0% found this document useful (0 votes)
28 views46 pages

मौरीमा लाग्ने प्रमुख रोगहरु, सुलसुले तथा शत्रुजीवको पहिचान र व्यवस्थापन

Uploaded by

uutshavv
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
28 views46 pages

मौरीमा लाग्ने प्रमुख रोगहरु, सुलसुले तथा शत्रुजीवको पहिचान र व्यवस्थापन

Uploaded by

uutshavv
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 46

df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?

, ;'n;'n] (Mites)
tyf
zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg

df}/L ljsf; s]Gb|


uf]bfj/L, nlntk'/
df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites)
tyf
zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg

n]vsM
tLy{ s'df/ >]i7 -k|d'v_
;'/Iff ;'j]bL -af=;+=c=_

df}/L ljsf; s]Gb|


uf]bfj/L, nlntk'/
ljifo ;"rL
df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) / zq'hLjx?sf]
klxrfg tyf ltgsf] Joj:yfkg============================================== 1
kl/ro ============================================================================ 1
!= df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux? / ltgsf] Joj:yfkg ================= 2
!=! df}/Lsf] 5fp/f÷nfef{ cj:yfdf nfUg] /f]ux? ============= 2
!=!=! o'/f]lkog kmfpn a|'8 (EFB) ========================== 2
!=!=@ yfO :ofs a|'8 (Thai Sac Brood)=================== 5
!=!=# rs a|'8 (Chalk Brood)================================ 7
!=!=$ cd]l/sg kmfpn a|'8 (American Foul Brood, AFB)==== 9
!=!=% s'kf]if0f (Malnutrition) ============================== 11
!=@ jo:s÷dfp df}/Ldf nfUg] /f]ux? ========================== 14
!=@=! gf]l;df (Nosema) ==================================== 14
!=@=@ cldaf (Amoeba) ===================================== 16
!=@=# kIf3ft (Paralysis) ==================================== 17
@= df}/Ldf nfUg] ;'n;'n]x? (Mites) / ltgsf] Joj:yfkg ======= 20
@=! leqL k/hLlj (Internal Parasites) ========================== 20
@=!=! 6«flson ;'n;'n] (Acarapis woodi)=============== 20
@=@ aflx/L k/hLlj (External Parasites) ======================== 22
@=@=! e]/f]jf ;'n;'n] (Varroa mites) ==================== 22
@=@=@ 6«f]lknfNofK; ;'n;'n] (Tropilaelaps Mites):=== 24
#= df}/Lsf zq'hLjx¿ ===================================================== 29
#=! 3f/ aflx/af6 ;tfpg] hLjx? ============================== 29
#=@ 3f/leq a;L gf]S;fg k'¥ofpg] hLjx? =================== 34
;Gbe{ ;"rL (References) ==================================================== 39
( df}/Lkfngsf] cfwf/e"t l;sfO{
df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) /
zq'hLjx?sf] klxrfg tyf ltgsf] Joj:yfkg
kl/roM
g]kfndf k/fk"as { fnsfnb]lv g} kfng ub}{ cfO/x]sf] df}/Lkfng
Joj;fosf] Jofj;flos pTkfbgsf] z'?cft qmlds ?kdf lj:tf/ x'b+' }
uO/x]sf] kfOG5 . o; df}/Lkfng Joj;foaf6 dx / cGo df}/LhGo
pkhx? pTkfbg u/L dgUo} cfDbfgL lng ;lsg] alnof] ;Defjgf
5 . emg} h}ljs tyf ef}uf]lns ljljlwtfsf sf/0f g]kfndf kfOg]
w]/y} /Lsf k|fs[lts ag:klt / ckgfp+b} cfPsf] v]tL k|0ffnL;+u}
df}/Lkfng u/L jftfj/0f ;+/If0f, vfBkf]if0f ;'/Iffsf ;fy} cfocfh{g
ug]{ k|dv ' k]zfsf] ?kdf of] Joj;fonfO{ ckgfpg ;lsg] b]lvG5 .
g]kfndf dx / df}/LhGo pkhx?sf] pTkfbg / pTkfbsTj a9fO{ o;sf]
cfoft k|lt:yfkg / lgof{t k|j4{g ug'k{ g]{ /fi6«sf] /0fgLlt cg'; ' f/
df}/Lkfngsf] If]qdf Jofj;flos/0f x'g' h?/L b]lvG5 . g]kfnsf] ljBdfg
jghËn, v]tLk|0ffnL / r/gIfdtfnfO{ x]bf{ xfn kfng ul/Psf] sl/a
@=% nfv df}/Luf]nfaf6 a9fP/ !) nfv df}/Luf]nf kfng ug{ ;lsg]
cg'dfg ul/Psf] 5 . t/ o; Aoj;fo ;+rfng ug{ ;Sg] /fd|f] ;+efjgf
x'bF fx'bF } klg o;sf y'k}| ;d:of / r'gf}ltx? b]vf k5{g\ . df}/Ldf nfUg]
ljleGg /f]ux?, k/hLjL tyf cGo zq'hLjx? Dff}/Lkfng If]qsf] k|dv '
;d:of / r'gf}ltx? x'g\ . log} ;d:of / r'gf}ltsf ?kdf b]vf kg{]
k|dv ' /f]ux? / ltgsf] Joj:yfkg, df}/Ldf nfUg] ;'n;'n] (Mites) /
ltgsf] Joj:yfkg ;fy} df}/L uf]nfdf Iflt k'/o\ fpg] zq'hLjx? / ltgsf]
Joj:yfkg af/] hfgsf/L lng' clt cfaZos b]lvbf oL kIfaf/] tn
lj:t[t ?kdf tn pNn]v ul/Psf] 5 .

df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf 1


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
!= df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux? / ltgsf] Joj:yfkg
df}/Ldf nfUg] /f]ux? df}/Lkfng Joj;fosf] k|dv ' r'gf}ltsf] ?kdf
b]lvPsf] 5 . df}/Luf]nfdf ljleGg k|sf/sf /f]usf] la;+qmd0fsf] sf/0f
Joj;foLn] aif]g{ L 7'nf] Iflt Joxf]g'{ k/]sf] cj:yf 5 . oL /f]ux? vf;u/L
jo:s / nfef{÷5fp/f cj:yfdf nfUg] ub{5 . df}/Lsf] 5fp/f / jo:s
cj:yfdf nfUg] /f]u km/s x'G5, ;fy} Ps cj:yfdf nfUg] /f]un] df}/Lsf]
csf]{ cj:yfdf c;/ ub}g{ . To;}n] oxfF df}/Lsf] 5fp/f cj:yf / jo:s
df}/Ldf nfUg] /f]ux? af/] tn pNn]v ul/Psf] 5M

!=! df}/Lsf] 5fp/f÷nfef{ cj:yfdf nfUg] /f]ux?


!=!=! o'/f]lkog kmfpn a|'8 (EFB)
of] /f]u d]ln;f]sf]s; Ko'6f]g -Melissococcus plutonius_ gfds ;'Id
hLjf0f' -AofS6]l/of_ sf] ;ª\qmd0faf6 nfUb5 . of] hLjf0f' $* 306f
eGbf sd pd]/sf ;fgf nfef{x?df k|j]z ub{5 / nfef{x¿sf] k]6df
;ª\qmd0f ub{5 / l56f]l56f] j[l4 eO{ 5fp/fsf] k]6el/ hLjf0f' km}lnP/
5fp/f s'lxG5 . ;ª\qmldt nfef{sf] lbzfaf6 hLjf0f'÷AoS6]l/of aflx/
lg:sG5 / jo:s df}/Ln] 5fp/fnfO{ vfgf v'jfpFbf / sf]if ;kmf ug]{
qmddf /f]u km}nfpFb5 . of] /f]usf] ;+qmd0fn] uf]nf sdhf]/ x'g] /
gfl;g] ub{5 . z'?df of] /f]u Plk; d]lnkm]/faf6 o'/f]kdf km}lnPsf] xf] /
kl5 of] /f]usf] ljZjAofkLs/0f aGof] . of] /f]un] P=d]lnkm]/f / P=;]/fgf
b'j} df}/LnfO{ g/fd|f] Iflt k'¥ofpF5 .
/f]usf] nIf0f / klxrfg ug]{ tl/sfM
• 5fp/f÷nfef{sf] /+u kl/jt{g eO{ kx]n
+ f]–v}/f] v/fgL /+usf] x'g' .
• rfsfdf /x]sf] v'nf sf]ifdf nfef{x¿ d/]sf] b]lvg' .
• of] /f]u sf]ifdf Psgf;n] gnfuL 5l/P/ nfUg] x'gfn] 5fp/f qmddf
(Brood Pattern) Ps¿ktf gx'g' .

2 df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
• nfef{sf] a;fO c;fdfGo
-tlGsPsf] cj:yfdf_ x'g' .
• /f]uL nfef{ g/d / kfgL
;lxtsf] x'g] .
• /f]uL nfef{sf Zjf;gnLx¿
(Tracheae) kf/bzL{ x'g' .
• d/]sf] nfef{nfO{ ;lhn};Fu lrq ! M d/]sf / /f]uu|:t nfef{x?
lgsfNg ;lsg] / s'lxPsf nfef{x¿af6 Xjf:; gld7f] uGw cfpg'
• /f]uu|:t jf ev{/} d/]sf nfef{nfO{ ;nfO{sf] sf6L jf lrD6Ln]
lj:tf/} aflx/ lgsfNof] eg] ;fgf] TofGb|f] aGg] . -lrq @_
• s'lxPsf nfef{x¿ n:;fbf/ / ;'s]kl5 kfk|f k/]/ sf]ifsf] leQfdf
6fFl;Psf] cj:yf b]lvg'
/ ;'s]sf kfk|fnfO{ df}/Ln]
x6fpg g;Sbf sf]ifdf g}
e]l6g' .
• 3f/sf] k|j]zåf/ cufl8
d/]sf nfef{x¿ b]lvg' .
• df}/Lsf lqmofsnfkx¿ lrq @ M d/]sf nfef{ tfGbf ag]sf] TofGb|f
lj:tf/} 36\b} hfg' .
• dxk|jfxsf] df};ddf klg uf]nf sdhf]/ x'g' / df}/Lsf] ;+Vof 36\b}
hfg' .
• kl/If0f ljlwM 5fp/f s'lxg] /f]u xf] jf xf]Og eg]/ lgSof]{n ug{ Ps
k|sf/sf] sL6 ljsf; ul/Psf] 5, h'g dlxnfsf] uef{wf/0f k/LIf0f
(Pregnancy Test) ug{] sL6 h:t} x'G5 . o;sf] nflu /f]uL 5fp/fsf]
s]xL efu l;Gsfn] lemsL l8l:6n kfgLdf 3f]nL 8«k/ (Dropper) sf]
;xfotfn] @-# yf]kf /fVg] / s]xL ;dosf] cGt/fn kl5 sL6df
/ftf] wsf{ @ j6f b]lvPdf 5fp/f s'lxg] /f]u xf] egL Plsg ug{
;lsG5 / o;sf] plrt Aoj:yfkg ug{'kb{5 .
df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf 3
zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
/f]usf] Joj:yfkgM
of] /f]u z'IdhLjf0f'af6 nfUg] x'Fbf PlG6afof]l6s (Antibiotics)
cf}ifwLsf] k|of]u ug]{ k|rng 5 . t/ o;sf] k|of]un] dxsf] u'0f:t/df
g/fd|f] c;/ k'¥ofpFb5 ;fy} lgoldt ?kdf of] cf}ifwL k|of]u ugf{n]
hLjf0f'sf] k|lt/f]wfTds Ifdtf a9\b} hfg] / cf}ifwLn] ;d]t sfd gug]{
cj:yf cfpg ;Sb5 . dxsf] cGt/f{li6«o dfkb08 cg';f/ dxdf o:tf
cf}ifwLx?sf] k|of]u / To;sf] cjz]if /xg' x'Fb}g . ctM /f;folgs
cf}ifwL k|of]u ug'{ ljsNkdf lgDgfg';f/ df}/Luf]nf Joj:yfkgdf ;'wf/
u/L of] /f]usf] Joj:yfkg ug{ ;lsG5 M
• Plko/Ldf /x]sf] df}/L uf]nfx?nfO{ :j:y / dha't -dha't uf]nf
eGgfn] ^ k|]mdeGbf a9L 5fp/frfsf ePsf] uf]nf eg]/ a'‰g' kb{5_
jgfP/ /fVg] . o;sf] nflu k|To]s jif{ /fg' k]mg]{ jf k|lt:yfkg ug]{ .
• df}/Luf]nfsf] lgoldt cjnf]sg tyf lgl/If0f u/L cfjZos gofF
rfsf k|of]u ug]{ .
• uf]nfdf df}/Ln] g9fs]sf rfsf, k'/fgf] sfnf] rfsfx? 3f/af6
x6fpg] .
• uf]nfdf df}/Lsf] cfxf/f -k'ik/; / s'6_ cefj x'g glbg cfjZostf
cg';f/ s[lqd cfxf/f lbg] .
• /f]usf] ;ª\qmd0f b]lvPdf, gofF 3f/df df}/L 6S6SofP/ rfsfx¿
x6fpg] / /fg' klg km]g]{ .
• /f]usf] ;ª\qmd0f b]lvPdf, uf]nfdf 5fp/fljxLg agfpg] . o;sf]
nflu !! b]lv !$ lbg;Dd /fg'nfO{ lkFh8fdf y'g]/ 3f/ leq} /fvL
k'mnkfg{af6 /f]Sg] / kl5 x6fpg] .
• /f]un] ;ª\qmd0f ePsf 3f/, rf}sf];, rfsfx¿ hnfP/ gi6
ul/lbg] .
• df}/Luf]nfdf /f]u ;g{ ;Sg] sf/0fx¿df Wofg lbO{ cfjZos
;fjwfgL ckgfpg] .
t/ slxn]sfxL+ oL Joj:yfkgsf lasNkx? ckgfpFbf klg /f]usf]
;d:ofnfO{ ;dfwfg ug{ g;s]sf] cj:yfdf clGtd ljsNksf] ?kdf
4 df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf
zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
cf}ifwLsf] k|of]u ug'{kg]{ x'g ;Sb5 . of] cj:yfdf lgDgfg';f/sf] cf}ifwL
/ o;sf] k|of]u ug]{ tl/sf tn lbOPsf] 5 M
• %)) Pd=hL= clS;6]6«f;fO{lSng jf 6]/fdfO{l;g k|lt ln6/
rf:gLsf] cg'kftdf tof/ u/]/ #÷$ lbgsf] km/sdf # k6s
k|of]u ug]{, cyjf
• clS;6]6«f–e]6 PG6Lafof]l6S; !)) u|fd, &#% u|fd
lrgLsf] w'nf]df ld;fP/ k|lt k|m]d * b]lv !) u|fdsf]
b/n] uf]nf lgl/If0f ug]{ a]nfdf 6k–jf/ lkml8ª
u/fpg], cyjf
lrq # M
• cf]6]6«f–e]6–%) w'nf] PG6Lafof]l6S; )=% u|fd k|lt cf]6]6«f–e]6–%)
/f]uL3f/sf b/n] lrgLrf:gLdf ld;fP/ $–% lbgsf] km/sdf
# k6s v'jfpg], jf o; cf}ifwLnfO{ !)) u|fd lrgLsf] w'nf]df
jf lrgLkfgLsf] kftnf] 3f]ndf ld;fP/ l;w} 5fp/f rfsfdf
xNsf 8li6ª jf :k|] ul/lb+bf /f]u Joj:yfkgsf] glthf /fd|f]
b]lvg] .
• l;–lkmlS;d–@)) 6\ofjn]6 lrgLrf:gLdf 3f]n]/ /f]uL uf]nfnfO{ #
lbg;Dd v'jfpg] . ! 6\ofjn]6 cf}iflw lrgLrf:gLdf 3f]n]/ # j6f
df}/Luf]nfnfO{ lbg ;lsG5 .
!=!=@ yfO :ofs a|'8 (Thai Sac
Brood)
of] yfO{:ofs a|'8 efO/; (Thai Sac
Brood Virus, TSBV) af6 /}yfg] df}/L
-Plk; ;]/fgf_ sf] nfef{df nfUg] k|d'v
/f]u xf] . of] efO/;n] slnnf] nfef{sf]
k]6df ;ª\qmd0f ub{5 / of] nfef{sf]
k]6df g} x'ls{g], j[l4 x'g] / kl5
lrq $ M y}n] /f]usf] nIf0f

df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf 5


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
lbzf;Fu} aflx/ lg:sg] ub{5 . jo:s df}/Lx¿n] sf]if ;kmf ug]{ / vfgf
v'jfpg] qmddf /f]u km}nfpF5 . of] /f]u ;jeGbf klxn] yfONofG8df
;g\ !(&^ df kQf nufOPsf] xf] . of] /f]uaf6 ;g\ !(&* b]lv !(*!
;Dd g]kfnsf] /}yfg] df}/L -Plk; ;]/fgf_ df Jofks ?kdf ;+qmldt eO
em08} () k|ltzt df}/Luf]nfx¿ gi6 ePsf] tYofÍ kfOG5 . of] /f]usf]
k|sf]k sflt{s – d+;L/ dlxgfdf a9L ePsf] kfOG5 . of] /f]usf] sf/0f
df}/Luf]nf lgs} sdhf]/ x'g] / u[xTofu ug]{ :jefj b]vfpF5 .
/f]usf] nIf0f / klxrfg ug]{ tl/sfM
• ;ª\qmldt nfef{sf] /Ë ;]tf]af6 lkmSsf kx]Fnf] x'Fb} lj:tf/} v}/f] /
kl5 sfnf] x'g] .
• ;ª\qmldt nfef{sf] aflx/L 5fnf g/d eO{ k'mn]/ y}nf] (Sac) sf]
cfsf/df kl/0ft x'g] / y}nf]leq xNsf kx]Fnf] v}/f] /Ësf] emf]nn]
el/Psf] b]lvg] .
• sf]ifaf6 nfef{ lems]/ x]bf{ y}nf] h:tf] b]lvg] -To;}n] of] /f]unfO{
y}n]/f]u elgPsf] xf]_ / y}nf]leq nfvf}+sf] ;+Vofdf efO/;÷ljiff0f'x?
e]l6g] .
• /f]uL nfef{ cfˆgf] 7fpF 5f]8L c;fdfGo tl/sfn] -k|fo sf]ifsf]
leQfdf c8]; nfu]/_ sf]ifdf a;]sf] b]lvg] .
• sf]ifsf] 9Ssg nufPkl5 Ko'kf cj:yfdf gk'Ub} nfef{ dg]{ / o:tf]
9Ssgsf] larefu tnlt/ wl:;g] / lardf sfnf] x'g] .

lrq % M y}n] /f]u nfu]sf] /f]uL nfef{x?

6 df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
• sdL{df}/Ln] d/]sf nfef{ x6fpg 9Ssgsf] ljrdf Kjfn kf/]sf]
b]lvg] / leq d[t cj:yfdf /x]sf] nfef{sf] 6fpsf], 5ftL / k]6
qmdzM sfnf] x'Fb} hfg] .
/f]usf] Joj:yfkgM
of] /f]u efO/;af6 ;+qmd0f eO{ k}mlng] ePsf]n] o;sf] cf}ifwL pkrf/
kfOb}g . ctM Joj;foLn] cfˆgf] Plko/Ldf /x]sf] df}/Luf]nfnfO{ o;
/f]uaf6 arfpg lgDgfg';f/sf] a'Fbfx?df Wofg k'¥ofO{ uf]nfJoj:yfkg
ug{ ;Sg'kb{5 M
• Plko/Ldf /x]sf] df}/Luf]nfsf] lgoldt cjnf]sg lg/LIf0f u/L
clen]v /fVg] .
• lg/LIf0fsf] qmddf klxrfg ul/Psf /f]uL uf]nfx¿ Plko/Laf6
cnUu} /fVg] .
• df}/Luf]nfdf 5fp/fljxLg agfpg /fg'nfO{ lkFh8fdf /fVg] / kl5
o; /fg'nfO{ x6fP/ :j:y / u'0f:t/ gofF /fg' km]g]{ .
• df}/LnfO{ 6s6SofP/ gofF 3f/df ;f/L gofF cfwf/rfsf / lrgLrf:gL
k|of]u ug]{, ;fy} /f]uL 3f/, rfsf, k|]mdx¿ hnfP/ gi6 ug]{ .
• aif}{lkR5] /fg' k|lt:yfkg u/L uf]nfnfO{ dha't agfpg], uf]nf ;kmf
ug]{ / uf]nfdf vfgfsf] cefj x'g glbg] .
• cfˆgf] Plko/Ldf /f]u km}ng glbg] pkfox¿ vf]hL ;fjwfgLk"j{s
ckgfpg] .
• clen]vaf6 k|fKt glthfsf] cfwf/df cfˆgf] Plko/Ldf /x]sf]
df}/Luf]nfx? dWo] /f]u vKg ;Sg] uf]nfsf] klxrfg u/L o;sf] j[l4
/ lj:tf/ ug]{ .
!=!=# rs a|'8 (Chalk Brood)
of] /f]u P:sf]k]m/f Plk; (Ascosphaera apis) gfds 9';Laf6 df}/Lsf]
nfef{df nfUg] /f]u xf] . of] /f]uaf6 ;+qmldt nfef{x¿ ;'s]/ kl5
df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf 7
zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
rsh:t} ;]tf] / s8f x'g hfG5, To;}n] of] /f]unfO{ rs a|'8 egL
gfdfs/0f ul/Psf] xf] . of] 9';Ln] n}lËs tl/sfaf6 /f]u ;fg{ ;Sg]
;'Id 9';L s0f (Spores) x¿ pTkfbg ub{5 . of] vfgfsf] dfWodaf6
jf nfef{sf] z/L/df 6fFl;P/ k]6df k|j]z u/L ;+qmd0f ub{5 . of] 9';Ln]
#–$ lbgsf] slnnf] cj:yfsf] nfef{df a9L ;+qmd0f ub{5 . of] /f]un]
g]kfndf kfng ul/Psf] df}/Luf]nfdf Iflt k'¥ofPsf] b]lvb}g .
/f]usf] nIf0f / klxrfg ug]{ tl/sfM
• of] /f]uaf6 ;+qmldt nfef{ klxnf g/d / s]xL ;'lGgPsf] b]lvg] .
• of] /f]u ev{/sf slnnf] nfef{df nfUg z'? ug]{ / kl5 sf]ifsf]
9Ssg nufPsf] @ lbgleq ;f] nfef{ d/]sf] cj:yfdf e]l6g] .
• d/]sf] nfef{ aflx/ lgsfNg df}/Ln] sf]ifx¿ sf]t/]sf] b]lvg] .
• d/]sf] nfef{ v'lDrP/ s8f eO rsh:t} ;]tf] b]lvg] .
• 9';L -dfO;]lnof_sf] j[l4;Fu} d/]sf] nfef{sf] /Ë rsh:tf] ;]tf]af6
v}/f] x'Fb} kl5 sfnf] x'g] .

lrq ^ M rs a|'8 /f]u nfu]sf nfef{x?


/f]usf] Joj:yfkgM
9';Laf6 nfef{df nfUg] of] /f]un] df}/Luf]nfdf vf;} 7'nf] Iflt gk'¥ofpg]
ePsf]n] /f;folgs cf}ifwLsf] k|of]u ug{ cfjZos b]lv+b}g . To;}n] tn
pNn]v ul/Padf]lhdsf] df}/Luf]nf Joj:yfkg ug{ ;s] /f]usf] ;+qmd0f
x'gaf6 arfpg ;lsG5 M
8 df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf
zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
• aif}{lkR5] :j:y / u'0f:t/ /fg' k]m/]/ df}/Luf]nfnfO{ dha't jgfO
/fVg] .
• of] /f]usf] k|sf]k lr;f] ;dodf a9L b]lvg] x'Fbf uf]nfnfO{ Gofgf]
jgfO /fVg] .
• df}/Ln] sf]ifx? ;kmf ug]{ qmddf b';Lsf s0fx? (Spores) htftt}
;f/L /f]usf] ;+qmd0f km}nfpg ;Sg] ePsf]n] uf]nfsf] ;/;kmfO{df
Wofg k'¥ofpg] .
• uf]nfdf df}/Ln] g9fs]sf] 5fp/frfsf x6fO{ 8dL af]8{ k|of]u ug]{ .
• e]lG6n];gsf] /fd|f] k|aGw ldnfO{ 3f/sf] cf]if (Moisture) x6fpg] .
• uf]nfdf vfgfsf] cefj x'g glbg s[lqd cfxf/fsf] Joj:yf ug]{ .
!=!=$ cd]l/sg kmfpn a|'8 (American Foul Brood, AFB)
of] k]gLJofl;n; nfeL{ (Paenibacillus larvae) gfds AofS6]l/ofaf6
ljsf;] df}/L -Plk; d]lnkm]/f_ sf] nfef{df nfUg] /f]u xf] . of] /f]u ;fg]{
AofS6]l/of laz]if s0f÷:kf];{x? (Spores) pTkfbg u/L %) jif{eGbf a9L
afFRg ;Sg'sf ;fy} of] pRr tfkqmd b]lv clws lr;f];Dd klg lhljt
/xg ;Sb5 . of] /f]u ;fg]{ JofS6]l/ofsf] s0fx?÷:kf];{x¿ vfgfsf]
dfWodaf6 @ lbg] nfef{sf] k]6df k'Ub5 / ;+qmd0f ug{ yfNb5 . of]
/f]uaf6 ;+qmldt nfef{ k'a{ Ko'kf jf Ko'jf cj:yfdf db{5 . of] /f]usf]
hLjf0f' df}/Luf]nf lg/LIf0f ubf{ k|of]u ul/g] ;fdu|Lx? tyf /f]uLuf]nfsf]
df}/Laf6 :j:yuf]nfdf ;lhn} ;f/]/ /f]usf] ;+qmd0f k}mlnO uf]nf gi6
x'g ;Sb5 . of] /f]un] dha't / sdhf]/ b'a} vfn] df}/Luf]nfdf cfqmd0f
u/L Joj;foLnfO{ 7'nf] cfly{s Iflt k'¥ofPsf] kfOG5 . t/, g]kfndf of]
/f]u xfn;Dd e]l6Psf] 5}g . ctM ljb]zaf6 ljsf;] df}/L, o;sf] /fg'
/ df}/LhGo j:t' g]kfn cfot ubf{ of] xflgsf/s /f]u klg ;Fu} lelqg]
;Defjgf /x]sf]n] cfotstf{ jf Jofkf/L jf lj1n] larf/ k'¥ofpg' kg]{
b]lvG5 .

df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf 9


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
/f]usf] nIf0f / klxrfg ug]{ tl/sfM
• of] /f]uaf6 ;ª\qmldt uf]nfdf nfef{ /xg] qmd (Brood Pattern)
Psgf;sf] geO km/s x'g] / /f]uaf6 ;+qmldt nfef{sf] /Ë kl/jt{g
x'g] .
• ;+qmldt uf]nfdf df}/Ln] sf]ifsf] 9Ssg nufPkl5 ;+qmldt nfef{
dg]{ / ToxfF xNsf uf9fv}/f] cw{t/n kbfy{ lg:sg] .
• of] /f]uaf6 ;+qmldt sf]ifsf] 9Ssg tn wl:;Psf], Kjfn k/]sf],
uf9f /Ësf] / leh]sf] h:tf] b]lvg] .
• /f]uu|:t uf]nfdf /x]sf] s'lxPsf] nfef{af6 gld7f] uGw (Sulphurous)
cfpg] .
• of] /f]unfO{ Plsg ug{ /f]lkg]; kl/If0f (Ropiness-test) ug]{ . of]
kl/If0fsf] nflu /f]uu|:t jf ev{/} d/]sf nfef{ jf Ko'kfnfO{ ;nfO{sf]
sfF6L jf lrD6Ln] lj:tf/} aflx/ lgsfNbf v}/f] /Ësf], lrKnf] wfuf]sf]
TofGb|f]h:tf] aflx/ lg:sg] -of] /f]usf] d'Vo nIf0f xf]_ .
• cGtdf s'x]sf] nfef{ ;'s]/ kfk|f jgL sf]ifdf 6fFl;g' .

lrq & M cd]l/sg kmfpn a|'8 nfu]sf] nfef{ / o;sf] /f]lkg]; kl/If0f
/f]usf] Joj:yfkgM
of] :kf];{ pTkfbg u/L nfdf] ;do;Dd / ljifd kl/l:yltdf klg afFRg
;Sg] JofS6]l/ofaf6 k}mlng] a9L vt/fgfs /f]u ePsf] x'Fbf o;sf]
cf}ifwL pkrf/ eGbf tn pNn]v ul/Padf]lhdsf] uf]nf Joj:yfkg ug]{
cEof; o'/f]k / cd]l/sfdf k|rlnt 5M
10 df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf
zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
• Plko/Ldf /x]sf] df}/Luf]nfsf] lgoldt cjnf]sg lg/LIf0f u/L
clen]v /fVg] .
• lg/LIf0fsf] qmddf klxrfg ul/Psf /f]uL uf]nfx¿ Plko/Laf6
t'?Gt} x6fO{ uf]nf / df}/L3f/ ;Dk"0f{ hnfP/ gi6 ug]{ .
!=!=% s'kf]if0f (Malnutrition)M
of] cfjZos vfBtTj jf cfxf/fsf] sdLn] df}/Lsf] 5fp/f / jo:s
b'a}df b]lvg] c;fdfGo cj:yf xf] . oxfF df}/Lsf] cfjZos vfBtTj
eGgfn] df}/Lsf] ljleGg cj:yfdf s] slt / s:tf] lsl;dsf] cfxf/f
rflxG5 eGg] g} xf] . o;} ;Gbe{df s]xL tYox? tn lbOPsf] 5 M
• Pp6f sdL{ nfef{ x'ls{gsf nflu !$@ ld=u|f= dx / !#% ld=u|f=
s'6sf] cfjZos kg]{ .
• Ps uf]nfnfO{ Ps jif{df ^)–*) s]=hL dx / !%–%% s]=hL=
s'6 cfjZos kg]{ . (Source: Biology of the Honey Bee, Mark L.
Winston)
• Pp6f sdL{df}/LnfO{ cf/fd u/]sf] ;dodf )=& ld=u|f= / p8]sf]
avt !!=% ld=u|f= lrgL k|lt 306f cfjZos kg]{ .
• Pp6f jo:s df}/Lsf] hLjgdf klxnf] *–!) lbg;Dd, k|f]l6g
cefj x'g uPdf p;sf] cfo' 5f]l6g] / xfOkf]kmf/]lGhon u|GyL
(Hypopharangeal gland/fat bodies) sf] ljsf; /fd|f];Fu x'g g;Sg] .

ctM df}/LnfO{ rflxg] cfjZos vfBtTj vfP/ g} df}/Lsf] zf/Ll/s


cËsf] j[l4 / ljsf; x'G5 . of] vfBtTj df}/Lsf] nfef{ cj:yf -vGr'jf
cj:yf_ sf] nflu emg} dxTjk"0f{ x'G5 . of] cj:yfdf nfef{sf] j[l4
ljsf;sf] nflu k|f]l6g, lrNnf] kbfy{, le6fldg / vlgh kbfy{ rflxG5,
oL ;Dk"0f{ tTj s'6af6 k|fKt ub{5 . nfef{nfO{ cfjZos kg]{ vfBtTj
kof{Kt dfqfdf gkfO{ cefj x'g uPdf To;af6 hlGdg] jo:s df}/L
:j:y geO ckfË, /f]uL jf cfˆgf] b}lgs lqmofsnfk ug{ g;Sg] / pd]/

df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf 11


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
gk'uL dg{ klg ;Qm5 . o;n] ubf{ Plko/Ldf /x]sf] df}/Luf]nf qmdzM
sdhf]/ x'Fb} uO{ uf]nfsf] pTkfbg Ifdtfdf ¥xf; cfO{ Joj;foLn]
cfly{s Iflt Aoxf]g'{ kg]{ cj:yf ;[hgf x'g ;Sb5 . To;}n] Plko/Ldf
/x]sf] df}/Luf]nfO{ cfjZos kg]{ vfBtTj kof{Kt dfqfdf pknAw
u/fPdf dfq df}/Lsf] k"0f{ z/Ll/s ljsf; x'g'sf ;fy} hGdg] ao:s
df}/L :j:y x'G5 . :j:y df}/L -/fg', sdL{ / efn]_ x?sf] sf/0faf6
uf]nf klg dha't / :j:y eO{ a9L pTkfbgd'ns x'G5 / kmn:j?k
Joj;foLn] df}/Luf]nfaf6 k|fKt ug]{ dx / cGo df}/LhGo pkhx?sf]
pTkfbg / pTkfbsTjdf j[l4 NofO{ cfly{s ;+d[l4 xfl;n ug{ ;Sb5 .
t/, jftfj/0fdf cToflws tfk jf a9L 708L], vfgf cefj, ljiffbLsf]
k|of]usf] sf/0f Plko/Ldf /x]sf] df}/Luf]nfsf] 5fp/f jf jo:s df}/Lx¿
dg{ ;Qm5 . o;af/]sf] hfgsf/L tn pNn]v ul/Psf] 5 M
l;hg
uf]nfdf k'Ug] c;/ jf
qm=;+= c;fdfGo cj:yf -ef}uf]lns s}lkmot
Iflt jf ;d:of
If]q_
!= cToflws tfkn] udL{ rfsf kUng] jf aGb #^°
dg]{ (High l;hgdf sf]if÷ l;N8 a|'8sf] ;]lN;o;
Temperature) -t/fO{ 9Ssg tn wl:;g], eGbf a9L
/ leqL Kjfn kg]{, nfef{ lylrg], tfkqmd
dw]z_ sfnf] v}/f] x'g] / dg]{ . ePdf
@= a9L 708Lsf] hf8f] df}/L ;+Vof sd %°
sf/0fn] l;hgdf x'g uPdf uf]nfdf ;]lN;o;
dg]{÷ lrlnË -;a} nfef{ x'sf{pg rflxg] eGbf sd
(Chilling) If]qdf_ cfjZos tfkqmd tfkqmd
;Gt'ng ug{ g;sL ePdf
rfsfdf ePsf
5fp/fx¿ 708Lsf]
sf/0fn] dg]{ .

12 df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
l;hg
uf]nfdf k'Ug] c;/ jf
qm=;+= c;fdfGo cj:yf -ef}uf]lns s}lkmot
Iflt jf ;d:of
If]q_
#= vfgf gkfP/ vfgf nfef{x?nfO{ k|f]l6gsf] k'ik/; /
dg]{ (Starving) cefjsf] sdL x'g uO{ hlGdg] s'6 k|jfx
l;hg df}/Lsf] k]6 k'mNg], gePsf]
-;a} p8\g g;Sg], 3l;|g] l;hgdf
If]qdf_ cj:yfdf k'Ug] / l/Qf]
sf]ifdf jo:s df}/L
6fpsf] 3';f/]/ dg]{ .
$= ljiffbLsf] k|of]u ljiffbL ljiffbLo'Qm v]tLafnLdf s8f
(Poisoning) k|of]usf] k'mn]sf k'mnx?df /f;folgs
l;hg ljr/0fsf qmddf ljiffbLx?sf]
-;a} df}/Lx? dg]{ . ljif cgfjZos
If]qdf_ nfu]sf] df}/L / ljiffQm k|of]u
k'ik/; lelqPkl5 ePdf
uf]nfsf 5fp/f;d]t
dg]{ .

s'kf]if0f / df}/L dg]{ ;d:ofsf] Joj:yfkgM


• sdL{df}/Ln] uf]nfsf] tfkqmd ;Gt'ng /fVg / ljr/0fdf hfgsf]
nflu cfjZos kg]{ sfjf]{xfO8«]6÷lrgL k'ik/;af6 kl/k'lt{ ub{5 .
vfgf cefjsf] a]nf df}/Ln] cfˆgf] sfo{ ug{ g;Sg] x'Fbf kof{Kt
dfqfdf rf:gL lbg] Joj:yf ldnfpg] .
• uf]nfnfO{ :j:y / dha't agfpg df}/Lsf] nfef{cj:yf b]lvg}
Wofg k'¥ofpg' kb{5 . nfef{sf] j[l4 / ljsf;sf nflu cfjZos kg]{
k|f]l6g, le6fldg, lrNnf] kbfy{, vlgh kbfy{ -s'6af6 k|fKt x'g]_ /
sfaf]{xfO8«]6 -k'ik/;af6 k|fKt x'g]_ cfk'lt{sf nflu s'6 / rf:gLsf]
Joj:yf ug]{ .

df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf 13


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
• udL{ofddf uf]nfnfO{ cToflws udL{÷tfkaf6 arfpg df}/L3f/nfO{
5fx/Lsf] Joj:yf u/L e]lG6n];gsf] /fd|f] k|aGw ldnfpg] .
• hf8f]ofddf uf]nfnfO{ cToflws lr;f] jf 708Laf6 hf]ufpg
uf]nfnfO{ h'6sf] jf]/fn] a]/L Gofgf] kfg]{ / e]lG6n];gnfO{ ;fF3'/f]
jgfO uf]nfdf vfgfsf] cefj x'g glbg k|z:t s[lqd vfgf -rf:gL
/ s'6_ sf] Joj:yf ug]{ .
• v]tLafnLdf k|of]u x'g] ljiffbLsf] ljsNkdf k|fËl/s v]tLdf cfwfl/t
v]tL k|0ffnLsf] cjnDag ug]{ . olb afnLgfnLdf ljiffbLsf] k|of]u
ug]{ xf] eg] ;'/lIft ljiffbLsf] k|of]u af]6lj?jf k'mn k'mn]sf] a]nfdf
gu/L o;sf] cl3 jf kl5 ug]{ .
• o; afx]s, df}/Luf]nfdf /fg'df}/Ln] kf/]sf] ;a} k'mnaf6 nfef{
lg:sG5 eGg ;lsb}g . nfef{ lgl:sb}df ;a} afFRb}g klg . afFr]sf
;a} nfef{ Ko'kf cj:yfdf ?kfGt/0f x'Fb}g / To;}u/L Ko'kf cj:yfdf
k'u]sf ;a} Ko'kf ao:s aGg ;Sb}g . o;/L k'mn b]lv jo:s
cj:yf;Dd ?kfGt/0f x'Fbf :jefljs ?kdf s]xL df}/Lx? dg]{ ub{5,
o;}nfO{ df}/Lsf] d[To'b/ eGg] ul/G5 . df}/Lsf] ljleGg cj:yfsf]
d[To'b/ klg km/s km/s x'G5 . sdL{df}/L hlGdg] k'mn ^Ü, nfef{
*=^Ü, Ko'kf !%Ü sf b/df d/]sf] cWoogn] b]vfPsf] 5 . To:t},
jo:s sdL{sf] pd]/ o;n] ;DkGg ug]{] sfo{nf]8df lge{/ ub{5 .
ctM sfd ug{'kg]{ l;hgdf sdL{df}/Lsf] cfo' ;/b/ ^ xKtf hlt
x'G5 eg] / sfd ug{ gk/]sf] l;hgdf of] sl/a @) xKtf;Dd
afFRg ;Sb5 / o;kl5 df}/L dg]{ x'G5 . o;/L dg]{ df}/Lsf] nflu
Joj:yfkgsf] lx;fan] s]xL klg ug'{ kb}{g .

!=@ jo:s÷dfp df}/Ldf nfUg] /f]ux?


!=@=! gf]l;df (Nosema)M
of] gf]l;df Plk; (Nosema apis) gfds k/hLjLaf6 jo:s df}/Ldf
nfUg] /f]u xf] . of] /f]usf] k/hLljn] jo:s df}/Lsf] kfrgk|0fnLdf
14 df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf
zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
u8a9L NofO{ df}/Ln] kftnf] lb;f ub{5 / oxL lb;fsf] dfWodaf6
:j:ydf}/Ldf /f]u ;b{5 . of] /f]un] df}/LnfO{ hf8f]ofddf, jfblnPsf]
df};d / jiff{ofddf a9L ;tfpF5 . of] /f]un] sdL{df}/LnfO{ dfq geP/
/fg' / efn]nfO{ klg ;+qmd0f ub{5 . /f]uL /fg'sf] k'mn kfg]{ Ifdtf 36\b}
hfG5 / uf]nfdf a[4f]åf/ (Supersedures) sf]if b]lvG5 . of] /f]uaf6
;+qmldt sdL{df}/L p8\g g;sL 3f/sf] k|j]zåf/df l3;|]/ lx+8\g] ub{5
/ kl5 7'nf] ;+Vofdf df}/L dg{ klg ;Sb5 . of] /f]usf] sf/0f df}/L
cNkfo'sf] x'g], sdL{df}/Lsf] zL/u|GyL ¥xf; x'Fb} hfg] / kmn:j?k uf]nf
sdhf]/ aGb} hfG5 .

lrq * M gf]l;df /f]u nfu]sf] 3f/df b]lvPsf] nIf0f

/f]usf] nIf0f / klxrfg ug]{ tl/sfM


• /f]uL sdL{df}/Lsf] k]6 k'mNg' / k]6 rlDsnf] x'g' .
• df}/Lsf] cfGb|fsf] /Ëdf kl/jt{g b]lvg] -:j:y df}/Lsf] cfGb|fsf] /Ë
v}/f] x'g] t/ /f]uL df}/Lsf] cfGb|f ;]tf] / k'ms]sf] x'g]_ .
• /f]uL uf]nfsf] 3f/leq / aflx/ df}|/Lsf] kftnf] lb;f b]lvg' .
• /f]uL df}/Lsf] lb;f a9L b'u{lGwt x'g] .
• uf]nfdf dx / s'6 ;~ro sd x'g' .
• df}/Lsf] cfo' 36\g' .
• df}/Luf]nf sdhf]/ x'Fb} hfg' .
• df}/Luf]nfsf] pTkfbg Ifdtf 36\b} hfg' .

df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf 15


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
/f]usf] Joj:yfkgM
• df}/Luf]nfnfO{ dha't jgfP/ /fVg] .
• 3f/df e]lG6n];gsf] /fd|f] Joj:yf ldnfO{ aflx/L cfb|tf / 708Laf6
arfP/ /fVg] .
• uf]nfdf k'/fgf] rfsf x6fO gofF rfsf lbg] / k'/fgf] rfsfnfO{
k|zf]wg u/L k|of]udf Nofpg] .
• /f]uL /fg' x6fO{ uf]nfdf :j:y / u'0f:t/ /fg'sf] k|j]z u/fpg] .

!=@=@ cldaf (Amoeba)


of] dflNkmcldaf d]lnlkm;L (Malphighamoeba mellificae) gfds
k/hLjLaf6 jo:s df}/Ldf nfUg] /f]u xf] . of] k/hLlj df}/Lsf] k]6df
/x]sf] lb;f ug]{ cË (Malpighian tubules) df j[l4 eO{ ;'Id luvf{x?
(Cysts) jgfpFb5 / of] luvf{ lb;f;Fu} aflx/ lg:s]/ csf]{ df}/Lsf]
z/L/df k|jz ] ub{5 . of] /f]u g]kfnsf] /}yfg] df}/L -P=;]/fgf_ / ljsf;]
df}/L -P=d]lnkm]/f_ df xfn;Dd e]l6Psf] kfOb}g . t/ o'/f]lkog /
cd]l/sg d'n'sdf gf]l;df / cldaf ;Fu;Fu} klg b]lvPsf] 5 .

lrq ( M gf]l;df / cldafsf] ;d:of Ps;fy b]lvPsf] cj:yf


-;'Idbz{s oGqaf6 cjnf]sg ubf{_

16 df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
/f]usf] nIf0f / klxrfg ug]{ tl/sfM
• of] /f]usf] k/hLjLn] ;ª\qmd0f u/]sf] df}/Ldf vf;} nIf0f gb]lvg' .
• of] /f]usf] klxrfgsf] nflu k|of]uzfnfdf k/LIf0f (LabTest) g}
ug'{kg]{ x'G5 .
/f]usf] Joj:yfkgM
• df}/Luf]nfnfO{ dha't jgfP/ /fVg] .
• df}/L3f/nfO{ ;/;kmfO{ ug]{ tkm{ Wofg lbg] .

!=@=# kIf3ft (Paralysis)


of] /f]u efO/;sf sf/0fn] jo:s df}/Ldf nfUg] /f]u xf] . of] kIf3ft
u/fpg] efO/; d'VotM b'O{ lsl;dsf x'G5g\M (i) df}/Lsf] qmf]lgs
kIf3ft ug]{ efO/; (Chronic Bee Paralysis Virus/CBPV) / (ii) df}/Lsf]
t'?Gt} kIf3ft ug]{ efO/; (Acute Bee Paralysis Virus/ABPV)
o; afx]s df}/Ldf kIf3ft /f]u ;fg]{ y'k|} cGo efO/;x? hfgsf/Ldf
cfPsf] cWoogn] b]vfpF5 . tL x'gM
• Snfp8L ljË (Cloudy wing)
• Ps'6 kf/fnfOl;; (Acute paralysis)
• cf/sfG;f; (Arkansas)
• ANofs SjLg ;]n (Balck queen cell)
• l8kmd{ jLË (Deformed wing)
• OlhK6, sf:dL/, OG8Log :6«]g (Egypt, Kashmir, Indian strain)
• sf:dL/, ci6«]lnog :6«]g (Kashmir, Australian strains)

/f]usf] nIf0f / klxrfg ug]{ tl/sfM


(i) qmf]lgs kIf3ft ug]{ efO/; (Chronic Bee Paralysis Virus/CBPV)
nfu]df df}/Ldf b]lvg]] nIf0fM–

df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf 17


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
• df}/L cf+lzs ?kdf kIf3ft x'g], kl5 p8\g g;sL e'FOdf l3;|]/
lx+8\g] .
• /f]uL df}/L /f}+ ljlxg eO{ uf9f / rlDsnf] x'g] (Hairless black
syndrome) / -d'Vo nIf0f_
• /f]uL df}/Lsf] k]6 s]xL 7'nf] / rlDsnf] x'g] .
• kl5 /f]uL df}/Lx? d/L uf]nf gfl;g] .
(ii) t'?Gt} kIf3ft ug]{ efO/; (Acute Bee Paralysis Virus/ABPV)
nfu]df df}/Ldf b]lvg]] nIf0fM–
• ;ª\qmldt df}/Ln] cfˆgf] kv]6f / z/L/ c;fdfGo ultdf
rnfpg] .
• /f]uL df}/L p8\g g;sL e'FOdf l3;|]/ lxF8\g] .
• /f]uLdf}/Lsf] k]6 k'mn]sf] / kv]6fn] 7fpF 5f8]sf] x'g] .
• /f]uL df}/Lx¿ yf]/} lbgdf g} d/]sf] b]lvg] .
• /f]usf] ;ª\qmd0f a9\b} uPkl5 k|foM xKtflbg leqdf uf]nf gi6
x'g] .
• jiff{sf] cGtdf uf]nfdf /fg';Fu Hofb} Go"g ;+Vofdf sdL{df}/Lx?
afFsL x'g] .
-gf]6M Ps/fOg ;'n;'n]sf] cfqmd0faf6 df}/Ldf b]lvg] nIf0f /
kIf3ftsf] nIf0f k|fo p:t} b]lvg] ._
/f]usf] Joj:yfkgM
of] efO/;af6 ;g]{ /f]u ePsf]n] o;sf] cf}ifwL pkrf/ e]l6b}+g .
df}/Luf]nfdf /f]usf] ;+qmd0f x'g glbg lgDgfg';f/sf] uf]nfJoj:yfkgsf]
pkfox? cjnDag ug'{kb{5 M
• df}/Luf]nfdf lgoldt lg/LIf0f u/L clen]v /fVg] .
• df}/Luf]nfsf] ;/;kmfO{df Wofg k'¥ofpg] .
• df}/Luf]nfnfO{ uf]nf dha't jgfO{ /fVg] .

18 df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
• df}/Luf]nfdf vfgf cefj x'g glbg] .
• uf]nfdf b'O{ jif{ k'/fgf rfsfx? x6fO gofF rfsf km]g]{ .
• Plko/Ldf /x]sf df}/Luf]nfdf jif}{lkR5] :j:y / u'0f:t/Lo /fg'
km]g]{ .
• /f]uL uf]nf Plko/LeGbf cnu jf gi6 u/fO{ :j:y uf]nf /f]u
nfUgaf6 ;'/lIf6 ug]{ .
• df}/Luf]nfdf /f]usf nIf0f blvP lj1x?sf] ;Nnfx lnO ;f] /f]usf]
Joj:yfkg ug]{ .

df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf 19


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
@= df}/Ldf nfUg] ;'n;'n]x? (Mites) / ltgsf]
Joj:yfkg
df}/Ldf nfUg] ;'n;'n]x? d'VotM aflx/L (External) / leqL (Internal)
k/hLlj u/L b'O{ y/Lsf x'G5g\ . 6«flson ;'n;'n] (Tracheal mites) leqL
k/hLlj xf], h:n] df}/Lsf] leqL cËdf uO{ df}/LnfO{ c;/ k'¥ofpFb5 /
o;nfO{ gfËf] cfFvfn] b]Vg klg ;lsb}g eg] e]/f]jf ;'n;'n] (Varroa
mites) / 6«f]lknfNofK; ;'n;'n] (Tropilaelaps mites) cfFvfn] ;lhn}
b]Vg ;lsg] df}/Lsf] aflx/L k/hLlj x'g\ / logn] df}/Lsf] nfef{, Ko'kf /
jo:ssf] z/L/df 6fFl;P/ /ut r'l; df}/LnfO{ Iflt k'¥ofpg] ub{5g\ .
ctM df}/LnfO{ Iflt k'¥ofpg] ;'n;'n]af/] la:t[t hfgsf/L tn lbOPsf]
5M

@=! leqL k/hLlj (Internal Parasites)


@=!=! 6«flson ;'n;'n] (Acarapis woodi)
of] ;'n;'n] c08fsf/sf] cfFvfn] b]Vg g;lsg] cfsf/ (Size: Length=
125-174 microns and Breath=60-81 microns) sf] ;'Id k/hLlj xf] . of]
;'n;'nn ] ] df}/Lsf] jo:s cj:yfdf dfq cfqmd0f ub{5 . o;sf] kf]yL
;'n;'n] slnnf] df}/Lsf] Zjf;l5b| (Thoraxic Spiracle) df k|jz ] u/L
Zjf;gnL (Trachea) df % b]lv & j6f c08f kfb{5 / c08faf6 #÷$
lbgdf aRrf hlGdPkl5 o;sf] j[l4ljsf; ToxL+ x'G5 . o;/L ;'n;'ns ] f]
efn] hlGdgsf] nflu !!–!@ lbg nfUb5 eg] !$–!% lbgdf kf]yL
hlGdG5 . efn] / kf]yL ;'n;'n] ;Dks{ /fv]kl5 ue{jtL kf]yL ;'n;'nn ] ]
l5b|af6 aflx/ lg:sL df}/Lsf] z/L/sf] /f}s
+ f] 6'Kkf]df 6fFl;P/ a:b5 /
kl5 csf]{ df}/Ldf ;b{5 / cfˆgf] hLjg k|lqmof k'g z'? ub{5 . o;n]
df}/Lsf] Zjf;gnLdf a;]/ df}/LnfO{ sdhf]/ kf5{ . o;nfO{ df}/Lsf]
Psf/fOg /f]u (Acarine disease) klg eGg] ul/G5 . of] ;'n;'nn ] ] sd
pd]/ ;d"xsf jo:s df}/LnfO{ a9L cfqmd0f ug]{ / kl5 k}mlnb} uO /fg'
20 df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf
zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
6«flson
;'n;'n]sf] dfp df}/Lsf] Zjf;gnL (Trachea) df
kf]yL ;'n;'n] efn] ;'n;'n] n;'n]sf] cfqmd0f
;'
lrq !) M 6«flson ;'n;'n] / o;sf] cfqmd0f
df}/LnfO{ ;d]t cfqmd0f ug{ ;Sb5 . g]kfndf o; /f]usf] ;d:ofaf6
df}/Luf]nfdf Iflt k'us
] f] cj:yf 5 .
Ps/fOg /f]usf] nIf0fx¿ M
• /f]uL df}/L p8\g g;sL 3f/sf] k|j]zåf/ cufl8 3;|]/ lxF+8\g' .
• /f]uL df}/Lsf] kv]6fsf] cfsf/ cË|]hLsf] s] (K) h:tf] b]lvg' .
• /f]uL df}/L 3f/af6 aflx/ lg:s]/ a:g] / 3f/leq hfg gvf]Hg] .
o:tf] /f]uL df}/LnfO{ ;dft]/ 3f/leq x'lnlbPdf t'?Gt} 3f/aflx/
lg:sg] .
• ;'n;'n]af6 cfqmd0f ePsf] df}/Lsf] k]6 rlDsnf] b]lvg' .
• 3f/df dx / s'6sf] ;~ro sd x'g'
• /f]uL df}/Lx? 3f/sf] jl/k/L, k|j]zåf/ glhsdf d/]sf] b]lvg' .

/f]usf] Joj:yfkg M
• of] ;'n;'n] vKg ;Sg] k|hfltsf] hflto 5gf}6 u/L /fg' k|lt:yfkg
ug]{ . h:t} Maskmf:6 df}/L (Buckfast bees) df of] ;'n;'n]sf]
cfqmd0f ;xg;Sg] Ifdtf a9L x'G5 .
• d]Gynsf] k|of]u ug]{M d]Gyn emf]nn] skf; lehfP/ ;nfO{sf] a§f
/ Knfl:6ssf] y}nf]df ;;fgf Kjfn jgfO{ xKtf xKtfdf cf;g
af]8{dfly /fVg] . df}/Lsf] hft / 3gTj x]/L Ps k6sdf %–!%
yf]kf;Dd ^–& xKtf;Dd k|of]u ug{ ;lsg] .

df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf 21


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
lrq !! M 6«flson ;'n;'n]af6 u|l;t df}/L -afofF_
/ ;'n;'n] Joj:yfkgsf nflu d]Gyf]nsf] k|of]u -bfofF_

• d]Gynsf] ljsNkdf emf]n leS; -;Grf] jf af]emf]_ k|of]u ug{


;lsG5 . of] # b]lv % yf]kf dfly elgP e}+m k|of]u ug]{ . /}yfg]
df}/Ldf a9L dfqf (Dose) df ;~rf]sf] k|of]u ePdf df}/Ln] u[xTofu
;d]t ug{ ;Sb5 .
• lrgLsf] w'nf]df jg:klt l3p / t]n ld;fO{ k]:6 jgfP/ df}/Lsf]
hft / ;+Vof x]/L %) b]lv !)) u|fd;Dd 6kaf/dfly sfuh /fvL
/f]6L cfsf/sf] jgfO{ /flvlbg] .
-gf]6 M of] ljlw k|of]u ubf{ sdLnf nfUg] ;Defjgf ePsf] x'bF f 3f/ j/k/
lg/LIf0f / ;kmf ug{' kb{5 ._

@=@ aflx/L k/hLlj (External Parasites)


@=@=! e]/f]jf ;'n;'n] (Varroa mites)
of] ;'n;'n], df}/Lsf] z/L/sf] aflx/L efudf a;]/ df}/LnfO{ r';L Iflt
ug]{ xflgsf/s k/hLlj xf] . o;sf] zfl/l/s jgfj6 c08fsf/ x'g] /
o;sf] z/L/ !–!=& ld=ld= nfdf] / !=%–!=(( ld=ld= rf}8f k}mlnPsf]
x'G5 . o;nfO{ gfËf] cfFvfn] ;lhn} b]Vg ;ls5 . o;sf] z/L/sf]
/Ë /ftf] jf v}/f] x'G5 . o;sf] kf]yL ;'n;'n] df}/Lsf] 5fp/f ePsf]
v'Nnf sf]ifdf k|j]z ub{5 / 5fp/fsf]if aGb ePsf] t]>f] lbgkl5 kf]yL
;'n;'n]n] lbgsf] !÷! j6f k'mn kfg{ yfNb5 / ToxL df}/Lsf] sf]ifleq
22 df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf
zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
aRrf hlGdO{ df}/Lsf] Ko'kfnfO{ != e]/f]jf ;'n;'n]sf] ljleGg cj:yfx?
r';L÷vfO{ x's{g] ub{5 . ;'n;'n]sf]
aRrf kl/kSs dfp jg]kl5 efn]
@= nfef{df e]/f]jf ;'n;'n] nfu]sf] cj:yf
nfUb5 / efn] ;'n;'n] db{5 .
o;kl5 kf]yL ;'n;'n]n] sf]if 5f]8]/
cGo sf]if tyf 3f/x?df k|j]z u/L
k'g Iflt k'¥ofpFb5 . vf;u/L of]
;'n;'n] efn] sf]ifdf w]/} kfOG5 . #=;'njo:sdf e]/f]jf
;'n] nfu]sf] cj:yf
of] ;'n;'nn] ljsf;] df}/L -Plk;
d]lnkm]/f_ nfO{ a9L ;tfpg] u/]sf]
kfOG5 . of] e]/f]jf ;'n;'n]sf] @
k|hflt, h:n] df}/LnfO{ Iflt u/]sf]
kfOG5 . tL x'g\ M
(i) e]/f]jf Hofsf]K;f]gL (Varroa
lrq !@ M e]/]jf ;'n;'n]/ o;sf] cfqmd0f
jacobosoni ) /
(ii) e]/f]jf 8]:6«S6/ (Varroa destructor)

e/f]jf ;'n;'n]sf] sf/0f df}/Luf]nfdf b]lvg] nIf0fx¿M


• Ko'kfsf]ifsf 9Ssgx¿ tn wl:;Psf] jf Kjfn k/]sf] v'Nnf b]lvg' .
• cf;gaf]8{ / k|j]zåf/aflx/ d/]sf Ko'kfx¿ b]lvg' .
• ev{/ lg:s]sf jo:s df}/Lx¿sf] cfsf/ ;fgf] x'g' / kv]6f lau|]sf]
b]lvg' .
• 5fp/frfsfdf 5fp/fqmd (Brood pattern) Ps¿ktf gx'g' .
• df}/Lsf] v'§f, kv]6fn] sfd ug{ g;Sg' .
• df}/L p8\g, lxF8\g g;Sg' .
• /f]u ;xg ;Sg] Ifdtfdf sdL cfpg' .
• efn] df}/Ln] /fg'snfO{ uef{wfg u/fpg g;Sg'' .
• df}/L3f/df dx, s'6, d}g, ;Íng 36\g' jf gx'g'

df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf 23


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
@=@=@ 6«f]lknfNofK; ;'n;'n] (Tropilaelaps Mites):
of] 6«f]lknfNofK; ;'n;'n]
klg gfËf] cfFvfn] ;lhn}
b]Vg ;lsg], df}/Lsf]
z/L/sf] aflx/L efudf
a;]/ df}/LnfO{ r';L Iflt
ug]{ csf]{ xflgsf/s
k/hLlj xf] . of] ;'n;'n]
e/f]jf eGbf sl/a cfwf
;fgf], t/ nflDrnf]
cfsf/sf] z/L/ ePsf]]
lrq !# M 6«f]lknfNofK; ;'n;'n]sf] dfp
/ o;sf] z/L/ ! ld=ld
nfdf] / )=^ ld=ld rf}8f k}mlnPsf] x'G5 .
kf]yL ;'n;'n]sf]] z/L/sf] /Ë xNsf /ftf], v}/f] x'G5 . of] ;'n;'n]sf
;a} cj:yfn] df}/Lsf] /ut (Haemolymph) r';]/ df}/Lsf] ljsf;df
lgs} Iflt k'¥ofp5 . kf]yL ;'n;'n] df}/Lsf] 5fp/f ePsf] v'Nnf sf]ifdf
k|j]z ub{5 / 5fp/fsf]if aGbePkl5 kf]yL ;'n;'n]n] k'mn kfb{5 /
ToxL df}/Lsf] sf]ifleq aRrf hlGdO{ x's{G5 . o;n] d]lnkm]/f df}/Lsf]
5fp/f cj:yfdf cfqmd0f u5{ / !–@ lbg pd]/sf 5fp/f gkfPdf
afFRg ;Sb}g . oL ;'n;'n] 5fp/f rfsfdf lxFl8/x]sf] b]Vg klg ;lsG5 .
df}/LnfO{ Iflt ug]{ $ k|hfltsf 6«f]lknfNofK; ;'n;'n] kfOG5 . tL x'g\M
(i) 6«f]lknfNofK; SNo]/L (Tropilaelaps clareae)

(ii) 6«f]lknfNofK; dl;{8L (Tropilaelaps mercedesae)

(iii) 6«f]lknfNofK; sf]OgLhd{ (Tropilaelaps koenigerum)

(iv) 6«f]lknfNofK; yfO{ (Tropilaelaps thaii)

24 df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
lrq !$ M e/f]jf ;'n;'n] -afofF_, 6«f]lknfNofK; ;'n;'n] -bfofF_

6«f]lknfNofK; ;'n;'n]sf] sf/0f df}/Luf]nfdf b]lvg] nIf0fx¿M


• ;+qmldt 5fp/fx¿ Psgf;n]
x'ls{Psf] gb]lvg] (Irregular
Brood Pattern)
• ev{/ lg:s]sf] sdL{df}/Lx¿
;fgf cfsf/sf, kv]6f v'lDrPsf
las[t, v'§f lasnfË ePsf] lrq !% M 6«f]lknfNofK; ;'n;'n] nfu]sf]
b]lvg] . cj:yf / wl:;Psf sf]ifx?
• sf]if aGb ePsf 5fp/fx¿ lems]/ x]bf{ z/L/df ;'n;'n]x¿ e]l6g] .
df}/Lsf] ;'n;'n]sf] Joj:yfkg M
df}/Ldf nfUg] ;'n;'n] cfly{s gf]S;fgL k'¥ofpg] dxTjk"0f{ tyf xfgLsf/s
k/hLlj xf] . o; ;'n;'n]sf] sf/0f aif]{gL df}/Lkfns Joj;foLx?n] 7'nf]
Iflt Aoxf]g'{ k/]sf] cj:yf 5 . ctM Joj;foLx?n] a]n}df oL xfgLsf/s
k/hLljsf] plrt Joj:yfkg ug{ b]xfo adf]lhdsf] pkfox? cjnDag
ug{'kb{5 M
(i) df}/Lkfngsf] tl/sf (Cultural Method): of] tl/sfsf] Wo]o
eg]sf] ;'n;'n]sf] k|hgg k|lqmofaf6 x'g] ;Gtfg j[l4nfO{ /f]Sg] xf] .
of] tl/sfaf6 ;'n;'n] Joj:yfkgsf nflu tnsf a'Fbfx? ckgfpg'
kb{5 M
df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf 25
zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
• ;'n;'n]sf] k|sf]k vKg ;Sg] k|hflt -h:t}M/l:;og df}/L_ sf]
k|of]u ug]{,
• rfsfsf] sf]ifsf] cfsf/ 36fpg] -%=$ ld=dL=af6 36fP/
$=( ld=dL= agfpg]_,
• 5fp/f hGdg] qmdnfO{ 6'6fP/ -# xKtf /fg'nfO{ c08f
kfg{af6 /f]Sg /fg'lk+h8fsf] k|of]u ug]{_,
• b'/L sfod u/]/ M ;'n;'n]af6 u|l;t uf]nfnfO{ :j:y uf]nfeGbf
%–^ ld6/ 6f9f /fVg] / df}/LnfO{ n'6n8fOaf6 arfpg] .
o;f] ugf{n] /f]uL uf]nfaf6 cGo uf]nfdf ;/]/ ;'n;'n]n] Iflt
k'¥ofpg kfpFb}g .
(ii) oflGqs jf ef}lts tl/sf (Mechnical/Physical Method) :
of] tl/sf cg';f/ efn] 5fp/f gi6 u/]/, rfsfsf] kf;f] jgfP/,
df}/L3f/ ;kmfu/]/, b'w÷d}bf÷Un'sf]hsf] w'nf] k|of]u u/]/, ;'tL{sf]
w'jfF nufP/ ;'n;'n]sf] Joj:yfkg ul/G5 .
• rfsfsf] efn] 5fp/f gi6 u/]/
(Drone Brood Removal) M
;'n;'n]sf] cfqmd0f efn] 5fp/fdf
a9L x'g] ePsf]n] dxk|jfxsf] ;'?df
efn] sf]if aGg] cfwf/rfsf k|of]u u/L
efn]5fp/f pTkfbg ug]{ / of] Ko'kf
jg]]kl5 rfsf uf]nfaf6 x6fO{ ;'n;'n]
gi6 ug]{ .
• rfsfsf] kf;f] jgfP/ (Comb lrq !^ M ;'n;'n] lgoGq0f ug{
rfsfsf] efn] sf]if x6fO{+b}
Trapping) M ;'n;'n]n] cfˆgf]
hLjgrqm df}/Lsf] 5fp/fdf g} k'/f ug]{ ePsf]n] 5fp/f
rfsfnfO{ kf;f]sf] ?kdf k|of]u ug{ lgolGqt tl/sfaf6 5fp/f
pTkfbg u/fP/ ;'n;'n]sf] Joj:yfkg ug{ ;lsG5 . o;sf]

26 df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
nflu uf]nfdf 7f8f] @ j6f lSjg÷k|m]d P:Sn'n8/ (Queen
Excluder) k|of]u u/]/ /fgLnfO{ aLrsf] Pp6f rfsfdf dfq
k'mn kfg{ nufpg] / kf]yL ;'n;'n]x? Tolx rfsfdf cfs{lif{t
eO{ 5fp/fdf cfqmd0f ug{ z'? ub{5 / 5fp/f l;n ePkl5
k|m]d lgsfn]/ df}/Lsf] 5fp/f ;lxt ;'n;'n] gi6 ug{] . of]
k|lqmof ;'n;'n] lgoGq0fsf] nflu bf]xf]¥ofpg] .
• hfnLbf/ cf;gaf]8{sf] k|of]u u/]/ (Screened Bottom
Board) : df}/L 3f/leq lx+88'n / ;kmf ug]{ qmddf ;'n;'n]
tn cf;gaf]8{df v:b5 / o;/L v;]sf ;'n;'n] a6'n]/ gi6
ug]{ .

lrq !& M df}/L3f/df hfnLbf/ cf;gaf]8{sf] k|of]u

• d}bf jf w'nf]sf] k|of]u u/]/M ;'n;'n]af6 u|l;t uf]nfsf] df}/Ldfly


Un'sf]hsf] w'nf] jf b"wsf] w'nf] jf ux'Fsf] d}bf 5l/lbg] . o;f]
ugf{n] df}/Lsf] z/L/df 6fFl;P/ /x]sf] ;'n;'n] lrKn]/ tn
emb{5 / em/]sf ;'n;'n]nfO{ a6'n]/ gi6 ug]{ . of] k|lqmof x/]s
$÷$ lbgdf bf]xf]¥ofpFb} hfg] .
• cfuf]sf] Hjfnf (Flame) sf] k|of]u u/]/M df}/Luf]nfdf k|z:t
;'n;'n] b]lvPdf ;a} df}/LnfO{ gofF3f/df ;f/]/ 3f/ vfnL
df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf 27
zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
u/fO{ cfuf]sf] Hjfnfn] ;'n;'n] gi6 ug]{ . o;sf] nflu s;fxLn]
df;'kf]Ng] ˆn]d/ (Flamer) sf] k|of]u ug{ ;lsG5 .
• ;'tL{sf] w'jfFsf] k|of]u u/]/ M ;'n;'n]af6 u|l;t df}/Luf]nfdf
a]n'sLkv # u|fd ;'tL{ -sfFrf]kft_ ;NsfP/ w'jfF lbg] / o;sf]
!% ldg]6kl5 cf;g af]8{df v;]sf ;'n;'n]nfO{ a6'n]/ gi6
ug]{ . ;'tL{sf] w'jfF lbg] a]nfdf uf]nfdf 5fp/f gePsf] cj:yf
eP a9L k|efjsf/L x'g] .
(iii) h}ljs tl/sf (Biological Method) : of] tl/sfaf6 ;'n;'n]
Joj:yfkg ubf{ s'g} /f;folgs ljiffbLsf] k|of]u ul/+b}+g . ;'n;'n]nfO{
cfqmd0f u/L /f]uL jgfO dfg{ ;Sg] ;'Id hLjf0f', 9';L, efO/;
cflbsf] k|of]u u/L o;sf] lgoGq0f ug{ ;lsG5 .
(iv) /f;folgs tl/sf (Chemical Method): df}/Luf]nfdf ;'n;'n]sf]
cfqmd0faf6 7'nf] Iflt k'¥ofpg ;Sg] x'Fbf clGtd ljsNksf]
?kdf /;folgs ljiffbLsf] k|of]u ug{ ;lsG5 . t;y{ h}ljs /
ef}lts ljlwaf6 ;'n;'n] lgoGq0f gePdf lj1x¿sf] ;Nnfx lnO{
/f;folgs ljlw k|of]u ug{ ;lsG5 . g/d
/ s8f u/L b'O{y/Lsf /;fog k|of]u ug{
;lsG5 M
• g/d /;fog M kmld{s Pl;8 (Formic
acid), cShflns Pl;8 (Oxalic Acid),
yfOdn (Thymol), xf]K;a]6f Pl;8
(Hops Beta Acid) cflbsf] k|of]uaf6
;'n;'n]sf] lgoGq0f ug{ ;lsG5 .
• s8f /;fog M Psf/L;fO8
(Accaricides) / dfOl6;fO8 (Miticides)
sf] k|of]u u/]/ ;'n;'n] lgoGq0f ug{
;lsG5 . lrq !* M Plk:6fg

28 df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
• Pkl:6fgsf] k|of]u ug]{ M Plk:6fg Ps l;Gy]l6skfO/]y|f]O8
gfds ljiffbL xfn]/ ;'n;'n] lgoGq0fsf] nflu jgfOPsf]
sfuhsf] kftf xf] . of] Ps Kofs]6df !) jf @) kftf /x]sf]
x'G5 . Pp6f uf]nfdf ! kftfsf] b/n] Plk:6fg k|of]u ug{], o;n]
@%–#% lbg ;Dd sfd ub{5 .
#= df}/Lsf zq'hLjx¿
df}/Lsf] zq'hLj eGgfn] df}/L / df}/L3f/df cfqmd0f u/L df}/Lsf]
z/L/sf] /ut r';]/ jf df}/Lsf] ;+lrt cfxf/f -dx_ vfOlbP/, rfsf
-d}g_ vfO{ lauf/L lbP/ / 5fp/f jf df}/LnfO{ vfO{ gf]S;fg k'¥ofpg]
hLjx? x'g eg]/ a'e\mg'kb{5 . k|s[ltdf df}/LnfO{ gf]S;fg k'¥ofpg]
y'k|}y/Lsf sL6ktË, r/fr'?ËL / hgfj/x? kfOG5g\ . o;/L df}/LnfO{
xfgL ug]{ hLjx?nfO{ df]6fdf]6L ?kdf @ tl/sfn] 5'§ofpg ;lsG5 .
tL x'g\M
• 3f/ aflx/af6 ;tfpg] hLjx? M cl/Ëfn, jR5\oF', dn;fFk|f], sdL-
nf, dfp;'nL, 5]kf/f, Eofu'tf, dfs'/f, r/f, efn' cflb .
• 3f/leq a;L gf]S;fg k'¥ofpg] hLjx?M d}gk'tnL, sdLnf, d}gvk6],
kmf]l/8 lemFuf cflb . o;sf] cnaf dflg;n] dx rf]/]/ vfO{ 5fp/f,
s'6 / rfsf ;d]t emg} gf]S;fgL k'¥ofPsf] ;'Ggdf kfOG5 ;fy}
r/g If]qdf /x]sf df}/L3f/nfO{ e]8fafv|f, ufO{j:t', 3f]8fvRr/n]
;d]t 3f/ kN6fP/ gf]S;fg k'¥ofPsf] kfOG5 .
#=! 3f/ aflx/af6 ;tfpg] hLjx?
cl/Ëfn, jR5\oF', dn;fFk|f], sdLnf, dfp;'nL, 5]kf/f, Eofu'tf, dfs'/f,
r/f, efn' cflb hLjx?n] df}/L3f/ aflx/af6 g} df}/L / df}/L3f/df
cfqmd0f u/L df}/Lsf] cfxf/f, 5fp/f, rfsf / df}/L g} vfOlbP/ gf]S;fg
k'¥ofpFb5g\ . df}/Luf]nfdf Iflt k'¥ofpg] oL zq'hLjx?, ltgsf] Ifltsf]
k|sf/ / Ifltaf6 arfpg ug{'kg]{] Joj:yfkg÷;dfwfgsf] pkfoaf/]df
tn pNn]v ul/Psf] 5 .
df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf 29
zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
30
qm=;+= zq'hLjsf] ljj/0f Ifltsf] k|sf/ Joj:yfkg÷;dfwfgsf]] pkfo
#= dn;fFk|f] M of] sfnf] jf v}/f] /Ësf] df+; • k|foM /ftsf] ;dodf cfO{ • s's'/kfn]/ o;nfO{ t;f{pg]÷
xf/L tyf :tgwf/L hËnL hgfj/ xf] . df}/L3f/df cfqmd0f u/L Iflt v]b\g] .
;fy} of] k'¥ofpg] ub{5 . • t;f{pg] vfnsf dfG5]sf d"lt{
df}/Lsf] • o;/L cfqmd0f u/] kl5 jgfP/ /fVg] .
k|d'v zq' df}/L3f/ kN6fO gf]S;fg • 3f/dfly ux|f}+ 9'Ëf÷d'9fn] lyRg]
hLj klg k'¥ofpFb5 . jf 3f/k]6Ln] s;]/
xf] . • df}/L3f/leqaf6 rfsf, dx -afFw]/_ ;'/lIft agfpg] .
/ df}/L ;d]t lems]/ vfO{ • 3f/dfly l;pF8Lsf] sfF9f
gf]S;fg ub{5 . /flvlb+bf o;sf] cfqmd0f sd
x'g] kfOPsf] .
$= Effn' M sfnf], v}/f] :tgwf/L, hËnL • o;n] df}/Lsf] dx lgs} dg • s's'/ nufO{ eufpg], v]b\g] .
hgfj/ xf] . k/fpg] ePsf]n] Plko/Ldf • Plko/Ldf t;f{pg] vfnsf]
k|j]z u/L uf]nfdf Iflt ub{5 . dfG5]sf] a'Vofrf jgfP/ /fVg].
• Plko/Ldf /x]sf df}/L 3f/ • aGb's k8\sfP/ t;f{pg] t/
e'FOdf n8fP/ 5/ki6 kf/L gdfg]{ .
df}/LnfO{ Iflt k'¥ofO lbG5 . • 3f/dfly ux|f}+ 9'Ëf jf d'9fn]
• o;/L e'FOdf n8fPsf] 3f/ lyr]/ /fVg] jf 3f/k]6Ln] afFw]/
leqaf6 rfsf, dx / df}/L /fVg] .
;d]t lems]/ vfO gf]S;fg • w]/} g} ;d:ofu|:y If]qdf
k'¥ofpFb5 . df}/Lkfng gug]{ .

zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg


df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf
qm=;+= zq'hLjsf] ljj/0f Ifltsf] k|sf/ Joj:yfkg÷;dfwfgsf]] pkfo
!= cl/Ëfn÷jR5\oF' M of] • cl/Ëfn df}/Lsf] 7'nf] zq' xf] . • cl/Ëfn÷aR5\o"FnfO{ lk6\g ldNg]
df}/LeGbf 7'nf] Dff+zxf/L vf;u/L kxf8L If]qdf >fj0f u/L jgfOPsf] bflanf]n] xfg]/
sL/f xf] . of] sL/f, cGo dlxgf b]lv sflt{s dlxgf dfg]{ jf kf;f] yfk]/ dfg]{ .
sL/fsf] nfef{ ;Dd o;n] ;tfpg] ub{5 . • o;sf] kf;f] agfpgsf] nflu
• o;n] p8\b} u/]sf] df}/L jf kfs]sf] s]/f÷km;L{÷:ofp,
tyf jo:s
cj:yfsf 3f/df g} cfO{ df}/L 5f]k]/ l;w|fdf5f lk;]/ leg]u/df
cfˆgf] aRrfnfO{ v'jfpg ld;fO 3f/ glhs} Knfli6ssf]
sL/fx¿ Vff]Hb} n}hfg] ub{5 .
lzsf/ u/L af]tndf /flv e'm08\ofOlbg] .
• aR5\o'F, cl/Ëfn eGbf s]xL • cl/Ëfn÷aR5\oF'sf] uf]nfx?

zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg


cfˆgf] aRrf 7'nf] cfsf/sf] x'g] / o;n] vf]h]/ kQf nufO{ gi6 ug]{ .
x'sf{pg nUb5 . 3f/leq g} k|j]zu/L jo:s

df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf


df}/L df/]/, vfP/ ;vfk} kf/L
Iflt k'¥ofpg] ub{5 .
@= r/fr'¿ËL M uf}FynL, • hf8f] / afbn nfu]/ w'lDdPsf] • r/fnfO{ gdf/L t;f{pg jf
lra], df}/Lvfg] df};ddf 3f/sf] jl/kl/ a;L eufpg u''n]nLsf] k|of]u ug]{ .
r/f (Bee Eater df}/L 5f]k]/ vfO{ gf]S;fg • Plko/Ldf t;f{pg] vfnsf
Bird) df}/Lsf] k'¥ofpF5 . dfG5]sf] d"lt{ -a'Vofrf_ jgfP/
• cfqmd0f a9\b} uPdf 3f/df /fVg] .
k|d'vzq' xf] .
jo:s df}/Lsf] ;+Vof sd xF'b} • glhsdf oL r/fx?sf] u'0f÷
hfG5 . cf>o:yn e]§fP;Dd x6fpg].
• uf]nfaf6 df}/Lr/gdf
lg:s+b}g .

31
32
qm=;+= zq'hLjsf] ljj/0f Ifltsf] k|sf/ Joj:yfkg÷;dfwfgsf]] pkfo
%= dfp;'nL, 5]kf/f / Eofu'tfM • k|foM udL{ ofddf oL hLjx? • 3f/leq jf 3f/jl/k/L df}/L
htftt} b]lvg] / df}/Ldf 9's]/ a;]sf] cj:yfdf e]l6Psf
cfqmd0f u/]sf] e]l6G5 . oL zq'hLjx?nfO{ eufpg] jf
• dfp;'nLn] 3f/leq k;]/ klg df/]/ gi6 ul/lbg] .
df}/LnfO{ Iflt k'¥ofpFb5 . • oL zq'hLj n's]/ cfqmd0f
!= dfp;'nL @= 5]kf/f] • vf;u/L oL hLjx?n] vfg] ug{ g;sf];\ eg]/ df}/L3f/
#= Eofu'tf]
cGo sL/fx? ge]6]sf] jl/k/Lsf emf/kft x6fO{ ;kmf
cj:yfdf 3f/sf] jl/kl/ n's]/ /fVg] .
a;L df}/L 5f]k]/ vfO{ gf]S;fg • oL zq'hLjaf6 x'g] cfqmd0f
ub{5 . / Iflt Go'g ug{ cfw'lgs
• cfqmd0f a9\b} uPdf 3f/df df}/L3f/sf] k|of]u ug]{ .
jo:s df}/Lsf] ;+Vof sd xF'b}
• dfp;'nL / 5]kf/f l3;|]/ lxF8\g]
hfg] / kl5 uf]nf sdhf]/
(Reptile) ju{df kg]{ z/L/df sTnf,
jgL k'/} uf]nf gi6 eP/ hfg
nfdf] k'R5/ / RofK6f] 6fpsf]] ePsf]
;Sb5 .
;–;fgf df+zfxf/L hLj x'g\ .
• Eofu'tf peor/ -kfgL / hldg
b'a}df a:g ;Sg]_ ju{df kg]{ k'R5/
gePsf ;fgf] hLj xf] .

zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg


df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf
qm=;+= zq'hLjsf] ljj/0f Ifltsf] k|sf/ Joj:yfkg÷;dfwfgsf]] pkfo
^= dfs'/f M • of] hLj, 3f/leq / aflx/ • 3f/leq a;L Iflt ug]{
cUnf ¿vx¿df hfn yfk]/ dfs'/fnfO{ x6fpg] jf dfg]{ .
df}/L / cGo sL/fx?nfO{ • of] hLjn] af]6 lj?jfdf
hfndf km;fO{ kl5 df/]/ vfO{ jgfPsf] hfnf] nfdf] n¶L jf
gf]S;fg k'¥ofpFb5 . ef6f]sf] d2tn]] x6fOlbg] .
• 3f/leq k:g glbg 3f/sf]
dfs'/f] k|j]zåf/ ;fgf] kfg]{ .

zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg


• of] hfnf] kf;f]df kf/]/ lzsf/ ug]{

df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf


cf7v'§} ;fgf] df+zfxf/L hLj xf] .

33
34
#=@ 3f/leq a;L gf]S;fg k'¥ofpg] hLjx?
d}gk'tnL, sdLnf, d}gvk6], kmf]l/8 leFmuf cflb 3f/leq a;L df}/Lsf] cfxf/f, 5fp/f, df}/L / rfsf vfP/
gf]S;fg k'¥ofpFb5g\ . df}/Luf]nf leq a;L df}/Ldf Iflt k'¥ofpg] oL zq'hLjx?, ltgsf] Ifltsf] k|sf/ / Ifltaf6
arfpg ug{'kg]{] Joj:yfkg÷;dfwfgsf] pkfoaf/]df tn pNn]v ul/Psf] 5 .
qm=;+= zq'hLjsf] ljj/0f Ifltsf] k|sf/ Joj:yfkg÷;dfwfgsf]] pkfo
!= dx vfg] k'tnL M • o;n] /ftsf] ;dodf 3f/leq • of] k'tnL 3f/leq l5g{
• of] 7'nf] cfsf/sf] /fqLr/ k'tnL xf], k;]/ dx rf]/]/ vfO{ gf]S;fg glbg 3f/sf] k|j]zåf/
o;sf] z/L/ sl/a %–^ ;]=dL nfdf] / k'¥ofpg] ub{5 . ;fgf] agfpg] .
%–^ ;]=dL= nfdf] kv]6f x'G5 . • 3f/sf] leq s'gfdf a;]/ df}/Lsf] • 3f/df k'tnL l5g]{ vfnsf]
dx r';]/ vfPsf] b]lvg] / Pp6} sxL Kjfn e]l6P df6f]
k'tnLn] sl/a *–!) u|fd dx d'5]/ 6fln aGb ul/lbg] .
r';]/ vfg ;S5 . • 3f/leq k'tnL b]v]df
• 3f/df dxsf] ;~ro 36\b} hfg] dfl/lbg] jf eufpg] .
dxvfg] k'tnL / kl5 uf]nf sdhf]/ aGb} hfG5 .

@= d}gk'tnLx¿ M @ k|sf/sf x'G5 . k'tnLn] d}g vfP/ Iflt ub{5 .


@=! 7'nf] d}gk'tnLM of] cgfhdf nfUg] k'tnL • k|foM udL{ 7fpFdf, df}/Ln] • df}/Luf]nf ;w}F alnof]
eGbf cln 7'nf], gf}gL£o" /Ësf] x'G5 . g9fs]sf rfsfx¿df o;sf] /fVg] .
;d:of b]lvg] ub{5 . • sdhf]/ uf]nfnfO{ csf]{

zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg


df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf
uf]nf;Fu ld;fpg] .
qm=;+= zq'hLjsf] ljj/0f Ifltsf] k|sf/ Joj:yfkg÷;dfwfgsf]] pkfo
• kf]yL k'tnLn] df}/L 3f/sf] • 3f/leq df}/Ln] g9fs]sf
s'gfsfKrf / rs]{sf 7fpFdf rfsf lems]/ ;'/lIft
k'mn kfg{] / kl5 k'mnaf6 nfef{ /fVg] .
lg:sL df}/Lsf] rfsf÷ d}g • df}/Lsf] 3f/sf] k|j]zåf/
vfP/ nfef{x¿ x'ls{G5g\ . oL ;fgf] kfg]{ / cGo Kjfnx¿
nfef{x?n] d}grfsfdf Kjfn}Kjfn 6fNg] .
7"nf] d}gk'tnL (Greater wax moth)
kf/]sf], /]zdL wfuf]h:tf] hfnf] • ;do ;dodf 3f/sf]
jgfPsf] b]lvg'sf ;fy} rfsfdf lg/LIf0f / ;kmf ug]{ .

zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg


nfef{x? l56\l56f]] lxF8]sf] b]lvg] /
nfef{sf] y'k|} la:6f b]lvg] k|sf]k

df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf


a9\b} hfFbf df}/Ln] u[xTofu ;d]t
ub{5 .
7"nf] d}gk'tnLsf] nfef{ / o;n] k'¥ofPsf] Iflt

@=@ ;fgf] d}gk'tnL M • g]kfnsf] kxf8L efudf, sdhf]/ • 7'nf] d}g k'tnLsf]
uf]nfdf df}/Ln] g9fs]sf] rfsfdf Joj:yfkgdf h:t} ug]{ .
o;sf] ;+qmd0f a9L b]lvG5 .
• kf]yL vk6]n] 3f/sf] s'gf sfKrf
/ rs]{sf 7fpFdf k'mn kfg]{ / kl5
;fgf] d}gk'tnL (Lesser wax moth) k'mnaf6 nfef{x? lg:sL df}/Lsf]

35
36
qm=;+= zq'hLjsf] ljj/0f Ifltsf] k|sf/ Joj:yfkg÷;dfwfgsf]] pkfo
cgfhdf nfUg] k'tnLhq}, kx]Fnf] 6fpsf] rfsf÷d}g vfP/ x'ls{G5 . oL
/ z/L/ gf}gL£o" /Ësf] b]lvg] / k'tnLn] nfef{x?n] d}grfsfdf Kjfn}Kjfn
@%)–#)) ;Dd k'mn kfg]{ ub{5 . kf/]sf], /]zdL wfuf]h:tf] hfnf]
jgfPsf] b]lvg'sf ;fy} rfsfdf
nfef{x? l56\l56f]] lxF8]sf] b]lvg] /
nfef{sf] y'k|} la:6f b]lvG5 .
• k|sf]k a9\b} hfFbf df}/Ln] u[xTofu
;d]t ub{5 .

;fgf] d}gk'tnLsf] nfef{ / o;n] k'¥ofPsf] Iflt


#= d}g vk6]M of] vk6] ju{sf] sL/fdf kg]{ • of] sL/f 3f/sf s'gfsfKrf / • 3f/ ;w}+ ;kmf /fVg'sf
x'Fbf o;sf] aflx/L kv]6f s8f eO{ / r/df n's]/ a;L df}/L uf]nfdf ;fy} uf]nfnfO{ dha't
leqL Iflt k'¥ofpg] ub{5 . jgfO /fVg] .
kv]6f • df}/L3f/ vf]n]/ lg/LIf0f • 3f/leq ePsf dl;gf
g/d / ug]{qmddf of] vk6] 3f/sf] Kjfn / r/x? /ftf]
kf/bzL{ s'gfsfKrfdf n's]/ a;]sf] e]l6g] df6f]n] lnk]/ 6flnlbg] .
x'G5 . / kl5 oqtq 5l/P/ efu]sf] • df}/L3f/ cgfjZos ?kdf
b]lvG5 . k6s k6s gvf]Ng] .

zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg


df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf
qm=;+= zq'hLjsf] ljj/0f Ifltsf] k|sf/ Joj:yfkg÷;dfwfgsf]] pkfo
• df}/L3f/df ;+lrt df}/Lsf] • vk6]nfO{ kf;f] yfk]/ gi6
cfxf/f÷s'6, df}/Lsf] k'mn / ug]{M o;sf] nflu cfwf
5fp/f;d]t vfO{ Iflt k'¥ofpFb5 . OGrsf] kfOknfO{ #–$
O~r nfdf] 6'qmf kf/L
Psflt/sf] d'v aGb u/L
yf]/} s'6 ld;fPsf] cfxf/f
xfnL a]n'sLkv 3f/leq
/flvlbg] / ef]lnkN6

zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg


kfOkdf ePsf] vk6]
@= d}gk'tnLsf] nfef{ / o;n] u/]sf] Iflt ;Íng u/L gi6 ug]{ .

df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf


$= kmf]l/8 lem+ufM • of] lemËfsf s]xL k|hflt dfq • df}/Luf]nfnfO{ ;w}+ dha't
of] kmn s'xfpg] df}/Lsf k/hLlj eO{ afFRg] jgfP/ /fVg] .
cfF+};f h:t} b]lvg] ub{5 / o;sf] kf]yLn] 3f/ leq • df}/L3f/ ;kmf /fVg] .
sL/f xf] . oL ljleGg k|sf/sf] k'mn kfg]{ / To; k'mn af6 @$ • a9L ;d:of b]lvPdf w'jfF
kmf]l/8 lemËfx?
lemËfsf w]/} 306fdf nfef{ ÷cf}+;f lg:sL ;f] lbP/ lemFËfnfO{ eufpg] .
k|hfltx? x'g] / nfef{n] df}/LnfO{ vfP/ dfb{5 .
logLx? p8\g' • of] lemËfsf] cfqmd0f ePdf
eGbf a9L bf}l8g] 5fp/f sf]ifx¿df lemËfsf dl;gf
u5{g\ . ;]tf cf}F;fx¿ b]lvG5 .
• df}/L sdhf]/ x'Fb} hfG5 .

37
38
qm=;+= zq'hLjsf] ljj/0f Ifltsf] k|sf/ Joj:yfkg÷;dfwfgsf]] pkfo
%= sldnf M of] sL/f ju{df kg]{ ;fgf] • o;n] df}/L3f/leq k;]/ dx, • Plko/Lsf df}/L3f/
df+zfxf/L hLj xf] . of] hdLg d'lg / dfly df}/Lsf] k'mn, 5fp/f vfO{ Iflt jl/k/Lsf] emf/kftx?
u'F8 nufP/ ;d"xdf a:g] ub{5 . k'¥ofFb5 . X6fO{ ;kmf /fVg].
• o;n] 7"nf df}/Lx?nfO{ klg • df}/L3f/nfO{ kmnfd] 3f/
cfqmd0f u/L df/]/ vfO{ Iflt :6}08 dfly /fvL $
ub{5 . j6} v'§fdfkfgL e/]sf]
srf}/fdf /flvlbg] /
:6}08sf] v'§fdf lu|h bn]/
sdLnfdfly r9\g g;Sg
agfpg]
• 3f/sf] k|j]zåf/ ;fgf]
agfpg] .

df}/LnfO{ Iflt ug]{ sldnfx?

zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg


df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf
;Gbe{ ;"rL (References)
• df}/Lkfngsf] cfwf/e"t l;sfO{ (Basic Learning for Beekeeping)
tLy{ s'df/ >]i7, ejfgL >]i7, l;Udf hg/n ckm;]6 k|];, @)&* .
• df}/Lsf /f]u, s'kf]if0f / ;'n;'n], df}/L ljsf; s]G›, uf]bfj/L,
nlntk'/, @)&& .
• g]kfn df}/L hg{n, PkLg]6 g]kfnsf] k|sfzgx? .
• df}/L ljsf; s]G›, uf]bfj/Laf6 k|sflzt k'l:tsfx? .
• df}/Lkfng k|lzIfs >f]t k'l:tsf, clg?› gfy z'Ns, Ol;df]8, ;g\
@)))
• df}/L tyf df}/Lkfng, uf]kfn k|;fb sfˆn], @)^*
• g]kfndf df}/L v]tL, z+s/ k|;fb Gof}kfg], lx;L lk|l6Ë k|];, @)^#

df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf 39


zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
40 df}/Ldf nfUg] k|d'v /f]ux?, ;'n;'n] (Mites) tyf
zq'hLjx?sf] klxrfg / ltgsf] Joj:yfkg
g]kfn ;/sf/
s[lif tyf kz'kG5L ljsf; dGqfno
s[lif ljefu
Jofj;flos sL6 ljsf; s]Gb|
df}/L ljsf; s]Gb|
uf]bfj/L, nlntk'/
kmf]g g+= )!–%!&$!#*
O{d]nM [email protected], [email protected]
j]e;fO6M www.apidc.gov.np
@)*! >fj0f

You might also like