A Symposium Held in Sarajevo, Bosnia and Herzegovina,

06-08 September 2024

4th International Balkan

Studies Congress
Proceedings
Edited by: Sevba Abdula, Elif R.Nazim
4TH INTERNATIONAL BALKAN STUDIES
CONGRESS PROCEEDINGS

Editors : Sevba Abdula, Elif R.Nazim

Proofreading : Hanife Etem, Merjema Imamovic

ISBN : 978-608-4944-16-4

DOI : http//doi.org/10.5331/EB05

Designer : Seyfullah Bayram

Publisher : IDEFE-BSF

Print : Ajgraf Skopje, 500

Cair-Skopje, North Macedonia
1st edition, Skopje, 2024

Print run : 500

© IDEFE Publications
All publication rights reserved. Except for brief quotations for scientific research and publicity, this publication
may not be reproduced in any form or by any means without the written permission of the publisher.

IDEFE Publications
Goce Delchev 11, No 1-1, Chair-Skopje, North Macedonia
Tel: +38971472686
balkanfoundation.com
4TH INTERNATIONAL BALKAN STUDIES CONGRESS
PROCEEDINGS

Edited by
Sevba Abdula, Elif R.Nazim
 Honorary Board of the Congress
Dr. Sevba Abdula – President of Balkan Studies Foundation,
Assoc. Prof. Dr. Taha Eğri – President of İLEM: Scientific Studies Association,
Prof. Dr. Ahmet Yıldırım – Rector of International University of Sarajevo,
Prof. Dr. Jusuf Zejneli – Rector of University of Tetova
Prof. Dr. Gülfettin Çelik – Rector of Istanbul Medeniyet University,
Prof. Dr. Lütfi Sunar – Rector of International Balkan University,
Abdullah Eren – President of Presidency for Turks Abroad and Related Communities

Organizing Committee
Assoc. Prof. Dr. Bujamin Bela – Mother Teresa University, President of Balkan Studies Cong-
ress (North Macedonia), Assist. Prof. Dr. Ahmet Köroğlu – Istanbul University (Türkiye),
Dr. Agron Islami – Institute of History “Ali Hadri”- Prishtina (Kosovo), Prof. Dr. Faruk Bal
– Istanbul Medeniyet University (Türkiye), Assist. Prof. Dr. Hamza Preljević – International
University of Sarajevo (Bosnia and Herzegovina), Dr. Irena Kolaj Ristanovič – University of
Belgrade (Serbia), Prof. Dr. Ibish Kadriu – University of Tetova (North Macedonia), Muham-
med Eser – Presidency for Turks Abroad and Related Communities (Türkiye), Assist. Prof.
Dr. Mustafa Öztürk – Kırklareli University (Türkiye), Dr. Sevba Abdula – Balkan Studies
Foundation (North Macedonia), Assist. Prof. Dr. Serdar Serdaroğlu – International Balkan
University (Türkiye), Assist. Prof. Dr. Sedad Bešlija – University of Sarajevo (Bosnia and
Herzegovina), Semran Murtezani – Balkan Studies Foundation (North Macedonia),
Elif R. Nazim - Balkan Studies Foundation (North Macedonia)

Secretariat
Semran Murtezani, Zehra A. Sadiki
  v

Scientific Committee of the Congress

Assoc. Prof. Dr. Abdülkadir Macit, Kocaeli University, (Türkiye), Prof. Dr. Alim Yılmaz, Istan-
bul Medeniyet University, (Türkiye), Assoc. Prof. Dr. Ali Erken, Marmara University, (Türki-
ye), Assoc. Prof. Abdurrahman Atçıl, Sabancı University, (Türkiye), Assoc. Prof. Alim Arlı,
Istanbul Technical University, (Türkiye), Assist. Prof. Dr. Agron Islami, Institute of History “Ali
Hadri”- Prishtina, (Kosovo), Assoc. Prof. Dr. Bujamin Bela, Mother Teresa University, (North
Macedonia), Assist. Prof. Dr. Drita Memeti, University of Tetova, (North Macedonia), Assoc.
Prof. Dr. Ebrar Ibraimi, University of Tetova, (North Macedonia), Assoc. Prof. Dr. Esmije Ve-
seli, University of Tetova, (North Macedonia), Prof. Dr. Ekrem Demirli, Istanbul University,
(Türkiye), Assoc. Prof. Ertuğrul Karakuş, Bolu Abant İzzet Baysal University, (Türkiye), As-
sist. Prof. Fation Shabani, Ibn Haldun University, (Türkiye) Prof. Dr. Gültekin Yıldız, Istanbul
University, (Türkiye), Prof. Dr. Hamdi Genç, Istanbul Medeniyet University, (Türkiye), Assoc.
Prof. Dr. Hacı Kara, Istanbul Medeniyet University, (Türkiye), Dr. Hana Younis, University
of Sarajevo (Bosnia and Herzegovina), Assist. Prof. Dr. Irena Kolaj Ristanović, University of
Belgrade, (Serbia), Assoc. Prof. Dr. Ismail Hakkı Kadı, Istanbul Medeniyet University, (Tür-
kiye), Assoc. Prof. Dr. Ibrahim Halil Üçer, Istanbul Medeniyet University, (Türkiye), Assist.
Prof. Dr. Izzettin As, Kırklareli University, (Türkiye), Dr. Ibrahim Zeyd Gerçik, (Türkiye),
Prof. Dr. Jelldëz Asani, University of Tetova, (North Macedonia), Assist. Prof. Dr. Kadir Te-
miz, Istanbul Medeniyet University, (Türkiye) Prof. Dr. Lindita Xhanari Latifi, University of
New York in Tirana, (Albania), Prof. Dr. Lütfi Sunar, International Balkan University, (North
Macedonia), Prof. Dr. Musa Musai, University of Tetova, (North Macedonia), Prof. Dr. Muhi-
din Mulalić – International University of Sarajevo, (Bosnia and Herzegovina), Prof. Dr. Mir-
sad Karić – International University of Sarajevo, (Bosnia and Herzegovina), Prof. Dr. Murteza
Bedir, Istanbul University, (Türkiye) Assoc. Prof. Dr. Mevludin Ibishi, International Balkan
University, (North Macedonia) ,Assist. Prof. Dr. Mehmet Uğur Ekinci, SETA, (Türkiye), Prof.
Dr. Petar Todorov, Institute of National History – Skopje, (North Macedonia), Prof. Dr. Qufli
Osmani, University of Tetova, (North Macedonia), Dr. Sevba Abdula, Balkan Studies Foun-
dation, (North Macedonia) Assist. Prof. Dr. Süleyman Güder, Istanbul University, (Türkiye),
Assist. Prof. Dr. Sedad Bešlija, University of Sarejevo, (Bosna and Herzegovina), Prof. Dr. Şe-
ner Bilal, International Balkan University, (North Macedonia), Assoc. Prof. Dr. Tutgay Anar,
Istanbul Medeniyet University, (Türkiye), Assoc. Prof. Dr. Yunus Uğur, Marmara University,
(Türkiye), Assoc. Prof. Dr. Zahit Atçıl, Istanbul Medeniyet University, (Türkiye), Assist. Prof.
Dr. Zejni Mazllami, University of Tetova (North Macedonia)
Table of Contents

FOREWORD................................................................................................ xi

1. HISTORY

O DRUŠTVENIM PRILIKAMA I EKONOMSKOJ POLITICI U REPUBLICI TURSKOJ .

PREMA BOSANSKO-HERCEGOVAČKOM ČASOPISU ISLAMSKI SVIJET (1932-1935).....3
Amir Džinić

OSMANLI HARİCİYESİNDEN ARNAVUTLUK BAŞBAKANLIĞINA: .

TURHAN HÜSNÜ PAŞA (1846-1927).............................................................. 13
Doğukan Oruç

BOŞNAKLARIN ÖNEMLİ CEMİYETLERİNDEN OLAN GAJRET’İN .

KURULUŞU VE 1903-1914 YILLARI ARASINDAKİ FAALİYETLERİ.................... 37
Enes Turbić

SPECIAL FEATURES OF THE ARCHITECTURAL PLAN OF THE ALTUN .

ALEM MOSQUE BUILT IN NOVI PAZAR IN THE 16TH CENTURY...................... 53
Enisa Huseinovic

SİYASETNÂME YAZIM GELENEĞİNDE BOSNA-HERSEKLİ ÂLİMLERİN ROLÜ. 61

Faruk Yılmaz

MİZAH DERGİLERİNDE AVUSTURYA-MACARİSTAN’IN BOSNA-HERSEK’İ İLHAKI....73

Hakan Şendilmen

XIX. YÜZYILDA BULGARİSTAN MEDRESELERİ: TIRNOVA VOYVODASI FEYZİ

(FEYZULLAH) AĞA MEDRESESİ VE VAKFİYESİ............................................. 95
Hümeyra Selvi Tırnava
POLİTİK PSİKOLOJİ YAKLAŞIMINA GÖRE BALKAN ULUSLARININ TANZİMAT
DÖNEMİ DEĞERLENDİRMESİ...................................................................... 111
Gizem Ünal

ANALYZING THE ZAMAN NEWSPAPER AS AN HISTORICAL RESOURCE: .

REFLECTION OF DISORDERS IN THE SELANİK PROVINCE (1876 – 1880)........ 133
Mehmet Yıldız

JEWISH REFUGEES FROM EASTERN EUROPE TOWARDS .

THE OTTOMAN TERRITORIES IN 1888......................................................... 147
Nilghiun Ismail

İSLAMİ AKIMLARIN BULGARİSTAN MÜSLÜMANLARI DİN YORUM .

BİÇİMİ ÜZERİNE ETKİLERİ......................................................................... 163
Şabanali Ahmed

2. POLITICAL SCIENCE AND INTERNATIONAL RELATIONS

TÜRKİYE- BOSNA-HERSEK İLİŞKİLERİNİN AKILLI GÜÇ .

PERSPEKTİFİNDE ANALİZİ................................................................................ 183
Erdem Eren

BATI BALKAN ÜLKELERİNİN AB ENTEGRASYON SÜRECİNDE ÇİN ETKİSİ......... 205

Figen Aydın

YUGOSLAVIA-SOVIET UNION RELATIONS IN THE CONTEXT OF HIERARCHY

APPROACH (1945-1948)................................................................................ 221
İrfan Tatlı

Informatıon Warfare ın the Balkans: The Role of Serbıa and the Comparatıve
Analysıs of Russıa and the Unıted States........................................................ 237
Irem Güldem Karar

POSTKOMÜNİST DÖNEMDE BALKANLAR’DA AZINLIK SORUNLARININ .

DÖNÜŞÜMÜ: BULGARİSTAN ÖRNEĞİ........................................................... 253
Mustafa Işık
3. LITERATURE

EVLİYA ÇELEBİ’NİN KOSOVA’DAKİ SEYAHATİ – 1660..................................... 271

Agon Krasniqi

KÜLTÜREL BELLEK OLARAK NECATİ CUMALI’NIN VİRAN DAĞLAR ROMANINDA

BALKANLAR............................................................................................... 281
Ahmet Koçak

BALKANLARI KONU ALAN ROMANLARDA OSMANLI ALGISI........................ 293

Kamil Parın

WRITERS OF BOSNIA AND HERZEGOVNIA IN THE ALBANIAN LANGUAGE: THE

ANTOLOGY “STORYTELLERS OF BOSNIA AND HERZEGOVNIA”..................... 309
Loreta Loli

4. LAW, ISLAMIC STUDIES AND ECONOMICS

LEGAL STATUS OF FOREIGNERS OF TURKISH DESCENT IN TERMS .

OF THEIR EMPLOYMENT IN TÜRKİYE......................................................... 321
Ahmet Dülger

BOSNA-HERSEK ANAYASASI’NDA DEĞİŞİMİN AYAK SESLERİ (Mİ?): .

AİHM’İN KOVAČEVİĆ V. BOSNA-HERSEK KARARI ÜZERİNE BİR İNCELEME.. 337
Elif Aslı Akyüz

KRIVIČNO-PRAVNI ASPEKTI VOJNOG NAREĐENJA U BOSNI I HERCEGOVINI.... 349

Enis Latić

GUARDIANS OR GATEKEEPERS? QUANDARIES OF THE PRINCIPLE .

OF NON-REFOULEMENT AT THE EU EXTERNAL BORDERS........................... 365
Ermelinda Muçaj

17. YY. OSMANLI ÂLİMLERİNDEN ŞEYH YUYO VE MOSTAR ŞEHRİNDEKİ TÜRBESİ......381

Hatice Tokuz Güler

BALKANLARDAN İSTANBUL’A BİR İLİM YOLCULUĞU: DEBRELİ .

VİLDAN FÂİK EFENDİ VE HADİSÇİLİĞİ........................................................ 395
Muhammed Alparslan Kartal
ZERNÛCÎ TA‘LÎM’İNİN OSMANLI’DAKİ İLK ŞÂRİHİ: MİR’ÂTÜ’T-TÂLİBÎN’İN .
YAZARI ÜSKÜPLÜ KILIÇÇIZÂDE MİDİR?...................................................... 411
Zehra Kumru

A PATHWAY TO ENVIRONMENTAL SUSTAINABILITY: .

DOES GLOBALIZATION MODERATE THE RELATIONSHIP BETWEEN .
NATURAL RESOURCES AND ECOLOGICAL FOOTPRINT?............................... 421
Elma Satrovič

TÜRKİYE’NİN BOSNA-HERSEK’E YÖNELİK RESMİ KALKINMA .

YARDIMLARININ SOSYAL POLİTİKA AÇISINDAN ANALİZİ............................ 433
Muhammet Enes Kayagil

DUBROVNİK DEVLET ARŞİVİNDEKİ BELGELERE GÖRE .

XV.-XVI. YÜZYILLARDA DOĞU ADRİYATİK’TE DUBROVNİK TEKELLEŞMESİ.. 457
Muhammed Seyyid Katırsız
 POLITICAL SCIENCE AND INTERNATIONAL RELATIONS 253

POSTKOMÜNİST DÖNEMDE
BALKANLAR’DA AZINLIK
SORUNLARININ DÖNÜŞÜMÜ:
BULGARİSTAN ÖRNEĞİ
THE TRANSFORMATION OF MINORITY ISSUES IN THE
BALKANS IN THE POST-COMMUNIST PERIOD: THE CASE OF
BULGARIA

Mustafa Işık1

Özet: Balkanlar, tarih boyunca etnik, dini ve kültürel çeşitliliğin bir arada ya-
şadığı bir coğrafya olmuştur. Osmanlı Devleti’nin bu çeşitliliği bir düzen için-
de tutma çabası, ulus-devletleşme süreciyle değişmiş ve azınlık sorunları daha
belirgin hale gelmiştir. Sınır kavramlarının sürekli çatışma halinde olduğu
Balkanlar›da, azınlık hakları, antlaşmalar neticesinde sınırların belirlenmesiyle
birlikte bölge ülkelerinin gündemine oturmuştur. 1945 sonrası dönemde,
SSCB’nin etkisi altındaki Doğu Avrupa ve Balkan ülkeleri, güvenlik odaklı devlet
politikaları nedeniyle azınlık meselelerini bastırmışlardır. Sovyet ideolojisi,
kendi vatandaşlık modelini bu bölgeye empoze ederek ideolojik açıdan uyumlu
bir halk katmanı oluşturma amacında olmuş, fakat bu süreç, özellikle Türk ve
Müslüman toplulukları üzerinde baskı ve zorunlu göçler gibi sert müdahalelere
yol açmıştır. Bu politikaların somut örnekleri arasında, özellikle Bulgaristan›dan
Türkiye›ye gerçekleşen zorunlu göçler (1951, 1968 Göç Antlaşması ve 1989
Zorunlu Göçü) bulunmaktadır. Soğuk Savaş›ın sona ermesi ve 1991›deki
komünist rejimlerin çöküşü, demokrasiye geçiş sürecinde Balkanlar›daki azınlık
sorunlarını uluslararası arenaya yeniden taşımıştır. Etnik çeşitlilik ve sosyal yapı
yönetiminin zorlukları, bu dönemde bölge için önemli bir meydan okuma haline
gelmiş, etnik çatışmalar ve krizler 1990›ları şekillendirmiştir. Bölgede bir üst
otoritenin eksikliği etnik çatışmalara ve çözümü güç sorunların ortaya çıkmasına
neden olmuş, bu da etnik ve dini çeşitliliğin yönetimindeki zorlukları ve bu

1 Dr., Independent Researcher, [email protected]

254 4TH INTERNATIONAL BALKAN STUDIES CONGRESS PROCEEDINGS

zorlukların uluslararası ilişkiler üzerindeki etkilerini gözler önüne sermiştir. Bu

dönemde, AB ve NATO üyelik süreçleri hem Bulgaristan›da hem de diğer Balkan
ülkelerinde azınlık sorunlarının çözümüne katkıda bulunan bir mekanizma
olarak değerlendirilmiştir. Bu çalışma, Balkanlar›daki siyasal dönüşümün azınlık
sorunlarının çeşitlenmesiyle eş zamanlı olduğunu varsayarak, iç ve dış politik
sorunların çözümünde azınlıkların üstlendiği rolü ele almaktadır. Balkanlar›daki
bu dönüşüm süreci, azınlık hakları, etnik çatışmaların önlenmesi ve çeşitliliğin
barış içinde yönetilmesi konularında hem bölgesel hem de uluslararası düzeyde
meydan okumaları içerisinde barındırmaktadır. Böylece, bölge tarihindeki
azınlık sorunlarının dönüşümü, günümüz dünya siyasetinde azınlık haklarının
ve etnik barışın sağlanması için kritik bir önem taşımaktadır.
Anahtar Kelimeler: Azınlık Sorunları, Bulgaristan, Postkomünist Çalışmalar,
Balkanlar, Türk ve Müslüman Azınlıklar

Abstract: The Balkans have historically been a geography where ethnic, religi-
ous, and cultural diversity coexisted. The efforts of the Ottoman Empire to main-
tain this diversity within a structured order changed with the nation-state forma-
tion process, making minority issues more pronounced. In the Balkans, where
the concept of borders has always been in conflict, minority rights have come to
the forefront of regional countries’ agendas with the determination of borders
through treaties. In the post-1945 period, the countries of Eastern Europe and
the Balkans under the influence of the USSR suppressed minority issues due to
security-focused state policies. The Soviet ideology aimed to create a populati-
on layer ideologically compatible by imposing its own citizenship model on this
region, but this process led to harsh interventions such as pressure and forced
migrations, especially on Turkish and Muslim communities. Concrete examples
of these policies include the forced migrations from Bulgaria to Turkey (1951,
1968 Migration Agreement, and 1989 Forced Migration). The end of the Cold War
and the collapse of communist regimes in 1991 have re-introduced the minority
issues of the Balkans to the international arena during the transition to democ-
racy. The challenges of managing ethnic diversity and social structure have be-
come a significant challenge for the region during this period, shaping the 1990s
with ethnic conflicts and crises. The lack of a supreme authority in the region
led to ethnic conflicts and the emergence of intractable problems, revealing the
challenges of managing ethnic and religious diversity and its impacts on inter-
national relations. During this period, the EU and NATO membership processes
have been considered as a mechanism contributing to the resolution of minority
issues in both Bulgaria and other Balkan countries. This study assumes that the
political transformation in the Balkans is concurrent with the diversification of
 POLITICAL SCIENCE AND INTERNATIONAL RELATIONS 255

minority issues, addressing the role of minorities in solving internal and exter-
nal political problems. This transformation process in the Balkans includes chal-
lenges at both regional and international levels concerning minority rights, the
prevention of ethnic conflicts, and the peaceful management of diversity. Thus,
the transformation of minority issues in the region’s history holds critical im-
portance for ensuring minority rights and ethnic peace in today’s world politics.
Keywords: Minority Issues, Bulgaria, Postcommunist Studies, Balkans, Turkish
and Muslim Minorities

Giriş
Tarih boyunca etnik çeşitliliği ve dinamik sosyal yapısıyla göç güzergahlarında
bulunan Balkanlar, küresel siyasal sistem içerisinde büyük güçlerin yayılım ala-
nı olarak dikkat çekerken aynı zamanda insan kaynağı ile dünya tarihinin şekil-
lenmesinde önemli roller oynamıştır. Uluslararası sistem içerisinde Balkanlar,
medeniyetlerin ve kültürlerin tam kesişim noktasında bulunmaktadır (Sloane,
1987: 9-11). Bu bağlamda Tarihçi Andrew B. Wachtel, Balkanları tanımlarken An-
tik Yunan ve Roma, Bizans İmparatorluğu, Katolik Avrupa ve Osmanlı Devleti
kültürlerinin birbiriyle karşılaştığı çok katmanlı yerel bir medeniyet olarak ifade
etmektedir. Bu medeniyetler arasında kültürel, siyasal ve sosyolojik olarak bir
aktarım noktasına dönüşen Balkanlar, dünya siyasi tarihine etki eden hadiseleri
içerisinden çıkarmıştır (Wachtel, 2022: 16-21). Ayrıca bölgesel alt sistem bağla-
mında Balkanlar Avrupa’nın en savunmasız giriş noktalarından biri olarak dikkat
çekmektedir. Siyasal dönüşümlerin uluslararası sistemle uyumlu olarak yaşandı-
ğı Balkanlar’da Soğuk Savaş sonrası post-komünist dönüşüm süreci yaşanmıştır.

Bölgede yaşayan farklı etnik ve dini gruplar, tarihsel süreçler boyunca çeşitli
siyasi, sosyal ve ekonomik dönüşümlere tanıklık etmişlerdir. İkinci Dünya
Savaşı›nın ardından Doğu Avrupa ve Balkanlar›da komünist rejimlerin
egemenliği altına giren ülkeler, Soğuk Savaş döneminde azınlık sorunlarını
büyük ölçüde bastırarak homojenizasyon politikaları izlemiştir. Bu dönemde
devletler, güvenlik odaklı yaklaşımlarını sürdürerek azınlıkların taleplerini göz
ardı etmiş ve Sovyet ideolojisini benimseyen bir yurttaş modeli yaratma çabası
içinde olmuşlardır.

1991 yılında komünist rejimlerin çökmesiyle birlikte, Doğu Avrupa ve Balkan-

lar’daki azınlık sorunları yeniden uluslararası arenaya taşınmıştır. Bu süreçte,
Balkanlar’da etnik çeşitlilik ve sosyal yapı, yeni siyasal düzene uyum sağlama
noktasında ciddi sınavlar vermiştir. Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte Bal-
kanlar’daki azınlık sorunları, dünya siyasetinin birincil gündem maddelerinden
256 4TH INTERNATIONAL BALKAN STUDIES CONGRESS PROCEEDINGS

biri haline gelmiştir. Bu dönemde, bölgedeki etnik çatışmalar ve büyük krizler,

uluslararası toplumun dikkatini Balkanlar’a çekmiş ve bölgedeki istikrarsızlık
dünya gündeminde önemli bir yer edinmiştir. Bulgaristan, bu genel Balkan pa-
noraması içerisinde, diğer ülkelerden farklı olarak nispeten daha az şiddet içe-
ren bir dönüşüm süreci yaşamış ve azınlık sorunlarını daha yumuşak bir geçiş-
le ele almıştır. Komünist rejim döneminde Türk ve Müslüman azınlığa yönelik
asimilasyon politikaları ve zorunlu göçler, Bulgaristan’ın etnik yapısını derinden
etkilemiştir. 1980’lerde Todor Jivkov rejiminin azınlıklara yönelik baskıları ve
1989 yılındaki büyük zorunlu göç, Bulgaristan’daki Türk ve Müslüman azınlığın
demografik ve kimlik temelli sorunlarını ön plana çıkarmıştır.

Soğuk Savaş sonrası dönemde, Bulgaristan’ın batıya açılma ve demokrasiye ge-

çiş süreci, ülkedeki azınlıkların durumu üzerinde belirleyici bir etki yaratmış-
tır. Bu süreçte, Bulgaristan elitleri, azınlık sorunlarını minimize etmek amacıyla
çeşitli politikalar geliştirmişlerdir. Özellikle Türk ve Müslüman azınlık, demog-
rafik tehlike olarak görülmüş ve postkomünist geçiş sürecinde siyasal etkinlik-
lerinin azaltılması hedeflenmiştir. Bu politikaların temel motivasyonu, Bulgaris-
tan’ın ulusal bütünlüğünü koruma ve siyasi istikrarı sağlama çabası olmuştur.
Ancak, Bulgaristan’ın Avrupa Birliği (AB) ve Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü
(NATO) üyelik süreçleri, azınlık haklarının korunması ve demokratikleşme yö-
nünde önemli etkiler yaratmış, azınlıkların hak taleplerini uluslararası hukuk
ve normlar çerçevesinde yeniden şekillendirmiştir. Buna karşın, Bulgaristan’da
azınlıkların siyasal katılımı ve yönelimi demokrasiyi güçlendirmesine rağmen,
azınlık sorunları devamlılık arz etmektedir. Türkler, anayasal düzeyde hala ta-
nınmamaktadır, bu da azınlıkların siyasal ve toplumsal entegrasyonunda önemli
engeller yaratmaktadır.

Sovyetler Birliğinin çöküşünün ardından Balkan ülkeleri arasında Batılılaşma

temayülü demokratikleşme şeklinde icra edildi. Bu süreç hem yeni bir kimlik
hem de içsel bir dönüşümü içermekteydi. Devlet kurumları ve komünist yaşam
standartlarına alışmış çoğunluk için bu değişim yavaş ve sancılıyken kentli elit
Bulgarlar nezdinde daha kolay bir geçiş yaşanmıştır. Politik elitler süreci yönlen-
dirirken halka mesajlarını iletme zorluğu yaşarken, komünizm nostaljisi toplum
tabanında kendi kitlesini daima canlı tutmuştur. Bulgaristan’da demokratikleş-
me süreci, elitler ile halk arasında farklı düzlemlerde geliştiği için farklı demok-
rasi algıları mevcuttur. Azınlıkların tutumu liberal ve demokrat eksen etrafında
gelişim gösterdiği için ülkedeki yenilik taraftarları bu sürecin başarıya ulaşma-
sından Türk ve Müslüman azınlığın rolünü önemsemektedir. Sosyalistlerin azın-
lıklar konusunda tavrı daha ulusalcı ve devletçi bir bakış açısını temsil etmek-
tedir. Bu değişim ve dönüşüm süreci aynı zamanda ülkedeki siyasal kültürün
 POLITICAL SCIENCE AND INTERNATIONAL RELATIONS 257

demokratikleşme ve azınlığın desteğiyle yeni bir kimlik kazanma süreci olarak

okunabilir.

Bu çalışma, Bulgaristan örneği üzerinden postkomünist dönemde Balkanlar’da-

ki azınlık sorunlarının dönüşümünü ele almaktadır. Bulgaristan’daki azınlık so-
runlarının tarihsel arka planı, komünist rejim dönemi ve sonrasındaki değişim
süreçleri incelenerek, Bulgaristan’da Türk ve Müslüman azınlığın karşılaştığı
siyasal, sosyal ve ekonomik sorunlar detaylandırılacaktır. Ayrıca, AB ve NATO
üyelik süreçlerinin bu sorunlar üzerindeki etkileri analiz edilerek, Bulgaristan’ın
uluslararası entegrasyonunun azınlık haklarına olan katkıları ve sınırlamaları
değerlendirilecektir. Bu bağlamda, çalışmanın amacı, Bulgaristan’daki azınlık
sorunlarının postkomünist dönemdeki dönüşümünü anlamak ve Balkanlar’daki
etnik ve dini grupların yeni siyasal düzene uyum süreçlerini değerlendirmektir.

Balkanların Siyasal Dönüşümü ve Bulgaristan’da

Azınlık Sorunları
1945 sonrası SSCB’nin etki alanına giren Doğu Avrupa ve Balkanlar’da azınlık so-
runlarının ikincil plana düştüğünü görmekteyiz. Uzun bir süre devletler güvenlik
endeksli yaklaşımla hareket ettiği için azınlık sorunlarını görmezden gelmiş ve
çeşitli mekanizmalarla bastırmışlardır. Sovyet ideolojisi kendi yurttaş modelini
bu bölgelere dayatarak, ideolojik bir halk tabakası oluşturmuştur. 2 Bu bağlamda
ideoloji dışında çıkan topluluklar sert müdahalelere tabi olmuş ya da göçe tabi
tutulmuştur (Atasoy, 2018: 289-315).

1991 sonrası komünist rejimlerin çökmesiyle azınlık sorunları yeniden uluslara-

rası arenaya taşınmıştır. Balkanlar’ın etnik çeşitliliği ve sosyal yapısı bu geçiş sü-
recinde ağır bir imtihan vermiştir. Soğuk Savaşın bitimiyle Balkanlar’da azınlık
sorunları dünya siyasetinin birincil gündem maddesi olmuştur. Bölgedeki çeşit-
liliği yönetecek üst bir otoritenin olmaması çatışmaları getirmiş, etnik çatışma-
lar ve büyük krizler 90’lara damgasını vurmuştur (Kurubaş, 2017: 203).

Soğuk Savaş sonrası uluslararası sistem büyük bir değişim geçirmiştir. Bu deği-
şim ülkelerin iç ve dış politikalarını da etkilemekle birlikte birçok yeni konuyu
gündeme getirdi. Doğu bloğu yani Varşova Paktı üyeleri bu değişimi daha derin-
den hissetti. Doğu Bloğu ülkeleri, Soğuk Savaş sonrası kurulacak düzene hazır-
lıksız yakalandılar. Siyasal, sosyal ve ekonomik olarak Batı Bloğunun üstünlüğü-
nün tasdik edildiği bir dönem olarak 90’lar Doğu Avrupa ve Balkanlar’daki eski

2 Bulgaristan’dan Türkiye’ye gerçekleşen 1951 Göçü, 1968 Göç Antlaşması ve son olarak 1989 Zo-
runlu Göçü bu kapsamda değerlendirilmelidir.
258 4TH INTERNATIONAL BALKAN STUDIES CONGRESS PROCEEDINGS

Sosyalist rejimleri köklü yapısal değişikliğe zorladı. Bu değişim uluslararası iliş-

kilerin temel kavramlarını bilhassa realist paradigmayı bir daha sorgulamamız
gerektiğini gündeme getirdi. Balkanların etnik yapısı dış değişkenlerin yanı sıra
iç politik düzeydeki değişimi ve azınlıkların yeni siyasal düzendeki konumlarını
da tartışmaya açtı. Balkanlar 90’lar boyunca çatışmalarla anıldı. Balkanlar’daki
bu etnik çatışmalar bazı ülkeleri teğet geçerken Yugoslavya Federasyonunu yeni
ulus-devletlere paylaştırdı. Etnik çatışmasızlık bağlamında Bulgaristan’daki yu-
muşak geçiş, azınlıkların rolünü ve dış politikaya etkisini bir kez daha ortaya
koydu (Işık, 2021: 517-546).

Balkanlar azınlıklar konusunda literatüre birçok yeni kavram kazandırmıştır bir

coğrafyadır. Balkanlar’daki sosyalist rejimlerin 90’lardaki yapısal değişikliklerle
beraber artık çıkarlarını Batı ile uyumladığını gözlemlemekteyiz. Bu uyumlanma
Balkan devletlerinin iç ve dış politikalarını da şekillendirmiştir. Balkanlar’daki
devletlerin iç ve dış politikalarının beraber değişim sürecine girmesi demogra-
fik anlamda bu ülkelerin içerisindeki azınlıkları da gündeme getirmiştir (Atasoy,
2011: 28).

Soğuk Savaş’ın sona ermesi, Balkan coğrafyasında önemli politik ve sosyal dö-
nüşümleri tetiklemiştir. Bu dönemde, etnik ve dini krizlerin yanı sıra, pek çok
siyasi sorun yaşanmıştır. Bosna-Hersek, Kosova ve Makedonya gibi Balkan ül-
kelerinde yaşanan sıcak çatışmalar, bölgenin istikrarsızlığını gözler önüne ser-
miştir. Ancak, Bulgaristan’ın bu süreçte diğer Balkan ülkelerine kıyasla nispeten
daha az şiddet içeren bir dönüşüm yaşaması dikkat çekicidir. Bulgaristan, etnik
ve dini krizlerle mücadele ederken, aynı zamanda demokrasiye “yumuşak geçiş”
yaparak, bölgedeki diğer ülkelerden farklı bir dönüşüm hikayesine sahip olmuş-
tur (Poulton, 1993: 197-209) ve (Bağcı, 1993: 51-91).

Bulgaristan’daki Türk ve Müslüman azınlığın sorunlarının daha çok ‘’kimlik ve

demografi’’ bağlamında ele alındığı görülmektedir. 1980’lerde Jivkov rejiminin
ülkedeki Türk ve Müslüman azınlığa yönelik asimilasyon politikalarını artırma-
sıyla birlikte ülkedeki 344.000’den fazla kişi Türk ve Müslüman kimliğini koru-
yabilmek için Türkiye’ye göç etmek zorunda kalmıştır (Kramptın, 2023: 251-256.
Bu göç Balkanlar’dan Türkiye’ye son büyük göç olarak kayda geçmiştir. Bu göçün
Bulgaristan’a bakan yönünde ulusal güvenlik bağlamında demografik kaygılar
yatmaktadır (Işık, 2016: 74-110).

Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte, Bulgaristan’ın batıya açılma ve demok-

rasiye geçiş süreci, ülke içindeki etnik ve dini azınlıkların durumunu da etki-
lemiştir. Bu dönemde, Bulgaristan elitleri, yeni siyasal düzende karşılaşılabile-
cek azınlık sorunlarını minimize etmek istemekteydi. Özellikle, ülkedeki Türk
 POLITICAL SCIENCE AND INTERNATIONAL RELATIONS 259

ve Müslüman azınlık “demografik tehlike” olarak görülmüş ve bu toplulukların

postkomünist geçiş sürecinde siyasal etkinliklerinin tedricen azaltılması hedef-
lenmiştir. Bu politikaların arkasındaki temel motivasyon, Bulgaristan’ın ulusal
bütünlüğünü koruma ve siyasi istikrarı sağlama amacı taşıyordu (Demirhan,
2020: 27-33).

Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle çoğu Balkan ülkesinde çatışmalar yaşanırken,

Bulgaristan’ın etnik ve dini çatışmalardan uzak, nispeten sakin bir geçiş döne-
mi yaşaması rastlantı değildir. Bu süreç, komünist dönemin ideolojik mirası ve
nomenklatura etkisinin yanı sıra, stratejik bir “göç siyaseti”nin uygulanması sa-
yesinde mümkün olmuştur.3 1990 sonrasında, Bulgaristan’ın yeni siyasi elitleri,
Türk ve Müslüman azınlıkların siyasette ağırlıklı bir rol oynamalarını engelle-
meyi hedefleyerek, ülkenin yumuşak bir geçiş yapmasını sağlayacak politikaları
şekillendirmiştir.4

Bulgaristan’ın 1992 yılında yapılan nüfus sayımı verilerine göre, Türk etnik gru-
bu 800,052 kişi ile ülke nüfusunun yaklaşık %9,43’ünü oluşturmuştur. Bu oran,
Pomaklar ve Romanlar gibi diğer Müslüman topluluklar da dahil edildiğinde
%15 civarına ulaşmaktadır. 1951, 1968-1978 ve 1989 yıllarında meydana gelen
göç dalgaları olmasaydı, Bulgaristan’da yaşayan Türk ve diğer Müslüman grup-
ların nüfus oranının %30’u aşacağı öngörülmektedir. Son olarak 1989’da yaşanan
büyük göç dalgası gerçekleşmemiş olsaydı Bulgaristan’da kalan 800 binden fazla
olan Türk nüfusa ilave olarak 350.000 kişi daha eklenecekti. Demografik gücün
siyasal bir güce dönüşmesini istemeyen BKP elitleri, göç ettirme siyasetini de-
mokrasiye geçiş öncesi yürürlüğe koymuşlardır. Demokrasi sürecinde muhte-
mel olarak Müslüman-Türk azınlığın siyasi arenada daha etkin bir rol oynama-
sı, denge ve güç unsuru haline gelebileceği değerlendirilmekteydi. Bu nedenle,
Bulgaristan’daki Türk ve Müslüman toplulukların demografik yapısı ve kimliği,
Türkiye’nin Balkanlar’daki politikasını şekillendiren önemli bir mesele olarak

3 Nomenklatura kavramsal olarak esasen Doğu Bloğu içeresindeki devlet bürokrasisine hakim olan
ve Komünist Parti tarafından onaylanan pozisyonların bir listesini ifade etmek için kullanılıyordu.
Zamanla, bu terim daha geniş anlamda, Sovyet toplumunun çeşitli alanlarında önemli pozisyon-
ları elinde bulunduran ayrıcalıklı elitleri tanımlamak için kullanılmaya başlandı. Nomenklatura
sistemi, tüm yaşam alanları üzerindeki kontrolünü sürdürmede önemli bir rol oynadı. Bu sistem-
de, ilerleme için parti üyeliği ve sadakat hayati öneme sahipti ve Nomenklatura’nın bir parçası
olanlar önemli etki ve otoriteye sahipti. Demokrasiye geçiş sürecinde çeşitli siyasi partilerin içeri-
sine girerek etkilerini devam ettirdiler.
4 Bulgaristan’ın tarihsel göç politikası, Türk ve Müslüman azınlığın Türkiye-Bulgaristan ilişkilerinde
etkili olmasını engellemeyi hedeflemiştir. Bu politika, azınlığın potansiyel etkisini azaltarak Bul-
garistan’ın iç politikasını homojenleştirme amacını da taşımaktadır. Ayrıca, azınlığı göç ettirme
siyaseti Bulgar siyasi elitlerinin algılarındaki ‘’Kıbrıs Sendromunun’’ etkisini yansıtmaktadır.
260 4TH INTERNATIONAL BALKAN STUDIES CONGRESS PROCEEDINGS

hem kısa hem de uzun vadede ele alınması gereken bir konudur (Vassilev, 2001:
47-53).

Bulgaristan’da demokrasiye geçiş yapılmış olmasına rağmen sosyo-ekonomik ve

sosyo-kültürel sorunlar devam etmektedir. Türk ve Müslüman azınlıklar, komü-
nist rejim sırasında kısıtlanmış haklarını geri kazanma çabası içindedir ve bu
süreç 1990’dan bugüne sürmektedir. 1989 sonlarında, isimleri zorla değiştiril-
miş Türk ve Müslümanlar, eski Türk isimlerini geri almak çapında demokratik
gösteriler düzenlemiştir, bu da uluslararası alanda dikkat çekmiştir. Komünizm
çöküş sürecinde bu demokratik taleplerin rolü büyüktür. Uzun yıllar geçmesi-
ne ve Bulgaristan hükümeti bazı yasal adımlar atmış olmasına rağmen, “Bul-
gar-Slav” isimlerinin resmi kayıtlarda tutulması süregelen bir problemi temsil
etmektedir (Atasoy, 2011: 241-276).

1909 İstanbul Antlaşması ile resmiyet kazanan Bulgaristan Başmüftülüğü, ül-

kenin Türk ve Müslüman topluluklarının idaresi açısından merkezi bir öneme
sahiptir. Bu kuruluş, komünizmin hüküm sürdüğü dönemlerde ciddi baskılara
uğramış ve demokrasiye geçiş döneminde de çeşitli zorluklarla karşı karşıya
kalmıştır (Durmush, 2021: 62-69). Bulgaristan’da, sol hükümetler ve sosyalist
kökenli bazı Cumhurbaşkanları, Başmüftülüğü bir siyasi mesele olarak değer-
lendirmektedirler. Sosyalistler ve aşırı sağcı partiler, ülkenin Avrupa Birliği ile
entegrasyon süreci ve demokratikleşme çabalarına karşın, özerk bir yapıda olan
Başmüftülük kurumunu devletin daha sıkı bir kontrolü altına almayı hedefle-
mektedirler. Bulgaristan’da uygulanan hükümet politikaları, komünist dönemin
uygulamalarını yansıtan özellikler taşımaktadır. Bu bağlamda, Suriye’de eğitim
almış eski başmüftülerden Nedim Gencev’in, devlet içerisinde halen önemli bir
konumda bulunması ve Başmüftülük ile ilgili olaylarda etkin bir rol üstlenmesi,
geçmişten günümüze süregelen politik bir tutarlılığı işaret etmektedir (Bulgaris-
tan Başmüftülüğü, 2023).

Bulgaristan’daki hükümetler, ülkedeki Müslüman azınlığın kurumsal idaresini

sağlama amacıyla Başmüftülük kurumunu stratejik bir pozisyonda değerlendir-
miştir. Bu durum göz önünde bulundurulduğunda, Bulgaristan hükümetlerinin
Müslüman azınlığın dini ve sosyal yaşamını daraltıcı yasalar ve düzenlemeler
oluşturması, gelecekte Türkiye ile Bulgaristan arasındaki ilişkilerde yeni prob-
lemli konuların ortaya çıkma ihtimalini barındırmaktadır (Cambazov, 2013: 103-
109 / 163-169).

Bulgaristan ve Yunanistan’ın azınlık ve müftülük konularındaki politikaları ara-

sında dikkate değer benzerlikler bulunmaktadır, bu benzerlikler özellikle “Türk
azınlığın varlığının inkarı” ve “atanmış müftüler ile seçilmiş müftüler ikilemi’’
 POLITICAL SCIENCE AND INTERNATIONAL RELATIONS 261

konularında buluşmaktadır. İki ülke de milliyetçi bir perspektiften hareket ederek

politikalarını, «ülkede sadece Bulgar veya Yunan Müslümanları›nın bulunduğu»
iddiası üzerine kurmuştur. Yunanistan, müftülük meselesinde yalnızca devletin
atadığı müftülere yetki verirken, dönemsel olarak Bulgaristan›ın bu hususta
Yunanistan›ın metodolojisini taklit ettiği gözlemlenmektedir. Bu stratejiler, Türk
ve Müslüman azınlıkların sosyal, kültürel ve siyasal anlamda bir bölünmüşlüğe
maruz bırakılarak Türkiye’nin etki alanından çıkarılması hedefini taşımaktadır
(Aliş, 2008: 35-43).

Başmüftü ve bölge müftülerinin atama konusu BKP Politbüronun izni ile ger-
çekleşirken demokrasiye geçiş ile birlikte Başmüftülük içerisinde demokrasi
dönemine uygun yeni gelişmeler yaşanmıştır. Bu süreçte süreci Bulgaristan’da
birçok kurumu kendini yenileme fırsatı vermiştir. Bu süreç demokratikleşme,
insan hakları ve azınlıklar bağlamında yeni bir dönemin başlangıcı olmuştur.
10 Şubat 1992’de görevden alınan Nedim Gencev yerine Başbabakanlık Mezahip
Müdürlüğü geçici olarak Başmüftlüğü idare etmek, yeni Başmüftülük seçimini
düzenlemek için Üçlü Komisyon oluşturmuştur. 5 Bulgar Komünist Partisinin gü-
cünü yitirmesiyle Başmüftülük içerisinde yenilik taraftarı bir grup imam, Üçlü
Komisyonun yönlendirmesiyle Türk ve Müslüman toplumunun taleplerini yeni
döneme uygun bir şekilde ortaya koymuştur. Üçlü Komisyon 7 ay içerisinde ulu-
sal çapta bir kongre tertip etmiştir.

Demokratik yöntemlerle 19 Eylül 1992’de gerçekleşen Bulgaristan Müslümanları

Milli Konferansında Kırcaali Bölge Müftüsü Fikri Salih, Başmüftü olarak seçilmiş
olup kısa sürede tescil edilebilmiştir.6 Yeni anayasanın yazılması sonrasında 1992
yılı demokratikleşme eğilimlerinin güçlü olduğu bir yıl olarak tarihe geçirmiştir.
Bu süreçte devletin tüm kurumlarında yeni devlet modeline uygun daha özgür-
lükçü bir kimlik süreci başlamıştı. Demokratik yöntemlerin bir sorun çözme
mekanizması olarak algılandığı bu süreç, Cumhurbaşkanı Jelyu Jelev’in olumlu
yaklaşımlarının yanı sıra Bulgaristan’ın geçmişten gelen antidemokratik devlet
algısının dönüştüğü bir dönemin başlangıcı olarak önemlidir. Bu süreçte Komü-
nist rejimin son Başmüftüsü sıfatıyla Nedim Gencev, Bulgaristan Müslümanları

5 BKP’nin atadığı son Başmüftü görevini yürüten Nedim Gencev’in (1988-1991), ‘’Yeniden Doğuş
Sürecini’’ açıktan desteklemesi ve komünist ideolojiye bağlılığı nedeniyle ülkedeki Türk ve Müs-
lüman ahali tarafından benimsenmemektedir. Demokrasi döneminde ayrıca komünist dönemde
devletin Gizli Servisine bağlı olarak çalıştığı ortaya çıkarılmıştır. Bu nedenlerden dolayı Nedim
Gencev’in bölücü müftülük faaliyetleri ülkedeki Türk ve Müslüman azınlık tarafından desteklen-
memektedir.
6 Bulgaristan Müslümanları Ulusal Kongresinin 19 Eylül 1922’de aldığı kararlar Bulgaristan Başba-
kanlığa bağlı Din İşleri Müdürlüğünce resmi olarak onaylanmıştır.
262 4TH INTERNATIONAL BALKAN STUDIES CONGRESS PROCEEDINGS

Ulusal Kongresinde alınan kararlara mahkeme yoluyla itiraz etmiş ve Adalet Ba-
kanlığı da bu talebi reddetmiştir (Bulgaristan Başmüftülüğü Tarihçesi, 2023). Si-
yasi konjonktürün belirleyiciliği bir hayli fazladır. Koalisyon ve seçimlerin sıklık-
la tekrarlandığı durumlar Başmüftülük kurumunun teşkilat yapısını etkilemiştir.

Nedim Gencev, 2 yıl içerisinde 2 Kasım 1994 tarihinde Sofya’da Bulgaristan Müs-
lümanlarını temsilen yeni bir kongre düzenlemiş olup, bu kongrede alınan ka-
rarları Başbakanlığa bağlı Din İşleri Müdürlüğüne teslim etmiştir. Bulgaristan
Sosyalist Partisinin 18 Aralık seçimlerini %43,50 oy oranı 125 sandalye kazana-
rak kazanması siyasi konjonktürün bir daha değişmesini sağladı. BSP tek başına
hükümet kurması, sol ve komünist ideolojinin ülke tabanındaki gücünü göster-
di. Bu durum Bulgaristan’daki geçiş sürecinin yavaş gerçekleşmesinin en önemli
olarak görülürken kurumsal yenilenmenin zorluklarını da göstermektedir. BKP
siyasal mirasını taşıyan BSP’nin yeni Başbakanı Jan Videnov, Din İşleri Müdür-
lüğüne verdiği talimatla Başmüftü Fikri Sali Efendi’yi görevden kanunsuz bir
şekilde uzaklaştırmıştır. 23 Şubat 1995 tarihinde BSP iktidarı dönemi içerisinde
Nedim Gencev’in gerçekleştirdiği kongre tescil edilerek, siyasal olarak iki başlı
müftülük sorunu ortaya çıkarılmıştır. Bu suni sorun Bulgaristan Müslümanla-
rının en önemli meselelerinden biri olarak zaman zaman sosyalist ve ulusalcı
odaklar tarafından Bulgaristan’daki Türk ve Müslüman azınlığın birlik ve bera-
berliğine yönelik olarak kullanılmak istenmektedir (Çalışkan, 2019: 90-93).

Bulgaristan’daki Türk ve Müslüman azınlıkların karşılaştığı “vakıf malları meselesi”,

Türkiye’nin Balkanlar’daki tarihsel mirasını koruma bağlamında önem taşımaktadır.
Binlerce Osmanlı dönemine ait tarihi yapı, Bulgaristan sınırları içinde bulunmakta
ve bunların büyük bir kısmı ihmal edilmiş durumda veya amaç dışı kullanılmak-
tadır. Bu yapıların muhafazası ve gelecek nesillere aktarılması, Türk ve Müslüman
kimliğinin Balkanlar’daki varlığının sürdürülmesi açısından Türkiye için kritik bir
mesele olarak kabul edilmektedir. Bazı tarihi eserler Türkiye’nin girişimleriyle res-
torasyon çalışmalarına tabi tutulmuş olmasına rağmen, Bulgaristan hükümetlerinin
bu konuda gereken adımları atmaktan kaçınması ve hukuki engeller oluşturması so-
runun devam etmesine yol açmaktadır (Bulgaristan Ulusal Radyosu [BNR], 2023). Bu
bağlamda ele alındığında, Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA)
ve Yunus Emre Enstitüsü gibi Türkiye’nin kültürel ve kalkınma odaklı kurumlarının
Bulgaristan’da merkez veya şube açma konusundaki zorluklarının nedenleri daha
açık bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Diğer Balkan ülkeleri ile mukayese edildiğinde,
Bulgaristan’da kamu diplomasisi ve kültürel politikaların icrası alanında Türkiye’nin
karşılaştığı zorluklar dikkate değer bir şekilde öne çıkmaktadır. Bu durum, Bulga-
ristan’daki politik ve hukuki engellerin, Türkiye’nin bölgedeki etkinliğini azaltma
yönünde olduğunu göstermektedir.
 POLITICAL SCIENCE AND INTERNATIONAL RELATIONS 263

Türkiye, Balkanlara yönelik politikasında teopolitik bazı adımlar atmıştır. Bu

bağlamda İstanbul’daki Bulgar Kiliselerine ait taşınmazlar ve arazilerin iadesi-
ni gerçekleştirilmiştir. Ancak, bu jestin mukabilinde Bulgaristan’dan, az sayıda
cami ve tarihi yapının restorasyonuna onay vermekten öteye gidilmiş somut
bir adım atılmamıştır. Bulgaristan’ın yargı mekanizmaları, Osmanlı dönemin-
den kalma Vakıf Mallarının restorasyonu ve mülkiyet iadesi hususlarında siyasi
boyutlu kararlar vermeye devam etmektedir. Özellikle, Başmüftülük tarafından
vakıf mallarının iadesi amacıyla açılan davalarda, Bulgar mahkemelerinin siyasi
saiklerle süreci sekteye uğratma veya askıya alma eğilimi belirginleşmiştir. Bu
tutum, Türkiye ile Bulgaristan arasındaki kültürel mirasın muhafaza edilmesi
ve onarılması amacıyla yürütülen iş birliği çabalarına ciddi manada engel teşkil
etmektedir (Bulgaristan Ulusal Radyosu [BNR], 2023).

Bulgaristan’daki Vakıf Mallarına yönelik olarak izlenen mütekabiliyet ilkesine

dayalı politikaların Bulgaristan nezdinde tam karşılık bulmadığı görülmekledir.
Osmanlı dönemine ait Türk algısının Rusofil ve milliyetçi gruplar tarafından
olumsuz olarak yeniden canlandırılması kamyonunu etkilemektedir. Bu algıları
dönüştürmeyi hedefleyen Türkiye, teopolitik ve karşılıklı yarar prensiplerine uy-
gun adımlar atmıştır. Bu çerçevede, İstanbul’da bir Bulgar kilisesinin restorasyo-
nunu tamamlayıp Bulgar cemaatine iadesi, Türkiye’nin Balkanlar’a yönelik teo-
politik stratejisinin bir parçası olarak değerlendirilmektedir. Ayrıca, Türkiye’nin
bu adımları, İstanbul’a teopolitik bir merkezi anlam yüklemektedir.7 Diğer yan-
dan AK Parti liderliğindeki Türkiye’nin Balkan politikası, ‘ortak tarihsel miras’
kavramını pozitif bir perspektifle ele almayı ve bu mirası diplomatik ilişkilerde
etkin bir şekilde kullanmayı hedeflemektedir (T.C. Cumhurbaşkanlığı, 2023).

Bulgaristan’daki Türk ve Müslüman azınlığın siyasal, sosyal ve ekonomik sorun-

larının analizi, dönemsel ve konjonktürel faktörlerin dikkate alınmasını gerek-
tirir. Azınlık grupların siyasi ve dini teşkilatlanması, kendi hak ve özgürlüklerini
koruma amacıyla politik alanda aktif rol almaları, Türkiye’nin Balkan politika-
sında önemli bir unsur teşkil etmektedir. Bununla birlikte, azınlıkların siyasal
ve sosyal entegrasyonu, Balkanlar’daki istikrar ve barış süreci açısından hayati
önem taşımaktadır (Özlem, 2016: 115-128).

Bulgaristan’da azınlıkların karşılaştığı siyasi ve sosyal sorunlar, Türk azınlığının

anayasal olarak tanınmaması ve Türkçe’nin kamusal alanda kısıtlanması gibi
temel konuların yanı sıra, son yıllarda artan milliyetçi ve aşırı sağ akımların

7 Türkiye’nin bu hamlesi sadece Bulgaristan’a yönelik bir adım olmayıp, İstanbul’u Balkanlar nez-
dinde teopolitik bir merkez kılacak stratejik bir adım olarak konumlandırabilecek özelliklere ve
tarihsel derinliği sahiptir.,
264 4TH INTERNATIONAL BALKAN STUDIES CONGRESS PROCEEDINGS

Türkofobi ve İslamofobi içeren eylemlerinin de dikkat çekici bir şekilde artma-

sıyla daha da karmaşık bir hal almaktadır.8 Sofya Merkez Banya Başı Camii’ne
yönelik saldırıları organize eden ATAKA Partisi, Bulgaristan’daki Rusya yanlısı
siyaseti şekillendiren bir oluşum olarak öne çıkmıştır. 9Ancak, aynı zamanda ül-
kenin ulusal güvenliği açısından tehlikeli bir potansiyel taşımaktadır. Bu parti,
kuruluşundan bu yana Türk ve Müslüman karşıtlığı üzerinden siyaset yapmakta
ve etnik gerilimlerin artmasına neden olmaktadır (Kırcaali Haber, 2023).

Bulgaristan’ın AB’ye üyeliği sürecinde Ulusal Azınlıkların Korunmasına dair im-

zaladığı çerçeve sözleşmesine uyumlu hareket etmediği görülmektedir. Çerçeve
Sözleşmesinin ana amacı olan azınlıkların kültürlerini ve kimliklerini muhafaza
edilmesine yönelik uygun koşulların oluşturulması, Bulgaristan tarafından AB
üyeliğine rağmen ötelenmektedir. Yasal çerçeve ve maddi imkanlar olmasına
rağmen Bulgaristan’da Türkçe Radyo ve TV kanalının olmaması AB tarafından
eleştirilmemektedir (Avrupa Konseyi, 1997).

Bulgaristan’daki Türk ve Müslüman azınlığın başlıca sorunlarını şu ana başlıklar

altında bir araya getirebiliriz (Alptekin, Lika, vd., 2020: 17-44):

• Azınlığa yönelik işlenen suçlar. (Komünist rejim dönemi)

• Anayasal düzlemde kısıtlamalar.

• Müftülük Sorunu.

• Vakıf Mallarının iadesi konusunda çıkan sorunlar.

• Ekonomik eşitsizlikler ve Avrupa’ya güncel göç konusu.

• Türkçe eğitim, kimlik ve kültürel konuların sorun haline getirilmesi. (Ku-

rumlar ve siyasi partiler tarafından)

• Hristiyanlaştırma ve din değiştirmeye yönelik propagandalar (Aliş, 2008: 39-40).

• Türkofobi içeren eylemler.

• İslamafobi içeren eylemler (Şakir, 2019: 161-182).

• Azınlıkların siyasal alanda parti kurması önündeki engeller (TRT Haber,

2023). 10

8 Türkiye’nin Balkan politikası bağlamında geleceğe dönük stratejilerin belirlenebilmesi için Bulga-
ristan ve Balkanlar’da aşırı sağ ve milliyetçi unsurları destekleyen yapıların tasfiyesi için liberal ve
demokratik yapılarla işbirliğine gitmesi gerekmektedir. Bu yaklaşım bölgedeki istikrarın sağlan-
ması ve uzlaşmanın güçlendirilmesi açısından stratejik bir bakışı ifade etmektedir.
9 Bulgaristan’daki Rusofil siyaset günümüzde Vızrajdane Partisi tarafından yönlendirilmektedir.
10 Bulgaristan DOST Partisinin tescil sürecinde çıkan zorluklar, azınlıkların siyasal alanda yaşam
 POLITICAL SCIENCE AND INTERNATIONAL RELATIONS 265

• Kamuya alımlarda “ayrımcılık” hadiseleri.

• Seçim dönemleri oluşan krizler (The Sofia Globe, 2017).

Bulgaristan’daki azınlık sorunları bağlamında postkomünist döneme dair genel

bir değerlendirme yapacak olursak; azınlıklar Soğuk Savaş sonrası yaşadığı siya-
sal, toplumsal ve ekonomik dönüşüm sürecine hazırlıksız yakalamıştır. Politik
anlamda ve demokrasi kültürünün olgunlaşmamasının yanı sıra psikolojik ola-
rak Türk ve Müslüman azınlık bu geçiş sürecine hazır değildi. Komünist dönem
içerisinde tüm dini grupların ve azınlıkların baskı altında olduğu düşünülürse
postkomünist dönemde oluşan yeni anayasal düzende demokratik değişim ve
hakların teslimi hususunda tüm kesimler bir beklenti içerisindeydi. Tüm bu
beklentiler, azınlıkların anayasal düzeyde tanınmamasıyla mecliste yeni tartış-
malara kapı aralamıştır (Tatarlı, 2009: 262-265).

Yuvarlak masa ve yeni anayasa süreci toplumun tüm kesimleri ile tartışma-
ya açılmamıştır. Dar bir elilt grup içerisinde devletin gelecek siyasi yapısı inşa
edilmiştir. Bu durum Politbüro hegomonyasında sınırlı bir demokrasi örneğini
göstermektedir. Yuvarlak masa süreci ve yeni anayasa sürecinde azınlıkların gör-
mezden gelinmesi bilinçli bir iç politika tavrı olarak okunabilir. Bu süre zarfında
demokrat ve liberal kişiliği ile tanınan Jelyu Jelev, azınlıkların temsili konusun-
da ısrar etmesine rağmen Bulgar Sosyalist Partisinin tepkisiyle geri adım atmak
zorunda kalmıştır. Azınlık sorunlarının çözülmemesi noktasında BSP’nin tavrı
zaman içerisinde belirleyici olmuştur. 90 sonrasında toplumsal beklentilerin si-
yasal temsil ile çözüldüğü algısı gerçeklikten uzaktadır. Azınlıkların meclisteki
temsili AB ve NATO üyelik süreçlerine rağmen sorunların çözümünde etkili ola-
mamaktadır (Sadal, 2022: 243-255).

Geçiş sürecinin planlandığı Yuvarlak Masada hem de yeni anayasanın yazılması

sürecinde ülkedeki Türk ve Müslüman azınlık istediği hak ve özgürlükleri kıs-
men alabilmiştir. Diğer azınlık ve dini gruplar (Yahudi, Ermeni ve Hristiyanlar)
komünist dönemde rejim tarafından el konulan vakıf mallarını kolaylıkla geri
iade alabilirken, Türk ve Müslüman azınlık uzun mahkeme süreçleriyle uğraş-
maktadır. Bu yönüyle Türk ve Müslüman azınlığın vakıf malları meselesi güncel
bir sorun olarak kenarda beklemektedir. Bu bağlamda Bulgaristan genelinde va-
kıf mallarının geri alınma stratejisi belgesi oluşturulması elzemdir. Bu konuda
genel beklenti Bulgaristan Başmüftüğünün girişimi ile Vakıf Mallarının tek bir

alanlarına diğer kurumların nasıl müdahil olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. Parti is-
minin Türkçe olduğu gerekçesiyle, Sofya Şehir Mahkemesi tarafından resmi kayıt başvurusu kabul
edilmemiştir. Bu süreci üst mahkemeye taşıyan DOST Partisi, resmi olarak gecikmeli olarak tes-
cillenmiştir.
266 4TH INTERNATIONAL BALKAN STUDIES CONGRESS PROCEEDINGS

mahkeme kararı ile Müslümanlara iade sürecinin başlatılmasıdır. Mevcut du-

rumda her bir vakıf malının iadesi için ayrı bir dava açılmaktadır. Bu dava süreç-
lerine yerel yönetimlerin yanı sıra bakanlıkların da devreye girmesi ile karmaşık
bir hal almaktadır. Bazı vakıf malları açık artırma ile satılırken, bazıları ise Bul-
garistan Kültür Bakanlığına devredilmektedir. Bu bağlamda Vakıf Malları konu-
su, Türkiye-Bulgaristan ilişkilerinde önemli başlıklardan biri olarak güncelliğini
korumaktadır (Çapar & Koca, 2023: 10). Örneğin Karlova Kurşun Camii, Kültür
Bakanlığınca arkeoloji müzesine dönüştürülmüştür. Bu durum bir diğer yandan
AB hukuku bağlamına ikilemler oluşturmaktadır. Ayrıca AB üyesi olan bir ülke-
de temel inanç özgürlüklerinin bu denli sorunlu hale getirilmesi, azınlığın AB’ye
olan güvenini de sarsmaktadır (Kırcaali Haber, 2023).

Sonuç
Soğuk Savaş sonrası dünyada uluslararası sistemin değiştiği gözlemlenmekte-
dir. Bu güç dengesi kırılması, Balkan ülkelerinde ve azınlıklar arasında yeni bir
siyasal sistem geçişini ifade etmektedir. Soğuk Savaş döneminden kalan azın-
lık hakları sorunları, geçmişten gelen olumsuz imajı güçlendirmektedir. Batıya
açılmaya çalışan Doğu Avrupa ve Balkan ülkeleri demokratikleşme süreçleri ile
yeni bir devlet imajı çalışmasına girişmiştir. Komünist rejimden çıkmaya çalışan
Doğu Avrupa ve Balkan ülkeleri, bu algıyı düzeltmek için demokratik süreçle-
rinde azınlıklara çeşitli haklar tanımışlardır. 1990’ların sonrasında bazı anayasal
düzenlemeler yapılmış olmasına rağmen, Türk ve Müslüman azınlığın siyasal,
ekonomik, sosyo-kültürel ve kimlik bağlamında birçok sorunu hala devam
etmektedir.

Bulgaristan’daki Türk ve Müslüman azınlık, komünist rejim döneminde kısıt-

lanan haklarını geri kazanma çabalarını 1990’dan bu yana sürdürmektedirler.
Vakıf mallarının iadesi ve Türkçe eğitim gibi meseleler, azınlıkların en önemli
sorunları arasında yer almaktadır. Ayrıca, ekonomik eşitsizlikler ve Avrupa’ya
yönelik güncel göç hareketleri, azınlıkların karşılaştığı diğer önemli sorunlar
arasında bulunmaktadır. Bu bağlamda, azınlıkların ekonomik ve sosyo-kültürel
entegrasyonunu sağlamak amacıyla çeşitli politikaların geliştirilmesi ve uygu-
lanması gerekmektedir.

Azınlıkların siyasi alanda parti kurma önündeki engeller ve kamuya alımlar-

da maruz kaldıkları ayrımcılık, Bulgaristan’daki siyasi bölünmüşlük ve mevcut
konjonktürle birlikte, azınlıkların siyasi ve sosyal entegrasyonunu zorlaştıran ve
haklarını etkileyen önemli faktörlerdir. Bir diğer yandan Bulgaristan iç siyaseti-
nin yapısal bölünmüşlüğü Türk ve Müslüman azınlığın Bulgaristan siyasetindeki
 POLITICAL SCIENCE AND INTERNATIONAL RELATIONS 267

etkisini gün geçtikçe artırmaktadır. Ülke içerisinde bölünmüş siyasi yapı, Türk
azınlığı önemli bir aktör konumuna getirmektedir. Komünist rejim döneminde
işlenen suçların tekrarlanmaması için demokratik Bulgaristan döneminde yeni
insan hakları mekanizmaları geliştirilmesi elzemdir. Komünist dönemde rejim
tarafından Belene Kampında ve diğer hapishanelerde işlenen suçlar ortaya çıka-
rılıp, cezalandırılmalıdır. Komünist dönem mağduriyetlerinin bir daha yaşan-
maması için uluslararası hukuk çerçevesinde geçmişe dönük araştırma komis-
yonları kurulmalı, Avrupa Ulusal Azınlıklar Çerçeve Sözleşmesi çerçevesinde
azınlığın siyasal, sosyal ve kültürel alanda etkinliği artırılmalıdır.

Bulgaristan’daki azınlıkların anayasal olarak tanınmaması ve Türkçe’nin kamusal

alanda kısıtlanması, çözülmeyi bekleyen temel sorunlar arasında yer almakta-
dır. Türkiye’nin Balkanlar’daki politikalarını şekillendiren önemli meselelerden
biri, Bulgaristan’daki Türk ve Müslüman toplulukların demografik yapısı ve kim-
liğidir. Ayrıca, Bulgaristan’ın Avrupa Birliği’ne üyelik sürecinde Ulusal Azınlıkla-
rın Korunmasına dair imzaladığı çerçeve sözleşmesine uyumlu hareket etmediği
gözlemlenmektedir. Bu bağlamda, azınlık haklarının kültürel ve yerel düzeyde
yasal ve anayasal düzlemde güvence altına alınması gerekliliği öne çıkmaktadır.

KAYNAKÇA
Atasoy, E. (2011). Bizden olan ötekiler: Asimilasyon kıskacında Bulgaristan Türkleri. MKM
Yayıncılık.
Atasoy, E. (2023). Asimilasyon çemberindeki Bulgaristan Müslümanları. Beta Yayıncılık.
Bağcı, H. (1993). Güvenlik politikaları ve risk analizi çerçevesinde Balkanlar. Dış Politika
Enstitüsü.
Cambazov, İ. (2013). Bulgaristan’da başmüftülük tarihi (1944-2012) Cilt 2. Bulgaristan Müs-
lümanları Başmüftülüğü Yayınları.
Çapar, S., & Koca, M. (2023). Türkiye-Bulgaristan ilişkileri. In H. Acar (Ed.), Türkiye-Balkan
Devletleri ilişkileri (s. 10). Nobel Yayıncılık.
Demirhan, H. (2020). Bulgaristan’da Türklere uygulanan asimilasyon politikaları ve ana-
vatana göç. In M. Çelik & A. Duran (Eds.), Türkiye’nin bölgesel sorunları: Osmanlı’dan
günümüze Balkanlar (s. 27-33). Hiper Yayınları.
Durmush, S. A. (2021). Bulgaristan’da İslami akımlar (Yayınlanmamış doktora tezi). İstan-
bul Üniversitesi.
Işık, M. (2016). Balkanlar’dan Türkiye’ye son büyük göç olarak 1989 göçüne giden süreç (Yayın-
lanmamış yüksek lisans tezi). Sakarya Üniversitesi.
Işık, M. (2021). Soğuk savaş sonrası Balkanlarda ABD’nin Balkan politikası (1990-2017). In
İ. Kamil (Ed.), Soğuk savaş sonrası Balkanlar (1990-2015) (s. 517-546). Nobel Yayınları.
Kramptın, R. (2023). İstoriya na Bılgariya (V. Sedlarska, Çev.). Ciela.
268 4TH INTERNATIONAL BALKAN STUDIES CONGRESS PROCEEDINGS

Kurubaş, E. (2017). Asimilasyondan tanınmaya uluslararası alanda azınlık sorunları ve Avru-

pa yaklaşımı. Küre Yayınları.
Nazmi Şakir, A. (2019). Bulgaria. In E. Bayraklı & F. Hafez (Eds.), European Islamophobia
report 2019 (s. 161-182). SETA Yayınları.
Özlem, K. (2016). Türkiye’nin Balkan Türkleri politikası (1991-2014). Dora Yayınları.
Poulton, H. (1993). Balkanlar çatışan azınlıklar, çatışan devletler (Y. Alagon, Çev.). Sarmal
Yayınları.
Sadal, V. (2022). Bulgaristan Türkleri ve siyasal hayata katılım. Çizgi Kitabevi.
Sloane, W. M. (1987). Bir tarih laboratuvarı Balkanlar (S. Özbudun, Çev.). Süreç Yayıncılık.
Tatarlı, İ. (2009). İnsan, ulus ve azınlıklar hakları. Avrasya Yayınları.
Vassilev, R. V. (2001). Post-communist Bulgaria’s ethnopolitics. The Global Review of Ethno-
politics, 1(2), 37-53.
Wachtel, A. B. (2022). Balkanlar tarihi (E. C. Petek, Çev.). İnkılap Kitabevi.
Zilabid Çalışkan, B. (2019). Bulgaristan’da İslam (1878-2018). İnkılab Basım Yayın.

Web Siteleri
Avrupa Konseyi. (1997). Ulusal azınlıkların korunmasına dair çerçeve sözleşme-
si. Erişim adresi: https://www.coe.int/tr/web/impact-convention-human-rights/
framework-convention-for-the-protection-of-national-minorities#/Bulgaria
Bulgaristan Başmüftülüğü Tarihçesi. (2023, 11 Kasım). https://grandmufti.bg/tr/za-nas-6/
istoriya.html adresinden erişilmiştir.
Bulgaristan’da DOST Partisi’ne Türkçe engeli. (2023, 11 Kasım). https://www.trthaber.com/
haber/dunya/bulgaristanda-dost-partisine-turkce-engeli-260110.html adresinden
erişilmiştir.
Karlovo’daki Kurşun Camii arkeolojik eserlerin sergileneceği bir galeriye dönüştürülecek.
(2023, 11 Kasım). https://kircaalihaber.com/bulgaristan/karlovodaki-kursun-camii-ar-
keolojik-eserlerin-sergilenecegi-bir-galeriye-donusturulecek adresinden erişilmiştir.
Sofya Banyabaşı Camisi’ne yapılan saldırı 5. yılında şiddetle kınandı. (2023, 11 Kasım).
https://kircaalihaber.com/?pid=3&id_news=17239 adresinden erişilmiştir.
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı. (2023). Demir Kilisesinin açılışı. (2023, 10 Ma-
yıs). https://www.tccb.gov.tr/haberler/410/88998/cumhurbaskani-erdogan-restore-edi-
len-demir-kilisenin-acilis-torenine-katildi.html adresinden erişilmiştir.
 4TH INTERNATIONAL BALKAN
STUDIES CONGRESS
PROCEEDINGS
The Proceedings of the 4th International Balkan Studies Congress present a rich
tapestry of interdisciplinary research that delves into the complexities of the
Balkan region. Scholars from diverse disciplines—history, literature, sociology,
political science, economics, law, and cultural studies—convene to offer fresh
insights into the historical and contemporary dynamics shaping the Balkans.

This volume stands as a testament to the power of collaborative

scholarship, highlighting original academic contributions that explore the
region’s multifaceted narratives. Through thought-provoking analyses
and cross-cultural dialogue, it provides a valuable resource for academics,
researchers, and anyone interested in deepening their understanding of the
Balkans’ pivotal role in global history and contemporary affairs.

With the support of esteemed academic institutions and partners,

this collection invites readers to engage in a dynamic discourse on the
challenges and opportunities facing the Balkans in an interconnected world.

9 786084 944164