ve bu mitlerin nasıl işlendiğini tespit etmiştir. Bir
şahsın derleyip yazdığı masalların değerlendirilmesinde Nedim Bakırcı öne çıkar. Bakırcı (2014), bir
çalışmasında Eflatun Cem Güney’in “Masallar” adlı kitabında geçen 23 masalda yer alan mitolojik
unsurları; diğerinde ise (2015), Ignacz Kunos’un derlediği masal metinlerinde yer alan mitolojik
unsurları tespit etmiştir.
Literatüre bakıldığında Oğuz Tansel’in masallarının mitolojik yönden ele alınmadığı
görülmektedir, bu çalışmayla yazarın masallarındaki mitolojik yapı ve ögeler ortaya konulmak
istenmiştir. Bu bağlamda Oğuz Tansel’in “Al’lı ile Fırfırı” kitabında bulunan 25 masal (Üç Peri Kızı,
Al’lı ile Fırfırı, Oduncunun Karısı, Mavi Benekli Firik, Çobanla Bey Kızı, Naz Kız, Becerikli Kız,
Alaca Bulaca, Dünya Güzeli, Balıkçı, Kabak Donunda Kız, Topal Dev, (Korkak Adam, Kırk
Kardeşler, Al’lı Tilki, Hotlu Kız, Avcı Oğlu, Konuşan Balıkla Yalnız Kız, Üç Kardeşler, Dalyanoğlu,
Mavi Gelin, At Tilki Kurt, Karanlık Dünya, Yedi Dullar, Perioğlu) mitolojik unsurlar bakımından
incelenmiştir. Sıralamaya göre masallar; çalışmada M1, M2… M25 olarak adlandırılmıştır.
Yöntem
Bu araştırma, kurgusal/üretilmiş bir yapı üzerinde tarama modelinde betimsel bir
araştırmadır. Var olan bir durumu, var olduğu biçimiyle betimlemeyi amaçlayan bu yaklaşımda,
ilişkisel türden bir tarama yapılarak masalların mitolojik bütünlüğü içinde yer alan ögeler
incelenmiştir. Araştırmanın veri kaynağını Tansel’in derleyip yazdığı Al’lı ile Fırfırı masal kitabında
yer alan toplam 25 masal metni oluşturmaktadır. Veriler, nitel araştırma yöntemlerinden doküman
incelemesi yoluyla toplanmış; mitolojik unsurlar kendi aralarında kategorileştirilerek içerik
analiziyle çözümlenmiştir.
Oğuz Tansel’in masallarındaki mitolojik unsurlar tespit edilirken ve sınıflandırılırken birkaç
kaynaktaki gruplandırmalardan faydalanılmıştır. Buna göre mitolojik unsurların ele alınacağı
başlıklar mitolojinin belli başlı bölümleri olarak bilinen Kozmogoni (Evren ve Dünyanın oluşumunu
izah eden mitler), Teogoni (Tanrılarla ilgili olay ve mitler), Antropogoni (İnsan ve yaratılışı ya da
ortaya çıkışı ile ilgili mitler) ve Eskatoloji (İnsan; evren ve Dünyanın geleceği kıyamet, ölüm ve
sonrasını anlatan mitler) mitleri (Kaya, 2015); Etyoloji (Varlıkların ve eşyanın kökenini açıklayan
mitler), ahlak (iyi ile kötünün kavgasını anlatan mitler) , sosyoloji ve psikolojik mitler (Uğurlu, 2012:
23-24); olağanüstü unsurlar, renkler ve sayılar (Yeşilyurt, 2020) olmak üzere başta dokuz başlık
olarak planlanmıştır. Ancak bazı bölümlerde mitler iç içe geçtiği için daha belirgin olan mitlere
kaydırılmış ve böylece çalışma 4 ana başlığa indirgenmiştir.
Bulgular
Oğuz Tansel’in masallarındaki mitler, mitolojinin literatürdeki bölümlerinden faydalanarak
gruplandırılmıştır. Bulgular bölümünde başlıklar, mitolojik öge çeşitliliği bakımından fazla olan
gruptan aza doğru sıralanmıştır. Başlıklardaki mitolojik ögelerin sıralanışında ise alfabetik sıra
gözetilmiştir.

Turkish Studies - Language, 16(3)

Oğuz Tansel’in Mitoloji Dili: Al’lı ile Fırfırı 1599

1. Kozmogonik Unsurlar
Dünyanın yaratılması ve evrenin oluşumu hakkındaki mitler kozmogonik mit olarak
adlandırılır (Bayat, 2019: 15). Masallarda mitolojik olarak geçen hayvanlar, bitkiler ve eşyalar da bu
başlık altında ele alınmıştır.
1.1. Bitki Kültü
İlkel dönemlerde insanlar bitkilerden çeşitli amaçlarla yararlanmışlardır ki bunlardan biri de
alternatif tıptır. Zamanla bu durumu çeşitli halk anlatılarına da yansıtmışlardır. Masallarda bazı
bitkilerin gizleri olduğu ve hangi hastalığa iyi geldiği anlatılmaktadır. İncelenen masalda Şahmeran,
Dalyanoğlu’na padişahın iyileşme koşulunu ve bitkilerin gizemlerini öğrenmenin yollarını şöyle
açıklamıştır:
“Beni kendi elinle boğazla. İlk kanımı bir şişeye, ikincisini bir şişeye koyarsın. Belimden
aşağısını padişaha, göksümü keşişe, kuyruğumu başvezire yedir. Başımı da sen yersin. İlk kanımdan
keşişle başvezire içirt. İkinci kanımdan üveyik teleğiyle padişahın yarasına sürersin. Kalanını da sen
iç. Üç gün sonra padişahı yunağa götür, yıka. Yaraları dökülür, sapsağ olur, kurtulur sayrılıktan.
Bundan sonra, sana da bütün bitkiler gizlerini söyleyecek. Hangi ot, ne gibi sayrılığa iyi geldiğini
bildirecek.” (M20, 2871).
Çiçekler, bilinmeyenleri insanlara gösteren bir tılsım olarak işlenmiştir:
“Bu çiçekleri yitirmeyin sakın. Gündüzleri koynunuzda, geceleri yastığınızın altında
saklarsınız. Eğer pörsürse, ötekilerden birinin başında bir dert var demektir. Başı bunlu olanı arayıp,
yardımına koşmak görevimizdir.” (M17, 172).
Yaprağın insanları bayıltıcı özelliği bulunur:
“Sayrılıklı adamı ocağın yanına yatırdılar. Büyücü bütün avadanıklarını çıkarıp yanına
koydu. Turuncu boyada bir yaprak koklatıp bayılttı adamı. Başının tepesini çepçevre kesti. Kabak
parçası gibi çıkardığı bölümü yanına koydu (M8, 119).
1.2. Eşyalar

Masallarda mitolojik olarak işlenen belli başlı eşyalar kilim, süpürge ve yüzük olarak ortaya
çıkmaktadır.
Kilim
Uçan halı metaforu, kahramanı isteği yere götüren bir araçtır ve sadece kahramanı değil
kahramana eşlik edenleri de zor durumdan kurtaran bir araçtır. Sahibinden talimat aldıktan sonra
havalanmaya başlar. İncelenen masallarda uçan kilimin bu özeliklerinin vurgulandığı görülmektedir:
“Kilim, uç deyince yedi kat göklere uçururdu üstündekileri.” (M1, 27).
Süpürge
Süpürge, masallarda genellikle cadıların en büyük yardımcısı olmasıyla ve uçmasıyla ön
plana çıkmaktadır. Ancak incelenen masallarda süpürge üzerine yemin edilen kutsal bir obje olarak
geçmektedir:“Dev süpürge üstüne ant içerek söz verir.” (M7, 106).
YüzükBağlılık, sadakat, sonsuz birliktelik gibi anlamlar taşıyan yüzük, aynı zamanda güç
ve kontrol sembolüdür. Hükümdarların gerçek hayatta hükümdarlığının göstergesi olarak değerli
yüzükler taşıdıkları ve bu yüzüklerin daha sonra yeni gelen hükümdarlara geçtiği bilinir. Halk
anlatılarında da yüzük, kahramanın hiç olmadığı kadar güçlenmesine yardımcı olan bir aksesuar
1
Çalışmada yer alan masal metinleri Oğuz Tansel’in Al’lı ile Fırfırı (2017) adlı eserinden alındığı için yalnızca sayfa
numaraları verilmiştir.

www.turkishstudies.net/language
1600 Tuba Kaplan - Elif Aydın

olarak dikkat çeker (Uluışık, 2017: 710). İncelenen masallarda yüzük hükümdar tarafından değil de
devin karısı tarafından kullanılmaktadır. İlgili masallarda kabak donundan sıyrılan kızın sevdiğinin
onu bulmasına yardımcı olan bir işaret ve Perioğlu’nun verdiği değerli bir hediye olmasıyla dikkat
çekmektedir.
Yüzüklere ışık şaçma gibi olağanüstü özellikler yüklenmiştir:
“Dev’in karısının parmağında bir yüzük var. Yüz fener, ortalığı bu denli ışıtamaz.” (M19,
268).
Yüzük don değiştiren birinin kullandığı bir aksesuar olarak işlenir:
“Kız kabak donundan sıyrılır ayın on dördü gibi kız olur ve parmağındaki yüzüğü bir meşe
dalına asar.” (M11, 158).
“Kovanın içine altın yüzük bırakır. Bu yüzüğü Perioğlu vermişmiş.” (M25, 357) örneğinde
yüzüğün periler tarafından verildiğinden bahsedilerek olağanüstülüğüne vurgu yapılmıştır.
1.3. Hayvanlar
İnsanoğlunun var oluşundan itibaren önemli bir role sahip olan hayvanlar, insan yaşamının
vazgeçilmez bir unsuru olmuştur. İnsanların hayvanlara karşı duyduğu korku ve beslediği sevgiden
dolayı birçok inanış ortaya çıkmıştır. Mircea Eliade, “Başlangıç zamanında katledilen tanrısal varlık,
cinayetin belli sürelerle yeniden gerçekleşme aşamasına getirildiği mitlerde varlığını sürdürür; daha
başka durumlarda, tanrısal varlık, kendi bedeninden ortaya çıkmış olan canlı biçimlerinden
(hayvanlar, bitkiler) varlığını sürdürür.” (Eliade, 2018: 137) şeklinde açıklayarak hayvanların
tanrısal özelliklerine vurgu yapmaktadır. Türk inanç sistemleri incelendiğinde bazı hayvanlarla ilgili
kültler günümüzde varlığını devam ettirmektedir.
Masallarda yer alan mitolojik olarak ifade edilen hayvanlar alfabetik sıraya göre (aslan, at,
balık, deve, ejderha, inek, kaplumbağa, karınca, koç, kuş, sinek, tilki, yılan) verilmiştir.
Aslan
Ormanların kralı olarak tanımlanan ve vahşiliğiyle ön plana çıkan aslan, M 12’de kaybettiği
yavrularının acısını ormanda bulduğu bir çocukla gidermeye çalışır. Bu durum destan ve masallarda
karşılaşılan hayvan ata motifi ile ilgilidir.
“Bir dişi aslan; yavruları yeni ölmüş, dertli dertli dolanırmış oralarda. Bu çocuğu görür,
ölenlerin acısını unutur diye, aldığı gibi onu, ormandaki inine götürür.” (M12, 167-168).
At
İlk yazılı belgelerden olan Orhun Abideleri’nden (Alp Salçı, Azman, Az Yağız, Öksüz, Ak
Adgır, Boz At, Doru At vb.) (Çetin 1986: 123-140), Dede Korkut hikâyelerine (Konur At, Doru
Aygır, Ak Bidevi At, Gök Bidevi At, Tepel Kaşga At, Boz Aygır, Keçi Başlu Geçer Aygır, Ağ
Bidevi, Toklu Başlı Toru Aygır vb.) (Gökyay 2007: 1175-1190) kadar Türk kültüründe pek çok at
türü hakkında bilgiler bulunmaktadır. Kahramanın en büyük yardımcısı olarak görülen ve değer
gören at, Eski Türk inanç sisteminde şamanları gökyüzüne taşıyan hayvan olarak görüldükleri için
kanatlı olarak algılanmıştır (Çoruhlu, 2000: 140). İncelenen masallarda at, uçma özelliğiyle ön plana
çıkmaktadır:
“Oğlan, bunu seçtim diyemeden uçup gidiyor mor at.” (M2, 38).
“Bu kısrak göklerde uçar, denizleri geçer.” (M9, 137).
“Atına bindiği gibi gözden kaybolur. Dereleri, dağları uçarak gider.” (M12, 171).
“Atın üstüne atladığım gibi kanatlandık.” (M18, 253).

Turkish Studies - Language, 16(3)

Oğuz Tansel’in Mitoloji Dili: Al’lı ile Fırfırı 1601

Atın olağanüstü bir şekilde ortaya çıktığına şu şekilde değinilmiştir:

“Ana aslan, hançeri kayaya vurur, kaya yarılır; içinden kır bir at çıkar. Yelelerinden güneşler
uçar, yıldızlar dökülür. Kişnemesi dağları inletir.” (M12, 169).
“Kapıdan çıkar çıkmaz, koynundan üç ceviz ortaya yuvarlanıverir. Ayrı boyada üç tane at
çıkıyor ortaya.” (M2, 39).
Atın konuşmasa da kişnemesiyle ne anlattığının anlaşıldığına değinilmiştir:
“Yelelerinden, kuyruğundan güneş damlaları yağan bir üstüme bin der gibi kişnedi.” (M18,
253).
Atın çok hızlı hareket ettiğine şu şekilde değinilmiştir:
“Kır atına binince gözden kaybolur.” (M12, 176).
“O Yelkısrağı’dır, ne kimse tutabilir ne de götürebilir.” (M9, 135).
“Fırfırı ak giyitler giyinmiş, doru bir ata binmiş, oğlanın önünden geçip kayboluveriyor.”
(M2, 38).
Fiziksel özelliklerine değinilmiştir:
“Devin bir atı var, yelesi güneşten, kanatları yelden. Atlarınızın hiçbiri onun gölgesi olamaz.
O atla gireceğiniz her savaşı kazanırsınız.” (M19, 266).
“Yelkısrağı, yeleleri altından, kuyruğu gümüşten, yel gibi uçar, denizleri geçer. Ardında, her
biri ayrı donda kırk tane tayı var. Görenlerin gözleri kamaşır.” (M9, 134).
M 5’te “Sabah esinleşip atları görünmeyen arabaya bindiler.” (76-77) örneğindeki gibi
görünmez atlardan bahsedilir.
Balık
Atlı ve hayvancı bir kavim olan Türklerin balık ve balıkçılıkla ilgileri çok azdır ve “dünyanın
bir balık üzerinde durması” gibi inanışlar, Türklere dışarıdan gelmiştir (Ögel, 2010: 534).Balıkçılıkla
uğraşan Türk kavimlerinde balığın halk anlatılarına çeşitli şekillerde aktarıldığı görülmektedir.
İncelenen masallarda balığın mitik özelliğinden farklı olarak masal motifleri çerçevesinde
konuşturulduğu tespit edilmiştir:“Balık: Ne olur kurtar beni, bir havuza, bir dereye atıversen, bu
ölümden kurtulurum; karşılığını er geç öderim dedi.” (M18, 248).
“Bu tuluğun içinden, ayın on beşi gibi bir kız çıktı. Elleri hanımeli kokuyordu. Bu kız başladı
konuşmaya: Vaktıyla denize bıraktığın balık gönderdi beni. Padişahın kızı bu yiğidin, onlar
muratlarına ersinler. Biz de muradımıza erelim.” (M10, 152).
Balık, örneklerde görüldüğü gibi vefalı, yapılan iyiliği unutmayan bir hayvan olarak
işlenmiştir:
“Bu ülkenin göllerinde, ırmaklarıyla derelerinde alabalıklar, sazan balıkları, kızılkanatlar,
kuzuca iri yayın balıkları düğün ederlerdi.” (M18, 248) alıntılamasından balıkların da insanlar gibi
yaşamları olduğu anlaşılmaktadır.
Deve
Türklerin deveyi eskiden beri bildiklerinin delili en eski kaynaklarda ve günümüz Türk
lehçelerinde ortak “deve” ifadesini kullanmalarından anlaşılmaktadır. Deve, daha çok Arap
kültürüyle özdeşleşen bir hayvan olmasına karşın zaman içinde Türk kültürüne has motifler arasında

www.turkishstudies.net/language
1602 Tuba Kaplan - Elif Aydın

kendine kolayca yer bulabilmiştir (Alptekin, 2021: 97). İncelenen masallarda hastalıkların
iyileşmesinde deve eti, deva olarak görülür2:
“Cadıkarı, ‘doktorlar söyledi’, oğlumun sayrılığı deve etiyle iyi olurmuş diyor. Her kapıdan
deve eti istiyor.” (M17, 239).
Ejderha
Folklorda sık rastlanan ejderhaların sarayları vardır. Bu saraylar çoğunlukla kuyu dibindedir.
Ejderhalar, insan eti yer, genç kızları kaçırarak su kaynaklarını kuruturlar ve genç kahramanların
mücadelesinin başkahramanıdır (Uraz, 1994: 162). Ejderhanın M 23’te hem insan eti yemesine “Bir
ejderha o pınarın gözünde yatar. Her gün bir insan yer.” (322) örneğiyle yer verilmiş hem de
kahramanın yiğitliğini kanıtlamasına yardımcı bir hayvan olarak gösterilmiştir: “Ejderhayı öldüren
yiğit her kim ise, padişah kızını ona verecek.” (324).İnek
Masallar evrensel ürünler oldukları için yayıldıkları sahadaki kültürel ögeleri de bünyelerine
alarak bir nev’i kültür elçiliği yapmaktadırlar. Nitekim Hint mitolojisi için önem arz eden inekle ilgili
özelliği görmekteyiz:
“Hint padişahının otlağında, sürünün en önde giden turunç kınalı bir inek var. Onun
karnında bir çekmece içinde kırk bohçaya sarılı şişedeki üç kurt benim canımdır.” (M14, 201).
Kaplumbağa
Mitolojide uzun ömrü ve kanaatkârlığı sembolize etmesiyle bilinmektedir. Bunun yanında
kaplumbağa mitolojilerde sürekli dişi karakteri temsil eden su ve ayla aynı zamanda bolluk ve
bereketle, sonsuz doğum ve ölümsüzlükle bağlantılıdır (Ateş, 2014: 205). İlgili masallarda
kaplumbağa mitik özelliklerinden farklı olarak masal ülkesindeki hayvanlardan biri olarak yer
almaktadır:
“Pencereden başını uzatıp bakan kaplumbağa hanımdan kâğıt, kalem, zarf istedi.” (M18,
249).
Karınca
Çalışkanlık ve tutumlu olmayı sembolize eden karınca ilgili masallarda yardımsever
olmasıyla ön plana çıkmaktadır:
“Beni kurtardın, sana şu iki kılı veriyorum. Nerde başın bunalırsa, bunları çakarsın,
yardımına koşarım der. Bu sözlerden sonra kaybolur karınca.” (M14, 196).
Koç
Eski Türklerin Gök Tanrı’ya beyaz koç kurban ettiği bilinmektedir (Çoruhlu, 2000: 150).
Masallarda kurban edilme özelliğinin aksine renge göre farklı anlamlandırmanın yapıldığı
görülmektedir. M 23’te ak koçla dünyanın üstündeki ışık dünyaya gidileceğine, kara koyunla yerin
altındaki karanlık dünyaya gidileceğine inanılır:
“Bu inin şu bucağından bir kapı açılır. Biri ak, biri kara iki koç çıkar oradan. Koçlar
birbirleriyle tokuşup dövüşmeye başlarlar. Ak koçun üstüne binebilirsen ışık dünyaya çıkarır. Kara
koyun üstüne binersen, yedi kat karanlık dünyayı boylarsın.” (M23, 320).
Kuş
Tanrı’nın habercisi olarak görülen kuş, Müslüman olan veya olmayan Türklerin birçok
masalında yer alır, “kuş donuna girip uçma” şekli de sık görülen bir motiftir (Ögel, 1995: 548- 556).

2
Deve etinin halk sağlığında kullanımı için ayrıca bakınız. Alptekin, M. (2018). Türk Folklorunda Deve. Konya: Kömen
Yayınları. s. 166-167.

Turkish Studies - Language, 16(3)

Oğuz Tansel’in Mitoloji Dili: Al’lı ile Fırfırı 1603

Masallarda kuş türlerinden güvercin ve Zümrüt Kuşu’na rastlanılmıştır. Güvercinler, konuşur ve don
değiştirir:
“Kız, kuş dilinden anlarmış. O güvercinlerin konuştuklarını dinlemişti.” (M16, 221).
Aşağıda güvercin etrafında don değiştirme motifi örneklendirilmiştir:
“O güvercinler yılda bir kez bahçemize gelirler. Gelecek yıla dek bekleyeceksin. Ben gününü
sana söylerim. Güllerin arasında saklanırsın. Güneşkız havuza girdiğinde, gömleğini alabilirsen,
kendisini de alabilirsin. Başka çıkar yolu yok, diyor.” (M21, 297).
“Avcıların vurmadığı bu kuşlara yılanlar dokunmazmış.” (M5, 79) alıntılamasından kuşların
kutsal olarak görüldüğü anlaşılmaktadır.
Sinek
Türk kültüründe sinek “ruh” ile ilişkilendirilmiştir. Nitekim Manas Destanı’nda Manas’ın
ruhunun bir sinek şeklinde uçup gittiğine temas edilir (İnan, 1986: 182). Al’lı ile Fırfırı masalında
kötü ruh Al’lı, insanların ruhunu ele geçirmek için uykularını sineğe dönüştürmektedir. Uyku özünün
sineğe dönüştürülerek hapsedilmesi aslında ruhun hapsedilmesinin sembolize edilmiş biçimidir.
“Konaktakilerin uyanıklık özlerini alıp topluyor. Bu özleri mavi kanatlı sinekler biçimine
koyuyor, bir kavanoza koyuyor.” (M15, 40).
İnsanları uykularından uyandırmak için kavanozun kapağını açmak yeterli olmaktadır:
“Başlıyor kocasını dürtmeye, çimdiklemeye, bir türlü uyandıramıyor. Bu konakta herkes
uyanmaz uykularda. Fırfırı, dönüp dolaşırken gözüne bir kavanoz ilişiyor. Sineklerin kapısını açıyor,
uçuşan sinekler, kendi varlığının tenine gidip uyanıklık özüne dönüşüyor.” (M2, 41).
Tilki
Türk kültüründe korkaklık ve kurnazlığın sembolü olarak kabul görmektedir (Çoruhlu, 2000:
157). Ancak masal anlatıcısı kendine göre bu hayvanlara farklı kimlikler de kazandırabilir. Öyle ki
incelenen masallarda tilki kötü taraflarıyla ön plana çıkarılmıştır.M15’te olağanüstü fiziksel
özellikleriyle, insanlara kötülük yapan bir hayvandır:
“Bu ülkenin bir köyünde, iğneli vatoz başlı tilki, kan ağlatmış bir köylüye.” (M15, 209).
Yılan
Mitolojide esrarengiz bir güce sahip olduğu görülen yılan; genellikle uğur, sağlık, saadet
(birbirine sarılmış iki yılandan hareketle), koruyucu ruh, yaşama gücü, gençlik, ölümsüzlük,
sonsuzluk, yeniden canlanma ve insanı kötülüğe sürükleyen nefis gibi sembolik anlamlar ifade eder
(Şimşek, 2019: 13). Masallarda yılan karşılığında genellikle Şahmeran kendine yer edinir. Bunda
edebiyattan sanata, Şahmeranla ilgili motiflerin kültürel hayatımızda yer edinmesi etkilidir.
M 20’de şahmeran olarak geçer ve şahmerana konuşma becerisi yüklenmiştir:
“Bu küçük yılan, yılanların padişahı Şahmeranmış ve oğlana yaşamı boyunca burada
kalacağını söylemiş.” (M20, 282).
Aynı masalda şahmeran eti yemenin ve kanını yaraya sürmenin dertlere deva olduğu
söylenmiştir:
“Gelen hekimlerden biri: ‘Şahmeran’ı bulmalı, kesip etini padişaha yedirmeli. Kanından
yarasına sürmeli. Böyle kurtulur o dertten.’ demiş .”(M20, 284).

www.turkishstudies.net/language
1604 Tuba Kaplan - Elif Aydın

2. Teogonik Unsurlar
Teogoni mitleri; tanrıların ve yüksek dereceli ruhların ortaya çıkma sebeplerini açıklar,
evrendeki görülen görülmeyen bütün nesnelerin bir sahibi olduğu inancına dayanır (Bayat, 2019:16).
2.1. Ağaç Kültü
Türk kültüründe ve inancında ağaçların bir ruhu olduğuna inanılır. Bu ruha yaklaşmanın
birtakım incelikleri vardır. Ruh, rahatsız edildiğinde ise korkulu olaylar vuku bulmaktadır3.
Masallarda ağaç kültüne ilişkin şu örneklere ulaşılmıştır:
“Oğlan söylediklerini dinlemeyince: Büyülü köknar ağacına altı ayak kalana değin
yaklaşırsın: “şafak boyalı kuşlara esenlikler” dileyerek bir dal koparır, arkana bakmadan doğruca,
bana gelirsin. O ağaçtan türlü tevir oyunlar çıkar, sakın korkma, yolun açık olsun, der.” (M9, 132).
Ağaç kültü, dağ kültü ile birlikte geçer. Ağaçlar, olağanüstü özellikler taşır. Ağaçtan
koparılan dallar ise, tıpkı ağacın kendisi gibi insanlara olağandışılıklar yaşatır:
“Cadıkarı kıza: ‘Yıldızdağı’nın tepesinde bir ulu ağaç var, gidip o ağaçtan, sana bir dal
koparıp getirsin. O dalda türlü tevir oyunlar var, zemheride gül açar, bülbüller öter… Dilersen ay
yüzlü, menevşe gözlü kızlarla gönlünü eğlersin.’” (M9, 131).
Özellikle sevgi meselelerinde ağaçların uğur getireceğine inanılır:
“Orada, ardıç kökünden bir yontucuk buldu Kümebulut. Bu, iki sevgilinin uğuru olabilir.”
(M5, 81).
Ağaç; yaratılışla ilgili olup insanın, boyların, soyların nasıl ortaya çıktığını anlatan mitler ile
ilgilidir (Beydili, 2015: 62). Eserlerde ağaçtan türemenin işlendiği görülmektedir:
İnsanoğlunun ağaçtan türediğini inanışı “Allı kavağım, telli kavağım, bulut huylum, yıldız
soylum; kurban olayım, kızına can ver… diye yalvardı. Tan yeri ağarana dek yalvardı. Dönüp gitti,
ine girdi. Bir de ne görsün! Kız canlanmış, saçlarıyla oynar.” (M10: 151) ve “Bu kız benimdir, onu
telli kavaktan yonttum diyordu terzi.” (M10, 151) alıntılamalarında yaşatılmaktadır.
2.2. Dağ Kültü
Türkler Tanrı’yı gökyüzünde düşündüklerinden dağları Tanrı’ya en yakın mekânlar olarak
tasavvur etmişler ve ona kutsiyet yüklemişlerdir (Kalafat, 1990: 33). Nitekim vefat eden yakınlarının
Tanrı’ya yakın olması amacıyla mezarlarını dağ tepelerine inşa etmişlerdir.
İnsanların muratlarına ermeleri için gerekli olan metaforlar, genellikle dağlardadır. Bunlar,
ulu ağaçlardan koparılması gereken dallar olabileceği gibi olağanüstü özellikteki atlar (kırk taylı
Yelkısrağı) olabilmektedir:
“Kız Cadıkarı’nın anlattıklarını bir bir söyledi, kırk taylı kısrağı Güldağı’ndan getirmesini
istedi.” (M9, 134). “Dev, oğlandan Altın Dağ’daki Dünya Güzeli’ni getirmesini ister.” (M21, 196);
kız ise evlenebilmelerinin şartı olarak şunları söyler:
“Padişah oğlu, seninle evlenirim ya, sen babandan izin aldın, ben de alayım da öyle.
Gerçekten seviyorsan, beni Kelfer Dağında, Kelfer Kalesinde ara, bul diyor. Pıradak uçup gidiyor.”
(M21, 299) alıntılamalarında görüldüğü gibi bu sefer sevgiliye ulaşılmasının ön koşulu Kelfer
Dağı’nın aşılmasıdır.
Masallarda dağların Yıldız Dağı, Gül Dağı, Kelfer Dağı ve Kaf Dağı gibi yerler olduğu ve
bu yerlerin sıradan yerler olmadığı dikkat çeker:

3
Ayrıntılı bilgi için bkz. Ergun, P. (2004). Türk kültüründe ağaç kültü. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.

Turkish Studies - Language, 16(3)

Oğuz Tansel’in Mitoloji Dili: Al’lı ile Fırfırı 1605

“Senin baban ünlü, şanlı bir başvezirdir. Kafdağına dek sözü geçer.” (M6, 95-96).
Dağlarda da bir evren vardır. M 23’te Billur Dağı’ndan, ışık dünyanın girişi olarak bahsedilir:
M 23’te “Buraya Billur Dağı derler. İşte görünen yer ışık dünyanın kapısıdır, der.” (M23,
317).
2.3. Mağara Kültü
Masallarda kahramanlar genellikle yer altı dünyasına kayanın dibi, mağara, kuyu gibi
yerlerden geçiş yaparak inmektedirler:4
“Yüksekliği adam göksünce otları karıştırırken, kuyu ağzı gibi bir delikten, aşağı
düşüveriyor.” (M7, 103)
“Oradan kurtulmaya çalışırken bir delik gördü uğraşa uğraşa onu büyüttü. Oğlancık
genişlettiği delikten girdi içeri. Baksa ki, büyük bir çarşı.” (M20, 281).
“Kayalık yarılmış, bir kapı açılmış, girip kaybolmuş çoban.” (M5, 72).
Örneklerden anlaşıldığı üzere kahramanların bir deliğe girerek başka bir dünya ve mekâna
geçiş yaptıkları görülür. Bu mekân bazen bir mağara olabilmektedir:
“Kızların düştükleri delik, inin penceresiymiş.” (M7, 104).
2.4. Astral Kült (Güneş)
Türkler, tarihin ilk dönemlerinde kendileri için önem arz eden, koruyucu özelliği olan iyeler;
Ay, Güneş, toprak, yer, gök, ışık, su, vb. (Alptekin, 2009: 23) üzerine yemin etmişlerdir. Bu durum
değişen ve gelişen yaşam şartlarına bağlı olarak değişmiştir.
M 20’de “Oğlan güneş üstüne ant içti, söz verdi.” (M20, 282) örneğinde görüldüğü gibi
güneş kutsal olarak görülür ve üzerine yemin edilir.
2.5. Toprak Kültü
Yalnızca insanlar için değil diğer canlıların da hayatını devam ettirebilmesi için önemli olan
toprak, hayat verici olmasından dolayı kültürümüzde kutsal kabul edilmektedir. İncelenen masallarda
daha çok günlük hayatta kullanılan “Toprak Ana” tabirinin kullanıldığı görülmektedir. Eşref saatine
de göndermede bulunarak Toprak Ana’nın duaları kabul ettiği işlenmiştir:
“Dilek kapılarının açık olduğu bir saatmiş. Kadının dileğini kabul eder Toprak Ana. Ona
kabak donunda bir kız verir.” (M11, 157).
2.6. Koruyucu/ Ak İye
Koruyucu iyeler yani yardımcı iyeler eski Türk inanç sistemi döneminden kalma inançlar
olup Gök Tanrı ile ilişkilendirilir. İnsanlar zamanla bu iyeleri kendi arasında gruplandırmışlardır.
Öyle ki incelenen masallarda karşımıza çıkan İyilik Anası, Umay Ana kültü5 ile yakından
ilişkilidir.İyilik Anasının ilahi özellik taşıdığı görülür:
“Adı İyilik Anası’ydı, bunalmışların, darda kalanların yolunu düze çıkarırdı.” (M5, 71).
2.7. Kötü/Kara İye
Türk mitolojisinde iyeler, olağanüstü güçlere sahip olduğuna inanılan güçtür. Şiddete
meyilli, her türlü gücü elinde tutan ve sahip oldukları üzerinde hâkimiyet sağlayan kötü ruhların

4
Ayrıntılı bilgi için bkz: Kaplan, T. (2020). Kilis masallarında yeraltı dünyası hakkında tespitler. Çukurova Araştırmaları
Dergisi, 6(1), 191-199; Doğramacıoğlu, H. (2002). Kilis masalları (derleme ve inceleme) Kilis Kültür Yayınları.
5

www.turkishstudies.net/language
1606 Tuba Kaplan - Elif Aydın

tamamına kara iyeler adı verilir (Ozan, 2016). Ortak “Al” inanışına bağlı, korkutucu, şer ruhlar
Albas, Albıs, ve benzeri şekillerde anılır (Beydili, 2015: 57). Masallarda kara iye yalnızca insanlara
değil hayvanlara da zarar vermektedir:
“Alkuşaklı yeni bir sin açmış çukurun içinde ölünün ciğerini yiyor.”(M2, 34).Kötü ruh
Al’lıdan kurtulmak, onun ölümü insanlara huzur vermektedir:
“…. Al’lıyı kazana iteleyiverir. O, haşlandıkça odayı, konağı al ışıklar bürüyor. Böylece
insan kılığındaki canavardan kurtuluyor dünya.”(M2,41).
2.8. Peri
Türk masallarında periler çok güzel olmaları ve olağanüstü özellikler taşımalarıyla ön plana
çıkmaktadır (Türkeş Günay, 2009: 92). Yaşamlarının her yönüyle insanlardan farklı olduklarına
inanılır.
Perilerin insanlardan farklı bir mekânda yaşadıkları şu şekilde belirtilmiştir:
“Burası periler eviydi sanki.” (M5, 83).
“Perioğlu, beyazlar giyer, kır ata biner.” (M25, 352) cümlesinde periler, beyaz renkle
özdeşleştirilmiştir. “Ekmekçiye, giyiti vermesi için çok yalvardı peri kızı.” (M1, 20) örneğinde ise
perilerin konuştuğu görülür.
Perilerin, göklerde yaşadıkları “Keloğlan bir de baktı ki, gökyüzünde, bir konağın içinde üç
kız kardeş gergef işler.” örneğinde verilmiştir. (M1, 27).
Perilerin olağanüstü özelliklerinden, don değiştirebilme yeteneklerinden “Periler iğne
deliğinden bile girermiş, güvercin donunda görünürlermiş. Peri giyiti çıkarınca insan kılığına girer.
Giyiti ondan önce alır da vermezsen, bir yere gidemez, yanında kalır.” (M1, 19) alıntılamasında
bahsedilmiştir. Perilerin görünmez olabilme yeteneği “Periler, çamaşırcıyı, gözle kaş arasında
zembile koyup indirirler kapısının önüne. Peri kızları görünmez olurlar.” (M1, 22) ve “Bu kız her
zaman görünmez. Temmuz ayı içinde görünür ya, herkes göremez.” (M5, 78) örneklerinde konu
edilmiştir.
İnsanüstü güçlerine rağmen onların da başaramadığı ve üstesinden gelemediği durumlar
vardır:
“Peri kızlarının ikisi muratlarına yetmedi. Ekmekçiyle çamaşırcı peri kızını
bekleyedursunlar.” (M1, 22).
Perilerin, insanların yanında ve yardımcısı olduğu aşağıdaki alıntılamalardan
anlaşılmaktadır:
“Orman perilerini yardıma çağırdım.” (M18, 252).
“Güneşkız’la oğlanı bir tabur peri ile oğlanın ülkesine yolluyorlar.” (M21, 303).
Masallarda cinler ve periler aynı kabul edilir, insanlara verdikleri yardımcı nesneler onlara
başları sıkıştığında yardım eder.
“Bunlar cinler, perilermiş. Bunlardan biri oğlana: İyi yürekli, korkusuzluğuna karşılık, sana
iki sarı kıl veriyoruz. Başın darda kalırsa, bunları birbirine çakarsın, yardımına koşarız der.” (M14,
198).
Masallarda peri kızları şehzadelere layık görülür:
“Kızım, seni bu oğlanla evlendireyim. Sen bir peri kızısın, bu da padişah oğlu diye diller
döküyor.” (M21, 297).

Turkish Studies - Language, 16(3)

Oğuz Tansel’in Mitoloji Dili: Al’lı ile Fırfırı 1607

Masallarda perilerin nadiren kötülük yaptıkları görülür:

“Kelfer Kalesinde periler anamı avlamak istemişler ya, vuramamışlar, diyor.” (M21, 301).
Masallarda periler; görünmez olabilen, gökyüzünde yaşayan, insanların yardımlarına koşan
ve olağanüstü güçlere sahip, beyaz renklere bürünen varlıklar olarak işlenmiştir.
3. Masallarda Olağanüstü Unsur ve Olaylar
Oğuz Tansel’in incelenen 25 masalında büyü, cadı, dev, don değiştirme, fal, ışık ve taş
kesilme şeklinde unsurlar tespit edilmiştir. Örnekler, alfabetik sıraya göre verilmiştir.
3.1. Büyü
Sihir ve büyü insanlık tarihinin başlangıcından beri her toplumda ve kültürde görülmüştür.
Şamanizm döneminde de büyü söz konusu olmuştur. Şamanın en önemli görevlerinden birisi de
büyüdür ve bu özelliğini hastaların tedavisinde kullanır (Murat vd., 2019: 62). Masallarda büyü
metaforu şu şekilde geçmektedir:
“İçerideki dünya, bir büyüyle çoğalıp büyüyordu.” (M5, 75).
“Kız, dalı ortaya koyup ‘mavi donlular, mercan ayaklılar’ diye seslenir: kırk tane güzel kız
çıkar ortaya. Görenlerin usu donar, goncaları utandırır bu kızlar.” (M9, 132).
Cevizin aşağıdaki örneklerde büyü yapılırken kullanıldığı görülür:
“Kızın verdiği değerli bezeklere karşılık, nine de büyülü üç ceviz veriyor: ‘Kızım, her nerede
başın darda kalırsa, bu cevizleri açar, güçlükleri yenersin…’ diyor.” (M2, 35).
“Fırfırı koynundan bir ceviz çıkarıp açıyor, içinden hemen ortaya mavi bir at, mavi bir giyit,
eldiven, ayakkabı çıkıyor.” (M2, 36).
Değnek de büyü yaparken kullanılır:
“Değnek de buyrulanı yapardı.” (M1, 27).
Büyü yapmak için bazen bir eşyaya gerek duyulmaz sadece sözler etkili olabilmektedir:
“Bahçeciye ‘başın sağ aşağı; ayakların baş yukarı kalasın. Ellerin şippik çalarken ağzın türkü
söylesin.’ diyor. O anda bahçeci ayaklarından bir dala asılıyor.” (M4, 59).
“Bastığı yerlerde çayır çimen bitsin, der gözle kaş arasında yok oluverir.” (M16, 218).
“Alnının ortasında bir ‘hot’ bitsin, der ve üçü birden kaybolur.” (M16, 218).
Görünmezlik için külah metaforu kullanılır:
“Külahı başına giyen görünmez olurdu.” (M1, 27).
Büyücülerin insanların onanmaz hastalıklarına şifa olduğundan bahsedilir:
“Babam çok bilgili bir büyücüdür. İnez, sakat, sayrı, dertli olanlar bize gelirler. Babam
onları, odasında, iyileştirip sapasağ eder, hiç para, armağan almaz…. Anasından doğmuşa dönenler
elini öpüp giderler.” (M8, 118).
“Alaca-Bulaca babamdaki tılsımdır.” (M8, 118) örneğinden anlaşıldığına göre büyücüler,
sağaltıcı yeteneklerini tılsımlar sayesinde ortaya koymaktadırlar.
Tılsımlar ve büyü yoluyla insanın bütün isteklerine kavuşabileceği M 8’de “Bir ay içinde,
babamın bütün tılsımlarını, büyülerini öğrenirsin. Böylece muradına erersin (119) alıntılamasıyla
verilmiştir.

www.turkishstudies.net/language
1608 Tuba Kaplan - Elif Aydın

Büyüyle evlerin saraya dönüştüğü M 9’da “O ara, oturdukları ev bir saray oluverir: duvarları
yakuttan, elmastan, sütunları altından. Yalbırt yalbırt yanar, güneşin evi sanılır bu saray.” (138)
şeklinde örneklendirilmiştir.
3.2. Cadı
Cadı, dev ve don değiştirmeden sonra olağanüstü unsurlar içinde en fazla işlenen mitolojik
ögedir. Cadı unsuru genellikle “cadı karı” şeklinde cinsiyeti de ön plana çıkarılarak verilmiştir.
Cadıların küpe binip uçma ve görünmez olma gibi olağanüstü özelliklerinden bahsedilmiştir:
“Cadıkarı, küpüne biner, devlerin konağına doğru uçup gider. Küpe binince görünmezmiş.”
(M12, 174).
Cadıların bu olağanüstü özelliklerinden insanların faydalandıkları ve faydalanmak
istedikleri görülür:
“Cadıkarı’nın bir elini alıyor oğlan. Kimseye görünmeden kızın çadırına gidiyor, sonra
Cadıkarı’nın bileğini veriyor.” (M17, 240).
“O sırada, bir Cadıkarı’nın geçip gitmekte olduğunu gördüler ve onu durdurup yardım
istediler. Yardımına karşılık çok para vereceklerini söylediler.” (M9, 129).
3.3. Dev
Olağanüstü görünüm ve davranışlarıyla dikkat çeken ve genellikle kahramanın macerasında
engel oluşturan dev, (Yücel, 1998: 38) aynı zamanda bir imtihan unsuru olarak da halk anlatılarında
yer almaktadır. Kahraman çıktığı yolculukta devler ülkesine uğrar ve orada farklı devlerin varlığını
öğrenir.
“On iki dev, ateşin çevresinde, halkalanmış oturuyorlar.” (M13,184) örneğinde devler, grup
olarak geçmektedir.
Masallarda devlerin fiziksel özelliklerine göndermede bulunulmuştur:
“Yedi başlı dev, beni kaçırıp buraya getirdi.” (M23, 318).
“Topal Dev, çeşmeye yanaşır. Taş oluğa ağzını dayar, su içer gibi yapar.” (M14, 195).
“Bir de baksalar ki, çam yarması gibi bir Dev geliyor karşıdan.” (M19, 262).
Devlerin seslerinin de çok yüksek olduğuna M 18’de “Dipsiz Göl devlerce inlemişti, dağ, o,
taş, ben dinlemiştik.” (251) örneğiyle dikkat çekilmiştir.
Masallarda yedi başlı dev, topal dev örnekleri görülürken devler; çam yarmasına
benzetilmektedir:
“Devin de üç kızı varmış.” (M19, 263) örneğinde devlerin aile yaşamları olduğu, “Bir dev
anası oturmuş, emciklerini arkasına atmış, her birini bir çocuk emer.” (M25, 353) alıntılamasında
dev anası örneklendirilmiştir.
Devlerle insanların mücadelesi masallara konu olmuştur:
“Sultan Pınar’ın başında devleri karşılayıp savdılar.” (M5, 80).
“Hançeroğlu, devlerin üstüne atını sürer. Arkadaşları da katılır, kanlı bir kavga olur. Devlerin
tümünü öldürürler. Yalnız azık damına saklanan Topal Dev kalır.” (M12, 170).
“Devin gözleri külhan gibi yanıyor. Dev, oğlanı görür görmez yerinden kalktı, gürzünü eline
aldı, üstüne yürüdü. Gürzü savurdu. Oğlana tutturamadı. Oğlan bir vuruşta yedi başını birden
uçurdu.” (M23, 319).

Turkish Studies - Language, 16(3)

Oğuz Tansel’in Mitoloji Dili: Al’lı ile Fırfırı 1609

Yukarıdaki örneklerden de anlaşılacağı üzere insanoğlu, devlerin karşısında genellikle galip

durumdadır. Nadiren de olsa devler ile insanların ilişkilerini iyi bir şekilde sürdürebileceği
belirtilmiştir:
“Dev; ininde küçük, güzel kızı görünce ona ağlamazsa kendi kızı yapacağını söyler.” (M7,
106).
3.4. Don DeğiştirmeDon değiştirme motifi masallarda sık rastlanılan bir motiftir. İncelenen
masallarda insanın hayvana, eşyaya (oklavaya, pişirgece); hayvanın insana, nesnenin hayvana,
hayvanın başka bir hayvana dönüşmesi şeklinde geçmektedir.
Masallarda genellikle insanların kuş donuna girdiği görülür:
“Gökçecikler kuş olmadan önce insanmış. Göktepeli bir çoban, dişisi Söbüçimen’li bir
kızmış.” (M5, 74).
Güvercin kıza dönüşür. Güzel bir kuşa dönüşmesi için çırpınması, silkinmesi yeterlidir:
“Ak güvercin evde kimsenin olmadığı sanısına varınca, silkelenir, bir güzel kız olur.” (M1,
24).
“Mavi Benekli Firik; suya dalıp silkelenir, ay parçası gibi genç bir kız oluverir.” (M4,58).
“Gökten üç ak güvercin iniyor, havuzun öbür kenarına konuyor. Silkelenip birbirinden güzel
üç mavi güzel kız oluyorlar.” (M21, 296).
“Gelinlik elbisesi ile bir güvercin olup konağın çatısına konuyor.” (M21, 299) örneğinden
kızın güvercin donuna girdiği anlaşılmaktadır.
Peri kızı güvercine dönüşür:
“Peri kızı, hemen giyindi, çırpınınca ak bir güvercin oldu.” (M1, 21).
Güzel kızların bazen kabak donunda olduğu “Silkinir, kabak donundan çıkar. Ayın on dördü
gibi bir kız olur.” (M11, 158) örneğinden anlaşılmaktadır.
Örneklerden de anlaşılacağı üzere güzel bir kıza dönüşme ağırlıklı olarak işlenmiştir. Don
değiştirmede bir eşyaya, masa aynasına, ineğe ve halıya dönüşme de geçmektedir:
“Kendini bir masa aynasına dönüştürüyor Al’lı.” (M2, 39).
“Allı, bu kez güzel bir düve oluyor.” (M2, 39).
“Al’lı bu, çok oyunlu. Bu yol da bir halıya dönüştürmüş kendini.” (M2, 40).
Kıl, tüy gibi metaforlar kullanılarak atların katır ve eşek donuna sokulduğu görülür:
“Büyülü tüyü öpüp atları katıra dönüştürdüler.” (M5, 82).
“Çoban Koca’nın verdiği büyülü tüyü öpüp atları eşeğe dönüştürdüler.” (M5, 76).
Masallarda işlenen Alicengiz oyununda doğanlar horoza, güvercin darıya dönüşür:
“Her ikisi de ellerindeki kuşları okşayıp dururken, doğan bir horoz oluverdi, her bir bacağı
yarım metre. Güvercin de bir avuç darı oldu.” (M8, 121).
Karınca insan donuna girebilmektedir:
“Gözle kaş arasında silkinip bir adam oluyor karınca.” (M14, 196).
Padişahın oğlu pınarda yıkanınca mavi bir insana dönüşür:

www.turkishstudies.net/language
1610 Tuba Kaplan - Elif Aydın

“Elini yüzünü yıkıyor. Mavi bir delikanlı oluyor. Suyun aynasında kendisini görüp gözlerine
inanamıyor.” (M21, 294).
Oğuz Tansel’in masallarında don değiştirme oldukça çeşitli işlenmiştir. Nitekim M 25’te
“Dev anası oklavaya bir şamar vurup kız yapar (354) örneğinde oklavanın kız, “Dev anası, bir şamar
vurur kıza, pişirgeç yapıp dama atar” (356) örneğinde ise kızın pişirgeç olduğu görülür.
Suyun kıza dönüştürüldüğü çeşmenin at yapıldığı da görülür:
“Oğlan; suyu kız, çeşmeyi at yapar.” (M25, 359).
Don değiştirmede bir döngüsellik de söz konusudur. Atlar kavak ağacı olup sonrasında
kavaklar tekrar at, kız çiçeğe dönüşüp sonrasında çiçekler yine kıza dönüşür:
“Atları kavak ağacı, kızı çiçek yapar. Kendisi yılan olup kavağın tepesinden sarılır, dibine
dek dolanır. Sonra yılan, Perioğlu olur, menekşe çiçeklerini kız, kavakları at yapar.” (M25, 360).
Yukarıdaki alıntılamada don değiştirmede yılan-insan, insan-yılan döngüsünden de
bahsedilmektedir.
3.5. Fal
İnsanın geleceği öğrenme merakı, bazı belirsizlikleri giderme ve rahatlama ihtiyacından
ortaya çıkan fal ve falcılık İslami kurallara göre yasak olmasına rağmen kültür hayatımızda varlığını
devam ettirmektedir. Kökeni eski Türk inanç sistemlerinden gelen bu uygulamalar her insanda farklı
etkilere neden olmaktadır.
İncelenen masallarda toplum hayatımızı özetleyen unsurlar karşımıza çıkmaktadır:
“En sonunda ünlü bir bakıcı kadın bulup getirirler. Bakıcı, oğlanı görür görmez derdinin
sevgi olduğunu anlayıverir. Oğlunuzun sevdiği kız bu konakta. Ben onu bulup çıkarırım.” der (M2,
38-39).
3.6. Rüya
Türk kültüründe, hem İslamiyet öncesi hem de İslamiyet sonrasında rüya; inançlardan
kaynaklanan bir bakış açısıyla önemsenmiştir. Bu açıdan düşünüldüğünde anlatılarımızda rüyaya
verilen önem; rüyanın yaşam ve kişinin geleceğiyle ilgili mesajlar içermesiyle bağlantılıdır (Alsaç,
2011: 172). Rüyaların gelecek hakkında bilgi vermesi veya bir işaret olması masallara yansımaktadır.
Masalda geçen rüya motifi, kahramanın babasının yaşadığı sıkıntıların kendine malum olması
şeklinde görülmektedir:
“Oğlan düşünde babasını sıkıntılar içinde görüyor, uyanıp düşünü Güneşkız’a söylüyor.”
(M20, 303).
3.7. Taş Kesilme
Mitik kökenli halk anlatıları olan efsane ve masallarda karşılaşılan taş kesilme motifi bir ceza
aracı olarak kullanılmaktadır. İncelenen masallarda da bu yönüyle ön plana çıkmaktadır:
“Kısrak ikinizi de uçurup getirir. Büyüsü bozulduğu için de orada taş kesilmiş olanlar
canlanıp giderler geldikleri yerlere. Eğer çıkmazsa sen de taş kesilirsin.” (M9, 137).
“Dünya güzeli Cadıkarı binek taşı olsun deyince bir binek taşı olup kalakalmış Cadı.” (M9,
138).

Turkish Studies - Language, 16(3)

Oğuz Tansel’in Mitoloji Dili: Al’lı ile Fırfırı 1611

4. Sembolik Sayı ve Renkler

4.1. Sayılar
Üç
Toplum tarafından bazı sayılar, taşıdıkları hususiyetlerden dolayı farklı anlamlandırılmıştır.
Sayılara yüklenen anlamlardan dolayı bu sayıların kutsal olduğuna inanılmaktadır (Durbilmez, 2007:
177). Antik çağlardan bu yana tüm dünyada temel bir sayı olarak benimsenen üç sayısı Tanrıda,
evrende ve insanda var olan düzeni ifade etmektedir. Üç sayısı bir ve ikiyi birbirine bağlayarak Yer-
Gök birliğini oluşturan özel bir sayıdır (Ersoy, 2000: 22).17 farklı masalda geçmesiyle 3 sayısı,
sayılar içinde en fazla işlenen ögedir.
“Bir ülkede, kente yakın bir ormanda üç kızıyla anaları yaşarmış.” (M7, 103).
“Üçü birlikte yola düştüler.” (M10, 150).
“Üç atlı koyulurlar yola. Gide gide üç yol ayırdımına varırlar. Üçüncü taşta bu yola ne gidilir,
ne gelinir yazılıdır.” (M12, 170).
“Hamam erenleri deyince nereden geldiği bilinmez üç kadın çıkar karşısına.” (M16, 218).
“Uğruların üçü önden koşup gidiyor.” (M17, 236).
“Üç kardeşler, civciv yuvası balıkları uyandırmaya gittiler.” (M18, 248).
“Bir çiftçinin üç oğlu varmış.” (M19, 261).
“Padişah üç bakıcıya buyurdu.” (M20, 285).
“Üç peri gelip oğlanı yakalıyor.” (M21, 302).
“Bir padişahın üç oğlu varmış (M23, 317).
“Dev anası “Ben bilmem ya, üç oğlum var, dağlarda gezer, akşam geldiklerinde onlara
soralım” der.” (M25, 353).
Masallarda üç kardeş, üç kız, üç oğlan şeklinde yinelenen kalıp ifadeler kullanılmaktadır.
Genellikle masallarda periler üç sayısı etrafında çerçevelenir:
“Beni üç peri kızının yanına götür.” (M1, 27).
Üç mavi elmayla kurulan ve tekrarlanan söz öbekleri yer alır:
“Periler konağından üç mavi elma almıştı, üçü de çocuklara.” (M1, 28).
“Gökten üç mavi elma düştü, üçü de çalışanlara.” (M3, 51).
3 sayısı mühlet olarak geçer:
“Üç gün bekledi, gözüne uyku girmedi.” (M1,21).
“Üç gün üç gece sürdü düğün.” (M6, 95).
“Üç gün üç gece görülmemiş bir düğün yapılıyor.” (M21, 298).
“Üç gün geçince kuyuyu temizleyelim diyor geline.” (M24, 340).
“Ülkenin, delikanlıları, üç gün, konağımızın önünden gelip geçsin. Ben altın topumu, kimin
üstüne bırakırsam, onunla evlenirim der.” (M25, 352).
Üç sayısı süre olarak geçer:
“Üç aylık yolu üç saatte alıyor.” (M21, 300).

www.turkishstudies.net/language
1612 Tuba Kaplan - Elif Aydın

Murada ermek için 3 şart konur:

“Kızımın koşullarını bir eksiksiz yapmalısın; İlkin, bir kazan çorbayı, bir gecede içeceksin.
İkincisi, bir kile çavdarı, bir gecede ayıracaksın. Üçüncüsü, bir Arap’la güreşeceksiniz, yenen
yenileni öldürecek.” (M14, 199).
Yedi
Türk mitolojisinde sıklıkla kullanılan sayılardan biri olan yedi sayısı bilgeliğin sütunları
olarak bilinmektedir (Schimmel, 2000: 140). Tanrı ile dünyayı birleştiren bir sayı olan yedinin yerle
göğü de birleştiren bir sayı olduğu söylenmektedir. Haftanın yedi günü vardır, dünya altı günde
yaratılmış yedinci gün kutsal sayılıp ibadet ve dinlenmeye ayrılmıştır. Nuh peygamberin eşini ve
çocuklarını alıp gemiye bindikten yedi gün sonra tufan yağmurlarının yağmaya başlaması, gemisine
yedi cinste hayvan alması Tevrat’ta geçen bir efsanedir (Ersoy, 2000: 31-32).
7 sayısı, 7 farklı masalda yer alır.
Çocuk sayısı olarak kullanılmıştır:
“Yedi oğlum var, belki onlar bilir der.” (M25, 354).
Yerin altı ve üstü tanımlanırken yedi kat altı ve yedi kat üstü olarak mitolojik anlam
yüklenerek ifade edilir:
“Giyitimi yedi kat yerin dibine saklasan bulurum.” (M1, 20).
“O, bu dağdan yedi kat yukarda yaşar.” (M21, 300).
Yedi yıl kelime grubu masallarda daha çok işlenmiştir:
“Böylece akıp gitti yedi yıl. Kız da çok sabırlıymış ha!..” (M6, 92).
“Yavuklum yedi yıl beklesin, gelemezsem dilediğiyle evlensin demiş.” (M14, 196).
“Bırakıp usanmadan çalışmış, tam yedi yılda bitirmiş çevreyi.” (M5, 75).
Yedi adım, yedi yol, yedi gün yedi gece kelime gruplarının geçtiği örnekler aşağıda
verilmiştir:
“Kayalık’a yedi adım kala, bir ardıç ağacının dibinde durdular.” (M5, 74).
“Padişah sinirlendi ve Sultan Hanımı yedi yolun ayracına, göğsüne dek toprağa gömdürttü.”
(M9, 130).
“Yedi gün yedi gece kalıyor, bu dağın başında.” (M21, 294).
Kalıplaşmış bir söz öbeği olarak yediden yetmişe “Yediden yetmişe, kadın, erkek burada
yıkanacak.” (M20, 284) örneğinde kullanılmıştır.
Kırk
Kırk sayısı, Schimmel’e göre “Büyük sayılar arasında en büyüleyici sayı olarak Orta
Doğu’da, özellikle İran ve Türkiye’de yaygın biçimde kullanılır.” (2000: 265). Sayıları 4 olan tüm
olay ve olgu ve kavramların anlam değerlerinin on kat çoğaltılmasıyla ilgili yorumlara açık bir sayı
özelliği gösteren kırk sayısı; 40 atlı, 40 harami, 40 gün 40 gece düğün yapılması, 40 satır veya 40
katır vb. (Ersoy, 2000: 46) şeklinde geçmektedir.
40 sayısı, 13 farklı masalda yer almasıyla eserlerde 3 sayısından sonra en çok işlenen ikinci
sayı olmaktadır. Masallarda düğünlerin, eğlencelerin kırk gün kırk gece yapılışı anlatılır:
“Padişah oğlu düğünü bu! Kırk gün kırk gece sürüyor.” (M2, 39).

Turkish Studies - Language, 16(3)

Oğuz Tansel’in Mitoloji Dili: Al’lı ile Fırfırı 1613

“Kırk gün kırk gece, görülmemiş düğün yapılıyor.” (M4, 63).

“Kırk gün kırk gece çalgılar çalındı.” (M8, 121).
“Dünyagüzeli’yle oğluna kırk gün kırk gece düğün yaptılar.” (M9, 140).
“Kırk gün kırk gece, görülmemiş bir düğün yaparlar.” (M14, 200).
“Beyoğlu yeniden kırk gün kırk gece düğün yaptırır.” (M16, 225).
“Padişah, Avcıoğlu’yla kızına, kırk gündüz, kırk gece düğün yapmış.” (M17, 242).
“Kırk gün kırk gece düğün tutuluyor.” (M19, 273).
“Kırk gündüz, kırk gece düğünleri oldu.” (M20, 288).
“Kırk gün kırk gece düğünleri yapılır.” (M25, 360).
Düğünlerin 40 gün bekledikten sonra 40. gün yapıldığı da görülür:
“Peri kızı oğlana, burada kırk gün konuğum olacaksın. Değmeyecek elin elime, kırkıncı gün,
bütün peri kızları toplanır, düğünümüzü yaparlar.” (M1, 22).
“Zengin, zorlu bir düğün olur. Kırk gün, kırk gece dedikodusu sürer.” (M11, 160) örneğinde
görüldüğü üzere masallardaki düğünlerin dedikodusunun bile 40 gün 40 gece sürdüğü ifade edilir.
M 14’te “İçeri girince kıza kırk anahtar veriyor ve otuz dokuz odasını açmasını ama kırkıncı
odayı açmamasını söylüyor.” (34) ve “Topal Dev’in başını taradıkça kırk tane anahtar düşer.” (195)
örneklerinde görüldüğü üzere kırk anahtar motifi işlenir.
M 19’da “Ev, konak denli büyükmüş, kırk odası varmış. Adam, otuz dokuz odayı gösteriyor,
kırkıncı odanın kapısını açmıyor.” (234) ve “İçiçe kırk odanın ilkine koyuyorlar tabutu.” (272)
örnekleriyle masallarda kırk oda motifi işlenir.
Kırk adım, kırk örük saç, kırk naz, kırk katır, kırk uğru, kırk giyit, kırk günlük önel olarak da
yer alır:
“Kırk adım uzaklaşınca peri kızı yazıklar olsun dedi.” (M1, 25).
“Filluri Sultan pencereleri açmış. Kırk örük saçını salıvermiş.” (M8, 113).
“Sultan hanım kırk nazıla bedeli (merdiven) indi, açtı kapıyı.” (M8, 114).
“Kaz damındaki kızları; kırk katırın kuyruğuna bağlayıp salıverdi dağlara.” (M9, 140).
“Kırk uğruların evine varır.” (M17, 235).
“Kırk tane yeni giyitle davul zurna istiyorlar.” (M17, 238).
“Kırk günlük bir önel alıyor Oğlan, çıkıyor yola varıyor Dev’in karşısına.” (M19, 270).
Kırk oğul ve kırk kız kardeş olarak M 14’te yer alır:
“Mavi ülkede bir padişahın kırk tane oğlu varmış.” (M14, 193).
“Kırk kız kardeş bulmaya gideceğiz demiş.” (M14, 193).
Zümrüt kuşunun padişahın oğlunu ışık dünyaya çıkarırken yolculuk için istediği yiyecekler
“Kırk batman şarap, kırk batman et istersin.” (M23, 327) örneğinde verilmiştir.
Kırk taylı atı yakalamak için kırk batman şarapla atları sarhoş etmek gerektiği söylenmiştir:

www.turkishstudies.net/language
1614 Tuba Kaplan - Elif Aydın

“Öyleyse dedi dede, kırk batman şarap alıp geleceksin. O dağın eteğine
götüreceksin….Şarabı içince sarhoş olurlar. Analarını yakalayıp hemen üzerine atlarsın, bana doğru
sürersin tayları da arkasından gelir der.” (M9, 135).
40 sayısının bin kırk ile birlikte geçtiği görülür:
“Kırk değil, bin kırk olsanız, benimle başa çıkamazsınız.” (M14, 195).
Eserlerde 17 farklı eserde yer alarak en fazla 3 sayısının işlendiği, bunu 13 farklı eserde
geçen 40 sayısının takip ettiği görülür. Ardından ise 7 farklı masalla 7 sayısı gelmektedir. 1 ve 5
sayısı ise en az işlenen sayılardır.
4.2. Renkler
Masallarda al, beyaz ve mavi renklerine rastlanmıştır. Bu renkler içinde 3 farklı masalda
geçmesiyle mavi, en çok geçen renk olma özelliği taşır.
Al
Türklerde al ile kızıl birbirinden farklı olup al koyu turuncuya yakın, ateş alevi rengine
benzer bir renktir. Kızıl ise, açığa yakın parlak kırmızı renk anlamındadır. Ama uzun tarihî süreç
içinde zaman zaman bu renkler birbirlerinin adı ile birbirinin yerine kullanılır hale gelmiştir (Genç,
2009: 15). İnsan kılığındaki kötü yürekli canavar masalda Al’lı olarak geçer ve kızı yemek
istemektedir.
“Al’lı küplere biner. Hııır… diye sesler çıkarır: ‘Şimdi, seni yiyeceğim!’ der.” (M2, 34).
Beyaz
Türklerin ak/beyaz rengi kutsal kabul etmelerinde Şamanist dünya görüşünün etkisi
büyüktür. Reşat Genç'e göre; ak (beyaz) Şamanizm'de temizlik ve yüceliğin sembolü olduğu için
Tanrı ile ilişkilidir (Genç, 2009: 8).
“Perioğlu, beyazlar giyer, kır ata biner.” (M25, 352) cümlesinde perilerin, beyaz giysiler
giydikleri belirtilir.
Mavi
Gök (kök), renk olarak göğün rengi ve sembolüdür. Türklerde bu mukaddes renk “Kök
Tengri” ve “Kök Türk” deyimlerinde açıklık ve haşmetiyle görülmektedir (Ögel,1995: 152).
Masallarda mavi renk ile mavi vakit, mavi ülke ve mavi sakal olarak karşılaşılmaktadır:
“Mavi vaktin birinde, üç peri kızı varmış.” (M1, 19).
“Mavi ülkede bir padişahın kırk tane oğlu varmış.” (M14, 193).
Dileklerin gerçekleşmesini sağlayan ihtiyarın sakalının mavi olduğu “Duman açıldı,
bilinmez kapıdan mavi saçlı, mavi sakallı bir Koca çıktı. Ne istediklerini sordu.” (M5, 74) şeklindeki
alıntılamadan anlaşılmaktadır.
Sonuç ve Tartışma
Masal dünyasındaki birçok olay ve durum olağanüstü ve gerçekdışı olarak görülürken
günümüzde teknolojinin de geldiği noktayla birlikte evrimleşerek gerçek hayata geçmiştir. Metin
Karadağ’ın (2016) “Açıl Susam Açıl” tespiti konuya örnek teşkil etmesi bakımından önemlidir.
Masallarda “Açıl Susam Açıl”ın dinleyicileri, gizemli bir biçimde açılıp kapanan mağara ya da
hazine kapılarına tebessüm ederken, şimdikinin sensörlü elektronik kapıların gerçekliğiyle,
geçmişten günümüze taşınan insan düşüncesinin aşamalarını, masallar aracılığıyla daha iyi
kavrayabilirler. Örnekleri çoğaltmak mümkündür. Uçan halı, uçan süpürgeden uçan arabalara
geçilmesi aynı düşüncenin tezahürü sayılabilir. Masallardaki yer altındaki yaşam; günümüzün yer

Turkish Studies - Language, 16(3)

Oğuz Tansel’in Mitoloji Dili: Al’lı ile Fırfırı 1615

altı trenleri ve çevresinde mağazalı, dükkânlı kurulmuş âdeta bir yaşam merkezi hâline gelmiş
şehirlerimizle de örtüşür.

Al’lı ile Fırfırı kitabındaki 25 masal incelendiğinde kozmogonik, Teogonik mitler,

olağanüstü unsurlar, sembolik sayı ve renkler şeklinde işlendiği görülür. Bu başlıklarda hangi
mitolojik ögelerin ele alındığı tablo 1’de gösterilmiştir.

Tablo 1: Masallardaki Mitolojik Ögeler

Kozmogonik Unsurlar Bitki kültü, Eşyalar (kilim, süpürge, yüzük), Hayvanlar (aslan,
at, balık, deve, inek, kaplumbağa, karınca, koç, kuş, sinek, tilki,
yılan).
Teogonik Unsurlar Ağaç kültü, Dağ kültü, Mağara kültü, Astral Kült (Güneş),
Toprak kültü, Koruyucu/Ak İye, Kötü/Kara İye, Peri.
Olağanüstü Unsurlar Büyü, Cadı, Dev, Don değiştirme, Fal, Rüya, Taş kesilme.
Sembolik Sayı ve Renkler 3, 7, 40.
Al, Beyaz, Mavi.
Oğuz Tansel’in masallarındaki mitolojik yapıyı kurarken konu bakımından en fazla
kozmogoni mitlerinden faydalandığı görülmüştür, dünyanın sonunu anlatan eskatoloji mitleri ile
varlığın oluşum nedenini açıklayan etyoloji mitlerine pek yer vermemiştir. Teogoni mitleri,
olağanüstü unsurlar da Oğuz Tansel’in masallarında önemli bir yere sahiptir. Yazar, masallarında 3
farklı sayıyı işlemesine karşın, sayılar eserde en fazla işlenen ögeler olma özelliği taşımaktadır.
Nitekim mitolojik unsurların farklı masallarda yer alma sıklıklarına bakıldığında 3 ve 40 sayılarının
en fazla işlenen ögeler olarak öne çıktığı görülmektedir. 3 sayısı 17 farklı eserde, 40 sayısı 13 farklı
masalda ve 7 sayısı 7 farklı masalda işlenmiştir.
Don değiştirme ve dev unsurları 9 farklı masalda yer alırken büyü ise 7 masalda geçer.
Ardından 6 farklı masalda işlenen at ve peri gelir. Kuş unsuru, 4 farklı masalda yer almasına rağmen,
don değiştirmede de en çok kullanılan hayvan olduğu için masallarda önemli bir yere sahiptir. Don
değiştirme unsuru, Oğuz Tansel’in masallarında hayvanla birlikte eşyaya dönüşmeyi de işlemesiyle
önemli bir yere sahiptir. İncelenen masallar hem hayvana dönüşme (kuş, güvercin, firik, katır, eşek,
horoz, karınca) hem de eşyaya dönüşme (masa aynası, iğne, halı, oklava, pişirgeç, darı) bakımından
zengindir.
Literatürde Oğuz Tansel’in masalları ile ilgili çalışmalar incelendiğinde bu çalışmaların
masallardaki çok söylemlilik (Bahar, 2016), sözvarlığı (Sever & Karagül, 2014), (Aslan, 2017); söz
varlığıyla birlikte iletiler (Günaltılı Gündüz, 2008), değerler (Akkaya, 2016), konuyu yapılandıran
ögeler (Dumanlı Kadızade & Sakar, 2018) ve halk bilimsel unsurların kullanım ve işlevleri
yönünden yapıldığı (Karadağ, 2016) anlaşılmaktadır. Görüldüğü üzere Oğuz Tansel’in
masallarındaki mitolojik unsur ve ögeleri belirlemeye yönelik bir çalışma bulunmamaktadır. Yazarın
masalları mitolojik bakımdan incelenmemekle birlikte Karadağ’ın (2016) çalışmasında mitolojik
bazı tespitlere de yer verildiği görülmüştür. Tansel’in bireysel yaratı özellikli masallarında, sevdalı
çiftlerin mutlu sonlarındaki 40 gün 40 gecelik görkemli, fantastik düğünleri çokça rastlanan bir
geleneksel örnek olduğu tespiti; suyun sağaltma işlevinin eski, kutsal ve geleneksel özelliği;
ağaçların kutsallığı, büyü ve çare odağı olmalarına ilişkin geleneksel düşüncenin ortaya çıkarılışı bu
çalışma ile ortaya konulmuştur.
Çalışmada incelenen masal metinlerinde 4 farklı mit kategorisinde yer alan ögeler ve
çeşitlilik yazarın eserlerinin mitolojik unsurlar bakımından zengin olduğunu göstermektedir.
Mitolojik bir varlık olan insanın hayal kurmadan sorunlarıyla baş etmesi oldukça güçtür. İnsanlar
hayal kurarak rahatlar ve sorunlarından uzaklaşır. Mitoslar insanın bilme ihtiyacını karşılayarak onun

www.turkishstudies.net/language
1616 Tuba Kaplan - Elif Aydın

anlama ve anlamlandırma arayışına cevap verir (Albayrak, 2017: 957). Tansel’in masallarının
okurların ve dinleyicilerin hayal gücünü artırıcı ve olaylar karşısında çözüm üretmelerini sağlayan
bir yapıya sahip olduğu söylenebilir. Bundan sonra yapılacak çalışmalarda yazarın diğer masal
kitaplarındaki mitolojik ögeler incelenebilir. Oğuz Tansel’in masallarındaki mitolojik ögeler
vasıtasıyla Türk kültüründeki ortak değerlere ilişkin farkındalık oluşturulabilir. Oğuz Tansel’in
metinlerinden yola çıkarak mitolojinin günlük hayatın bir parçası olduğu hissettirilebilir.

Kaynakça
Akkaya, N. (2016). “Oğuz Tansel’in masal dünyasında değerler.” Uluslararası Türk Masal Dünyası
ve Doğumunun 100. Yılında Oğuz Tansel Sempozyumu. (Haz. Sedat Sever ve Sedat Karagül)
Ankara Üniversitesi Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Uygulama ve Araştırma Merkezi
(ÇOGEM) ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi Türk Dili Bölümü. ss.99-106.
Albayrak, A. (2017). Mitolojinin dini hayattaki yeri ve önemi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar
Dergisi, 10 (54), 952-958. doi.org/10.17719/jisr.20175434664.
Alptekin, A. B. (2009). Osmaniye örneğinden hareketle Batı Türkleri (Azerbaycan-Türkiye) destan
de hikâyelerinde ant(yemin) lar. Millî Folklor, ( 84) 23-33.
Alptekin, M. (2018). Türk folklorunda deve. Kömen Yayınları.
Alptekin, M. (2021). Anadolu folklorundan izler/ Mustafa İnceoğlu’nun Mersin halk kültürüne
katkıları. Kömen Yayınları.
Alsaç, F. (2011). Alpamış destanı üzerine bir inceleme. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Fırat
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Aslan, C. (2017). Oğuz Tansel’in derlediği masalların Türkçenin sözvarlığı bağlamında incelenmesi.
Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (27), 56-80.
https://dergipark.org.tr/en/pub/pausbed/issue/34758/384459
Ateş, M. (2014). Mitolojiler ve semboller. Milenyum Yayınları.
Aytaç, P. (2016). “Türk düşünce tarihinde mitik tefekkürün önemi ve değeri.” Türk Mitolojisine Giriş
içinde.(Editörler Fatma Ahsen Turan ve Meral Ozan). Gazi Kitabevi.
Bahar, M. A. (2016). Oğuz Tansel’in derlediği ve yazdığı masallarda çok söylemlilik. İdil, 5(19), 75-
103.
Bakırcı, N. (2014). “Eflâtun Cem Güney'ın "Masallar" adlı kitabında yer alan metinlerde mitolojik
unsurlar.” Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi. 2(4), 37-
52 http://dx.doi.org/10.12992/TURUK133.
Bakırcı, N. (2015). Ignacz Kunos’un derlediği masal metinlerinde yer alan mitolojik unsurlar üzerine
bir inceleme. International Journal Of Eurasia Social Sciences, 6(20),183-210.
Batuk, C. (2009). Mit, tarih ve gerçeklik sorunu üzerine notlar. Milel ve Nihal, 6(1), 27-53.
Bayat, F. (2019). Mitolojiye giriş. Ötüken Neşriyat.
Beydili, C. (2015). Türk mitolojisi ansiklopedik sözlük. Yurt Kitap Yayın.
Bütüner, Ş. (2020). Masal ve mitoloji: Türk masallarında kültlerin çözümlenmesi [Yayımlanmamış
doktora tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Çetin, İ. (1986), Gök-Türk kitabelerinde isimleri geçen hayvanlar. Türk Folkloru Araştırmaları, 1
(11), 123-141.

Turkish Studies - Language, 16(3)

Oğuz Tansel’in Mitoloji Dili: Al’lı ile Fırfırı 1617

Çoruhlu, Y. (2000). Türk mitolojsinin ana hatları. Kabalcı Yayıncılık.

Doğramacıoğlu, H. (2002). Kilis masalları (derleme ve inceleme). Kilis Kültür Yayınları.
Dumanlı Kadızade, E. & Sakar, C. (2018). Oğuz Tansel'in Al'lı ile Fırfırı adlı masal kitaplarında
konuyu yapılandıran ögeler. Uluslararası Çocuk Edebiyatı ve Eğitim Araştırmaları Dergisi
(ÇEDAR), 2(1), 24-51.
Durbilmez, B. (2007). Kırım halk anlatılarında sayı simgeciliği. Milli Folklor,76, 177-190.
Eliade, M. (2018). Mitlerin özellikleri. (S. Rıfat, Çev.) Alfa Yayıncılık.
Ergun, P. (2004). Türk kültüründe ağaç kültü. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Ersoy, N. (2000). Semboller ve yorumlar. Zafer Matbaası.
Genç, R. (2009). Türk inanışları ile millî geleneklerinde renkler ve sarı, kırmızı yeşil. Atatürk Kültür
Merkezi Yayınları.
Gökyay, O. Ş. (2007). Dedem Korkudun kitabı / Kitab-ı Dedem Korkut âlâ Lisan-i Taife-i Oğuzan.
Kabalcı Yayınları.
Günaltılı Gündüz, Ö. (2008). Oğuz Tansel'in masal kitaplarının eğitim değeri ve Türkçeye katkısı
[Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Malatya İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün Şamanizm. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Kalafat, Y. (1990). Doğu Anadolu’da eski Türk inanç sisteminin izleri. Türk Kültürünü Araştırma
Estitüsü Yayınları.
Kaplan, T. (2020). Kilis masallarında yeraltı dünyası hakkında tespitler. Çukurova Araştırmaları
Dergisi, 6(1), 191-199. http://dx.doi.org/10.18650/Çukurova.43293
Karadağ, M. (2016). “Oğuz Tansel’in masallarında halkbilimsel unsurlar üzerine dizgesel bir
araştırma.” Uluslararası Türk Masal Dünyası ve Doğumunun 100. Yılında Oğuz Tansel
Sempozyumu. (Haz. Sedat Sever ve Sedat Karagül) Ankara Üniversitesi Çocuk ve Gençlik
Edebiyatı Uygulama ve Araştırma Merkezi (ÇOGEM) ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Türk Dili Bölümü. ss.267-272
Karadavut, Z. (2010). Kırgız masallarında mitolojik unsurlar. Milli Folklor Dergisi. 11(85), 71-80.
Kaya, M. (2015). Mitolojiden efsaneye. Türk mitolojisinin Türkiye’deki efsanelerde ızleri. Bağlam
Yayıncılık.
Murat, M., İşgören, Ö. & Çataklı, R. (2019). Keloğlan masallarında sihir ve büyü. Avrasya Sosyal ve
Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 6(10), 62-81.
Ozan, M. (2016). “Türk mitolojisinde kara iyeler”. Türk Mitolojisine Giriş içinde (Editörler. Fatma
Ahsen Turan ve Meral Ozan) Gazi Kitapevi.
Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi II. Türk Tarih Kurumu Yayınevi.
Ögel, B. (2010). Türk Mitolojisi I. Türk Tarih Kurumu Yayınevi.
Öner, M. (2019). Mitolojiden edebiyata su anası. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi
Araştırmaları Dergisi. 7(19), 47-54. http://dx.doi.org/10.12992/TURUK815
Saluk, R. G. (2016). “Mit ve Mitoloji.” Türk Mitolojisine Giriş içinde (Editörler Fatma Ahsen Turan
ve Meral Ozan) Gazi Kitapevi.
Sayar, S. (2012). Sivas masallarında mitolojik unsurlar. Studies of Ottoman Domain, 2(3), 26-40.

www.turkishstudies.net/language
1618 Tuba Kaplan - Elif Aydın

Schimmel, A. (2000). Sayıların gizemi(Çev. M. Kübüşoğlu). Kabalcı Yayınları

Sever, S. & Karagül, S. (2014). Oğuz Tansel’in derleyip yazdığı masal kitaplarında yer alan
sözvarlığı öğelerinin incelenmesi. Folklor/Edebiyat, 20(77), 173-188.
https://dergipark.org.tr/en/pub/fe/issue/26053/274412.
Şenocak, E. & Alsaç, F. (2017). Mit sistematiği bağlamında masal kahramanının serüveni. Turkish
Studies, 2(22),703-722. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.12209
Şimşek, E. (2019). Türk halk kültüründe yılan ve yılan kale (Ceyhan/Adana) anlatıları üzerine
değerlendirmeler. Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, 7(19), 13-33.
http://dx.doi.org/10.31126/akrajournal.605461
Tansel, O. (2017). Al’lı ile Fırfırı (Masallar). Elips Kitap.
Türkeş Günay, U. (2009). Türk masallarında geleneksel ve efsanevi yaratıklar. Motif Akademi, 2(3),
84-115.
Uğurlu, N. (2012). Türk mitolojisi. Örgün Yayıncılık.
Uluışık, Y. P. (2017). Halk anlatılarında yüzük. International Journal Of Languages’ Education and
Teaching, 5(1), 709-727.
Uraz, M. (1994). Türk mitolojisi (2. baskı). Düşünen Adam Yayınları.
Yeşilyurt, N. (2020). Anadolu sahası hayvan masallarında mitolojik unsurlar üzerine bir araştırma
[Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Bartın Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
Yücel, A. (1998). Masallarda dev ve yaratılış destanındaki benzerleri. Milli Folklor, 39, 38-45.

Kısaltmalar
Masal 1: Üç Peri Kızı
Masal 2: Al’lı ile Fırfırı
Masal 3: Oduncunun Karısı
Masal 4: Mavi Benekli Firik
Masal 5: Çobanla Bey Kızı
Masal 6: Naz Kız
Masal 7: Becerikli Kız
Masal 8: Alaca Bulaca
Masal 9: Dünya Güzeli
Masal 10: Balıkçı
Masal 11: Kabak Donunda Kız
Masal 12: Topal Dev
Masal 13: Korkak Adam
Masal 14: Kırk Kardeşler
Masal 15: Al’lı Tilki
Masal 16: Hotlu Kız

Turkish Studies - Language, 16(3)

Oğuz Tansel’in Mitoloji Dili: Al’lı ile Fırfırı 1619

Masal 17: Avcı Oğlu

Masal 18: Konuşan Balıkla Yalnız Kız
Masal 19: Üç Kardeşler
Masal 20: Dalyanoğlu
Masal 21: Mavi Gelin
Masal 22: At, Tilki, Kurt
Masal 23: Karanlık Dünya
Masal 24: Yedi Dullar
Masal 25: Perioğlu

Beyan ve Açıklamalar (Disclosure Statements)

1. Araştırmacıların katkı oranı beyanı / Contribution rate statement of researchers:
1. Yazar/First author %50,
2. Yazar/Second author %50.
2. Yazarlar tarafından herhangi bir çıkar çatışması beyan edilmemiştir (No potential conflict of
interest was reported by the authors).

www.turkishstudies.net/language