5.

0 ZVIDUDZIRAMAZITA

Zvinangwa Zvechikamu Chino:

√ Kutsanangura kuti zvidudziramazita zvii.
√ Kudoma mhando nomwe dzezvidudziramazita.
√ Kudoma marudzi masere ezvirevamwene.
√ Kupa maumbirwo echidudzirazita chimwe nechimwe.
√ Kushandisa zvidudziramazita muzvirevo.

5.1 Nhanganyaya
Zvidudziramazita mazwi anotsanangura mazita. Zvinoita kuti tinyatsoziva mamiriro
emazita azvinenge zvashanda nawo mumitsara kana kuti azvinenge zvakamirira
mumitsara.

5.2 Marudzi Ezvidudziramazita

i) Chisarudzi/Chinan'anuri
ii) Chirevauwandu
iii) Chipauro
iv) Chiverengo
v) Chirevamwene
vi) Chiratidzi chepedyo nechiratidzi chekure
vii) Chiitopauro/ Chidudziramuiti

5.3 Zvisarudzi/Zvinan'anuri
Kusarudza kubvisa kana kunan'anura chinhu kubva pane zvakawanda.
Mumutauro tinogona kushanda nemashoko anotibatsira kuti tikwanise
kutsaura chinhu kana zvinhu pane zvakawanda. Mazwi iwaya ndiwo anonzi
zvisarudzi kana kuti zvinan'anuri.

Zvisarudzi zvine madzitsi anoti; -pi, -ya, -no.

Madzitsi matatu aya anobatana nezvivakashure zvakasiyana-siyana

zvezvisarudzi poumbwa zvisarudzi zvakasiyanawo. Dzitsi -ya rinogona
kushanda sa -ye sepamienzaniso yezvisarudzi inotevera.
 Mienzaniso yezvisarudzi
zvivakashure zvezvisarudzi madzitsi ezvisarudzi
zvi- -pi
va- -pi
u- -ye
va- -ya
chi- -no
ka- -no

Ngazvizivikanwe kuti zvisarudzi zvine ukama nemupanda wemazita. Mupanda wezita

rinenge richitaurwa nezvaro ndiwo unoumbawo sungawirirano inoshanda pakubuda
nechisarudzi.

Mupanda wemazita nezvisarudzi

Mupanda nechivakashure Chisarudzi
1. mu- u-pi, u-no, u-ye
1a ø- u-ye, u-pi, u-pi
2 va- va-pi, va-no, va-ye
2a Va- va-pi, va-no, va-ye
2b a- va-pi , va-ye, va-no
3 mu- u-pi, u-ye, u-no
4 mi- i-pi, i-no, i-ye
5 (ri -) ri-no, ri-ye, ripi.
6 ma- a-ye, a-pi, a-no

Maumbirwo echisarudzi ndiwo anotevera;

Chivakashure chechisarudzi-+- dzitsi rechisarudzi
ka -+-no
va-+-ye
ri-+-pi
5.4 Chirevauwandu
Zvirevauwandu mazwi anoshandiswa kuratidza uwandu hwemazita kana zita.
zvirevauwandu

Madzitsi acho anoti ;

1. -ga, Dzitsi iri rinomirira umwe chete hwechinhu kana zvinhu zviri
kutaurwa sokuti; w-o-ga, r-o-ga.
2. -se, Iri dzitsi rinomirira kuti pasina chinosara pazvinhu zvinenge
zvichitaurwa sokuti; v-o-se, zv-o-se.
3. -mene. Iri rinomirira humbune, sokuti munhu paari iye akazvimiririra
sokuti; w-o-mene,

Madzitsi ezvirevauwandu aya anogona kubatana nezvivakashure zvezvirevauwandu

zvakasiyana zvichienderana nekuti pane wirirano mukutaura here pachibuda zvirevauwandu
sezvinotevera.

Mupanda nechivakashure chirevauwandu

1 mu- w-o-mene, w-o-se , w-o-ga,
1a ø- w-o-mene, w-o-se , w-o-ga
2 va- v-o-mene, v-o-se, v-o- ga
2a va- v-o-mene, v-o- se, , v-o-ga
2b a- v-o-mene, v -o-se, , v-o-ga
3 mu- w-o-mene, w-o-se, w-o-ga
4 mi- y-o-mene, y-o-se, y-o-ga

Maumbirwo echirevauwandu anoti;

Chivakashure chechirevauwandu-+-o-/e-+-dzitsi rechirevauwandu

r-+-o-+-ga
v-+-e-+-se

5.5 Chipauro
Kupaura kutsaura. Tinogona kutsaura kana tiine zvatinenge tichiona zvakafanana kana
zvakasiyana pazvinhu zvatinenge tiinazvo. Zvipauro mazwi atinoshandisa kutsanangudza
mamiriro uye maonerwo akasiyana emazita.
Mhndo Dzezvipauro
1) Zvipauro zveruvara sokuti; muchena, nhema, vatema, chitsvuku,
pfumbu.
2) Zveuwandu/Ushoma sokuti; nhatu, vana, vashanu, gumi
3) Zvechimiro sokuti; mukobvu, mutete, murefu, chikukutu,
mupfupi, mbishi, musvinu, nyoro
4) Zvipauro zvakakweretwa kubva kuzvimwe zvipande zvemutauro
weChiShona.
a) Zvakabva kumazita izvi zvinoonekwa muzvirevo sokuti;
Mukomana mbavha asungwa. (Zita /mbavha/ mumutsara uyu riri
kushanda sechipauro)
b) Zvakabva kuzviito
Mwana anotamba bhora. (shoko anotamba chiito chiri kushanda
sechipauro mumutsara uyu.) Ziva kuti zvipauro zvinogona
kudzokorodzwa kana mutauri achida kurovedzera nekusimbaradza
chipauro pazita sokuti;

vakuru-vakuru, vapfupi-pfupi, varefu-refu, chikukutu-kukutu.

Zvipauro nemupanda wemazita

Mupanda nechivakashure chipauro
5 (ri-) dema
6 ma- ma-tema
7 chi- chi-tema
8 zvi- zvi-tema
9 N-, ø- , i - nhema
10 N-, dzi-, ø- nhema
12 ka- ka-tema
13 tu- tu-tema

Maumbirwo ezvipauro ndiwo anotevera;

Chivakashure chechipauro-+-Dzitsi rechipauro
mu-+-tema
chi-+-kobvu
[zvivakashure zvezvipauro zvakafanana nezvivakashure zvemazita azvinotsanangura]
5.6 Chiverengo
Zviverengo mazwi anodudzira uwandu hwezita kana mazita.
Madzitsi acho ndiwo anotevera;
a) -mwe; Iri rinotaridza umwe hwezita sokuti;
Ndinoda chingwa chimwe chete.
b) -mwe; Iri idzitsi rinotaridza humwe asi risingabude pachena pachinhu chaicho
chiri kutaurwa nezvacho pane zvinhu zvakawanda sokuti;
Mumwe munhu achasungwa.
Ziva kuti dzitsi /-mwe/ rinotaurika zvakasiyana zvichienderana nekuti rinenge
rashandiswa papi mumutsara asi rinoramba riri dzitsi rechiverengo.
c) -i/ -yi; iri idzitsi rinoumba mibvunzo inoda mhinduro inodudza mhando yechinhu
sokuti;
Waisa pai?

Zviverengo nemupanda wemazita

Mupanda nechivakashure Zviverengo
1 mu- mui? mumwe, mumwe
2 va- vayi? vamwe, vamwe
3 mu- mui? mumwe, mumwe
4 mi- mii? mimwe, mimwe
5 (ri-) riyi? rimwe, rimwe
6 ma- mai? mamwe, mamwe
7 chi- chii? chimwe, chimwe
8 zvi- zvii? zvimwe, zvimwe

Zivawo kuti zviverengo zvinogona kuonekwawo zvakadzokorodzwa sokuti;

mumwe nemumwe, chimwe nechimwe, chii nechii, pai nepai. Dzitsi rechiverengo
rinogonawo kushanda rakabatana nezita sokuti; mwanai, mukomanai asi chiverengo chedu
chinobva pasungano yezviverengo nemupanda wemazita yataona pamusoro. Sokuti
pamazita [mukomanai, mwanai] chiverengo ndi mui
Maumbirwo echiverengo ndiwo anotevera;
Chivakashure Chechiverengo-+-dzitsi rechiverengo
chi-+-mwe
pa-+-i
mu-+-i

5.7 Chirevamwene
Chirevamwene ishoko rinotaridza muridzi/ varidzi vezvinhu.

Ongororo yeshoko iri inobudisa pachena kuti rakaumbwa nemashoko anoti;

1. reva-+-mwene.

Kureva kutaura uchipa umboo hwakazara.

Mwene ndiye muridzi wechinhu.

Marudzi ezvirevamwene
1. Chinoratidza muridzi
Chirevamwene ichi chinoratidza mwene wechinhu chinenge chiri kutaurwa nezvacho
sokuti;

Ndiro yaamai.
Demo rangu.

2. Chinoratidza kwakabva chinhu

Ichi chinotaridza kwakabva nechinhu chinenge chiri kutaurwa. Chinoonekwa
nekushanda kwezvivakashure zvemipanda yenzvimbo inoti;
16 pa-, 17 ku-,17a ø-, 18 mu- Sokuti;
a) mupanda 16 pa-
Kutenda wepaChindunduma
Vana vepamusha pangu.
b) Mupanda 17 ku-
Motokari yekuChina.
c) Mupanda 17a
vasikana veHarare vanodada.
Ngatibatanei vana veAfrica.
d) Mupanda 18 mu-
John wemuMabvuku.
Vana vemuZimbabwe ngatibatane.

3. Chinoratidza basa rechinhu

Ichi chinoonekwa nekushanda kwezviito zvinotanga kunyorwa naku-
Sokuti; Imba yokurara.
Dombo rekutemesa.
Foko yokudyisa.

4. Chinoratidza zvakashandiswa
Chirevamwene cherudzi urwu chinotaridza zvakashandiswa kugadzirisa chinhu.
Sokuti; Mota yemawaya.
Sadza rezviyo.

5. Chechinochengeta
Chirevamwene cherudzi urwu chinotaridza kugona kuchengeta kana kutakura zvinhu
kwemidziyo kana zvinhu zvakasiyana-siyana
Sokuti; Ndiro yesadza.
Gaba rebhinzi.

6. Chinoratidza tsika kana unhu

Chirevamwene ichi chinotaridza hunhu kana tsika yemunhu kana chimwewo chinhu
Sokuti; Mukomana wemafaro.
Musikana wekuzvida.
Imbwa yokudya vana.
7. Chinotaridza mhando yechinhu
Chirevamwene cherudzi urwu chinotaridza rudzi rwechinhu chiri kutaurwa.
Sokuti; Mukadzi wechichena anonetsa.
Tadya sadza nenyama yeguru.
Ndatenga chikafu chechirungu

8. Chinoratidza nguva.
Sokuti; Ino inguva yezhizha.
Guva haritambwe mwedzi weMbudzi.
Gore remangwana ticharimawo.

Maumbirwo echirevamwene ndiwo anotevera;

Chiwedzerwa chechirevamwene-+-a-/e-/o-+-Dzitsi Rechirevamwene

ch-+-a-+-vo = chavo
r-+-a-+-baba = rababa
zv-+-a-+-ngu = zvangu

Madzitsi ezvirevamwene anogona kuve

1 Mazita
Sokuti;

vana v-a-tete
Imbwa y-a-Maideyi

2 Zvisazitasingwi Sokuti;

y-a-iye
w-a-ivo

3. Zviito
Sokuti;
y-e-kudya
zv-e-kutambisa
4. Zvidudziramazita zvose sezvinotevera;
a. Dzitsi riri chiverengo
Sokuti; imba y-o-umwe. Danga r-e-vamwe.
b. Dzitsi riri chiratidzi
Sokuti; mukadzi w-e-ava.
Mutambo w-e-uyo akarara.

c. Dzitsi riri chisarudzi

Sokuti; mukadzi w-e-vaye vakuru.
Denga r-e-vano vana.

d. Dzitsi riri chipauro

Sokuti; mari y-e-mutsvuku yashaika.
Nyika y-e-vatema yakanga yatorwa.

e. Dzitsi riri chirevauwandu

Sokuti; chingwa ch-e-wose mwana ngachibikwe.

5.8 Zviratidzi
Aya mazwi atinoshandisa pakunongedza mazita.
Mazwi anoshanda pakunonongedza mazita ari muzvikwata zviviri zvinotevera;
a) Zviratidzi zvepedyo
Sokuti; izvi, ava, aka, iri.
izvi basa razvo nderekunongedza mazita ari pedyo nemutauri.
b) Zviratidzi zvekure
Sokuti; izvo, avo, ako, iro.
Izvi zvinonongedza mazita ari kure nemutauri.

Zviratidzi zvinoshandawo newirirano yazvo nemazita. Mupanda wezita rinenge

richinongedzwa ndiwo unovhura gwara remamiriro echiratidzi chichashanda sezvinotevera.

Mupanda wemazita neukama hwazvo nezviratidzi.

Mupanda Chiratidzi maumbirwo Chiratidzi Maumbirwo
chepedyo chekure

1 mu- uyu u-+-yu Uyo u-+-y-+-o

1a ø- uyu u-+-yu Uyo u-+-y-+-o

2 va- ava a-+-va Avo u-+-y-+-o

2a Va-, va-, sa- ava a-+-va Avo a-+-v-+-o

2b a- ava a-+-va Avo a-+-v-+-o

3 mu- uyu u-+yu Ayo a-+-v-+-o

4 mi- iyi i-+-yi Iyo i-+-y-+-o

5 ri- iri i-+-ri Iro i-+-r-+-o

6 ma- aya a-+-ya Ayo a-+-y-+-o

7 chi- ichi i-+-chi Icho i-+-ch-+-o

8 zvi- izvi i-+-zvi Izvo i-+-zv-+-o

9 i- iyi i-+-yi Iyo i-+-y-+-o

10 dzi- idzi i-+-dzi Idzo i-+-dz-+-o

11 ru- urwu u-+-ru urwo u-+-rw-+-o

12 ka- aka a-+-ka Ako a-+-k-+-o

13 tu- utu u-+-tu utwo u-+-tw-+-o

14 u- uhu u-+-hu uhwo u-+-hw-+-o

15 ku- uku u-+-ku Uko u-+-k-+-o

16 pa- apa a-+-pa Apo a-+-p-+-o

17 ku- uku u-+-ku Uko u-+-k-+-o

18 mu- umu u-+-mu Umo u-+-m-+-o

19 svi- isvi i-+-svi Isvo i-+-sv-+-o

21 zi- iri i-+-ri Iro i-+-r-+-o

Maumbirwo ezviratidzi ndiwo anotevera;
1) Chiratidzi chepedyo chinoumbwa ne;
Nzvovera yekutsigira-+- chiratidzamupanda chechiratidzi
Sokuti; i-+-zvi
a-+-ka
u-+yu

2) Chiratidzi chekure chinoumbwa sezvinotevera;

Nzvovera yekutsigira-+-chiratidzamupanda chechiratidzi-+- o
Sokuti; i-+-zv-+-o

Ziva zvinotevera
Chiratidzi chinogona kuonekwa chakabatana nezita pamatauriro. Chiratidzamupanda
chechiratidzi ndicho chinobatana nezita sezvinotevera;

b) Mukomayu anoba chaizvo

c) Chingwachi chakaora.

*Ziva kuti izvi hazvishandure maumbirwo echiratidzi icho chine maumbirwo ataona pamusoro.

5.9 Chiitopauro/ Chidudziramuiti

Izvi zviito zvinotsanangura mazita. Zvinoshanda basa rezvipauro rekutsanangura zita sokuti;

1. Rume rinoba rasungwa.

2. Kamwana kasingacheme kanofira mumbereko.

3. Imbwa inohukura haina ngozi.

4. Mwana anochema ndiye anodya.

Mazwi akatarwa pamusoro zviitopauro kana kuti zvidudziramuiti zviri kududzira kana
kutsanangura vaiti kana kuti mazita zvichitiudza zvakawanda pamusoro pawo
sezvinongoitawo zvimwe zvose zvidudziramazita. Basa rekutsanangura vaiti rinobva raita
kuti zviitopauro zvishande sezvidudziramazita.

Maumbirwo ezviitopauro kana zvidudziramuiti tichaaziva kana tave kudzidza pamusoro

pezviito muzvikamu zvinotevera nekuti izvi zviito.
 5.10 Kupindura Mibvunzo
Yezvidudziramazita

A) ZIMSEC Mbudzi 2010

2a. Ronga mazwi anotevera muzvikwata zvina. Ipa zita rechikwata chega
chega. [4]

b. Tsanangura maumbirwo emazwi aya uchitora izwi rimwe chete

semuenzaniso kubva pachikwata chega chega. [8 ½]

vapfupi vamwe rwupi dema ndomene koga

zvii rino zana upi paye kumwe
vose huru pai mega

Mhinduro
a. Mazwi apiwa muzvikwata zvina.

Zvisarudzi Zvirevauwandu zvipauro zviverengo

rino vose vapfupi mumwe
paye mega dema kumwe
upi koga huru pai
rwupi ndomene zana zvii

a) Zvisarudzi
Izvi zvinoumbwa nehuviri hwezvinotevera.

Chivakashure chechisarudzi-+-Dzitsi Rechisarudzi

Sokuti; ri-+-no = rino

b) Zvirevauwandu
izvi zvinoumbwawo ne;

Chivakashure chechirevauwandu-+-o-/-e-+-Dzitsi rechirevauwandu

sokuti; v-+-o-+-se = vose
m-+-e-+-ga = mega
c) Zvipauro
Zvipauro zvinoumbwa sezvinotevera;

Chivakashure chechipauro-+-dzitsi rechipauro

Sokuti; va-+-pfupi = vapfupi

(ri-)+-tema = dema

d) Zviverengo
Chivakashure chechiverengo-+-dzitsi rechiverengo

zvi-+-i = zvii
pa-+-i = pai

B) ZIMSEC 22 Gumiguru 1998

2(b) Zvirevamwene zvinogona kureva zvinhu zvakasiyana-siyana.
Tsanangura zviri kurehwa nezvirevamwene zvinotevera.

Sokuti: Mwana waamai

Zvinoreva kuti amai ndivo muridzi wemwana.

(i) Mombe yetsiru

(ii) Imba yababa
(iii) Mugomo wemvura
(iv) Chituta chomukomana

Mhinduro

(i) Zvinoreva kuti mombe iyi ndeyemhando yetsiru

(ii) Zvinoreva kuti muridzi wemba ndibaba
(iii) Zvinoreva kuti basa remugomo nderekuchera mvura.
(iv) Zvinoreva mukomana wemhando yechituta.
 C) ZIMSEC Chikumi 2001
1. Tarisa mazwi aya ugopindura mibvunzo inoatevera.

mbiri gaba rutsanga mwedzi

mutema ruvara nhatu shumba
rutsvuku mombe guru mavi
muchena masango rurefu murume

a) Kubva pamazwi ari pamusoro apa nyora zita nechipauro chinopindirana naro.
Ita izvi kudzamara wapedza mazwi ose. [4½]

Mhinduro
Zita chipauro
gaba guru
mombe nhatu
masango mavi
rutsanga rurefu
mwedzi muchena
shumba mbiri
murume mutema
ruvara rutsvuku

Zamawo kupindura mubvunzo unotevera

D) ZIMSEC 1995
4. Ongorora mazwi anotevera wozopindura mibvunzo (a) na (b).

chimwe uyu apo ichi ini

urwo iwe uko iye idzi
vapi vamwe

a) Isa mazwi aya muzvikwata zvina zvakakodzera, ugopa zita

kuchikwata choga choga.
b) Taridza maumbirwo emazwi emuchikwata chimwe nechimwe. [12 ½]