ԱՐԺԵԹՂԹԵՐԻ ՇՈՒԿԱ

²ñÅ»ÃÕûñ:²ñÅ»ÃÕûñÁ ͳ·»É »Ý í³Õ ÙÇçݳ¹³ñáõÙª ³åñ³Ýù³¹ñ³Ù³ÛÇÝ

ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ³é¨ïñÇ ½³ñ·³óÙ³Ý Ñ»ï ϳåí³Í: ²ñÅ»ÃáõÕÃÁ ѳݹÇë³ÝáõÙ
¿ ßáõϳÛÇ Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÇ ÙÇç¨ ßáõÏ³Û³Ï³Ý Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³Ùñ³·ñÙ³Ý Ó¨»ñÇó
Ù»ÏÁ, áñÇ Å³Ù³Ý³Ï Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë áñå»ë ³Û¹ ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³é³ñϳ: ²ÛëÇÝùݪ
Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÇ ÙÇç¨ áñ¨¿ ѳٳӳÛݳ·ñÇ Ï³Ù ·áñͳñùÇ ÏÝùáõÙÁ ѳݹÇë³ÝáõÙ ¿ ³ñÅ»ÃÕÃÇ
÷á˳Ýóáõ٠ϳ٠³éùáõí³×³éùª ¹ñ³ÙÇ Ï³Ù ³åñ³ÝùÇ ¹ÇÙ³ó: ²ñÅ»ÃÕÃdzñÅ»ùÁ ·Ý³Ñ³ïíáõÙ
¿ ³ÛÝ Çñ³íáõÝùÝ»ñáí, áñáÝù Ó»éù ¿ µ»ñáõÙ ³ñÅ»ÃÕÃÇ ë»÷³Ï³Ý³ï»ñÁ: ²ñÅ»ÃÕûñÝ
³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý ·áõÛù³ÛÇÝ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ³ÛÝ ÃáÕ³ñÏáÕÇ ¨ ¹ñ³ ë»÷³Ï³Ý³ïÇñáç
ÙÇç¨, å³ñáõݳÏáõÙ »Ý ³é³Ýó áñ¨¿ å³ÛÙ³ÝÇ å³ñï³íáñáõÃÛáõÝ, ϳï³ñáõÙ »Ý
ßñç³Ý³éáõÃÛáõÝ: Àëï ïÝï»ë³·Çï³Ï³Ý µáí³Ý¹³ÏáõÃ۳ݪ³ñÅ»ÃáõÕà ÃáÕ³ñÏáÕÁ ¹ñ³
ë»÷³Ï³Ý³ïÇñáç ѳݹ»å áõÝÇ ·áõÛù³ÛÇÝ /¹ñ³Ù³ÛÇÝ/ å³ñï³íáñáõÃÛáõÝ, ÇëÏ
³ñÅ»ÃÕÃÇ ï»ñÝ áõÝÇ Çñ³íáõÝù ëï³Ý³Éáõ ³Û¹ ³ñÅ»ÃÕÃÇ ³ñÅ»ùÁ, ݳ¨ Éñ³óáõóÇã
»Ï³ÙïÇ ³ÏÝϳÉÇù /ïáÏáë, ߳ѳµ³ÅÇÝ/: Æñ³í³Ï³Ý ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó ³ñÅ»ÃáõÕÃÝ Çñ³íáõÝù
¿ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ Ýϳïٳٵ:²ñÅ»ÃáõÕÃÁ ϳåÇï³ÉÇ ·áÛáõÃÛ³Ý Ó¨ ¿, áñÁ
ï³ñµ»ñíáõÙ ¿ Ýñ³ ³åñ³Ýù³ÛÇÝ, ³ñï³¹ñáÕ³Ï³Ý ¨ ¹ñ³Ù³Ï³Ý Ó¨»ñÇó, ϳñáÕ
¿ ÷á˳Ýóí»É Çñª ϳåÇï³ÉÇ ÷á˳ñ»Ý, ßáõϳÛáõÙ áñå»ë ³åñ³Ýù ÙïÝ»É
ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Ù»ç ¨ µ»ñ»É »Ï³Ùáõï:²ñÅ»ÃáõÕà ѳëϳóáõÃÛáõÝÁ µ³½Ù³ß»ñï ¿,
ù³ÝÇ áñ Ýñ³Ýáí ³ñï³Ñ³ÛïíáÕ ïÝï»ë³Ï³Ý ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ Çñ»Ýù ÇëÏ ß³ï µ³ñ¹ »Ý,
Ùßï³å»ë ½³ñ·³ÝáõÙ ¨ Ó¨³÷áËíáõÙ »Ý, áñÝ ¿É Çñ ³ñï³óáÉáõÙÝ ¿ ·ïÝáõÙ ³ñÅ»ÃÕûñÇ
Ýáñ Ó¨»ñÇ Ù»ç:²ñÅ»ÃáõÕÃÁ ѳïáõÏ ³åñ³Ýù ¿, áñÁ ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Ù»ç ¿ ·ïÝíáõÙ
ѳïáõÏ, Çñ ë»÷³Ï³Ý ³ñÅ»ÃÕûñÇ ßáõϳÛáõÙ, ë³Ï³ÛÝ ãáõÝÇ áã ÝÛáõóϳÝ, áã ¿É
¹ñ³Ù³Ï³Ý ëå³éáÕ³Ï³Ý ³ñÅ»ù, ³ÛëÇÝùÝ ãÇ Ñ³Ý¹Çë³ÝáõÙ ýǽÇÏ³Ï³Ý ³åñ³Ýù ¨
ͳé³ÛáõÃÛáõÝ: ²ñÅ»ÃáõÕÃÁ ó³Ýϳó³Í ÷³ëï³ÃáõÕà ¿, áñÁ ï³ÉÇë ¿ áñáß³ÏÇ
Çñ³íáõÝùÝ»ñ, í³×³éíáõÙ ¨ ·ÝíáõÙ ¿ ѳٳå³ï³ëË³Ý ·Ýáí /ßñç³Ý³éíáõÙ ¿/:
²ñÅ»ÃáõÕÃÁ ï»ë³Ï³Ýáñ»Ý ³í»ÉÇ Ý»Õ Ñ³ëϳóáõÃÛáõÝ ¿, ù³ÝÇ áñ ³ÛÝ Ý»ñ³éáõÙ ¿ ÙdzÛÝ
³ÛÝåÇëÇ ³ñÅ»ÃÕûñ, áñáÝù ³ñï³óáÉáõÙ »Ý ÏáÝÏñ»ï ·áõÛù³ÛÇÝ
ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ:²ÛëåÇëáí, ³ñÅ»ÃáõÕÃÁ ÷³ëï³ÃáõÕà ¿, ë³ÑÙ³Ýí³Í Ó¨áí ¨
å³ñï³¹Çñ í³í»ñ³å³ÛÙ³ÝÝ»ñáí, áñÁ ѳí³ëïáõÙ ¿ ÃáÕ³ñÏáÕÇ Ýϳïٳٵ ¹ñ³
ë»÷³Ï³Ý³ïÇñáç ·áõÛù³ÛÇÝ ¨ áã ·áõÛù³ÛÇÝ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ, áõÝÇ
¹ñ³Ù³ÛÇÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³Ùµ áñáß³ÏÇ ³ñÅ»ù ¨ ³Û¹ ÷³ëï³ÃÕÃáí ³Ùñ³·ñí³Í
Çñ³íáõÝùÝ»ñÁ ³ñÅ»ÃÕÃÇ ë»÷³Ï³Ý³ï»ñÁ ûï³ñÙ³Ý ó³Ýϳó³Í ·áñͳñùáí ϳñáÕ
¿ ÷á˳Ýó»É »ññáñ¹ ³ÝÓǪ ïíÛ³É ³ñÅ»ÃÕÃÇ ÷á˳ÝóÙ³Ý ÙÇçáóáí:
²ñÅ»ÃáõÕÃÁ ϳï³ñáõÙ ¿ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛ³Ý ÙÇ ß³ñù ·áñͳéáõÛÃÝ»ñ` ¹ñ³Ù³Ï³Ý
ÙÇçáóÝ»ñÇ /ϳåÇï³ÉÇ/ í»ñ³µ³ßËáõÙª ïÝï»ëáõÃÛ³Ý ×ÛáõÕ»ñÇ ¨ áÉáñïÝ»ñÇ, »ñÏñÝ»ñÇ ¨
ï³ñ³ÍùÝ»ñÇ, µÝ³ÏãáõÃÛ³Ý ËÙµ»ñÇ ¨ ß»ñï»ñÇ, ïÝï»ëáõÃÛ³Ý µÝ³·³í³éÝ»ñÇ ¨ µÝ³ÏãáõÃÛ³Ý,
1
µÝ³ÏãáõÃÛ³Ý ¨ å»ïáõÃÛ³Ý ÙÇç¨ ¨ ³ÛÉÝ; ³ñÅ»ÃÕÃÇ ë»÷³Ï³Ý³ï»ñ»ñÇÝ, µ³óÇ Ï³åÇï³ÉÇ
ë»÷³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Çñ³íáõÝùÇó, ïñ³Ù³¹ñíáõÙ »Ý áñáß³ÏÇ Éñ³óáõóÇã Çñ³íáõÝùÝ»ñ /ûñÇݳÏ,
ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý Ï³é³í³ñÙ³ÝÁ Ù³ëݳÏó»Éáõ, ѳٳå³ï³ëË³Ý ï»Õ»Ï³ïíáõÃÛ³Ý ëï³óÙ³Ý, áñáß³ÏÇ
Çñ³íÇ׳ÏÝ»ñáõÙ ³é³çݳѻñÃáõÃÛ³Ý Çñ³íáõÝù/ ¨ ³ÛÉÝ; ³å³ÑáíáõÙ ¿ Ý»ñ¹ñí³Í ϳåÇï³ÉÇó
»Ï³ÙïÇ ëï³óáõÙ ¨ /ϳÙ/ ϳåÇï³ÉÇ í»ñ³¹³ñÓÁ:
²ñÅ»ÃáõÕÃÝ ³é³ÝÓݳÝáõÙ ¿ ÙÇ ß³ñù Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ Ñ³ïϳÝÇßÝ»ñáíª÷³ëï³ÃáõÕÃ
ÉÇÝ»ÉÁ, ßñç³Ý³é»ÉÇáõÃÛáõÝÁ, Çñ³óí»ÉÇáõÃÛáõÝÁ, éÇëϳÛÝáõÃÛáõÝÁ,
»Ï³Ùï³µ»ñáõÃÛáõÝÁ, ³ñÅ»ÃÕûñáí ³Ùñ³·ñí³Í å³ñï³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³Ýí»ñ³å³Ñ ϳï³ñáõÙÁ,
å³ñáõݳÏáõÙ ¿ ³é³Ýó áñ¨¿ å³ÛÙ³ÝÇ å³ñï³íáñáõÃÛáõÝ, ·áõÛù³ÛÇÝ Çñ³íáõÝùÇ ï³ññ ¿,
ßáõÏ³Û³Ï³Ý ³åñ³Ýù ¿, ϳñ·³íáñ»ÉÇ ¿ ¨ áõÝÇ å»ï³Ï³Ý ׳ݳãáõÙ: ²ñÅ»ÃáõÕÃÝ áõÝÇ ÙÇ ß³ñù
ѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝóáí ݳ ÝÙ³ÝíáõÙ ¿ ¹ñ³ÙÇÝ: Üñ³ ·É˳íáñ ѳïÏáõÃÛáõÝÁï³ñµ»ñ
Ó¨»ñáí ¹ñ³ÙÇ ÷á˳ݳÏí»Éáõ ѳïÏáõÃÛáõÝÝ ¿ /Ù³ñٳٵ, ³éù áõ í³×³éùáí, ÃáÕ³ñÏáÕÇÝ
í»ñ³¹³ñÓٳٵ, ÷á˽Ççٳٵ ¨ ³ÛÉÝ/: ²ÛÝ Ï³ñáÕ ¿ û·ï³·áñÍí»É ѳßí³ñÏÝ»ñáõÙ, ÉÇÝ»É ·ñ³íÇ
³é³ñϳ, å³Ñå³Ýí»É ï³ñÇÝ»ñÇ ÁÝóóùáõ٠ϳ٠³ÝųÙÏ»ï, ÷á˳Ýóí»É áñå»ë ųé³Ý·áõÃÛáõÝ,
ͳé³Û»É áñå»ë Ýí»ñ ¨ ³ÛÉÝ: êϽµÝ³Ï³Ý ųٳݳϳßñç³ÝáõÙ µáÉáñ ³ñÅ»ÃÕûñÁ
ÃáÕ³ñÏíáõÙ ¿ÇÝ ÙdzÛÝ ÷³ëï³ÃÕóÛÇÝ Ó¨áí, ³Ûëï»ÕÇó ¿É ³é³ç³ó»É ¿ Ýñ³Ýó
³Ýí³ÝáõÙÁ /³ÛÝ ³ñÅ»ù³íáñ ÃáõÕà ¿, ·ñ»Ã» ÇÝãå»ë ÃÕó¹ñ³ÙÁ/: Üñ³ ³ñÅ»ùÁ áñáßíáõÙ
¿ ϳ٠Ýñ³ íñ³ »Õ³Í ·ñáõÃÛ³Ùµ ϳ٠ßáõÏ³Û³Ï³Ý ×³Ý³å³ñÑáí: ì»ñçÇÝ ï³ëݳÙÛ³ÏÝ»ñáõÙ
ßáõÏ³Û³Ï³Ý Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ½³ñ·³óáõÙÁ µ»ñ»ó ³ñÅ»ÃÕûñÇ ·áÛáõÃÛ³Ý Ýáñª áã
ÃÕóÛÇÝ Ï³Ù áã ÷³ëï³ÃÕóÛÇÝ Ó¨Ç Ñ³ÛïÝí»ÉáõÝ: ²ñÅ»ÃÕÃÇ ³ÝóáõÙÁ
÷³ëï³ÃÕóÛÇÝ Ó¨Çó áã ÷³ëï³ÃÕóÛÇÝÇ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ѳݷ³Ù³ÝùÝ»ñáí: ܳË,
ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Ù»ç ·ïÝíáÕ ³ñÅ»ÃÕûñÇ ù³Ý³ÏÇ Ù»Í³óٳٵ, ³é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ ³é³í»É
ѳÛïÝÇ Ó¨»ñǪ µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ áõ å³ñï³ïáÙë»ñÇ: ²ÛÉïÇåÇ ³ñÅ»ÃÕûñÁ, áñáÝó ÃÇíÁ
ѳٻٳﳵ³ñ ÷áùñ ¿, ÑÇÙݳϳÝáõÙ ÉÇÝáõÙ »Ý ÷³ëï³ÃÕóÛÇÝ Ó¨áí, µ³ó³éáõÃÛ³Ùµ
³Í³ÝóÛ³É ³ñÅ»ÃÕûñÇ, áñáÝù ÑÇÙݳϳÝáõÙ ßñç³Ý³éíáõÙ »Ý áã ÷³ëï³ÃÕóÛÇÝ Ó¨áí:
ºñÏñáñ¹, ß³ï Çñ³íáõÝùÝ»ñ, áñáÝù ïñíáõÙ »Ý ³ñÅ»ÃÕÃÇ ë»÷³Ï³Ý³ïÇñáçÁ, ϳñáÕ »Ý
Çñ³Ï³Ý³óí»É ³ÝÏ³Ë Ýñ³ ·áÛáõÃÛ³Ý Ó¨Çó /ûñÇݳÏ, ³ñÅ»ÃÕÃáí ݳ˳ï»ëí³Í »Ï³ÙïÇ í׳ñáõÙÁ,
³ñÅ»ÃÕÃÇ ³éù áõ í³×³éùÁ ¨ ³ÛÉÝ, ϳñáÕ »Ý Çñ³Ï³Ý³óí»É ³é³Ýó Ýñ³ ýǽÇϳϳÝ
³éϳÛáõÃÛ³Ý, áñå»ë ³Û¹ Çñ³íáõÝùÁ ÏñáÕÇ/: ºññáñ¹, ³ñÅ»ÃÕÃÇ áã ÃÕóÛÇÝ Ó¨Á ϳñáÕ
¿ ³ñ³·³óÝ»É, Ñ»ßï³óÝÉ ¨ ¿Å³Ý³óÝ»É Ýñ³ ßñç³Ý³éáõÃÛáõÝÁª ѳßí³ñÏÝ»ñǪ ÙÇ
ë»÷³Ï³Ý³ïÇñáçÇó ÙÛáõëÇÝ ÷á˳ÝóÙ³Ý, å³Ñå³ÝÙ³Ý,ѳßí³éÙ³Ý, ѳñÏÙ³Ý ¨ ³ÛÉ
·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³ï³ñÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï, ݳ¨ Ýí³½»óÝ»É ÃáÕ³ñÏáÕÇ Í³Ëë»ñÁª ϳåí³Í
³ñÅ»ÃÕûñÇ ïå³·ñáõÃÛ³Ý Ñ»ï: âáññáñ¹, ³ñÅ»ÃÕûñÇ ßáõϳÛáõ٠ϳéáõóí³Íù³ÛÇÝ
÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï ϳåí³Í /Ù³ëݳíáñ³å»ë, ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ÃÕûñÇ ÃíÇ Ù»Í³óٳٵ ¨
Áëï Ý»ñϳ۳óÝáÕÇ ³ñÅ»ÃÕûñÇ Ù³ëÇ ÷áùñ³óٳٵ/: ²Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ÃáõÕÃÝ ³ÛÝ
³ñÅ»ÃáõÕÃÝ ¿, áñÇ ë»÷³Ï³Ý³ïÇñáç ³ÝáõÝÁ Ýßí³Í ¿ ³ñÅ»ÃÕÃÇ Ó¨³ÃÕÃÇ íñ³ ¨/ϳÙ
2
·ñ³Ýóí³Í ¿ Ýñ³ ë»÷³Ï³Ý³ï»ñ»ñÇ é»»ëïñáõÙ: ì»ñçÇÝë ϳñáÕ ¿ í³ñí»É ÷³ëï³ÃÕóÛÇÝ
¨/ϳ٠áã ÷³ëï³ÃÕóÛÇÝ Ó¨áí: Àëï Ý»ñϳ۳óÝáÕÇ ³ñÅ»ÃáõÕÃÝ ³ÛÝ ³ñÅ»ÃáõÕÃÝ
¿, áñÇ ë»÷³Ï³Ý³ïÇñáç ³ÝáõÝÁ Ýßí³Í ã¿ ³ñÅ»ÃÕÃÇ Ó¨³ÃÕÃÇ íñ³, ÇëÏ
ßñç³Ý³éáõÃÛáõÝÝ Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ ¿ ³é³Ýó ·ñ³ÝóÙ³Ý: ºÃ» ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ÃáõÕÃÁ
÷á˳ÝóíáõÙ ¿ Ù»Ï ³ÛÉ ³ÝÓǪ Ýñ³ íñ³ ÷á˳Ýó³·Çñ /Çݹáë³Ù»Ýï/ ϳï³ñ»Éáõ
׳ݳå³ñÑáí, ³å³ ÏáãíáõÙ ¿ ûñ¹»ñ³ÛÇÝ ³ñÅ»ÃáõÕÃ: ²ñÅ»ÃÕûñÇ ßáõϳÛÇ
Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÇ ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó, Áëï Ý»ñϳ۳óÝáÕÇ ³ñÅ»ÃÕûñÝ ³Ýí³Ý³Ï³ÝÇ Ýϳïٳٵ áõÝ»Ý
½·³ÉÇ ³é³í»ÉáõÃÛáõÝÝ»ñ, ù³ÝÇ áñ ϳåÇï³ÉÇ Ýϳïٳٵ Çñ³íáõÝùÇ ÷á˳ÝóáõÙÝ
Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ ¿ §³ÏÝóñÃáñ»Ý¦ª í³×³éáÕÇó ·Ýáñ¹ÇÝ ³ñÅ»ÃÕÃÇ ÷á˳ÝóÙ³Ý ÙÇçáóáí,
³ÛëÇÝùݪ Ýñ³ ßñç³Ý³éáõÃÛáõÝÝ áõ ѳßí³ñÏÝ»ñÁ ϳï³ñíáõÙ »Ý ³Ù»Ý³µ³ñÓñ ³ñ³·áõÃÛ³Ùµ:
²Û¹åÇëÇ ³ñÅ»ÃÕûñÇ ßñç³Ý³éáõÃÛáõÝÝ ³ñÅ»ÃÕûñÇ ßáõϳÛÇ Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÇó, µ³óÇ
ïå³·ñ³Ï³Ý ͳËë»ñÇó, ³ÛÉ Í³Ëë»ñ ·ñ»Ã» ãÇ å³Ñ³ÝçáõÙª ϳåí³Í ßáõÏ³Û³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñÇ
§ï»ËÝÇϳÛÇ ¨ ï»ËÝáÉá·Ç³Ý»ñǦ Ñ»ï: ²Ûë ÇÙ³ëïáí, »ñµ ßáõÏ³Ý ¹»é¨ë Ýáñ ¿ ½³ñ·³ÝáõÙ ¨ Ýñ³
»Ýóϳéáõóí³ÍùÝ»ñÇ ëï»ÕÍÙ³Ý Ñ³Ù³ñ µ³ó³Ï³ÛáõÙ »Ý µ³í³ñ³ñ ϳåÇï³É ÙÇçáóÝ»ñÁ,
ÃÕóÛÇÝ Ó¨áí Áëï Ý»ñϳ۳óÝáÕÇ ³ñÅ»ÃÕûñÇ ÃáÕ³ñÏáõÙÁ ³ñÅ»ÃÕûñÇ ßáõϳÛÇ,
Ù³ëݳíáñ³å»ë ýáݹ³ÛÇÝ ßáõϳÛÇ Ó¨³íáñÙ³Ý ³Ù»Ý³³ñ³·, ¿Å³Ý ¨ Ñ»ßï ׳ݳå³ñÑÝ ¿:²Ýí³Ý³Ï³Ý
³ñÅ»ÃáõÕÃÁ, Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ Áëï Ý»ñϳ۳óÝáÕÇ, áõÝÇ 2 ϳñ¨áñ³·áõÛÝ
ѳïÏáõÃÛáõݪÙÇßï ѳÛïÝÇ ¿ Ýñ³ ë»÷³Ï³Ý³ï»ñÁ ¨ Ýñ³Ýáí ϳï³ñíáÕ µáÉáñ ·áñͳñùÝ»ñÁ
»Ýóϳ »Ý ³Ùñ³·ñÙ³Ý, ·ñ³ÝóÙ³Ý, ¨, ѻ勉µ³ñ, ³Û¹ ·áñͳñùÝ»ñÁ ѳñÏÙ³Ý ï»ë³Ï»ïÇó å»ïáõÃÛ³Ý
ÏáÕÙÇó ¹³éÝáõÙ »Ý ³í»ÉÇ Ù³ïã»ÉÇ: ¼³ñ·³ó³Í ³ñÅ»ÃÕûñÇ ßáõϳÛÇ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ
¹ÇïíáõÙ ¿ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ÃÕûñÇ ÃáÕ³ñÏÙ³Ý Ù»Í³óáõÙ, ù³ÝÇ áñ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ¿ ï³ÉÇë
í»ñ³ÑëÏ»Éáõ ë»÷³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Çñ³íáõÝùÇ µáÉáñ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, å»ïáõÃÛáõÝÝ
ÁݹɳÛÝáõÙ ¿ Çñ ѳñÏÙ³Ý »ÝÃ³Ï³Ý µ³½³Ý ¨ ³ñÅ»ÃÕÃÇ ÏáñëïÇ, ÷ã³óÙ³Ý Ï³Ù ·áÕ³óÙ³Ý
¹»åùáõÙ ³ÛÝ Ñ»ßïáõÃÛ³Ùµ ϳñ»ÉÇ ¿ í»ñ³Ï³Ý·Ý»É: Àëï Ý»ñϳ۳óÝáÕÇ ³ñÅ»ÃÕûñÁ
áñáß³ÏÇ Çñ³íÇ׳ÏÝ»ñáõÙ í»ñ³ÍíáõÙ »Ý ³Ýí³Ý³Ï³ÝÇ, áñÁ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ ³Û¹åÇëÇ
³ñÅ»ÃÕûñÇ ÷³Ã»ÃÝ»ñÇ å³Ñå³ÝÙ³Ý ·áñÍÁÝóóáí: Àëï Ý»ñϳ۳óÝáÕÇ ³ñÅ»ÃáõÕÃÝ áõÝÇ
ÏáÝÏñ»ï ë»÷³Ï³Ý³ï»ñ, áí ÏÝù»É ¿ ѳٳå³ï³ëË³Ý å³Ûٳݳ·Çñ, ¨ Çñ³í³µ³Ýáñ»Ý ³Û¹
³ñÅ»ÃáõÕÃÁ ѳݹÇë³ÝáõÙ ¿ ³Ýí³Ý³Ï³Ý: àã ÷³ëï³ÃÕóÛÇÝ ³ñÅ»ÃáõÕÃÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë
áñå»ë ÙdzÛÝ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ÃáõÕÃ, ù³ÝÇ áñ ¿É»ÏïñáݳÛÇÝ ÑÇßáÕáõÃÛ³Ý Ù»ç ³ÛÝ
·ñ³Ýóí³Í ¿ áñáß³ÏÇ Çñ³í³µ³Ý³Ï³Ý ϳ٠ýǽÇÏ³Ï³Ý ³ÝÓÇ ³ÝáõÝáí: ê³Ï³ÛÝ ³ñÅ»ÃÕÃÇ ÃÕóÛÇÝ
Ó¨Çó áã ÃÕóÛÇÝÇ ³ÝóáõÙÁ ³ÝËáõë³÷»ÉÇáñ»Ý áõÕ»ÏóíáõÙ ¿ Ýñ³Ýáí, áñ ÙÇ ÏáÕÙÇó
³ñÅ»ÃáõÕÃÁ ϳñáÕ ¿ ÏáñóÝ»É Çñ áñáß Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ϳåí³Í Ýñ³ ÝÛáõÃ³Ï³Ý ÏñÇãÇ
ѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó, ÇëÏ ÙÛáõë ÏáÕÙÇó ϳñáÕ ¿ Ó»éù µ»ñ»É Ýáñ ѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñ,
áñáÝù å³Ûٳݳíáñí³Í »Ý Ýñ³ §¿É»ÏïñáݳÛÇݦ µÝáõÛÃáí:
²ñÅ»ÃÕûñÇ ¹³ë³Ï³ñ·áõÙÁ: ²ñÅ»ÃÕûñÁ µ³Å³ÝíáõÙ »Ý 2 Ëáßáñ ¹³ë»ñǪ
ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³ñÅ»ÃÕûñ ¨ ³Í³ÝóÛ³É ³ñÅ»ÃÕûñ: ÐÇÙÝ³Ï³Ý ³ñÅ»ÃÕûñÝ ³ÛÝ
3
³ñÅ»ÃÕûñÝ »Ý, áñáÝóáí ѳí³ëïíáõÙ »Ý ·áõÛù³ÛÇÝ Çñ³íáõÝùÝ»ñ áñ¨¿ ³ÏïÇíÇ,
ëáíáñ³µ³ñ, ³åñ³ÝùÇ, ¹ñ³ÙÇ, ϳåÇï³ÉÇ, ·áõÛùÇ, ï³ñµ»ñ é»ëáõñëÝ»ñÇ ¨ ³ÛÉÝÇ
Ýϳïٳٵ: ÐÇÙÝ³Ï³Ý ³ñÅ»ÃÕûñÝ ¿É Çñ»Ýó Ñ»ñÃÇÝ Ï³ñ»ÉÇ ¿ µ³Å³Ý»É 2
»Ýó¹³ëǪ³é³çݳÛÇÝ ¨ »ñÏñáñ¹³ÛÇÝ ³ñÅ»ÃÕûñ: ²é³çݳÛÇÝ ³ñÅ»ÃÕûñÝ ³ÛÝ
³ñÅ»ÃÕûñÝ »Ý, áñáÝó ѳٳñ ÑÇÙù »Ý ѳݹÇë³ÝáõÙ ³ÛÝ ³ÏïÇíÝ»ñÁ, áñáÝó
ÃíÇÝ ³ñÅ»ÃÕûñÁ ã»Ý å³ïϳÝáõÙ: ¸ñ³ÝóÇó »Ýª µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÁ, å³ñï³ïáÙë»ñÁ,
ÙáõñѳÏÝ»ñÁ ¨ ³ÛÉÝ: ºñÏñáñ¹³ÛÇÝ ³ñÅ»ÃÕûñÝ ³ÛÝ ³ñÅ»ÃÕûñÝ »Ý, áñáÝó
ÃáÕ³ñÏÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ÑÇÙù »Ý ѳݹÇë³ÝáõÙ ³é³çݳÛÇÝ ³ñÅ»ÃÕûñÁ: ¸ñ³Ýù
³ñÅ»ÃÕûñáí å³Ûٳݳíáñí³Í ³ñÅ»ÃÕûñÝ »Ý, ûñÇݳÏ, ³ñÅ»ÃÕÃÇ í³ñ³ÝïÁ,
¹»åá½Çï³ñ íϳ۳·ÇñÁ ¨ ³ÛÉÝ: ²Í³ÝóÛ³É ³ñÅ»ÃáõÕÃÁ ·áõÛù³ÛÇÝ Çñ³íáõÝùÇ
/å³ñï³íáñáõÃÛ³Ý/ ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý áã ÷³ëï³ÃÕóÛÇÝ Ó¨ ¿, áñÁ ͳ·áõÙ ¿ ϳËí³Í ïíÛ³É
³ñÅ»ÃÕÃÇ ÑÇÙùáõÙ ÁÝÏ³Í µáñë³Û³Ï³Ý ³ÏïÇíÇ ·ÝÇ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÇó: ²Í³ÝóÛ³É
³ñÅ»ÃáõÕÃÁ ³ÛÝåÇëÇ ³ñÅ»ÃáõÕà ¿, áñÇ ÑÇÙùáõÙ ÁÝÏ³Í ¿ ³ñÅ»ù³íáñ
áñ¨¿ ³ÏïÇíª ³åñ³ÝùÝ»ñÇ ·Ý»ñ, ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³ñÅ»ÃÕûñÇ ·Ý»ñ ϳ٠·Ý»ñÇ
÷á÷áËáõÃÛáõÝ, í³ñϳÛÇÝ ßáõϳÛÇ ·Ý»ñ, ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ ·Ý»ñ ¨ ³ÛÉÝ:
²Í³ÝóÛ³É ³ñÅ»ÃÕûñÝ »Ýª ýÛáõã»ñë³ÛÇÝ áõ ýáñí³ñ¹³ÛÇÝ å³Ûٳݳ·ñ»ñÁ
/³åñ³Ýù³ÛÇÝ, ³ñÅáõóÛÇÝ, ïáÏáë³ÛÇÝ, Çݹ»ùë³ÛÇÝ ¨ ³ÛÉÝ/ ¨ ³½³ï ßñç³Ý³éíáÕ
ûåóÇáÝÝ»ñÁ: ¶áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý ³ñÅ»ÃÕûñÇ áõ ³ñÅ»ÃÕûñÇ ï»ë³ÏÝ»ñÇ ï³ñµ»ñ
¹³ë³Ï³ñ·áõÙÝ»ñ: ²ñÅ»ÃÕûñÇ ¹³ë³Ï³ñ·áõÙÝ ³ñÅ»ÃÕûñÇ µ³Å³ÝáõÙÝ ¿ ï»ë³ÏÝ»ñǪ
ѳٳӳÛÝ ¹ñ³Ýó µÝáñáß áñáß³ÏÇ óáõó³ÝÇßÝ»ñÇ: ²ñÅ»ÃÕûñÇ ï»ë³ÏÝ»ñÇ
¹³ë³Ï³ñ·áõÙÁ ÙǨÝáõÛÝ ï»ë³ÏÇÝ å³ïϳÝáÕ ³ñÅ»ÃÕûñÇ ËÙµ³íáñáõÙÝ ¿, ³ñÅ»ÃÕûñÇ
ï»ë³ÏÝ»ñÇ µ³Å³ÝáõÙÁ »Ýóï»ë³ÏÝ»ñÇ: ºÝóï»ë³ÏÝ»ñÝ ¿É Çñ»Ýó Ñ»ñÃÇÝ Ï³ñáÕ »Ý áõݻݳÉ
»Ýóï»ë³ÏÝ»ñ: ²ñÅ»ÃáõÕÃÁ ѳݹÇë³ÝáõÙ ¿ µÝáõó·ñ»ñÇ /óáõó³ÝÇßÝ»ñÇ/
áñáß³ÏÇ Ñ³í³ù³Íáõ, ³ÛÝ ¿ª ųÙÏ»ï³ÛÇÝ µÝáõó·ñ»ñ- ³ñÅ»ÃÕûñÇ ·áÛáõÃÛ³Ý
ųÙÏ»ïÁ /»ñµ ¿ ÃáÕ³ñÏí»É ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Ù»ç, ³ÝųÙÏ»ï ϳ٠ÇÝã ųٳݳϳѳïí³ÍÇ Ñ³Ù³ñ/,
ͳ·áõÙÁ /³ñÅ»ÃÕÃÇ Ñ³Ù³ñ ëϽµÝ³ÕµÛáõñ ¿ ѳݹÇë³ÝáõÙ Çñ ³é³çݳÛÇÝ ÑÇÙùÁª
³åñ³Ýù, ¹ñ³Ù, û ³ÛÉ ³ñÅ»ÃáõÕÃ/,ï³ñ³Í³Ï³Ý µÝáõó·ñ»ñ - ·áÛáõÃÛ³Ý
Ó¨Á/÷³ëï³ÃÕóÛÇÝ Ï³Ù áã ÷³ëï³ÃÕóÛÇÝ/, ³½·³ÛÇÝ å³ïϳݻÉÇáõÃÛáõÝÁ /ѳÛñ»Ý³Ï³Ý
ϳ٠³ÛÉ å»ïáõÃÛ³Ý ³ñÅ»ÃáõÕÃ/, ï³ñ³Íù³ÛÇÝ å³ïϳݻÉÇáõÃÛáõÝÁ /»ñÏñÇ áñ
ï³ñ³Í³ßñç³ÝáõÙ ¿ ÃáÕ³ñÏí»É ïíÛ³É ³ñÅ»ÃáõÕÃÁ/, ßáõÏ³Û³Ï³Ý µÝáõó·ñ»ñ - ³ÏïÇíÇ ï»ë³ÏÁ,
áñÁ ïíÛ³É ³ñÅ»ÃÕÃÇ ÑÇÙùÝ ¿ ѳݹÇë³Ýáõ٠ϳ٠Ýñ³ ëϽµÝ³ÕµÛáõñÁ, ïÇñ³å»ïÙ³Ý
ϳñ·Á/³ñÅ»ÃáõÕà Áëï Ý»ñϳ۳óÝáÕÇ Ï³Ù ³Ýí³Ý³Ï³Ý/, ÃáÕ³ñÏÙ³Ý Ó¨Á/¿ÙÇëÇáÝ Ï³Ù áã
¿ÙÇëÇáÝ/, ë»÷³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ó¨Á ¨ ÃáÕ³ñÏáÕÇ ï»ë³ÏÁ /å»ïáõÃÛáõÝ, ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝ
/Ïáñåáñ³ódz/ ϳ٠³ÝѳïÝ»ñ/, ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Ó¨Á/³½³ï ϳ٠ë³Ñٳݳ÷³ÏáõÙÝ»ñáí/,
ïÝï»ë³Ï³Ý ¿áõÃÛáõÝÁª³ñÅ»ÃÕûñáí ïñ³Ù³¹ñíáÕ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó,
éÇëÏÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏÁª µ³ñÓñ, ó³Íñ ¨ ³ÛÉÝ, »Ï³ÙïÇ ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ /³ñÅ»ÃÕÃáí í׳ñíáõÙ
4
¿ áñ¨¿ »Ï³Ùáõï, û áã/, ÙÇçáóÝ»ñÇ Ý»ñ¹ñÙ³Ý Ó¨Á /¹ñ³ÙÁ Ý»ñ¹ñíáõÙ ¿ áñå»ë å³ñïù ϳÙ
ë»÷³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Çñ³íáõÝù Ó»éù µ»ñ»Éáõ ѳٳñ/: ²ñÅ»ÃÕûñÇ í»ñÁ Ãí³ñÏí³Í
µÝáõó·ñ»ñÇÝ Ñ³Ù³å³ï³ë˳ݪ ³ñÅ»ÃÕûñÁ ϳñ»ÉÇ ¿ ¹³ë³Ï³ñ·»É Ñ»ï¨Û³É Ï»ñå:
Àëï Ý߳ݳÏáõÃ۳ݪ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ /¿ÙÇëÇáÝ/, í׳ñ³ÛÇÝ, ³Í³ÝóÛ³É, ïÇïÕáë³ÛÇÝ:
Àëï ųÙÏ»ï³ÛÝáõÃ۳ݪųÙÏ»ï³ÛÇÝ ¨ ³ÝųÙÏ»ï:
Àëï ͳ·Ù³Ýª³é³çݳÛÇÝ ¨ »ñÏñáñ¹³ÛÇÝ:
Àëï ·áÛáõÃÛ³Ý Ó¨ÇªÃÕóÛÇÝ Ï³Ù ÷³ëï³ÃÕóÛÇÝ ¨ áã ÃÕóÛÇÝ Ï³Ù áã
÷³ëï³ÃÕóÛÇÝ:
Àëï ³½·³ÛÇÝ å³ïϳݻÉÇáõÃ۳ݪѳÛñ»Ý³Ï³Ý ¨ ³ñï³ë³ÑÙ³ÝÛ³Ý:
Àëï û·ï³·áñÍÙ³Ý »Õ³Ý³ÏǪݻñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ¨ áã Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ:
Àëï ïÇñ³å»ïÙ³Ý Ï³ñ·ÇªÁëï Ý»ñϳ۳óÝáÕÇ ¨ ³Ýí³Ý³Ï³Ý:
Àëï ÃáÕ³ñÏÙ³Ý Ó¨Çª¿ÙÇëÇáÝ ¨ áã ¿ÙÇëÇáÝ:
Àëï ë»÷³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ó¨Çªå»ï³Ï³Ý ¨ áã å»ï³Ï³Ý:
Àëï ßñç³Ý³é»ÉÇáõÃÛ³Ý µÝáõÛÃǪßáõÏ³Û³Ï³Ý Ï³Ù ³½³ï ßñç³Ý³éíáÕ ¨ áã
ßáõÏ³Û³Ï³Ý /ë³Ñٳݳ÷³Ï ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ùµ:
Àëï ï»Õ³µ³ßËÙ³Ý Ñ³ïϳÝÇßǪµ³ó ¨ ÷³Ï ï»Õ³µ³ßËٳٵ:
Àëï éÇëÏÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏǪáã éÇëϳÛÇÝ, ó³Íñ éÇëϳÛÇÝ ¨ éÇëϳÛÇÝ:
Àëï »Ï³ÙïÇ ³éϳÛáõÃ۳ݪ»Ï³Ùï³µ»ñ ¨ á㠻ϳÙï³µ»ñ:
Àëï ÙÇçáóÝ»ñÇ Ý»ñ¹ñÙ³Ý Ó¨Çªå³ñïù³ÛÇÝ Ï³Ù ÷á˳ïí³Ï³Ý ¨ µ³ÅݻٳëÇ ïÇñ³å»ïÙ³Ý
ϳ٠µ³Åݻٳë³ÛÇÝ:
Àëï ïÝï»ë³Ï³Ý ¿áõÃÛ³Ý /Çñ³íáõÝùÇ ï»ë³ÏÇ/ª µ³ÅÝ»ïáÙë, å³ñï³ïáÙë, ÙáõñѳÏ,
µ³ÝϳÛÇÝ íϳ۳·Çñ, ã»Ï, ÏáÝáë³Ù»Ýï, í³ñ³Ýï, ³Í³ÝóÛ³É ³ñÅ»ÃÕûñ ¨ ³ÛÉÝ:
´³ÅÝ»ïáÙëÁ µ³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý Ï³Ýáݳ¹ñ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉáõÙ ÙdzÝí³· Ý»ñ¹ñáõÙÝ ¿ª
¹ñ³ÝÇó µËáÕ Çñ³íáõÝùÝ»ñáí: ä³ñï³ïáÙëÁå³ñïù³ÛÇÝ å³ñï³íáñáõÃÛáõÝ ¿ª ë³ÑÙ³Ýí³Í
ųÙÏ»ïÁ Éñ³Ý³Éáõó Ñ»ïá Ý»ñ¹ñí³Í ¹ñ³Ù³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ í»ñ³¹³ñÓٳٵ, áñáß³ÏÇ »Ï³ÙïÇ
í׳ñٳٵ ϳ٠³é³Ýó í׳ñ»Éáõ: ´³ÝϳÛÇÝ íϳ۳·ÇñÁ /¸»åá½Çï³ÛÇÝ Ñ³í³ëï³·Çñ/ª
µ³ÝÏáõÙ Ý»ñ¹ñí³Í ³í³Ý¹Á ѳí³ëïáÕ, ³½³ï ßñç³Ý³éíáÕ íϳ۳·Çñ ¿, áñáí ïíÛ³É µ³ÝÏÁ
å³ñï³íáñíáõÙ ¿ ë³ÑÙ³Ýí³Í ųÙÏ»ïÇó Ñ»ïá í׳ñ»É ³Û¹ ³í³Ý¹Á ¨ ¹ñ³ ¹ÇÙ³ó ïáÏáëÝ»ñÁ:
ØáõñѳÏÁÙáõñѳϳïáõÇ ÏáÕÙÇó áãÝãáí ãå³Ûٳݳíáñí³Í ·ñ³íáñ å³ñï³íáñáõÃÛáõÝÝ ¿
/Ññ³Ù³ÝÝ ¿/ª áñáß³ÏÇ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáí ÙáõñѳϳéáõÇÝ áñáß³ÏÇ ·áõÙ³ñ í׳ñ»Éáõ Ù³ëÇÝ:
â»ÏÁã»Ï ïíáÕÇ ÏáÕÙÇó ïñí³Í ·ñ³íáñ ѳÝÓݳñ³ñ³Ï³ÝÝ ¿ µ³ÝÏÇݪ í׳ñ»É Ýñ³ÝáõÙ Ýßí³Í
·áõÙ³ñÁ ã»ÏÁ Ý»ñϳ۳óÝáÕÇÝ: ÎáÝáë³Ù»ÝïÁ³åñ³ÝùÇ ÷á˳¹ñÙ³Ý Ù³ëÇÝ Ñ³ëï³ï³·ñí³Í
/ÙÇç³½·³ÛÇÝ/  ÷³ëï³ÃáõÕà ¿ /ѳٳӳÛݳ·Çñ/, áñáí ѳí³ëïíáõÙ ¿ Ýñ³ µ»éݳíáñÙ³Ý,
ï»Õ³÷áËÙ³Ý ¨ ëï³óÙ³Ý Çñ³íáõÝùÁ: ì³ñ³ÝïÁªå³Ñ»ëïÇ ÏáÕÙÇó ïñíáÕ ÷³ëï³ÃáõÕà ¿, áñáí
ѳí³ëïíáõÙ ¿ å³Ñ»ëïáõÙ ·ïÝíáÕ ³åñ³ÝùÇ Ýϳïٳٵ ë»÷³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Çñ³íáõÝùÁ ¨ ÷³ëï³ÃáõÕÃ
¿, áñÝ ³ÛÝ ïÇñ³å»ïáÕÇÝ ï³ÉÇë ¿ ³é³çݳѻñÃáõÃÛ³Ý Çñ³íáõÝùª Ó»éù µ»ñ»Éáõ
5
áñ¨¿ ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý µ³ÅÝ»ïáÙë»ñ ϳ٠å³ñï³ïáÙë»ñ áñáß³ÏÇ Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍáõÙ ¨ ë³ÑÙ³Ýí³Í
·Ýáí: úåóÇáÝÁå³Ûٳݳ·Çñ ¿, áñÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ å³Ûٳݳ·ñÇ ÏáÕÙ»ñÇó Ù»ÏÁ Çñ³íáõÝù áõÝÇ,
µ³Ûó å³ñï³íáñí³Í 㿠ݳ˳Ýßí³Í ųٳݳϳѳïí³ÍáõÙ í³×³é»É /·Ý»É/ ÙÛáõë ÏáÕÙÇó
ѳٳå³ï³ëË³Ý ³ÏïÇíª å³Ûٳݳ·ñÇ ÏÝùÙ³Ý å³ÑÇÝ Ñ³ëï³ïí³Í ·Ýáí, ³Û¹ Çñ³íáõÝùÇ Ñ³Ù³ñ í׳ñ»Éáí
áñáß³ÏÇ ·áõÙ³ñ, áñÁ ÏáãíáõÙ ¿ å³ñ·¨³í׳ñ: üáñí³ñ¹³ÛÇÝ å³Ûٳݳ·ÇñÁ2 ÏáÕÙ»ñÇ ÙÇç¨
ÏÝùí³Í ѳٳӳÛÝáõÃÛáõÝÝ ¿ª ³å³·³ÛáõÙ å³Ûٳݳ·ñáí ݳ˳ï»ëí³Í ³åñ³ÝùÇ ³é³ùÙ³Ý Ù³ëÇÝ,
å³Ûٳݳ·ñáõÙ Ýßí³Í ųÙÏ»ïáõÙ ¨ ·Ýáí, áñÁ ÏÝùíáõÙ ¿³ñï³µáñë³Û³Ï³Ý ßáõϳÛáõÙ:
üÛáõã»ñë³ÛÇÝ å³Ûٳݳ·ÇñÁëï³Ý¹³ñï µáñë³Û³Ï³Ý å³Ûٳݳ·Çñ¿ µáñë³Û³Ï³Ý ³åñ³ÝùÇ
³éùáõí³×³éùÇ Ù³ëÇÝ, áñÁ ϳï³ñí»Éáõ ¿ ³å³·³ÛáõÙª ݳ˳å»ë ë³ÑÙ³Ýí³Í ųÙÏ»ïáõÙ ·áñͳñùÇ
å³ÑÇÝ Ñ³ëï³ïí³Í ·Ýáí: ijÙÏ»ï³ÛÇÝ ³ñÅ»ÃÕûñݳÛÝ ³ñÅ»ÃÕûñÝ »Ý, áñáÝó ·áÛáõÃÛ³Ý
ųÙÏ»ïÁ ë³ÑÙ³ÝíáõÙ ¿ ÃáÕ³ñÏÙ³Ý å³ÑÇÝ: êáíáñ³µ³ñ ųÙÏ»ï³ÛÇÝ ³ñÅ»ÃÕûñÁ
µ³Å³ÝíáõÙ »Ý 3 »Ýóï»ë³ÏÝ»ñǪϳñ׳ųÙÏ»ï /ÙÇÝ㨠1ï³ñÇ ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Å³ÙÏ»ïáí/,
ÙÇçݳųÙÏ»ï /1-Çó ÙÇÝ㨠5-10ï³ñÇ ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Å³ÙÏ»ïáí/, »ñϳñ³Å³ÙÏ»ï /10-20-30
ï³ñÇ ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Å³ÙÏ»ïáí/, ·»ñ»ñϳñųÙÏ»ï /30 ¨ ³í»ÉÇ ï³ñÇ/: ²ÝųÙÏ»ï
³ñÅ»ÃÕûñݳÛÝ ³ñÅ»ÃÕûñÝ »Ý, áñáÝó ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Å³ÙÏ»ïÁ áãÝãáí ãÇ
ϳÝáݳϳñ·íáõÙ, ³ÛëÇÝùݪ Ýñ³Ýù ѳí»ñÅ »Ý ϳ٠·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý ÙÇÝ㨠¹ñ³Ýó
Ù³ñáõÙÁ, áñÇ Ï³ï³ñÙ³Ý ³Ùë³ÃÇíÁ ÃáÕ³ñÏÙ³Ý å³ÑÇÝ Ý³Ë³Ýßí³Í ã¿: Ü»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ
/ϳåÇï³É/ ³ñÅ»ÃÕûñÁϳåÇï³ÉÇ Ý»ñ¹ñÙ³Ý ûµÛ»ÏïÝ»ñ ѳݹÇë³óáÕ ³ñÅ»ÃÕûñÝ »Ý
/µ³ÅÝ»ïáÙë»ñ, å³ñï³ïáÙë»ñ ¨ ³ÛÉÝ/: àã Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ³ñÅ»ÃÕûñÁ³åñ³Ýù³ÛÇÝ Ï³Ù
³ÛÉ ßáõϳݻñáõÙ ¹ñ³Ù³Ï³Ý ѳßí³ñÏÝ»ñÝ ëå³ë³ñÏáÕ ³ñÅ»ÃÕûñÝ »Ý /ÙáõñѳÏÝ»ñ, ã»Ï»ñ,
ÏáÝáë³Ù»ÝïÝ»ñ/: ä»ï³Ï³Ý ³ñÅ»ÃÕûñÁå»ïáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó ÃáÕ³ñÏíáÕ ï³ñµ»ñ ï»ë³ÏÇ
å³ñï³ïáÙë»ñÝ »Ý: àã å»ï³Ï³Ý ³ñÅ»ÃÕûñÁÏáñåáñ³ódzݻñÇ /ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ,
µ³ÝÏ»ñÇ, ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ/ ¨ ³Ý·³Ù Ù³ëݳíáñ ³ÝÓ³Ýó ÏáÕÙÇó ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Ù»ç
ÃáÕ³ñÏíáÕ ³ñÅ»ÃÕûñ »Ý: ²ñÅ»ÃÕûñÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ï»ë³ÏÝ»ñÁ ßáõÏ³Û³Ï³Ý µÝáõÛÃ
áõÝ»Ý, ³ÛëÇÝùݪ ϳñáÕ »Ý ³½³ï í³×³éí»É ¨ ·Ýí»É ßáõϳÛáõÙ: ê³Ï³ÛÝ áñáß
¹»åù»ñáõÙ ³ñÅ»ÃÕûñÇ ßñç³Ý³éáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ¿ ë³Ñٳݳ÷³Ïí»É, ³ÛÝ ãÇ
ϳñáÕ í³×³éí»É áã Ù»ÏÇÝ, µ³óÇ ³ñÅ»ÃáõÕÃÁ ÃáÕ³ñÏáÕÇóª å³Ûٳݳíáñí³Í ųÙÏ»ïÁ
Éñ³Ý³Éáõó Ñ»ï: ²Û¹åÇëÇ ³ñÅ»ÃÕûñÁ ѳݹÇë³ÝáõÙ »Ý áã ßáõϳ۳ϳÝ:
ºÏ³Ùï³µ»ñáõÃÛ³Ý ï»ë³Ï»ïÇó ³ñÅ»ÃÕûñÁ ѳݹÇë³ÝáõÙ »Ý»Ï³Ùï³µ»ñ, ë³Ï³ÛÝ ÃáÕ³ñÏÙ³Ý
å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõ٠ϳñáÕ ¿ ãë³ÑÙ³Ýí»É ³ñÅ»ÃÕÃÇ ë»÷³Ï³Ý³ïÇñáçÁ í׳ñíáÕ »Ï³ÙïÇ ã³÷Á:
²ñÅ»ÃÕûñÇ µ³Å³ÝáõÙÝ Áëï å³ñïù³ÛÇÝ å³ñï³íáñí³ÍáõÃÛ³Ý ¨ µ³Åݻٳë³ÛÇÝǪ Çñ»Ýó
ÑÇÙùáõÙ ³ñï³óáÉáõÙ »Ý ¹ñ³Ù³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ û·ï³·áñÍÙ³Ý 2 Ñݳñ³íáñ »Õ³Ý³ÏÝ»ñ. ϳ٠áñ¨¿
³ÏïÇí Ó»éù ¿ µ»ñíáõÙ áñå»ë ë»÷³Ï³ÝáõÃÛáõÝ, ϳ٠¿É ųٳݳϳíáñ û·ï³·áñÍÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: ºÃ»
³ñÅ»ÃÕûñÁ ÃáÕ³ñÏíáõÙ »Ý ë³Ñ³Ù³÷³Ï ųÙÏ»ïáíª Ý»ñ¹ñí³Í ¹ñ³Ù³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ Ñ»ï³·³
í»ñ³¹³ñÓÙ³Ý å³ÛÙ³Ýáí, ³å³ ¹ñ³Ýùå³ñïù³ÛÇÝ ³ñÅ»ÃÕûñ »Ý /å³ñï³ïáÙë»ñ, µ³ÝϳÛÇÝ
ѳí³ëï³·ñ»ñ, ÙáõñѳÏÝ»ñ ¨ ³ÛÉÝ/: îÇñ³å»ïÙ³Ý Çñ³íáõÝùáí ³ñÅ»ÃÕûñÁ ï³ÉÇë »Ý
6
ѳٳå³ï³ëË³Ý ³ÏïÇíÝ»ñÇ Ýϳïٳٵ ë»÷³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Çñ³íáõÝù /µ³ÅÝ»ïáÙë»ñ,
í³ñ³ÝïÝ»ñ, ÏáÝáë³Ù»ÝïÝ»ñ ¨ ³ÛÉÝ/: ²ñÅ»ÃÕûñÇ ï»ë³ÏÝ»ñÝ Áëï éÇëÏÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ
³ñï³óáÉíáõÙ »Ý Ñ»ï¨Û³É Ï»ñå. áñù³Ý µ³ñÓñ ¿ »Ï³Ùï³µ»ñáõÃÛáõÝÁ, ³ÛÝù³Ý Ù»Í ¿ éÇëÏÁ ¨
áñù³Ý µ³ñÓñ ¿ ³ñÅ»ÃÕÃÇ »ñ³ß˳íáñí³ÍáõÃÛáõÝÁ, ³ÛÝù³Ý ÷áùñ ¿ éÇëÏÁ: ¾ÙÇëÇáÝ
³ñÅ»ÃÕûñÁÃáÕ³ñÏíáõÙ »Ý Ëáßáñ ë»ñdzݻñáí, Ù»Í ù³Ý³ÏÝ»ñáí ¨ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ
ë»ñdzÛÇÝ å³ñáõݳÏáõÃÛáõÝÁ ϳ½ÙáÕ ³ñÅ»ÃÕûñÁ µ³ó³ñӳϳå»ë ÝáõÛÝÝ »Ý:¸ñ³Ýù
ëáíáñ³µ³ñ å³ñï³ïáÙë»ñÝ áõ µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÝ »Ý: àã ¿ÙÇëÇáÝ ³ñÅ»ÃÕûñÁ
ÃáÕ³ñÏíáõÙ »Ý ³é³ÝÓÇÝ-³é³ÝÓÇÝ Ï³Ù áã Ù»Í ë»ñdzݻñáí:
´³ÅÝ»ïáÙë»ñ:´³ÅÝ»ïáÙë ³ë»Éáí ѳëϳÝáõÙ »Ý ³ñÅ»ÃáõÕÃ, áñÁ ÃáÕ³ñÏáõÙ
¿ µ³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ Çñ ëï»ÕÍÙ³Ý /ÑÇÙݳ¹ñÙ³Ý/ å³ÑÇÝ, Ó»éݳñÏáõÃÛ³Ý Ï³Ù
ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý µ³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ó¨áí í»ñ³Ï³½Ù³íáñÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï, »ñÏáõ
ϳ٠ÙÇ ù³ÝÇ µ³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙdzÓáõÉÙ³Ý /ÏɳÝÙ³Ý/ ¹»åùáõÙ, ÇÝãå»ë
ݳ¨ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»óáÕ Ï³Ýáݳ¹ñ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇ Ù»Í³óÙ³Ý Ýå³ï³Ïáí, ¹ñ³Ù³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ
ѳٳËÙµÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: ²Ûë ÇÙ³ëïáí µ³ÅÝ»ïáÙëÁ ϳñ»ÉÇ ¿ ѳٳñ»É áñå»ë µ³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý
ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý Ï³Ýáݳ¹ñ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉáõÙ Ý»ñ¹ñí³Í µ³ÅݻٳëÇ íϳÛáõÃÛáõÝ: ÐÐ
ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùáõÙ ïñí³Í ¿ µ³ÅÝ»ïáÙëÇ Ñ»ï¨Û³É ë³ÑÙ³ÝáõÙÁ. §´³ÅÝ»ïáÙë
¿ ѳٳñíáõÙ ³ÛÝ ³ñÅ»ÃáõÕÃÁ, áñÁ ѳí³ëïáõÙ ¿ ¹ñ³ ïÇñáç /µ³ÅÝ»ïÇñáç/
µ³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ß³ÑáõÛÃÇó ߳ѳµ³ÅÝÇ Ó¨áí Ù³ë ëï³Ý³Éáõ,
µ³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ·áñÍ»ñÇ Ï³é³í³ñÙ³ÝÁ Ù³ëݳÏó»Éáõ ¨ Ýñ³ ÉáõͳñáõÙÇó
Ñ»ïá Ùݳó³Í ·áõÛùÇó Ù³ë ëï³Ý³Éáõ Çñ³íáõÝùÁ¦: ´³ÅÝ»ï»ñ»ñÇÝ Ï³ñ»ÉÇ µ³Å³Ý»É 3
ËٵǪ ýǽÇÏ³Ï³Ý ³ÝÓÇÝù /Ù³ëݳíáñ, ³Ýѳï/, ÏáÉ»ÏïÇí /ÇÝëïÇïáõóÇáݳÉ/,
Ïáñåáñ³ïÇí:سëݳíáñ Ý»ñ¹ñáÕÝ áõݻݳÉáí µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ áã Ù»Í ÷³Ã»Ã, ãÇ
ϳñáÕ³ÝáõÙ ½·³ÉÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý³É ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý í³ñ³Í ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý íñ³, ¹ñ³
ѳٳñ ݳ Çñ ³ÝѳٳӳÛÝáõÃÛáõÝÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ ë»÷³Ï³Ý µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÁ í³×³é»Éáí:
ÆÝëïÇïáõóÇáÝ³É Ý»ñ¹ñáÕÝ, Áݹѳϳé³ÏÁ, ϳñáÕ ¿ ïÇñ»É µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ Ëáßáñ
÷³Ã»ÃÇ ¨ ³ÏïÇí ¹»ñ Ë³Õ³É ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý Ï³é³í³ñÙ³Ý ·áñÍáõÙ: ²é³í»É ³½¹»óÇÏ Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñ
»Ý ѳٳñíáõÙ ³å³Ñáí³·ñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, Ù³ëݳíáñ Ï»Ýë³Ãá߳ϳÛÇÝ ¨
÷³Û³ïÇñ³Ï³Ý /÷á˳¹³ñÓ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ÑÇÙݳ¹ñ³ÙÝ»ñ/ ÑÇÙݳ¹ñ³ÙÝ»ñÁ: ²ñÅ»ÃÕûñ
ÃáÕ³ñÏáÕÇ Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝÁ ϳ۳ÝáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³ÉáõÙª 1. ´³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý
ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁ å³ñï³íáñ ã¿ í»ñ³¹³ñÓÝ»Éáõ Ý»ñ¹ñáÕÇ ÏáÕÙÇó ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý
µ³ÅÝ»ïáÙë»ñáõ٠ϳï³ñ³Í ϳåÇï³É Ý»ñ¹ñáõÙÁ: Ü»ñ¹ñáÕÇ ÏáÕÙÇó µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ Ó»éù
µ»ñáõÙÁ ¹ÇïíáõÙ ¿ áñå»ë ÃáÕ³ñÏáÕÇ Í³Ëë»ñÇ »ñϳñ³Å³ÙÏ»ï ýÇݳÝë³íáñáõÙ /ãݳ۳Í
ûñ»Ýùáí ݳ˳ï»ëíáõÙ »Ý ¹»åù»ñ, »ñµ Ó³ÛÝÇ Çñ³íáõÝù áõÝ»óáÕ µ³ÅÝ»ï»ñ»ñÝ Çñ³í³ëáõ
»Ý å³Ñ³Ýç»Éáõ Çñ»Ýó å³ïϳÝáÕ µáÉáñ µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ Ï³Ù ¹ñ³Ýó ÙÇ Ù³ëÇ Ñ»ï ·ÝáõÙÁ
ÁÝÏ»áõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó/: 2. êáíáñ³µ³ñ ß³Ñáõóµ³ÅÇÝÝ»ñÇ í׳ñáõÙ ãÇ »ñ³ß˳íáñáõÙ: 3.
޳ѳµ³ÅÇÝÝ»ñÇ ã³÷Á ϳñáÕ ¿ ë³ÑÙ³Ýí»Éª ³ÝÏ³Ë ß³ÑáõÛÃÇó:
7
 ÂáÕ³ñÏí³Í µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ï»Õ³µ³ßËÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ ëï³Ý³Éáí ¹ñ³Ù³Ï³Ý
ÙÇçáóÝ»ñª ÃáÕ³ñÏáÕÁ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ¿ áõÝ»ÝáõÙ û·ï³·áñÍ»Éáõ ³ÛÝ Çñ ³ñï³¹ñ³Ï³Ý ¨
áã ³ñï³¹ñ³Ï³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ¨ ßñç³Ý³éáõ ýáݹ»ñÇ Ó¨³íáñÙ³Ý Ñ³Ù³ñ:Ü»ñ¹ñáÕÁ, Ó»éù
µ»ñ»Éáí µ³ÅÝ»ïáÙë»ñ, Ñ»ï³ùñùñí³Í ¿ Ñ»ï¨Û³ÉáõÙª 1. ´³ÅÝ»ïáÙë»ñáõÙ Ý»¹ñí³Í
ϳåÇï³ÉÇ ¹ÇÙ³óª Ó³ÛÝÇ Çñ³íáõÝùÇ Ó»éùµ»ñáõÙ: ´³ÅÝ»ï»ñÁ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ
¿ ëï³ÝáõÙ Ù³ëݳÏó»Éáõ ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý Ï³é³í³ñÙ³ÝÁ: 2.ºÏ³Ùáõï ë³Ý³ÉáõÇñ³íáõÝù: 3.
àõÝ»Ý³É Ï³åÇï³ÉÇ ³×, áñÁ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ ßáõϳÛáõÙ µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ·ÝÇ Ñݳñ³íáñ ³×áí:
4.Èñ³óáõóÇã ³ñïáÝáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝù ϳñáÕ ¿ ïñ³Ù³¹ñ»É µ³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý
ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ Çñ µ³ÅÝ»ï»ñ»ñÇÝ: 5. ´³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ Ýáñ ÃáÕ³ñÏáõÙÝ»ñÇ Ó»éù
µ»Ù³Ý ݳ˳å³ïíáõÃÛ³Ý Çñ³íáõÝù, ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ÉáõͳñáõÙÇó ¨ µáÉáñ å³ñï³ï»ñ»ñÇ Ñ»ï
ѳßí³ñÏÝ»ñÇó Ñ»ïá, µ³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý Ùݳó³Í ·áõÛùÇó Ù³ë ëï³Ý³Éáõ
Çñ³íáõÝù:
´³ÅÝ»ïáÙë»ñÝ áõÝ»Ý Ñ»ï¨Û³É ѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁª µ³ÅÝ»ïáÙëÁ ë»÷³Ï³ÝáõÃÛ³Ý
ïÇïÕáë³·ÇñÝ ¿ /³ÛëÇÝùݪ µ³ÅÝ»ïáÙëÇ ï»ñÁ ѳݹÇë³ÝáõÙ ¿ µ³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý
ѳٳï»ñ ¹ñ³ÝÇó µËáÕ Çñ³íáõÝùÝ»ñáí/, ãáõÝÇ ·áÛáõÃÛ³Ý Å³ÙÏ»ï/³ÛëÇÝùÝ µ³ÅÝ»ïÇñáç
Çñ³íáõÝùÝ»ñÁ å³Ñå³ÝíáõÙ »Ý ³ÛÝù³Ý ųٳݳÏ, áñù³Ý ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝÇ µ³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý
ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁ/, Ýñ³Ý µÝáñáß ¿ ë³Ñٳݳ÷³Ï å³ï³ë˳ݳïíáõÃÛáõÝ/µ³ÅÝ»ï»ñÁ
å³ï³ë˳ݳïáõ ã¿ µ³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý å³ñï³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ/, ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý
ëݳÝϳóÙ³Ý ¹»åùáõÙ Ý»ñ¹ñáÕÁ ÏáñóÝáõÙ ¿ ³ÛÝù³Ý ÙÇçáó, áñù³Ý Ý»¹ñ»É
¿ µ³ÅÝ»ïáÙëÁ Ó»éù µ»ñ»ÉÇë, µ³ÅÝ»ïáÙëÝ ³Ýµ³Å³Ý»ÉÇ ¿ /³ÛëÇÝùÝ µ³ÅÝ»ïáÙëÇ
ѳٳï»Õ ïÇñ³å»ïáõÙÁ ãÇ Ý߳ݳÏáõÙ ë»÷³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Çñ³íáõÝùÇ µ³Å³ÝáõÙ, Ýñ³Ýù µáÉáñÁ
ÙdzëÇÝ Ý»ñϳ۳ÝáõÙ »Ý áñå»ë Ù»Ï ³ÝÓ/, Ù»Ï µ³ÅÝ»ïáÙëÁ ï³ÉÇë ¿ Ù»Ï Ó³ÛÝÇ
Çñ³íáõÝù, µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÁ ϳñáÕ »Ý ÙdzÓáõÉí»É /ÏáÝëáÉǹ³óí»É, ѳٳËÙµí»É/ ¨
ïñáÑí»É /µ³Å³Ýí»É/, ïñáÑÙ³Ý ¹»åùáõÙ Ù»Ï µ³ÅÝ»ïáÙëÁ í»ñ ¿ ³ÍíáõÙ ÙÇ ù³ÝÇ
µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ: ÂáÕ³ñÏáÕÇ ÏáÕÙÇó µ³ÅÝ»ïáÙëÇ ³Û¹ ѳïÏáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ¿ ÏÇñ³éí»É
ïíÛ³É ï»ë³ÏÇ µ³ÅÝ»ïáÙëÇ Ýϳïٳٵ ³é³ç³ñÏÇ Ýí³½»óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: îñáÑÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï
ϳÝáݳ¹ñ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇ Ù»ÍáõÃÛáõÝÁ ãÇ ÷áËíáõÙ: 1000¹ñ³Ù ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùáí µ³ÅÝ»ïáÙëÇ
¹»åùáõÙ ÃáÕ³ñÏíáõÙ ¿ 4 ÝáñÁª 250 ¹ñ³Ù ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùáí:ØdzÓáõÉÙ³Ý
¹»åùáõÙµ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ÃÇíÁ Ýí³½áõÙ ¿, áñÁ ϳñáÕ ¿ µ»ñ»É ¹ñ³Ýó ßáõÏ³Û³Ï³Ý ·ÝÇ ³×Ç,
ë³Ï³ÛÝ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÁ ٻͳÝáõÙ ¿, ÇëÏ Ï³Ýáݳ¹ñ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÁ ÙÝáõÙ ¿ ³Ý÷á÷áË:
´³ÅÝïáÙëÁ ϳñáÕ ¿ ÃáÕ³ñÏí»É ÇÝãå»ë ÷³ëï³ÃÕóÛÇÝ, ³ÛÝå»ë ¿É áã
÷³ëï³ÃÕóÛÇÝ Ó¨áíª áñáß³ÏÇ Ñ³ßÇíÝ»ñÇ íñ³ ·ñ³ÝóáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáí: ´³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ
ÃáÕ³ñÏÙ³Ý ÷³ëï³ÃÕóÛÇÝ Ó¨Á µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ Ñ³í³ëï³·ÇñÝ ¿: ´³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ
ѳí³ëï³·ÇñݳÝí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ÃáõÕà ¿, áñÁ ѳí³ëïáõÙ ¿ ÀÝÏ»ñáõÃÛ³Ý Ù»Ï Ï³Ù ÙÇ ù³ÝÇ
µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ Ýϳïٳٵ ¹ñ³Ýó ïÇñ³å»ïáÕÇ /ïÇñ³å»ïáÕÝ»ñÇ/ ë»÷³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Çñ³íáõÝùÁ:
´³ÅÝ»ïÇñáçÁ ïñíáõÙ ¿ ³é³ÝÓÇÝ Ñ³í³ëï³·ñ»ñª ѳë³ñ³Ï ¨ ³ñïáÝÛ³É µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ³é³ÝÓÇÝ
8
ï»ë³ÏÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ: гí³ëï³·ñ»ñÁ ïñíáõÙ »Ý µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ³ñÅ»ùÁ í׳ñ»Éáõó Ñ»ïá:
´³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ Ñ³í³ëï³·ÇñÁ å³ïñ³ëïíáõÙ ¿ ïå³·ñ³Ï³Ý »Õ³Ý³Ïáí ¨ å»ïù ¿ å³ñáõݳÏÇ Ñ»ï¨Û³É
ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁª §´³ÅÝ»ï»ñ»ñÇ Ñ³í³ëï³·Çñ¦ ³Ýí³ÝáõÙÁ, Ñ»ñÃ³Ï³Ý Ñ³Ù³ñÁ,
ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý å»ï³Ï³Ý ·ñ³ÝóÙ³Ý ïíÛ³ÉÝ»ñÁ, ÉñÇí ýÇñÙ³ÛÇÝ ³Ýí³ÝáõÙÁ ¨ ·ïÝí»Éáõ
í³ÛñÁ,ϳÝáݳ¹ñ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇ ã³÷Á, ³Û¹ ï»ë³ÏÇ ÃáÕ³ñÏí³Í µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ù³Ý³ÏÁ ¨ ·áõÙ³ñ³ÛÇÝ
³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇ ã³÷Á, ѳí³ëï³·ñáí Ý»ñϳ۳óíáÕ µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ï»ë³ÏÁ, ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛ³Ý
¹»åùáõÙ ÃáÕ³ñÏÙ³Ý Å³ÙÏ»ïÁ /ÀÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó ÙÇ ù³ÝÇ ¹³ëÇ ³ñïáÝÛ³É
µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ÃáÕ³ñÏÙ³Ý ¹»åùáõÙ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ¹³ë å»ïù ¿ áõݻݳ Çñ ï³ñµ»ñ³ÏÇã
³Ýí³ÝáõÙÁ/, µ³ÅÝ»ïáÙëÇ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ï»ë³ÏÇ å»ï³Ï³Ý ·ñ³ÝóÙ³Ý Ñ³Ù³ñÁ, ïíÛ³É Ñ³í³ëï³·ñáí
ѳí³ëïíáÕ µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ÃÇíÁ, Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ µ³ÅÝ»ïáÙëÇ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÁ, ݳ¨ ¹ñ³Ýó
·áõÙ³ñ³ÛÇÝ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÁ, ѳí³ëï³·ÇñÁ ï³Éáõ ï³ñ»ÃÇíÁ, ³ÙÇëÁ ¨ ³Ùë³ÃÇíÁ, ѳí³ëï³·ñáí
Ý»ñϳ۳óí³Í µ³ÅÝ»ïáÙëÇ ·ñ³Ýóí³Í ë»÷³Ï³Ý³ïÇñáç ÉñÇí ³Ýí³ÝáõÙÁ /ýǽÇϳϳÏÝ ³ÝÓ³Ýó
ѳٳñª ³ÝáõÝÁ/, ËáñÑñ¹Ç ݳ˳·³ÑÇ ¨ ·É˳íáñ ѳßí³å³ÑÇ Ï³Ù ýÇݳÝë³Ï³Ý ѳñó»ñáí
½µ³ÕíáÕ ïÝûñ»ÝÇ ëïáñ³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ /ϳ٠ý³ùëÇٻɳÛÇÝ í»ñ³ñï³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ/, ÇëÏ
»Ã» é»»ëïñÁ í³ñáõÙ ¿ Ù³ëݳ·Çï³óí³Í ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝ, ³å³ ݳ¨ í»ñçÇÝÇë ѳٳå³ï³ë˳Ý
å³ßïáݳï³ñ ³ÝÓÇ ëïáñ³·ñáõÃÛáõÝÁ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ³Û¹ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý å»ï³Ï³Ý ·ñ³ÝóÙ³Ý
ïíÛ³ÉÝ»ñÁ, ÉñÇí ³Ýí³ÝáõÙÝ áõ ·ïÝí»Éáõ í³ÛñÁ, ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñª ѳí³ëï³·ñáí Ý»ñϳ۳óí³Í
µ³ÅÝ»ïáÙë»ñáí ѳí³ëïíáÕ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ ¨ /ϳÙ/ ¹ñ³Ýó ë³Ñٳݳ÷³ÏáõÙÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ,
Ý»ñ³éÛ³É µ³ÅÝ»ï»ñ»ñÇ ÁݹѳÝáõñ ÅáÕáíáõÙ ùí»³ñÏáõÃÛ³Ý Çñ³íáõÝùÇ Ï³Ù
µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ÷á˳ÝóÙ³Ý ë³Ñٳݳ÷³ÏáõÙÁ, ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ÏÝÇùÇ ¹ñáßÙí³ÍùÁ, ÇëÏ »Ã»
ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý é»»ëïñÁ í³ñáõÙ ¿ Ù³ëݳ·Çï³óí³Í ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝ, ³å³ ݳ¨ í»ñçÇÝÇë ÏÝÇùÇ
¹ñáßÙí³ÍùÁ:
´³ÅÝ»ïáÙë»ñÁ ϳñáÕ »Ý ÉÇÝ»É Áëï Ý»ñϳ۳óÝáÕÇ Ï³Ù ³Ýí³Ý³Ï³Ý, ³½³ï ßñç³Ý³éáõ
ϳÙë³Ñٳݳ÷³Ï ßñç³Ý³éáõ, ѳë³ñ³Ï ϳ٠³ñïáÝÛ³É:гë³ñ³Ï µ³ÅÝ»ïáÙëÇë»÷³Ï³Ý³ï»ñÝ
áõÝÇ ³ÛÝ µáÉáñ Çñ³íáõÝùÝ»ñÁ, áñáÝù ѳí³ëïí³Í »Ý µ³ÅÝ»ïáÙëáí /Ù³ëݳÏó»É ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý
ÁݹѳÝáõñ ÅáÕáíÇÝ í»ñçÇÝÇë Çñ³í³ëáõÃÛ³ÝÁ å³ïϳÝáÕ µáÉáñ ѳñó»ñÇ Ýϳïٳٵ Ó³ÛÝÇ
Çñ³íáõÝùáí, ëï³Ý³É ß³Ñáõóµ³ÅÇÝÝ»ñ ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÇó ³é³ç³ó³Í
ß³ÑáõÛÃÇó, ÇëÏ ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ÉáõͳñÙ³Ý ¹»åùáõÙ ëï³Ý³É ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ·áõÛùÇ Çñ»Ý
ѳë³Ý»ÉÇù Ù³ëÁ ¨ ³ÛÉÝ/:²ñïáÝÛ³É µ³ÅÝ»ïáÙëÇë»÷³Ï³Ý³ï»ñÁ ãÇ ëï³ÝáõÙ Ó³ÛÝÇ
Çñ³íáõÝù ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý µ³ÅÝ»ï»ñ»ñÇ ÁݹѳÝáõñ ÅáÕáíáõÙ: Üñ³ ³ñïáÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
ϳ۳ÝáõÙ »Ý Ýñ³ÝáõÙ, áñ ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý Ï³Ýáݳ¹ñáõÃÛ³Ùµ ¨ ÃáÕ³ñÏÙ³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñáí
ë³ÑÙ³ÝíáõÙ ¿ ³ñïáÝÛ³É µ³ÅÝ»ïáÙëÇ ¹ÇÙ³ó í׳ñíáÕ ß³Ñáõóµ³ÅÇÝÁ áõ Éáõͳñ³ÛÇÝ
³ñÅ»ùÁ /í׳ñíáõÙ ¿ ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ÉáõͳñÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï/: ²ñïáÝÛ³É µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ¹ÇÙ³ó
í׳ñíáÕ ß³Ñ³µ³ÅÝÇ ã³÷Á ¨ Éáõͳñ³ÛÇÝ ³ñÅ»ùÁ ë³ÑÙ³ÝíáõÙ »Ý ¹ñ³Ù³Ï³Ý ·áõÙ³ñÇ ï»ëùáí
ϳ٠áñå»ë ïáÏáë³¹ñáõÛùª ³ñïáÝÛ³É µ³ÅÝ»ïáÙëÇ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇ Ýϳïٳٵ:²ñïáÝÛ³É
µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÁ ϳñáÕ »Ý ÉÇݻɪ ѳëï³ï³·ñí³Í ϳ٠÷á÷áË³Ï³Ý ß³Ñ³µ³ÅÝáí, Ïáõï³ÏÙ³Ý,
9
÷á˳ñÏ»ÉÇ,í»ñ³¹³ñÓ»ÉÇ, í³ñ³Ýïáí ¨ ³ÛÉÝ: гëï³ï³·ñí³Í ߳ѳµ³ÅÝáí ³ñïáÝÛ³É
µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇÃáÕ³ñÏÙ³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñáí ϳ٠ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý Ï³Ýáݳ¹ñáõÃÛ³Ùµ ë³ÑÙ³ÝíáõÙ
¿ ¹ñ³Ýó ¹ÇÙ³ó í׳ñí»ÉÇù ß³Ñáõóµ³ÅÇÝÝ»ñÇ Ñ³ëï³ï³·ñí³Í ã³÷Á: îíÛ³É µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ
¹ÇÙ³ó ß³Ñáõóµ³ÅÇÝÝ»ñÁ í׳ñíáõÙ »Ý ³ÝÏ³Ë ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý »Ï³ÙïÇó: öá÷á˳ϳÝ
߳ѳµ³ÅÝáí ³ñïáÝÛ³É µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ »Ï³Ùï³µ»ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ ϳËí³Í ¿ áñáß³ÏÇ
å³ñµ»ñ³Ï³Ý ýÇݳÝë³Ï³Ý óáõó³ÝÇßÇ Ù»ÍáõÃÛáõÝÇó: ²Ûë µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÁ ÃáõÛÉ »Ý ï³ÉÇë
µ³ÅÝ»ïÇñáçÝ ³å³Ñáíí³·ñí»Éáõ ·Ý³×Ç ¨ ³½·³ÛÇÝ ³ñÅáõÛÃÇ Ñݳñ³íáñ ³ñÅ»½ñÏÙ³Ý
ÏáñáõëïÝ»ñÇó:ÎáõÙáõÉÛ³ïÇí /Ïáõï³ÏÙ³Ý/ »Ý ѳٳñíáõÙ ³ÛÝ µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÁ, áñáÝó
¹ÇÙ³ó ÉñÇí ϳ٠ٳëݳÏÇ ãí׳ñí³Í ß³Ñáõóµ³ÅÇÝÁ, áñÇ Ù»ÍáõÃÛáõÝÁ ë³ÑÙ³Ýí³Í
¿ ϳÝáݳ¹ñáõÃÛ³Ùµ, Ïáõï³ÏíáõÙ ¿ áñáß³ÏÇ Ñ³ßÇíÝ»ñÇ íñ³ ¨ í׳ñíáõÙ
ѻﳷ³ÛáõÙ:öá˳ñÏ»ÉÇ ³ñïáÝÛ³É µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ÃáÕ³ñÏÙ³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ å»ïù
¿ ë³ÑÙ³Ýí»Ý Ýñ³Ýóª ëáíáñ³Ï³Ý ϳ٠³ñïáÝÛ³É ³ÛÉ ï»ë³ÏÇ µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ, ÷á˳ñÏÙ³Ý
Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ áõ å³ÛÙ³ÝÝ»ñÁ, ÷á˳ñÏÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍÁ, ѳٳã³÷áõÃÛáõÝÁ ¨
÷á˳ñÅ»ùÁ:öá˳ñÏÙ³Ý ÷á˳ñÅ»ùÁ ë³ÑÙ³ÝíáõÙ ¿ ³Û¹ µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ÃáÕ³ñÏÙ³Ý
å³ÑÇÝ ¨ ³ÛÝ ß³ï ùÇã ¿ µ³ñÓñ ÉÇÝáõÙ ³Û¹ ųٳݳϳѳïí³Íáõ٠ѳë³ñ³Ï
µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ßáõÏ³Û³Ï³Ý ÷á˳ñÅ»ùÇó: ì³ñ³Ýïáí /í³ñ³ÝïÁ ³ñÅ»ÃáõÕà ¿,áñÝ Çñ
ë»÷³Ï³Ý³ïÇñáçÁ ï³ÉÇë ¿ áñáß³ÏÇ Çñ³íáõÝùÝ»ñ/ ³ñïáÝÛ³É µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÝ Çñ³íáõÝù »Ý
ï³ÉÇë Çñ»Ýó ë»÷³Ï³Ý³ïÇñáçÁ ÷áË³Ý³Ï»É ³ÛÝ í³ñ³ÝïáõÙ Ýßí³Í, ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó
ÃáÕ³ñÏí³Í, áñáß³ÏÇ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáí ¨ ųÙÏ»ïÝ»ñáõÙ: ì»ñ³¹³ñÓ»ÉÇ ³ñïáÝÛ³É
µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÁ, Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ Ñ³ë³ñ³Ï µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ, áñáÝù ã»Ý Ù³ñíáõÙ, ù³ÝÇ
¹»é ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝÇ µ³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁ, ϳñáÕ »Ý Ù³ñí»É ÃáÕ³ñÏáÕÝ»ñÇ
ÏáÕÙÇó: ì»ñ³¹³ñÓ»ÉÇáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ¿ ³å³Ñáíí»É ï³ñµ»ñ »Õ³Ý³ÏÝ»ñáíªÑ»ï ·ÝáõÙ
å³ñ·¨³í׳ñáí /å³ñ·¨³í׳ñÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë Ûáõñ³ï»ë³Ï ÷áËѳïáõóÙ³Ý Ó¨ Ý»ñ¹ñáÕÇÝ, ³ÛÝ
µ³ÝÇ Ñ³Ù³ñ, áñ ݳ ÏáñóÝáõÙ ¿ »Ï³ÙïÇ ëï³óÙ³Ý Çñ»Ý å³ïϳÝáÕ ³ÕµÛáõñÁ, Ù³ñáõÙÁ
ϳï³ñíáõÙ ¿ ÝáÙÇݳÉÇó µ³ñÓñ ë³ÑÙ³Ýí³Í ·Ýáí/, Ñ»ï·ÝÙ³Ý Ï³Ù³é³ÝÓݳóí³Í
/Ïáõï³ÏÙ³Ý/ ýáݹ»ñÇ ÙÇçáóáí ¨ ³ÛÉÝ:
ÀÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ³ß˳ï³ÏÇóÝ»ñÇÝ Ï³Ýáݳ¹ñáõÃÛ³Ùµ ë³ÑÙ³Ýí³Í ϳñ·áí ϳñáÕ »Ý ïñ³Ù³¹ñí»É
³ß˳ï³ÏóÇ µ³ÅÝ»ïáÙë»ñ, áñáÝù ϳñáÕ »Ý ÉÇÝ»É Ñ³ë³ñ³Ï ϳ٠³ñïáÝÛ³É: ²ÛÝ
ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ³ß˳ï³ÏóÇ ³ñïáÝÛ³É å³ÛÙ³ÝÝ»ñáí í³×³éí³Í ³Ýí³Ý³ÏÝ µ³ÅÝ»ïáÙë ¿, áñÇ ³Ýí³Ý³Ï³Ý
³ñÅ»ùÁ ãÇ ï³ñµ»ñíáõÙ ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý Ñ³ë³ñ³Ï ϳ٠ï³ñµ»ñ ï»ë³ÏÝ»ñÇ ³ñïáÝÛ³É
µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇó:
´³ÅÝ»ïáÙë»ñÁ ϳñ»ÉÇ µ³Å³Ý»É ݳ¨ Áëï ϳÝáݳ¹ñáõÃÛ³Ý Ù»ç Ýñ³Ýó
³ñï³óáÉٳݪï»Õ³µ³ßËí³Í ¨ ѳÛï³ñ³ñí³Í µ³ÅÝ»ïáÙë»ñ:î»Õ³µ³ßËí³Í
µ³ÅÝ»ïáÙë»ñݳÛÝ µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÝ »Ý, áñáÝù ·Ýí»É »Ý µ³ÅÝ»ï»ñ»ñÇ ÏáÕÙÇó ¨ Ýñ³Ýó
³ñÅ»ùÝ ³ñï³óáÉí»É ¿ ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý Ï³Ýáݳ¹ñ³Ï³Ý ϳåÇï³ÉáõÙ:гÛï³ñ³ñí³Í

10
µ³ÅÝ»ïáÙë»ñݳÛÝ µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÝ »Ý, áñáÝù ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝ Ï³ñáÕ ¿ ï»Õ³µ³ßË»É µ³óÇ
ï»Õ³µ³ßËí³Í µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇó:
ä³ñï³ïáÙë»ñ: ²ñÅ»ÃÕûñÇ ßáõϳÛáõÙ Çñ³Ï³Ý³óíáÕ ³é¨ïñÇ Ï³ñ¨áñ ·áñÍÇùÝ»ñÇó Ù»ÏÁ
å³ñï³ïáÙëÝ ¿: ä³ñï³ïáÙëÁ ³ñÅ»ÃáõÕà ¿, áñáí ѳí³ëïíáõÙ »Ý ÷á˳éáõÃÛ³Ùµ
å³Ûٳݳíáñí³Í ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñª ³ñÅ»ÃáõÕÃÁ ïÇñ³å»ïáÕÇ /÷á˳ïáõ/ ¨ ³ÛÝ
ÃáÕ³ñÏáÕ ³ÝÓÇ /÷á˳éáõ/ ÙÇç¨: ä³ñï³ïáÙë ¿ ѳٳñíáõÙ ³ÛÝ ³ñÅ»ÃáõÕÃÁ, áñÁ
ѳí³ëïáõÙ ¿ ¹ñ³ ïÇñ³å»ïáÕÇ Çñ³íáõÝùÁª ¹ñ³Ýáõ٠ݳ˳ï»ëí³Í ųÙÏ»ïáõÙ å³ñï³ïáÙë
ÃáÕ³ñÏ³Í ³ÝÓÇó ëï³Ý³É å³ñï³ïáÙëÇ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÁ ϳ٠·áõÛù³ÛÇÝ ³ÛÉ
ѳٳñÅ»ù: ä³ñï³ïáÙëÁ ïÇñ³å»ïáÕÇÝ Çñ³íáõÝù ¿ ï³ÉÇë ݳ¨ ëï³Ý³É å³ñï³ïáÙëÇ ³Ýí³Ý³Ï³Ý
³ñÅ»ùÇó ïáÏáë ϳ٠³ÛÉ ·áõÛù³ÛÇÝ Çñ³íáõÝùÝ»ñ: ä³ñï³ïáÙëÁ å³ñïù³ÛÇÝ
å³ñï³íáñáõÃÛáõÝÁ ѳí³ëïáÕ íÏ³Û³Ï³Ý ¿, áñÝ ³Ýå³ÛÙ³Ý Ý»ñ³éáõÙ ¿ ÃáÕ³ñÏáÕÇ
Ñ»ï¨Û³É 2 å³ñï³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÁª
1. ë³ÑÙ³Ýí³Í ųÙÏ»ïÁ Éñ³Ý³Éáõó Ñ»ïá å³ñï³ïáÙëáõÙ Ýßí³Í ·áõÙ³ñÁ å³ñï³ïáÙëÁ
ïÇñ³å»ïáÕÇÝ í»ñ³¹³ñÓÝ»Éáõ Ù³ëÇÝ;
2. ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇ Ýϳïٳٵ å³ñï³ïáÙëáõÙ ³Ùñ³·ñí³Í »Ï³ÙáõïÁª áñáß³ÏÇ ïáÏáëÇ Ï³Ù
³ÛÉ ·áõÛù³ÛÇÝ Ñ³Ù³ñÅ»ùÇ ï»ëùáí, å³ñï³ïáÙëÁ ïÇñ³å»ïáÕÇÝ í׳ñ»Éáõ Ù³ëÇÝ:
´³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ¨ å³ñï³ïáÙë»ñÇ ÙÇç¨ »Õ³Í ëϽµáõÝù³ÛÇÝ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÁ
ϳ۳ÝáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³ÉáõÙ – Ü»ñ¹ñáÕÁ, ·Ý»Éáí µ³ÅÝ»ïáÙë, ¹³éÝáõÙ ¿ ÃáÕ³ñÏáÕ-
ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ë»÷³Ï³Ý³ï»ñ»ñÇó Ù»ÏÁ: Ü»ñ¹ñáÕÁ, Ó»éù µ»ñ»Éáí ÃáÕ³ñÏáÕ-ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý
å³ñï³ïáÙëÁ, ¹³éÝáõÙ ¿ Ýñ³ ÷á˳ïáõÝ: Æ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ, å³ñï³ïáÙë»ñÝ
áõÝ»Ý ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý ë³Ñٳݳ÷³Ï ųÙÏ»ï, áñÁ Éñ³Ý³Éáõó Ñ»ïá ³ÛÝ Ù³ñíáõÙ ¿:
¶áõÛù³ÛÇÝ Çñ³íáõÝùÝ»ñÝ Çñ³Ï³Ý³óÝ»Éáõ Å³Ù³Ý³Ï å³ñï³ïáÙë»ñÇ ë»÷³Ï³Ý³ï»ñ»ñÁª
µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ë»÷³Ï³Ý³ï»ñ»ñÇ Ýϳïٳٵ, áõÝ»Ý Ñ»ï¨Û³É ³é³í»ÉáõÃÛáõÝÝ»ñÁª ³é³çÇÝ
Ñ»ñÃÇÝ í׳ñíáõÙ »Ý å³ñï³ïáÙë»ñáí å³Ûٳݳíáñí³Í ïáÏáëÝ»ñÁ ¨ Ñ»ïá ÙdzÛݪ
ß³Ñáõóµ³ÅÇÝÝ»ñÁ; ÃáÕ³ñÏáÕ-ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ÉáõͳñÙ³Ý ¹»åùáõÙ ·áõÛùÇ µ³Å³ÝÙ³Ý
ųٳݳÏ, µ³ÅÝ»ï»ñ»ñÝ Çñ»Ýó ÑáõÛëÁ ÏñáÕ »Ý ¹Ý»É ·áõÛùÇ ³ÛÝ Ù³ëÇ íñ³, áñÁ ÏÙݳ
µáÉáñ å³ñïù»ñÇ, ³Û¹ Ãíáõ٠ݳ¨ å³ñï³ïáÙë»ñáí ÷á˳éáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, í׳ñáõÙÇó Ñ»ïá: ºÃ»
µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÁ, ѳݹÇë³Ý³Éáí ë»÷³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ïÇïÕáë³Ã»ñÃ, Çñ»Ýó ïÇñáçÁ ï³ÉÇë »Ý
ÃáÕ³ñÏáÕ-ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý Ï³é³í³ñÙ³ÝÁ Ù³ëݳÏó»Éáõ Çñ³íáõÝù, ³å³ å³ñï³ïáÙë»Á, ÉÇÝ»Éáí
÷áá˳éáõÃÛ³Ý ·áñÍÇù, ³Û¹åÇëÇ Çñ³íáõÝù ã»Ý ï³ÉÇë:
ä³ñï³ïáÙë»ñÁ ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë å»ïáõÃÛ³Ý ¨ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý
Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ÙÇçáóÝ»ñÇ Ñ³í³ù³·ñÙ³Ý ·É˳íáñ ·áñÍÇù: ä³ñï³ïáÙë»ñáí
÷á˳éáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ¹ÇÙáõÙ »Ý ݳ¨ ³ÛÝ ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù ½·áõÙ
»Ý Éñ³óáõóÇã ýÇݳÝë³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝ: ´³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý
ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ÃáÕ³ñÏí³Í å³ñï³ïáÙë»ñÁ å»ïù ¿ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùáõݻݳÝ:
´³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ¿ ÃáÕ³ñÏ»É ÙdzųٳݳÏÛ³, ÇÝãå»ë ݳ¨ ï³ñ³Å³ÙÏ»ï
11
Ù³ñÙ³Ý Å³ÙÏ»ïáí å³ñï³ïáÙë»ñ: ä³ñï³ïáÙë»ñÇ Ù³ñáõÙÁ ϳñáÕ ¿ Çñ³Ï³Ý³óí»É ¹ñ³Ùáí, ݳ¨
·áõÛùáí: ´³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ¿ ÃáÕ³ñÏ»É ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ·ñ³íáí ³å³Ñáíí³Í
å³ñï³ïáÙë»ñ, »ññáñ¹ ³ÝÓ³Ýó ÏáÕÙÇó å³ñï³ïáÙë»ñÇ ÃáÕ³ñÏÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ïñ³Ù³¹ñí³Í
»ñ³ß˳íáñáõÃÛ³Ùµ ³å³Ñáíí³Í å³ñï³ïáÙë»ñ, ³é³Ýó ³å³ÑáíÙ³Ý, ³Ýí³Ý³Ï³Ý, Áëï
Ý»ñϳ۳óÝáÕÇ å³ñï³ïáÙë»ñ: ÀÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ¿ ÃáÕ³ñÏ»É ÷á˳ñÏíáÕ
å³ñï³ïáÙë»ñ ¨ ³ÛÉ ³ñÅ»ÃÕûñ, áñáÝù ï³ÉÇë »Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý å³ñï³ïáÙë»ñÁ ¨
³ÛÉ ³ñÅ»ÃÕûñÁ µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ÷á˳ñÏÙ³Ý Ï³Ù µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ³ñïáÝÛ³É
Ó»éùµ»ñÙ³Ý Çñ³íáõÝù: ²ÛëåÇëáí, å³ñï³ïáÙë»ñÁ ϳñáÕ »Ýù ¹Çï³ñÏ»É áñå»ëª
ÃáÕ³ñÏáÕÇ å³ñïù³ÛÇÝ å³ñï³íáñáõÃÛáõÝ, Éñ³óáõóÇã ýÇݳÝë³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ
ѳí³ù³·ñÙ³Ý Ï³Ù Ý³ËÏÇÝáõÙ ÃáÕ³ñÏí³Í å³ñï³ïáÙë»ñÇ Ù³ñÙ³Ý ÙÇçáó, µÛáõç»Ç
¹»ýÇóÇïÇ ýÇݳÝë³íáñÙ³Ý ³ÕµÛáõñ, áñáß³ÏÇ Íñ³·ñ»ñÇ ýÇݳÝë³íáñÙ³Ý ³ÕµÛáõñ,
ù³Õ³ù³óÇÝ»ñÇ ¨ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇçáóÝ»ñÇ ËݳÛáÕáõÃÛ³Ý Ï³Ù »Ï³ÙïÇ
ëï³óÙ³Ý Ó¨:
ä³ñï³ïáÙë»ñÝ Áëï ÃáÕ³ñÏáÕÇ ÉÇÝáõÙ »Ýª å»ï³Ï³Ý, ÙáõÝÇóÇå³É ϳ٠îÆØ-»ñÇ,
Ïáñåáñ³ïÇí, ³ñï³ë³ÑÙ³ÝÛ³Ý å³ñï³ïáÙë»ñ:
Àëï ÷á˳éáõÃÛ³Ý Å³ÙÏ»ïÝ»ñǪ å³ñï³ïáÙë»ñÁ å³ÛٳݳϳÝáñ»Ý µ³Å³ÝíáõÙ »Ý 2 Ù»Í
ËÙµ»ñǪ å³ñï³ïáÙë»ñª Ù³ñÙ³Ý Ý³Ëûñáù å³Ûٳݳíáñí³Í áñ¨¿ ³Ùë³Ãíáí, áñáÝù
ÉÇÝáõÙ »Ý ϳñ׳ųÙÏ»ï, ÙÇçݳųÙÏ»ï, »ñϳñ³Å³ÙÏ»ï, ¨ å³ñï³ïáÙë»ñª ³é³Ýó
³Ùñ³·ñí³Í Ù³ñÙ³Ý Å³ÙÏ»ïÇ, áñáÝù ÉÇÝáõÙ »Ýª ³ÝųÙÏ»ï ϳ٠ãÙ³ñíáÕ, Ñ»ïϳÝãÙ³Ý
å³ñï³ïáÙë»ñ /ϳñáÕ »Ý Ñ»ï ϳÝãí»É ÃáÕ³ñÏáÕÇ ÏáÕÙÇó ÙÇÝ㨠ٳñÙ³Ý Å³ÙÏ»ïÁ Éñ³Ý³ÉÁ/,
Ù³ñÙ³Ý Çñ³íáõÝùáí /å³ñï³ïáÙë»ñÇ í»ñ³¹³ñÓÁ ÃáÕ³ñÏáÕÇÝ ÙÇÝ㨠ٳñÙ³Ý Å³ÙÏ»ïÁ
Éñ³Ý³ÉÁª ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùáí/, ųÙÏ»ïÇ »ñϳñ³Ó·Ù³Ùµ å³ñï³ïáÙë»ñ /Çñ³íáõÝù »Ý ï³ÉÇë
»ñϳñ³Ó·»É Ù³ñÙ³Ý Å³ÙÏ»ïÁ ¨ ß³ñáõÝ³Ï»É ÙÇÝ㨠ٳñáõÙÁ ëï³Ý³É ïáÏáëÝ»ñ/, ųÙÏ»ï³Ýó
å³ñï³ïáÙë»ñ /ÃáÕ³ñÏáÕÇÝ ï³ÉÇë »Ý Ù³ñÙ³Ý Å³ÙÏ»ïÇ »ñϳñ³Ó·Ù³Ý Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ/:
Àëï ïÇñ³å»ïÙ³Ý Ï³ñ·Çª å³ñï³ïáÙë»ñÁ ÉÇÝáõÙ »Ý - ³Ýí³Ý³Ï³Ý /ïÇñ³å»ïÙ³Ý
Çñ³íáõÝùÝ»ñÁ í³í»ñ³óíáõÙ »Ý ¹ñ³ ïÇñáç ³Ýí³Ý ·ñ³Ýóٳٵ/ ¨ Áëï Ý»ñϳ۳óÝáÕÇ
/ïÇñ³å»ïÙ³Ý Çñ³íáõÝùÝ»ñÁ ѳí³ëïíáõÙ »Ý å³ñ½³å»ë å³ñï³ïáÙëÇ Ý»ñϳ۳óٳٵ/:
Àëï å³ñï³ïáÙë»ñáí ÷á˳éáõÃÛ³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñǪ ÉÇÝáõÙ »Ý –ëáíáñ³Ï³Ý /ÃáÕ³ñÏíáõÙ
»Ý ÃáÕ³ñÏáÕÇ áõÝ»ó³Í å³ñïù»ñÇ í»ñ³ýÇݳÝë³íáñÙ³Ý Ï³Ù ï³ñµ»ñ ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñáõÙ
û·ï³·áñÍ»Éáõ Ýå³ï³ÏÝ»ñáí Éñ³óáõóÇã ýÇݳÝë³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñ Ý»ñ·ñ³í»Éáõ ѳٳñ/ ¨
Ýå³ï³Ï³ÛÇÝ /áñáÝó í³×³éùÇë ëï³ó³Í ÙÇçáóÝ»ñÝ áõÕÕíáõÙ »Ý ÏáÝÏñ»ï Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ
ݳ˳·Í»ñÇ Ï³Ù ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ ýÇݳÝë³íáñÙ³ÝÁ/:
Àëï ï»Õ³µ³ßËÙ³Ý »Õ³Ý³ÏǪ ÉÇÝáõÙ »Ý -³½³ï ï»Õ³µ³ßËíáÕ å³ñï³ïáÙë»ñ ¨
å³ñï³¹ñí³Í ϳñ·áí ï»Õ³µ³ßËíáÕ å³ñï³ïáÙë»ñ:
Àëï ÷á˳éí³Í ·áõÙ³ñÇ í»ñ³¹³ñÓÙ³Ý Ó¨Çª ÉÇÝáõÙ »Ý -¹ñ³Ù³Ï³Ý Ó¨áí
÷áËѳïáõóٳٵ ¨ µÝ³Çñ³ÛÇÝ:
12
 Àëï ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇ Ù³ñÙ³Ý Ó¨Çª ÉÇÝáõÙ »Ý – å³ñï³ïáÙë»ñ, áñáÝó ³Ýí³Ý³Ï³Ý
³ñÅ»ùÇ í׳ñáõÙÝ Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ ¿ ÙdzÝí³·, å³ñï³ïáÙë»ñ Áëï ųٳݳϳѳïí³ÍÇ
µ³ßËÙ³Ý Ù³ñÙ³µ, »ñµ áñáß³ÏÇ Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍáõÙ Ù³ñíáõÙ ¿ Ýñ³ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇ
áñáß Ù³ëÁ, å³ñï³ïáÙë»ñ ÁݹѳÝáõñ ù³Ý³ÏÇ áñáß³ÏÇ Ù³ë»ñÇ, Áëï
Ñ»ñóϳÝáõÃÛ³Ý, Ù³ñíáÕ å³ñï³ïáÙë»ñ /˳ճñϳÛÇÝ ï³ñµ»ñ ÷á˳éáõÃÛáõÝÝ»ñ/:
Àëï ÃáÕ³ñÏáÕÇ ÏáÕÙÇó ϳï³ñíáÕ í׳ñáõÙÝ»ñǪå³ñï³ïáÙë»ñ, áñáÝó ¹ÇÙ³ó
í׳ñíáõÙ »Ý ÙdzÛÝ ïáÏáëÝ»ñÁ, ÇëÏ Ï³åÇï³ÉÁ ãÇ í»ñ³¹³ñÓíáõÙ /ÃáÕ³ñÏáÕÁ ÝßáõÙ ¿
Ñ»ï·ÝÙ³Ý Ñݳñ³íáñáõÃÛ³Ý Ù³ëÇݪ ãß»ßï»Éáí ëïáõÛ· ųÙÏ»ïÝ»ñ/, å³ñï³ïáÙ»ñ, áñáÝóáí
í»ñ³¹³ñÓíáõÙ ¿ ÙdzÛÝ Ï³åÇï³ÉÁ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇ ã³÷áí /ïáÏáëÝ»ñ ã»Ý í׳ñíáõÙ,
í»ñçÇÝÝ»ñë ½ñáÛ³Ï³Ý ³ñÅ»ÏïñáÝáí ϳ٠½»Õã³ïáÏáëáí å³ñï³ïáÙë»ñÝ »Ý/,
å³ñï³ïáÙë»ñ, áñáÝó ¹ÇÙ³ó ÙÇÝ㨠ٳñÙ³Ý å³ÑÁ, ïáÏáëÝ»ñ ã»Ý í׳ñíáõÙ, ÇëÏ
Ù³ñÙ³Ý å³ÑÇÝ Ý»ñ¹ñáÕÇÝ í׳ñíáõÙ ¿ å³ñï³ïáÙëÇ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÁ ¨ ѳٳËÙµí³Í
ïáÏáë³ÛÇÝ »Ï³ÙáõïÁ, å³ñï³ïáÙë»ñ, áñáÝó ¹ÇÙ³ó í»ñ³¹³ñÓíáõÙ ¿ ÙdzÛÝ Ï³åÇï³ÉÁª
³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇ ã³÷áí, ÇëÏ ïáÏáëÝ»ñÇ í׳ñáõÙÁ ãÇ »ñ³ß˳íáñíáõÙ ¨ áñÁ
áõÕÕ³ÏÇ Ï³Ëí³ÍáõÃÛ³Ý Ù»ç ¿ ·ïÝíáõÙ ÃáÕ³ñÏáÕ ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý
³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÇó /³ÛëåÇëÇ å³ñï³ïáÙë»ñÁ ÏáãíáõÙ »Ý »Ï³Ùáõïáí ϳ٠í»ñ³Ï³½Ù³íáñÙ³Ý,
ÑÇÙݳϳÝáõÙ ÃáÕ³ñÏíáõÙ »Ý ³ÛÝ ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó, áñáÝó ëݳÝϳóáõÙ
¿ ëå³éÝáõÙ/, å³ñï³ïáÙë»ñ, áñáÝù ³ÛÝ ïÇñ³å»ïáÕÇÝ ï³ÉÇë »Ý å³ñµ»ñ³µ³ñ í׳ñíáÕ
³Ùñ³·ñí³Í »Ï³ÙïÇ ¨ ³å³·³ÛáõÙª Ù³ñÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï, å³ñï³ïáÙëÇ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇ
ëï³óÙ³Ý Çñ³íáõÝù: ä³ñï³ïáÙë»ñáí ݳ˳ï»ëí³Í, ïáÏáëÝ»ñÇ ï»ëùáí, »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ å³ñµ»ñ³Ï³Ý
í׳ñáõÙÝ»ñÁ ϳï³ñíáõÙ »Ý ³ñÅ»ÏïñáÝÝ»ñáí:
²ñÅ»ÏïñáÝÝ Çñ»Ýó Ý»ñϳ۳óÝáõÙ ¿ ³é³ÝÓݳóíáÕ /ÏïñíáÕ/ ÏïñáÝ, áñÇ íñ³ Ýßí³Í ¿ Ãí³ÛÇÝ
³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³Ùµ ïáÏáë³¹ñáõÛùÁ: Àëï ³ñÅ»ÏïñáݳÛÇÝ »Ï³ÙïÇ í׳ñÙ³Ý Ó¨Çª
å³ñï³ïáÙë»ñÁ ÉÇÝáõÙ »Ý – ѳëï³ï³·ñí³Í ïáÏáë³¹ñáõÛùáí å³ñï³ïáÙë»ñ /ïáÏáëÝ»ñÁ
³Ùñ³·ñí³Í »Ý ÃáÕ³ñÏÙ³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñáí/, ÉáÕ³óáÕ ïáÏáë³¹ñáõÛùáí å³ñï³ïáÙë»ñ,
÷á˳éáõÃÛ³Ý ï³ñÇÝ»ñÇ ÁÝóóùáõ٠ѳí³ë³ñ³ã³÷ ³×áÕ ïáÏáë³¹ñáõÛùáí
å³ñï³ïáÙë»ñ /ÏáãíáõÙ »Ý Çݹ»ùë³íáñíáÕ å³ñï³ïáÙë»ñ ¨ ÃáÕ³ñÏíáõÙ »Ý ·Ý³×Ç
å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ/, ÙÇÝÇÙ³É Ï³Ù ½ñáÛ³Ï³Ý ³ñÅ»ÏïñáÝáí å³ñï³ïáÙë»ñ /ó³Íñ ïáÏáë³ÛÇÝ
ϳ٠³ÝïáÏáë å³ñï³ïáÙë»ñ, áñáÝó ßáõÏ³Û³Ï³Ý ·ÇÝÁ ë³ÑÙ³ÝíáõÙ ¿ ³Ýí³Ý³Ï³ÝÇó ó³Íñª ·ÝÇ
½»ÕãáõÙ, ÇëÏ »Ï³ÙáõïÝ Çñ»ÝÇó Ý»ñϳ۳óÝáõÙ ¿ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ¨ ßáõÏ³Û³Ï³Ý ³ñÅ»ùÝ»ñÇ
ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÁ/, í׳ñÙ³Ý ÁÝïñáõÃÛ³Ùµ å³ñï³ïáÙë»ñ /ë»÷³Ï³Ý³ï»ñÁ ϳñáÕ ¿ »Ï³Ùáõï
ëï³Ý³É ÇÝãå»ë ³ñÅ»ÏïñáÝÇ, ³ÛÝå»ë ¿É Ýáñ ÃáÕ³ñÏÙ³Ý å³ñï³ïáÙë»ñÇ ï»ëùáí/, ˳éÁ ïÇåÇ
å³ñï³ïáÙë»ñ:
Àëï ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý µÝáõÛÃǪ ÉÇÝáõÙ »Ý - ³é³Ýó ÷á˳ñÏÙ³Ý Çñ³íáõÝùÇ,
÷á˳ñÏ»ÉÇ å³ñï³ïáÙë»ñ:Àëï ³å³Ñáíí³ÍáõÃ۳ݪ å³ñï³ïáÙë»ñÁ µ³Å³ÝíáõÙ »Ý 2
¹³ëÇ.·ñ³íáí ³å³Ñáíí³Í å³ñï³ïáÙë»ñ /ÉÇÝáõÙ »Ý ýǽÇÏ³Ï³Ý ³ÏïÇíÝ»ñáí ³å³Ñáíí³Í, ýáݹ³ÛÇÝ
13
³ñÅ»ÃÕûñÇ ·ñ³íáí ³å³Ñáíí³Í, ÑÇ÷áûù³ÛÇÝ ·ñ³íáí ³å³Ñáíí³Í å³ñï³ïáÙë»ñ/ ¨ ³é³Ýó ·ñ³íÇ
³å³ÑáíÙ³Ý å³ñï³ïáÙë»ñ/³é³Ýó áñ¨¿ ÝÛáõÃ³Ï³Ý ³ÏïÇíÝ»ñáí ³å³ÑáíÙ³Ý å³ñï³ïáÙë»ñ,
ÃáÕ³ñÏáÕÇ ÏáÝÏñ»ï »Ï³Ùïáí ³å³Ñáíí³Í å³ñï³ïáÙë»ñ, áñ¨¿ ÏáÝÏñ»ï Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ Ý³Ë³·Íáí
³å³Ñáíí³Í å³ñï³ïáÙë»ñ, »ñ³ß˳íáñí³Í å³ñï³ïáÙë»ñ, µ³ßËí³Í ϳ٠÷á˳Ýóí³Í å³ï³ë˳ݳïíáõÃÛ³Ùµ
å³ñï³ïáÙë»ñ, ³å³Ñáí³·ñí³Í å³ñï³ïáÙë»ñ/: Àëï Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ϳï³ñí³Í
Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇå³ßïå³Ýí³ÍáõÃÛ³Ý ³ëïÇ׳ÝǪ ÉÇÝáõÙ »Ý –Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ³ñųÝÇ
å³ñï³ïáÙë»ñ /Ñáõë³ÉÇ »Ý, ³å³Ñáí³ÍáõÃÛ³Ý É³í ÙÇçáó »Ý/ ¨ ó³Íñáñ³Ï /Ëáï³Ý/
å³ñï³ïáÙë»ñ /ëå»ÏáõÉÛ³ïÇí µÝáõÛà áõÝ»Ý, ϳåí³Í »Ý Ù»Í éÇëÏÇ Ñ»ï/:
ä³ñï³ïáÙë»ñÇ ³ñÅ»ù³ÛÇÝ ·Ý³Ñ³ïáõÙÁ: ä³ñï³ïáÙë»ñÝ áõÝ»Ý ³Ýí³Ý³Ï³Ý ¨ ßáõϳ۳ÏÝ
·Ý»ñ:ä³ñï³ïáÙëÇ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÁÝßíáõÙ ¿ å³ñï³ïáÙëÇ íñ³ ¨ óáõÛó ¿ ï³ÉÇë ³ÛÝ
·áõÙ³ñÇ ã³÷Á, áñÁ ÷áË ¿ ³éÝí»É ¨ å³ñï³ïáÙëáí ÷á˳éáõÃÛ³Ý Å³ÙÏ»ïÁ Éñ³Ý³Éáõó Ñ»ïá
»Ýóϳ ¿ í»ñ³¹³ñÓÙ³Ý:²Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÁ³ÛÝ ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ù»ÍáõÃÛáõÝÝ ¿, áñáí ѳßí³ñÏíáõÙ ¿
å³ñï³ïáÙëáí ëï³óí³Í »Ï³ÙáõïÁ:ä³ñï³ïáÙëÇ ïáÏáë³¹ñáõÛùÁ ë³ÑÙ³ÝíáõÙ ¿ ³Ýí³Ý³Ï³Ý
³ñÅ»ùÇ Ýϳïٳٵ:гٳå³ï³ëË³Ý Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍÇ Ñ³Ù³ñ å³ñï³ïáÙëÇ ³ñÅ»ùÇ ³×Á
/Ýí³½áõÙÁ/ ѳßí³ñÏíáõÙ ¿ áñå»ë ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇ /áñáí å³ñï³ïáÙëÁ å»ïù
¿ Ù³ñíÇ/ ¨ å³ñï³ïáÙëÇ ·ÝÙ³Ý ·ÝÇ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ: àñå»ë ϳÝáÝ, å³ñï³ïáÙë»ñÁ
ÃáÕ³ñÏíáõÙ »Ý µ³ñÓñ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùáí, áñáí ï³ñµ»ñíáõÙ »Ý µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇó.
í»ñçÇÝÝ»ñÇë ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÁ ÃáÕ³ñÏáÕÇ ÏáÕÙÇó ë³ÑÙ³ÝíáõÙ ¿ ³ÛÝ Ñ³ßí³ñÏáí, áñå»ë½Ç
¹ñ³Ýù Ó»éù µ»ñ»Ý Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñÇ É³ÛÝ ßñç³Ý³ÏÝ»ñ: ºÃ» µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ Ñ³Ù³ñ ³Ýí³Ý³Ï³Ý
³ñÅ»ùÁ å³ÛÙ³Ý³Ï³Ý Ù»ÍáõÃÛáõÝ ¿ Çñ»ÝÇó Ý»ñϳ۳óÝáõÙ, Ýñ³Ýù ¨ í³×³éíáõÙ ¨ ·ÝíáõÙ »Ý
³é³í»É³å»ë ÙÇ ·Ýáí, áñÁ ϳåí³Í ã¿ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇ Ñ»ï, ³å³ å³ñï³ïáÙë»ñÇ Ñ³Ù³ñ
³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÁ ϳñ¨áñ µÝáõó·ñáÕ Ù»ÍáõÃÛáõÝ ¿ ѳݹÇë³ÝáõÙ, áñÁ
å³ñï³ïáÙëáí ÷á˳éáõÃÛ³Ý áÕç ųٳݳϳѳïí³ÍáõÙ ÙÝáõÙ
¿ ³Ý÷á÷áË:ä³ñï³ïáÙë»ñÇ ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Å³ÙÏ»ïÁ Éñ³Ý³Éáõó Ñ»ïá Ýñ³Ýù
Ù³ñíáõÙ »Ý Ç ëϽµ³Ý» ³Ùñ³·ñí³Í ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùáí: ¶Ýáñ¹Ý»ñÇ Ñ³Ù³ñ å³ñï³ïáÙë»ñÁ
·ñ³íÇã ÙÇçáó »Ý Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ ųٳݳÏ, ³ÛëÇÝùݪ í»ñ³í³×³éùÇ É³í³·áõÛÝ ·áñÍÇù
»Ý: Æñ»Ýó ÃáÕ³ñÏÙ³Ý å³ÑÇó ÙÇÝ㨠ٳñáõÙÁ Ýñ³Ýù í³×³éíáõÙ ¨ ·ÝíáõÙ »Ý
ßáõϳÛáõ٠ѳëï³ïí³Í ·Ý»ñáí: ÂáÕ³ñÏÙ³Ý å³ÑÇÝ ßáõÏ³Û³Ï³Ý ³ñÅ»ùÁ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇó
ϳñáÕ ¿ ÉÇÝ»É ó³Íñ, ѳí³ë³ñ ϳ٠³í»ÉÇ µ³ñÓñ: лﳷ³ÛáõÙ å³ñï³ïáÙëÇ ßáõϳ۳ϳÝ
³ñÅ»ùÁ áñáßíáõÙ ¿ª »ÉÝ»Éáí. í³×³éùÇ å³ÑÇÝ å³ñï³ïáÙë»ñÇ ßáõϳÛáõÙ ¨
ÁݹѳÝñ³å»ë ýáݹ³ÛÇÝ ßáõϳÛáõÙ Ó¨³íáñí³Í Çñ³íÇ׳ÏÇó, ÇÝãå»ë ݳ¨
å³ñï³ïáÙë»ñáí ÷á˳éáõÃÛ³Ý 2 ·É˳íáñ ï³ññ»ñÇóª Ù³ñÙ³Ý å³ÑÇÝ å³ñï³ïáÙë»ñÇ
³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇ ëï³óÙ³Ý Ñ»é³Ýϳñ /áñù³Ý Ù³ñÙ³Ý å³ÑÇÝ Ùáï ¿ ·ÝíáõÙ å³ñï³ïáÙëÁ,
³ÛÝù³Ý µ³ñÓñ ¿ Ýñ³ ßáõÏ³Û³Ï³Ý ·ÇÝÁ/ ¨ ³Ùñ³·ñí³Í »Ï³ÙïÇ Ï³Ýáݳíáñ ëï³óÙ³Ý
Çñ³íáõÝù /áñù³Ý µ³ñÓñ ¿ å³ñï³ïáÙëÇ µ»ñ³Í »Ï³ÙáõïÁ, ³ÛÝù³Ý µ³ñÓñ ¿ Ýñ³ ßáõϳ۳ϳÝ
·ÇÝÁ/:
14
 ä³ñï³ïáÙëÇ ßáõÏ³Û³Ï³Ý ·ÇÝÁ ϳËí³Í ¿ ݳ¨ ³ÛÉ å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇó, áñáÝóÇó ϳñ¨áñ³·áõÛÝÁ
Ý»ñ¹ñÙ³Ý Ñáõë³ÉÇáõÃÛáõÝÝ ¿ /éÇëÏÇ ³ëïÇ׳ÝÁ/:ä³ñï³ïáÙëÇ ÷á˳ñÅ»ùÁ Ýñ³
ßáõÏ³Û³Ï³Ý ·ÇÝÝ ¿ª å³ñï³ïáÙëÇ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇ Ýϳïٳٵ ïáÏáë³ÛÇÝ
³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³Ùµ:
öÞ
öä = ×100
²²
áñï»Õª öä – å³ñï³ïáÙëÇ ÷á˳ñÅ»ùÝ ¿,
öÞ – å³ñï³ïáÙëÇ ßáõÏ³Û³Ï³Ý ·ÇÝÝ ¿,
²² – å³ñï³ïáÙëÇ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÝ ¿:
úñÇݳÏ, »Ã» 100000 ¹ñ³Ù ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùáí å³ñï³ïáÙëÁ í³×³éíáõÙ ¿ 98500 ¹ñ³Ùáí, ³å³
Ýñ³ ÷á˳ñÅ»ùÁ ϳ½ÙáõÙ ¿ 98,5:
ä³ñï³ïáÙëÇ Ñ»ï·ÝÙ³Ý ·ÇÝÝ ³ÛÝ ·ÇÝÝ ¿, áñáí ÷á˳éáõÃÛ³Ý Å³ÙÏ»ïÁ Éñ³Ý³Éáõó
Ñ»ïá ÃáÕ³ñÏáÕÁ Ù³ñáõÙ ¿ ³ÛÝ: ²Û¹ ·ÇÝÁ ³Ýí³Ý³Ï³ÝÇ Ýϳïٳٵ ϳñáÕ ¿ ÉÇÝ»É
ѳí³ë³ñ, ó³Íñ ϳ٠µ³ñÓñ: ÐÐ ûñ»Ýë¹ñáõÃÛáõÝÁ µ³ó³éáõÙ ¿ ³Û¹ ·ÝÇ ·áÛáõÃÛáõÝÁ,
³ÛëÇÝùݪ å³ñï³ïáÙë»ñÁ ϳñáÕ »Ý Ù³ñí»É /Ñ»ï ·Ýí»É/ ÙdzÛÝ Çñ»Ýó ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùáí:
ä³ñï³ïáÙëáí å³Ûٳݳíáñí³Í ïáÏáë³ÛÇÝ »Ï³ÙáõïÁ ¨ ½»Õã³ïáÏáëÁ: ä³ñï³ïáÙë»ñÁ,
ýáݹ³ÛÇÝ ßáõϳÛáõ٠ѳݹÇë³Ý³Éáí Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ³é³ñϳ, Çñ»Ýó ï»ñ»ñÇÝ »Ï³Ùáõï »Ý
µ»ñáõÙ: ä³ñï³ïáÙë»ñÇ ÁݹѳÝáõñ »Ï³ÙáõïÁ Ù»Ï Ñ³Ù³ËÙµí³Í Ù»ÍáõÃÛáõÝ ¿, áñÁ
µ³Õϳó³Í ¿ Ñ»ï¨Û³É ï³ññ»ñÇóªå³ñµ»ñ³µ³ñ í׳ñíáÕ ïáÏáë³Ý»ñÇó /³ñÅ»ÏïñáݳÛÇÝ
»Ï³Ùáõï/, å³ñï³ïáÙëÇ ·ÝÙ³Ý ¨ í³×³éùÇ/Ù³ñÙ³Ý ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÇó, ëï³óí³Í
ïáÏáëÝ»ñÇ í»ñ³Ý»ñ¹ñÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ ·áÛ³ó³Í »Ï³ÙáõïÇó: ä³ñï³ïáÙë»ñÝ, Ç
ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ µ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ,Çñ»Ýó ïÇñáçÁ µ»ñáõÙ »Ý ³Ùñ³·ñí³Í ÁÝóóÇÏ »Ï³Ùáõï:
²Û¹ »Ï³ÙáõïÝ Çñ»ÝÇó Ý»ñϳ۳óÝáõÙ ¿ ѳëï³ïáõÝ ³ÝÝáõÇï»ï:ä³ñï³ïáÙëáí ëï³óíáÕ
³ñÅ»ÏïñáݳÛÇÝ »Ï³ÙáõïÁϳËí³Í ¿ å³ñï³ïáÙëÇ Ñáõë³ÉÇáõÃÛáõÝÇó /áñù³Ý ϳÛáõÝ
¿ ÃáÕ³ñÏáÕ ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁ ¨ Ñáõë³ÉÇ å³ñï³ïáÙëÁ, ³ÛÝù³Ý ó³Íñ ¿ ³é³ç³ñÏíáÕ ïáÏáëÁ/:
¶áÛáõÃÛáõÝ áõÝÇ Ï³Ëí³ÍáõÃÛáõÝ å³ñï³ïáÙëÇ ïáÏáë³ÛÇÝ »Ï³ÙïÇ ¨ ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Å³ÙÏ»ïÇ
ÙÇç¨. áñù³Ý Ñ»éáõ ¿ Ù³ñÙ³Ý Å³ÙÏ»ïÁ, ³ÛÝù³Ý µ³ñÓñ ¿ ïáÏáëÁ ¨ ѳϳé³ÏÁ:ä³ñï³ïáÙë»ñÁ
ϳñáÕ »Ý ·Ýí»É ݳ¨ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇó ó³Íñ ·Ýáíª ½»Õãáí /¹ÇëÏáÝïáí/: àñå»ë
³Û¹åÇëÇù ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë ½ñáÛ³Ï³Ý ³ñÅ»ÏïñáÝáí å³ñï³ïáÙë»ñÁ, áñáÝóÇó ëï³óí³Í
»Ï³ÙáõïÁ ѳí³ë³ñ ¿ Ýñ³Ýó í³×³éùÇ ·ÝÇ ¨ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇ ï³ñµ»ñáõÃÛ³ÝÁ: ²Ûë
·ÝÇ Ñ³ßí³ñÏÁ ÏáãíáõÙ ¿ ½»ÕãáõÙ, ÇëÏ ·ÇÝÁª ³å³·³ ·áõÙ³ñÇ ³Ûëûñí³ ³ñÅ»ùÁ:
¼»ÕãáõÙÝ Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³É µ³Ý³Ó¨áí.
1
ö¼=²²× ×100
1+ TC
100
áñï»Õª ö¼ – å³ñï³ïáÙëÇ í³×³éùÇ ·ÇÝÝ ¿, ¹ñ³Ù
T– տարիների քանակը, որից հետո պարտատոմսը պետք է մարվի,
15
 C –վարկային տոկոսի չափը /նորման/ կամ վերաֆինանսավորման
տոկոսադրույքը,
²² – å³ñï³ïáÙëÇ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ³ñÅ»ùÝ ¿, ¹ñ³Ù
Զեղչման բազմապատկիչ, որը ցույց է տալիս, թե պարտատոմսի անվանական
արժեքի որ մասն է
կազմում նրա վաճառքի գինը:
(ԱԱ-ՓԶ) տարբերությունը զեղչն է և իրենից ներկայացնում է տվյակ տեսակի
պարտատոմսից ստացվող եկամուտը:
Ստացված տոկոսների վերաներդրումից ստացվող եկամուտը գոյություն ունի
միայն այն դեպքում, եթե տոկոսների տեսքով պարտատոմսի ընթացիկ եկամուտը
մշտապես վերաներդրվում է:
Պարտատոմսերի ընդհանուր կամ համախմբված եկամուտը սովորաբար ցածր
է, քան այլ արժեթղթերինը: Պարտատոմսերը, համեմատած այլ արժեթղթերի հետ,
առավել հուսալի են:
Պարտատոմսերի եկամտաբերությունը:Եկամտաբերությունը հարաբերական
ցուցանիշ է և իրենից ներկայացնում է 1 միավոր ծախսին բաժին ընկնող
եկամուտը: Պարտատոմսն ունենում է ընթացիկ եկամտաբերություն և լրիվ կամ
վերջնական եկամտաբերություն:Ընթացիկ եկամտաբերության ցուցանիշը
բնութագրում է պարտատոմսի դիմաց ստացվող տարեկան /ընթացիկ/ մուտքերը՝
նրա ձեռքբերման ծախսերի նկատմամբ: Պարտատոմսերի ընթացիկ
եկամտաբերությունը հաշվարկվում է հետևյալ բանաձևով.
Տ
ԵԸ =
ՓՇ
áñï»Õª ԵԸ – å³ñï³ïáÙëÇ ընթացիկ եկամտաբերությունն է, %
öÞ – å³ñï³ïáÙëÇ փոխարժեքը, որով այն ձեռք է բերվել, դրամ,
Տ – տարեկան վճարվող տոկոսների գումարն է, դրամ:
Օրինակ, Ա ներդրողը 11000 դրամով ձեռք է բերել 10000 դրամ անվանական
արժեքով պարտատոմս: Արժեկտրոնային տոկոսադրույքը հավասար է տարեկան
50%: Տոկոսները վճարվում են մեկ անգամ՝ տարվա վերջում: 2 տարի հետո
պարտատոմսը մարվելու է: Պարտատոմսի ընթացիկ եկամտաբերությունը
համաձայն բանաձևի հավասար է.
5000
45,5%= ×100
11000
Պարտատոմսի ընթացիկ եկամտաբերությունը նրա պարզագույն բնութագիրն է,
սակայն նրա մեջ արտացոլված չէ եկամտի ևս մեկ աղբյուրը՝ պարտատոմսի
տիրապետման ժամանակահատվածում նրա արժեքի փոփոխությունը: Զրոյական

16
արժեկտրոնով պարտատոմսերի ընթացիկ եկամտաբերությունը հավասար է
զրոյի, թեպետ զեղչի տեսքով եկամուտ են բերում:
Եկամտի 2 աղբյուրներն արտացոլված են վերջնական կամ լրիվ
եկամտաբերության ցուցանիշում, որն իրենից ներկայացնում է պարտատոմսի
ձեռքբերման մեկ միավոր ծախսին բաժին ընկնող լրիվ եկամուտը: Վերջնական
եկամտաբերության ցուցանիշը որոշվում է հետևյալ բանաձևով.
ԵՀ +Զ
ԵՎ = ×100
ՓՇ×T
áñï»Õª ԵՎ – å³ñï³ïáÙëÇ վերջնական եկամտաբերությունն է, %
ԵՀ – համախմբված տոկոսային եկամուտն է, դրամ,
Զ – զեղչի մեծությունն է, դրամ,
ՓՇ – պարտատոմսի փոխարժեքը, որով այն ձեռք է բերվել, դրամ,
T – ներդրողի կողմից պարտատոմսի տիրապետման տարիների քանակն է:
Զեղչի մեծությունը հավասար է պարտատոմսի անվանական արժեքի և նրա
ձեռքբերման գնի տարբերությանը, եթե ներդրողը պարտատոմսը պահում է
մինչև մարումը: Իսկ եթե ներդրողը վաճառում է պարտատոմսը մինչև մարումը,
ապա զեղչի մեծությունը հավասար է վաճառքի և ձեռքբերման գների
տարբերությանը: Բերված օրինակում վերջնական եկամտաբերությունը
հավասար է
2 × 5000−1000
ԵՎ = ×100 = 40.9%
11000 × 2
Գոյություն ունեն պարտատոմսի վերջնական եկամտի հաշվարկման առավել
բարդ մաթեմատիկական բանաձևեր:Պարտատոմսի եկամտաբերության վրա
ազդում են 2 կարևոր գործոններ՝ գնաճը և հարկերը /եթե պարտատոմսից
ստացվող եկամուտը հավասար է տարեկան 4%, իսկ գնաճի մակարդակը՝ 3%,
ապա իրական եկամտաբերությունը կազմում է 1%/: Գնաճի պայմաններում
ներդրողները խուսափում են երկարաժամկետ պարտատոմսերում ներդրումներ
կատարելուց, որպեսզի սեփական ներդրումների եկամտաբերությունը
պահպանեն վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքին /կամ եկամտաբերության
բազային տոկոսադրույքին/ համաչափ մակարդակի վրա: Հարկերը նույնպես
փոքրացնում են պարտատոմսերից ստացվող եկամուտը, հետևաբար՝
եկամտաբերությունը:Պարտատոմսի իրական եկամտաբերությունը պետք է
հաշվարկել՝ եկամտից վճարվող հարկերի պահումները կատարելուց հետո՝ հաշվի
առնելով գնաճի տեմպերը:

²ðĺÂÔºðÆ ²è²æܲÚÆÜ Þàôβ

17
 ²ñÅ»ÃÕûñÇ ßáõÏ³Ý Ïáãí³Í ¿ ëå³ë³ñÏ»Éáõ ϳåÇï³ÉÇ í»ñ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý
·áñÍÁÝóóÁ, ¨ ϳËí³Í ³Û¹ ·áñÍÁÝóóáõ٠˳ճó³Í ¹»ñÇóª ·áñÍݳϳÝáõÙ ÁݹáõÝí³Í
¿ ëïáñ³μ³Å³Ý»É »ñÏáõÙ³ë»ñÇ` ³é³çݳÛÇÝ ßáõϳ ¨ »ñÏñáñ¹³ÛÇÝ ßáõϳ:²ñÅ»ÃÕûñÇ
³é³çݳÛÇÝ ßáõϳ ¿ ѳٳñíáõÙ ³ÛÝ ßáõϳÝ, áñï»Õ Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ ¿ ³ñÅ»ÃÕûñÇ
ݳËÝ³Ï³Ý ï»Õ³μ³ßËáõÙÁ:¸ñ³ ³ÝÙÇç³Ï³Ý Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÝ »Ý ³ñÅ»ÃÕûñ
ÃáÕ³ñÏáÕÝ»ñÁ(¿ÙÇï»ÝïÝ»ñÁ) ¨ Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñÁ: ²ñÅ»ÃÕûñ ÃáÕ³ñÏáõÙ »Ý
³ÛÝïÝï»ë³í³ñáÕ ëáõμÛ»ÏïÝ»ñÁ, áñáÝù ýÇݳÝë³Ï³Ý é»ëáõñëÝ»ñÇ Ï³ñÇù »Ý ½·áõÙ
Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ ѳٳñ: ¸ñ³Ýáí ÇëÏ áñáßíáõÙ ¿ ³ñÅ»ÃÕûñÇ ³é³ç³ñÏÁ
ýáݹ³ÛÇÝßáõϳÛáõÙ: ØÛáõë ÏáÕÙÇóª Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñÁ, áñáÝù Ñ»ï³ùñùñí³Í »ÝÇñ»Ýó
ϳåÇï³ÉÁ ߳ѳí»ï áÉáñïáõÙ Ý»ñ¹Ý»Éáõ ѳñóáõÙ, áñáßáõÙ»Ý ³ñÅ»ÃÕûñÇ ÝϳïÙ³Ùμ
å³Ñ³Ýç³ñÏÁ: ²é³çݳÛÇÝ ßáõϳÛáõÙ ¿ ï»ÕÇ áõÝ»ÝáõÙ ïÝï»ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ³é³ç³ó³Í
ųٳݳϳíáñ³å»ë ³½³ï ¹ñ³ÙÇ Ñ³í³ù³·ñáõÙÁ, ÇÝãÝ ¿É ³ñÅ»ÃÕûñÇßáõϳÛÇ ÙÇçáóáí
áõÕÕíáõÙ ¿ »ñÏñÇ ïÝï»ë³Ï³Ý ½³ñ·³óÙ³ÝÁ:ê³Ï³ÛÝ ³é³çݳÛÇÝ ßáõϳÛÇ ¹»ñÁ ãÇ
ë³Ñٳݳ÷³ÏíáõÙ í»ñ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý Í³í³ÉÙ³Ý Ñ³Ù³ñ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ÙÇçáóÝ»ñÇ ³å³ÑáíáõÙáí,
ù³ÝÇ áñ ³é³çݳÛÇÝ ßáõϳÛáõÙ ï»ÕÇ ¿ áõÝ»Ýáõ٠ݳ¨³½³ï ¹ñ³ÙÇ í»ñ³μ³ßËáõÙ ³½·³ÛÇÝ
ïÝï»ëáõÃÛ³Ý ×ÛáõÕ»ñÇ áõ»Ýó×ÛáõÕ»ñÇ ÙÇç¨: ÜÙ³Ý ï»Õ³μ³ßËÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ã³÷³ÝÇß
¿ ³ñÅ»ÃÕûñÇ µ»ñ³Í »Ï³ÙáõïÁ: ²ñ¹ÛáõÝùáõÙª ³é³çݳÛÇÝßáõÏ³Ý Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë áñå»ë
³ñ¹Ûáõݳí»ï ßáõÏ³Û³Ï³Ý ã³÷³ÝÇß ³½·³ÛÇÝ ïÝï»ëáõÃÛ³Ý é³óÇáÝ³É Ï³éáõóí³ÍùÇ ëï»ÕÍÙ³Ý,
ïÝï»ë³Ï³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý Ñ³Ù³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³å³ÑáíÙ³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñáõÙ: Àëï ¿áõÃ۳ݪ
³ñÅ»ÃÕûñÇ ³é³çݳÛÇÝ ßáõÏ³Ý Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë áñå»ë ßáõÏ³Û³Ï³Ý ïÝï»ëáõÃÛ³Ý
ϳñ·³íáñÇã, ÇÝãÁ ½·³ÉÇ ã³÷áí áñáßáõÙ ¿ ÇÝí»ëïÇóÇáÝ Ïáõï³ÏáõÙÝ»ñÇͳí³ÉÁ
»ñÏñáõÙ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ÙÇçáó ¿ Í³é³ÛáõÙ ïÝï»ëáõÃÛ³ÝÙ»ç
ѳٳٳëÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ó¨³íáñÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ¨ ¹ñ³Ýáí ÇëÏ áñáßáõÙ¿ »ñÏñÇ ïÝï»ë³Ï³Ý
½³ñ·³óÙ³Ý ï»Ùå»ñÝ áõ Ù³ëßï³μÝ»ñÁ: ²é³çݳÛÇÝ ßáõϳÛáõÙ ³ñÅ»ÃÕûñÇ
ï»Õ³μ³ßËáõÙÁ ß³ñáõÝ³Ï³Ï³Ý ·áñÍÁÝÃ³ó ¿ Ñ³Ù³ñíáõÙ, Áݹ áñáõÙ, áñå»ë Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñ
ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë ·³É ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÁ (Ó»éݳñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ), Ïáñåáñ³ódzݻñÁ ¨
ϳé³í³ñáõÃÛáõÝÁ: » ¹ñ³ÝóÇó áñËáõÙμÁ ÇÝã ï»Õ Ͻμ³Õ»óÝÇ ßáõϳÛáõÙª ϳËí³Í ¿ »ñÏñÇ
ïÝï»ëáõÃÛ³Ý íÇ׳ÏÇó, Ýñ³ ½³ñ·³óÙ³Ý ÁݹѳÝáõñ ٳϳñ¹³ÏÇó:²ñÅ»ÃÕûñÇ ·Ýáñ¹Ý»ñ
ϳñáÕ »Ý ÉÇÝ»É ÇÝãå»ë ³Ýѳï³Ï³Ý,³ÛÝå»ë ¿É ÇÝëïÇïáõóÇáÝ³É Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñÁ: ¼³ñ·³ó³Í
»ñÏñÝ»ñáõÙ ³ñÅ»ÃÕûñÇ ßáõϳÛáõÙ ·»ñ³ÏßéáõÙ »ÝÇÝëïÇïáõóÇáÝ³É Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñÁ
/³é¨ïñ³ÛÇÝ μ³ÝÏ»ñÁ,Ï»Ýë³Ãá߳ϳÛÇÝ ýáݹ»ñÁ, ³å³Ñáí³·ñ³Ï³Ý
ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ,Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ýáݹ»ñÁ ¨ ³ÛÉÝ/:
ijٳݳϳÏÇó å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõ٠û¨ ³ñÅ»ÃÕûñÇ ßáõϳÛÇ ÑÇÙùÁ³é³çݳÛÇÝ ßáõÏ³Ý ¿,
ë³Ï³ÛÝ Ýñ³ ͳí³ÉÁ, ½³ñ·³ó³Í»ñÏñÝ»ñáõ٠ѳñ³μ»ñ³Ï³Ýáñ»Ý Ù»Í ã¿: ØÇç³½·³ÛÇÝ åñ³ÏïÇϳÝ
óáõÛó ¿ ï³ÉÇë, áñÝáñ μ³ÅÝ»ïáÙë»ñ ÃáÕ³ñÏ»Éáõ áõÕÇáí³½³ï ¹ñ³Ù³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ

18
ѳí³ù³·ñáõÙÁ ³ñÅ»ÃÕûñÇ ßáõϳÛÇ ÙÇçáóáí¿³Ï³Ý ¹»ñ ãÇ Ë³ÕáõÙ ïÝï»ëáõÃÛ³Ý
ýÇݳÝë³íáñٳݷáñÍÁÝóóáõÙ: ²ÛëÇÝùݪ ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ áã ÙdzÛÝ ³ñÅ»ÃÕûñÇ
³é³çݳÛÇÝ ßáõϳÛÇ Í³í³ÉÝ»ñÇ Ïñ׳ïáõÙ, ³Ûɨ, ½áõ·³Ñ»é³μ³ñ, ÇçÝáõÙ ¿ Ýñ³¹»ñÁ»ñÏñÝ»ñÇ
ïÝï»ëáõÃÛ³Ý Ï³ñ·³íáñÙ³Ý ·áñÍáõÙ: ºí ³ñÅ»ÃÕûñÇ ï»Õ³μ³ßËáõÙÁ ϳï³ñíáõÙ ¿
ÙÇçÝáñ¹Ý»ñÇ ÙÇçáóáí, áñáÝó ¹»ñáõ٠ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ μ³ÝÏ»ñÁ, áñáÝù
³ñÅ»ÃÕûñÁ ï»Õ³μ³ßËáõÙ »Ý ϳ٠áñå»ë ·Ýáñ¹, ϳÙáñå»ë ·áñͳϳÉ: êáíáñ³μ³ñ, μ³ÝÏÁ ·ÝáõÙ
¿ ³ÙμáÕç ÃáÕ³ñÏáõÙÁ,³ÛëÇÝùݪ Çñ íñ³ ¿ í»ñóÝáõÙ ÃáÕ³ñÏÙ³Ý áÕç
ýÇݳÝë³Ï³Ýå³ï³ë˳ݳïíáõÃÛáõÝÁ: ¶áñͳϳÉÇ ¹»ñáõÙ μ³ÝÏ»ñÁ ѳݹ»ë»Ý ·³ÉÇë ß³ï ѳ½í³¹»å:
Àݹ áñáõÙ, Ýñ³Ýó ¹»ñÁ ϳ٠ë³Ñٳݳ÷³ÏíáõÙ ¿ ÏáÙÇëÇáÝ ýáõÝÏódzݻñÇ Ï³ï³ñáõÙáí, ϳ٠¿É
Çñ»Ýóíñ³ »Ý í»ñóÝáõÙ ÃáÕ³ñÏÙ³Ý »ñ³ß˳íáñÇ å³ñï³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ. »Ã» ë³ÑÙ³Ýí³Í
ųÙÏ»ïáõÙ Ñݳñ³íáñ ãÇ ÉÇÝáõÙ ï»Õ³μ³ßË»É, ³å³ å»ïù ¿ Ó»éù μ»ñ»Ý Çñ»Ýó ѳßíÇÝ:ºÃ»
³ñÅ»ÃÕûñÇ Ýáñ ÃáÕ³ñÏÙ³Ý Í³í³ÉÁ ã³÷³½³Ýó Ù»Í ¿ ÉÇÝáõÙ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ μ³ÝÏÇ Ñ³Ù³ñ,
³å³ í»ñçÇÝë ¹ÇÙáõÙ ¿ ³ÛÉ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ μ³ÝÏ»ñÇÝ` ³é³ç³ñÏ»Éáí ϳ½Ù³íáñ»É, ³Ûëå»ë
Ïáãí³Í, §¿ÙÇëÇáÝ ëÇݹÇÏ³ï¦ ¨ Ýñ³ ÙÇçáóáí Ùdzíáñ»É ç³Ýù»ñÁ ÃáÕ³ñÏáõÙÁ ï»Õ³μ³ßË»Éáõ
Ýå³ï³Ïáí: ¾ÙÇëÇáÝ ëÇݹÇϳïÝ»ñÁ Ýáñ ÃáÕ³ñÏí³Í ³ñÅ»ÃÕûñÁ ï»Õ³μ³ßË»Éáõ Ýå³ï³Ïáí ϳñáÕ
»Ý ϳ½Ù³íáñ»É ѳïáõÏ §í³×³éùÇËáõÙμ¦, áñÁ μ³Õϳó³Í ¿ í³ñϳÛÇÝ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇó,
¨ Çñ³íáõÝù áõÝ»Ý Çñ³Ï³Ý³óÝ»Éáõ ³ñÅ»ÃÕûñÇ ³éù áõ í³×³éù: ²Û¹ËÙμÇ ³Ý¹³ÙÝ»ñÝ Çñ»Ýó
íñ³ ã»Ý í»ñóÝáõÙ áã ÙÇ ýÇݳÝë³Ï³Ýå³ï³ë˳ݳïíáõÃÛáõÝ, ë³Ï³ÛÝ å³ñï³íáñíáõÙ »Ý
í³×³é»Éáñáß³ÏÇ ù³Ý³ÏÇ ³ñÅ»ÃÕûñ, áñÇ ¹ÇÙ³ó ëï³ÝáõÙ »Ý ÏáÙÇëÇáÝí׳ñÝ»ñ:г۳ëï³ÝÇ
³ñÅ»ÃÕûñÇ ßáõϳÛáõÙ áñå»ë ÃáÕ³ñÏáÕÝ»ñ ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë ѳÝñ³å»ïáõÃÛ³Ý
ϳé³í³ñáõÃÛáõÝÁ ¨ μ³ó μ³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: Àݹ áñáõÙ,ï³ñ»óï³ñdz×áõÙ
¿ å»ïáõÃÛ³Ý ·»ñ³ÏßéáÕ ¹»ñÁ.å»ï³Ï³Ý å³ñï³ïáÙë»ñÇßáõÏ³Û³Ï³Ý Í³í³ÉÁ ½·³ÉÇáñ»Ý
·»ñ³½³ÝóáõÙ ¿ Ïáñåáñ³ïÇí³ñÅ»ÃÕûñÇ ßáõϳÛÇ Í³í³ÉÁ:
²ÝÏ³Ë ³ñÅ»ÃÕûñÇï»Õ³μ³ßËÙ³Ý »Õ³Ý³ÏÇó` ³ÝÙÇç³Ï³Ýáñ»Ý Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñÇ, û
ÙÇçÝáñ¹Ý»ñÇ ÙÇçáóáí, Ýáñ ÃáÕ³ñÏÙ³Ý Ý³Ë³å³ïñ³ëïáõÙÁ Áݹ·ñÏáõÙ ¿ÙÇ ß³ñù ÷áõÉ»ñª
³ñÅ»ÃÕûñÇ ÃáÕ³ñÏÙ³Ý ·ñ³ÝóáõÙå»ï³Ï³Ý Édz½áñí³Í Ù³ñÙÝáõÙ, ë³é»óÙ³Ý
ųٳݳϳßñç³Ý /ï»Õ»Ï³ïíáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ëïáõ·áõÙ, ݳËÝ³Ï³Ý ÃáÕ³ñÏÙ³Ý ³½¹³·ñÇ ÃáÕ³ñÏáõÙ/,
ݳ˳¿ÙÇëÇáÝ ËáñÑñ¹³ÏóáõÃÛáõÝ /í»ñëïáõ·íáõÙ »Ý ·ñ³ÝóÙ³Ý í»ñ³μ»ñÛ³É ¹ÇÙáõÙÝ»ñÁ ¨
í»ñçݳϳݳå»ë ×ß·ñïíáõÙ ¿ ÃáÕ³ñÏÙ³Ý ³½¹³·ÇñÁ/, Ýáñ ÃáÕ³ñÏÙ³Ý ³ñÅ»ÃÕûñÇ ³ÝÙÇç³Ï³Ý
Çñ³óáõÙª ï»Õ³μ³ßËÙ³Ý ÷áõÉ:

ºñÏñáñ¹³ÛÇÝ ßáõϳ. μáñë³Û³Ï³Ý ¨³ñï³μáñë³Û³Ï³Ý /շարունակություն/

Ցուցակման ստորին 1-ին կարգի (C1) մակարդակում ընդգրկվում է այն

բաժնային արժեթուղթը, որը կամ որի թողարկողը չի բավարարում նախորդ 2
19
մակարդակների չափանիշներին, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ թողարկողը
ճանաչվել է անվճարունակ կամ գտնվում է լուծարման գործընթացում:
Ցուցակման ստորին 2-ին կարգի (C2) մակարդակում ընդգրկվում է այն
բաժնային արժեթուղթը, որի թողարկողը ճանաչվել է անվճարունակ կամ գտնվում
է լուծարման գործընթացում:
Կորոպորատիվ պարտատոմսերի համար գոյություն ունի ցուցակման 2
մակարդակ՝ ցուցակման վերին (Abond) մակարդակ և ցուցակման ստորին
(Bbond) մակարդակ:
Ցուցակման վերին մակարդակում ընդգրկվում է այն կորպորատիվ
պարտատոմսը,որը կամ որի թողարկողը բավարարում է հետևյալ չափանիշներին.
ա/ թողարկողի սեփական կապիտալի մեծությունը՝ առնվազն 500 մլն ՀՀ դրամ; բ/
թողարկողի կողմից իրականացված գործունեության նվազագույն ժամկետը՝ 3
տարի; գ/ թողարկողի տվյալ դասի պարտատոմսերի թողարկվող /թողարկված/
ծավալի մեծությունը՝ առնվազն 250 մլն ՀՀ դրամ; դ/ թողարկողի գործունեության
վերջին 3 ֆինանսական տարիները պետք է ավարտված լինեն զուտ շահույթի
դրական մեծությունով; ե/ թողարկողի տվյալ դասի պարտատոմսերը լինեն շուկա
ստեղծող; զ/ թողարկողի վերջին 3 տարիների ֆինանսական հաշվետվությունները
հաստատված են անկախ աուդիտորի կողմից; է/ թողարկողը ներկայացրել է տվյալ
ցուցակման մակարդակում ընդգրկվելու վերաբերյալ իր գրավոր
համաձայնությունը:
Ցուցակման ստորին մակարդակում ընդգրկվում է այն կորպորատիվ
պարտատոմսը, որը կամ որի թողարկողը չի բավարարում է վերին մակարդակի
չափանիշներին:
Նախքան ցուցակման մասին որոշումն ընդունելը, ֆոնդային բորսան պետք է
մանրակրկիտ ուսումնասիրի թողարկողի կողմից ներկայացված փաստաթղթերը,
որպեսզի որոշումը լինի հիմնավորված և ճիշտ: Սահմանված պահանջների և
չափանիշների խախտման դեպքում ֆոնդային բորսան որպես պատժամիջոց
կիրառում է այդ արժեթղթերի ժամանակավոր ապացուցակումը, ինչը
թողարկողին հնարավորություն է տալիս սահմանված ժամանակամիջոցում
վերացնելու հայտնաբերված խախտումը և դրա պատճառները: Հակառակ
դեպքում արժեթղթրը ապացուցակվում են /դելիստինգ/: Ապացուցակումն իրենից
ներկայացնում է սահմանված կարգով բորսայում ցուցակված արժեթղթերը
բորսայական առևտրից հանելու գործընթաց: Դելիստինգը կատարվում է, եթե՝
թողարկողը սնանկ է հայտարարվել կամ նրա ֆինանսական վիճակը ճանաչվել է
անբավարար, արժեթղթերի հրապարակային տեղաբաշխումը հասնում է

20
անընդունելի փոքր չափերի կամ առկա է արժեթղթերի այլ
անհամապատասխանություն՝ լիստինգի նվազագույն պահանջներին, թողարկող
ընկերությունները գրավոր դիմում են ներկայացնում իրենց արժեթղթերը
գնանշվողների ցուցակից հանելու համար, թողարկող ընկերության կողմից
արժեթղթերը հետ են կանչվում մարման նպատակով կամ նորով փոխարկելու
համար՝ նրանց տրոհման կամ այլ ընկերության հետ միաձուլվելու դեպքում,
խախտվել է լիստինգի համաձայնագիրը, սահմանված ժամկետներում չի
ներկայացվել տարեկան հաշվետվությունը կամ թողարկող ընկերության կողմից
իր մասին լիարժեք տեղեկություններ չի տրվել:
Այն ընկերությունները, որոնք լիստինգ են անցնում պաշտոնապես գրանցված
բորսաներում, ձեռք են բերում որոշակի արտոնություններ: Ընկերությունների
բաժնետոմսերի գնանշումը բորսայում նրանց թույլ է տալիս շուկայում գրավելու
հաստատուն դիրքեր:
Բորսան բաժնետոմսերի շուկայական արժեքի գոյատևման համակարգ է:
Ընկերությունների միաձուլման դեպքում նրանց ակտիվները գնահատելիս
հիմնվում են բաժնետոմսերի շուկայական փոխարժեքի և ոչ թե հաշվեկշռային
արժեքիների վրա, որը նման ընկերություններում ցածր է: Մի շարք երկրներում
լիստինգը հիմք է հանդիսանում հարկման ժամանակ ընկերությանը զգալի զեղչեր
տրամադրելու համար: Նման ցուցակներում ընդգրկված ընկերություններն ավելի
հեշտ են գրավում բանկերի և ֆինանսական հաստատությունների
վստահությունը: Այսպիսով, լիստինգը շուկայի գոյատևման համակարգ է, որը
կազմակերպված շուկայի համար ստեղծում է առավելագույն բարենպաստ
պայմաններ, թույլ է տալիս հայտնաբերելու առավել հուսալի արժեթղթեր,
նպաստում է դրանց իրացվելիության բարձրացմանը:
Բորսաներն իրենք են սահմանում համապատասխան կանոններ այն թողարկող
ընկերությունների համար, որոնք ցանկանում են զետեղել իրենց բաժնետոմսերը
բորսայական ցուցակներում: Ուստի յուրաքանչյուր բորսա ունի արժեթղթերի
գնանշման թույլտվության իր ՛՛տեխնոլոգիան՛՛, տարբեր են նաև
ընկերություններին ներկայացվող պահանջները, որոնք ցանկանում են, որ իրենց
բաժնետոմսերը գնանշվեն տվյալ բորսայում: Զարգացած երկրներում լիստինգի
չափանիշները հիմնականում միասնականացված են: Բորսային վերաբերող
օրենսդրությունը զարգանում է լիստինգի կանոնների խստացման ուղղությամբ՝
ներդրողներին առավել մեծ երաշխիքներ ապահովելու համար: Իրենց
արժեթղթերը գնանշող ընկերություններին ներկայացվող պահանջներից մեկն այն
է, որ նրանք ներդրողներին պարբերաբար պետք է ներկայացնեն

21
տեղեկություններ, հրապարակեն իրենց ֆինանսատնտեսական գործունեության
մասին հաշվետվությունները: Աշխարհում ընթանում են բորսայական
գործունեության դեմոկրատացման գործընթացներ: Խոշոր բորսաներում
կազմակերպվում են երկրորդային և երրորդային բորսայական շուկաներ: Նրանց
տարբերությունը լիստինգի ընթացակարգի բացակայությունն է, իսկ գործարքները
ձևակերպվում են նույն ձևով: Իրականացվում են ցանկացած ֆոնդային
արժեքների գործարքներ, սակայն տվյալ դեպքում ներդրողի համար այն առավել
ռիսկային է:
²ñÅ»ÃÕûñÇ ³é³çݳÛÇÝ ßáõÏ³Ý »Ýó¹ñáõÙ ¿, áñ å»ïù ¿ ·áÛáõÃÛáõÝáõݻݳ ݳ¨
»ñÏñáñ¹³ÛÇÝ ßáõϳ: гϳé³Ï ¹»åùáõÙ ³é³çݳÛÇÝ ßáõϳÛÇ ·áÛáõÃÛáõÝÁ ¹³éÝáõÙ
¿ ³ÝÇÙ³ëï:ºñÏñáñ¹³ÛÇÝ ßáõÏ³Ý ³ÛÝ í³ÛñÝ ¿, áñï»Õ ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ ³ñÅ»ÃÕûñÇ
ßñç³Ý³éáõÃÛáõÝ` ¹ñ³Ýó í»ñ³í³×³éùÇ Ó¨áí: ÞáõϳÛÇÑÇÙÝ³Ï³Ý Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÝ »Ý áã û
ÃáÕ³ñÏáÕÝ»ñÁ ϳ٠ݻñ¹ñáÕÝ»ñÁ, ³ÛÉ ëå»ÏáõÉÛ³ÝïÝ»ñÁ, áñáÝù μ³ó³é³å»ë ß³ÑáõÛÃ
ëï³Ý³Éáõ Ýå³ï³Ï »Ý Ñ»ï³åݹáõÙ: ÞáõϳÛáõÙ Ýñ³Ýù Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ»Ý ³ñÅ»ÃÕûñÇ ³éù áõ
í³×³éù: ºñÏñáñ¹³ÛÇÝ ßáõϳÛáõÙ Ùßï³å»ë ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ ë»÷³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨
ϳåÇï³ÉÇ í»ñ³μ³ßËáõÙ: ²ñÅ»ÃÕûñÇ »ñÏñáñ¹³ÛÇÝ ßáõÏ³Ý Ýå³ëï³íáñ å³ÛÙ³ÝÝ»ñ
¿ëï»ÕÍáõ٠ϳåÇï³ÉÇ ÙÇ·ñ³ódzÛÇ Ñ³Ù³ñ: ¸ñ³ ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý ³é³ÝÓÇÝ
×ÛáõÕ»ñÇó, áñï»Õ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝÇ Ï³åÇï³ÉÇ ³í»ÉóáõÏ, í»ñçÇÝë ÑáëáõÙ ¿ ¹»åÇ ¹ñ³Ýó
ϳñÇùÁ ½·³óáÕ ×ÛáõÕ»ñÁ: ºñÏñáñ¹³ÛÇÝ ßáõϳÝ, Ç ï³ñμ»ñáõÃÛáõÝ ³é³çݳÛÇÝ
ßáõϳÛÇ,áñ¨¿ ³½¹»óáõÃÛáõÝ ãÇ ·áñÍáõÙ »ñÏñáõÙ Çñ³Ï³Ý³óíáÕ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ áõ
Ïáõï³ÏáõÙÝ»ñÇ Í³í³ÉÝ»ñÇ íñ³: ²ÛÝ ÙdzÛÝ Ýå³ëïáõÙ¿ ³é³çݳÛÇÝ ßáõϳÛÇ ÙÇçáóáí
ѳí³ù³·ñí³Í ÙÇçáóÝ»ñÇí»ñ³μ³ßËÙ³ÝÁ ïÝï»ë³í³ñáÕ ëáõμÛ»ÏïÝ»ñÇ ÙÇç¨: ºñÏñáñ¹³ÛÇÝ ßáõϳÝ
³å³ÑáíáõÙ ¿ïÝï»ëáõÃÛ³Ý Ï³éáõóí³Íù³ÛÇÝ í»ñ³Ï³éáõóáõÙÁ,³ñÅ»ÃÕûñÇ
Çñ³óí»ÉÇáõÃÛáõÝÁ, Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ¿ ëï»ÕÍáõÙ ¹ñ³Ýó Çñ³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñª ÁݹáõÝ»ÉÇ
÷á˳ñÅ»ùáí, ÷áËáõÙ ¿ Ýñ³×ÛáõÕ»ñÇ ½³ñ·³óÙ³Ý Ñ³Ù³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:ºñÏñáñ¹³ÛÇÝ
ßáõϳÝ, Ï»ÝïñáݳóÝ»Éáí ³ñÅ»ÃÕûñÇ ³é³ç³ñÏÝ áõ å³Ñ³Ýç³ñÏÁ, Ó¨³íáñáõÙ ¿ ³ÛÝ
ѳí³ë³ñ³Ïßéí³Í ·ÇÝÁ, áñáí í³×³éáÕÝ»ñÁ ѳٳӳÛÝ »Ý í³×³é»É, ÇëÏ ·Ýáñ¹Ý»ñÁ`
·Ý»É:ºñÏñáñ¹³ÛÇÝ ßáõϳÛÇ ·áñͳéáõÛÃÝ ¿ª ³å³Ñáí»É ßáõϳÛÇ
ѳí³ë³ñ³ÏßéáõÃÛáõÝÁ ¨ ³ñÅ»ÃÕûñÇ Çñ³óí»ÉÇáõÃÛáõÝÁ: ºñÏñáñ¹³ÛÇÝ ßáõϳÝ
ó³Ýϳó³Í ½³ñ·³ó³Í ³ñÅ»ÃÕûñÇ ßáõϳÛÇ ³Ý˳Ëï»ÉÇ μ³Õ³¹ñÇãÝ ¿:ØÇç³½·³ÛÇÝ åñ³ÏïÇϳÛáõÙ
·áÛáõÃÛáõÝ áõݻݻñÏñáñ¹³ÛÇÝ ßáõϳÛÇ »ñÏáõ ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ï³½Ù³Ï»ñåã³Ï³Ý
ï³ñ³ï»ë³ÏÝ»ñªÏ³½Ù³Ï»ñåí³Í μáñë³Ý»ñ ¨ ³ñï³μáñë³Û³Ï³Ý ßáõϳݻñ: »’ Ù»ÏÁ ¨ û’
ÙÛáõëÁ ÁݹáõÝáõÙ »Ý ï³ñ³ï»ë³Ïϳ½Ù³Ï»ñåã³Ï³Ý Ó¨»ñ:´áñë³Û³Ï³Ý ³é¨ïñÇϳ½Ù³Ï»ñåÙ³Ý
³é³í»É å³ñ½ ï»ë³ÏÁï³ñ»ñ³ÛÇÝ ßáõÏ³Ý ¿: ²Ûëï»Õ ·Ýáñ¹Ý»ñÁ ¨ í³×³éáÕÝ»ñÁ ѳٳï»Õ
áñáßáõÙ »Ý ³Ûë ϳ٠³ÛÝ ³ñÅ»ÃÕûñÇ ÝϳïÙ³Ùμ ³é³ç³ñÏÝáõ å³Ñ³Ýç³ñÏÁ áõ ÏÝùáõÙ

22
·áñͳñùÝ»ñ: î³ñ»ñ³ÛÇÝ ßáõϳÛÇÝ μÝáñáß ¿ ³ñÅ»ÃÕûñÇ ÙdzëÝ³Ï³Ý ÏáõñëÇ,
ѳÙÁݹѳÝáõñï»Õ»Ï³ïíáõÃÛ³Ý ¨ ïñ»Û¹»ñÝ»ñÇ μ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ: ijٳݳÏÇ ÁÝóóùáõÙ
ï³ñ»ñ³ÛÇÝμáñë³Û³Ï³Ý ßáõÏ³Ý Ï³½Ù³Ï»ñåíáõÙ ¿
ϳ٠¿É í»ñ ¿ ³ÍíáõÙ ³ñÅ»ÃÕûñÇ ³é¨ïñÇ Ï³½Ù³Ï»ñåÙ³Ý ³ÛÉ Ó¨»ñÇ: ÜÙ³Ý Ó¨»ñÇó Ù»ÏÁ
ѳë³ñ³Ï ³×áõñ¹³ÛÇÝ ßáõÏ³Ý ¿, áñÇ ÙÇçáóáí Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ ¿ ϳñ׳ųÙÏ»ï å»ï³Ï³Ý
å³ñï³ïáÙë»ñÇ ï»Õ³μ³ßËáõÙÁ, ·áñÍáõÙ ¿ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ³é¨ïáõñÁ ¨ ³ÛÉÝ:´³óÇ Ñ³ë³ñ³Ï
³×áõñ¹Çó, ³ñÅ»ÃÕûñÇ ßáõϳÛáõ٠ϳñáÕ ¿ ÏÇñ³éí»É »ñϳÏÇ ³×áõñ¹³ÛÇÝ ³é¨ïáõñ`
³ÝÁÝ¹Ñ³ï ³×áõñ¹Ý»ñÇ ï»ëùáí: ÜÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·»ñáõÙ ÙñóáõÙ »Ý áã ÙdzÛÝ ·Ýáñ¹Ý»ñÁª
³ñÅ»ÃÕûñ Ó»éù μ»ñ»Éáõ Çñ³íáõÝùÇ Ñ³Ù³ñ, ³Ûɨ í³×³éáÕÝ»ñÁª¹ñ³Ýù Çñ³óÝ»Éáõ
Ýå³ï³Ïáí:
²ñï³μáñë³Û³Ï³Ý ßñç³Ý³éáõÃÛáõÝÁ ͳ·»É ¿ áñå»ë ³ÛÉÁÝïñ³Ýù μáñë³Û³Ï³ÝÇÝ:
Þ³ï ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ã»Ý ϳñáÕ³ÝáõÙ ¹áõñë·³É μáñë³, ù³Ý½Ç Çñ»Ýó óáõó³ÝÇßÝ»ñÁ
ã»Ý ѳٳå³ï³ë˳ÝáõÙ ³ÛÝ å³Ñ³ÝçÝ»ñÇÝ, áñáÝù Ý»ñϳ۳óíáõÙ »Ý μáñë³Ý»ñáõÙ
·ñ³Ýóí»Éáõ ѳٳñ: ²ñï³μáñë³Û³Ï³Ý ³é¨ïáõñÁ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý μñáù»ñÝ»ñÁ ¨
¹ÇÉ»ñÝ»ñÁ, áñáÝù Ñ³×³Ë »ÝÇñ»Ýó ·áñͳéáõÛÃÝ»ñÁ ѳٳï»ÕáõÙ:²ñï³μáñë³Û³Ï³Ý
ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Ù»ç μ³ó³Ï³ÛáõÙ ¿ ³éù áõ í³×³éùÇ ·áñͳñùÝ»ñ Çñ³Ï³Ý³óÝ»Éáõ ÙdzëݳϳÝ
Ï»ÝïñáÝÁ, ¨ ¹ñ³Ýù ϳï³ñíáõÙ »Ý Ñ»é³Ëáë³ÛÇÝ áõ ѳٳϳñ·ã³ÛÇÝ ó³ÝóÇ ÙÇçáóáí: ¶Ý»ñÁ
ë³ÑÙ³ÝíáõÙ »Ý μ³Ý³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áõÕÇáí: ê³Ï³ÛÝ ë³ ³Ù»Ý¨ÇÝ ãÇ Ý߳ݳÏáõÙ, û
³ñï³μáñë³Û³Ï³Ý ³é¨ïáõñÁï³ñ»ñ³ÛÇÝ μÝáõÛà ¿ ÏñáõÙ: ²ñï³μáñë³Û³Ï³Ý ßñç³åïáõÛïÝ áõÝÇ Çñ
ϳ½Ù³Ï»ñåã³Ï³Ý ѳٳϳñ·Á:
²ñÅ»ÃÕûñÇ »ñÏñáñ¹³ÛÇÝ ßáõϳÛÇ ³í³Ý¹³Ï³Ý Ó¨ ¿ ýáݹ³ÛÇÝ μáñë³Ý, áñÁ ѳݹ»ë
¿ ·³ÉÇë áñå»ë ýÇݳÝë³Ï³Ý ßáõϳÛÇ Ï³ñ·³íáñÇã ¨ ëå³ë³ñÏáõÙ ¿ ¹ñ³Ù³Ï³Ý ϳåÇï³ÉÇ
ßñç³åïáõÛïÁ:üáݹ³ÛÇÝ μáñë³Ý ÃáõÛÉ ¿ ï³ÉÇë Ï»ÝïñáݳóÝ»Éáõ ³ñÅ»ÃÕûñdzé³ç³ñÏÝ áõ
å³Ñ³Ýç³ñÏÁ, ¹ñ³Ýó ѳí³ë³ñ³ÏßéáõÃÛáõÝÁª μáñë³Û³Ï³Ý ·Ý³·áÛ³óÙ³Ý áõÕÇáí: ÐÐ-áõÙ
ÝáõÛÝå»ë »ñÏñáñ¹³ÛÇÝ ßáõϳÛÇ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÙÁ Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ ¿ ýáݹ³ÛÇÝ μáñë³ÛÇ
ÙÇçáóáí:
Անդերրայթինգ: Անդերրայթինգը առաջնային տեղաբաշխման ժամանակ
արժեթղթերի գնումն է կամ գնման երաշխավորումը՝ հանրությանը վաճառելու
համար: Անդերրայթերը ներդրումային հաստատություն է, որը համաձայնեցված
պայմաններով և վարձավճարով սպասարկում է թողարկողին և երաշխավորում
է արժեթղթերի շուկայում առաջնային տեղաբաշխումը: Անդերրայթերն
իրականացնում է արժեթղթերի առքը՝ հետագայում մասնավոր ներդրողներին
վերավաճառելու համար: Ֆոնդային շուկայում կորպորատիվ արժեթղթերի
առաջնային թողարկման տեղաբաշխման ծառայությունները՝ անդերրայթինգը,

23
մատուցում են ներդրումային և առևտրային բանկերը, բրոքերային
գրասենյակները, ներդրումային ու ֆինանսական ընկերությունները:
Ներդրումային ընկերության գործառնությունները որպես արդերրայթեր,
իրականացվում են հետևյալ հաջորդականությամբ՝ թողարկման
պատրաստում /թողարկման նախագծում, գնահատում, թողարկվող արժեթղթերի
գնահատում/, տարածում /թողարկման ողջ գումարի կամ նրա մի մասի հետգնում,
վաճառք, ռիսկերի երաշխավորում, փոխարժեքի պահպանում/, հետշուկայական
աջակցություն /երկրորդային շուկայում արժեթղթի փոխարժեքի պահպանում/,
վերլուծական և հետազոտական աջակցություն:
Թողարկողի և ներդրումային հիմնադրամի ՝ անդերրայթերի, միջև հնարավոր են
փոխհարաբերությունների հետևյալ տարբերակները.
Անդերրայթինգ՝ ՛՛լավագույն ջանքերի հիման վրա՛՛ - անդերրայթերը, որը
հանդես է գալիս որպես բրոքեր, պայմանագրի պայմաններից կախված, կարող է
իրականացնել արժեթղթերի տեղաբաշխում՝ ՛՛լավագույն ջանքերի գործադրմամբ՛՛:
Այս դեպքում արդերրայթերը ոչ մի պարտավորություն չի կրում թողարկման
չբաշխված մասի հետգնման կապակցությամբ: Անդերրայթերի
պարտավորությունները կայանում են նրանում, որ արժեթղթերի տեղաբաշխման
նպատակով գործադրի առավելագույն ջանքեր, սակայն վերջնական արդյունքի
համար անդերրայթերը ֆինանսական պատասխանատվություն չի կրում: Դրանով
պայմանավորված տեղաբաշխման ռիսկն ամբողջությամբ ընկնում է թողարկողի
վրա, իսկ անդերրայթերը ստանում է կոմիսիոն վճարներ՝ իրացված արժեթղթերի
քանակին համապատասխան: Թողարկման չիրացված մասը վերադարձվում է
թողարկողին:
Անդերրայթինգ՝ ՛՛ամուր պարտավորությունների հիման վրա՛՛ - տվյալ դեպքում
ներդրումային ընկերությունն իր հաշվին է իրականացնում թողարկված
արժեթղթերի տեղաբաշխումը: Արժեթղթերի նոր թողարկման գնման և անհատ ու
ինստիտուցիոնալ ներդրողներին դրանց հետագա վաճառքի գործողությունը
կոչվում է բաժանորդագրություն, իսկ այն ընկեությունը, որն իրականացնում է
արժեթղթերի բաժանորդագրությունը, հանդես է գալիս ներդրումային դիլերի
դերում: Ներդրումային դիլերը նաև իրականացնում է դրանց գնումը միասնական
գնով, իսկ հետո դրանք վաճառում շուկայական ավելի բարձր գնով: Անդերրայթերը
պարտավորություններ է կրում ամբողջ թողարկման կամ նրա մի մասի գնման
համար: Ուստի, եթե թողարկման մի մասը պահանջարկ չունի առաջնային
ներդրողների կողմից, անդերրայթերը պարտավոր է այն ձեռք բերել. դրանով նա
իր վրա է վերցնում արժեթղթերի տեղաբաշխման ֆինանսական ռիսկերը: Իսկ եթե

24
առաջնային տեղաբաշխումը համընկնում է երկրորդային շուկայում փոխարժեքի
կտրուկ անկման հետ, ապա անդերրայթերը, որը գնում է թողարկումը
ամրագրված գնով, կարող է կրել էական կորուստներ:
Արժեթղթերի նշանակալի թողարկումների տեղաբաշխումն իրականացնելու
համար ձևավորվում են ներդրումային սինդիկատներ՝ անդերրայթերների խմբեր,
ստացված շահույթի բաժանման սկզբունքով, որոնք երաշխավորում են
արժեթղթերի թողարկումը և իրականացնում են տեղաբաշխումը: Էմիսիոն
սինդիկատներն իրավաբանական անձ չեն հանդիսանում. դրանք մեկ խնդի
իրականացման համար, կոնկրետ թողարկողի և արժեթղթերի թողարկման
նկատմամբ համատեղ պարտավորությունների ընդունման հիման վրա ստեղծված
ներդրումային ընկերությունների ժամանակավոր միավորումներ են:
Ներդրումային հիմնադրամ:Ներդրումային հիմնադրամը իրավաբանական անձ
է, որն իր բաժնետոմսերի վաճառքի միջոցով դրամական միջոցներ է ներգրավում
և կառավարում է հիմնադրամի կապիտալում սեփականատերերի կոլեկտիվ
ներդրումները՝ տարբեր արժեթղթերում ներդրումներ կատարելու միջոցով:
Ներդրումային ընկերություններն ու հիմնադրամները կենտրոնացնում են
միլիոնավոր ներդրողների միջոցները: Նրանք կապիտալի ներդրման և
ավելացման առավել հարմար ձև են հանդիսանում: Սակայն ներդրումային
հիմնադրամների գործունեությունն ունի նաև բացասական կողմեր:
Կառավարումն ամբողջովին կենտրոնանում է ներդրումային կառավարիչների ոչ
մեծ խմբի ձեռքում: Ներդրումային հիմնադրամը հաճախ հանդես է գալիս որպես
՛՛ներդրումային ընկերություն՛՛ տերմինի հոմանիշ: Որոշ ընկերություններ տիրում
են մի քանի ներդրումային հիմնադրամների, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի
արժեթղթերի որոշակի հավաքածու, որոնք կառավարվում են կառավարիչների
առանձին խմբերի կողմից: Այս դեպքում ձևավորվում է հոլդինգի կառուցվածքին
համանման մի կառույց: Յուրաքանչյուր ներդրումային հիմնադրամ արժեթղթեր է
թողարկում և դրանց վաճառքի հաշվին ստացած կապիալը ներդնում է
արժեթղթերում: Հիմնադրամի բաժնետոմսերը կամ դրանց վերահսկիչ փաթեթը
գտնվում է գլխամասային ընկերության տնօրինման ներքո, որը կոչվում է
՛՛կառավարիչ ընկերություն՛՛: Եթե նա ունի միայն մեկ ներդրումային պորտֆել,
այդ դեպքում նա իրենից ներկայացնում է ներդրումային հիմնադրամ: Գոյություն
ունի ներդրումային հիմնադրամների ևս մեկ տարատեսակ՝ դրամական շուկայի
փոխադարձ հիմնադրամները: Այս հիմնադրամները հաճախորդներին թույլ են
տալիս հիմնադրամի կապիտալում իրենց ունեցած մասի հաշվին չեկեր դուրս
գրելու, բայց բավական մեծ գումարի, որպեսզի գործ չունենան մեծ թվով մանր

25
աշխատանքի հետ: Դրամական շուկայի փոխադարձ հիմնադրամները շատ նման
են ավանդային ինստիտուտներին: Ներդրումային ընկերությունների
մեծամասնությունն իրենց հաճախորդներին ամրագրված եկամուտ չեն
երաշխավորում: Ներդրումային հիմնադրամները կարող են լինել բաց, այսինքն՝
իրենց բաժնետոմսերը վաճառում են բոլոր ցանկացողներին, կամ փակ, որոնք
զբաղվում են ներդրողների միայն սահմանափակ խմբի միջոցների
տեղաբաշխմամբ, և իրենց բաժնետոմսերը հետ չեն գնում: Բաց հիմնադրամի
բաժնետոմսերի ծավալը սահմանափակված չէ և անհրաժեշտության դեպքում՝
ցանկացած պահի, կարող է կատարվել լրացուցիչ թողարկում: Փակ հիմնադրամի
բաժնետոմսերի թողարկման ծավալը խիստ սահմանափակ է:Ըստ եկամտի
բաշխման մեխանիզմների՝ ներդրումային հիմնադրամները կարող են լինել
կուտակման և բաշխման: Կուտակման հիմնադրամներն իրենց եկամուտը չեն
բաշխում, այլ կատարում են ներդրումներ նոր բաժնետոմսերում, բաշխման
հիմնադրամներն իրենց եկամուտն առավելապես ուղղում են ըստ իրենց
բաժնետոմսերի շահութաբաժինների վճարմանը: Սովորաբար ներդրումային
հիմնադրամը կապված է երաշխավոր-բանկի հետ, որում պահվում են
հիմնադրամի կողմից ձեռք բերված արժեթղթերը և իրականացվում են նրա
գործունեության հետ կապված հաշվարկները:

Ֆոնդային բորսայի էությունը, խնդիրներն ու գործառույթները

Ֆոնդային բորսա է համարվում ինքնակարգավորվող կազմակերպությունը,

որը որոշակի տեղում, օրենքով և այլ իրավական ակտերով ու իր կանոններով
սահմանված կարգով կազմակերպում է արժեթղթերով հրապարակային առևտուր
և արժեթղթերի գնանշում: ՀՀ օրենսդրության համաձայն՝ ֆոնդային բորսան
կազմակերպված և կարգավորվող շուկա է: Կարգավորող շուկայի օպերատր է
համարվում այն անձը, որը կազմակերպում է կարգավորվող շուկայի
գործունեությունը: Ֆոնդային բորսայինօպերատորը պետք լինի բաժնետիրական
ընկերություն:, որն ունի կարգավորող շուկայի օպերատորի գործունեության
լիցենզիա: Ֆոնդային բորսան իրավունք չունի ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն
իրականացնել որևէ այլ ձեռնարկատիրական գործունեություն: Ֆոնդային բորսայի
միջոցների օգտագործմամբ արժեթղթերի և ֆոնդային այլ ապրանքների առևտրին
ուղղակիորեն մասնակցելու իրավունք ունեն նրա անդամները: Այլ անձինք կարող
են մասնակցել ֆոնդային բորսայում իրականացվող գործարքներին միայն նրա
անդամների միջոցով: Հանդիսանալով արժեթղթերի շուկայի կազմակերպիչ՝

26
ֆոնդային բորսան սկզբնապես զբաղվում էր բացառապես արդյունավետ
առևտրի իրականացման համար անհրաժեշտ պայմանների ստեղծմամբ, սակայն
շուկայի զարգացմանը զուգընթաց նրա խնդիրը ոչ այնքան առևտրի
կազմակերպումն է, որքան նրա սպասարկումը: Ի սկզբանե ֆոնդային բորսան
ստեղծվել էր, որ խրախուսի և աջակցի արժեթղթերով կատարվող առևտուրը, և
որը կապահովեր նրա մասնակիցների շահերի պաշտպանումը: Այդ պատճառով
բորսան դիտվում էր որպես առևտրի իրականացման համար պատշաճ ձևով
կազմակերպված մի վայր:
üáݹ³ÛÇÝ μáñë³Ý »ñÏñáñ¹³ÛÇÝ ßáõϳÛÇ Ï³½Ù³Ï»ñåã³Çñ³í³Ï³Ý Ó¨»ñÇó Ù»ÏÝ ¿:
²ÛÝ Çñ»ÝÇó Ý»ñϳ۳óÝáõÙ ¿ ýÇݳÝë³Ï³Ý ÙÇçÝáñ¹³Ï³Ý ϳéáõÛó, áñï»Õ ï»ÕÇ
¿ áõÝ»ÝáõÙ μáñë³Û³Ï³Ý ³ñÅ»ùÝ»ñÇ ³é¨ïñ³ÛÇÝ ·áñͳñùÝ»ñ í³×³éáÕÝ»ñÇ áõ
·Ýáñ¹Ý»ñÇ ÙÇ稪 μáñë³Û³Ï³Ý ÙÇçÝáñ¹Ý»ñÇ ÙÇçáóáí, å³ßïáݳå»ë ³Ùñ³·ñí³Í
ϳÝáÝÝ»ñáí: ²Û¹ ϳÝáÝÝ»ñÁ ë³ÑÙ³ÝíáõÙ »Ý ûñ»Ýë¹ñáõÃÛ³Ùμ, áñáÝù Çñ»Ýó
³ñï³óáÉáõÙÝ »Ý ·ïÝáõÙ μáñë³Ý»ñÇ Ï³Ýáݳ¹ñáõÃÛ³Ý Ù»ç:üáݹ³ÛÇÝ μáñë³Ý
Ý»ñϳ۳óÝáõÙ ¨ ÙÇÙÛ³Ýó ¿ Ï³åáõÙ ·Ýáñ¹Ý»ñÇÝ ¨ í³×³éáÕÝ»ñÇÝ, ïñ³Ù³¹ñáõÙ »Ý
ï³ñ³Íù, Ù³ïáõóáõÙ ËáñÑñ¹³ïí³Ï³Ý, ³ñμÇïñ³Å³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ,
ϳ½Ù³Ï»ñåáõÙ ï»ËÝÇÏ³Ï³Ý ëå³ë³ñÏáõÙ: гٳß˳ñѳÛÇÝ åñ³ÏïÇϳÛáõÙ ·áÛáõÃÛáõÝ
áõÝÇýáݹ³ÛÇÝμáñë³ÛÇ »ñ»ù ïÇåªÇñ³í³Ññ³å³ñ³Ï³ÛÇÝ,
Ù³ëݳíáñ,˳éÁ:Æñ³í³Ññ³å³ñ³Ï³ÛÇÝ ýáݹ³ÛÇÝ μáñë³Ý»ñÁ Ùßï³å»ë·ïÝíáõÙ »Ý
å»ïáõÃÛ³Ý ÑëÏáÕáõÃÛ³Ý ï³Ï: ä»ïáõÃÛáõÝÁ Ù³ëݳÏóáõÙ¿ μáñë³Û³Ï³Ý ³é¨ïñÇ Ï³ÝáÝÝ»ñÇ
ϳ½ÙÙ³ÝÁ ¨ í»ñ³ÑëÏáõÙ, áñå»ë½Ç å³Ñå³Ýí»Ý ¹ñ³Ýù, ³å³ÑáíáõÙ ¿ ³ÝÑñ³Å»ßï ϳñ·áõ ϳÝáÝ
μáñë³Û³Ï³Ý ³é¨ïñÇ ÁÝóóùáõÙ, Ý߳ݳÏáõÙ ¿ μáñë³Û³Ï³Ý Ù³ÏÉ»ñÝ»ñ ¨ ³ÛÉÝ: ²Ûë ïÇåÇ
üáݹ³ÛÇÝ μáñë³Ý»ñÁ ï³ñ³Íí³Í »Ý ¶»ñÙ³ÝdzÛáõÙ ¨ üñ³ÝëdzÛáõÙ:üáݹ³ÛÇÝ μáñë³Ý,
áñå»ë Ù³ëݳíáñ ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝ, ëï»ÕÍí³Í ¿μ³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ï»ëùáí:
ÜÙ³Ý μáñë³Ý»ñÁÇÝùÝáõñáõÛÝ »Ý Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ μáñë³Û³Ï³Ý ³é¨ïáõñÁ: ´áñë³ÛáõÙμáÉáñ
·áñͳñùÝ»ñÁ ϳï³ñíáõÙ »Ýª »ÉÝ»Éáí »ñÏñáõÙ ·áñÍáÕûñ»Ýë¹ñáõÃÛáõÝÇó, áñÇ Ë³ËïáõÙÁ
»Ýó¹ñáõÙ ¿ áñáß³ÏÇ Çñ³í³Ï³Ý å³ï³ë˳ݳïíáõÃÛáõÝ: ä»ïáõÃÛáõÝÁ ãÇ ïñ³Ù³¹ñáõÙ
áñ¨¿»ñ³ßËÇù μáñë³Û³Ï³Ý ³é¨ïñÇ Ï³ÛáõÝáõÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³Ý ¨ ·áñͳñùÝ»ñÇ éÇëÏÇ
Ýí³½»óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: ²Ûë ïÇåÇ μáñë³Ý»ñÁ ѳïϳÝß³Ï³Ý »Ý ²ØÜ-ÇÝ áõ ²Ý·ÉdzÛÇÝ:ºÃ»
ýáݹ³ÛÇÝ μáñë³Ý»ñÁ ëï»ÕÍíáõÙ »Ý μ³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ï»ëùáí, ¨
ϳåÇï³ÉÇ 50%-Çó áã å³Ï³ëÁ å³ïϳÝáõÙ ¿ å»ïáõÃÛ³ÝÁ, ³å³ ¹ñ³Ýù ¹ÇïíáõÙ »Ý ˳éÁ
ïÇåÇϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñ: ²ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí, μáñë³Û³Ï³Ý ÏáÙÇë³ñÁÑëÏáõÙ ¿
μáñë³Û³Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ·áñÍÁÝóóÝ áõ å³ßïáݳå»ë ë³ÑÙ³ÝáõÙ μáñë³Û³Ï³Ý ÏáõñëÁ:
ÜÙ³Ý μáñë³Ý»ñ »Ý ·áñÍáõÙ²íëïñdzÛáõÙ, Þí»Ûó³ñdzÛáõÙ ¨ Þí»¹Ç³ÛáõÙ:

27
 ´áñë³Ý Çñ»ÝÇó Ý»ñϳ۳óÝáõÙ ¿ ݳ¨ μ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ ßáõÏ³Û³Ï³Ý ³ñÅ»ùÇ
å³Ñå³ÝÙ³Ý áõ ³ç³ÏóÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·:
üáݹ³ÛÇÝ μáñë³Ý»ñÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ï³ñ¨áñ³·áõÛÝ μݳ·³í³éÝ»ñÇó Ù»ÏÝ ¿É ÃáÕ³ñÏÙ³Ý
³½¹³·ñ»ñÇ ·áñÍÁÝóóÇ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÙÝ ¿:
üáݹ³ÛÇÝ μáñë³Ý Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñÇ ß³Ñ»ñÇ å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý Ýå³ï³Ïáí ϳñáÕ
¿ ųٳݳϳíáñ³å»ë ϳ٠ÁݹÙÇßï μ³ÅÝ»ïÇñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ³ñÅ»ÃáõÕÃÁ ѳݻÉ
·ñ³Ýó³Ù³ïÛ³ÝÇó: ê³í»ñ³μ»ñáõÙ ¿ ³ÛÝ ýÇñٳݻñÇÝ, áñáÝù áõÝ»Ý ³Ýμ³ñ»Ýå³ëï ýÇݳÝë³Ï³Ý
íÇ׳Ï, ù³ÝÇ áñ ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ëݳÝϳóáõÙÁ ѳñí³Í ¿Ý³¨ ³ÛÝ μáñë³ÛÇÝ, áñï»Õ ϳï³ñí»É ¿
μ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ óáõó³ÏáõÙÁ:
üáݹ³ÛÇÝ μáñë³ Ùáõïù³·ñíáÕ μáÉáñ ³ñÅ»ÃÕûñÁ μáñë³Û³Ï³Ý ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
ûμÛ»Ïï »Ý:´áñë³Û³Ï³Ý ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ³ñÅ»ÃÕûñÇ Ñ»ï ϳåí³Í ·áñͳñùÝ»ñÝ
»Ý, áñáÝù ÏÝùíáõÙ »Ý μáñë³ÛÇ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇ Ï³Ù Ýñ³ Ùßï³Ï³Ý ³Ûó»ÉáõÝ»ñÇ ÙÇ稪
Ó¨³Ï»ñåí»Éáí ¨ ·ñ³Ýóí»Éáí μáñë³ÛÇ ·ñ³Ýó³Ù³ïÛ³ÝáõÙ:²ñÅ»ÃÕûñÇ
·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹³ë³Ï³ñ·Ù³Ý ϳñ¨áñ ã³÷³ÝÇß »Ý ͳé³ÛáõÙ ·áñͳñùÝ»ñÇ ÏÝùÙ³Ý
ųÙÏ»ïÝ»ñÁ: ²Ûë ϳå³ÏóáõÃÛ³Ùμ ï³ñμ»ñíáõÙ »Ý ¹ñ³Ù³ñÏÕ³ÛÇÝ ¨ ųÙÏ»ï³ÛÇÝ
·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñ: ¸ñ³Ù³ñÏÕ³ÛÇÝ »Ý ÏáãíáõÙ ³ÛÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ,
áñáÝó í»ñ³μ»ñÛ³É ·áñͳñùÝ»ñÁ Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ »Ý ³ÝÙÇç³å»ë ϳ٠¿É Ùáï³Ï³
μáñë³Û³Ï³Ý ûñ³óáõó³ÛÇÝ ûñ»ñÇÝ (·áñͳñùÇ ÏÝùáõÙÇó Ñ»ïá ÙÇÝ㨠7ûñ): ijÙÏ»ï³ÛÇÝ
»Ý ÏáãíáõÙ ³ÛÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, »ñμ ³ñÅ»ÃÕûñÇ Ñ»ï ϳåí³Í ·áñͳñùÝ»ñÁ
ϳï³ñíáõÙ »Ý å³Ûٳݳ·ñáí å³Ûٳݳíáñí³Í ųÙÏ»ïáõÙ:
üáݹ³ÛÇÝ μáñë³ÛáõÙ ³é¨ïáõñÁ ϳï³ñíáõÙ ¿ Ýëï³ßñç³ÝÝ»ñáí: ê³ Ý߳ݳÏáõÙ ¿, áñ
μáñë³Û³Ï³Ý ¹³ÑÉÇ×áõÙ í³×³éíáõÙ »Ýáã μáÉáñ ³ñÅ»ÃÕûñÁ ÙdzųٳݳÏ: ¶áÛáõÃÛáõÝ
áõÝÇ Ï³ñ·, áñÇѳٳӳÛÝ ³ÝóϳóíáõÙ »Ý ѳïáõÏ Ýëï³ßñç³ÝÝ»ñª μ³ÅÝ»ïáÙë»ñÇ,
å³ñï³ïáÙë»ñÇ ¨ ³ÛÉ ï»ë³ÏÇ ³ñÅ»ÃÕûñÇ Ñ³Ù³ñ:
´áñë³ÛáõÙÏÝùí³ÍµáÉáñ·áñͳñùÝ»ñÁ·ñ³ÝóٳݻݻÝóϳ Ñ»Ýó¹ñ³Ýóϳï³ñÙ³ÝûñÁ (24 ųÙÇóáã
áõß):¸ñ³Ñ³Ù³ñ ÑÇÙù¿
ͳé³ÛáõÙµñáù»ñ³ÛÇÝ·ñáõÃÛáõÝÁ,áñÁϳ½Ùí³Í¿ª»ÉÝ»ÉáíÏáÕÙ»ñÇóÙ»ÏÇÑñ³Ù³ÝÇó
(ûýý»ñï)¨ÙÛáõëÏáÕÙÇѳٳӳÛÝáõÃÛáõÝÇó (³Ïó»åï):
üáݹ³ÛÇݵáñë³ÛÇÏ»ÝïñáÝÁ³é¨ïñÇëñ³ÑÝ¿,áñï»Õ³é¨ïáõñÁ
ϳï³ñíáõÙ¿³×áõñ¹ÇëϽµáõÝùáí:üáݹ³ÛÇÝ μáñë³ÛÇ ³é¨ïñÇ áÕç ·áñÍÁÝóóÁ ³ÛÝå»ë
¿ ϳ½Ù³Ï»ñåí³Í, áñå»ë½Ç μñáù»ñÝ»ñÁ É³í³·áõÛÝë ϳñáÕ³Ý³Ý Ï³ï³ñ»É ëï³óí³Í
å³ïí»ñÝ»ñÁ:¶áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý å³ïí»ñÝ»ñÇ ÙÇ ù³ÝÇ Ó¨»ñ, áñáÝó ÑÇÙ³Ýíñ³
·ÝíáõÙ ¨ í³×³éíáõÙ »Ý ³ñÅ»ÃÕûñÁ.
- §ßáõÏ³Û³Ï³Ý å³ïí»ñ¦, »ñμ ѳٳӳÛÝ ³Û¹ å³ïí»ñǪ·ÝíáõÙ áõ í³×³éíáõÙ »Ý áñáß³ÏÇ
ù³Ý³ÏÇ áõ ï»ë³ÏÇ ³ñÅ»ÃÕûñ ßáõϳÛÇ ³é³í»É ѳñÙ³ñ ·Ý»ñáí,
28
 - ÉÇÙÇï³íáñí³Í å³ïí»ñ, »ñμ ѳ׳Ëáñ¹Á ÝßáõÙ ¿ ÏáÝÏñ»ï·ÇÝ, áñÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ å»ïù ¿ ï»ÕÇ
áõݻݳ ·áñͳñùÁ,
- ûñí³ å³ïí»ñ, áñÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ å³ïí»ñÁ å»ïù ¿ ϳï³ñíÇûñí³ ÁÝóóùáõÙ,
- µ³ó å³ïí»ñ, »ñμ å³ïí»ñÁ áõÅÇ Ù»ç ¿ ÙÝáõÙª ù³ÝÇ ¹»é·áñͳñùÁ ãÇ Ï³ï³ñí»É:
Þ³ï μñáù»ñÝ»ñ å³ïí»ñÝ»ñÇÏáõï³ÏáõÙÇó Ëáõë³÷»Éáõ ѳٳñ ·áñͳñùÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý
ųÙÏ»ïÝ»ñÁ ë³Ñٳݳ÷³ÏáõÙ »Ý 30-90 ûñáí,áñÇó Ñ»ïá å³ïí»ñÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý í³×³é»É:
- ä³ïí»ñ §³ÙμáÕçÁ ϳ٪ áãÇÝã¦: ê³ Ý߳ݳÏáõÙ ¿, áñ μñáù»ñÁ å»ïù ¿ ·ÝÇ Ï³Ù í³×³éÇ
å³ïíÇñí³Í ³ÙμáÕç ³ñÅ»ÃÕûñÁ:
- ä³ïí»ñ §ÁݹáõÝáõÙ »Ý ó³Ýϳó³Í ï»ëùáí¦. ³Ûë ¹»åùáõÙѳ׳Ëáñ¹Á ѳÝÓݳñ³ñáõÙ ¿
μñáù»ñÇÝ ·Ý»Éáõ ϳ٠í³×³é»Éáõ ó³Ýϳó³Í ù³Ý³ÏáõÃÛ³Ý ³ñÅ»ÃÕûñ (ÙÇÝ㨠å³ïí»ñÇ
³é³í»É³·áõÛÝ ë³ÑÙ³ÝÁ):
- ä³ïí»ñ §Ï³ï³ñ»É ϳ٠¹³¹³ñ»óݻɦ. ë³ Ý߳ݳÏáõÙ ¿,áñ »ñμ å³ïí»ñÇ ÙÇ Ù³ëÁ ϳï³ñí»É ¿,
³å³ Ùݳó³Í
Ù³ëÇ Ï³ï³ñáõÙÁ ¹³¹³ñ»óíáõÙ ¿:
- ä³ïí»ñ §í»ñ³ÙdzóáõÙáí¦, áñÁ »Ýó¹ñáõÙ ¿, áñ Ù»Ï ï»ë³ÏÇ ³ñÅ»ÃÕÃÇ í³×³éùÇó
ëï³óí³Í ѳëáõÛÃÁ ϳñ»ÉÇ ¿û·ï³·áñÍ»É ÙÛáõëÝ»ñÇ ·ÝÙ³Ý Ñ³Ù³ñ:
- ÎáÝïÇ·»Ýï³ÛÇÝ å³ïí»ñ, áñÁ ݳ˳ï»ëáõÙ ¿ ÙdzųٳݳÏÛ³ Ù»Ï ³ñÅ»ÃÕûñÇ ·ÝáõÙ ¨
Ù»Ï ³ÛÉ ³ñÅ»ÃÕûñÇ í³×³éù:
- §ì»ñç¦ å³ïí»ñ. ³Ûë ¹»åùáõÙ å³ïí»ñÁ å»ïù ¿ ϳï³ñíÇ áñå»ë §ßáõϳ۳ϳݦ, »Ã» ³ñÅ»ÃÕÃÇ
ÏáõñëÁ ÇçÝáõÙ
¿ ϳ٠μ³ñÓñ³ÝáõÙ ÏáÝÏñ»ï Ýßí³Í ·ÝÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏÇó:
´áÉáñ ëï³óí³Í å³ïí»ñÝ»ñÁ μñáù»ñÁ å»ïù ¿ ¹³ë³Ï³ñ·Ç ¨í»ñÉáõÍÇ: ºñμ»ÙÝ, áñå»ë½Ç
Çñ³Ï³Ý³óÝ»Ý Ï³ñ׳ųÙÏ»ï ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, μñáù»ñ³ÛÇÝ ýÇñٳݻñÁ ϳñáÕ »Ý Ó»éù
μ»ñ»É³ñÅ»ÃÕûñ áõñÇß ýÇñٳݻñÇó: ´áÉáñ ϳñ׳ųÙÏ»ï ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ³ãùÇ »Ý
ÁÝÏÝáõÙ éÇëÏÇ μ³ñÓñ ٳϳñ¹³Ïáí:üáݹ³ÛÇÝ μáñë³Ý»ñáõÙ Ñ³×³Ë ëï»ÕÍíáõÙ ¿ ³ÛÝåÇëÇ
Çñ³íÇ׳Ï, »ñμ μñáù»ñÝ»ñÇ Ùáï Ïáõï³ÏíáõÙ »Ý Ù»Í ù³Ý³ÏÇ å³ïí»ñÝ»ñ, ¨ Ýñ³Ýù
Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ã»Ý áõÝ»ÝáõÙ ¹ñ³Ýù ÉÇáíÇÝ μ³í³ñ³ñ»Éáõ: ÜÙ³Ý ¹»åù»ñáõÙ μñáù»ñÁ
å³ñï³íáñ ¿ ÏáÕÙÝáñáßí»É¹»åÇ ³ÛÝ μáÉáñ Ëáßáñ μáñë³Ý»ñÁ, áñï»Õ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý
Çñ»Ýó§³é³çݳѻñÃáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ϳÝáÝÝ»ñÁ¦: êñ³ ϳñ¨áñáõÃÛáõÝÁå³Ûٳݳíáñí³Í
¿ Ýñ³Ýáí, áñ μñáù»ñÁ å»ïù ¿ áã ÙdzÛÝ ÝϳïÇáõݻݳ Çñ ѳ׳Ëáñ¹Ý»ñÇ å³Ñ³ÝçÝ»ñÁ, ³Ûɨ
·áñÍÇ μáñë³Û³Ï³Ýûñ»ÝùÝ»ñÇÝ Ñ³Ù³å³ï³ë˳Ý:
üáݹ³ÛÇÝ μáñë³ÛáõÙ Ù»Í Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñ áõÝ»Ý Ëáßáñ μ³ÝÏ»ñÁª
ÙáõñѳÏÝ»ñÇ ßñç³Ý³éáõÃÛáõÝÁ ϳ½Ù³Ï»ñå»Éáõ ѳٳñ:
üáݹ³ÛÇÝ μáñë³Ý»ñÇ Ñ³Ù³ñ Ñ»é³Ýϳñ³ÛÇÝ ¿ ݳ¨ ѳٳ·áñͳÏóáõÃÛáõÝÁ Ëáßáñ
ÇÝëïÇïáõóÇáÝ³É Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñÇ Ñ»ï, ѳïϳå»ëª Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ÑÇÙݳ¹ñ³ÙÝ»ñÇ:
29
²Ûëï»Õ ß³ÑáõÙ »Ý »ñÏáõëï»ùª ýáݹ³ÛÇÝ μáñë³Ý ëï³ÝáõÙ ¿ Ýáñ ѳ׳Ëáñ¹Ý»ñ, áñáÝù
ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï Ñ³Ý¹»ë Ï·³Ý áñå»ë ¿ÙÇï»ÝïÝ»ñ ¨ Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñ, ÇëÏÇÝëïÇïáõóÇáݳÉ
Ý»ñ¹ñáÕÝ»ñÁª ³ñųݳѳí³ï ûå»ñ³ïÇíï»Õ»Ï³ïíáõÃÛáõÝ ³ñÅ»ÃÕûñÇ ßáõϳÛÇ Çñ³¹ñáõÃÛ³Ý
í»ñ³μ»ñÛ³É:
üáݹ³ÛÇÝ μáñë³Ý áã ÙdzÛÝ ³é¨ïñÇ, ³Ûɨ ³ñÅ»ÃÕûñÇ ßáõϳÛÇ Ñ»ï³½áï³Ï³Ý ¨
ï»Õ»Ï³ïí³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝ ¿:
üáݹ³ÛÇÝ μáñë³ÛÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ï³ñ·³íáñÙ³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñÝ »Ý`³é³ç³ñÏÇ áõ
å³Ñ³Ýç³ñÏÇ Ï»ÝïñáݳóÙ³Ý ³å³ÑáíáõÙ ¨ μáñë³Û³Ï³Ý ³½³ï ·Ý³·áÛ³óÙ³Ý μ³ó ·áñÍÁÝóó,
µáñë³Û³Ï³Ý ßáõϳÛáõ٠ϳñ· áõ ϳÝáÝÇ ¨ ûñÇݳϳÝáõÃÛ³Ý å³Ñå³ÝáõÙ ¨ ßáõϳÛÇ μáÉáñ
Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ μݳϳÝáÝ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇ ëï»ÕÍáõÙ, µáñë³ÛÇ
åñáý»ëÇáÝ³É Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÇ ³Ýμ³ñ»ËÕ×áõÃÛ³Ý, ˳ñ¹³ËáõÃÛ³Ý ¨ Ó»éݳÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
·áñͳ¹ñÙ³Ý Ñݳñ³íáñáõÃÛ³Ý μ³ó³éáõÙ, Ýáñ μáñë³ÛÇÝ Ï³éáõÛóÝ»ñÇ ëï»ÕÍáõÙ ¨ ¹ñ³Ýó
³ç³ÏóáõÙ, Ó»éݳñϳïÇñ³Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝ Í³í³É»Éáõ ѳٳñ å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇ
³å³ÑáíáõÙԲորսայի առաջին խնդիրը շուկայի համար տեղ տրամադրելն է, այսինքն՝
մի վայր կենտրոնացնելը, որտեղ կարող է իրականացվել ինչպես արժեթղթերի
վաճառքը առաջին սեփականատերերին, այնպես էլ դրանց երկրորդային
վերավաճառքը: Բորսայի, որպես արժեթղթերի կազմակերպված մեծածախ
շուկայի գոյության սկզբունքային դրույթներից է առևտրի բոլոր մասնակիցներին
ներկայացվող պարտադիր պահանջների պահպանումը, այսինքն՝ գործել
ընդունված կանոնների համաձայն: Եվ չնայած այն բանին, որ ներկայումս բաց
բորսայական առևտուրը, որը պահանջում է մասնակիցների ֆիզիկական
ներկայությունը, փոխարինվում է համակարգչայինով /էլեկտրոնային/,
հնարավորություն տալով առևտրին մասնակցել սեփական աշխատատեղից,
պարտադիր է մնում առևտրի կարգավորման սահմանված կանոնների և
համակարգերի պահպանումը, ինչպես նաև առևտրի բոլոր մասնակիցների
կողմից այդ կանոնների պահպանման պատրաստակամությունը: Բորսան իր
տրամադրության տակ նաև պետք է ունենա բարձր որակավորմամբ անձնակազմ:
Ֆոնդային բորսայի երկրորդ խնդիրը բորսայական հավասարակշռված գնի
բացահայտումն է – այս խնդրի իրականացումը հնարավոր է շնորհիվ այն բանի,
որ բորսան հավաքագրում է մեծ թվով ինչպես վաճառողներ, այնպես էլ գնորդներ՝
նրանց տրամադրելով մի վայր /շուկայական/, որտեղ նրանք կարող են հանդիպել
ոչ միայն առևտրի պայմանները քննարկելու և համաձայնեցնելու, այլ նաև
կոնկրետ արժեթղթերի գնի հայտնաբերման համար: Նշված խնդրի
իրականացման համար բորսան ապահովում է ազատ /բաց/ տեղեկատվությունը,
որը բնութագրում է ինչպես թողարկողին, այնպես էլ նրա արժեթղթերը, գնի

30
սահմանման պայմանների միատիպությունը, գների գնանշումների և
գործարքների մասին տեղեկատվության տարածման համար զանգվածային
լրատվամիջոցների օգտագործումը:
Բորսայի երրորդ խնդիրը ժամանակավորապես ազատ դրամական միջոցների
կուտակմանը և սեփականության իրավունքի փոխանցմանը նպաստելն է –
ներգրավելով արժեթղթերի գնորդներին, բորսան թողարկողներին
հնարավորություն է տալիս իրենց ֆինանսական պարտավորությունների դիմաց
ստանալ ներդրումների համար իրենց անհրաժեշտ միջոցները, այսինքն՝ մի
կողմից նպաստում է նոր միջոցների հավաքագրմանը, իսկ մյուս կողմից՝
մեծացնում է սեփականատերերի շրջանակը: Բորսան հնարավորություն է
ստեղծում ձեռք բերված արժեթղթերի վերավաճառքի համար, այսինքն՝
ապահովում է սեփականության իրավունքի փոխանցումը՝ մշտապես բորսայում
ներգրավելով նոր ներդրողներ, որոնք ունեն ժամանակավորապես ազատ
դրամական միջոցներ:
Ֆոնդային բորսայի չորրորդ խնդիրը թափանցելի, հրապարակային և մատչելի
բորսայական առևտրի ապահովումն է – բորսան չի երաշխավորում, որ
արժեթղթերում ներդրված միջոցներն անպայման եկամուտ բերեն: Բորսան
պարտավոր է յուրաքանչյուրին հայտնել գործարքների կնքման տեղը և ժամկետը,
գործարքի առարկա հանդիսացող արժեթղթերի անվանումները, արժեթղթերի
պետական գրանցման համարները, վաճառված /գնված/ արժեթղթերի քանակի և
մեկ արժեթղթի գնի մասին: Բորսան պետք է բորսայական առևտրի բոլոր
մասնակիցների համար ժամանակի միևնույն պահին ապահովի
տեղեկատվության մատչելիությունը: Բորսան պատասխանատու է բորսայական
տեղեկատվության կենտրոնացված տարածման համար:
Բորսայի հինգերորդ խնդիրը արբիտրաժի ապահովումն է – որպես արբիտրաժ
պետք է հասկանալ վեճերի լուծման մեխանիզմը: Նա պետք է որոշի անձանց այն
շրջանակը, որոնք կարող են կատարել իրենց առջև դրված խնդիրը, ինչպես նաև
տուժող կողմի համար հնարավոր փոխհատուցումները: Բազմաթիվ բորսաներ այդ
խնդրի լուծման համար ստեղծում են հատուկ արբիտրաժային հանձնաժողովներ,
որոնց կազմում ներառում են անկախ անձանց, որոնք ունեն ինչպես բորսայական
առևտրի վարման, այնպես էլ վեճերի լուծման փորձ, կարողանում են ընդունել
հավասարակշռված որոշումներ:
Բորսայի վեցերորդ խնդիրը բորսայի հարթակում կնքված գործարքների
կատարման երաշխիքների ապահովումն է – իրականացվում է շնորհիվ այն բանի,
որ բորսան երաշխավորում է իր մոտ գնանշվող արժեթղթերի հուսալիությունը,

31
մյուս կողմից էլ, բորսայում թույլատրվում է այն արժեթղթերի շրջանառությունը,
որոնք անցել են լիստինգ: Բորսայում հնարավոր է հաստատել նաև արժեթղթի
առքի կամ վաճառքի պայմանները: Բորսան իր վրա պարտավորություն է
վերցնում հաշվարկների իրականացման ժամանակ հանդես գալու որպես
միջնորդ: Բորսան բոլոր գնորդներին և վաճառողներին երաշխիքներ է տալիս, որ
նրանք ամբողջովին կստանան իրենց գործարքների արդյունքները: Գործարքների
կատարման երաշխիքն ապահովվում է բորսան սպասարկող համակարգի
վերահսկմամբ:
Բորսայի յոթերորդ խնդիրը էթիկայի կանոնների /ստանդարտների/,
բորսայական առևտրի մասնակիցների վարքի կոդեքսի մշակումն է – դրա
իրականացման համար բորսայում ընդունվում են հատուկ համաձայնագրեր,
որոնք թույլ են տալիս առանձնահատուկ բառերի օգտագործումը և վերապահում
են դրանց բացատրությունների խիստ պահպանումը, սահմանում են առևտրի
վայրը, եղանակները, ժամանակահատվածը, որի ընթացքում կարող են
իրականացվել գործարքները, առևտրի մասնակիցների նկատմամբ ներկայացնում
են որակավորման որոշակի պահանջներ: Բորսան պետք է վերահսկի իր կողմից
մշակված ստանդարտները և վարքի կոդեքսը, դրանց չպահպանելու դեպքում
կիրառելով պատժամիջոցներ ընդհուպ գործունեության դադարեցումը կամ
լիցենզիայից զրկումը: Ընդունված է բորսային համար մշակել գործնական
կանոնների հատուկ ցուցակ, որտեղ շարադրվում են հաճախորդների հետ շփման
հիմունքները:
Ֆոնդային բորսայի հիմնական գործառույթներն են՝անընդհատ գործող շուկայի
ստեղծումն ու պահպանումը, գների որոշումը՝ ամենօրյա գնանշումների
իրականացման միջոցով, ֆինանսական գործիքների, դրանց գների և
շրջանառության պայմանների մասին տեղեկատվության տարածումը,
ֆինանսական միջնորդների արհեստավարժության պահպանումը դրանց
նկատմամբ պահանջների կիրառման միջոցով, լավագույն թողարկողների
լավագույն արժեթղթերի ընտրությունը՝ ցուցակման և ապացուցակման
իրականացման միջոցով, տարբեր կանոնների և կանոնակարգերի մշակումը,
տնտեսության, դրա տարբեր հատվածների վիճակի որոշումը՝ բորսայական
ինդեքսների և այլ ցուցանիշների հաշվարկման միջոցով:
Բորսայական առևտրի մասնակիցներն ենբորսայի անդամները և բորսայական
սակարկություններին մասնակցելու իրավունքնունեցող անձինք: Բորսային
սրահում գտնվողներին կարելի է բաժանել հետևյալ խմբերի՝ գործարք կնքողներ,
բորսայական գործարքների կնքումը կազմակերպողներ, բարսայական

32
սակարկությունների իրականացման ընթացքը վերահսկողներ,
սակարկությունների իրականացմանը հետևողներ: Բորսայում գործարքները
կնքում են միայն մասնագիտացված մասնակիցները: Բորսայական
գործարքներում միջնորդներին անվանում են տարբեր կերպ՝ բորսային
մակլերներ, կոմիսիոներներ, բրոքերներ, մարքեթմեյքերներ/պարտավորվում են
գնանշել որոշակի արժեթղթեր աշխատանքային օրվա ընթացքում/, դիլերներ:
Ֆոնդային բորսայի անդամ կարող է լինել արժեթղթերի շուկայի ցանկացած
մասնագիտացված մասնակից: Սակարկողները բաժանվում են մի քանի
կատեգորիաների՝ կոմիսիոն բրոքերներ /աշխատում են միայն հաճախորդի
հանձնարարությամբ/, մասնագետ-դիլերներ /գործում են իրենց հաշվին իրենց
անունից/, ՛՛երկու դոլարանոց բրոքերներ՛՛ /կատարում են կոմիսիոն բրոքերների
հանձնարարականները/, գրանցված թրեյդերներ /դիլերներ են, բայց
պատասխանատվություն չեն կրում որոշակի բաժնետոմսերի համար/:
Համաձայն ՀՀ օրենսդրության՝ բորսայի անդամն այն անձն է, որին բորսայի
օպերատորի կողմից տրամադրվել է բորսայական առևտրին թույատրված բոլոր
կամ որոշ արժեթղթերով գործարքներ կնքելու իրավունք:Բորսայի անդամ կարող
են դառնալ միայն ներդումային ծառայություններ մատուցող այն անձինք, որոնք
բավարարում են բորսայի կանոններով սահմանված պահանջները:
ՀՖԲ-ն Հայաստանի միակ ֆոնդային բորսան է: Սկզբնապես բորսայի
առևտրային համակարգը նախատեսված էր միայն կորպորատիվ արժեթղթերով
առևտրի իրականացման համար, սակայն այս արժեթղթերով առևտուրը սկսվեց
իրականացվել միայն 2005թ. վերջից: Այդ ժամանակահատվածում ՀՖԲ-ում
ներդրվեց նաև արտարժույթով առևտրի համակարգ: 2007թ. ՀՖԲ
վերակազմավորվեց բաց բաժնետիրական ընկերության, որի բաժնեմասերը
պատկանում էին իր անդամներին՝ բրոքերային ընկերությոններին, որոնք
անհատույց օտարեցին ՀՀ Կառավարությանը: 2008թ.այն անհատույց օտարվեց
OMX–ին, որի բաժնետոմսերը գնեց NASDAQ ընկերությունը: 2008թ. ՀՖԲ-ում նաև
ներդրվեց պետական պարտատոմսերի առևտուր:

Արտաբորսայական ֆոնդային շուկայի կազմակերպումը

Արժեթղթերով կատարվող առևտուրը կարող է կազմկերպվել տարբեր ձևերով,

իսկ առքուվաճառքի գործարքներ կնքելու համար վաճառողի և գնորդի
հանդիպումները կարող են կատարվել առևտրային տարաբնույթ հարթակներում:
Ֆոնդային շուկան կազմակերպվել է՝ անցնելով երկար ճանապարհ արժեթղթերի

33
՛՛փողոցային՛՛ անկազմակերպ շուկայից մինչև ֆոնդային բորսա և արժեթղթերով
կատարվող առևտրի ժամանակակից էլեկտրոնային համակարգերը:
Ֆոնդային բորսան արժեթղթերով կատարվող առևտրի առավել զարգացած
ձևերից մեկն է: Բորսայական շուկան իրենից ներկայացնում է ինստիտուցիոնալ
կազմակերպված հատուկ շուկա, որտեղ շրջանառության մեջ են գտնվում առավել
բարձր որակ ունեցող արժեթղթերը և որտեղ գործարքները կատարում են
արժեթղթրի շուկայի մասնագիտացված մասնակիցները: Բորսայական շուկայի
տարբերիչ հատկանիշներն են՝ առևտրի իրականացման որոշակի ժամը և վայրը,
մասնակիցների որոշակի շրջանակը, առևտրի որոշակի կանոնները:
Արժեթղթերի արտաբորսայական և ՛՛փողոցային՛՛ շուկաները միևնույն
հասկացությունները չեն, քանզի արտաբորսայական շուկան լինում է
կազմակերպված և ոչ կազմակերպված: ՛՛Փողոցային՛՛ շուկան կարող է
բնութագրվել որպես արտաբորսայական ոչ կազմակերպված շուկա:
Կապի բարձր արդյունավետությամբ միջոցների առկայության դեպքում բորսայի
գոյությունն այնքան էլ անհրաժեշտ չէ, և բորսան, որպես ֆինանսական
ակտիվների առևտրի իրականացման վայր, հետզհետե կորցնում է իր դիրքերը:
Նրա հիմնական մրցակիցներն են հանդիսանում առևտրային և ներդրումային
բանկերը, որոնք վերածվում են հաշվարկային և ֆոնդային արժեքների առևտրի
կենտրոնների, ինչպես նաև համակարգչային տեխնիակայի և կապի միջոցների
օգտագործմամբ արտաբորսայական շրջանառությունը կազմակերպող նոր
ձևերը:
Արտաբորսայական շուկան առավելապես զարգացում է ապրել ԱՄՆ-ում, որտեղ
պետական արժեթղթերով կատարվող առևտրային գործարքների գերազանցող
մեծամասնությունն իրականացվում է առանց բորսայական միջնորդների՝
համակարգիչների միջոցով կամ հեռախոսների և հեռատիպի օգնությամբ: ԱՄՆ-
ում բորսայական շուկայի այլընտրանքային տարբերակ է Դիլերների ազգային
ասոցիացիայի արժեթղթերի ավտոմատացված գնանշման համակարգը՝ NASDAQ,
որը ստեղծվել էր որպես գրանցված, սակայն բորսայում չգնանշվող արժեթղթերի
միջդիլերային շուկա: Արտաբորսայական շուկաներն արժեթղթերի որակի
նկատմամբ ունեն ավելի ցածր պահանջներ, ներառում են փոքր և միջին
ընկերությունների բաժնետոմսեր, բայց դրա հետ միասին պահպանում են
առևտրի, գնանշման կանոնավոր կատարումը, կանոնների միասնականությունը
և այլն: Արտաբորսայական շրջանառության արդյունքում են ծնվում
ժամանակակից հաղորդակցության միջոցների և համակարգչային
տեխնոլոգիաների վրա հիմնված արժեթղթերի առևտրի համակարգերը: Այդ

34
համակարգերը նմանվում են ըստ տարածքների տեղաբաշխված էլեկտրոնային
բորսայի: Նրանք ունեն առևտրի կազմակերպման իրենց կանոնները, շուկայում
արժեթղթերի մուտքի թույլտվությունը, մասնակիցների ընտրումը և այլն:
Արտաբորսայական առևտրի կազմակերպված համակարգչային շուկաներից են՝
Դիլերների ազգային միության արժեթղթերի ավտոմատացված գնանշման
համակարգը՝ NASDAQ, արտաբորսայական ավտոմատ առևտրի կանադական
համակարգը, Սինգապուրի ֆոնդային բորսային կից ավտոմատ գնանշման և
դիլինգի համակարգը:
Արտաբորսայական փողոցային շուկայի գոյությունը պայմանավորված էր
ֆոնդային բորսայում արժեթղթերի գնանշման սահմանափակմամբ, խիստ և կոշտ
կանոններով: Արտաբորսայական փողոցային շուկայում առանցքային է առանց
միջնորդների արժեթղթերի առք ու վաճառքի գործարքների իրականացումը, իսկ
հազվադեպդերակատարում ունեննաև բրոքերները: Փողոցային շուկայի կամ
արտաբորսայական ոչ կազմակերպված շուկայի դեպքում վաճառողներն ու
գնորդներն իրենք են գտնում իրար և իրականացնում գործարքներ մասնավոր
կարգով:
Փողոցային շուկայում իրականացվող արժեթղթերի առք ու վաճառքի
գործարքները չեն գրանցվում բորսայում: Այս շուկան բնութագրվում է բոլոր
ներդրումային ռիսկերով /քանզի ցուցակման գործընթաց չեն անցել/,
ներդրողների իրավական ապահովվածության, տեղեկատվության ցածր
մակարդակով:Փողոցային շուկաների խնդիրը ֆոնդային շուկայի մեջ չմտնող
արժեթղթերի շրջանառության ապահովումն է: Շատ հաճախ գործարքները
կազմակերպվում և իրականացվում են խոշոր ինստիտուցիոնալ ներդրողների
միջև՝ մեծածախ հիմքով: Այս արտաբորսայական շուկայի
առանձնահատկությունն այն է, որ գործարքներն իրականացվում են
էլեկտրոնային տերմինալների միջոցով, որոնց արագությունը մեծ է, քան
ֆոնդային բորսաներում:
Փողոցային շուկայի առանձնահատկություններից է նաև մանր և միջին
ընկերությունների ֆինանսավորման նոր ուղիների ստեղծումը արժեթղթերի
շուկայի միջոցով, քանզի առաջնային և երկրորդային շուկաները չեն ապահովում
այդ արժեթղթերի իրացումը /թանկ գործընթաց, կոշտ պայմաններ/: Ուստի
փողոցային շուկան յուրատեսակ ՛՛փրկության՛՛ միջոց է՝ այդպիսի
ընկերությունների ֆինանսավորման աղբյուր, ինչպես նաև ծառայում է լրացուցիչ
միջոցների ստացման աղբյուր այն խոշոր ընկերությունների համար, որոնք չեն

35
կարողանում վերավաճառել բաժնետոմսերը բորսայում, և վաճառում են այն
փողոցային շուկայում:
Փողոցային շուկայի առանձնահատկություններից են նաև նրա
մատչելիությունը, հասանելիությունը, էժանությունը, ցածր կոմիսիոն վճարները:
Այն կուտակում է նշանակալի դրամական ռեսուրսներ բաժնետոմսերի միջոցով
նոր տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացման, բնակչության միջոցների
ներգրավման համար:
Փողոցային շուկան աստիճանաբար վերածվել է բարձր տեխնոլոգիաներ
կիրառող ընկերությունների համար շուկայի /օրինակ, համակարգչային,
հեռահաղորդակցության, տեղեկատվական ծրագրեր իրականացնող
կազմակերպությւններ/, որոնք ծախսերի տնտեսման նպատակով սկսեցին
տեղաբաշխել մեծ թվով բաժնետոմսեր փողոցային շուկայում: Պահանջարկի աճը
ապահովեց այդ բաժնետոմսերի բարձր շուկայական գինը, որը նպաստեց
փողոցային շուկայում վաճառքի ծավալի աճի՝ բարձրացնելով փողոցային շուկայի
դերն ու նշանակությունը:
Ներկայումս նկատվում է փողոցային շուկաների խոշորացման միտում, որն
ունակ է մրցակցելու առաջնային և երկրորդային շուկաների հետ՝ թողարկողների
և ներդրողների ներգրավման նպատակով:

Ռեեստրավարի գործունեությունը և գործառույթները

Արժեթղթերի շուկայում ռեեստրավար են համարվում այն իրավաբանակն

անձը, որն արժեթղթի թողարկողի հետ կնքված պայմանագրի հիման վրա վարում
է նրանց ռեեստրը:Անվանական արժեթղթերի սեփականատերերի ռեեստրի
վարման գործունեությունը թողարկողներին այդ արժեթղթերի
սեփականատերերի վերաբերյալ ամբողջական տվյալների հավաքագրման,
մշակման, ամրագրման, պահպանման և տրամադրման ծառայությունների
մատուցումն է:Ռեեստրը անվանական արժեթղթերի սեփականատերերի մասին
ամբողջական տեղեկությունների ցուցակ է, որը կազմված է որոշակի օրվա
դրությամբ:Անվանատեր կարող է լինել միայն բրոքերը, դիլերը, պահառուն և
հավատարմագրային կառավարիչը:
Ռեեստրի վարման գործում գոյություն ունի 2 մոդել՝ ամերիկյան և
ֆրանսիական: ԱՄՆ-ում ավանդաբար գոյություն ունեն ռեեստրավարներ, սակայն
նրանց շրջանակը գնալով նեղանում է, իսկ ֆրանսիական մոդելում
ռեեստրավարները, որպես առանձին մասնագիտացված անձինք, գոյություն

36
չունեն, և դեպոզիտարիաներն են կատարում ռեեստրավարման
գործառնություններ: Ռեեստրավարը կարող է վարել անսահմանաձակ թվով
թողարկողների արժեթղթերի ռեեստրներ, իսկ թողարկողն իր բոլոր արժեթղթերի
ռեեստրի վարումը պարտավոր է հանձնել մեկ ռեեստրավարի: Ռեեստրավարի
խնդիըժամանակին և անսխալ ռեեստրի ներկայացոմն է թողարկողին:
Փաստաթղթային թողարկումների դեպքում ռեեստրավարը
պատասխանատվություն է կրում արժեթղթերի հավաստագրերն առձեռն
հանձնելու և դրանց շրջանառությունը վերահսկելու համար:Ռեեստրավարն
իրականացնում է արժեթղթերի ՛՛մեկուսացում՛՛, որը կապված է կալանքի, գրավի
կամ այլ գործողության հետ: Ռեեստրավարը հանդես է գալիս որպես թողարկողի
գործակալ՝ արժեթղթերի նկատմամբ կորպորատիվ գործողություններ
կատարելիս: Ռեեստրավարի միջոցով թողարկողը կարող է տեղեկություններ
հայտնել ներդրողներին: Ռեեստրավարը վարում է արժեթղթերի
սեփականատերերի դիմային հաշիվները, որտեղ նշվում են արժեթղթերի
սեփականատիրոջը պատկանող արժեթղթերի քանակը, սեփականատիրոջ մասին
անհրաժեշտ այլ տեղեկությունները:
Ռեեստրավարի հիմնական գործառույթներն են՝ արժեթղթերի
սեփականատերերի և անվանատերերի անձնական հաշիվների բացում,
անձնական հաշիվների վարմամբ պայմանավորված այն բոլոր անհրաժեշտ
գործառնությունների կատարումը, որոնք կապված են արժեթղթերի
սեփականատերերի ու անվանատերերիմոտ արժեթղթերի քանակի և տեսակի
փոփոխության, շահութաբաժնի վճարման հետ, արժեթղթերի սեփականատերերի
ռեեստրի վարման համակարգի անընդհատ կատարելագործումը, ստացված
տեղեկատվության լրիվ և ժամանակին տրամադրումը, քաղվածքների
տրամադրումը, բաժնետերերի ռեեստրի տրամադրումը թողարկողին և այն
ստանալու իրավունքունեցող բաժնետերերին, ռեեստրի հանձնումը նոր
ռեեստրավարին:
Այսպիսով, ռեեստրվարի գործունեությունը համատեղում է 2
պարտականությունների կատարում. թողարկողի համար կազմել ռեեստրը և
հաշվառել արժեթղթերի նկատմամբ ներդողների ունեցած սեփականության
իրավունքը: Զարգացած շատ երկրներում բացակայում է ռեեստրավարների
ինստիտուտը. թողարկողի ռեեստրների կազմման և հանձնման
պարտականությունները կատավում են դեպոզիտարային համակարգի միջոցով:

Հավատարմագրային կառավարումը արժեթղթերի շուկայում

37
 Արժեթղթերի շուկայի մասնագիտացված մասնակիցներից են համարվում նաև
արժեթղթերի հավատարմագրային կառավարիչները, որոնք ունեն
համապատասխան լիցենզիա նշված գործունեության իրականացման համար:
Արժեթղթերի հավատարմագրային կառավարումը անձի կողմից պարգևավճարի
դիմաց իր տիրապետմանը հանձնված այլ անձին պատկանող և նրա օգտին կամ
նրա կողմից նշված երրորդ անձանց օգտին /շահառու/ կատավարչի անունից
արժեթղթերի, արժեթղթրում ներդրում կատարելու համար նախատեսված
դրամական միջոցների, հավատարմագրային կառավարման հետևանքով
ստացված արժեթղթերի ու դրամական միջոցների կառավարումն
է:Կառավարման հիմնադիրն այն անձն է, որն արժեթղթերը կամ դրամական
միջոցները հանձնել է հավատարմագրային կառավարիչի կառավարմանը, իսկ
շահառուն այն անձն է, ի շահ որի իրականացվում է հավատարմագրային
կառավարումը: Այն կարող է լինել ինչպես կառավարման հիմնադիրը, այնպես էլ
նրա կողմից նշված երրորդ անձը: Հավատարմագրային կառավարման էությունն
այն է, որ որևէ տնտեսավարող սուբյեկտ, տիրապետելով որոշակի ունեցվածքի,
տալիս է այն հավատարմագրային կառավարման նախապես որոշված ժամկետով
և ցանկություն ունի դրանից եկամուտ ստանալ: Արժեթղթերի շուկայի այն
մասնագիտացված անձը, որն իրականացնում է արժեթղթերի կամ դրամական
միջոցների հավատարմագրային կառավարում՝ հիմնադրի կողմից ընդունելի
ռիսկայնության մակարդակի համար առավելագույն եկամուտ ապահովելու
նպատակով, կոչվում է հավատարմագրային կառավարիչ, և որը պետական
լիազորված մարմնի կողմից նման գործունեության լիցենզիա ստացած
իրավաբանական անձն է: Կառավարիչը պարտավոր է սահմանել
հավատարմագրային կառավարման գործունեությունը կարգավորող կանոններ,
պարտավոր է ունենալ իր հավատարմագրային կառավարման գործունեությունը
վերահսկող ծառայություն: Տարբերում են հավատարմագրային կառավարման
հետևյալ ձևերը՝ արժեթղթերի պորտֆելի հավատարմագրային կառավարում և
արժեթղթերում ներդրումներ կատարելու համար նախատեսված դրամական
միջոցների հավատարմագրային կառավարում /ֆինանսական տրաստ/:
Հավատարմագրային կառավարման օբյեկտ կարող են լինել անշարժ գույքի
առանձին տեսակները, արժեթղթերը, ֆիզիկական կրիչ չունեցող արժեթղթերով
հավաստված իրավունքները, բացառիկ իրավունքնեը և այլ գույք:
Հավատարմագրային կառավարման օբյեկտ հանդիսացող արժեթղթերի շարքին
են դասվում բաժնետոմսերը, պարտատոմսերը: Հավատարմագրային

38
կառավարման չի կարելի հանձնել հասարակ և փոխանցելի մուրհակները, չեկերը,
դեպոզիտային և խնայողական հավաստագրերը, ցանկացած տեսակի
պահեստային վկայագրերը և ապրանքաշրջանառություննապահովող այլ
արժեթղթեր: Հավատարմագրային կառավարման գործունեության
իրականացման հաջորդական փուլերն են՝ կառավարման հիմնադրի կողմից
ակտիվների կառավարման կարգի որոշում, պայմանագրի կնքում, դրամական
միջոցների փոխանցում կառավարչի բանկային հաշվին, իսկ արժեթղթերի
դեպքում՝ դեպո հաշվին, կառավարչի կողմից ներդրումային պորտֆելի ձևավորում
և կառավարում, կառավարչի կողմից հիմնադրին տեղեկատվության
տրամադրում, կառավարման արդյունքում ստացված դրամական միջոցների կամ
արժեթղթերի տրամադրում շահառուներին: Հավատարմագրային կառավարման
հիմնական բնութագրիչներն են՝ ժամանակային բնութագրիչները /ներդրումային
ժամանակը, եկամուտների փոխանցման ժամանակը, պայմանագրի
գործողության ժամկետը/, արժեքային բնութագրիչները /ներդրման սկզբնական
գումարը, կառավարիչի պարգևատրման չափը, 2 կողմերի կրած վնասները,
եկամտի տոկոսների մեծությունը/, ներդրումային պորտֆելի կառուցվածքը կամ
եկամտի չափը արտացոլող բնութագրիչներ /ներդրումային գումարների
մեծությունը, արժեթղթերի պորտֆելի արժեքային գնահատականը/:

Բորսայական և արտաբորսայական առևտրի կազմակերպումը

Կախված ֆոնդային շուկայի իրավիճակից՝ խորությունից, լայնությունից և

դիմադրողականության մակարդակից՝ բորսայական առևտուրը կարող է
կազմակերպվել տարբեր ձևերով: Որքան շատ են շուկայի մասնակիցները,
այնքան շուկան լայն է, որքան խոշոր է ներդրողների հայտերի ծավալը և
կենտրոնացված է պահանջարկն ու առաջարկը, այնքան խորն է շուկան:
Դիմադրողականությունը կապված է գների միջակայքի հետ, ըստ որի շուկայի
մասնակիցները պատրաստ են գնել կամ վաճառել արժեթղթերը /գների
տարբերությունն է՝ սպրեդը/: Միջազգային պրակտիկայում տարբերում են
առևտրի կազմակերպման 4 եղանակ՝աճուրդ, մասնագետներով կազմակերպվող
համակարգ, մարքեթմեյքերների գնանշման համակարգ, հայտային
համակարգ /էլեկտրոնային առևտուր/:
Բորսաներում օգտագործվում է առևտրի կազմակերպման աճուրդային
եղանակը: Եթե փոփոխվում են շուկայի գործունեության պայմանները, խզում կա
առաջարկի և պահանջարկի միջև ու գնի վրա կարող են ազդել բազմաթիվ

39
գործոններ, ապա բորսայական առևտուրը կազմակերպվում է աճուրդի ձևով:
Լայնորեն տարածված են աճուրդների 2 տեսակ՝ պարզ և երկակի: Պարզը
ենթադրում է մցակցություն միայն գնորդների կամ միայն վաճառողների միջև:
Երկակի աճուրդների ժամանակ մրցակցում են ինչպես գնորդները, այնպես էլ
վաճառողները:
Առաջարկի և պահանջարկի ոչ մեծ ծավալի դեպքում առևտուրը
կազմակերպվում է պարզ աճուրդի ձևով: Նման աճուրդը կարող է կազմակերպել
կամ վաճառողը, որը ստանում է գնորդների առաջարկությունները /վաճառողի
աճուրդ/, կամ գնորդը, որը փնտրում է շահավետ առաջարկություն մի շարք
պոտենցիալ վաճառողների կողմից /գնորդի աճուրդ/:
Պարզ աճուրդները բաժանվում են 3 խմբի՝ անգլիական, հոլանդական և
հեռակա: Անգլիական աճուրդների ժամանակ իրար հետ մրցակցում են
գնորդները, վաճառողները մինչև աճուրդի սկսելը տալիս են իրենց վաճառքի
հայտերը նախնական գնով: Գինը քայլ առ քայլ բարձրանում է սակարակության
ընթացքում, մինչևմնում է մեկ գնորդ: Այս աճուրդը կիրառվում է այն դեպքում, երբ
պահանջարկը գերազանցում է առաջարկին:Հոլանդական աճուրդի ժամանակ
վաճառողի նախնական գինը շատ բարձր է, բայց սակարկության ընթացքում քայլ
առ քայլ սկսում է իջնել /մրցակցում են վաճառողները/: Այս դեպքում աճուրդի
օբյեկտը կվաճառվի այն գնորդին, ով առաջինը կընդունի այդ կուրսը:
Հոլանդական աճուրդներն օգտագործվում են այն ժամանակ, երբ առաջարկը
գերազանցում է պահանջարկին: Փակ կամ հեռակա /մթին/ աճուրդների
ժամանակ բոլոր գնորդները միաժամանակ ներկայացնում են իրենց հայտերը, և
արժեթղթերը ձեռք է բերում ամենաբարձր առաջարկություն կատարած գնորդը:
Այս մեթոդով իրականացվում է Հայաստանում ՊԿՊ տեղաբաշխման
աճուրդները:Ֆոնդային շուկայի բավարար խորության և լայնության դեպքում
առավել արդյունավետ է երկակի /կրկնակի/ աճուրդների համակարգը, որը
ենթադրում է մրցակցության առկայություն գնորդների միջև և վաճառողների
միջև: Գոյություն ունի 2 տեսակի երկակի աճուրդ՝ օնկոլային կամ պայթյունային
և անընդհատ գործող աճուրդը: Արժեթղթերի շուկայի վիճակը, նրա
իրացվելիությունը կանխորոշում է կրկնակի աճուրդի ձևի ընտրությունը:
Օնկոլային աճուրդների ժամանակ վաճառողների և գնոդների հայտերը որոշ
ժամանակ հավաքվում են և ապա բաց թողնվում առևտրային հրապարակ՝
միաժամանակյա կատարման: Որոշ ժամանակ անց այս ամենը կրկնվում է: Այն
օգտագործվում է ոչ մեծ իրացվելիություն ունեցող այն շուկաներում, որտեղ կա
գնորդների և վաճառողների միջև մեծ սպրեդ: Որքան իրացվելիությունը

40
բարձրանում է, այնքան պայթյունը դառնում է հաճախակի: Շատ հաճախակի
դառնալու դեպքում աճուրդը վերափոխվում է անընդհատ գործողի:Աճուրդի
անցկացման տեխնիկայի տեսանկյունից՝ այն կարող է լինել ձայնային կամ
բանավոր: Բորսայական միջնորդները հավաքվում են՝ իրենց պորտֆելում եղած
հաճախորդների հայտերը բանավոր ձևով իրար հետ համադրելու համար:
Ձայնային շուկաներում տիրող աղմկոտ միջավայրում առանց որոշակի նշանների
կիրառման դժվար է կողմնորոշվել: Օնկոլային շուկային համապատասխանում է
այնպիսի ժամանակավոր գոյաձև, ինչպիսին համազարկային աճուրդն է:
Պատվերները կատարվում են կամ գրավոր, կամ բանավոր, կամ առևտուրը
կազմակերպվում է կիսագրավոր, կիսաբանավոր ձևով: Բանավոր պատվերների
ժամանակ բորսայի կողմից լիազորված անձը աճուրդը վարում է սկսելով նախորդ
օրվա վերջին գործարքի գնից: Հայտերի ընդունման հետ միասին նա
բարձրացնում կամ իջեցնում է գինը՝ մինչև հավասարակշռված վիճակ է
ստեղծվում պահանջարկի ու առաջարկի միջև՝ առավելագույն չափի հասցնելով
շրջանառությունը: Իրացվելի շուկան հնարավորություն է ընձեռում կիրառելու
բորսայական աճուրդին պատվերների գրավոր ձևով մուտքագրման եղանակը,
որի դեպքում ելակետային գինը սահմանվում էկուրս-մակլերի /պաշտոնական
բրոքերի/ կողմից, որը կենտրոնացնում է առքի և վաճառքի հայտերը և
սահմանում է այն գինը, որի դեպքում շրջանառությունը հասնում է առավելագույն
չափերի: Յուրաքանչյուր համազարկ շուկան ՛՛մաքրում է՛՛ մեծ թվով
պատվերներից: Անընդհատ կատարվող աճուրդը իրականացվում է 3 ձևով՝1.
պատվերների գրքի օգտագործում, որի մեջ գրանցվում են բրոքերների կողմից
բանավոր ձևով փոխանցված հայտերը, այնուհետև կլերկը /բորսայի կողմից
լիազորված անձը/ կատարում է դրանք՝ դասելով ծավալներն ու գներն ըստ դրանց
ստացման հերթականության, 2. ցուցատախտակի կիրառում, որի վրա նշվում է
յուրաքանչյուր թողարկման համար գնի լավագույն զույգը /առավելագույնը գնման,
նվազագույնը վաճառքի դեպքում/, ապա մակլերը խմբավորում է ստացված
հայտերը և արժեթղթի յուրաքանչյուր տեսակի համար որոշում է ցանկալի
փոխարժեքը՝ ցուցադերլով ցուցատախտակի վրա, 3. բազմությունն է, որի
դեպքում թրեյդերները հավաքվում են կլերկի շուրջը, որը միայն հայտարարում է
առևտրի առարկա հանդիսացող թողարկումը, ապա մնացածն արդեն իրենք են
կատարում. գործարքները բազմության մեջ կնքվում են տարբեր գներով:
Բորսայական առևտրի կազմակերպումն ու արդյունավետությունը կախված է
նաև իրականացման ընթացքում բորսայական միջնորդներին հատկացված
դերից՝ մասնագետների համակարգը: Բորսայի հիմնական նպատակը

41
ներդրողների հայտերի կատարման նպատակով շուկայի մասնագտների՝
բրոքերների և դիլերների կողմից իրականացվող առևտրի կազմակերպումն է:
Եթե գործարքը թե վաճառողի և թե գնորդի կողմից կնքվելու է բորսայում
հաճախորդի անունից և նրա հաշվին, ապա բրոքերը հանդես է գալիս միայն
որպես ներկայացուցիչ՝ հաճախորդի գործակալ, ուստի շուկան կոչվում է
գործակալական:Քանի որ բորսայական առևտուրը տարբեր շուկաների
համադրություն է ենթադրում, ապա բորսայական գործընթացը, որը
կազմակերպվոմ է մեկ բորսայի շրջանակներում, ներառում է և գործնական, և
դիլերային շուկաները:Կոմիսիոն բրոքերը ընկերության ծառայողն է, որը բոսայի
անդամ է և աշխատում է բորսայի դահլիճում՝ ՛՛հատակի՛՛ վրա: ՛՛Երկու
դոլարանոց բրոքերը՛՛ առևտրային դահլիճում աշխատող անկախ բրոքերն է:
Առևտրային դահլիճի բրոքերը մի քանի հնարավորություններից ընտորւմ է մեկը,
որոշում լավագույն գները: Դիլերը հանդես է գալիս որպես շուկայի հակառակ
կողմ, այսինքն՝ արժեթղթերը գնում կամ վաճառում է իր կամ այն ընկերության
հաշվին, որը ներկայացնում է: Գործարքների համախումբը, որտեղ կողմերից
մեկը հանդիսանում է դիլերը, կոչվում է դիլերային շուկա:Բորսայական առևտրի
կազմակերպման ձևերը՝ գործակալական և դիլերային շուկաների
համադրությամբ, կազմում են բորսայական մեխանիզմի հիմքը և որոշում են
յուրաքանչյուր բորսայի բորսայական առևտրի առանձնահատկությունները:
Առևտրի կազմակերպման հաջորդ եղանակը մաքեթմեյքերների գնանշման
համակարգն է:Մարքեթմեյքերները նման են մասնագետներին. նրանք խոշոր
դիլերներ են, որոնք մասնագիտանալով մեկ կամ մի քանի արժեթղթերի գծով,
իենց վրա պարտավորություն են վերցնում կատարելու անընդհատ գնանշումներ
և գնելու կամ վաճառելու գնանշված կուրսով:
Առևտրի կազմակերպման հաջորդ եղանակը հայտային համակարգն է, որը
առևտրի էլեկտրոնային համակարգն է և գործում է մեթչինգ սկզբունքով:
Էլեկտրոնային առևտուրը թույլ տալիս բարձրացնել ֆոնդային շուկայի
իրացվելիությունը, քանզի էլեկտրոնային առևտրի համակարգում շուկայի
ստեղծմանը մասնակցում է բրոքեր-դլիերների մի ստվար խումբ, որոնք
հանդիսանում են ՛՛շուկայի արտադրողներ՛՛: Արտաբորսայական էլեկտրոնային
շուկայում գրասենյակների մեծ մասը միաժամանակ գործում է և որպես բրոքեր,
և որպես դիլեր: Առևտրի էլեկտրոնային համակարգի տեխնիկական
հնարավորությունները թույլ են տալիս օրական կատարել մի քանի միլիոն
բաժնետոմսեր ներառող գործարքներ: Էլեկտրոնային առևտրի երկրորդ
առավելությունը անհատ ներդորղների հետ աշխատելու հնարավորությունն է:

42
Գնելու համար անհրաժեշտ արժեթուղթը փնտրելիս, գործակալը
համագործակցում է իր բրոքերի հետ: Էլեկտրոնային առևտրի շուկայի որակը
որոշվում է նաև նրա մասնակիցների աշխատանքով: Առևտրային համակարգին
առևտրի մասնակիցների միացման մեխանիզմը հաճախորդին թույլ է տալիս
ընտրելու լավագույն գինը: Առևտրային համակարգը կարող է բաղկացած լինել 3
մոդուլներից՝ մեթչինգ /գործընկերոջ ստուգման և ընտրության ավտոմատ
համակարգ/, ակցեպտ և հաշվետվություն: ՛՛Մեթչինգ՛՛ համակարգը
նախատեսում է, որ բրոքերը համակարգչի մեջ պետք է մուտքագրի արժեթղթի
կոդը, գորքարքի բնույթը, արժեթղթերի գինը և քանակը: Հայտի նման
մուտքագրումը իրականացվում է 24 ժամվա ընթացքում, և էլեկտրոնային
համակարգը ավտոմատ համարակալում ու նշում է ժամանակը: Հայտը չի
ընդունվում կատարման, եթե ապահովված չէ դրամական միջոցներով: Ըստ
հայտերի անընդհատ համադրության՝ ստուգվում է հանդիպակաց թույլատրելի
հայտի առկայությունը: Հանդիպակաց են անվանում այն հայտերը, որոնք տրվել
են միևնույն արժեթղթի առք ու վաճառքի համար: Առքի հայտերը վաճառքի
հայտերի նկատմամբ միշտ կլինեն հանդիպակաց և ընդհակառակը: Թույլատրելի
հանդիպակաց հայտեր են համարվում այն հայտերը, որոնցում վաճառքի գինը
բարձր չէ առքի հայտում նշված գնից և համապատասխանաբար, տրված
հայտում նշված առքի գինը ցածր չէ հանդիպակաց հայտում նշված վաճառքի
գնից: ՛՛Ակցեպտ՛՛մոդուլի կիրառւմը կարելի է համեմատել՛՛հայտարարությունների
էլեկտրոնային տախտակի՛՛ հետ: Առևտրի մասնակից բրոքերը համակարգում իր
հայտը մուտքագրում է նույն պայմաններով, ինչպես ՛՛մեթչինգի՛՛մոդուլի դեպքում:
Համաձայնության գալուց հետո գործարքը համարվում կնքված, այսինքն՝
բրոքերներից մեկը ակցեպտավորում է մյուսի առաջարկությունը: Երրորդ մոդուլը՝
՛՛հաշվետվությունը՛՛ նույնպես կիրառվում է համակարգից դուրս գործարքներ
կնքելու համար, օրինակ հեռախոսով: Առևտրային գործարքն ավարտելուց հետո 2
կողմերը պարտավոր են համակարգում 90վրկընթացքում հաշվետվություն
ներկայացնել: ՛՛Մեթչինգ՛՛ և ՛՛հաշվետվություն՛՛ համակարգով էլեկտրոնային
առևտուրը սովորաբար կիրառվում է խոշոր գործարքներ կնքելու համար, իսկ
փոքր պատվերները՝ ՛՛ակցեպտի՛՛ միջոցով:
Հայաստանի ֆոնդային բորսայում գործարքների կնքումն իրականացվում է
երկկողմանի աճուրդների միջոցով՝ հանդիպակաց հայտերի երկկողմանի
բավարարմամբ: Միմյանց հետ մրցում են գնորդների և վաճառողների
մուտքագրված հայտերը, և գործարքը կնքվում է լավագույն գնով /ամենաբարձր
կամ ամենացածր գին/:

43
 Դեպոզիտարիայի դերը և գործառույթները

Դեպոզիտարիա են անվանում այն կազմակերպությունները, որոնց կողմից

մատուցվում են արժեթղթերի հավաստագրերի պահպանման և/կամ
արժեթղթերի նկատմամբ սեփականության իրավունքի հաշվառման
ծառայություններ, այսինքն՝ դեպոզիտարիան վարում է հաճախորդների կողմից
պահպանության տրված արժեթղթերի հաշվառման հաշիվները, ինչպես նաև
իրականացնում է այդ արժեթղթերի հավաստագրերի պահպանումը:Հաշիվները,
որոնք սահմանված են արժեթղթերի հաշվառման համար և բացված են
պահառուների մոտ, կոչվում են ՛՛դեպո հաշիվներ՛՛, իսկ պահառուների
ծառայություններից օգտվողները՝ դեպոնենտներ: Դեպոզիտարիաներն ի հայտ
եկան արժեթղթերի կազմակերպված շուկաներում հաշվարկներն արագ
կատարելու համար: Առաջին դեպոզիտար համակարգերը ստեղծվում էին
ֆոնդային բորսաները սպասարկելու համար:
Արժեթղթերի պահառության /դեպոզիտարային/ գործունեությունը
արժեթղթերի պահպանության, պահառության և արժեթղթերի նկատմամբ
իրավունքների հաշվառման և փոխանցման ծառայությունների մատուցումն է:
Ըստ էության այս ծառայությունները մատուցվում են ներդրողներին՝ արժեթղթերի
սեփականատերերին: Պահառության գործունեություը, որպես մասնագիտացված
գործունեություն, ենթակա է լիցենզավորման:
Դիտարկենք այն ըստ իրավիճակի – բորսայում գործող բրոքերները հավաքում
են իրենց մոտ պահպանվող բոլոր արժեթղթերի հավաստագրերը և պահառության
տալիս բորսայի դեպոզիտարիային: Արժեթղթերը բոլոր ռեեստրներում բրոքերների
հաշիվներից փոխանցվում են բորսայական դեպոզիտարիայի հաշվի վրա, որը
հանդես է գալիս անվանական սեփականատեր: Բորսայական դեպոզիտարիայում
յուրաքանչյուր բրոքերի համար բացվում է դեպո հաշիվ, որում հաշվառվում են
նրան պատկանող բոլոր արժեթղթերը: Այս դեպքում բրոքերների միջև
իրականացված գործարքների արդյունքները ձևակերպելու համար հարկ չկա
դիմելու ռեեստրավարի ծառայություններին: Սեփականատիրոջ փոփոխությունն
արտացոլվում է բորսայական դեպոզիտարիայի դեպո հաշիվներում, վերանում է
դեպոզիտարիայի անունով դուրս գրված և նրա պահոցում գտնվող
հավաստագրերի վերաձևակերպման անհրաժեշտությունը: Այսպիսով,
արժեթղթերի հետ կապված հաշվարկները դառնում են անկանխիկ և հանգեցվում
միայն դեպո հաշիվներում փոփոխությունների գրանցմանը: Պահառության
ընդունված արժեթղթերի թողարկումներից որևէ մեկի ռեեստրը կազմելիս

44
դեպոզիտարիան, լինելով անվանական սեփականատեր, հայտնում է
ռեեստրավարին իրական սեփականատերերի անունները: Սակայն հաճախ
թողարկողները նախընտրում են կազմել ոչ ամբողջական ռեեստր,իսկ իրենց
պարտականությունները կատարում են դեպոզիտարիայի
օգնությամբ:Դեպոզիտարիանհանդես է գալիս որպես միջնորդ թողարկողի և
ներդրողի միջև:Դեպոզիտարիան օգնում է արժեթղթերն պահառության հանձնած
հաճախորդին ստանալու իր հասանելիք միջոցները, փոխանցում է թողարկողից
ստացվող, նրան ուղղված ողջ տեղեկատվությունը: Մյուս կողմից,
դեպոզիտարիան թողարկողից վերցնում է այդ պարտականությունները՝
թեթևացնելով արժեթղթերով պայմանավորված նրա պարտավորությունների
կատարումը:
Դեպոզիտարիայի առկայությունը, որպես միջանկյալ օղակ թողարկողի և
ներդրողի միջև, կարող է հեշտացնել արժեթղթերի շուկայի բոլոր մասնակիցների
գործունեությունը: Որպես կանոն, դեպոզիտարիան հանդես է գալիս իբրև
անվանական սեփականատեր, կամ թողարկողի հետ կնքելով պայմանագիր,
արժեթղթերի տվյալ թողարկման համար՝ գլխավոր դեպոզիտարիա:
Դեպոզիտարիների ստեղծումը, և որպես հետևանք՝ արժեթղթերի շրջանառության
անկանխիկացումը, հանգեցրին փաստաթղթային տեսքով արժեթղթի հազվադեպ
կիրառմանը: Փաստաթղթի /հավաստագրի/ դերը, որով հավաստվում է արժեթղթի
նկատմամբ սեփականատիրոջ իրավունքը, սկսում է իրականացնել դեպո հաշվում
կատարված գրառումը: Այժմ շատ երկրներում արժեթղթերը թողարկվում են
բացառապես ոչ փաստաթղթային ձևով: Եթե արժեթուղթը փաստաթղթային է,
ապա նրա սեփականատերն իրավունք ունի պահանջելու արժեթղթի նկատմամբ
սեփականության իրավունքը հավաստող փաստաթուղթ, որը կոչվում
էարժեթղթերի հավաստագիր: Թողարկողը պարտավոր է ապահովել
կեղծումներից պաշտպանված, անհրաժեշտ քանակի հավաստագրերի
պատրաստումը, որը թանկ գործընթաց է թողարկողի համար: Ոչ փաստաթղթային
արժեթղթի համար, թողարկման պայմաններին համաձայն, սեփականատերն
իրավունք չունի պահանջելու հավաստագիր, և սեփականության իրավունքը
հավաստվում է դեպոզիտարիայի կամ ռեգիստրատորի հաշիվների վրա
կատարված գրառումներով: Պահատուին տրվում են քաղվածքներ կամ
նմանօրինակ փաստաթղթեր, որոնք վկայում են դեպո հաշվի վիճակի մասին /մեկ
արժեթուղթը հաշվառվում է միայն որևէ մեկ հաշվում: Իրավական տեսանկյունից
ոչ փաստաթղթային ձևի արժեթղթերը բաժանվում են 2 խմբի՝
ապաշարժեցված /իմմոբիլիզացված/ և ապանյութականացված: Ապաշարժեցված

45
արժեթղթերի հավաստագրերըտպագրվում են, որը կարող է լինել մի քանի
գումարային հավաստագրերի /համախմբված/ կամ մեկ գլոբալ հավաստագրի
տեսքով: Հավաստագրերը պատրաստվում և պահպանվում են
դեպոզիտարիայում, սակայն թողարկման պայմաններով արգելվում է դրանց
առձեռն հանձնումը սեփականատերերին: Ապանյութականացված
թողարկումների համար հավաստագրեր ընդհանրապես չեն տպվում, այլ
ներդրողի հանդեպ թողարկողի պարտավորությունները հավաստվում են որևէ
այլ փաստաթղթով, որի պատճենը գտնվում է դեպոզիտարիայում: Այսպիսով,
կանխիկ թողարկումները կոչվում են ՛՛փաստթղթային թողարկումներ՝ առանց
պարտադիր կենտրոնացված պահպանության՛՛, ապաշարժեցված
թողարկումները՝ ՛՛փաստաթղթային պարտադիր կենտրոնացված
պահպանությամբ՛՛, իսկ ապանյութականացված թողարկումները՝ ՛՛ոչ
փաստաթղթային՛՛:
Պահառուները իրենց հաճախորդներին առաջարկում են հետևյալ
ծառայությունները՝ հաճախորդի արժեթղթերի նկատմամբ իրավունքների և
պարտավորությունների գրանցում, հաճախորդի արժեթղթերի անվանատիրոջ
պարտավորությունների կատարում, հաճախորդի համար առանձին դեպո հաշվի
վարում՝ գրանցելով այդ հաշվի հետ կապված յուրաքանչյուր գործարքի ժամկետն
ու էական պայմանները, հաճախորդին արժեթղթերի վերաբերյալ թողարկողից և
այլ պահառուից ստացված ամբողջական տեղեկտվության տրամադրում և այլն:
Վերոնշյալ ծառայությունների մատուցման հետ կապված՝ պահառուներն
իրականացնում են հետևյալ գործառնությունները.
Կառավարչական գործառնություններ – արժեթղթերի հաշիվների բացում և
փակում, արժեթղթերի հաշվառման քարտերում եղած տեղեկատվության
փոփոխումը, լիազորված ներկայացուցիչների նշանակումը և փոփոխումը:
Հաշվապահական գործառնություններ – արժեթղթերի պահառության և
հաշվառման ընդունում ու հանում, արժեթղթերի փոխանցում:
Տեղեկատվական գործառնություններ –արժեթղթերի հաշիվների վերաբերյալ
քաղվածքների, հաշվետվությունների կամ այլ փաստաթղթերի, պահառության
գործառնությունների վերաբերյալ տեղեկատվություն կազմելու և տրամադրելու
հետ:
Համալիր /կոմպլեքս/ գործառնություններ – արժեթղթերի արգելադրումը և
արգելադրման դադարեցումը, արժեթղթերի գրավի ու երրորդ անձանց այլ
իրավունքների գրանցումը և գրանցման դադարեցումը:

46
 Գլոբալ գործառնություններ–արժեթղթերի փոխարկումը, արժեթղթերի չեղյալ
համարումը կամ մարումը, արժեթղթերի բաժանումը և համախմբումը,
արժեթղթերի գծով եկամուտների վճարումը:
Դեպոզիտարիայի հիմնական գործառույթներն են՝ ըստ հաճախորդի հետ
կնքած պայմանագրի՝ դեպո հաշիվների վարում /դեպոզիտարային կամ դեպո
հաշվի պայմանագիր/, արժեթղթրի հավաստագրերի պահպանում, ներդրողի և
թողարկողի միջև միջնորդի դերի իրականացում: Դեպոզիտարիան կարող է
իրականացնել նաև իր գործունեության մոտ կամ ուղեկցող այլ աշխատանքներ,
օրինակ, տեղափոխել հավաստագրեր, ստուգել դրանց իսկությունը,
վճարունակությունը, կազմել անվանական արժեթղթերի սեփականատերերի
ռեեստրը: Որոշ երկրներում դեպոզիտար համակարգը փոխ է առնում
ռեգիստրատորների գործառույթները՝ կատարելով ավելի արագ, արդյուանվետ,
էժան: Ժամանակակից ֆոնդային շուկայի ենթակառուցվածքում
ռեգիստրատորների անհրաժեշտություն չկա, քանզի մտացածին է
դեպոզիտարիայի և ռեգիստրատորի միջև եղած տարբերությունը. նրանք ունեն
մեկ ընդհանուր պարտավորություն՝ արժեթղթի նկատմամբ սեփականության
իրավունքի հաշվառում, մնացածը երկրորդական բնույթ են կրում: Ֆոնդային
շուկայում մասնագիտացված գործունեության մի շարք տեսակներ բնորոշ չեն
դեպոզիտարիային՝ ըստ հաճախորդների հանձնարարության կամ սեփական
անունից առքուվաճառքի կատարման հետ կապված գործարքները, հաճախորդի
արժեթղթերի հավատարմագրային կառավարումը:
Կախված պահառուական ծառայությունների նպատակներից՝ տարբերակվում
են հաշվարկային պահառուները /դեպոզիտարիա/ և ՛՛հաճախորդների
պահառուները՛՛ /կաստոդիան/:Ըստ էության՝ դեպոզիտարիան կոչվում է
հաշվարկային դեպոզիտարիա, իսկ կաստոդի /պահառու/-դեպոզիտարիան՝
հաճախորդների դեպոզիտարիա:
Հաշվարկային պահառուներն իրականացնում են արժեթղթերի
հավաստագրերի ապանյութականացում, իմմոբիլիզացիա,արժեթղթերի առևտրի
հետ կապված հաշվարկների և գործարքների կատարման
սպասարկում:Կաստոդիանը պահառու է, որը ծառայություններ է մատուցում
անմիջականորեն արժեթղթերի սեփականատերերին, այսինքն՝ հիմնական
խնդիրը հաճախորդներին մասնագիտացված ծառայությունների մատուցումն է:
Կաստոդիաններն իրականացնում են արժեթղթերի ֆիզիկական պահառությունը,
թողարկողների մասին տեղեկատվության ապահովումը, հաճախորդների

47
դրամական միջոցների հաշվառումը, ներդրումային փաթեթի պահպանումն ու
վարումը:
Արևմուտքում ՛՛դեպոզիտարիա՛՛տերմինը հասկացվում է խոշոր
դեպոզիտարիա, որն իրականացնում է հաշվարկներ արժեթղթերի հետ և բացում
հաշիվներ ինստիտուցիոնալ նեդրողների համար: Այն դեպոզիտարիաները, որոնք
սպասարկում են վերջնական հաճախորդին, ընդունված է նշել
՛՛կաստոդի /պահառու՛՛ կամ ՛՛կաստոդիան՛՛արտահայտություններով: Բացի իր
դեպոզիտարային գործունեությունից,կաստոդին իր հաճախորդին մեծ ծավալի
տարաբնույթ ֆինանսական ծառայություններ է մատուցում՝ արժեթղթերի
հավատարմագրային կառավարում, հաճախորդի հանձնարարությունների
կատարում շուկայում, խորհրդատվություն և այլն:
Ներկայումս արժեթղթերի շուկայի զարգացման մակարդակը պահանջում է
պահառության գործունեության կենտրոնացում, որն իրականացվում է
հաշվարկային դեպոզիտարիաների հիման վրա կենտրոնական դեպոզիտարիների
ստեղծման միջոցով, որոնք հաճախ համատեղում են նաև ռեեստրավարման և
քլիրինգի իրականցման գործառույթները:
Արժեթղթերի միջազգային շուկաներում գոյություն ունեն պահառության
գործունեության կազմակերպման 3 հիմնական մոդելներ՝ ամերիկյան /ԱՄՆ, Մեծ
Բրիտանիա/, եվրոպական /օր., Ֆրանսիա, Գերմանիա/, խառը կամ ասիական /օր.,
Ճապոնիա/: Ամերիկյան մոդելում գոյություն ունի դեպոզիտարիայի և
կաստոդիանների հստակ տարանջատում: Այս մոդելը ըստ էության
ապակենտրոնացված է: ԱՄՆ-ում կաստոդիանային ծառայություններ կատարում
են հիմնականում ներդրումային բանկերը և բրոքերային ընկերությունները, որոնց
հաճախորդները ինստիտուցիոնալ և անհատ նեդրողներն են, իսկ արժեթղթերը
պահպանում ե դեպոզիտարիաները: Ֆրանսիայում, որը Եվրոպական մոդելի
տիպիկ ներկայացուցիչ է, կաստոդիանի հասկացությունը օրենսդրության մեջ
բացակայում է. ըստ էության այս մոդելը կենտրոնացված է: Դեպոզիտարիայի
գործառույթներն իրականացնում են բանկերը: Ճապոնիայում գոյություն ունի
Կենտրոնական դեպոզիտարիա, որն արժեթղթերի հավաստագրերի պահպանման
և փոխանցման գործառույթներ իրականացնող առանցքային կազմակերպություն
է:
ՀՀ արժեթղթերի պահառության համակարգը երկմակարդակ է: Որպես առաջին
մակարդակ /կենտրոնացված պահառու/ հանդես է գալիս Հայաստանի
կենտրոնական դեպոզիտարիան, իսկ որպես երկրորդ մակարդակ՝
պահառուները: Յուրաքնչյուր պահառու հանդիսանում է Կենտրոնական

48
դեպոզիտարիայի ենթապահառու՝ ԿԲ նորմատիվ իրավական ակտերով
սահմանված բացառություններով: ՀՀ Կենտրոնական դեպոզիտարիան
բաժնետիրական ընկերություն է, որն իրականացնում է կենտրոնացված
պահառուի, կենտրոնացված ռեեստրավարի և արժեթղթերի հաշվարկային
համակարգի օպերատորի գործառույթները: Կենտրոնական դեպոզիտարիան
իրականացնում է հետևյալ գործառույթները՝ 1. որպեսկենտրոնացված
պահառու /մատուցում է պահառության ծառայություններ ենթապահառուներին և
այլ անձանց, ապանյութականացնում է արժեթղթերը և վարում դրանց հաշիվները,
շնորհում է արժեթղթերի տարբերակիչ ծածկագրեր/, 2. որպես կենտրոնացված
ռեեստրավար /արժեթղթերի սեփականատերերի, նրանց պատկանող
արժեթղթերի քանակի, տեսակի և դասի վերաբերյալ տվյալների միասնական
համակարգի /ռեեստրի/ վարում/, 3. որպեսարժեթղթերի հաշվարկային
համակարգի օպերատոր /հաշվանցում է արժեթղթերով կնքված գործարքների
արդյունքում ծագած փոխադարձ պարտավորությունները և
պահանջներ /քլիրինգ/, փոխանցում է արժեթղթերը համապատասխան
հաշիվներում և կատարում վերջնահաշվարկ, ստեղծում և կառավարում է
երաշխիքային հիմնադրամներ, հանդես է գալիս կողմերի կենտրոնական
գործակալ/:
Համաձայն ՀՀ օրենսդրության՝ արժեթղթերի պահառությունը արժեթղթերի
պահպանության և արժեթղթերի նկատմամբ սեփականության ու այլ գույքային
իրավունքների հաշվառման և փոխանցման գործունեությունն է: Պահառուն
պարտավոր է պայմանագրով իր հաճախորդին առաջարկել հետևյալ
ծառայությունները՝հաճախորդի արժեթղթերի հաշիվ բացելը և վարելը,
հաճախորդի արժեթղթերի նկատմամբ իրավունքների գրանցումը, հաճախորդի
արժեթղթերի անվանատեր հանդես գալը, տեղեկությունների և փաստաթղթերի
փոխանցումը և այլ ծառայություններ:

Ֆոնդային ինդեքսներ

Արժեթղթերի շուկայի կարևոր ինդիկատոր են ֆոնդային ինդեքսները կամ

գործարար ակտիվության ինդեքսները:Ֆոնդային ինդեքսնիրենից ներկայացնում
է որոշակի ընկերությունների բաժնետոմսերի փոխարժեքի միջին արժեքը, որն
առավել ճշգրիտ է արտացոլում շուկայում ընթացիկ վիճակը: Այսինքն՝ ֆոնդային
ինդեքսը վիճակագրական միջին մեծությունն է՝ հաշվարկված ինդեքս կազմող
արժեթղթերի փոխարժեքների հիման վրա: Ինդեքսները թույլ են տալիս

49
ներդրողներին գնահատել տնտեսության, արժեթղթերի առանձին պորտֆելների
վիճակը, սահմանել տենդենցներ, օրինաչափություններ և նրանց հիմքով
կանխատեսումներ կատարել: Բորսայական պրակտիկան մշակել է ինդեքսի
վերաբերյալ միքանի կանոններ: Նրանք պետք է ցույց տան բաժնետոմսերի գների
փոփոխությունները առևտրի օրը, պետք է աճեն, երբ բարձրանում են գները և
նվազեն, երբ իջնում են գները: Յուրաքանչյուր ինդեքս ունի հետևյալ հիմնական
բնութագրիչները՝ ինդեքսի ցուցակը /բաժնետոմսերի խումբը, հաշվարկի մեթոդը
և միջինացումը, ինդեքսի բազիսային նշանակությունը:
Բորսայական ֆոնդային ինդեքսների դասակարգումը:
Ըստ շուկայի պատկանելիության՝ ինդեքսները լինում են
ազգային /արտացոլում են կոնկրետ երկրի ֆոնդային շուկայի իրավիճակը/ և
միջազգային /գլոբալացման արդյունքում առաջ են եկել ընդհանրացնող
ցուցանիշներ/: Օրինակ, “STOXX Ltd” ընկերությունը հաշվարկում է ինդեքսների
հետևյալ խումբը “DJ STOXXsm” անվամբ՝ համաեվրոպական “DJ STOXXsm” ,
եվրագոտու ինդեքսներ “DJ Evro STOXXsm”, եվրոպական, բացառությամբ
եվրագոտու “DJ STOXXsm ex”, եվրոպական, բացառությամբ Մեծ Բրիտանիայի “DJ
STOXXsm ex UK”, Հյուսիսային Եվրոպայի ինդեքսներ “DJ STOXXsm Nordic”:
Համաշխարհային և ազգային ինդեքսների համեմատական վերլուծությունը
թույլ է տալիս դատել առաջացող գլոբալ տնտեսական գործընթացների մասին,
կառուցել համաշխարհային մասշտաբներին համապատասխան ներդրումային
ռազմավարություն:
Ինդեքսները կարող են դասակարգվել ըստ հետևյալ բաղադրիչների՝ առևտրի
կազմակերպիչների, շուկայի մասնագիտացված մասնակիցների, անկախ
տեղեկատվական գործակաությունների:
Ինդեքսները դասակարգվում են նաև ըստ ճյուղային
պատկանելիության՝արդյունաբերական, տրանսպորտային, կոմունալ և այլն:
Դասակարգման չափանիշ է հանդիսանում նաև հաշվարկների բազայում
ընդգրկված ընկերությունների թիվը: Կախված շուկայի ընդգրկման աստիճանից՝
ինդեքսները բաժանվում են հետևյալ խմբերի՝ 1-ին խումբ՝ մինչև 100
ընկերություն /Dow-Jones, FTSE, DAX և այլ ինդեքսները/, 2-րդ խումբ՝ 100-1000
ընկերություն /Standart&Poors-500, Nikkei և այլ ինդեքսները/ , 3-րդ խումբ՝ 1000-
ից ավելի ընկերություն /Value line և այլ ինդեքսները/:
Ինդեքսների բազմազանությունը հնարավորություն է տալիս ընտրել
չափանիշներ:
Դասակարգման չափանիշ է հանդիսանում նաև ազգային շուկայում
ընկերությունների կապիտալիզացիայի մակարդակը և նշանակությունը:
50
Ընկերության կապիտալիզացիա ասելով հասկանում են բաժնետոմսերի
շուկայական արժեքի և նրանց քանակի արտադրյալը:
Քանի որ արժեթղթերի շուկայում գոյություն ունեն տարբեր կատեգորիաների
ներդրողներ՝ պահպանողականից մինչև ագրեսիվ, ապա բոլոր տիպի
ներդրողների շահերի բավարարման համար ինդեքսները կարող են տարբերվել՝
ըստ որակական հատկանիշի և հաշվարկվել ինչպես առավել հուսալի և իրացվելի
ընկերությունների բաժնետոմսերի, այնպես էլ ստորին էշելոնի ընկերություններ
բաժնետոմսերի բազայի հիման վրա:
Ինդեքսների դասակարգման դեպքում պետք է հաշվի առնել նաև գործիքների
տեսակները: Ինդեքսի հաշվարկման բազայում կարող են լինել ոչ միայն
բաժնետոմսեր, այլև ավանդային սերտիֆիկատներ, պետական պարտատոմսեր և
այլն:
Կախված հաշվարկի մեթոդի ընտրությունից՝ ինդեքսները կարելի է բաժանել
հետևյալ խմբերի՝ հաշվարկելով հետևյալ մեթոդներով.
1. Միջին թվաբանական –չկշռված միջին թվաբանական ցուցանիշի
օրինակներ են հանդիսանում Dow-Jones, Nikkei 225 ինդեքսները, որոնք
հաշվարկվում են հետևյալ բանաձևով

որտեղ՝ P – i բաժնետոմսի փոխարժեքը, K – բաժանարար, N -

ընկերությունների թիվը:
2. Միջին երկրաչափական– այս մեթոդով որոշվում է, օրինակ FT-30, որն
իրենից ներկայացնում է բաժնետոմսի՝ ընթացիկ և նախորդ օրերի գնանշումների
հարաբերությունների արտադրյալը /գների աճի տեմպերի արտադրյալը/: Ինդեքսը
հաշվարկվում է որպես ոչ կշռված միջին երկրաչափական՝

որտեղ՝ Pit – i ընկերության բաժնետոմսի փոխարժեքը t

ժամանակահատվածում, Pio -iընկերության բաժնետոմսի փոխարժեքը բազիսային
ժամանակահատվածում,n-ընկերությունների թիվը, П - արտադրյալ:
3. Կապիտալիզացիայի մեթոդ –

51
 որտեղ՝ I1 – ինդեքսը սկզբնական ժամանակահատվածում, MCn –
բաժնետոմսերի շուկայական կապիտալիզացիայի գումարը ընթացիկ
ժամանակահատվածում , MC1 -– բաժնետոմսերի շուկայական
կապիտալիզացիայի գումարը սկզբնական ժամանակահատվածում, n – ինդեքսի
հաշվարկման օրը:
Բորսայական ինդեքսները իրականացնում են հետևյալ գործառույթները.
1. Դիագնոստիկական գործառույթը – ինդեքսները բնութագրում են
ազգային տնտեսության և նրա առանձին ճյուղերի իրավիճակը և դինամիկան:
2. Սպեկուլյատիվ գործառույթը և հեջավորման գործառույթը
իրականացվում են ածանցյալ արժեթղթերի օգնությամբ:
3. Ինդիկատիվ գործառույթը - ինդեքսները հնարավորություն են տալիս
համեմատել սեփական պորտֆելը շուկայի ընդհանուր շարժի հետ:

²ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝÁ, ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ,

·áñÍÇùÝ»ñÁ, Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÁ

²ñÅáõóÛÇÝ ßáõÏ³Ý ïÝï»ë³Ï³Ý ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áÉáñï ¿, å³ßïáݳϳÝ

ýÇݳÝë³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝ, áñï»Õ ³é³ç³ñÏÇ áõ å³Ñ³Ýç³ñÏÇ ÑÇÙ³Ý íñ³ Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ »Ý
³ñï³ñÅáõÛÃÇ ¨ ³ñï³ñÅáõÛÃáí ³ñÅ»ÃÕûñÇ ³éù áõ í³×³éùÇ, ÇÝãå»ë ݳ¨
³ñÅáõóÛÇÝ Ï³åÇï³ÉÇ Ý»ñ¹ñáõÙ³ÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñ /³ÛëÇÝùݪ ÷á˳ñÏÙ³Ý
¨ ¹»åá½Çï³í³ñϳÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óáõÙ/:
²ñÅáõóÛÇÝ ßáõÏ³Ý ýÇݳÝë³Ï³Ý ßáõϳÛÇ Ù³ëÝ ¿ ϳ½ÙáõÙ: ÆÝëïÇïáõóÇáݳÉ
ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõÏ³Ý µ³ÝÏ»ñÇ, Ù³ëݳ·Çï³óí³Í ýÇݳÝë³í³ñϳÛÇÝ
ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ýÇݳÝë³Ï³Ý µáñë³Ý»ñÇ Ñ³Ù³ËáõÙµ ¿, áñáÝù
ÙÇçÝáñ¹áõÙ »Ý ³ñÅáõÛÃÝ»ñÇ ¨ ³ñÅáõóÛÇÝ ³ñÅ»ùÝ»ñÇ ß³ñÅÁ: γ½Ù³Ï»ñåã³Ï³Ý
ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõÏ³Ý Ñ³Ý¹Çë³ÝáõÙ ¿ Ñ»é³Ñ³Õáñ¹³ÏóáõÃÛ³Ý
ųٳݳϳÏÇó ÙÇçáóÝ»ñÇ ³ÙµáÕçáõÃÛáõÝ, áñáÝù ÙÇÙÛ³Ýó »Ý ϳåáõÙ
³ñÅáõóÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñ Çñ³Ï³Ý³óÝáÕ ¨ ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ñ³ßí³ñÏÝ»ñÁ
ëå³ë³ñÏáÕ ï³ñµ»ñ »ñÏñÝ»ñÇ µ³ÝÏ»ñÝ áõ µáñë³Ý»ñÁ: Ü»ñϳÛáõÙë ³ñÅáõóÛÇÝ
ßáõÏ³Ý ·Éáµ³É µÝáõÛà ¿ ÏñáõÙª ßÝáñÑÇí ѳÕáñ¹³ÏóáõÃÛ³Ý ï»ËÝÇÏ³Ï³Ý ¨ ï»ËÝáÉá·Ç³Ï³Ý
Ýáñ³ñ³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ: ²ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ Ó¨³íáñÙ³Ý íñ³ ³ÝÙÇç³Ï³Ýáñ»Ý ³½¹»É »Ý
ÙÇç³½·³ÛÇÝ ïÝï»ë³Ï³Ý ϳå»ñÇ ½³ñ·³óáõÙÁ, ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç
¿íáÉÛáõódzÝ, µ³ÝϳÛÇÝ Ï³åÇï³ÉÇ Ï»ÝïñáݳóÙ³Ý ³Ùñ³åݹáõÙÁ, ѳÕáñ¹³ÏóáõÃÛ³Ý ¨
ï»Õ»Ï³ïí³Ï³Ý ï»ËÝáÉá·Ç³Ý»ñÇ Ï³ï³ñ»É³·áñÍáõÙÁ ¨ ³ÛÉ ·áñÍáÝÝ»ñ: ²ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ
·áñͳéáõÛÃÝ»ñÝ »ÝªÙÇç³½·³ÛÇÝ Ñ³ßí³ñÏÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³ÏÇÝ Ï³ï³ñáõÙÁ, ï³ñ³¹ñ³ÙÇ
÷á˳ñÅ»ùÇ Ï³ñ·³íáñáõÙÁ, ³ñÅáõóÛÇÝ éÇëÏ»ñÇ ³å³Ñáí³·ñáõÙÁ, ³ñÅáõóÛÇÝ
52
å³ÑáõëïÝ»ñÇ ¹Çí»ñëÇýÇϳóáõÙÁ, ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó
ß³ÑáõÛÃÇ ëï³óáõÙÁª áñå»ë ÷á˳ñÅ»ùÝ»ñÇ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ, ³ñÅáõóÛÇÝ
ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Çñ³Ï³Ý³óáõÙÁ:ijٳݳϳÏÇó ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ
³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÝ »Ýª ÙÇç³½·³ÛݳóÙ³Ý ¨ ·ÉᵳɳóÙ³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñÇ
áõŻճóáõÙÁ, »ñÏñÝ»ñÇ ÙÇç¨ Ñ³ßí³ñÏÝ»ñÇ Ó¨»ñÇ áõ ³é¨ïñÇ Ï³ÝáÝÝ»ñÇ ëï³Ý¹³ñï³óáõÝÁ ¨
ÙdzëݳϳݳóáõÙÁ, ëå»ÏáõÉÛ³ïÇí ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ·»ñ³ÏßéáõÃÛáõÝÁ: ²ñÅáõóÛÇÝ
ßáõϳÝ, Áëï ï³ñ³Íù³ÛÇÝ Áݹ·ñÏÙ³Ý ã³÷³ÝÇßÇ, ÉÇÝáõÙ ¿ ³½·³ÛÇÝ ¨
ѳٳß˳ñѳÛÇÝ:
ØÇç³½·³ÛÇÝ µ³ÝϳÛÇÝ µÇ½Ý»ëÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý ¹»åùáõÙ ³é¨ïñ³ÛÇÝ µ³ÝÏ»ñÁ
ѳݹÇë³ÝáõÙ »Ý ÙÇç³½·³ÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ Ù³ëݳÏÇóÝ»ñ, ÙǨÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï
Ù³ëݳÏÇó ÉÇÝ»Éáí ݳ¨ ³½·³ÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ Ñ³Ù³Ï³ñ·ÇÝ, ù³ÝÇ áñ ·É˳ٳë³ÛÇÝ
·ñ³ë»ÝÛ³ÏÝ»ñÁ ¨ ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ï³½Ù³Ï»ñåã³ÇÝëïÇïáõóÇáÝ³É ÙdzíáñÝ»ñÝ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý
÷á˳ñÏÙ³Ý ¨ ¹»åá½Çï³í³ñϳÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñª ³½·³ÛÇÝ ¨
ÙÇç³½·³ÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳݻñáõÙ: гٳß˳ñѳÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÝ
Çñ»ÝÇó Ý»ñϳ۳óÝáõÙ ¿ µáÉáñ »ñÏñÝ»Ç ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳݻñÇ ³ÙµáÕçáõÃÛáõÝ:
Ü»ñϳÛáõÙë ϳñ»ÉÇ ¿ ³é³ÝÓݳóÝ»É Ñ»ï¨Û³É ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ï³ñ³Íù³ÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ
ßáõϳݻñÁª ²Ù»ñÇÏÛ³Ý, ºíñáå³Ï³Ý, ²ëdzϳÝ: гٳß˳ñѳÛÇÝ ï³ñ³Íù³ÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ
ßáõϳݻñáõÙ ï»Õ³Ï³Ûí³Í »Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ñ³Ù³ß˳ñѳÛÇÝ ³ñÅáõóýÇݳÝë³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝÝ»ñÁ:
ØÇç³½·³ÛÇÝ µ³ÝÏ»ñÁ Ó·ïáõÙ »Ý ³å³Ñáí»É Çñ»Ýó Ý»ñϳÛáõÃÛáõÝÁ Ëáßáñ
ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ýÇݳÝë³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝÝ»ñáõÙ: гٳß˳ñѳÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÝ
ÙÇçÝáñ¹³íáñáõÙ ¿ ¹ñ³Ù³Ï³Ý é»ëáõñëÝ»ñÇ ÙÇç³½·³ÛÇÝ ß³ñÅÁª ³é¨ïñ³ÛÇÝ µ³ÝÏ»ñÇÝ
³ñÅáõóÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ïñ³Ù³¹ñ»Éáõ ÙÇçáóáí:
²ñÅáõóÛÇÝ ßáõÏ³Ý ·áñÍáõÙ ¿ ûñÁ 24 ų٠/å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ Ýñ³Ýáí, áñ ÙÇç³½·³ÛÇÝ
ï³ñ³Íù³ÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ Ï»ÝïñáÝÝ»ñÁ ï»Õ³Ï³Ûí³Í »Ý ï³ñµ»ñ ųٳÛÇÝ ·áïÇÝ»ñáõÙ/,
ѳݹÇë³ÝáõÙ ¿ Çñ³óí»ÉÇ ßáõϳª Áݹ·ñÏ»Éáí ß³ï Ù³ëݳÏÇóÝ»ñ, áõëïÇ ³é¨ïñ³ÛÇÝ µ³ÝÏ»ñÁ
Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ »Ý ëï³ÝáõÙ Çñ³Ï³Ý³óÝ»É ³ñÅáõóÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñ ûñí³ ó³Ýϳó³Í
ųÙÇÝ, ÇëÏ Ñ»é³Ñ³Õáñ¹³ÏóáõÃÛ³Ý ¨ ï»Õ»Ï³ïí³Ï³Ý ï»ËÝáÉá·Ç³Ý»ñÇ Ýáñ³ñ³ñ³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ
³éϳÛáõÃÛáõÝÁ Ýñ³Ýó ÃáõÉ ¿ ï³ÉÇë ûå»ñ³ïÇí Ï»ñåáí ϳå ѳëï³ï»É ³ñÅáõóÛÇÝ ³é¨ïñÇ
ѳٳå³ï³ëË³Ý ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ï»ÝïñáÝÇ Ñ»ï:
гٳß˳ñѳÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÝ, Áëï ϳ½Ù³Ï»ñåí³ÍáõÃÛ³Ý ³ëïÇ׳ÝÇ,
ϳñáÕ ¿ ÉÇÝ»É Ï³½Ù³Ï»ñåí³Í ¨ ³Ýϳ½Ù³Ï»ñå /áãϳ½Ù³Ï»ñåí³Í/:γ½Ù³Ï»ñåí³Í
/µáñë³Û³Ï³Ý/ ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõÏ³Ý ³ÛÝ ßáõÏ³Ý ¿, áñÁ ϳ½Ù³Ï»ñåí³Í ¿ ³ñÅáõóÛÇÝ
µáñë³ÛÇ Ï³Ù ¿É»ÏïñáݳÛÇÝ ³é¨ïñÇ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ÙÇçáóáí: ²Ýϳ½Ù³Ï»ñå /³ñï³µáñë³Û³Ï³Ý/
³ñÅáõóÛÇÝ ßáõÏ³Ý ³ÛÝ ßáõÏ³Ý ¿, áñï»Õ ï³ñµ»ñ ï»ë³ÏÇ ³ñÅáõóÛÇÝ
·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÝ Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ »Ý å³Ûٳݳ·ñ»ñÇ ÑÇÙ³Ý íñ³ ÇÝãå»ë µ³ÝÏ»ñÇ, ³ÛÝå»ë
¿É µ³ÝÏ»ñÇ ÙÇçáóáí ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ ³ÛÉ Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÇ ÙÇç¨: ²é¨ïñ³ÛÇÝ µ³ÝÏ»ñÁ
53
ѳݹÇë³ÝáõÙ »Ý ³ñï³µáñë³Û³Ï³Ý ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ù³ëݳÏÇóÝ»ñ, Áëï áñǪ
³ÛÝ ³Ýí³ÝáõÙ »Ý ݳ¨ ÙÇçµ³ÝϳÛÇÝ: Æñ³Ï³Ý³óÝ»Éáí ÙÇç³½·³ÛÇÝ ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõݪ
³é¨ïñ³ÛÇÝ µ³ÝÏ»ñÁ ¹³éÝáõÙ »Ý µáñë³Û³Ï³Ý ¨ ³ñï³µáñë³Û³Ï³Ý ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ
Ù³ëݳÏÇóÝ»ñ /ûñÇݳÏ, µ³ÝÏÇ ÏáÕÙÇó âÇϳ·áÛÇ ³ñÅáõóÛÇÝ µáñë³ÛáõÙ Ó»éù µ»ñí³Í
³ñï³ÅáõÛÃÁ ϳñáÕ ¿ Ù»Ï ³ÛÉ ³é¨ïñ³ÛÇÝ µ³ÝÏÇÝ ïñ³Ù³¹ñí»É áñå»ë ³ñï³ñÅáõóÛÇÝ í³ñÏ/:
гٳß˳ñѳÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ Ï³½Ù³Ï»ñåí³Í ¨ ³Ýϳ½Ù³Ï»ñå ѳïí³ÍÝ»ñáõÙ
³é¨ïñ³ÛÇÝ µ³ÝÏ»ñÝ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý ¹ñ³Ù³ñÏÕ³ÛÇÝ ¨ ųÙÏ»ï³ÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ
·áñͳñùÝ»ñ: л勉µ³ñ, Áëï ³ñÅáõóÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Å³ÙÏ»ïÝ»ñǪ
ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõÏ³Ý Ï³ñáÕ ¿ ÉÇÝ»É ÁÝóóÇÏ ¨ ųÙÏ»ï³ÛÇÝ:
ÀÝóóÇÏ ßáõÏ³Ý ë÷áà ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ßáõÏ³Ý ¿, ³ÛëÇÝùݪ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÝ
Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ »Ý áã áõß, ù³Ý ·áñͳñùÇ ÏÝùÙ³ÝÁ ѳçáñ¹áÕ »ñÏñáñ¹ ³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ûñÁ:
ijÙÏ»ï³ÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõÏ³Ý ³í»ÉÇ áõß Å³ÙÏ»ïáí Çñ³Ï³Ý³óíáÕ ßáõÏ³Ý ¿ /2
³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ûñÇó ³í»ÉÇ/, ù³Ý ë÷áà ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ßáõϳÝ: гٳß˳ñѳÛÇÝ
³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛáõÙ µ³ÝÏ»ñÝ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý ï³ñ³µÝáõÛà ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñ,
áñáÝó µÝáõÛÃÇó »ÉÝ»Éáíª ï³ñµ»ñáõÙ »Ý Ñ»ï¨Û³É ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳݻñÁª ÷á˳ñÏÙ³Ý
·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ßáõϳ ¨ ¹»åá½Çï³í³ñϳÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ßáõϳ:
öá˳ñÏÙ³Ý ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ßáõÏ³Ý ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ ïÇåÇÏ Ó¨Ý ¿: îíÛ³É
ßáõϳÛáõÙ Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ »Ý ³ñÅáõÛÃÇ ÷á˳ñÏÙ³Ý ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñ, ³ÛëÇÝùݪ
·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñª ϳåí³Í ³ñÅáõÛÃÇ ³éù áõ í³×³éùÇ, ÷á˳ݳÏÙ³Ý, ÷á˳ñÏÙ³Ý Ñ»ï:
¸»åá½Çï³í³ñϳÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ßáõÏ³Ý Ý»ñϳ۳óíáõÙ ¿ ųٳݳϳíáñ³å»ë
³½³ï ³ñÅáõóÛÇÝ ÙÇçáóÝ»ñÇ Ý»ñ·ñ³íÙ³Ý ¨ ï»Õ³µ³ßËÙ³Ý ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ó¨áíª
ųÙÏ»ï³ÛÝáõÃÛ³Ý, í»ñ³¹³ñÓ»ÉÇáõÃÛ³Ý, í׳ñ»ÉÇáõÃÛ³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñáí: ²é¨ïñ³ÛÇÝ µ³ÝÏ»ñÁ
ѳݹÇë³ÝáõÙ »Ý ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ÇÝëïÇïáõóÇáÝ³É Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÁ: Üñ³Ýù
ϳñáÕ »Ý ÉÇÝ»É ÇÝãå»ë ϳ½Ù³Ï»ñåí³Í, ³ÛÝå»ë ¿É ³Ýϳ½Ù³Ï»ñå ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ
Ù³ëݳÏÇóÝ»ñ: ÐÇÙÝ³Ï³Ý ¹»ñÁ Ýñ³Ýù ϳï³ñáõÙ »Ý ÙÇçµ³ÝϳÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛáõÙª
Çñ³Ï³Ý³óÝ»Éáí ÷á˳ñÏÙ³Ý ¨ ¹»åá½Çï³í³ñϳÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñ ÇÝãå»ë ë»÷³Ï³Ý
ݳ˳ӻéÝáõÃÛ³Ùµ, ³ÛÝå»ë ¿É ѳ׳Ëáñ¹Ý»ñÇ Ñ³ÝÓݳñ³ñ³Ï³ÝÝ»ñáí: ²é¨ïñ³ÛÇÝ µ³ÝÏ»ñÇó
µ³óÇ ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛáõÙ ·áñÍáõÙ »Ý.
1. λÝïñáÝ³Ï³Ý µ³ÝÏ»ñÁ, áñáÝù ϳñáÕ »Ý ÉÇÝ»É ÇÝãå»ë ϳñ·³íáñáÕ Ù³ñÙÇÝÝ»ñ,
³ÛÝå»ë ¿É ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ ³ÏïÇí Ù³ëݳÏÇóÝ»ñ: àñå»ë ϳñ·³íáñáÕ Ù³ñÙÇݪ δ-Ç
·áñͳéáõÛÃÝ»ñÇó »Ýª áëÏ»³ñÅáõóÛÇÝ å³ÑáõëïÝ»ñÇ Ï³é³í³ñáõÙÁ, Ý»ñùÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ
ßáõϳÛáõÙ ³ñÅáõóÛÇÝ í»ñ³ÑëÏáÕáõÃÛ³Ý Çñ³Ï³Ý³óáõÙÁ 黽ǹ»ÝïÝ»ñÇ ¨ áã
黽ǹ»ÝïÝ»ñÇ ³ñÅáõóÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ýϳïٳٵ ¨ ³ÛÉÝ: ²ÏïÇí Ù³ëݳÏóÇ
·áñͳéáõÛÃÁ δ-Ý Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ¿ ÙdzÛÝ ³½·³ÛÇÝ ³ñÅáõÛÃÇ ÷á˳ñÅ»ùÇ /ÏáõñëÇ/
ϳÛáõݳóÙ³Ý ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ /ûñÇݳÏ, ϳï³ñ»Éáí ³ñï³ñÅáõóÛÇÝ
ÇÝï»ñí»ódzݻñ/:
54
 2. ²ñÅáõóÛÇÝ µáñë³Ý»ñÁ, áñáÝù Çñ»ÝóÇó Ý»ñϳ۳óÝáõÙ »Ý ³ñÅáõóÛÇÝ
ßáõϳÛÇ »ÝóϳéáõÛóÇ ï³ññ»ñ: ²ñÅáõóÛÇÝ µáñë³ÛÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÁ ³ñÅáõóÛÇÝ
ßáõϳÛáõÙ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÙÝ áõ Çñ³Ï³Ý³óáõÙÝ ¿: ²ñÅáõóÛÇÝ
µáñë³ÛÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ËݹÇñÝ»ñÝ »Ýª ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛáõÙ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
ϳ½Ù³Ï»ñåã³Ï³Ý ¨ ï»Õ»Ï³ïí³Ï³Ý ³å³ÑáíáõÙÁ, ³½·³ÛÇ ³ñÅáõÛÃÇ ÁÝóóÇÏ ÷á˳ñÅ»ùÇ
ë³ÑÙ³ÝáõÙÁ ³ñï³ñÅáõÛÃÇ Ýϳïٳٵ, ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛáõÙ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
Ó¨³Ï»ñåÙ³Ý Ñ³Ù³ñ å³Ûٳݳ·ñ»ñÇ Ùß³ÏáõÙÁ, ѳßí³ñÏÝ»ñÇ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÙÁ ¨ Çñ³Ï³Ý³óáõÙÁ
ѳßí³ñϳÛÇÝ å³É³ïÇ ÙÇçáóáíª Áëï µáñë³ÛáõÙ ÏÝùí³Í ·áñͳñùÝ»ñÇ, ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛáõÙ
·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ѳßí³ñÏÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ Íñ³·ñ³ÛÇÝ ÙÇçáóÝ»ñÇ áõ
³íïáÙ³óí³Í ÏáÙåÉ»ùëÝ»ñÇ Ý»ñ¹ñáõÙÁ ¨ ï³ñ³ÍáõÙÁ:
3. üÇݳÝë³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý ³ÏïÇíÝ»ñÇ åáñïý»ÉÇ
¹Çí»ñëÇýÇϳódzª ϳï³ñ»Éáí Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñ ³ñï³ñÅáõÛÃáí ¨ ³ñï³ñÅáõóÛÇÝ ³ÛÉ
³ñÅ»ùÝ»ñáõÙ:
4. ´ñáù»ñ³ÛÇÝ ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛáõ٠ѳݹ»ë »Ý
·³ÉÇë ÙÇçÝáñ¹Ý»ñ ³ñï³ñÅáõÛà í³×³éáÕÝ»ñÇ ¨ ·Ýáñ¹Ý»ñÇ ÙÇç¨ /ųٳݳϳíáñ³å»ë ³½³ï
³ñÅáõóÛÇÝ ÙÇçáóÝ»ñ ïÝûñÇÝáÕÝ»ñÇ ¨ ¹ñ³ ϳñÇùÝ áõÝ»óáÕÝ»ñÇ ÙÇç¨/, ³é³ç³ñÏáõÙ »Ý
ï»Õ»Ï³ïí³Ï³Ý ¨ ËáñÑñ¹³ïí³Ï³Ý ͳé³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñª Çñ»Ýó ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ¹ÇÙ³ó ·³ÝÓ»Éáí
ÙÇçÝáñ¹³í׳ñ:
5. àã ýÇݳÝë³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝùÑÇÙݳϳÝáõ٠ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë
áñå»ë ³ñï³ùÇÝ ³é¨ïñ³ÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñ Çñ³Ï³Ý³óÝáÕ ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ:
ØdzųٳݳÏ, ³ÛÉ ïÝï»ë³í³ñáÕ ëáõµÛ»ÏïÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý ѳ¹»ë ·³É áñå»ë ³ñÅáõóÛÇÝ
ßáõϳÛÇ Ù³ëݳÏÇóÝ»ñ:
6. üǽÇÏ³Ï³Ý ³ÝÓÇÝù ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ Ù³ëݳÏÇó »Ý ¹³éÝáõÙ ³ÛÝ ¹»åùáõÙ, »ñµ
³ñï³ñÅáõÛà »Ý Ó»éù µ»ñáõÙ ³ñﳷݳ ׳ݳå³ñÑáñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ /áõÕ¨áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ/
¹»åùáõ٠ͳËë»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý, Ïáõï³ÏÙ³Ý, ³ñÅáõÃÇ ÷á˳ÝóÙ³Ý ¨ ³ÛÉ áã ³é¨ïñ³ÛÇÝ
µÝáõÛÃÇ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³ï³ñÙ³Ý Ýå³ï³Ïáí:
´³ÝÏ»ñÇ ¹»ñÁ ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛáõÙ ï³ñ³µÝáõÛà ¿ ¨ ϳñáÕ
¿ ¹³ë³Ï³ñ·í»É Ñ»ï¨Û³É Ï»ñå.
1. ïÝï»ë³·Çï³Ï³Ý ï»ë³ÝÏÛáõÝÇóª í³×³éáÕ, ·Ýáñ¹ ¨ ÙÇçÝáñ¹,
2. Áëï ³é¨ïñ³ÛÇÝ éÇëÏÇ ³ëïÇ׳ÝǪ Ó»éݳñϳï»ñ, Ý»ñ¹ñáÕ, ëå»ÏáõÉÛ³Ýï, Ñ»ç»ñ,
˳ճóáÕ,
3. Áëï ϳ½Ù³Ï»ñåí³ÍáõÃÛ³Ý ³ëïÇ׳ÝǪ ϳ½Ù³Ï»ñåí³Í Ù³ëݳÏÇó ¨ ³Ýϳ½Ù³Ï»ñå
Ù³ëݳÏÇó,
4. Áëï ßáõϳÛÇ íÇ׳ÏÇ íñ³ ³½¹»Éáõ ³ëïÇ׳ÝǪ ³ÏïÇí Ù³ëݳÏÇó ¨ å³ëÇí Ù³ëݳÏÇó:
²ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛáõÙ áñå»ë ³åñ³Ýù ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë ³ñÅáõÛÃÇ ï³ñµ»ñ
ï»ë³ÏÝ»ñÁ, áñáÝù ÷á˳ݳÏíáõÙ »Ý ë³ÑÙ³Ýí³Í ÷á˳ñÅ»ùáí: γËí³Í ïíÛ³É ·áñÍÁÝóóáõÙ µ³ÝÏÇ
55
·ñ³íí³Í ¹ÇñùÇóª ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë ·³É ϳ٠í³×³éáÕÇ, ϳ٠·Ýáñ¹Ç, ϳ٠¿É ÙÇçÝáñ¹Ç ¹»ñáõÙ:
Àëï ³é¨ïñ³ÛÇÝ éÇëÏÇ ³ëïÇ׳ÝǪ µ³ÝÏÁ ϳñáÕ ¿ ѳݹ»ë ·³É áñå»ëÓ»éݳñϳï»ñ, Ý»ñ¹ñáÕ,
ëå»ÏáõÉÛ³Ýï, Ñ»ç»ñ ¨ ˳ճóáÕ: ´³ÝÏÁ áñå»ë Ó»éݳñϳï»ñª Ý»ñ¹ÝáõÙ ¿ Çñ ϳåÇï³ÉÁ
ß³ÑáõÛÃÇ ëï³óÙ³Ý Ýå³ï³Ïáí, Çñ ѳٳñ ÁݹáõÝ»ÉÇ éÇëÏÇ ¹»åùáõÙª Ó·ï»Éáí Ýí³½»óÝ»É
³ÛÝ: ´³ÝÏÁ áñå»ë Ý»ñ¹ñáÕª Ý»ñ¹ÝáõÙ ¿ Çñ ¨ áõñÇßÇ Ï³åÇï³ÉÁª Ó·ï»Éáí ëï³Ý³É ß³ÑáõÛÃ
Ýí³½³·áõÛÝ éÇëÏÇ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ: ´³ÝÏÁ áñå»ë ëå»ÏáõÉÛ³Ýïª å³ïñ³ëï ¿ ¹ÇÙ»É éÇëÏÇ,
áñÁ ݳ˳å»ë ѳßí³ñÏí³Í ¿, ·ïÝíáõÙ ¿ Ýñ³ ýÇݳÝë³Ï³Ý Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ë³ÑÙ³ÝÝ»ñáõÙ
¨ ³ñ¹³ñ³óí³Í ¿ ³é³í»É³·áõÛÝ ß³ÑáõÛÃÇ ëï³óÙ³Ý Ó·ïáõÙáí: ´³ÝÏÁ áñå»ë Ñ»ç»ñ ѳݹë
¿ ·³ÉÇë ³ÛÝ ¹»åùáõÙ, »ñµ Ó·ïáõÙ ¿ Çñ»Ý ³å³Ñáí³·ñ»É ³ñÅáõÛÃÇ ÷á˳ñÅ»ùÇ ß³ñÅÇ
³Ýµ³ñ»Ýå³ëï ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÇó: ²ÛëÇÝùݪ Ýñ³ Ýå³ï³ÏÁ áã û ß³ÑáõÛÃÇ ëï³óáõÙÝ ¿,
³ÛÉ éÇëÏÇó Ëáõë³÷áõÙÁ: Þ³ï ѳ½í³¹»å ¿ µ³ÝÏÁ ѳݹ»ë ·³ÉÇë áñå»ë ˳ճóáÕ, áñÁ
å³ïñ³ëï ¿ ß³ÑáõÛà ëï³Ý³Éáõ Ýå³ï³Ïáí ¹ÇÙ»É ó³Ýϳó³Í éÇëÏÇ: гٳӳÛÝ Ï³½Ù³Ï»ñåí³ÍáõÃÛ³Ý
³ëïÇ׳ÝÇ ã³÷³ÝÇßǪ ³é¨ïñ³ÛÇÝ µ³ÝÏ»ñÁ ϳñáÕ »Ý ÉÇÝ»É ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ
ϳ½Ù³Ï»ñåí³Í ¨ ãϳ½Ù³Ï»ñåí³Í /³Ýϳ½Ù³Ï»ñå/ Ù³ëݳÏÇóÝ»ñ, áñÁ ѳñ³µ»³ÏóíáõÙ
¿ ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ Áëï ϳ½Ù³Ï»ñåí³ÍáõÃÛ³Ý ³ëïÇ׳ÝÇ µ³Å³ÝÙ³Ý Ñ»ï: Àëï ßáõϳÛÇ
¹ñáõÃÛ³Ý íñ³ ³½¹»Éáõ ³ëïÇ׳ÝǪ µ³ÝÏ»ñÁ ϳñáÕ »Ý ÉÇÝ»É ³ÏïÇí ϳ٠å³ëÇí Ù³ëݳÏÇóÝ»ñ:
²ÏïÇí Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÁ /market-makers/ Ëáßáñ í»ñ³½·³ÛÇÝ µ³ÝÏ»ñÝ »Ý ѳٳß˳ñѳÛÇÝ
ßáõϳÛáõÙ, áñáÝù Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý ³ñÅáõóÛÇÝ ÷á˳ñÅ»ùÇ ·Ý³ÝßáõÙ, Çñ»Ýó
·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñáí ϳñáÕ »Ý ³½¹»É ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ¨ ³½·³ÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ
ßáõϳݻñáõÙ ³ñÅáõÛÃÇ ÷á˳ñÅ»ùÇ ß³ñÅÇ íñ³: ²ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ å³ëÇí
Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÁ /market-users/ ÙÇçÇÝ Ï³Ù ÷áùñ ³é¨ïñ³ÛÇÝ µ³ÝÏ»ñÝ »Ý, áñáÝù ã»Ý
ϳñáÕ Çñ»Ýó ³ñÅáõóÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñáí ³½¹»É ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ íñ³: Üñ³Ýù
ѳݹÇë³ÝáõÙ »Ý ßáõϳÛÇó û·ïíáÕÝ»ñ. Çñ»Ýó ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ñµ»ñ³Ï³Ý ϳï³ñÙ³Ý
ѳٳñ ÏÇñ³éáõÙ »Ý ³ÏïÇí Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ë³ÑÙ³Ýí³Í ÷á˳ñÅ»ùÁ:
ijٳݳϳÏÇó ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõÏ³Ý ãÇ Ñ³Ù³ñíáõÙ ëï³ïÇÏ Ñ³Ù³Ï³ñ·, ³ÛÝ Ùßï³å»ë ½³ñ·³ÝáõÙ
¿ ѳٳß˳ñѳÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ¨ ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ïÝï»ëáõÃÛ³Ý Ñ»ï ÙdzëÇÝ: ²ñÅáõóÛÇÝ
ßáõϳÛÇ ½³ñ·³óÙ³Ý Ñ»ï ½áõ·ÁÝÃ³ó ½³ñ·³ÝáõÙ ¨ ϳï³ñ»É³·áñÍíáõÙ »Ý ³é¨ïñ³ÛÇÝ µ³ÝÏ»ñÇ
³ñÅáõóÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ÁݹɳÛÝíáõÙ ¿ Ýñ³Ýó ßñç³Ý³ÏÁ, µ³ñ¹³ÝáõÙ »Ý
Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý ï»ËÝáÉá·Ç³Ý»ñÁ: ²ñÅáõóÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÝ /·áñͳñùÝ»ñÁ/
Çñ»ÝóÇó Ý»ñϳ۳óÝáõÙ »Ý ³é¨ïñ³ÛÇÝ µ³ÝÏ»ñÇ ¨ ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ ³ÛÉ
Ù³ëݳÏÇóÝ»ñǪ áñáß³ÏÇ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ ³ñï³ñÅáõÛÃÇ ³éù áõ í³×³éùÇ,
í׳ñáõÙÝ»ñÇ, ³ñï³ñÅáõÛÃáí í³ñÏ»ñÇ ïñ³Ù³¹ñÙ³Ý Ñ³Ù³Ó³Ûݳ·ñ»ñ /å³Ûٳݳ·ñ»ñ/:
²ñÅáõóÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý ·áñÍÁÝóóáõÙ ³é¨ïñ³ÛÇÝ µ³ÝÏ»ñÇ Ùáï,
áñå»ë ³ñÅáõóÛÇÝ ßáõϳÛÇ Ù³ëݳÏÇóÝ»ñ, ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ
³ñï³ñÅáõÛÃÇ ·Íáí å³Ñ³ÝçÝ»ñÇ ¨ å³ñï³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³ñ³µ»ñ³ÏóáõÃÛ³Ý

56
÷á÷áËáõÃÛáõÝ: ²Û¹ ѳñ³µ»ñ³ÏóáõÃÛáõÝÁ ÏáãíáõÙ ¿ ³ñï³ñÅáõóÛÇÝ ¹Çñù:
î³ñµ»ñáõÙ »Ý Ñ»ï¨Û³É ³ñï³ñÅáõóÛÇÝ ¹Çñù»ñÁ.
²ñï³ñÅáõóÛÇÝ ÷³Ï ¹Çñùª µ³ÝÏÇ ³ñï³ñÅáõÛÃáí ³ÏïÇíÝ»ñÇ ¨ å³ñï³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
/å³Ñ³ÝçÝ»ñÇ ¨ å³ñï³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ/ ÙÇç¨ »Õ³Í ù³Ý³Ï³Ï³Ý ѳí³ë³ñáõÃÛáõÝÝ ¿:
²ñï³ñÅáõóÛÇÝ µ³ó ¹Çñùª µ³ÝÏÇ ³ñï³ñÅáõÛÃáí ³ÏïÇíÝ»ñÇ ¨ å³ñï³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
ÙÇç¨ »Õ³Í ù³Ý³Ï³Ï³Ý ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛáõÝÝ ¿: ²ñï³ñÅáõóÛÇÝ »ñϳñ µ³ó ¹Çñùª
³ñï³ñÅáõÛÃáí µ³ÝÏÇ ³ÏïÇí³ÛÇÝ Ñ³ßÇíÝ»ñÇ Ùݳóáñ¹Ý»ñÁ ·»ñ³½³ÝóáõÙ »Ý ³ñï³ñÅáõÛÃáí
å³ñï³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³ßÇíÝ»ñÇ Ùݳóáñ¹Ý»ñÇÝ: ²ñï³ñÅáõóÛÇÝ Ï³ñ× µ³ó ¹Çñùª
³ñï³ñÅáõÛÃáí µ³ÝÏÇ å³ñï³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³ßÇíÝ»ñÇ Ùݳóáñ¹Ý»ñÁ ·»ñ³½³ÝóáõÙ »Ý
³ñï³ñÅáõÛÃáí ³ÏïÇí³ÛÇÝ Ñ³ßÇíÝ»ñÇ Ùݳóáñ¹Ý»ñÇÝ: ²ñï³ñÅáõóÛÇÝ µ³ó ¹ÇñùÁ ϳåí³Í
¿ ³ñï³ñÅáõÛÃÇ ÷á˳ñÅ»ùÇ ÷á÷áËÙ³Ý éÇëÏÇ Ñ»ï:
Àëï µáí³¹³ÏáõÃ۳ݪ ³é¨ïñ³ÛÇÝ µ³ÝÏ»ñÇ ³ñÅáõóÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÝ »Ýª
³ñï³ñÅáõóÛÇÝ ¹ÇÉÇÝ· /³éù áõ í³×³éùÇ, ³ñï³ñÅáõÛÃÇ ÷á˳ñÏÙ³Ý
·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñ/, ¹»åá½Çï³í³ñϳÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñ /³ñï³ñÅáõóÛÇÝ
ÙÇçáóÝ»ñÇ Ý»ñ·ñ³íÙ³Ý ¨ ï»Õ³µ³ßËÙ³Ý ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñ/, ÙÇç³½·³ÛÇÝ
ѳßí³ñÏÝ»ñÇ ëå³ë³ñÏÙ³Ý ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñ:
Àëï Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý Å³ÙÏ»ïǪ ³ñï³ñÅáõÛÃÇ ÷á˳ñÏÙ³Ý ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳñ»ÉÇ
µ³Å³Ý»Éª ¹ñ³Ù³ñÏÕ³ÛÇÝ ·áñͳñùÝ»ñÇ /³Ýѳå³Õ ³é³ùٳٵ ·áñͳñùÝ»ñ ϳ٠ë÷áÃ
·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñ/, ųÙÏ»ï³ÛÇÝ ·áñͳñùÝ»ñ, ³Ýѳå³Õ ³é³ùٳٵ ·áñͳñùÝ»ñÇ ¨
ųÙÏ»ï³ÛÇÝ ·áñͳñùÝ»ñÇ Ñ³Ù³ï»Õٳٵ ·áñͳñùÝ»ñ:
¸ñ³Ù³ñÏÕ³ÛÇÝ ³ñÅáõóÛÇÝ ·áñͳñùÝ»ñÝ /³Ýѳå³Õ ³é³ùٳٵ ·áñͳñùÝ»ñ ϳ٠ë÷áÃ
·áñͳñùÝ»ñ/ »Ýó¹ñáõÙ »Ý »ñÏáõ ÏáÕÙ»ñÇ /ÏáÝïñ³·»ÝïÝ»ñÇ/ ÙÇç¨ Ñ³Ù³Ó³Ûݳ·ñ»ñÇ
/å³Ûٳݳ·ñ»ñÇ/ ÏÝùáõÙ, ѳٳӳÛÝ áñǪ ÏáÕÙ»ñÇó Ù»ÏÁ ³é³ùáõÙ ¿ /ï³ÉÇë ¿/ ÙÛáõëÇÝ
áñáß³ÏÇ ù³Ý³ÏáõÃÛ³Ý ³ñÅáõÛê ѳٳӳÛÝ»óí³Í ÷á˳ñÅ»ùáí ·áñͳñùÇ ÏÝùÙ³Ý ûñí³ÝÇó 2
³ß˳ï³Ýù³ÛÇÝ ûñí³ ë³ÑÙ³ÝÝ»ñáõÙ: γÝËÇÏ ³ñÅáõóÛÇÝ ·áñͳéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÝ
Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ »Ý §ë÷áæ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ:
²ÛÝ ·áñͳñùÝ»ñÁ, áñáÝù ÏÝùíáõÙ »Ý ³å³·³ÛáõÙ ³ÏïÇíÇ ³é³ùÙ³Ý å³ÛÙ³Ýáí, ÏáãíáõÙ »Ý
ųÙÏ»ï³ÛÇÝ:

57
58