0% found this document useful (0 votes)
76 views56 pages

Asl Vidya: Insights by Dr. Neki

The document appears to be a publication by Dr. Jaswant Singh Neki, detailing various topics related to spirituality and religious practices. It includes a table of contents with numerous sections and references to teachings and anecdotes. The publication is associated with the Pingalwara Charitable Society in Amritsar, India.
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
76 views56 pages

Asl Vidya: Insights by Dr. Neki

The document appears to be a publication by Dr. Jaswant Singh Neki, detailing various topics related to spirituality and religious practices. It includes a table of contents with numerous sections and references to teachings and anecdotes. The publication is associated with the Pingalwara Charitable Society in Amritsar, India.
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 56

zzzzzzzzzzzzzzzzz Asl ividAw (vrosweIAW rUhW dIAW suhwauxIAW XwdW)

zzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzz

zzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzz
by
Dr. Jaswant Singh Neki
52, Hemkunt Colony, New Delhi-110 048

Asl ividAw (M) +91-98716-28810


Email: [email protected]
(vrosweIAW rUhW dIAW suhwauxIAW XwdW) Website: www.jsneki.com

©-lyKk
fw. jsvMq isMG nykI
pihlI vwr : AkqUbr, 2012 : 10,000
dUjI vwrI : mwrc, 2015 : 10,000
qIjI vwrI : dsMbr, 2019 : 10,000

ku`l igxqI : 30,000

AL
L IN
DIA YR
EG
D.
Bytw rihq
PIN GALWARA CIET
CHARITABLE SO
AMRITSAR

pRkwSk: fw. ieMdrjIq kOr, pRDwn


Awl ieMfIAw ipMglvwVw cYrItybl suswietI (rij:), AMimRqsr [

pRkwSk:
fw. ieMdrjIq kOr
pRDwn, Cwpk: pUrn ipRMitMg pRYs,
Awl ieMfIAw ipMglvwVw cYrItybl suswietI (rij.) ipMglvwVw iblifMgj (mwnWvwlw kMplYks) jI. tI. rof,
AMimRqsr [ AMimRqsr[
&on: 0183-2584586, 2584713, 09781401140
website:www. pingalwara.org E-mail: [email protected]
zzzzzzzzzzzzzzzzz
2
22. idb idRStI 40

qqkrw 23. iksy bzurg dw mzwk nw aufweIey 41


24. mnu`K dI brdwSq... 43
kRm AMk pMnw
25. lwltYn qy AwrsI 44
* muKbMd 7
**muK Sbd 9 26. AnuBvI ArQ 45
1. r`b Koty vI Kry kr idMdw hY 13 27. grmI hY qb BI roqw hY, srdI hY qb BI roqw hY 47
2. pMcwimRq kI huMdw hY ? 14 28. auh s`cmu`c rMg iv`c sn 48
3. pwT - qoqy vW|UM jW Bgq vW|UM 15 29. iksy mMgqy koloN nw mMgxw 49
4. AMdr vI ie`k KyqI hY 17 30. gurU kw lMgr kdy msqwnw nhIN huMdw 51
5. kwly ilK n lyK 19 31. DMnvwd dw h`kdwr vwihgurU hY 52
6. msqk iv`c lwltYn 20 32. kwnUMn dw sbk 54
7. kMm SurU kro, iqAwrI mgroN huMdI rhygI 21 33. jy in`kIAW g`lW iv`c hwr jweIey 55
8. sMswr byivswhI nwl nhIN c`l skdw 22 34. myrI ivdwiegI nw lmkwE 56
9. sMqoK 24 35. suDweI 57
10. Asl iv`idAw 25 36. vwihgurU bcwauNdw qW hY, pr... 59
11. ie`k ivic`qr kbwVI 25 37. klgIAW vwly, bwjW vwly 61
12. cqurweI nhIN, ibbyk 27 38. so dru 62
13. klm dI krwmwq 29 39. s`cy FwfI 64
14. swihq kI huMdw hY ? 31 40. AikRqGxqw 65
15. AKMf pwTI 32 41. Sukrwnw 66
16. nv-nwsiqkqw 33 42. Du`p BwvyN ic`kV ’qy pvy 66
17. ie`k dosqI dI dwsqwn 35 43. Awpwq leI iqAwrI 67
18. ie`k s`cw FwfI 36 44. tyFI KIr 69
19. Sukrwny dI jwc 37 45. inMdw BlI iksy kI nwhI 72
20. Aihswn 38 46. ie`k piv`qr Awqmw dw dIdwr 72
21. sbr, sMqoK qy Brosw 39 47. suMdr jI 73

3 4
48. Ardws dI smJ 74 iesy klm qoN
49. jo qklI& guzr jwey... 76 Drm SwsqR:
50. &irj ik ZrIb mwr 77 Ardws-drSn, rUp, AiBAws
ivSv Ardws
51. iek AnUTI pRyrxw 78
sdw ivgws
52. ip`T ip`Cy vI inMdw nhIN krdy 79
gurmiq mnoivigAwn (Aw rhI)
53. iek dYvI sunyhw 80 kwiv:
54. iqRkwl drSqw dw Byd 82 Asly qy Ehly
55. Srq nhIN kyvl smrpx 83 ieh myry sMsy myry gIq
ismirqI dy ikrn qoN pihlW
56. horW qoN gux ivhwjIey 84
kruxw dI CUh qoN mgroN
57. swihby-kmwl dw iDAwn 85
pRiqibMbW dy srovr ’coN
58. iPr vI KuS nw hovW ? 87 siq suhwx
59. Ardws dw ivgws 89 nw ieh gIq nw ibrhVw
60. DMn su dys jhw qUM visAw 90 ibrKY hyT siB jMq
gIq myrw soihlw qyrw
61. dosqI nUM b`j l`g jwxI sI 91
bwl gIq:
62. ie`k s`cw jn-ihqYSI lIfr 93
pwxI iv`c pqwsy
63. dunIAW Br iv`c myrw koeI... 94 Awqm kQw:
64. AwpxI ZrIbI leI Sukrguzwr hoxw 95 myrI swihqk svY-jIvnI
65. siq nwm=piv`qr Awqmw 96 koeI nwau n jwxy myrw (kwiv svY-jIvnI)

66. l&zW dI Bu`l-Bul`eIAW 98 mnoivigAwn:


sugMD AwbnUs dI (A&rIkn lok-gIq)
67. eykWq dw lwB 99
pMjwbI hws-ivlws
68. dwr jI 100 English:
69. ASlIl bolW dw inXMqRx 102 Spiritual Heritage of the Punjab
70. gurU goibMd isMG nUM gvwh... 104 Divine Intimations: Nitnem
Guru Granth Sahib and its Context (edited)
71. myry gurU nwl lV skx dw... 106
Pilgrimage to Hemkunt (Illustratrd)
72. hor koeI nhIN r`b Awp sI 108 The Prophet of Devotion (Illustratrd)
73. ie`k dwnvIr dI bwq 110 Basking in the Divine Presence Jap Sahib
In the Footsteps of Guru Gobind Singh (Illustratrd)
5 6
^uSI dI g`l hY ik fw. swihb dw ihrdw ivSwl sI[ aunHW ny
hr Drm dy bMidAW koloN kuJ nw kuJ is`iKAw Aqy ieh swbq kr
muKbMd id`qw ik kuJ ku clwk Aqy k`tV lokW ny DrmW iv`c vMfIAW pweIAW
sMswr nUM Bvswgr Aqy izMdgI suc`jy FMg nwl ijaUx nUM hoeIAW hn[ Akwl purK dI imhr qW swirAW ’qy hI ieko ijhI
Bvswgr nUM qrnw ikhw jWdw hY[ ies leI ibbyk b`uDI Aqy cMgI vrsdI hY, pr ies bKiSS nUM gRihx BwgW vwlw hI kr skdw
sMgq dI loV huMdI hY[ ibbyk b`uDI rwhIN cMgy ivcwrW nUM gRihx kIqw hY, ijs qrHW fw. AlI swihb, Pwdr Xoieny, poR&Ysr kwrstyArz,
jWdw hY Aqy cMgy ivcwr Aqy cMgw swihq gurmuKW dI sMgq qoN pRwpq Awid ny kIqw[ nykI jI nUM ienHW nyk Aqy nvyklIAW rUhW nUM imlx
hMudy hn[ gurbwxI dw &urmwn hY:- dw suBwg pRwpq hoieAw[ AijhI nyk sMgq dy pRBwv bwry gurbwxI
imil sqsMgiq Koju dsweI ivic sMgiq hir pRBu vsY jIau]2] dw &urmwn hY:-
(AMg 94) gur swDU sMgiq imlY hIry rqn lBMin@]
gurmuKW dI sMgq vI BwgW nwl imldI hY :- nwnk lwlu Amolkw gurmuiK Koij lhMin@]
ibnu Bwgw sqsMgu n lBY ibnu sMgiq mYlu BrIjY jIau]3] (AMg 1416)
(AMg 95) aunHW dI pusqk iv`c id`qIAW hor lGU kQwvW vI ieqnIAW
fw. jsvMq isMG nykI bVy hI BwgSwlI sn jo gurmuK pyRrnw Aqy is`iKAwdwiek hn ik idl krdw hY bwr-bwr pVHIey[
pirvwr iv`c pYdw hoey[ dwdw jI pMjwbI, aurdU Aqy PwrsI dy suikRq tr`st rwhIN hI ieh ikqwb myry qk phMucI hY[ mYN DMnvwdI
ivdvwn sn[ aunHW ny qW kurwn SrIP vI piVHAw hoieAw sI[ auh hW suikRq tr`st dI Aqy sR: jiqMdr isMG au~pl horW dI, ijnHW ny
sihjy hI Awpxy poqry nUM cMgy sMskwr dy gey[ ies qoN C`ut dwdI ieh ikqwb Bytw rihq vMfx dI syvw kIqI hY[
jI Aqy mwqw ipqw vI bhuq Dwrimk Aqy sulJy hoey sn[ nykI jI Bgq pUrn isMG jI qW pihlW hI swrw swihq Bytw-rihq
’qy BI vwihgurU dI ikRpw sI[ auh pirvwr qoN ielwvw vI siq- vMfdy rhy hn Aqy auh syvw ausy qrHW hI ipMglvwVw sMsQw inBwA
sMgIAW pwsoN cMgy ivcwr gRihx krdy rhy[ skUl dIAW ikqwbW qW rhI hY[ ieh pusqk Cwpx leI pRvwngI fw. jsvMq isMG jI nykI
byS`k cMgI jwxkwrI idMdIAW hn pr Asl iv`idAw qW Awcwr Aqy horW Aqy suikRq tr`st vwilAW qoN lY leI hY Aqy hux ipMglvwVw
ivhwr qoN hI imldI hY[ fw. jsvMq isMG nykI jI dIAW AB`ul XwdW v`loN Cwpx dw auprwlw kIqw igAw hY[
rwhIN AsIN keI vrosweIAW rUhW dy drSn kr sky hW[ Aws hY sMgqW BrpUr lwB lYxgIAW[
ies Bvjl sMswr iv`c kdm kdm ’qy iqlkx Aqy TokrW fw. ieMdrjIq kOr
hn[ iksy vyly vI ienswn iqlk skdw hY Aqy TokrW Kw ky if`g mu`K syvwdwr
vI skdw hY[ vrosweIAW rUhW dIAW suhwauxIAW XwdW dw ieh ipMglvwVw, AMimRqsr[
sMgRih-‘Asl iv`idAw’-Awm ienswn nUM iqlkx Aqy if`gx qoN
bcw skdw hY[ rzw qy Sukrwny iv`c rihx dI jwc vI isKwauNdw hY
Aqy AnuBvI g`lW nUM smJx dI smrQw vI b^Sdw hY[
7 8
dI SkqI r`Kdy hn, jd kdy swfI izMdgI iv`c AauNdy hn qW
iek ivic`qr AxugwQw swfI XwdwSq iv`c AMikq kr jWdy hn[
muK Sbd AxugwQw (anecdote), pRsMglI jW lGU-vwrqw iksy aucycy
nukqy dI DwrnI huMdI hY qy ieh iksy izMdgI iv`c vwprI koeI AYsI
Gtnw huMdI hY jo ic`q nUM pRsMn krdI, BwvW nUM hulws dyNdI qy Awqmw
mYN bVw ^uSiksmq hW ik muJ mUVH dI izMdgI iv`c AweIAW
nUM srSwr krdI hY[ AYsI pRBwvSwlI vwrqw suxnhwry au~pr iek
keI byAMq vrosweIAW rUhW dIAW suhwauxIAW XwdW A`j vI myry
AYsI BwvpUrq Cwp C`f jWdI hY jo BulweI nhIN jw skdI[ myrI
cyqy iv`c mOjUd hn[ ienHW XwdW ny myry AMdr nvW Brosw jgwieAw,
in`jI izMdgI iv`c kuJ AYsIAW GtnwvW vwprIAW hn, ijnHW mYnUM
myrIAW BwvnwvW nUM syD id`qI, myrIAW duic`qIAW dUr kIqIAW qy
hlUixAW, koeI nvIN AMqr-Jwq jgweI jW myrI Awqmw nUM aumwihq
pCqwvy rihq izMdgI ijaUx iv`c myrI shwieqw kIqI[ aunHW mYnUM
kIqw[ kuJ AYsy v`fy mnu`K Awey jo myrI b`uDI dI hIxqw qoN sihvn
isKwieAw ik mYN AwpxIAW swrIAW icMqwvW qy inrwsqwvW, swry Bau
mYnUM vwk& krw gey, myrI durmiq JwV gey qy iksy nvIN pRyrxw dI
qy sMsy, Akwl purK dI byh`d SkqI vwlI ingrwnI dy spurd kr
jwg myry AMdr lgw gey[
idAW qy in`q aus dI bKSI hoeI muskwx dw h`j auTwauNidAW jIvW[
AYsIAW swdr qy guxvwn XwdW dI pwTkW nwl sWJ pwaux ihq ies AYsy mnu`K, zrUrI nhIN ik mShUr ivAkqI hI hoox, pr
pusqk dw sMkln kIqw hY[ ijnHW mhwn ijaUiVAW dy dIdwr mYnUM aunHW dIAW AwqmwvW pws koeI AYsI ipAwrI rws mOjUd huMdI hY jo
pRwpq hoey, aunHW mYnUM Awpxy AOguxW qy dubwry nzr mwrn dw Avsr AwpxI muhr sRoqy dI cyqnw au~pr sihvn hI Typ jWdI hY[ AYsIAW
vI nsIb krwieAw[ swnUM vI qy siqgurW dw AwdyS hY: vwrqwvW dw lGU Awkwr iksy v`fy s`c nUM Awpxy AMdr smytI bYTw
huMdw hY[ kdy-kdy qW AYsw vI ho skdw hY ik AYsI Cwp koeI pMCI
swJ krIjY guxh kyrI Coif Avgx clIAY]
jW koeI P`ul-bUtw vI C`f jWdw hY[
(AM:766)
AYsIAW lGU vwrqwvW Awm qOr ’qy iek-bcnI dy rUp iv`c
iPr vI mYN ieh dwAvw krn dI Xogqw nhIN r`Kdw ik mYN
pRgt hMudIAW hn, pr hryk iek-bcnI lGUvwrqw nhIN bx skdI[
aunHW sB guxW nUM ijnHW dy mYnUM Jlkwry pRwpq hoey, AwpxI izMdgI
AYsIAW AnukQwvW dy bol swDwrn izMdgI iv`coN au~Brdy hn[ ieh
iv`c vI pUrI qrHW Gtw pwieAw hW; qW vI aunHW guxvwnW leI
in`kIAW khwxIAW vrgIAW nhIN huMdIAW ikauNik ieh mno-klipq
siqkwr myry mn iv`c Av`S auqpMn hoieAw qy iek hlUxw vI
glp nhIN huMdIAW[ ieh ijaUNdIAW AwqmwvW dI imhrwmq huMdIAW
AwpxI suDweI krn leI XqnSIl hox dw imilAw[
hn[ zrUrI nhIN ik ienHW dw mMqv iksy dw suDwr krnw hovy[ ieh
gurU Arjn dyv jI dw ie`k pRis`D slok hY:
swDwrn jIvn dI swDwrn qOr ’qy vwprI hoeI koeI vwrqw vI ho
ijn@w idsMdiVAw durmiq vM\Y imqR AswfVy syeI] skdI hY jo sRoqy dI cyqnw iv`coN Alop nhIN ho skI[
hau FUFydI jgu sbwieAw jn nwnk ivrly kyeI] jd mYN ienHW AnugwQwvW nUM aunHW dy vwprn dy smyN Anuswr
(AM:520) kRmvwr qrqIb iv`c lwieAw qW mYnUM sp`St hoieAw ik krIbn
AYsy ivrly purK jo durmiq AQvw BYVI b`uDI dUr kr skx A`DIAW XwdW bcpn qy nOjvwnI dy smyN dIAW hI hn[ iesy dw
9 10
iek kwrx qW ieh hY ik AwXU dw ieh Bwg bVw pRBwv-gRwhk jgw skxgIAW[
huMdw hY[ sRikq tr`st v`loN ienHW XwdW nUM Asl iv`idAw nwm dy
dUjy, ieh ik aus smyN dw bhuqw ih`sw Awpxy Gr iv`c hI sMgRih hyT Cwp ky ivSySkr ividAwrQI vrg qk phuMcwx dw
k`itAw, so dwdikAW qy mwipAW dw Fyr swrw in`jI pRBwv pRwpq auprwlw kIqw jw irhw hY[ ies sMsQw v`loN sRI gurU gRMQ swihb jI
hoieAw[ qIjy, aus aumr dIAW XwdW v`fI aumrw iv`c vI hrIAW- dy sihj pwT krn dI lihr pihlW hI dyS-ivdyS iv`c sPlqw
BrIAW rihMdIAW hn, jd ik buFypy dIAW XwdW buFypy iv`c hI sihq pRPu`ilq kIqI jw rhI hY[ ividAwrQIAW nUM AiDAwqmk,
DMudlIAW pY jWdIAW hn, qy aus aumr iv`c pRBwv-gRwhkqw vI bVI iv`idAk Aqy kwrobwrI srbsyRSTqw (Spiritual, Academic &
Gt jWdI hY[ Professional Excellence)v`l pyRirq krn leI suikRq dy auprwly
iek pRBwv jo skUl dy smyN qoN lY ky A`j qoN cwr swl pihly SlwGw BrpUr hn[ myrI qih idloN Ardws hY ik ies sMsQw dy
qk vI mYnUM nsIb huMdw irhw, auh ipRMsIpl nirMdr isMG soc horW swry syvwdwr Aqy kwrkun prspr pRym Aqy iqAwg dI Bwvnw nwl
qy aunHW dy GroN bIbI suKvMq horW dw irhw[ sdw inSkwm syvw iv`c ju`ty rihx[
iesy qrHW ipRMsIpl qyjw isMG horW dw qy DMn bIjI dw vI 2 julweI, 2011 jsvMq isMG nykI
myry au~pr r`jvW pRBwv irhw, pihlW kuJ vrHy gvWFI dy qOr ’qy 52, hymkuMt kwlonI,
Aqy ipMRsIpl swihb dy guzr jwx mgroN aunHW dy A`Dy Gr iv`c nvIN id`lI[
ikrweydwr dy qOr ’qy [ hr swl swrw t`br mYnUM Awpxy Gr dw
jIA hI prvwn krdw irhw[ vYsy ipRMsIpl swihb dw pRBwv aunHW
dy lYkcr Awid sux ky myry au~pr nOjvwnI dI aumry hI pYxw SurU ho
igAw sI, jo ik A`j qk vI bdsqUr kwiem hY[
bdySW iv`c vI keI suhwauxIAW AwqmwvW dy ivSyS dIdwr
hoey[ ienHW iv`c lygws, nweIjIrIAw dy fw. AlI swihb, dwrs
slwm, qnzwnIAW dy &wdr Xoieny qy ausy dyS dy hYlQ minstr
swihb, Aqy AYfnbrw, skwtlYNf, dy pRo&Ysr kwrstyArz pRm`uK
hn[
jykr mYN A`j qIkr ienHW vwrqwvW nUM Awpxy cyqy iv`c sWB
sikAw hW qy A`j ienHW nUM kwZz au~pr auqwrn dI KuSI lY irhw
hW, qW zrUr ieh iksy AnUTy gux dIAW DwrnI hoxgIAW[ ijnHW
in`jI GtnwvW nUM mYN ies sMgRih iv`c pyS krn dw ivcwr kIqw,
auh mYnUM aulwsjnk qy aumwhjnk l`gIAW qy ies Aws nwl ienHW
nUM AMikq krdw hW ik pwTkW AMdr vI ieh koeI aucycw aumwh
12
11
r`b Koty vI Kry kr dyNdw hY
pMcwimRq kI hMudw hY?
mYN qIsrI klws iv`c pVHdw sW[ ikqoN ie`k Kotw ruipAw
myry pws Aw igAw[ auh ieqnw Kotw sI ik ijs iksy nUM id`qw aus
myry dwdw jI ny mYnUM p`uiCAw, “kwkw qYnUM pqw ey AMimRq kI
ny BYVI qrHW myry v`l vyiKAw qy ruipAw moV id`qw[ mYN iPr auh ikqy
hMudw ey?” mYN au~qr id`qw, “hW bwbw jI[ gurU goibMd isMG jI ny
clwx dw i^Awl iqAwg id`qw, pr auh mYN AwpxI jyb iv`c pqw
srbloh dy bwty iv`c jl pw ky, bIr Awsx iv`c KMfy nwl ausnUM
nhIN ikauN r`K C`ifAw[ jd k`pVy bdlW qW vI mYlI kmIz iv`coN
miQAw qy nwl pMj bwxIAW dw pwT vI kIqw[ mwqw swihb dyvW ny
k`F ky au~jlI dI jyb iv`c pw ilAw krW[
iv`c pqwsy pwey[ies Ad`uqI rswiex nUM AMimRq kihMdy hn[”
iek idn bsqw k`Cy mwrI skUl qoN prq irhw sW ik ie`k
“kwkw auh qW AMimRq hY eI, jo gurU goibMd isMG jI dI
muslmwn &kIr mYnUM rwh iv`c rok ky AwKx l`gw,“bytw &kIr ko
bKiSS hY[ ie`k AMimRq hor vI hY ijsdw BMucn qUM hr roz krdw
rotI iKlw do [” mYN ikhw, “myry kol qW pYsw koeI nhIN [” kihx
hYN[auh qyrI mW isrjdI hY[ svyry-svyry jpujI swihb dw pwT
l`gw, eyk ruipAw qo hY [” mYN ikhw, “auh qW Kotw hY [” kihx
kridAW nwSqw iqAwr krdI hY[ iPr suKmnI swihb dw pwT
l`gw, “muJy mwlUm hY, pr Awj clygw[” mYN ikhw, “jy clygw, qW
kridAW dupihr dw lMgr AwXojn krdI hY[iPr lOFy vyly AnMd
zrUr rotI ^uAwl idAWgw[”
swihb dw pwT kridAW Swm dy cwh-pwxI dw bMdobsq krdI
n`ukr ’qy nwnbweI dI dukwn sI[ au~Qy mYN &kIr nUM lY igAw[ hY[rwqIN rhrwis swihb dw pwT kridAW rwq dI rotI bxw ky
mYN pihlW ruipAw jyb ’coN k`F ky nwnbweI nUM id`qw qW ju jykr ausnUM prosdI hY qy mgroN kIrqn soihlw dw pwT kridAW quhwfy leI d`uD
Kotw l`gy qW qurMq moV dyvy[ pr ausny moiVAw nhIN, sgoN myry v`l dw iglws lY ky AwauNdI hY[ auh, pMj vyly dw ieh pMcwimRq quhwfy
vyKx l`gw ik mYN iks leI id`qw hY[ qd mYN ausnUM AwiKAw, “A`T leI iqAwr krdI hY[ iesy nUM AMimRq vI kihMdy hn[jwh!AwpxI mW
Awny dI rotI &kIr nUM KuAw dy qy bwkI mYnUM moV dy[” ausny AwpxI nUM r`b dw rUp smJ ky m`Qw tyk!”
p`CI iv`coN iek ATwnI mYnUM moV id`qI qy &kIr nUM rotI Kwx leI
“bwbw jI! qusW myrI mW dw jo rUp myry ’qy spSt kIqw hY,
bYTx dw ieSwrw kIqw[
auh qW idn iv`c pMj vyly m`Qw itkwaux dI AiDkwrI hY[mYN zrUr
mYN &kIr nUM slwm kIqw qy iejwzq leI[ &kIr ny myry m`Qw tyikAw krWgw qy nwl quhwnUM vI cyqy kirAw krWgw, ijnHW ieh
kMn iv`c ikhw, “nIAq rws r`KIey qW r`b AwpxI imhr nwl m`q id`qI ey[”
Koty vI Kry kr dyNdw hY; isr& is`ikAW nUM hI nhIN, bMidAW
nUM vI[” (1934)

(1933)

13 14
bIjI ny mYnUM toikAw qy ikhw “kwkw vyK ky pVH[ qUM pwT
Zlq kr irhYN[” mYN ikhw, ijsnUM suxwaunw ipAW, Awpy TIk kr
pwT- qoqy vW|UM jW Bgq vW|MU GIsI[” bIjI ny suvYtr pry r`K id`qI, au~T ky myry kol Awey qy myry
h`Q iv`coN gutkw lY ilAw[ kihx l`gy, “A`gy pwT kr[” mYN ikhw,
gutky qoN bgYr mYN ikvyN krW,” kihx l`gy, “jd qUM gutky qoN vyK ky
byjI (dwdI jI) myry iblkul inr`Kr sn[ aUVw AYVw vI
pwT nhIN krnw qW gutky qoN ibnW hI kr[” mYN auhnW v`l svwlIAw
nhIN sn jwxdy, pr bwxI bVI kMT sI[ au~TidAW-bihMidAW koeI-
ingwh nwl vyiKAw[ auh kihx l`gy, “qUM dwdI jI dIAW rIsW krn
n-koeI Sbd gungunwauNdy rihMdy sn[ iek idn gw rhy sn :
jogw kdy nhIN ho skdw[ auh inr`Kr hn pr auhnW ieqnI bwxI
mYN inrguxIAwry mYNFw koeI gux nwhI,
kMT kIqI hoeI hY ijs dw qUM Anumwn vI nhIN lgw skdw[jd auh
Awpy hI qrs ipEeI[
kMT bwxI pVHdy hn, qW Awpxy BwvW nUM vI Swiml kr lYNdy hn[ qdy
mYN koloN dI lMiGAw qy jo auh gw rhy sn myry kMnI Awx
qW auh pVHdy hn,
ipAw[ mYN ikhw, “byjI, qusIN ieh qukW TIk nhIN pVH rhy[ ieh
qyrw qy kIqw mYN jwiqE nhI mYnUM qy jog kIqoeI]”
ies qrHW hn:
auhnW dw pwT auhnW dy idl dIAW fMUGwvW iv`coN inkldw
qyrw kIqw jwqo nwhI mYno jogu kIqoeI]
hY qy auh is`Dw r`b dy kMnIN pYNdw hY[ auh AwK skdy hn “ijsnUM mYN
mY inrguixAwry ko guxu nwhI Awpy qrsu pieEeI]
suxwaunI peI hW auh Awpy TIk kr GIsI[”
(AM: 1429)
pr qUUM qy AnpVH nhIN[ h`Q iv`c qyry gutkw hY[ qUM pVH
qW AwKx l`gy, “mYN ijsnUM suxwaunI peI hW Awpy TIk kr
skdw eyN, pr pVHn leI vI iDAwn cwhIdw hY kyvl qoqy vW|UM pwT
GIsI[”
nhIN krIdw[ jo qukW qMU pVHIAW ny auhnW iv`c qMU ‘sMqn ky dUKn’ nMU
mYN muskrw C`ifAw[ myrI mwqw jI vI lwgy sn, auh vI
vI ‘sMq ky dUKn’ piVHAw [ qukW ieauN sn:
muskrw pey[
sMq ky dUKn qy muKu BvY]
Agly idn mYN gutky qoN suKmnI swihb dw pwT kr irhw
sW[ myry mwqw jI nwly mYQoN pwT sux rhy sn, nwly myry leI ie`k sMqn kY dUKin kwg ijau lvY]
suvYtr buxI jw rhy sn[ auhnW dy h`Q sdw kwr v`ly rihMdy sn qy sMqn ky dUKin srp join pwie]
ic`q krqwr v`l! sMq kY dUKin iqRgd join ikrmwie]
mYN qyrHvIN AStpdI dw pwT kr irhw sW[ ieh qukW pVH (AM: 279)
irhw sW: AwKx l`gy, “hux TIk hY[ bytw jI, pwT qoqy vw|MU nhIN
sMq ky dUKn qy muKu Bvy] krnw Bgq vw|MU krnw hY[ quhwfw ipAwr, quhwfI BgqI, quhwfw
sMq kY dUKin kwg ijauN lvy] Awqm smrpx quhwfy pwT iv`coN pRgt hoxw cwhIdw hY[”
sMq ky dUKin srp join pwey] (1935)
sMq ky dUKin iqRgd join ikrmwey]………
15 16
kwrobwr SurU kIqw sI[ ie`k idn Swm dw vylw sI ik swfy Gr dw
bUhw KVikAw[ mYN drvwzw KoilHAw, qW kI vyKW A`gy swfy ipMf dw
AMdr vI iek KyqI hY svrn isMG Kloqw hY[mYN ausnUM AMdr dwdw jI pws lY igAw[ auh
dwdw jI dy crnW kdmW iv`c hI bYT igAw qy kihx l`gw, “ijs
KyqI ’qy qusIN mYnUM lw gey sau, ausnUM Pl pY igAw hY[ mYN rih nhIN
swfy ipMf ie`k ikswn sI BweI suvrnw[ auh myry dwdw jI
sikAw, jI kIqw quhwfy drSn kr AwvW, so ipMfoN iesy leI ie`Qy
kol gurmuKI is`Kx AwauNdw irhw[ jd pYNqI p`k geI qy mwqrw dI
AwieAw hW[”
vI smJ Aw geI qW Awpxw nW ‘svrn isMG’ aus ny Awp il`iKAw
qy n`c ipAw[ kihx l`gw, “mYN A`j pihlI vwr ‘suvrny qoN svrn dwdw jI ny p`uiCAw, “aus Pu`lvwVI dw swrw hwl suxw jo
isMG bixAw hW[” qUM AMdr lweI sI[” kihx l`gw, “jd mYN AMdr isAwVW k`Fx
dw soicAw qW nw mYnUM koeI DrqI id`sy nw h`l[ pr mYN iDAwn
iPr auh gutkw lY AwieAw qy jpu jI swihb dw pwT krn
joVI r`iKAw[qd mYnUM DrqI nhIN, AMdr AwkwS id`sx l`g ipAw[
l`g ipAw[ koiSS krn l`gw qy hr h&qy ie`k pauVI kMT vI kr
mYN soicAw iesy nUM hI DrqI smJ ky vwh lYny hW[ so mYN iDAwn
lvy[ lMmIAW pauVIAW qy do-do, iqMn-iqMn h&qy lgdy sn, pr swl
dI nok nwl isAwVW k`Fx dw kMm AwrMB id`qw[ mYnUM Eho mihk
Br iv`c aus ny swrw jpu jI swihb kMT kr ilAw sI [
Awaux l`gI jo bYlW nwl Kyq iv`c isAwVW k`FidAW AwieAw krdI
hux auh myry dwdw jI pwsoN ies bwxI dy ArQ smJx
sI[iPr mYN bIj pwauxw sI[ so AMdr ‘vwihgurU’ bol bol ky bIj
AwauNdw sI, hr roz bVy nym nwl [ iPr auh ibmwr ho igAw qy
vI pwieAw[ sMqoK dy jl dI smJ nw AweI, so Awpxy hMJUAW nwl
keI idn AwieAw nw[ myry dwdw jI aus nUM vyKx cly gey[ aus nMU
pwxI dyx l`g ipAw[ ijauN-ijauN hMJU ikrn AMdroN mYl sw& huMdI
do-iqMn idn qoN bu^wr cVHdw irhw sI, pr hux auqrdw jwpdw sI[
jwvy[ijs Asmwn nUM mYN vwhMudw AwieAw sW, auh ilSk ipAw, AMdr
myry dwdw jI aus dy pws ausy dy mMjy ’qy bYT gey[ auh jgmg-jgmg ho geI[ mYN kI d`sW ijMd hor dI hor hI ho geI[
kihx l`gw, “myrw jI krdY hux mYN KyqI dw kMm b`icAW dy spurd smJ nw Awvy kI ho irhw hY[so quhwfy pws cilAw AwieAw hW,
kr idAW qy Awp AtMk ho ky bih jwvW[” myry dwdw jI kihx l`gy, p`uCx vwsqy ik ieh kI ho irhw hY[”
“BweI svrn isMG jI, b`cy quhwfy v`fy ho gey hn, kMm sWB lYxgy,
myry dwdw jI ny ausnUM gly lgw ilAw qy ikhw, “gurmuKw
byS`k auhnW nUM dy idE, pr Awp AtMk ho ky bih jwx dw kMm
qyrI Gwl kbUl hoeI hY[ A`j mYN iek qpw muSikAw vyK irhw
nw krnw[ bYT nhIN jwxw[ quhwfy AMdr vI iek KyqI hY, aus iv`c
hW[”
iDAwn dI nok nwl isAwVW k`FxIAW qy iPr nwm dw bIj pw ky
(1936)
sMqoK nwl isMjxw[ iPr jo Pl l`gygw auh sWiBAw nhIN jwvygw[”
do-iqMn swl guzr gey[ b`icAW ny bld vyc ky tRYktr lY
ilAw[ Gr ivc lihr-bihr ho geI[ svrn isMG AMdrlI KyqI
iv`c l`gw irhw[
iPr AsIN ipMf CoV ky koietw Aw gey[ au~Qy myry dwdw jI ny
17
18
msqk iv`c lwltYn
kwly ilK n lyK
audoN swfy ipMf ibjlI nhIN sI AweI[ lwltYn jW lYNp hI
ieh vwikAw EdoN dw hY jd koiety dy BUcwl qoN mgroN mYN jilAw krdy sn[ swfy pVHn vwsqy Syf vwlw lYNp huMdw sI[ bwkI
is`bI Sihr dy gOrimMt skUl iv`c CyvIN jmwq iv`c pVHdw sW[ qd kmirAW iv`c, rsoeI iv`c qy ifEFI iv`c lwltYnW hI huMdIAW sn[
qk mYnUM kivqw ilKx dI cytk l`g geI sI-kivqw nhIN, qukbMdI aus lYNp dI qy auhnW lwltYnW dIAW icmnIAW sw& krn,
ijhI[ auh vI aurdU iv`c jo au~Qy pVHweI jWdI sI[ auhnW dIAW b`qIAW nUM k`t ky is`Dw krn qy auhnW iv`c kYrosIn
swfI jmwq iv`c iek muMfw sI ijs nUM swry CyVdy hMudy sn[ pwaux dw kMm myry izMmyN l`gw hoieAw sI qy mYN hI krdw sW [
mYN aus au~pr iek nzm ilKI ijs nUM hjU ikhw jw skdw hY[ auh ikauNik krnw pYNdw sI, pr AMdroN duKI ho ky krdw sI[ kdy-kdy
mYN klws iv`c suxweI jd mMufw au~Qy nhIN sI[ iek jmwqI ny mYQoN GusweI vI mwr jWdw sI[ kdy A`Dy-pc`Dy kMm nwl hI clw lYNdw sW[
auh lY ky aus dw auqwrw kr ilAw qy mgroN aus mMufy nUM jw id`qw[ aus kMm iv`c myrI r`qw ijMnI vI rucI nhIN sI[ hOlI-hOlI
aus ny A`goN auh vrkw mwstr mOlw bKS horW nUM jw id`qw[ auh ieh rucI n&rq iv`c pirvriqq ho geI[
mwstr jI AnuSwsn vjoN swry skUl iv`c mMny hoey sn[ auh vrkw
iek idn mYN ies kMm leI bYTw qW AMdroN bVw hI AOKw
pVHidAW hI auhnW mYnUM s`d G`ilAw[ mYN phMuicAw qW auhnW dy h`Q
mihsUs kr irhw sW[ jI kIqw icmnIAW qoV idAW[ iPr i^Awl
iv`c vrkw dyK ky myry qW soqr s`uk gey[ mwstr jI ny aus mMufy nMU
AwieAw, qd mYnUM SISy dIAW TIkrIAW qy kxIAW vI smytxIAW
ikhw, “bytw! qUM jwh, ies kmb^q nwl mYN is`Jdw hW[” mYN nIvIN
pYxgIAW, bzwroN jw ky icmnI vI ilAwauxI pvygI qy sw& vI krnI
pweI Kloqw sW[ auhnW myrw mMUh au~pr cu`ikAw qy mYnUM p`uiCAw, “ieh
pvygI[ qd mYN dV v`t ky bYT igAw, pr myrIAW A`KW iv`c A`QrU
qUM iliKAY?” mYN nIvIN pw leI qy isr ihlw ky “hW” iv`c jvwb
Awaux nUM iPrdy sn[
dy id`qw[ myrw i^Awl sI ik iek qwV krdw qmwcw auh qurMq mYnMU
rsId krngy, pr AYsw nw hoieAw; sgoN auhnW myrI ip`T ’qy h`Q myry swhmxy mMjy qy myry dwdw jI bYTy hoey mwlw Pyr rhy sn[
PyirAw ’qy bVy drd Bry lihjy nwl ikhw, “Eey kmb^qw! A`lw aunHW dI ip`T myry v`l sI[ auh AwpxI msqI iv`c sn qy mYN Awpxy
qwAlw dw qyry ’qy AYfw krm hoieAw, qYnM U SwierI dI inAwmq du`K iv`c[ iekw ie`k myry mMUhoN ‘hwey r`bw’ inkl igAw[ myry dwdw
bKSI qy qMMU kwly lyK ilKxy SurU kr id`qy[ qObw kr, muV kdy kwly jI ny prq ky myry v`l vyiKAw[ myrIAW A`KW Clk AweIAW sn[
A`Kr nhIN ilKyNgw[” audoN qObw dw mqlb s`cmu`c qObw hI huMdw auh au~Ty, myry pws Awey, AwpxI auNglI myry m`Qy ’qy r`KI qy
sI[ aus idn dI qObw A`j qk nhIN Bu`lI[ Asl pCqwvw hI mn ikhw, “r`b ny swnMU KuS rihx leI ByijAw hY[ jy AsW duKI rihx
dw sMSoDn krdw hY[ bwl-kvI mn leI auhnW dw ipAwr-aupdyS dw &Yslw hI kr ilAw hY qW aus dw kI ksUr hY?” mYnMU ieauN l`gw,
pRQm-kwiv-sMiQAw bx igAw[ myry dwdw jI nhIN koeI pYZMbr bol irhw hY[ r`b dw pYZwm hI qW
suxw rhy sn[ rqw ku cu`p ho ky iPr boly, “pu`qr mq smJ qYnUM
(1937)
19 20
vgwr pweI geI hY[ ieh smJ ik r`b dy id`qy Gr iv`c jgmg sMswr byivswhI nwl nhIN c`l skdw
jgwaux dI syvw dw suBwg qYnUM pRwpq hoieAw hY[” ieh vwikAw myry bcpn dw hY[ audoN mYN koeI bwrW qyrHW
mYN hMJU pUMJ ley, dwdw jI dy crnW ’qy m`Qw tyikAw qy sB ku virHAW dw sW[ AsIN koietw (bloicsqwn) iv`c rihMdy sW[ myry
icmnIAW ieqnIAW ilSkw id`qIAW ik Gr s`cm`uc jgmg krn bwbw jI dw EQy qkVw kwrobwr sI jo d`Kx iv`c irAwsq k`lwq
l`g ipAw[ qk qy p`Cm iv`c eIrwn qk PYilAw hoieAw sI[ k`lwq dw bwhrlw
iPr swfy Gr vI ibjlI Aw geI[ lwltYnW smwpq ho ielwkw ryigsqwn hI sI[ EDr nw koeI ryl jWdI sI nw koeI sVk[
geIAW, pr jo lwltYn myry dwdw ny myry msqk iv`c aujwlI sI, kyvl aUTW ’qy hI AwvwjweI sI qy aUTW vwly kw&ly bxw ky AwieAw-
auh A`j vI jgmg krI jw rhI hY[ jwieAw krdy sn[
ie`k vyrW myry bwby ny irAwsq k`lwq dy ^wn nUM pMj sO
(1937)
muhrW ByjxIAW sn[ auhnW idnW iv`c Ajy sony dIAW mohrW dw is`kw
cldw sI[ bwby nUM pqw l`gw ik iek kw&lw EDr jwx vwlw hY[
kMm SurU kro, iqAwrI mgroN huMdI rhygI so bwbw, qurn l`gy kw&ly dy swlwr nUM jw imilAw[ mYN audoN bwby dy
nwl sW[

myry in`ky vIr prkwS isMG nUM gRMQ swihb dy crnIN lgwaux bwby ny swlwr nUM ikhw, “mYN ieh g`uQI k`lwq dy ^wn nUM ByjxI
leI myry ipqw jI iqAwrI krw rhy sn[ ie`k idn auhnW ikhw, hY, qusIN lY jwEgy?” aus ny ikhw, “lY jwvWgw[” bwby ny ikhw,
“kwkw! hux qyrw mhwrwj dy crnIN l`gx dw smW Aw igAw hY[” “ies g`uQI iv`c pMj sO mohrW hn qy nwl ^wn v`l ilKI hoeI ic`TI
hY[ ies iv`c mYN iliKAw hY ik do mohrW ^wn qYnUM ikrwey vjoN dy
kihx l`gw,”pwpw jI! Ajy iqAwrI nhIN [”
dyvy[”bwby ny g`uQI qy ic`TI aus nUM PVw id`qIAW qy Gr v`l prq ipAw[
ipqw jI ny ikhw, “jy izMdgI iv`c koeI cMgw kMm krnw
mYN bwby nUM p`uiCAw, “ijs nUM qusW mohrW id`qIAW hn, aus
hovy qW pihlW aus nUM krnw SurU kro[ aus bwry pUrI jwxkwrI qy hor
dw nW pqw jwxdy ho?” bwby ny byprvwhI ijhI nwl ikhw, “nhIN[”
iqAwrI nwl-nwl Awpy SurU ho jweygI[ koeI vI bMdw kMm SurU krn
mYN ikhw, “iPr qusIN pMj sO mohrW dI g`uQI aus nUM pkVw ikvyN
l`igAW aus iv`c inpuMn nhIN huMdw[ pr kMm kridAW-kridAW
Awey?”bwby ny ikhw, “ieqbwr krky[”
inpuMn ho jWdw hY[ jo inpuMnqw pihlW Bwldw hY, auh kMm SurU hI
mYN p`uiCAw, “qusIN ausnUM jwxdy qk nhIN, qW ieqbwr kr
nhIN kr skdw[”
ilAw[ quhwnUM ikvyN pqw hY auh quhwfIAW mohrW ^wn nUM phuMcw
prkwS isMG gurU dI crnIN l`g igAw qy nw kyvl cMgw
dyvygw?”bwbw muskrwieAw qy kihx l`gw, “mYnUM aus dIAW A`KW
pwTI hI bx igAw, sgoN bwxI dw cMgw ivAwiKAwkwr vI ho
iv`c BlmwxsI JlkdI pRqIq hoeI sI[”
igAw[
mYN ikhw, “BlmwxsI pRqIq hox iv`c ZlqI vI qW l`g
(1938) skdI hY[AwKr pMj sO mohrW dI g`l hY, koeI CotI-motI rkm nhIN[
qusW ieqbwr ikvyN kr ilAw?” bwbw kihx l`gw, “r`b Awsry” [
21 22
iPr mYN boilAw nhIN, pr myry idl iv`coN qOKlw nhIN igAw[ soicAw,
“bwby dIAW mohrW qW geIAW[” sMqoK
do mhIny lMG gey[ kw&ly vwly dI koeI knsoA nhIN AweI[
kw&ly Awm qOr ’qy mhIny fyF mhIny iv`c prq AwieAw krdy sn[ ieh myry bcpn dI g`l hY[ AsW EdoN iek motrkwr ^rIdI
mYN bwby nUM p`uiCAw, “auh kw&ly vwlw priqAw nhIN?” kihx l`gy, sI, pr swfI Prm dy BwgIdwrW dI Awps iv`c Tn geI[ aus kwr
“Ajy nhIN[” dI mwlkI JgVy iv`c pY geI[ auh ie`k Koly iv`c KVHI kr id`qI
mYN ikhw, “bwbw pqw nhIN auh kw&lw prqygw vI jW geI[ keI mhIny au~Qy KVHI rhI[ lok Awpxw kUVw-krkt qy gohw
nhIN—qy jy priqAw vI qW auh bMdw quhwnUM imlygw vI jW nhIN[ Awid aus Koly iv`c s`utx l`g gey[ auh kwr kUVy iv`c hI d`bI geI,
ausnUM qW qusW Awpxw nW pqw vI d`isAw hoieAw[” bwbw Pyr pr kcihrI iv`c aus dI mwlkI dw koeI &Yslw nw hoieAw[
muskrwieAw qy kihx l`gw, “auh ^wn aus nUM d`s dyvygw[” mYN idl qd iek idn aus dw &Yslw swfy h`k iv`c ho igAw[ hux
iv`c soicAw bwbw bVw hI JbXkInw mn`uK hY[ iek mhInw hor lMG kwr nUM mlby hyToN kFwaux dw qy aus nUM sw& krvwaux dw kMm
igAw, aus bMdy dI koeI au~G-su`G nw AweI[ mYnUM XkIn ho igAw ik drpyS sI[ ipqw jI ny guAWF rihMdy bloc nUM aus dI J`ugI iv`coN
swfIAW mohrW qW geIAW[ bulwieAw qy ikhw, “ies kwr nUM kUVy hyToN k`F ky ies nUM sw& krnw
qd iek idn mYN Gr bYTw sW qW lOFy vyly swfy Gr dw bUhw hY, ikqny pYsy leyNgw?” aus ny ikhw, “ijqny munwsb smJo,dy
iksy KVkwieAw[mYN bUhw KoilHAw qW kw&ly vwlw AwdmI KVHw sI[ dyxw[”
kihx l`gw, “srdwr jI hY?” mYN aus dIAW A`KW iv`c vyKx dw auh svyry ds vjy l`gw qy Swm dy cwr vjy kwr nUM kUVy
swhs nw kr sikAw[ aus dw h`Q PV ky AMdr lY AwieAw qy bYTk hyToN k`F ky Do ky iqAwr kIqw[ ipqw jI ny Aw ky vyiKAw qy aus
iv`c ibTw ky bwby nUM AMdroN auhnW dy kmry iv`coN lY AWdw[ dy kMm qy KuS ho ky aus nUM iqMn rupey dy id`qy[ auh pRsMn ho ky clw
bwbw AwieAw qW aus bMdy ny Juk ky bwby nUM pMj vwr slwm igAw[ iPr auhnW soicAw, “AMdroN vI sw& krvw leIey[” aus
kIqw qy ikhw, “qyrI ic`TI nUM ^wn ny Awpxy isr nwl lwieAw, A`KW nUM bulw ky kwr nUM AMdroN sw& krvw ilAw[ p`uiCAw, “AMdroN sw&
nwl lwieAw qy iPr piVHAw[qusW do mohrW mYnUM dyx leI aus ic`TI krn dw kI idAW?” kihx l`gw, “qusW A`gy hI iqMn rupey dy id`qy
iv`c iliKAw sI, ^wn ny mYnUM pMj mohrW id`qIAW qy ikhw qUM myry hn[ ieh myrIAW A`j dIAW loVW leI bhuq hn[ mYnUM hor pYsy nhIN
dosq dw pYZwm ilAwieAw hYN[”bwby ny aus dI ip`T ’qy h`Q PyirAw cwhIdy[”ipqw jI dy idl ’qy aus dy eyfy sMqoKI hox dw bVw Asr
qy ikhw, “^udw qyrw sdw muhwPz hovy[” qd auh kihx l`gw, “^wn hoieAw[
ny quhwfy vwsqy kuJ qoh&y Byjy hn; bwhr CkVy ’qy pey hn, AMdr ausy idn ivroDI DVy ny hweIkort iv`c ApIl kr id`qI[
mMgvw lau[” ipqw jI ny soicAw, jy ieh kMmI iqMn rupey iv`c sMqoK kr skdw
Srm nwl myrIAW A`KW J`uk geIAW[ bwby ny vyK ilAw, mYnUM hY qW mYN hzwrW qy ikauN nhIN[ies kwr KuxoN myrw kI Gt cilAY?
CwqI nwl lw ilAw qy ikhw, “p`uqr sMswr ivswh kIiqAW hI c`l so auhnW AglI pySI qy kcihrI jw ky kih id`qw, “mYN ies kwr
skdw hY, byivswhI nwl nhIN[” (1938) dI mwlkI dw dwAvw C`fdw hW[”
23 24
s`cm`uc pVHn vwlw ivAkqI hY[
Asl ividAw ieauN hzwrW ikqwbW dI lwiebRyrI aus ny joV r`KI sI[ aus
qd mYN ATvIN jmwq iv`c pVHdw sW[rwq sOx l`igAW mYN bwry swry Sihr iv`c crcw hox l`g peI sI[ mYN audoN nOvIN jmwq
pMj-s`q imMt lw ky socdw sW ik skUloN imilAw swrw kMm ^qm ho iv`c pVHdw sW[ myrw jI kIqw mYN aus kbwVI nUM iml ky AwvW[
igAw ik nhIN[ iPr skUl dI koeI ikqwb k`F ky Agly idn pVHwey mYYN clw igAw[ ibrD kbwVI dukwn iv`c iek q^qpoS ’qy
jwx vwly sbk nUM pihlW vyK lYNdw sW[ iPr kIrqn soihly dw pwT bYTw hoieAw sI[ dukwn dy AMdr SYlP hI SYlP sn, ijnHW au~pr
krky sON jWdw sW[ ikqwbW bVy slIky nwl joVIAW hoeIAW sn[ mYN bwby nUM slwm
ie`k rwq mYN Agly idn dy BUgol dw sbk pVH irhw sW, jd AwiKAw[ bwby ny ikhw, “pu`qr qUM ie`Qy kI lYx AwieAw eyN?” mYN
ipqw jI Awey qy mYnUM p`uCx l`gy, ‘bytw, kI pVH rhy ho?” mYN d`isAw, ikhw, “bwbw, ikqwbW dyKx AwieAW[”
“BUgol pVH irhw hW[” kihx l`gy, “bVI cMgI g`l kr rhy ho[pr, “dyKx hI ik pVHn vI?”
myry pws iek slwh hY, jy kho qW d`sW?”mYN ikhw, “quhwfI slwh “bwbw pVHn qoN pihlW dyKxw qW pvygw hI[”
myry vwsqy hukm hovygI, zrUr d`so[” auh kihx l`gy, “rwq sOx “dyK ky qYnUM kI pqw l`gygw?”
qoN pihlW G`to-G`t vIh-pMJI imMt koeI AYsI cIz pVHnw jo quhwfI “pihlW qW ikqwbW dw nwm[ idlcsp hY ik nhIN[ iPr
pwT-pusqk iv`c nw hovy[ jykr myrI ies slwh ’qy Aml krogy, KolHWgw, vyKWgw smJ Awaux vwlI hY ik nhIN, ik myry isr au~proN
qW iek idn bVy ivdvwn ho jwEgy[” hI lMG jwx vwlI hY[ jy smJ AweI, qW do iqMn sPy pVH lvWgw,
mYnUM ieauN pRqIq hoieAw ijvyN Asl ividAw qW skUl dIAW vyKWgw ik aus ivclw mzmUn myry mqlb dw jW myrI idlcspI dw
pwT-pusqkW qoN bwhr hY, myry ipqw jI aus v`l mYnUM ruicq krnw hY ik nhIN[ iPr aus dw mu`l pu`CWgw, jykr mYN dy skdw hovWgw qy
cwhuMdy hn[ mYN ieh ivcwr aunHW nwl sWJw kIqw qy auh muskrw ikqwb myry psMd dI hoeI qW ^rId lvWgw[”
ky kihx l`gy, “Asl iv`idAw auh huMdI hY jo EdoN vI quhwfy pws ibrD bwbw muskrw ipAw[ ip`T myrI ’qy h`Q Pyr ky
rihMdI hY jdoN pwT-pusqk iv`coN piVHAw hoieAw B`ul vI jwvy[” AwKx l`gw, “Sukr hY, A`j keI idnW bwAd koeI pVHn vwlw
auhnW dI ieh slwh mYN hmySw leI Awpxy AMdr vsw leI[ AwieAw ey[ mYN qW keIAW nUM JwV ky dukwn iv`coN k`F cu`kw hW[ AYvyN
(1938) Aw vVdy ny[” rqw ku ruk ky iPr kihx l`gw, “AYh iek twrc
peI hY, nwl lY jwE[ AMdr jgw ky ikqwbW vyK lE, jo koeI psMd
iek ivic`qr kbwVI
AweI lY Awauxw[”
koiety kbwVI bwzwr iv`c ie`k b`uFw kbwVI sI, jo kyvl
mYN AMdr clw igAw[ ikqwbW vyKdw irhw[ iksy-iksy nMU
ikqwbW hI r`Kdw sI[ rihMdw swmwn auuh hor kbwVIAW pws vyc
KolH ky pVHdw vI irhw[ jo psMd nw AweI vwps aus dI QW qy r`K
dyNdw sI; ikqwbW sjw ky AwpxI dukwn dy SYlPW au~pr r`K lYNdw
dyNdw irhw[ AwiKr iek CotI ijhI ikqwb lY ky bwby dy h`Q iv`c
sI[ roz auhnW nUM JwVdw, pwtIAW hoeIAW dI murMmq krdw, ijldW
Aw id`qI[ “bwbw jI, ies dy ikqny pYsy?”
bMnHdw qy keIAW nUM AMgIAW vI pihnwauNdw[ ikqwbW auh Awm kr ky
vycdw nhIN sI, jd qk ausnUM ieh XkIn nw ho jwvy ik lYx vwlw bwby ny ikqwb vyKI[ aus dw nwm “Is There a God?”
25 26
(kI koeI r`b hY vI?- bwbw muskrwieAw qy kihx l`gw, “bytw ieh hY jW koeI b`cw mwipAW dy fr qoN izMmyvwrI inBwauNdw hovy[ iehnW
ikqwb ikauN cu`k ilAwieAW ey?” iv`c nYiqkqw qW koeI nhIN, izMmyvwrI zrUr hY[”
mYN ikhw, “kI pqw ieh r`b dy dIdwr krw dyvy[” vzIr cMd kihx l`gw, “BwvyN koeI AwpxI qr`kI vwsqy
bwby dIAW A`KW iv`c hMJU au~qr gey[ ausny Gu`t ky mYnMU izMmyvwrI nwl kMm kry qy BwvyN t`br dI ^uSI ^wqr, dohW g`lW iv`c
CwqI nwl lw ilAw qy ikhw, “ies pusqk dw koeI m`ul nhIN[ ies nYiqkqw vI qW zrUr hY[”
bu`Fy v`loN qYnMU ieh ipAwr ByNt hY[ pr Xwd r`KIN ‘piVAY nwhI Bydu mYN boilAw, “zrUrI qW nhIN[ ho skdw hY auh mwlk nUM ^uS
buiJAY pwvxw]” (AM: 148) krky iksy AYsy swQI nUM pCwVnw cwhuMdw hovy jo iesdy ijqnw hI
aus qoN bwAd mYN keI vwr bwby dI dukwn ’qy igAw[ iksy qr`kI dw h`kdwr hovy[ iPr nYiqkqw qW nhIN, ^udZrzI spSt
ikqwb dw aus ny myry pwsoN iek Awny qoN v`D mu`l kdy nw ilAw[ vrq rhI hovygI[ Awpxy t`br dI ^uSI cwhux iv`c vI iek pRkwr
bwby nMU imilAW A`j s`qr vrHy bIq gey hn[ aus dw ichrw, aus dI ^udZrzI hI qW hY[”
ichry dw jlwl qy aus dy bol A`j vI mYnUM k`lH vwgUM cyqy hn[ qd bMsI lwl kihx l`gw, “izMmyvwr bMdw &rz qW inBwauNdw
(1939) hY nw[&rz inBwauxw nYiqkqw nhIN qW hor kI hY?”
mYN iPr boilAw, “kdy soicAw jy, &rz huMdw kI hY?” Twkur
cqurweI nhIN, ibbyk
isMG jo hux qk ^wmoS bYTw sI, kihx l`gw, “&rz dy l`Cx ijqny
mYitRk dw iemiqhwn ho ky hitAw sI[ Ajy nqIjw nhIN sI ku mYN smJy hn, quhwnUM d`sdw hW[” &rz kro…” mYN aus dI g`l
inkilAw[ AsIN lok ivhly hoey hoey sW[ swfI pMjW jixAW dI FwxI iv`coN hI k`t ky boilAw,” ‘&rz kro’ AwK ky qUM &rz dy ArQW dw
huMdI sI[ mYQoN Cu`t, aus FwxI iv`c bldyv isMG, vzIr cMd, Twkur Gwq hI kr id`qw hY[”
isMG qy bMsI lwl sn[ AsIN pMjy lwiebRyrI jWdy qy au~Qy kuJ nw kuJ
swry h`s pey[ ieqny iv`c myrI BYx dieAw, swfy leI
pVH AwieAw krdy sW[
cwh lY AweI qy AsIN cwh pIx l`g pey[ cwh qoN bwAd mih&l
iek idn lwiebRyrI qoN bwAd swry swfy Gr Aw gey[ ipqw br^wsq ho geI[
jI vI aus vyly Gry sn[ AsIN aunHW nMU pRxwm kr ky Kwxy vwly myz
jd auh swry cly gey qy myry ipqw jI ny mYnUM bulw ky Awpxy
dIAW kursIAW au~pr bYT gey[ g`lW g`pW SurU ho geIAW[
kol ibTwieAw qy kihx l`gy, “mYN qusW dosqW dI swrI vwrqwlwp
bldyv isMG swfy iv`coN rqw gMBIr suBwA vwlw sI[ auh suxdw irhw hW[ qUM hr iksy dI g`l k`tx iv`c l`gw irhw[ ies
lwiebRyrI iv`c iek lyK pVH ky AwieAw sI qy aus bwry d`sx l`gw, iv`c qyrI cwqurI qW JlkdI sI, isAwxp nhIN[ cwqurI qy isAwxp
“bVw vDIAw lyK sI[ aus iv`c izMmyvwrI dI g`l kIqI sI[ aus do v`KrIAW cIzW hn[
iv`c d`isAw hoieAw ik ikvyN izMmyvwr mnu`K BrosyXog qy nYiqk
dyK! jd vI koeI g`l krdw hY qW auh quhwfy pRqI iek
Awcrx vwlw huMdw hY[” qd mYN ausnUM p`uiCAw, “kI izMmyvwr mn`uK
pwT pyS krdw hY[ ausnUM pwT dw drjw idau, ho skdw hY aus
zrUrI nYiqk vI huMdw hY? ho skdw hY auh mwlk nUM ^uS kr ky
dI soc kmzor hI hovy jW aus dI pySkwrI iF`lI jW nwmukMml
AwpxI qr`kI p`kI krnI cwhuMdw hovy, qdy kMm izMmyvwrI nwl krdw
hovy[ pr jy ausdI g`l ip`Cy suihrdqw vrq rhI hovy qW aus
27 28
suihrdqw nUM smJxw qy aus v`l suihrd hMugwrw Brn iv`c hI myrw i^Awl sI ik ieh vwirs Swh nwloN svwieAw ey[ lau ieh
isAwxp hY[ bihs krn iv`c cwqurI vrqdI hY[ qusIN Agly dI bYNq suxo vwirS Swh dw:
dlIl hI nhIN k`t rhy huMdy, aus dI suihrdqw nUM vI cot phuMcw igAw B`j qkdIr dy nwl TUTw
rhy huMdy ho[ lY jw kImq swQoN m`t dI vy[…
nwly hr g`l iv`c ijqnw s`c hY, ausnUM qW gRihx kro[ s`cmu`c vwirs Swh nwloN svwieAw sI[ mYnUM kihx l`gy,
jykr ausnUM hor spSt kr skdy ho qW kro[ iesy iv`c hI quhwfI “myry kol keI Swier pMjwbI dy AwauNdy hn[ mYN aunHW nUM kihMdw honW,
isAwxp JlkygI[ s`c BwvyN A`Dw ADUrw vI hovy, ausnUM k`txw do lweInW iesy kwPIey rPId ’qy qusIN vI AwK ivKwE, pr koeI kuJ
isAwxp nhIN huMdI[ AwK nhIN sikAw[ mYN suixAw qyry bwby koloN qUM vI kivqw ilKx l`g
hr iksy pws AwpxI dlIl, Awpxw qrk, Awpxy Bwv ipAw eyN[ qUM koiSS kr iSAr iek-do iesy kwPIey rdI& ’qy bxw[”
qy Awpxy ierwdy huMdy hn, jo ausdI g`l dy auhly pey huMdy hn[ vyKo mYN ikhw, “pMifq jI mYN qW isKWdrU hW, kvI nhIN pr
iehnW iv`coN ikhVw sMudr hY,ausnUM smJo[ aus dy pRSMsk bxo[ iesy quhwfw hukm nhIN twl skdw[ mYnUM iek-do imMt socx leI dy
iv`c ibbyk hY[ idE”[ pMifq jI kihx l`gy, “do imMt ikauN cwr imMt lau”[ iPr
qyry iek dosq ny ‘&rz’ Sbd nUM iek v`Kry ArQ iv`c mYnUM iek`ilAW CoV ky bwhr cly gey qy pMj-s`q imMtW qk prq
Awey qy pu`iCAw, “kuJ bxI g`l”?
vriqAw[ qUM aus dI iK`lI aufw id`qI[ isAwxp krdy qW socdy
iehnW do v`Ko-v`Kry ArQW iv`c sWJ kI hY? ies nwl qyrw igAwn mYN ikhw, “jI do iSAr qusW bwry khy hn”[
vI vfyrw huMdw qy Awpxy dosq nUM AwpxI g`l pUrI kr skx dw auqsuk ho ky kihx l`gy, “myry bwry? suxwE iPr”[
Avsr vI dy idMdw[ mYN pihlW KMGUrw mwr ky glw sw& kIqw qW kihx l`gy,
qyry pws cqurweI zrUr sI, pr ibbyk nhIN sI[ pr gurU jI “gw ky suxwvyNgw?” mYN ikhw, “mYN gwaux jogw ik`Qy hW? quhwfy A`gy
qW swnUM smJw rhy hn: jurAq krn l`igAW glw KuSk ho igAw sI; ies leI KMGUrw mwr
ky glw sw& krn dw Xqn kIqw[” kihx l`gy, “g`lW hI krIN
cqurweI n cqurBuju pweIAY[ (AM:324)
jweyNgw ik kuJ suxwvyNgw vI?” mYN suxwaux l`gw:
cqurBuju dI g`l qW quhwnUM Swied dUr dI l`gy, ies nwl
klm qusW dI vhy qW gzb Fwhy,
qusW bMidAW dy nyVy vI nhIN ho skdy[ auhnW qoN dUr hI ho skdy
ieh qW rUhW dy rMg pl`tdI vy[
ho[ auhnW nUM pry hI htw skdy ho[ nyVy hox leI suihrdqw drkwr
huMdI hY[” (1940) sIs Awpxw klm krvw AweI,
klm dI krwmwq qy hux inMdkW dy sIs k`tdI vy[

iek vyrW pMifq kwlIdws jI nwl guzrWvwly myrI mulwkwq pMifq jI au~Ty, myry isr ’qy h`Q PyirAw, AMdroN imsrI qy
lwcIAW lY Awey qy mYnMU pRSwid id`qw, nwly AsIs id`qI , “prmwqmw
hoeI[ qd mYN pMdrW ku virHAW dw sW[ mYN vI kuJ-kuJ kivqw ilKx
kry, srsvqI qyrI rsnw ’qy bYTy”[
l`g igAw sW[ ieh g`l myry bwbw jI ny pMifq jI hurW nUM d`sI
hoeI sI[ eyfy v`fy Swier qoN ieh AsIs pRwpq krky mYN v`fw-v`fw
pRqIq krn l`g ipAw[ (1940)
mYN igAw qW kihx l`gy, mYN hIr-rWJy dw ik`sw iliKAw sI[
29 30
iek hor b`cw, “ijnHW pusqkW qoN mnorMjn imly auh swihq
swihq kI huMdw hY? huMdIAW hn[”

koiety dy BUcwl qoN bwAd do swl is`bI rih ky AsIN vwps soc jI: SwbwS b`cy, mnorMjn swihq dw iek gux hY[ pr
koiety prqy qW hr QW nvIN auswrI AYsI ho rhI sI ijs nUM BUcwl kyvl mnorMjn dyx vwlIAW pusqkW zrUrI nhIN cMgw swihq hox[
nwl nukswn nw ho sky[ ASlIl ikqwbW qoN iek hoCw ijhw mnorMjn qW imldw hY, pr
auh nwl auqyjnw vI jgwauNdIAW hn[ cMgw swihq auqyjnw nhIN
swfy skUl dI Ajy p`kI iemwrq bxnI sI, k`cI iemwrq
jgwauNdw sgoN rs dyNdw hY[”
hI bxI sI[ zmIn iv`c l`kVI dy b`ly g`f ky bwhr lohy dIAW cwdrW
Tok ky kmry bxw ley gey sn[ iek b`cw: qusIN Awp d`so nw swihq kI huMdw hY?

pMjwbI myrw mzmUn nhIN sI[ mYN swieMs dy mzmUn ley hoey soc jI: swihq, sw…ihq dw ArQ hY ipAwr vwlw[ jo
sn[ pr swieMs dI jmwq Gusw (C`f) ky bVI vwrI pMjwbI dI klws pusqkW ipAwr vwlw Awcrx jgwaux auh hI nroey swihq dw Bwg
iv`c Aw bihMdw sW[ igAwnI nirMdr isMG soc horIN swnMU pMjwbI huMdIAW hn[ sB qoN v`D ipAwr iks dy kol hY?
pVHwauNdy sn[ auh bVy idlcsp AiDAwpk sn[ auhnW dI jmwq iek b`cw: r`b kol!
iv`c bYTxw cMgw lgdw sI[ soc jI: SwbwS! r`b qW suDw ipAwr hY[ ieh smJ lau,
ijs kmry iv`c auh jmwq lgdI sI, auh ividAwrQIAW auh ipAwr ho ky hr QW smwieAw hoieAw hY[ ij`QoN-ikqoN vI swnUM
ny skUl dy jmWdwr qy munSI dI mdd nwl Awp bxweI sI[ bVI ipAwr pRwpq huMdw hY- BwvyN mwipAW dw, BwvyN BYx-BrwvW dw, BwvyN
byFbI bxI sI, pr aus dw nwm soc jI ny ‘SIS mh`l’ r`K id`qw swk-sMbMDIAW dw, BwvyN dosqW-im`qrW dw qy BwvyN mIAW jW bIvI dw,
sI[ b`cy Awpxy ies byFby kmry nUM slwihAw krdy sn[ auh r`b dw ipAwr huMdw hY[ jo swihq sB nUM ipAwr krnw isKlWdw
iek idn swieMs dw pRYktIkl CyqI mukw ky ausy ‘SIS hY auhI sB qoN au~qm swihq huMdw hY[ iksy AYsI pusqk dw nW lau
mh`l’ ivc pMjwbI pVHn clw igAw[ soc jI pVHw rhy sn[ auhnW jo sB nUM ipAwr krnw isKlWdI hY[
b`icAW nUM pu`iCAw[ “swihq iks nUM kihMdy hn?” ie`k b`cw: SRI gurU gRMQ swihb
iek b`cw, “pVHn vwlIAW ikqwbW nUM[” soc jI: ijaUNdw rho[ siqgurU qYnUM cVHdIAW klW b^Sy[
dUjw b`cw, “pVHn vwlIAW auhnW ikqwbW nUM jo skUl iv`c ies Drm gRMQ qoN v`D s`cmu`c hor koeI swihq nhIN! (1940)
nhIN pVHweIAW jWdIAW[” sB b`cy h`s pey[ AKMf pwTI
qIjw b`cw, “nroeI pusqkW nUM[” dsvIN jmwq dw iemiqhwn nyVy Aw phuMcw sI[ swfy skUl
soc jI! SwbwS b`cy, swihq iv`c kyvl nroeIAW pusqkW dI rvwieq sI ik iemiqhwn qoN pihlW AKMf pwT dw Bog pwieAw
hI Swml hn[ pr nroeIAW pusqkW iv`c swieMs dIAW pusqkW vI jWdw sI[ skUl dy nwl hI gurduAwry dI iemwrq sI[ au~Qy pwT r`Kdy
Swiml hn qW vI aunHW nUM swihq nhIN ikhw jWdw[ jo pusqkW kyvl sn qy ividAwrQI GMty-GMty dI ifaUtI dyNdy sn, bYT ky pwT suxn
jwxkwrI idMdIAW hn, auh swihq nhIN huMdIAW[” dI—qy jykr pwTI nUM koeI loV hovy qW ieSwrw smJ ky auh loV pUrI
krn dI qy Agly pwTI nUM vyly isr phuMcx dI Xwd idvwaux dI[
31 32
myrI ifaUtI rwq dy 12 qoN 1 vjy dI sI[ ausy smyN hI soc jI kih id`qI[ swrI klws myry v`l pRSMsk nzrW nwl vyK rhI sI[
dI pwT dI ifaUtI sI[ auh ds imMt pihlW hI phuMc gey[ auhnW mYnUM l`gw ijvyN mYN Awpxy sihkrmIAW dy mn dI pRqIinDqw kIqI
pihlW cY~k kIqw ik ifaUtI ’qy b`cy phuMc gey hn ik nhIN[ AsIN hY[ so, mn hI mn ies g`l dw AiBmwn hMFw irhw sW[
cyqMn ho ky A`gy bYTy hoey sW- mYN qy myry nwl dw dUjw swQI vI[ soc qd poR&Ysr swihb boly, “ieh izMdgI qyrI hY?”
jI ny Aw ky mYnUM ikhw, “bytw! A`j myrI QW qUM pwT kryNgw qy mYN qyrI “hW jI[” mYN ikhw[
QW syvw dI ifaUtI idAWgw[” “qUM ^rIdI hY?qyrI in`jI jwiedwd hY?”
mYN ikhw, “mYN pwT qW kr lYNdw hW, pr AKMf pwT iv`c “mYN ^rIdI qW nhIN pr hY qW myrI, iksy hor dI qW
kdy nhIN bYTw[ nwly gurduAwry dI bIV pd-Cyd vwlI nhIN, mYQoN nhIN[”
ZlqIAW ho jwxgIAW[”
“SwbwS!” poR&Ysr swihb ny ikhw, “qy qUM jo cwhyN ies dw
soc jI kihx l`gy, “icMqw nw kro mYN quhwfy ip`Cy KVHw hovWgw, kr skdw hY?”
ij`Qy AVogy jW aukweI hovygI, au~Qy bol ky TIk krw idAWgw[”
“hW jI[”
hukm mMn ky mYN vyly isr pwT dI vwrI qy soc jI dI QW bYT
“qW iPr Awpxw iek pYr au~pr c`uk[”
igAw[ GMtw Br pwT kIqw qy Agly pwTI ny mYnUM Awx auTwieAw[
mYN c`uk id`qw[
soc jI ny mYnUM j`&I iv`c lY ilAw qy ikhw, “A`j qoN ieh bytw AKMf
pwTI ho igAY[ s`cy pwqSwh qYnUM iemiqhwn iv`c au~cqm kwmXwbI “hux dUjw vI c`uk[”
b^Sy[” s`cy pwqSwh ny s`cmu`c hI bKS id`qI[ (1941) mYN pihlw r`K id`qw qy dUjw c`uk ilAw[
“mYN qYnUM pihlw pYr vwps r`Kx nUM nhIN sI ikhw, dUjw pYr
nv-nwsiqkqw
vI nwl auTwx leI ikhw sI[”
qd mYN eIsweIAW dy Pwrmn ikRscIAn kwlj lwhOr “ieh ikvyN ho skdw hY? ieh qW nhIN ho skdw[”
dw ividAwrQI sW[ gurU nwnk swihb dIAW jnm swKIAW iv`coN
“b`s! qUM qW ikhw sI ‘mYN jo cwhW kr skdw hW[’ dovyN pYr
krwmwqW dIAW swKIAW suxdw qy iPr hzrq eIsw dIAW krwmwqW,
qW qUM c`uk nhIN sikAw[”
ijnHW dw Drm nwl Ain`KVvW sMbMD hY; pr swieMs dw ividAwrQI
“ieh qW DrqI iv`c, gYRvtI kr ky hY[”
hox krky mYnUM swieMs dIAW krmwqW qoN v`fIAW l`gx l`gIAW[ so mYN
ijvyN Drm v`loN kuJ ASrDk ijhw ho igAw[ “bytw gRYvtI r`b dI pYdw kIqI hoeI iek SkqI hY[ aus
dIAW pYdw kIqIAW hoeIAW byAMq AYsIAW SkqIAW hn[ AsIN iksy
iek idn bweIbl klws iv`c sbk sI, “mwlk hI dyNdw hY
dI vI aulMGxw nhIN kr skdy[swieMs ny kyvl iehnW SkqIAW nUM
qy auhI swQoN vwps vI lY skdw hY[” qy pVHwaux vwly poR&Ysr swihb
BwilAw hY qy auhnW qoN &wiedw auTwaux dw Xqn kIqw hY[ auh iksy
ny ikhw, “ieh izMdgI vI swfI nhIN, ijs ny id`qI hY lY vI skdw
AYsI SkqI nUM pYdw nhIN kr skdI[ bwkI rhI g`l qyrI izMdgI dI,
hY[” myrw i^Awl hY mYnUM ies g`l qy XkIn nhIN sI AwieAw[ mYN
qUM Awp socIN ik kI s`cm`uc ieh qyrI hY?”
soicAw, “ieh izMdgI qW myrI hY, mYN jo cwhy ies dw bxw skdw
hW jW ivgwV skdw hW[” so mYN au~T ky eyho g`l poR&Ysr swihb nUM (1943)
33 34
au~qr Awey[ rwq AsW ijvyN-ikvyN k`tI[svyry A`T ku vjy jd AsIN
ie`k dosqI dI dwsqwn nwSqw kr rhy sW qW myrw nOkr tyRA iv`c myrw ig`lw isrhwxw c`uk
ky lY AwieAw[ srdwr jI ieh ip`Cy lwAn iv`c ipAw hoieAw sI[
inhwl isMG horIN lwhOr kwlj pVHdy sn, jd mYN Ajy skUl
inhwl jI h`s ky kihx l`gy, “qyry ibsqry dw rwqIN jo
iv`c nOvIN klws iv`c sW[ auh lwhOroN grmIAW dIAW C`utIAW iv`c
BVQw bixAw, auh ieh tRy iv`c pw ky lY AwieAY[”aus nUM ikhw,
koiety Awey hoey sn[ koietw TMFI QW hox krky au~Qy srdIAW iv`c
“jwh ieh ik`qy su`t dy[ ieh hux iksy kMm dw nhIN irhw[”
C`utIAW huMdIAW sn, grmIAW iv`c swfw skUl l`gdw huMdw sI[
GVI ku nUM auh Awpxy kwlj v`l rvwnw ho gey, pr GMty
ihswb dy swfy mwstr jI bImwr ho gey qy hY~fmwstr
mgroN hI prq Awey[ iek drI, iek Kys, iek cwdr,iek isrhwxw
swihb ny inhwl isMG horW nUM swnUM pVHwaux leI AwK id`qw[ inhwl
bzwroN lY ky Aw gey[ kihx l`gy, “mYN soicAw, ibsqry ibnW rwq
isMG horIN iek svwl ilKwaux l`g pey[ mYN swrw svwl BWp ilAw
sOvyNgw ikvyN[”mYN idl iv`c soicAw, “myry au~pr qW s`cmu`c auhnW
qy auhnW dy ilKvWdy-ilKvWdy k`F ky auhnW kol lY igAw[ auh bVy
dI rihmq brsI hY”–qy mYN auhnW dy pYrIN h`Q lwaux leI JuikAw,
cikq hoey qy myry pRSMsk bx gey[
qW auhnW mYnUM glv`kVI iv`c lY ilAw qy ikhw, “rwq dI vrKw ny
idn-bidn swfI nyVqw bVI vD geI[ mYN auhnW nUM Awpxw
hI ieh syvw myry izMmy lweI[” (1944)
v`fw Brw qy auh mYnUM in`kw Brw mMnx l`g pey sn [ hY qW mYQoN 6-7
swl v`fy , ies leI mYnUM hukm dy skx dw h`k smJdy sn[ mYN vI ie`k s`cw FwfI
auhnW dy ies h`k dw siqkwr krdw sW[ BweI cWd gurU Gr dw rbwbI sI[ bVw pRis`D, bVw hridl
dsvIN pws krky mYN lwhOr kwlj dw^l ho igAw sW qy AzIz sI[ pihlI vwr mYN auhnW nUM bcpn iv`c suixAw sI[ auh
ieh vI EQy ieMjInIAirMg kwlj iv`c pVHdy sn[ iek idn mYnUM koiety isMG sBw dy slwnw dIvwn iv`c Awey sn[pihly idn auhnW
imlx myry hostl Awey[ bYiTAW-bYiTAW, g`lW-g`pW mwridAW rwq slok gwieAw:-
pY geI[ AsW rl ky rotI KwDI qy myrI bynqI ’qy auhnW rwq swfy nwnk gur ibnu mn kw qwku n auGVY Avr n kMujI hiQ]
hostl iv`c myry pws rihxw prvwn kr ilAw[ (AM: 1237)
koTy au~pr mMjw fwh ky iek drI hyTW qy iek cwdr au~pr koeI svw GMtw iesy bwry pRmwx idMdy rhy[ Kbry ikqnI
lY ky AsIN dovyN Awpxy mMjy ’qy lyt gey[ b`dlvweI ijhI iPr rhI bwxI auhnW nUM kMT sI[
sI[ so, grmI v`loN hux kuJ Arwm sI[ Ajy A`Dw GMtw vI nhIN sI
Drupd qy i^Awl gwiekI dy ausqwd sn[ kdy-kdy k`vwlI
lMiGAw ik ibjlI ilSkI qy DVw-DV mINh pYxw SurU ho igAw[
dw rMg vI Aw jWdw[ Awvwz bVI rsiBMnI qy BrvIN sI[ kIrqn
inhwl jI kihx l`gy ieh mINh J`t ku nUM bMd ho jWdY, iB`j ky kirAw krdy sn[ bMdSW dw auhnW pws BMfwr sI[
AYvyN jldI nhIN krdy[ hyTW bVI grmI hovygI[ AsIN ieh g`l
iek idn auh kIrqn qoN bwAd au~Ty qW myry ipqw jI ny
kr hI rhy sW ik zor dI hvw AweI qy swfI cwdr au~f geI[
ieSwrw kIqw ik mYN auhnW dw vwjw cu`kx dI syvw krW[ mYN vwjw c`uk
Gbrw ky jd AsIN au~Ty qW swfy au~Tdy swr hI drI vI qy isrhwxw
ky nwl qur ipAw[ ipqw jI ny auhnW nUM p`uiCAw, “quhwfw swry idn
vI au~f gey[bVI muSikl AsW mMjw C`jy hyTW KVHw kIqw qy nIcy
35 36
dw poRgrwm kI huMdw hY?”kihx l`gy, “jW in`q-nym jW irAwz[idny, irhW, mYN ipAw hoieAw tYgor dIAW khwxIAW pVHdw irhw[ mYN qW
jy ivhl iml jwvy qW GMtw ku Arwm, bwkI do vyly Kwxw, rwqIN smJnw tYgor nUM pVHnw Putbwl Kyfx nwloN ikqy v`D &wiedymMd sI[
jldI sON jwxw qW ju AMimRq vyly au~T skIey[” hspqwloN Gr AwieAw qW Awpxy BYx-BrwvW nwl bYT ky ipAwr
mYN idl iv`c soicAw, iehnW dy idl iv`c cMgy-cMgy is`KW dIAW g`lW krnw[ A`bw pwsoN kurwn mjId dy mwAny suxnw[ myrI qW
nwloN gurU Gr leI v`D pRym hY[ qd ipqw jI ny auhnW nUM p`uiCAw, “jo tMg tu`tx nwl izMdgI hI saur geI ey[
kuJ Bytw Awp jI nUM imldI hY aus iv`c Awp dw inrbwh ho jWdw myry mUMhoN qurMq inkl igAw, “Sukr guzwr qW byS`k ho
hY?” kihx l`gy, “gurU dy dr qoN C`ut iksy hor dr dI Jwk r`KxI rhIN, iksy joS iv`c Aw ky dUjI tMg dw tu`txw vI nw mMg bYTI[”
mYN pwp smJdw hW[” kihx l`gw, “i&kr nw kr ikqy dUjI vI tu`t jWdI qW r`b jwxy mYnUM
“quhwfIAW GrogI izMmyvwrIAW ikMnIAW ku ny ?” kI kuJ hor pRwpq ho jWdw[ mYnUM hux Sukrwny iv`c rihx dI jwc Aw
“myrI koeI izMmyvwrI nhIN[ ijs dw mYN FwfI hW,swrIAW geI ey[” (1944)
izMmyvwrIAW aus nUM Arpx kr id`qIAW hn–qy auh mYQoN v`D Aihswn
BlI-BWq inBwaux dy smr`Q hY[” (1944)
myry bwbw jI dy muslmwn dosq vI bVy sn[ auh bwbw jI
Sukrwny dI jwc nUM bVw ipAwr qy siqkwr idMdy sn, ikauNik bwbw jI nUM krIbn
swfy kwlj dw iek ividAwrQI pIrzwdw sI[ bVw qkVw, swrw kurwn zbwnI kMT sI qy aus dy ArQ vI jwxdy sn[ auhnW
sufOl qy sun`Kw aus dw srIr sI[ P`utbwl bhuq A`Cw Kyfdw sI[ iv`coN ie`k mIr mu`lW muhMmd sI[ aus dy Fyr swry bwZ sn AMgUrW qy
XUnIvristI tIm iv`c Pul bYk sI[ kwlj dy pRbMDkW dw i^Awl sI bdwmW dy[ myvy dy sOdwgr aus pwsoN bdwm qy ikSimS lY jWdy sn,
ik auh rwStrI tIm iv`c cuixAw jw skdw hY[ ikauNik aus dy bwZ dy ieh myvy bVy Awhlw drjy dy sn[
pr, dyv nyq aus dI s`jI tMg iek AYksIfYNt iv`c tu`t ie`k swl aus ny m`ky h`j qy jwx dw ierwdw kIqw[ Ajy aus
geI[ hspqwl iv`c aus dy pl`sqr lwieAw igAw jo do-iqMn dI &sl iqAwr nhIN sI qy ^rc jogy pUry pYsy aus kol nhIN sn[
mhIny bwAd hI K`ulHxw sI[ so auh Pu`tbwl KyfxoN rih igAw[ h`j ’qy jwx leI aus nUM hzwr ku rupey dI loV sI, jo vwps Aw
ky aus ny moV dyxy sn, ikauNik jd nUM aus dIAW zmInW qoN &slW
mYN qy myrw iek jmwqI aus dy Gr gey, ies g`l dw A&sos krn[
Aw jwxIAW sn[ aus ny myry bwbw jI pws g`l kIqI qy bwbw jI ny
auh swnUM h`s ky imilAw qy kihx l`gw, “tMg tu`tx dw qW suAwd
aus nUM hzwr rupey dyx dI hwmI Br id`qI[ auh khy, “mYN sUd ’qy
hI Aw igAw[”
lvWgw[” qy bwbw jI kihx, “qUM h`j qy jw irhYN, vwps Aw ky moV
AsIN bVy hYrwn hoey[ AsW AwiKAw, “qyrI tMg t`ut geI qy
vI dyxw ey, mYN sUd nhIN lYxw[” auh kihx l`gw, “jy qUM sUd nhIN
qUM kihMdw ey suAwd eI Aw igAw[”
lvyNgw qW h`j dw &l swrw mYnMU nhIN imlygw[ ikRpw krky sUd lY-lo
auh kihx l`gw, “im`qro! tMg hI t`utI ey koeI idl qW
qW jo mYnUM h`j dw &l pUrw pRwpq ho sky[” do pYsy rupey ip`Cy sUd
nhIN t`utw[ tMg vI pUrI aumId hY juV jweygI–qy Putbwl koeI zrUrI
dw &Yslw ho igAw–qy mu`lW horIN Aw ky hzwr ruipAw lY gey[
ey?” Putbwl nwloN izMdgI v`fI huMdI ey[ mYN jo do idn hspqwl
auh jd h`j qoN muVy qW hzwr ruipAw vI moV gey, sUd vI
37 38
lwh gey[ ie`k borI bdwm dIAW igrIAW dI, ie`k ikSimS dI qy pws vI rihx idau?” kihx l`gy, “jd mYN Awpxy Awp nUM Awpxy
do borIAW dwlW dIAW vI lY Awey[ “ieh myry v`loN Sukrwny dI Byt srb-SkqImwn mwlk dyy spurd hI kr id`qw hY, qW myrI dyKBwl
hY, qusW myrI h`j krvweI hY[ mYN pRx kIqw hY ik jd qk mYN izMdw krnw aus dw kMm ho igAw hY- qy mYnUM myry mwlk ny kdy inrws hox
hW hr vwFI qy kuJ nw kuJ quhwnUM ByijAw krWgw[ qW vI mYN quhwfw dw mOkw nhIN id`qw[” (1945)
Aihswn nhIN cukw skWgw[” jd qk mulk vMifAw nhIN igAw, auh
idb idRStI
hr swl vwFI qy swnUM do-cwr borIAW auprokq vsqW dIAW ByijAw
krdw sI[ koiety iv`c isMG sBw dw iqMn-rozw dIvwn l`igAw krdw
sI[ bVI rOxk l`gdI sI[ au~Gy qoN au~Gy rwgI, kQwkwr, sMq qy kvI
dyS dI vMf hox qoN mgroN ie`k idn aus dI ic`TI AweI myry
jn au~Qy bulwey jWdy sn[ ie`k vwrI au~Qy ie`k nwbInw (nyqrhIx)
bwbw jI v`l, “mYnUM bVy sb`b nwl quhwfw pqw imilAw hY[ ie`Qy
sMq jI kQw krn leI bulwey gey[ nwm aunHW dw gwlbwn moqI rwm
ie`k &OjI A&sr AwieAw sI, auh quhwnUM jwxdw sI[ ausny pqw
jI sI[ bVI ipAwrI kQw SRI gurU gRMQ swihb jI dI kirAw krdy
id`qw hY[ mYN Awpxw vwAdw inBwaux qoN kwsr ho igAw hW, pr hr
sn[ gurU mhwrwj dI qwibAw bih ky koeI isMG vwk lYNdw sI,
swl auh vsqW qyry nwm qy qyry v`loN ^Yrwq kr idMdw hW[”
sMq jI styj ’qy bYT ky kQw kirAw krdy sn[ ie`k idn p`qrw
(1944)
rwmklI rwg dw Ku`lH igAw qy bwxI AnMd swihb dI sI[ qwibAw
sbr, sMqoK qy Brosw bYTy isMG ny vwk ie`QoN SurU kIqw,
sMq rwm isMG jI dy nwl mYN quirAw jw irhw sW[ sMq jI ey nyqRhu myirho hir qum mih joiq DrI
bVy im`Ty suBwA vwly bMdy sn[ boldy vI bVw im`Tw sn[ mYN aunHW dy hir ibnu Avru n dyKhu koeI]
bol suxn ih`q gurduAwry qoN muVidAW aunHW nwl qur ipAw sW[ hir ibnu Avru n dyKhu koeI
AsIN qury jWdy sW, ie`k mMgqw sMq jI dy A`gy Aw Kloqw ndrI hir inhwilAw] (AM: 922)
qy vwihgurU dy nwm ’qy aunHW qoN Kwxw Kwx leI mMgx l`gw[ sMq jI
sMq jI kQw krn l`gy qy ikhw, “hy gurU svwry Bwgvwn
pihlW hI h`Q iv`c kuJ pYsy PVI bYTy sn, so auh aunHW aus dI JolI
nyqRW vwilE, A`j ies nyqRhIx pwsoN gurU dw aupdyS suxo, gurU kI
iv`c pw id`qy[ mYN hYrwn hoieAw ik sMq jI Awp qW kuJ kmwauNdy
kihMdw hY[” sMq jI dy msqk qy jlwl sI qy sMgq iv`c bYTy hr
nhIN, iPr vI aunHW ies mMgqy nUM pYsy ikvyN dy id`qy? mYN pu`C ilAw,
pRwxI dy nyqRW iv`c hMJU sn[
“sMq jI qusW ies mMgqy nUM pYsy ikauN id`qy?” kihx l`gy, “mYN socdw
sMq jI kihx l`gy, “ienHW nyqRW nwl vI pRBU idsdw jy[
hW, ik jy myrw mwlk ies nUM izMdgI dy skdw hY qW kI mYN ies nUM
nyqRW nwl kudrq id`sdI hY qy kudrq iv`c kwdr vyKx dw sb`b
ie`k fMg dw Kwxw nhIN dy skdw?” mYN iPr pu`iCAw, “qusW h`Q iv`c
bxdw hY[ kdy soicAw jy in`kI ijhI inmOlI inMm dw ibrC ikvyN
pYsy pihlW hI PVy hoey sn, ieh ikauN?” kihx l`gy, “k`lH jo kuJ
bx jWdI hY[
mYnUM sMgqW v`loN pRwpq hoieAw aus iv`coN bc rhy sn[ so mYN PV
aus dI hr twhxI AwpxI QwauN Pu`tdI hY[ ie`k tihxI k`t
C`fy ik jd koeI AiBAwgq imlygw, ausnUM dy idAWgw[” “quhwnUM
idau, qW dUjI au~g KloNdI hY, ibrK dw vzn kwiem r`Kx leI[
ieh kdy i^Awl nhIN AwieAw ik Acwnk loV vwsqy kuJ Awpxy
39 40
ieh iksy dy hukm iv`c ho irhw hY[ ijnHW nyqRW nwl vwprdw qW hI GroN inkl ky Awey sW ik sVk dy ie`k toey iv`c Aglw phIAw
vyiKAw, pr aus dy ip`Cy vwprdw hukm nhIN pCwixAw, aunHW pws jw v`jw qy Dmwky nwl Agly phIey dw icmtw tu`t igAw[ Aglw
idRStI qW hY id`b idRStI nhIN hY qy ijnHW pws id`b idRStI nhIN phIAw l`Q ky pry jw ipAw[ Sukr kro, swnUM koeI s`t nhIN l`gI[
auh AMDy hI rhy[ iPr myry iv`c qy aunHW iv`c koeI &rk nhIN [ pr AklmMd huMdy qW AsIN au~QoN Gr prq jWdy; pr jWdy ikhVy
ijnHW au~pr ikRpw ho geI, gurU dy lV l`gy, qW siqgurW aunHW dI mUMh nwl? bwaU jI jd ikhw ik iDAwn r`Kxw ikqy sweIkl tu`t
id`b idRStI dy cKSU KolH id`qy[ AwE myry nwl rlo siqgurW A`gy nw jwvy, qW AsIN aunHW dI iK`lI aufw id`qI sI[ hux tu`tw hoieAw
m`Qw tyko qy idloN mMgo, “dwqw id`b idRStI dI ikRpwlqw kro[” ieh sweIkl lY ky Gr ikvyN jweIey?
nyqR qW AMnyH jy, AsW soicAw ie`k-ie`k phIAw ryVH ky rylvy stySn qk lY
“nwnk sy AKVIAW ibAMin ijnI ifsMdo mw iprI ]”… (AM: 577) jWdy hW jo au~QoN koeI mIl, svw mIl ’qy sI[ EQy sweIkl-stYNf
sMq jI dI qW ies qoN bwAd vI kQw jwrI rhI; pr mYN ies ’qy ies nUM r`K idAWgy qy Awp iksy tWgy ’qy bYT jwvWgy[ tWgy vwlw
Ardws iv`c hI juitAw rih igAw ik “hy mwlk! ikrpw kro qy ie`k svwrI dy cwr Awny lYNdw sI qy sweIkl r`Kx dy do Awny hI
kdy myrI id`b idRStI dy cKSU vI KolH idE[… (1945) l`gxy sn[
jd AsIN rylvy stySn dy sweIkl-stYNf ’qy phuMcy qW
iksy bzurg dw mzwk nw aufweIey stYNf vwly ny sweIkl r`KxoN ienkwr kr id`qw[ auh kihx l`gw
vIr inhwl isMG horW dw ieMjInIAirMg kwlj iv`c AwKrI k`lH nUM qusIN ieh khogy, sweIkl qW qusW swbq r`iKAw sI, stYNf
swl sI[ mYN qd mYfIkl kwlj iv`c dw^l ho igAw sW[ inhwl isMG iv`c tu`tw hY[ AsIN ieh izMmyvwrI nhIN lY skdy[ AsW ikhw qUM do
vIr jI ny qd hostl C`f id`qw sI qy kwlj dy lwgy bwgbwnpury itktW dy dy ie`k Agly phIey dI, ie`k ip`Cly phIey dI[ pr auh
iv`c ie`k mkwn ikrwey ’qy lY ky au~Qy rihx l`g gey sn[ EQy hI kihx l`gw, qd qW myrI izMmyvwrI do sweIklW dI ho jweygI[ AsW
auhnW pws auhnW dy ipqw jI (jo hux rItwier ho gey sn) qy mwqw bVy qrly kIqy, pr auh t`s qoN m`s nw hoieAw[
jI vI Aw gey sn[ qd AsW tWgy v`l mUMh kIqw[ tWgy vwlw swnUM svwrIAW dy
ie`k idn mYN auhnW nUM imlx auhnW pws igAw[ EQoN jd ihswb ibTwx nUM iqAwr nw hoieAw, ikauNik swfy kol tu`tw hoieAw
mYN prqx l`gw qW vIr jI kihx l`gy, “AsIN sweIkl ’qy cly jWdy sweIkl sI[ auh kihx l`gw, swlm tWgw kr lau qW lY c`lWgw[
hW[ mYN qYnUM qyry hostl auqwr idAWgw qy A`gy AnwrklI inkl pr sweIkl dy pYsy v`K hoxgy[ &Yslw fyF rupey qy hoieAw[ tWgy
jwvWgw, au~QoN bUt lY AwvWgw[” vwlw swnUM myry hostl C`f igAw[ sweIkl AsW auqwr ilAw qy
dovyN ih`sy AsIN Al`g-Al`g ryVH ky AMdr lY gey[ ijs iksy ny swnUM
AsIN jwx l`gy qW auhnW dy bweI jI (ipqw jI) kihx l`gy,
vyiKAw, KUb h`isAw jW muskrwieAw[
“dovyN jxyN jw rhy ho, iDAwn nwl sweIkl clwxw, sweIkl ikqy
sweIkl dy dovyN ih`sy AsW nOkr nUM id`qy qy ikhw jwh nvW
tu`t nw jwey[” AsIN dovyN h`s pey- “sweIkl vI kdy tu`tdy ny?”
icmtw puAw ilAw[ jd auh lY igAw qW vIr jI kihx l`gy, “c`lo
inhwl vIr jI ny ikhw[
gurduAwry c``lIey qy gurU dI hzUrI iv`c pRx krIey ik kdy iksy bzurg
AsIN sweIkl ’qy svwr ho inkl pey[ vIr jI sweIkl
dw mzwk nhIN aufwvWgy[” (1945)
clw rhy sn qy mYN ip`Cy kYrIAr ’qy bYTW sW[ Ajy msW ie`k PrlWg
41 42
hwey-hwey sB nUM du`KI krdI sI, rwqIN vwihgurU-vwihgurU kridAW
mnu`K dI brdwSq, hr drd qoN v`fI mYN Awp sON igAw[ mYN qW ies nqIjy ’qy phuMicAw ik r`b s`cy ny
lwhOr mYfIkl kwlj dy hostl dy bwhr sVk t`p ky ie`k koeI pIV mnu`K dI brdwSq qoN v`fI nhIN bxweI[ jykr idl CoV
Ku`lyH mYdwn iv`c, is`K ividAwrQIAW ny ie`k in`kw ijhw kmrw pw dyvIey qW Awp Psdy hW[ auh vI hY sn ijnHW ny bMd-bMd ktvw
ky gurduAwrw bxwieAw hoieAw sI[ au~Qy hr AYqvwr ividAwrQI ley, crKVIAW ’qy cVH gey, AwirAW nwl cIry gey, pr sI qk
Awp Awsw dI vwr dw kIrqn kirAw krdy sn, bwhr kr ky ie`tW nhIN aucwrI[ AsIN in`kIAW-in`kIAW pIVW ’qy hI hwey-hwey krn
dw ie`k QVHw ijhw sI[ aus au~pr ie`k ADKV bzurg, mwstr l`g jWdy hW[ pIV vI pRBU dw pRSwd hY[ gurU jI vI qW kihMdy hn:
gMgw isMG Aw ky bYT jwieAw krdy sn, ikauNik aunHW nUM joVW dIAW kyiqAw dUK BUK sd mwr]
drdW sn qy auh AMdr cONkVI mwr ky nhIN bYT skdy sn[ auh eyih iB dwiq qyrI dwqwr] (AM: 5) (1945)
d`sdy sn ik rwqIN drd hor vI qyz ho jWdI hY qy auhnW dy mUMhoN
lwltYn qy AwrsI
au~cI-au~cI “hwey, hwey” inklx l`gdI hY[
ie`k idn Acncyq, auh AMdr Aw ky BuMjy bYT gey[ AsIN swDU rwGvwnMd jI koeI 70-75 swl dy sn[ aumr BwvNy
sB cik`q ho gey[ AsW pu`iCAw, qW kihx l`gy, “bwhr bYTy nUM v`fI sI, pr srIr qkVw qy ishqmMd sI; BwvyN kyvl du`D qy kuJ
kIrqn qW G`t suxdw sI, kwrW dy hwrn, CkiVAW dI KV-KV, PlW ’qy hI guzwrw krdy sn[ AMn Awid hor kuJ vI nhIN sn KWdy[
tWgy vwilAW dIAW hwkW qy ku`iqAW dy BONkx dIAW ‘AvwzW sB mYnUM auh keI vwr swfy Gr myry dwdw jI nwl AiDAwqimk
duKI krdIAW sn[ mYN soicAw, ikauN nw AMdr hI jw bYTW[ AMdr vwrqwlwp krn Aw jwieAw krdy sn[ auhnW dI swrI jwiedwd
kIrqn cMgI qrHW suxWgw[ suhxy ichry, suhxIAW p`gW, id`sxgIAW[ DoqI kurqw qy ie`k kmMfl sI[ sONdy vI BuMjy hI sn[ bVy qp`svI sn[
iDAwn lwaux nUM DMn SRI gurU gRMQ swihb jI nUM vyKWgw[ iehnW ie`k idn auh Awey qW dwdw jI Gr nhIN sn[ mYN Gry sW,
swrIAW suhwvIAW sMvydnwvW ’qy jy iDAwn lwvWgw qW Swied drd mYN auhnW nUM AMdr ibTwieAw qy d`isAw ik dwdw jI CyqI hI Aw
vydnw vI Gt jwvy[ jwxgy, gurduAwry m`Qw tykx gey hn[
so &Yslw kr ky AzmwieS krn leI ihMmq jutweI hY qy jd AsIN dovyN sW qW mYN swDU mhwrwj nUM pu`iCAw, “AMqr
gurU dI ikrpw nwl sPl hoieAw hW[ pqw nhIN drd GitAw ik joiq ikvyN jgdI hY?” kihx l`gy, “do qrHW, ie`k lwltYn rwhIN,
myrI brdwSq au~cI ho geI hY[ myrw i^Awl hY kIrqn suxidAW ie`k AwrsI rwhIN[”
myrI brdwSq au~cI hoeI hY[ mYN ikhw mhwrwj Awp dI g`l myrI smJ nhIN peI[ kihx
Agly h&qy auh iPr AMdr hI Aw ky bYTy[ mgroN d`sx l`gy, “lwltYn dw Bwv hY iksy dy AMdroN suqY pRkwS ho jwvy[ ieh
l`gy, ipCly AYqvwr jd mYN eyQoN igAw qW mn bxwieAw ik rwqIN prmwqmw dI ikrpw nwl iksy nUM vI iksy vyly ho skdw hY[ dUjw
BwvyN ikqnI vI drd ikauN nw hovy, mYYN hwey-hwey nhIN krWgw, sgoN AwrsI dw Bwv Agly nUM ijvyN AwrsI iv`c Awpxw mUMh id`sdw
vwihgurU-vwihgurU krWgw, auh vI au~cw nhIN, sgoN idl iv`c hI[ hY,auvyN aus nUM aus dy AMdr joiq dy dIdwr krwauxy[ ieh gurU
vwihgurU-vwihgurU kridAW brdwSq hor au~cI ho geI[ ik`Qy myrI krwauNdw hY[ pihloN aus nUM AMdr dI joiq v`loN Awgwh krdw hY qy
43 44
iPr aus joq dy drSnW dw swDn d`sdw hY[ rihq qy su`cI ikrq aunHW dI izMdgI dw dsqUr jwpdw sI[ ies
Ajy swfI g`l ieqnI hI hoeI sI ik dwdw jI Aw gey qy mYN leI swry lyKk auhnW nUM psMd krdy sn[
dohW jixAW nUM prspr ivcwr-vtWdry leI CoV ky bwhr Aw igAw[ ie`k idn bYTy auh iksy KrVy dw prU& dyK rhy sn[ mYN jw
swDU mhwrwj nwl myrI jo vwrqw hoeI aus bwry mYN Awpxy ky kol Klo igAw[ GMtw ku auh prU& dyKdy rhy qy mYN kol KVHw vyKdw
dwdw jI nUM d`isAw qy ikhw myrI ijigAwsw iv`cy hI rih geI irhw[ prU& pVHn dI jwc mYN ieauN aunHW pwsoN is`K leI[
ikauNik qusIN Aw gey qy mYN quhwnUM swDU mhwrwj kol iek`ilAW CoV ie`k idn kihx l`gy, “nykI jI, jpu jI swihb iv`c do qukW AYsIAW
Awauxw auicq smiJAw[ hn ijnHW dy lokW ny ArQ qW kr id`qy hn, pr auhnW dw AMqrIv
dwdw jI muskrwey qy kihx l`gy ieauN smJ gurU nwnk Bwv aujwgr nhIN kr sky[ ie`k quk hY:
swihb dy AMdr prmwqmw ny Awp joiq jgweI, jd vyeIN vwly swky DOlu Drmu dieAw kw pUqu]
iv`c auh dYvI drbwr iv`c prmwqmw dy snmu`K hoey[ pr gurU AMgd sMqoKu Qwip riKAw ijin sUiq]’ (AM: 3)
swihb iv`c joiq gurU nwnk swihb ny jgweI[ pihlI joiq is`DI qy dUjI:
lwltYn dI joiq vrgI sI BwvyN ies dw cwnx lwltYn vrgw nhIN,
‘suAsiq AwiQ bwxI brmwau]
keI sUrjW vrgw huMdw hY[ ieh joiq mOjUd qW sB dy AMdr hY, pr
siq suhwxu sdw min cwau]’ (AM: 4)
krmW hyT F`kI huMdI hY[ aus nUM koeI vyK nhIN skdw[gurU AwpxI
mYN jpu jI swihb dw pwT bVI vwrI kIqw sI, pr ausdy
imhr dI nzr nwl ijigAwsU nUM aus dw Jlkwrw ivKw skdy hn,
Bwv ArQW bwry kdI nhIN sI soicAw[ pihlI vwr mYnUM i^Awl
Awp aus dI AwrsI bx ky[ijigAwsU ieh qW hI vyK skdw hY jy
AwieAw, mYnUM Bwv ArQ smJxy cwhIdy hn[
Awpxy Awp nUM gurU A`gy Awpxw Awqm smrpx kr dyvy[ (1946)
mYN jpu jI swihb dy do tIky ^rId ley ie`k BweI vIr isMG
AnuBvI ArQ horW dw qy dUjw pRo: swihb isMG horW dw[ Gr jw ky pVHy[ pihlI
lwhOr AnwrklI bwzwr iv`coN ie`k glI inkldI sI[ nu`kr vwr mYN mihsUs kIqw ik bwxI kyvl pVHn dI vsq nhIN, ivcwrn
au~qy ie`k KoKwnumw dukwn sI, pMjwbI dy pRkwSk ‘isMG bRdrz’ dI vsq hY[
dI[ srdwr syvw isMG g`dI ’qy bYTdy sn[ suMdr Ku`lHw dwhVw, kwly keI-keI idn muV-muV pwT kIqw[ auh do qukW qW kI ,
rMg dI AkwlI p`g, gly iv`c gwqRw, gwqRy iv`c ikrpwn, gurmu`K, keI hor qukW dy ArQ vI dohW tIikAW dy bwvjUd smJ nw Awey[
rMg-r`qy mnu`K sn[ pMjwbI dy isrk`F lyKkW dy auh pRkwSk sn; mYN AglI vyr syvw isMG horW dy igAw qy aunHW nwl ies
so, auh lyKk aunHW dy Pyrw mwrdy rihMdy sn[ mYN kwlj iv`c dw^l bwry izkr kIqw[ kihx l`gy, “nykI jI, tIikAW iv`c qW A`KrI
hI hoieAw sW qy pMdrW ku swl dw hI hovWgw[ mYN h&qy iv`c ie`k ArQ hI hMudy hn[ AnuBvI ArQ qW AnuBv vwilAW pws hI huMdy
idn zrUr aunHW dy jw AwauNdw sW[ iksy nw iksy lyKk nwl au~Qy hn[ jy iksy AnuBvI Awqmw nwl quhwfw myl ho igAw qW auh
mulwkwq ho jWdI sI[ s&Ir swihb, du`gl swihb, bwvw blvMq, quhwnUM sB ArQ smJw dyxgy[” mYN ikhw, “AnuBvI Awqmw imlygI
eISvr ic`qrkwr, sujwn isMG Awid mYnUM pihlI vwr auhnW dy hI ikvyN?” kihx l`gy, “jy auh s`cmu`c AnuBvI Awqmw hY qy jy quhwfI
imly[ ijigAwsw vI s`cI hY, qW quhwnUM ausnUM l`Bx nhIN jwxw pYxw[ auh
syvw isMG horIN bVy imhnqI vI sn, idAwnqdwr vI[ s`cI Awp quhwnUM l`B leygI[” (1946)
45 46
ie`k pTwx mOlwnw, isr ’qy ku`ly vwlI p`g, krV brVI
grmI hY qb BI roqw hY, srdI hY qb BI roqw hY dwVHI bVI SWqI iv`c myry kol bYiTAw hoieAw sI[ myrI ‘au&! au&!’
sux ky mYnUM pu`Cx l`igAw, “ikAw qklI& hY”? mYN aus nUM d`isAw
qd mYN lwhOr kwlj iv`c pVHdw sW qy grmIAW dIAW
ik mYN bMby hyT nhwaux clw igAw, pr nhwaux mgroN ijMny icr
Cu`tIAW iv`c Awpxy Gr koiety jwieAw krdw sW[ koietw ie`k
iv`c ipMfw pUMiJAw, qyz Du`p nwl myry swry srIr ’qy ip`q inkl
phwVI vwdI iv`c v`isAw rmxIk Sihr sI[ aus qoN koeI sO mIl
AweI[ iqVk-iqVk ky duKI krI jw rhI hY[” pTwx ny myrI ip`T
pihlW ie`k hor Sihr is`bI sI[ auh Awpxy ihMdusqwn dw sB qoN
’qy h`Q PyirAw qy nwl hI muskrw ipAw[
grm Sihr sI[ aus ijhw hI ie`k hor QW Fwfr sI ij`Qy vYsI hI
J`t ku nUM g`fI qur peI qy do ku GMitAW iv`c m`C stySn
grmI sI[ ie`k &wrsI Swier ny ienHW bwry iliKAw:
’qy jw phuMcI[ au~Qy bVI TMfI phwVI hvw c`l rhI sI[ nqIjw kI
is`bI v Fwfr sw^qI[
hoieAw ik myry ipMfy dI swrI ip`q Bur geI pr cmVI k`sI geI[
doz^ icrw prdw^qI[
mYN iPr qoN ‘au&! au&!’krn l`gw[ pTwx ny pu`iCAw, “srdwr Ab
Bwv hy r`bw ! jd qUM is`bI qy Fwfr bxw id`qy sn, qW iPr
ikAw hUAw? iPr sy ‘au&! au&!’ ikauN kr rhy ho?” mYN ikhw,
nrk bxwaux dI kI loV sI? is`bI qy koiety iv`ckwr ie`k hor QW
“mOlwnw myry srIr dI ip`q qW ie`QoN dI TMf nwl Bur geI hY, pr
sI m`C[ ieh bVI aucweI ’qy sI[ ie`Qy grmIAW iv`c vI bVI TMf
nwl hI myrI cmVI vI iK`cI geI hY[ auh hux qMg kr rhI hY[”
huMdI sI[
pTwx muskrw ipAw qy mYnUM kihx l`gw, “srdwr! ikAw ku&rwny
ie`k vwr mYN lwhOr qoN koiety jw irhw sW[ jd ryl g`fI inAmq (r`b dI imhrbwnI dw nwSukrwpn) hY[ Kudw grmI Byjqw
is`bI phuMcI qW aus dy ieMjx iv`c koeI nuks pY igAw[ dupihr dw hY qb qum roqw hY, Kudw srdI Byjqw hY qb qum roqw hY[ ijh
vylw, lU c`l rhI sI qy g`fI c`l nhIN rhI sI[ swrw srIr psIno- ku&rwny inAmq nhIN qo AOr ikAw hY?”
psInw hoieAw[ psInw k`piVAW nUM vI iBauN irhw sI[
aus idn qoN bwAd mYN kdy mOsm bwry iSkwieq nhIN kIqI[
qd mYN g`fI dy bwhr v`l dyiKAw[ pwxI dw ie`k bMbw ijs vwihgurU jYsw mOsm dyvy Sukrwny nwl prvwn kr lYNdw hW[ (1946)
’coN ieMjx iv`c pwxI pWdy hn, bVI qyzI nwl c`l irhw sI[ aus
nUM dyK ky myrw nhwaux nUM jI kr AwieAw[ mYN g`fI ’coN auqirAw qy auh s`cmuc rMg iv`c sn
bMby kol jw pu`jw[ pwxI ’c h`Q r`K ky vyiKAw, pwxI bhuq TMfw sI[ mYN mYfIkl kwlj AMimRqsr pVHwauNdw sW[ fwktr syvw isMG
mYN k`pVy auqwr ky lWBy r`K id`qy qy Awp vgdy bMby hyT jw viVAw[ vI au~Qy AiDAwpk sn qy myry bVy snyhI sn[ ie`k idn mYnUM
TMfy-TMfy pwxI hyT bVw AnMd AwieAw qy mYN ikqnw icr ieh AnMd kihx l`gy,“c`l Xwr BweI vIr isMG horW dy drSn kr AweIey[”
lYNdw irhw[ AsIN dovyN pYdl aunHW dI koTI v`l qur pey[ rsqy iv`c ie`k
iPr jd pwxI ’coN bwhr inkilAw qW prny nwl srIr nUM mweI imlI[ aus dy ichry ’qy bVI SWqI sI[ iksy rMg iv`c rMgI
pUMJx l`gw qW kVkdI Du`p srIr ’qy peI, iekdm swrw srIr ip`q jwpdI sI[ auh fwktr syvw isMG horW nUM jwxdI sI[ pu`Cx l`gI,
nwl Br igAw [ mYN ‘au&! au&!’ krdw g`fI dy kmry iv`c prq “BweI swihb v`l jw rhy ho?” fwktr syvw isMG jI ny ‘hW’ iv`c
AwieAw[ au~Qy huMmHs nwl swh Gu`ty, nwly ip`q iqVky qy mYN ‘au&! isr ihlwieAw[ AwKx l`gI, “jwE, A`j auh bVy rMg iv`c hn[”
au&!’ krI jwvW[ iPr muskrweI qy ivdw ho geI[
47 48
AsIN jd BweI swihb dI koTI phuMcy qW auh Awpxy bwZ dw ierwdw bxwieAw hY[ aunHW ny ies ierwdy dI SlwGw kIqI
iv`c tihl rhy sn[ AsIN Awey qW auh kihx l`gy, “syvw isMG qy AMdroN sO rupey dw ie`k not ilAw ky mYnUM id`qw qy ikhw, “ies
jI, ieh kOx Awqmw Awp dy nwl AweI hY?” syvw isMG jI ny myrw kwrj leI ieh shwieqw myry v`loN pRvwn kro[” mYN ieqnw mwXUs
pircX krwauNidAW ikhw, “ieh fwktr jsvMq isMG hn[ kivqw hoieAw ik mYN auh not moVidAW ikhw, “mwstr jI, ieh rihx
vI ilKdy hn[ nykI ienHW dw q^lus hY[ myry bVy snyhI hn[ A`j idE, quhwfy hor iksy kMm Aw jweygw[ mYN vwihgurU pwsoN loVINdI
myry nwl Awp jI dy drSnW leI cly Awey hn[” BweI swihb ny shwieqw mMg lvWgw[” mYnUM aus vyly kdy Awpxy dwdw jI dy pihlW
myry moFy qy hlkI ijhI QwpI dyNidAW ‘jIE AwieAW’ AwiKAw[ iPr dy khy hoey bcn Xwd Awey[ aunHW ikhw sI, “b`icAw, kdy iksy
AsIN dovyN aunHW dI cihlkdmI iv`c Swiml ho gey[ mMgqy koloN nw mMgIN, kyvl dwqy koloN hI mMgIN qy dwqw kyvl ie`k
qd ie`k bVI suMdr iq`qlI au~fdI-au~fdI ie`k sohxy iKVy vwihgurU hI hY[”
Pu`l au~pr Awx au~qrI[ AsIN iqMny au~Qy Klo gey[ J`t nUM auh mwstr qwrw isMG horW nUM mYN kih qW AwieAw, “mYN vwihgurU
iqqlI au~f geI[ pwsoN mMg lvWgw, pr mYnMU Ajy smJ nhIN sI mMgxw ikvyN hY[” mYN
AMimRqsroN luiDAwxw clw AwieAw qy rwq sR: Bwn isMG horW dy
BweI swihb ny syvw isMG horW nUM muKwqb krky ikhw, “gurU
Gr TihirAw[ aunHW nUM mYN mwstr jI qoN pRwpq hoeI mwXUsI dI
ipAwirE kI vyiKAw jy?” syvw isMG jI kihx l`gy, “ie`k iqqlI
g`l d`sI[aunHW slwh id`qI, “k`lH svyry AYqvwr hY isMG sBw dy
AweI, Pu`l ’qy bYTI qy iPr au~f geI[” iPr BweI swihb ny myry
gurduAwry dIvwn sjdw hY[au~Qy c`l ky sMgq pws ApIl kr vyKdy
v`l AwpxI svwlIAw nzr PyrI, mYN ikhw, “ie`k suMdrqw ny dUjI
hW[” so Agly idn qVky hI AsIN isMG sBw dy gurduAwry phuMc
suMdrqw nUM cuMimAw, rs ilAw qy clI geI[” BweI swihb muskrwey
gey[ BweI smuMd isMG jI dw pRis`D jQw kIrqn kr irhw sI[
qy kihx l`gy, “bVI suMdr idRStI hY quhwfI, pr Ajy dÍYq iv`c hY[
Bog ipAw qW mYN sk`qr swihb pwsoN is`K ividAwrQIAW dy
qd AsW dohW, ijvyN, ie`k Avwz ho ky pu`iCAw, “BweI swihb jI,
kYNp leI mwiek shwieqw dI sMgq pws ApIl krn dI AwigAw
qusW kI vyiKAw?” muskrw ky AwKx l`gy: “Awpy rsIAw Awip rsu
mMgI[ aunHW ny AwigAw dy id`qI[
Awpy rwvxhwru ]”
mYN sMgq nUM sMboDn kridAW AwiKAw, “ieh &rz qW
auh s`cm`uc rs iv`c sn[ (1948)
mwipAW dw sI ik Awpxy b`icAW nUM Awpxy Drm nwl jwxU krwauNdy,
iksy mMgqy koloN nw mMgxw pr ieauN hoieAw nhIN[ies leI b`icAW ny ie`k-dUjy nUM Awpxy Drm
1949 eI: dI g`l hY[ mYN audoN Awl ieMfIAw is`K stUfYNts nwl jwxU krwaux leI ie`k tyRinMg kYNp lgwayux dw sMklp kIqw
PYfrySn dw pRDwn sW[ swfI AMqirm kmytI ny &Yslw kIqw ik hY[Awp pws ies kwrj leI mwiek shwieqw leI bynqI hY[
pwauNtw swihb ivKy isrk`F vrkrW dw tRyinMg kYNp lgwieAw jwvy[ aus vyly BweI smMud isMG horW nUM iekvMjw rupey kIrqn
aus dy leI mwieAw drkwr sI[ iksy slwh id`qI, mwstr qwrw Bytw vjoN isMG sBw v`loN pRwpq hoey sn[ aunHW AwpxI jyb iv`coN
isMG jI ies kwrj leI loVINdI shwieqw kr skdy hn qy mYnUM aunHW pMjwh rupey hor k`Fy qy iek sO rupey mYnUM PVwauNidAW ikhw, “ieh
dI syvw iv`c hwzr hox leI pRyirAw igAw[ Bytw swfy v`loN kbUl kro qy ijqny idn quhwfw kYNp l`gygw, doeyN vyly
mYN AMimRqsr aunHW dy invws AsQwn ’qy pu`jw qy aunHW dI Sbd cONkI dI syvw swfw j`Qw krygw[”aunHW dw ieh kihxw sI,
nUM igAwq krvwieAw ik AsIN vrkrW dw tRyinMg kYNp lgwaux ik sMgqW ny mwieAw dw Fyr lw id`qw[ (1949)
49 50
hY[ SukrIey dy h`kdwr qW Eho ny[jy kdy Pyr loV pvy qW dws nUM cyqy
kr lYxw[”
gurU kw lMgr kdy msqwnw nhIN huMdw
AsIN dovyN aus gurmuK dy nUrwnI ichry dw pRBwv Awpxy
1949 eI: dI g`l hY, qd Awl ieMfIAw is`K stUfYNts
AMdr vsw ky prqy[ (1949)
PYfrySn dI slwnw kwn&rMs luiDAwxy iv`c hoxI sI[ svyry kIrqn
sMq rxDIr isMG jI horW kIqw qy kwn&rMs dw audGwtn mwstr DMnvwd dw h`kdwr vwihgurU
qwrw isMG jI ny kIqw[ ienHW dohW S^sIAqW dI iK`c kwrx swfI qd mYN mYfIkl kwlj AMimRqsr iv`c hwaUs iPzISn
aumId qoN ikqy v`D hwzrI ho geI[ AsW pMfwl 30 hzwr vwsqy sW[hspqwl iv`c mYnUM iek kuAwrtr imilAw hoieAw sI[ au~Qy mYN
bxwieAw sI, pr sMgq ies qoN vI v`D pMfwl qoN bwhr bYTI hoeI iek hor hwaUs iPzISn nwl rihMdw sW[
sI[ lMgr AsW 30 hzwr vwsqy hI iqAwr krvwieAw sI[ so auh au~Qy iek idn inhwl vIr qy bMsI BwbI dovyN Awey[ BwbI
msqwnw huMdw id`isAw[ sR: Bwn isMG jo swfy sk`qr sn myry pws jI dI K`bI A`K ’coN pwxI if`g irhw sI, ijs nUM auh bwr bwr pMUJ
Awey qy kihx l`gy, “vIr jI, lMgr msqwnw ho cilAY[msW ie`k rhy sn[ mYN p`uiCAw ik kI hoieAw qW kihx l`gy pMdrW idnW qoN
pMgq hor bYTygI[ pr Ajy qW keI hzwrW iv`c sMgq ny lMgr Ckxw qklI& ho geI hY[ ieho idKwx vwsqy ie`Qy Awey hW[ mYN ikhw k`lH
hY[” mYnUM QoVHI icMqw hoeI[ svyry hI A`KW vwly fwktr swihb nUM idKwl idAWgy[
audoN ie`k gurmuK swfI g`l sux irhw sI[ myry moFy qy aus ny vIr jI kihx l`gy, “mYN qy A`j prq jwxw ey[ ieh qyry
Awpxw imhr BirAw h`Q r`iKAw qy ikhw, “fwktr swihb! gurU kw kol hI rih jweygI qyry kmry iv`c[ mYN Awpxy nwl dy hwaUs
lMgr kdy msqwnw nhIN huMdw[ qusIN AglI pMgq Bugqwau ,rihMdI iPzISn nUM p`uiCAw, auh kihx l`gw, “jI AwieAW nUM, zrUr rihx[
swrI sMgq vwsqy gurU bMdobsq kr dyvygw[” swfy pws do kmry qW hYn; iek iv`c qusIN ho jwxw dUjy iv`c mYN ho
auh s`jx tRWsportr sI[ aus dy ds-bwrW tr`k cldy jwvWgw[ koeI kiTnweI nhIN hovygI[”
sn[aunHW dy frweIvrW nUM aus ny AwdyS id`qw ik iqMn jxy Sihr dy so BwbI jI myry pws ruky[ svyry mYN fwktr mwn isMG
swry FwibAW qy rYstorYNtW iv`c GMum jwE[ jo vYSno Kwxw p`ikAw hovy inrMkwrI swihb kol lY igAw[ aunHW nUM d`isAw, A`K iv`coN hlkw-
c`uk ilAwE[ dwlW iek BWfy iv`c puAw ilAwauxw, SbzIAW ie`k hlkw pwxI isMmdw rihMdw, nwly C`pr Jmkx iv`c QoVHI rVHk vI
hor iv`c qy rotIAW qIjy iv``c[ bwkIAW nUM ikhw ik ipMfW iv`c c`ly pYNdI hY[fwktr swihb ny ikhw, “ieh pwxI iek nlkI rwhIN A`K
jwE qy ijs ijs Gr iv`c jo kuJ p`ikAw hY puAw ilAwvo[ A`Dy GMty ’coN n`k iv`c clw jWdw hY qy swh nwl sukI jWdI hY[ jy auh nlkI
iv`c lMgr Awauxw SurU ho igAw qy GMty fyF iv`c ieqnw lMgr Aw iksy kwrx bMd ho jwvy qW pwxI n`k iv`c nhIN jw skdw, A`K dy
igAw ik sB dy Ck c`ukx mgroN vI bc igAw[ bwhr if`gx l`g pYNdw hY[ so aus nlkI nUM KolHx dw Xqn krnw
Bwn isMG jI qy mYN aus gurmuK dw DMnvwd krn leI aus pvygw[jy qusIN aufIko qW A`Dy GMty nUM mYN EprySn QIeytr iv`c ieh
dy Gr p`ujy[ AsW jd Sukrwny dI Bwvnw pRgt kIqI qW kihx l`gw, nlkI KolHx dw auprwlw kr idAWgw[”
“SukrIAw qW mYN quhwfw krnw hY, qusW myry leI syvw dw sb`b A`Dy GMty mgroN aunHW aus nlkI iv`c dI qwr lMGw ky aus nUM
bxwieAw[ syvw vI mYN nhIN myry frweIvrW ny B`j-dOV kr ky kIqI KolH id`qw qy swnUM ihdwieq kIqI ik hr pMj imMt bwAd pYnislIn
51 52
dy Gol dIAW do-do bUMdW ienHW dI A~K ivc pweI jwxIAW[
Ajy msW rwq peI sI ik BwbI jI dIAW A`KW iv`c cIs kwnUMn dw sbk
pYxI SurU ho geI[ pihlW qW auhnW brdwSq kIqI iPr auh hor
sR: Amr isMG AMbwlvI AYfvokyt au~Gy AkwlI lIfr sn[
qyz ho geI[ mYN smiJAw auh qwr pweI sI, kuJ qW JrIt AMdr
auh dlyr vI bVy sn qy Dun dy p`ky vI[ iek vwrI auh qy mYN iek`Ty
pY geI hoxI hY, aus leI drd ho rhI hovygI[ mYN fwktr swihb
ryl iv`c s&r kr rhy sW[ hyTlIAW brQW au~pr AsIN dovyN sW qy
nUM tYlI&on krn dI koiSS vI kIqI pr auh iksy dy Gr Kwxw Kwx
au~prlI iek brQ au~pr iek hor B`drpurS lyitAw hoieAw sI[
gey hoey sn[
rwq dw vylw sI qy swry sOx dI iqAwrI kr rhy sW[
swrI rwq mYN dvweI pWdw irhw BwbI jI ‘hwey vIr jI’ ,
kuJ imMtW bwAd au~pr lyty aus B`drpurS ny isgrt
‘hwey vIr jI’ kih ky qVpdy rhy[ mYN aunHW dy isrhwxy mUVHy ’qy bYTw
sulgw leI[ sR: Amr isMG horW aus nUM AwiKAw, “ipAwirE,
auhnW dy kysW iv`c h`Q Pyrdw qy ‘hW BwbI jI, ‘jI BwbI jI’ kih
ikrpw krky isgrt bMd kr idE[ auh hitAw nw, sgoN kihx
ky auhnW dy Awvwzy dw jvwb dyNdw irhw[ nwly aunHW dw d`uK dyK ky
l`gw, “ik`Qy iliKAw ik mYN isgrt nhIN pI skdw?” Amr isMG
roNdw vI irhw[
horW ikhw, “swrI qwzIrwqy ihMd ie`Qy ilKI nhIN ho skdI[ ie`Qy
svyry AsIN fw: swihb v`l gey qW auh kihx l`gy, ieh
ieh vI qW ik`qy nhIN iliKAw hoieAw ik mYN quhwnUM Q`pV nhIN mwr
Gol ienHW nUM rws nhIN AwieAw[ aus dy kwrx ieh cIsW pYNdIAW
skdw!”
rhIAW[ mYnUM bVw A&sos l`gw, jykr pqw huMdw qW Gol pwauxw bMd
auh AwdmI kihx l`gw, “qusIN jwxdy nhIN mYN Pst klws
hI kr dyNdw[ mYN Awpxy Awp nUM doSI smJx l`g ipAw[
mYijstRyt hW[” Amr isMG jI kihx l`gy, “qusIN vI nhIN jwxdy mYN
Gol qW AsW bMd kr id`qw, pr cIsW Ajy vI bMd nhIN
kOx hW[ mYN keI mYijstRytW nUM kwnUMn pVHwieAw hoieAY[”
sI hoeIAW[ mYN BwbI jI nUM fwktr sohx isMG horW kol lY igAw[
pl ku ip`CoN aus ‘B`dr purS’ ny isgrt dw iek hor k`S
auhnW nUM sB g`l d`sI[ auhnW ikhw, “icMqw n kro gurU BlI krygw”
lwieAw qy DUMAW hyTW v`l PUikAw[Amr isMG horIN au~Ty, h`Q iv`c
AMdroN auhnW iek SISI k`FI aus iv`c ic`tw ijhw iek pwaUfr
auhnW dy AKbwr sI[ aus nUM lpyt ky auhnW aus dy isgrt ’qy mwrI
sI [ aus dI iek slweI auhnW “vwihgurU” AwK ky BwbI jI dI A`K
qy isgrt if`g ky pry jw ipAw[ nwl hI Amr isMG horW g`fI KVHI
iv`c pw id`qI[ ijvyN koeI jwdU ho igAw[ cIsW clIAW geIAW[ ie`k
krn vwlI zMjIr iK`c id`qI[ g`fI pMj ku imMtW vwsqy KVHI ho geI[
puVI bMnH ky auhnW swnUM nwl dy id`qI qy ikhw “A`vl qW loV nhIN
gwrf swihb swfy f`by iv`c Aw gey qy auhnW pu`iCAw, “zMjIr iks
pvygI, pr jykr koeI cIs au~TI qW ie`k slweI hor pw dyxw[”pr
ny iK`cI hY?” Amr isMG jI ny ikhw, “jI mYN iK`cI hY[ gwrf ny
auh nObq hI nw AweI[
pu`iCAw, “ikauN”? ikauNik ieh bwaU jI isgrt pI rhy sn qy swfI
Agly idn BwbI jI kihx l`gy, “c`lo fw: swihb dw
bynqI dy bwvjUd iehnW bMd nhIN kIqI, sgoN jwx bu`J ky DUMAW swfy
DMnvwd kr AweIey[” AsIN gey auhnW dw DMnvwd kIqw[ auh kihx
v`l su`itAw[ nwly swnUM DmkI id`qI ik ‘mYN Pst klws mYijstRyt
l`gy, DMnvwd dw h`kdwr mYN nhIN vwihgurU hY, ijs dw nwm lY ky mYN
hW[”
auh slweI iehnW dI A`K iv`c pweI sI[” (1949)
gwrf kihx l`gw, “srdwr jI, kyvl isgrt vwlI g`l
53 54
ip`Cy g`fI qW KVHI nhIN kIqI jw skdI[” AwpxI kwr iv`c bYTx leI ikhw, “AwE quhwnUM quhwfy Gr CoV
“jyykr iksy AOrq dy Drm ’qy koeI Awkrmx kry qW kI idAW”[
auh zMjIr iK`c skdI hY?” mYN ikhw, “quhwnUM AYvyN vlw pvygw[ mYN irkSw lY lYNdw
“hW AYsI AvsQw iv`c auh iK`c skdI hY[” hW[”kihx l`gy, “ieh syvw mYnUM dy idau[ mYN DMnvwdI hovWgw[” mYN
“jykr Awpxw Drm bcwaux ^wqr AOrq g`fI KilAwr c`up-cwp kwr iv`c bYT igAw[
skdI hY qW myry Drm qy Awkrmx hovy qW mYN ikauN nhIN KVHI kr rsqy iv`c AsIN g`lW krdy Awey[ auhnW do vwr ieh vI
skdw? isgrt qMbwkU myry Drm iv`c b`jr kurihq hY[” duhrwieAw ik auhnW dIAW bytIAW kihMdIAW hn ik qusIN bhuq
gwrf ny ikhw, “mYnUM qW irport ilKxI pvygI[” A`Cw pVHWdy ho[
Amr isMG horW ikhw, “zrUr ilKo[” qd nUM myry Gr dI glI dw moV Aw igAw[ mYN srh`dI swihb
nUM ikhw, “mYnUM ie`Qy nu`kr ’qy hI auqwr idau, glI AMdr quhwfI kwr
irport dI g`l suxidAW hI mYijstRyt swihb dI KwinEN
sOiKAW muVygI nhIN[” auh kihx l`gy, “nykI swihb, jy in`kIAW-
geI[ mYijstRyt ho ky auh Awp kwnUMn qoVn dy jvwbdyh hoey pey
in`kIAW g`lW iv`c hwr jweIey, qW v`fIAW g`lW iv`c ikvyN sPl
sn[ nwly auh gwrf dy qrly krn l`gy, nwly Amr isMG horW dy[
hovWgy? myrI kwr Awpy muV jwvygI, mYYN quhwnUM qoV quhwfy Gr qk hI
gwrf kihx l`gw, “jy srdwr horIN mMn jwx qW AsIN irport nhIN
C`f ky Awauxw hY[” (1951)
ilKdy[”
Amr isMG horIN kihx l`gy, “swfy v`loN irport nw ilKo qW myrI ivdwiegI nw lmkwE
koeI g`l nhIN[ AsW qW mYijstRyt swihb nUM kyvl kwnUMn isKwlxw mYN aunHIN idnIN AMimRqsr mYfIkl kwlj iv`c rijstrwr
sI, so isKwl id`qw[” l`gw hoieAW sW[ swfy nwl fw: ASok kumwr hwaUs i&zISn sn[
iPr auhnW mYijstRyt swihb v`l mUMh Pyr ky ikhw, “ikauN aunW dy ipqw, koeI s`qr-bh`qr swl dy lhU dy rog kwrx swfy
mYijstRyt swihb! Ajy ieqnw sbk hI kw&I hY nw?” (1950) hspqwl iv`c dw^l hoey[ auhnW dy lhU ic`ty koSy jo A`T-ds hzwr
&I imlImItr huMdy hn, l`KW dI igxqI iv`c ho gey sn[ bhuq kr
jy in`kIAW g`lW ivc hwr jweIey
k`cy-ip`ly hI sn[ieauN jwxoN ijvyN ienHW ic`ty koiSAW dw kYNsr ho
sR: AjIq isMG srh`dI pwiksqwn bxn qoN pihlW srh`dI
igAw sI[ is`ty vjoN lwl koSy bhuq Gt rhy sn, ijs kwrx swry
sUby iv`c vzIr rih c`uky sn[ jd dI ieh g`l hY qd auh SoRmxI
srIr iv`c AwksIjn pUrI qrHW nhIN sI phuMc rhI[ rMg vI auhnW
AkwlI dl dI vrikMg kmytI dy mYNbr sn[ mYN jylH iv`c vI aunHW
dw AwpxI lwlgI guAw bYTw sI[
nwl do ku mhIny k`ty sn[ bVy dwnw qy bVy sw&go ienswn sn[
aunHIN idnIN ies ibmwrI dw koeI p`kw ielwj swfy pws nhIN
auhnW dIAW do b`cIAW myrIAW ividAwrQxW sn, ies
sI [ kyvl iksy nroey bMdy dw ^Un Aijhy ibmwr nUM cVHw ky aunHW
kwrn vI auh mYnUM bVw ipAwr krdy sn[ iek idn AsIN iek
nUM AwrzI qOr ’qy kuJ cMgw kr skdy sW[ so, AsW aus bzurg nUM
mIitMg qoN iek`Ty prq rhy sW[ myry pws audoN do tMgW qoN ielwvw
do boqlW ^Un dIAW cVHw id`qIAW jo auhnW dy hI iksy irSqydwr ny
hor koeI vwhn nhIN sI, auhnW pws bVI sMudr kwr sI[ mYnUM auhnW
id`qIAW sn[
55 56
pMdrW idnW qk iPr ^Un dI loV pY geI[ AsIN aus idn piVHAw hoieAw, pr kvI bVw cMgw sI[ vwirS Swh dI hIr aus nUM
pihlI boql cVHwaux leI iqAwrI kr leI[ bzurg nUM smJ Aw krIb krIb swrI kMT sI [ Awp vI hr pRkwr dw CMd kih skdw sI [
geI ik AsIN iPr qoN lhU cVHwaux dw bMdobsq kr rhy hW[ mYN koiety, iehnW kvIAW ny rl ky iek kvI sBw bxweI
vwrf dw dOrw krdw jd auhnW dy ibsqry pws p`ujw qW mYnUM AwKx hoeI sI [ aus ny smyN-smyN isr kvI drbwr AwXoijq krny[ mYN
l`gy, “fwktr jI kI iPr qoN ^Un cVHwauxw cwhuMdy ho? Ajy qW audoN dsvIN pws kIqI sI qy kivqw ilKx iv`c mUMh mwrn l`g
ipClyry h&qy cVHwieAw jy[” ipAw sW [
“quhwfI ibmwrI AYsI hY ik lhU CyqI-CyqI pqlw pY jWdY, audoN kvI sBw ny iek kvI drbwr AwXojn krn dw pRogrwm
so swnUM bwr-bwr ^Un cVHwauxw ipAw krygw[” bxwieAw, ijs leI qrHw imsrw sI, “qkdIr nw iksy qoN htdI
“fwktr jI, ikqnI vwr ies qrHW ^Un cVHwaugy?” vy [” Awlm horW kvI drbwr qoN pihlW sB kvIAW qoN auhnW dIAW
kivqwvW suxIAW qy auhnW dI suDweI vI kIqI [
“ijqnI vwr loV pYNdI rhygI [”
myrI k`cI-ip`lI kivqw vI auhnW iDAwn nwl suxI [
“ipAwirE! mYN 72 swl jI ilAw[ mYN AwpxIAW sMswrk
iPr kihx l`gy, “Ajy kvI drbwr iv`c suxwaux jogI nhIN
izMmyvwrIAW qoN mukq ho cu`kw hW[ b`cy pVHw id`qy, ivAwh id`qy[
hoeI [” iPr mYnUM smJwaux l`gy AmkI quk dw vzn vD
Gr vwlI dI aupjIvkw leI loVINdI ieMSorYNs krvw C`fI[ hux myry
igAY-iv`coN Amkw Sbd Gtw idE, vzn TIk ho jweygw qy m&hUm
KuxoN kuJ vI QuiVAw nhIN rihxw[ b`cy cMgy hn, mW dI dyKBwl kr
vI kwiem rhygw [ keI QW ’qy kw&Iey bdlx leI vI rwey
lYxgy [ jy myrw smW Aw igAY qW myrI ivdwiegI nUM lmkwE nw[ hux
id`qI [ nwly ikhw pihlw SyAr (mqlw) qy Aw^rI (mkqw) bVy
mYnUM hor ^Un nw cwVHo, swrw zwieAw jwvygw[ iksy AYsy ivAkqI leI
jwzb hox qW cMgy v`sdy hn[ ies kivqw nUM jy soD sko qW cMgw
sWB r`Ko ijs dI AwXU iek do boqlW nwl vD skdI hovy jW ijs
rhygw [”
dw EprySn hoxw hovy qy aus leI drkwr hovy[ ikrpw kro mYnUM hor
mYN kivqw dubwry ilKx dy Xqn iv`c ju`t igAw [ ijauN-
^Un nw cwVHo[ ies srIr ny k`lH vI Kyh hoxw hY, A`j huMdY qW ho jwx
ijauN mYN ilKI jwvW Awlm jI dI suDweI dI kdr myry AMdr hor-
idau[ mYN Awpxy AslI Gr CyqI phuMc jwvWgw[”
hor pYdw hoeI jwvy[ auhnW dI suc`jI rwey sdkw mYnUM pRqIq hox l`gw
bzurg dy ichry ’qy iek AnoKw jlwl sI[ mYN aunHW dI
ik myrI kivqw s`cmu`c ilSk peI sI [
idRVHqw qy isAwxp nUM nmskwr kIqI qy ^Un nw cVHwaux dw &Yslw
jd AwpxI vwrI Awaux qy mYN AwpxI kivqw suxweI qW mYnUM
lY ilAw[ (1954)
l`gw ik iek nvW Awqm-ivSvws myry AMdr jwg ipAw sI[ myrI
suDweI kivqw bVI cMgI v`sI [ kuJ soRiqAW ny do-do rupey dy not vI ienwm
koietw Sihr keI g`lW iv`c AswDwrn sI [ iek g`l vjoN myry leI Byjy[ auhnW iv`coN iek gurdws rwm Awlm Awp vI
Es iv`c ieh vI sI ik au~Qy keI swry pMjwbI dy kvI sn [ jgq sI, ijsnUM kyvl iek ruipAw roz mzdUrI imldI sI [ jd auhnW dw
isMG jgq, pUrn isMG BOr, hrsw isMG cwqr cMgy Swier sn; nwm ilAw igAw qW myrIAW A`KW iv`coN hMJU Clk Awey [ mYN styj ’qy
pr ieh swry gurdws rwm Awlm qoN hyTW hI AwauNdy sn [ Klo ky ikhw, “jy Awlm swihb ny myrI kivqw dI suDweI nw kIqI
gurdws rwm Awlm gurmuKI qoN ielwvw kuJ vI nhIN sI hoNdI qW ie`Qy suxwaux dy kwbl vI nhIN sI[ ieh ienwm jo suihrd
57 58
sRoiqAW ny mYnUM id`qy hn, iesdy Asl h`kdwr Awlm swihb hn; ikhw, “dOVo mq, hm sy bwq kro [” prkwS isMG ruk igAw[ au~Qy
pr auhnW Awpxy Awp nUM ienwm dyx vwilAW iv`c Swml kr ky mkwn bx irhw sI qy gwry dw Fyr l`gw hoieAw sI[ prkwS isMG
mYnUM AjIb aulJx iv`c pw id`qw hY[ mYN kyvl auhnW dy crn CUh ky ny dovW h`QW iv`c gwrw cu`k ilAw qy h`Q Awpxy ip`Cy kr ley[ jdoN
auhnW A`gy AwpxI ikrq`gqw dw pRgtwvw krnw cwhuMdw hW[” qy mYN pTwx nyVy AwieAw qW dohW h`QW nwl gwrw aus dIAW A`KIAW ’qy dy
kol bYTy Awlm swihb dy crn CUh ley [ mwirAw [
smW guzr igAw [ dyS vMf ho geI [ mYN fwktr bx pTwx prq igAw [ Gr jw ky mUMh Doqw, k`pVy bdly qy
igAw [ mYfIkl kwlj AMimRqsr iv`c pVHwaux l`g ipAw [ EdoN myry ipqw jI dy Gr prqx dI ieMqzwr krn l`gw[ QoVHy icr qweIN
qk myrI plyTI dI kwiv-pusqk ‘Asly qy auhly’ Cp cu`kI sI[ ipqw jI bzwroN jo sOdw suk lYx gey sn, lY ky prqy [ jdoN pTwx dy
iek idn mYN iek`lw Gr bYTw sW, qW kI vyKW gurdws rwm Gr A`goN lMGy qW pTwx ny Avwz mwr ky bulw ilAw[ kihx l`gw,
Awlm horIN ikiqEN Aw gey [ mYnUM AwKx l`gy, “qusW iek idn “mYN qYnUM qyry byty v`loN mubwrk dyxI hY[ pihlW qW aus ny myry pu`qr
myry pYrIN h`Q lwieAw sI[ A`j mYN quhwfy pYrIN h`Q lwaux AwieAw nUM k`ut k`iFAw [ mYN soicAw, vyKW qW shI auh kOx dlyr lVkw hY
hW[ mYN quhwfI pusqk pVHI hY, idl bwg-bwg ho igAY[” mYN ikhw, ijs ny pTwx dy muMfy nUM k`ut k`iFAw hY[ mYN bwhr inkilAw qW auh
“ieh quhwfI kIqI suDweI dw Asr hY[” Awlm horW mYnUM Gu`t ky Ajy au~Qy hI glI iv`c Kloqw sI [ mYnUM vyK ky dOVn l`gw qW mYN
sIny nwl lw ilAw [ (1956) ausnUM ikhw dOV nw mYN qyry nwl g`l krnI hY[ qd ausny glI iv`c
vwihgurU bcwauNdw qW hY, pr...... pey gwry ’coN do bu`kW cu`k leIAW qy jd mYN kol phuMicAw qW ies qoN
pihlW ik mYN aus nwl g`lbwq kr skdw aus ny gwry dIAW dovyN
prkwS isMG, myrw Cotw Brw, v`fw ho ky qW swD-suBwA ho
bu`kW myrIAW A`KW au~pr dy mwrIAW[”
igAw hY, pr bcpn iv`c bVIAW SrwrqW kirAw krdw sI[ iek
ipqw jI ny pTwx pwsoN mw&I mMgI qy bVy kRoD iv`c Gr
idn d`sx l`gw, “vIr jI ! mYN roz svyry au~T ky soicAw krdw
Awey [ Aw ky aunHW iek hwkI sit`k cu`k leI qy prkwS isMG nUM
sW ik A`j ikhVI Srwrq krnI hY[” SrwrqW kwrn roz ausnUM
Awvwz mwrI [ prkwS isMG nUM smJ Aw geI aus dI murMmq hox
iJVkW qy bVI vwr mwr vI pYxI, pr auh sI ik bwz hI nhIN sI
vwlI hY[ ipqw jI dy h`Q iv`c PVI hwkI sit`k nUM vyK ky qW hor
AwauNdw [
GbrwieAw [ mn hI mn “vwihgurU-vwihgurU” krn l`gw [
swfy Gr nwl lgdw iek pTwx dw Gr sI, Abdu`lw aus
ipqw jI ny au~cI swrI ikhw, qUM jo krqUq A`j kIqI hY aus
dw nwm sI [ aus dw iek lVkw prkwS isMG dI aumr dw jW rqw
ny mYnUM bhuq Srmswr kIqw hY[ ieh kihx dy nwl hI zor dI hwkI
ku aus nwloN Cotw jW v`fw sI [ iek idn dovyN Kyf rhy sn ik iksy
aus dy p`t ’qy dy mwrI[ prkwS isMG dy AMdry AMdr “vwihgurU-
g`l ’qy Awps iv`c JgVw ho igAw [ prkwS isMG ny pTwx dy pu`qr
vwihgurU” cl irhw sI, s`t peI qW au~cI au~cI vwihgurU vwihgurU
nUM ku`t k`iFAw [ auh roNdw-roNdw Gr clw igAw [
aus dy mUMhoN inklx l`g ipAw [ ipqw jI nUM l`gw ikqy bhuqI
pMj ku imMt bwAd aus dw bwp GroN inkl AwieAw [
s`t v`j geI sU jo qVp ky “vwihgurU-vwihgurU” krdw ipAw hY[
prkwS isMG ny soicAw ik pTwx Awpxy pu`qr dw bdlw lYx leI
aunHW hwkI qW su`t id`qI qy ausnUM kw&I burw Blw AwiKAw, pr hor
AwieAw hY qy mYnUM mwrygw [ so pihlW qW dOVx l`gw, pr pTwx ny
mwirAw nhIN [
59 60
mYN ies vrdwq smyN Gr nhIN sW [ SwmI hnyrw pYx ’qy mYN pu`iCAw, “mYnUM AYsy ivSySxW dI soJI krwE [” kihx
priqAw sW [ rwq peI qW AsIN dovyN Brw ieko kmry iv`c sOx l`gy, “dsvyN pwqSwh dI ivSyS mh`qqw drswaux vwly ivSySx
leI cly gey[ QoVHy icr mgroN prkwS isMG au~T ky myry mMjy ’qy ies pRkwr dy ho skdy hn : ‘srbMs dwnI’ (auhnW jYsw hor
Aw igAw qy kihx l`gw, “vIr jI, ie`k g`l d`sxI hY[” mYN ikhw koeI nhIN hoieAw); ‘AMimRq dy dwqy’ (auhnW dy AMimRq sMskwr
“d`so [” qd ausny idny hoeI auprokq g`l suxweI qy kihx l`gw, ny bMidAW nUM s`cmu`c mOq dy BY qoN mukq kr id`qw); ‘Drm
“vIr jI, vwihgurU bcWdw qW zrUr hY pr pihlI sotI pYx dyNdw hY, r`iKAk’ (ipqw jI nUM Shwdq leI qor ky auhnW Dwrimk ivSvws
qW jo byvkUPW nUM Akl Aw jwvy [ mYN quhwfI ies ipAwr glv`kVI, dI AwzwdI dw AsUl sQwipq kr id`qw); qy ‘nIcoN aUc krn
iv`c pRx krdw hW ik A`gy qoN AYsI koeI Srwrq nhIN krWgw [” vwly’ (ijnHW lokW nUM ihMdU vrxwSRm Anuswr sB qoN hIxy mMinAw
(1940) jWdw sI auhnW nUM sUrbIr bxw id`qw) [ AYsy ivSySx hI mhwrwj
klgIAW vwly, bwjW vwly gurU goibMd isMG jI dy nwm nwl joVy hoey SoBw dyNdy hn [”
Ardws is`K Drm dw Ain`KV AMg hY[ ijs gurmuK aus idn qoN ieho ivSySx mYN dsvyN pwqSwh dy nwm nwl
ipAwry gRMQI jI nUM mYN hr roz Ardws kridAW suxdw sW auh joV ky Ardws iv`c auhnW nUM cyqy krdw hW [ (1940)
“ipRQm BgauqI ismr kY” vwlI vwr isrI BgauqI jI dI pihlI so dru
pauVI iv`c nON gurU swihbW nUM ismrn-iDAwaux qoN mgroN dsvIN pRo&Ysr pI.AweI. pyNtr iksy au~cy AMgryz ^wndwn iv`coN
pwqSwhI gurU goibMd isMG jI nUM iDAwauNidAW auhnW dy nwm dy nwl sn[ ihMdusqwn iv`c AweI.sI.AYs. irtwier hoey qy iPr AYP.sI.
‘klgIAW vwly’, ‘bwjW vwly’, ‘nIly GoVy vwly’, ivSySx lgwauNdy kwlj lwhOr iv`c AMgryzI dy pRwiDAwpk l`gy[ mYN AYP.sI. kwlj dy
sn[ mYnUM vI ieh ivSySx kMT ho gey [ ijs hostl iv`c dw^l hoieAw sW aus dy supirMtYNfYNt vI sn [
iek idn rihrws swihb dy pwT mgroN ipqw jI ny mYnUM iek idn hostl dw dOrw krdy krdy auh myry kmry AMdr
Ardws krn leI ikhw[ mYN ies syvw nUM suBwg smiJAw qy Ardws Awey qW mYN hQlI ikqwb myz pur r`K ky aunHW nUM pRxwm kIqw [ aunHW
krn l`g ipAw [ dsvyN pwqSwh gurU goibMd isMG nwl mYN auh kMT ikqwb v`l vyiKAw [ auh pUrn isMG dI ikqwb sI ‘dI sipirt
hoey ivSySx vI lw id`qy[ Ardws qoN bwAd myry ipqw jI kihx AwP ErIAYNtl poietRI’ (pUrbI kwiv dI Awqmw) mYnUM pu`Cx l`gy,
l`gy, “bytw auh iqMn ivSySx ijhVy qusIN gurU goibMd isMG nUM cyqy “qUM swieMs dw ividAwrQI nhIN ?” mYN ‘hW’ iv`c au~qr id`qw qW
kridAW lgwey sn, zrw muV ky d`so [” mYN suxw id`qy[ ipqw jI pu`Cx l`gy, “qYnUM ies ikqwb iv`c kI idlcspI ho skdI hY? qYnUM
muskRwey qy kihx l`gy, “kwkw ! klgIAW vwly qy bwjW vwly qW smJ AwauNdI hY?” mYN au~qr id`qw, “jnwb kw&I smJ AwauNdI hY[
hzwrW hoey hn, GoiVAW vwly l`KW hoey hn[ ieh ivSySx lgw ky idlcspI ies leI hY ikauNik kwiv izMdgI nUM rock bxwauNdw hY[”
AsIN gurU jI dI vifAweI nhIN krdy sgoN auhnW nUM auhnW hzwrW- kihx l`gy, “ies iv`coN qYnUM kI smJ AwieAw hY ?”
l`KW Awm mnu`KW iv`c jw rlwauNdy hW[ jW qW koeI ivSySx nw lwE, mYN ikhw, “mYN Ajy msW A`D qk hI pVHI hY, pr ieqnw
ijvyN bwkI gurU swihbW nwl nhIN lgwey gey[ jy lgwxy hI hox qW smJ Aw igAw hY ik pUrbI kwiv dI Awqmw p`CmI kwiv nwloN v`KrI
AYsy ivSySx lgwE ijnHW qoN gurU swihb dI vifAweI pRq`K pRqIq hY[ jy s`c pu`Co qW Awqmw qW hY hI pUrbI kwiv pws, p`CmI kivqw
huMdI hovy [” qW aus nUM BwldI iPrdI hY[ p`CmI kwiv bwhr v`l vyKdw hY, pUrbI
61 62
kwiv AMdr v`l JwqI mwrdI hY[” mYN Ajy ieqnw hI ikhw sI ik suxweI jwvW iqauN-iqauN pRo: pyNtr dIAW A`KW dI cmk vDI jwvy [
auh kihx l`gy, “mYN Swm nUM swFy cwr vjy cwh pINdw hW, A`j myry jd mYN mukweI qW mYnUM pu`Cx l`gy, “ieh iks dI kivqw hY?” mYN
pws Aw ky myry nwl cwh pIvIN [” mYN ikhw, “myrw suBwg hovygw [” ikhw, “gurU nwnk swihb dI[” pRo: pyNtr h`Q bMnH ky KVHy ho gey
mYN EdoN dsvIN pws krky kwlj iv`c dw^l hI hoieAw qy bVy Adb nwl Juk ky mYnUM kihx l`gy, “qUM mYnUM gurU nwnk dI
sW [ kwlj Awaux qoN pihlW swfy skUl iv`c ijqnIAW vI iqMn ku Awqmw dw dIdwr krvwieAw hY[ qyrw ieh Aihswn mYN aumr Br
sO pMjwbI dIAW pusqkW sn, mYN sB pVH leIAW sn[ aurdU iv`c Bulw nhIN skWgw [ qUM hr roz, jykr ivhlw hovyN qW myry pws cwh
iekbwl, mIr, zOk qy gwilb vI pVH ley sn[ &wrsI iv`c vI pIx Aw jwieAw kr [”
swAdI qy hwiPz myry dwdw jI ny mYnUM pVHw id`qy sn[ ies leI mYnUM ieauN gurU nwnk ny mYnUM iek Aiq ipAwrw dosq pRdwn
pUrbI kwiv dI QoVHI-bhuq pkV zrUr sI[ jwpwnI jW cInI kwiv v`loN kIqw jo BwvyN mYQoN koeI 50 vrHy v`fw sI, pr ijs ny mYnUM mu`C-Pu`ty
Anjwx sW, pr pUrn isMG dI pusqk ny aunHW bwry jwxkwrI pRwpq nUM AwpxI dosqI iv`c Swiml kr ilAw sI [ (1943)
krn leI vI auqsukqw jgw id`qI sI [ swieMs vI idl lgw ky pVHdw
sW, pr kwiv iv`c idlcspI vI bdsqUr kwiem r`KI hoeI sI[ s`cy FwfI
pRo: pyNtr dy Gr aunHW nwl cwh pIx dw Avsr mYN cwh pIx BweI swihb BweI smMud isMG jI bVy au~cy jIvn vwly rwgI
leI nhIN sI lYxw cwhuMdw, aunHW dI Awqmw dw sMg krn leI lYxw sn[ mYnUM auh bVw ipAwr krdy sn[ iek idn mYN aunHW nUM pu`C bYTw,
cwhuMdw sW [ “BweI swihb jI ! jo Sbd Bytw Awp nUM pRwpq huMdI hY, aus iv`c
mYN pUry swFy cwr vjy aunHW dw dr jw KVkwieAw [ aunHW Awp dw qy Awp dy pirvwr dw inrbwh TIk ho jWdY[”
drvwzw KoilHAw qy mYnUM AMdr cly Awaux dw AwdyS id`qw[ hwl-cwl kihx l`gy, “swnUM swfy bzurgW ny iqMn g`lW dw aupdyS
pu`iCAw qy iPr mYnUM kihx l`gy, “qUM pUrbI kwiv dI Awqmw dI g`l id`qw sI[ pihlI ieh ik kIrqn gurU nUM suxwaux leI krIey ausnUM
kIqI sI[ mYnUM koeI AYsI kivqw dw dIdwr krvw ijs iv`coN ieh hwzr nwzr jwx ky[ lokW dI pRSMsw leI nw krIey [
Awqmw sp`St idsdI hovy[” mYN ikhw, “mYN ies svwl leI iqAwr dUjI ieh ik zrUrqW Gtw leIey qW QoVHy iv`c hI inrbwh
nhIN hW, so mYnUM do imMt dy idE ik mYN soc skW ik quhwnUM ikhVI ho jWdY, jy vDw leIey qW bhuqy iv`c vI nhIN huMdw [
kivqw suxwauxI hY[ iPr QoVHw smW hor idE ikauNik quhwnUM AMgRyzI qIjy ieh ik Sbd-Byt nUM mnu`KW v`loN id`qw dwn nw jwxnw,
iv`c aus dw m&hUm d`sxw hY[” auh h`s pey qy kihx l`gy, “mYN pRmwqmw v`loN id`qI dwq jwxnw [ ies dI Jwk nw r`Kxw[ jo pRwpq
cwh pw dyNdw hW, du`D qy cInI Goldw hW[ qUM auqnw icr soc lY[” ho jwvy aus dwqy dI bKiSS jwxnw, jy kuJ vI pRwpq nw hovy qW
pr cwh pw ky dyx bwAd aunHW kuJ nhIN pu`iCAw [ ijqnw icr AsIN vI aus dI imhr smJxw ik aus ny kIrqn krn dw Aausr qW
cwh pINdy rhy, auh KwmoS rhy qy mYnUM socx jogw smW dy id`qw [ b^iSAw hY[
AsIN cwh mukw cu`ky qW kihx l`gy, “kuJ suxwaugy ?” mYN bwkI Sbd-Bytw swnUM eynI ku pRwpq ho jWdI hY ik dsvMD
ikhw, “kivqw qW mYN Bwl leI hY, pr suXog AMgryzI pUrI qrHW k`Fx l`igAW AOK nhIN huMdI [”
pRwpq nhIN hoeI, pr koiSS krdw hW [” mYN jpujI swihb dI 27vIN mYN Awpxy mn iv`c “bilhwr jwvW” AwiKAw qy BweI
pauVI ‘so dru kyhw, so Gru kyhw, ijiq bih srb smwly’ suxwauxI swihb dy crnW ’qy m`Qw tyk id`qw [
SurU kIqI qy nwly nwl AMgryzI iv`c aulQweI igAw [ ijauN-ijauN mYN (1952)
63 64
AikRqGxqw Sukrwnw
bwrSW dy idn sn[ sVkW au~qy ic`kV qy toiBAW iv`c pwxI swnUM pqw l`gw ik ipRMsIpl bwvw hrikSn isMG jI dw
BirAw ipAw sI[ iek sUrmw isMG sVk dy pwr jwx leI KVHw sI[ ie`ko-iek bytw jo iSmly rihMdw sI, guzr igAw qy ip`Cy do Coty-
h`Q iv`c aus dy ic`tI CVI sI, pr AwvwjweI qoN frdw QweyN Kloqw Coty b`cy CoV igAw hY[ mYN qy myrw Brw, prkwS isMG, A&sos krn
sI[ mYN aus dy lwgy hoieAw qy pu`iCAw, “qusW sVk dy pwrly pwsy aunHW dy Gr gey [ AsIN Ajy koTI dy bwhr hI sW qW AMdroN bVI
jwxw hY? mYN Awp dI mdd kr skdw hW?” aus ny myrw h`Q PV au~cI hwsy dI Awvwz AweI [ AsW smiJAw, jW qW AsIN ikqy
ilAw qy hOlI-hOlI, bcdy-bcWdy AsIN sVk dy pwr ho gey [ sUrmw Zlq Gr Aw gey hW jW ^br Zlq sI[ bwhr KVHy iek bMdy koloN
isMG kihx l`gw, “gurduAwrw AYsy pwsy hI hY nw ?” mYN ikhw, AsW p`uiCAw, “ieh bwvw jI dw Gr hY?” aus ny ‘hW’ iv`c isr
“gurduAwrw qW prly pwsy hI Awauxw sI[” so mYN dobwrw aus nUM sVk ihlwieAw [ iPr AsW ikhw, “AsW suixAw hY aunHW dw pu`qr guzr
pwr krvw ky, iPr gurdvwry qk lY igAw[ gurdvwry dw AWgx igAw hY, kI ieh s`c hY ?” ausny iPr ‘hW’ iv`c isr ihlwieAw [
bVw Ku`lHw sI [ aus iv`c KloiqAW jd mYN Asmwn v`l vyiKAw qW hYrwn hoey AsIN AMdr cly gey [ gol kmry iv`c hyTW ivCIAW
b`dlI dy PMBy iek-dUjy nUM bwhW iv`c lYNdy jW iek dUey dw mUMh cMumdy ic`tIAW cwdrW pur lokW dw jmGtw ijhw sI qy ivcwly bwvw jI bYTy
idsy [ pMCIAW dw iek JuMf vI gurduAwry dy ivhVy iv`c Kloqw inMm aunHW nUM cutkly suxw rhy sn qy sB lok h`s rhy sn[
dy ibRCW qoN au~f ky myrIAW nzrW A`goN dI ho ky vwps ibRCW ’qy prq myry mn iv`c i^Awl AwieAw bwvw jI Awpxy b`cy dI mOq
ky bih igAw [ ibRC dy Q`ly dr^qI iv`c PrsI Pu`l keI rMgW dy v`loN Swied mwnisk qOr ’qy ienkwr krI bYTy hn[ mYN rih nw
iKVy hoey sn [ sikAw qy ikhw, “bwvw jI mYN iek g`l quhwQoN pu`CxI cwhuMdw hW[”
kuJ b`cy au~Qy Awps iv`c g`lW krdy bwr-bwr iek dUjy kihx l`gy, “jykr mYN quhwfy pu`Cx qoN pihlW hI au~qr dy idAW qW
nwl h`Q imlw rhy sn qy iPr muskrw rhy sn[ mYN soicAw, mYN qW quhwnUM koeI ieqrwz qW nhIN hovygw ? qy iPr myrIAW A`KW iv`c A`KW
ieh idRS mwx irhw hW[ auh sUrmw isMG qW ies KuSI qoN vMicq hY[ pw ky kihx l`gy, “mYN bVy Sukrwny iv`c hW ik aus mwlk ny pUry 35
mYN r`b dw DMnvwd kIqw ik aus ny nyqRW dI dwq mYnUM id`qI hoeI hY[ swl aus ipAwrI Awqmw nUM myry pws rihx id`qw qy aus dw ipAwr
iPr ijauN-ijauN socI jwvW hor qoN hor dwqW nzrIN AweI jwx [ mYN siqkwr mYnUM nsIb krweI r`iKAw [ auh ausnUM pihly idn vI qW
soicAw “ikqnw AikRqGx hW, mYN ieqnIAW dwqW leI kdy krqy swQoN Koh skdw sI[” bwvw jI dIAW A`KW iv`c jlwl sI qy myrIAW
dw Sukrwnw nhIN kIqw [” myrIAW A`KW ies AxgihlI dy ivcwr A`KW prm siqkwr iv`c JukIAW hoeIAW sn[ swry kmry iv`c SWqI
nwl s`jl ho geIAW [ qd sUrmw isMG sihvn hI bol ipAw, “A`j vrq geI sI [ (1953)
b`dlvweI jwpdI hY-hvw TMFI vI hY qy ies iv`c nmI vI [ pMCI Du`p, BwvyN ic`kV ’qy pvy
vI cihk rhy sn[ b`cy vI Kyfdy qy h`sdy pey l`gdy hn[ eyQy qW ie`k &kIr swfy Gr AwieAw -mMgx nhIN, myry dwdw jI nUM
AwnMd vrq irhY [” mYN soicAw, “AnMd mwxn leI A`KW zrUrI imlx [ auhdw srIr bVw B`dw sI, isr ’qy vwlW dIAW iltW b`JIAW
nhIN huMdIAW [” pr mYN qW A`KW huMidAW vI AwnMd G`t hI mwixAw hoeIAW sn[ k`pVy vI mYly-kucYly sn[ aus ny bUhw KVkwieAw qW mYN
hY[ iek vwr iPr AikRqGxqw dw iehsws myry AMdroN au~T Kloqw [ hI KoilHAw [ mYN smiJAw koeI mMgqw AwieAw hY[ mYN ausnUM bVI kYrI
(1953) nzr nwl vyiKAw qy h`Q dy ieSwry nwl cly jwx leI ikhw[ myry
65 66
dwdw jI ny AMdroN vyiKAw qy J`t bwhr Aw gey qy &kIr nUM AMdr lY mYnUM aunHW kwr iv`c nwl ibTw ilAw [ jdoN AsIN bMglOr
gey [ koeI GMtw svw GMtw auh bYTy vwrqwlwp krdy rhy [ mYN hYrwn Sihr qoN bwhr inkly qW mYnUM kihx l`gy, “mYsUr dy rwj kumwr
ho ky bwhr KVHw irhw [ ny Awpxy Awp nUM iek kmry iv`c bMd kr ilAw ey[ kol aus
GMty svw GMty bwAd myry dwdw jI &kIr nUM ivdw krn ny koeI ATqwlI boqlW Srwb dIAW r`KIAW hoeIAW qy nwl hI
vwsqy auhdy nwl bwhr dy drvwzy qk Awey [ mYnUM Pyr, jd &kIr irvwlvr pkiVAw hoieAY qy kih irhY ‘^brdwr jy koeI AMdr
myry lwigauN dI lMG ky igAw, bVI kicAwx AweI [ myry dwdw jI AwieAw, mYN golI mwr ky aufw idAWgw [ mYN ijqnI jI krygw Srwb
ny auh vI vyK leI [ pIAWgw [ ijs ny Drm rwj pws qurMq A`pVnw hovy auhI mYnUM rokx
ausnUM ivdw krky jdoN prqy qW mYnUM kihx l`gy, “&kIr dI koiSS kr skdY [’ fw. nykI mYN qYnUM ies iemiqhwn iv`c pwaux
bVw ivdvwn hY[ ies nwl mulwkwq iv`coN mYnUM bVw kuJ l`Bw !” leI nwl lY ky AwieAw hW[”
mYN ikhw, “bwbw jI, qusW ausnUM Awpxy kol ibTweI mYN dihkw mwr ky h`s ipAw qy ikhw, “fw: swihb jykr
r`iKAw, quhwnUM kicAwx nhIN AweI ?” bwbw jI kihx l`gy, qusW soicAw ik mYN mrno fr jwvWgw qW Zlq soicAw[ ijs Drm
“mYN aus dI iv`idAw dw gwhk sW, aus dy srIr dw nhIN [ nwly dw mYN sdsX hW aus dy sMcwlk ny swnUM mOq dy fr qoN mukq kr
bytw Xwd r`KIN Du`p BwvyN ic`kV ’qy vI pvy qW vI inrml hI id`qw hoieAY [ ieh syvw mYN Av`S kr idAWgw [”
rihMdI hY[” (1963) myrw au~qr sux ky fw: mUrqI rwE iekdm TTMbr gey qy
kihx l`gy, “myrw ieh mqlb nhIN sI ik qYnUM mrn leI A`gy
krnw hY[ mYN qW ies sm`isAw qoN qYnUM jwxU krwieAw sI qW ju qUM
Awpwq leI iqAwrI mYnUM pu`CyN ies dw mYN kI h`l soicAw ey[”...iPr Awpy hI kihx
fw. mUrqI rwE srb ihMd mwnisk ishq sMsQwn bMglOr l`gy, “ieh drI jo ipClI sIt ’qy r`K ky mYN nwl ilAwieAw hW,
iv`c mnoicikqsw dy pRo&Ysr sn[ auh bwhrI mrIzW dy mihkmy ieh swfw sMd hY[ ies nUM do jxy, iek, iek pwisEN, qy dUjw dUjoy
dy ieMcwrj vI sn[ aunHW pws rogW dI TIk qSKIs krn dI bVI pwisEN, pkV ky rwj kumwr dy drvwzy A`gy qwx dyxgy [ qd mYN
BwrI Xogqw sI[ muSikl qoN muSikl rog dI vI auh sihjy hI iek pwsy Klo ky rwj kumwr dw drvwzw KVkwvWgw [ auh jW qW
qSKIs kr lYNdy sn[ aunHW nwl hr isiKAwrQI dI ifaUtI ie`k- bMd drvwzy ’coN hI golI clw dyvygw jW drvwzw KolH ky irvwlvr
ie`k mhIny leI lgweI geI sI[ mYN vI aunHW nwl iek mhInw kMm h`Q iv`c lY ky bwhr Awaux dw Xqn krygw [ jy bwhr Awvygw qd
kIqw [ pqw nhIN ikhVI g`ly myry ’qy ieqny pRsMn ho gey ik mYnUM drI pkVI dovyN jxy irvwlvr smyq ausnUM drI iv`c lpyt lYxgy [”
pUrw swl Awpxy mihkmy iv`c kMm krn dI AwigAw dy id`qI [ mYnUM fw. mUrqI rwE dy d`sy qrIky ny bVw pRBwivq kIqw[
iek idn mYnUM kihx l`gy, “myry nwl mYsUr c`lyNgw ?” jd mYN ies dI qwrI& kIqI qW kihx l`gy, “fw. nykI swfI hr
mYN pu`iCAw, “jI mYsUr kI hY?” kihx l`gy, “au~QoN dw rwj kumwr sm`isAw dw ielwj ikqwbW iv`c nhIN id`qw huMdw [ bhuq QweIN
bImwr hY qy mYN ausnUM vyKx jwxY [” mYN ikhw, “jI mYN au~Qy jw ky kI AwpxI soJI drkwr huMdI hY [”
krnY ?” “qyrI mYnUM loV hY [” aunHW ikhw qy mYN ibnW hor kuJ pu`Cy eyny nUM AsIN mhl phuMc gey [ au~Qy rIhrsl kIqI[ iPr
aunHW dy nwl ho igAw [ drI rwj kumwr dy bUhy A`gy qwx ky Klo gey[ qd fw: mUrqI
67 68
rwE ny bUhw KVkwieAw [ AMdroN Awvwz AweI, “kOx hY?” “mYN krI jWdy sI [ mYN qy fMigAw eI igAw [
fw: mUrqI rwE qyrw hwl-cwl pu`Cx bMglOr qoN AwieAW [” qd mYnUM nhIN sI pqw ik kudrq mYnUM aunHW dI BrpUr sMgq
“AMdr Aw fwktr dw sb`b pRdwn kr skdI hY[ mYN jd mnoicikqsw dI isKlweI
“pr qUM qW hukm kIqw hoieAw ik jo koeI AMdr AwieAw, pRwpq krky AMimRqsr priqAw qW rihx leI Gr Bwl irhw sW [
mYN golI nwl aufw idAWgw [” ipMRsIpl swihb dy Gr lwgy iek Gr mYnUM ikrwey ’qy iml igAw [
so swfI rws rl geI [
“pr ieh mYN fwktr leI QoVHw ikhw? fw: qW dUjw r`b huMdy
ipRMsIpl swihb qd syvw mukq ho ky p`ky qOr ’qy AMimRqsr
ny[ qUM inJ`k AMdr Aw jw [”
Aw gey sn [ so auh qkrIbn hr vyly Gr hI huMdy sn[ mYN jd
AsW drI htw id`qI qy bUhw KolH ky AMdr cly gey[ kursI
Awpxy kMm qoN prqxw qW aunHW mYnUM bulw Byjxw qy AsW GMitAW-b`DI
’qy rwj kumwr bYTw sI[ A`gy-ip`Cy Srwb dIAW boqlW sn—kuJ
iek`iTAW bih ky gurbwxI bwry ivcwr krny [ aunHIN idnIN aunHW sRI
BrIAW hoeIAW qy kuJ ^wlI[ jwpdw sI cOvI GMty qoN pINdw hI
gurU gRMQ swihb dw AMgRyzI iv`c Anuvwd krnw SurU kIqw hoieAw sI[
irhY [ swhmxy tybl ’qy aus dw irvwlvr ipAw sI[ fw: mUrqI
jd vI koeI nvIN AMqr soJI aunHW nUM gurbwxI dy AiDAYn qoN pRwpq
rwE ny ikhw, “mYN qYnUM Awpxy nwl bMglOr iljwx AwieAW [”
hoxI aunHW myry nwl sWJI krky mYnUM ikrqwrQ krnw[ ie`k idn ieh
“ij`Qy mrzI Awey lY cl fwktr [ mYN ie`Qy bVw Avwzwr ho quk Aw geI :
igAW[” ipClI sIt ’qy mYnUM rwj kumwr dy nwl aus dI sMBwl krn
ijsih jgwie pIAwvY iehu rsu AkQ kQw iqin jwnI ]
ihq ibTw ky fw: mUrqI rwE Awp kwr clw ky swnUM bMglOr lY Awey [
(AM:13)
rwj kumwr nUM iek kmry iv`c dw^l kr id`qw qy nrsW nUM aus dy
mYN pu`C ilAw, ‘AkQ kQw’ ikvyN jwxI jw skdI hY, jd auh
ielwj dI ihdwieq dy ky, auh mYnUM Awpxy nwl iek rYstorYNt iv`c
hY hI Ak`Q [” AwKx l`gy, “ie`Qy, iksy rs dI bwq hY[ rs AnuBv
kw&I pIx lY gey [ au~Qy jw ky mYnUM kihx l`gy, “fw: nykI qyry nwl
dI vsq hY[ jy iksy vI rs dw quhwnUM kdy AnuBv nhIN hoieAw qW
hox nwl mYnUM bVw sOK hoieAw [ auN\ qUM vI mihsUs kIqw hoxY ik
quhwnUM koeI smJw nhIN skdw [ tyFI KIr dI g`l qusW suxI hoxI
iqAwrI swnUM hr sMBv Awpwq dI pihlW qoN hI soc ky kr lYxI
hY...”
cwhIdI hY, BwvyN zrUrI nhIN ik aus dI loV pvy [ loV pvy qW AsIN
mYN iv`coN ikhw, “ieh iek AKwx hY[” auh kihx l`gy,
iqAwr hoeIey, nw pvy qW Bgvwn dw DMnvwd krIey [” (1956)
“hr AKwx ip`Cy koeI khwxI huMdI hY[ ies ivclI khwxI
tyFI KIr quhwnUM pqw hY?” mYN ikhw, “nhIN jI[” qW kihx l`gy, lau pihlW
pihlI vwr jd mYN ipRMsIpl qyjw isMG nUM vyiKAw qW aunHW ieh khwxI suxo ! iek AwdmI jnm qoN AMnHw sI[ ausny iksy nUM
dI bwbwxI, Pbq, nUrwnI ichry, ic`ty lMmy dwhVy ’qy du`D ic`ty pu`iCAw, ‘KIr ikho ijhI huMdI ey ?’ aus AwdmI ny au~qr id`qw,
pihrn qoN bVw pRBwivq hoieAw [ auh ieMjInIAirMg kwlj lwhOr “ic`tI huMdI ey?’ AMnHy nUM ic`ty dw koeI AnuBv nhIN sI[ so aus ny
iv`c gurU nwnk swihb dy gurpurb ’qy lYkcr dyx Awey sn [ jd pu`iCAw, ‘ic`tw kYsw huMdw ey?’ aus AwdmI ny ikhw, bgly vrgw[’
auh boly qW aunHW dy hr vwk iv`c vrqdw sihj, aunHW dw TrHMmydwr qd AMnHy AwdmI ny p`uiCAw, “bglw ikho ijhw huMdw ey?’ aus AwdmI
lihjw qy Awvwz dI imTws ijvyN soRiqAW nUM suqy-is`D mMqR-mugD ny AwpxI bWh qy h`Q moV ky bgly vrgy kr ley qy ikhw, ‘ies
69 70
qrHW dw [’ qd AMnHy ny Awpxy h`Q nwl aus dI bWh ’qy h`Q PyirAw inMdw BlI iksy kI nwhI
qy ikhw, ‘ieh qW bhuq tyFw hY[ mYN AYsI tyFI KIr nhIN Kw skdw [’ btwly iv`c eIsweIAW dy kwlj iv`c ie`k sYmInwr sI[
so AnuBv qoN ibnW swDwrn KIr vI tyFI KIr bx jWdI hY[ pihlW au~Qy ipRMsIpl joD isMG, fw: qwrn isMG, pRo. gurbcn isMG qwlb
AnuBv hoey ibnW koeI iksy nUM AnuBv krw nhIN skdw, nw smJw Awid isrk`F is`K ivdvwn Awey hoey sn[ mYN vI auhnW pws bYTw
hI skdw hY[ suAwd dI vI ieho g`l hY[ ijs dI rsnw iv`c im`Tw hoieAw sW [ qd iek s`jx, jo iksy AkwlI nyqw dw irSqydwr
pCwxn dI Xogqw dI AxhoNd hovy, aus nUM qusIN nhIN smJw skdy sI EQy AwieAw qy ^wlI peI kursI ’qy bYT igAw[ AwauNidAW hI
ik im`Tw kI huMdw hY[ Bly kho ieh Sihd dw, imsrI dw, guV dw aus ny keI nyqwvW dI inMidAw AwrMB id`qI[ ipRMsIpl joD isMG jI
suAwd hY[ pr ijs ny im`Tw c`iKAw hI nhIN aus nUM qusIN ieh swrw ny ikhw, “gurmuKo inMidAw CoVo, koeI hor g`l kro [” auh kihx
kuJ d`s ky vI im`Ty dw suAwd AnuBv nhIN krvw skdy [ ieh g`l l`gw, “ipRMsIpl swihb ! kI kihMdy ho? jy AsIN iehnW nyqwvW
qW swDwrn, ieMdirAwvI suAwdW dI hY[ pr iek rs hY jo ienHW qoN dy doK nhIN d`sWgy qW ieh TIk ikvyN hoxgy ? “ipMRsIpl swihb
au~pr hY qy ijs bwry kbIr jI ny ikhw hY :- kihx l`gy, “dUijAW ’qy iek auNglI auTweIey qW bwkI dIAW auNglW
ieh rs Cwfy auh rsu Awvw ] Awpxy v`l au~T KloNdIAW hn[ ies g`l dw iDAwn r`Kxw cwhIdw
auh rsu pIAw iehu rsu nhI Bwvw ] (AM: 342) hY[” pr auh gurmuK kdoN htx vwlw sI ? kihx l`gw, “qusW
ieh AiDAwqimk rs dI bwq hY jo ieMdirAwvI rsW qoN suixAw hoxw ey, jQydwr......isMG dw pu`qr piqq ho igAY [” qd
au~pr au~Ty ibnW pRwpq nhIN ho skdw [ ieh rh`swqimk rs hY[ ipRMsIpl swihb boly, “gurmuKo, piqq auh huMdw ey ijs ny AMimRq
pr AsIN lok jo ieMdirAwvI rsW dI pRwpqI leI B`jy iPrdy hW CikAw hovy qy kys kql krvw ley jW koeI hor b`jr kurihq kry [
AiDAwqimk rs v`loN vWJy rihMdy hW[ mwieAwvI rs iqAwgo qW ijs bMdy dI qusIN g`l kr rhy ho, kI auh AMimRqDwrI sI ?”
dYvI rs pRwpq hovygw [ qdy gurU jI kihMdy hn, ‘ijs iksy nUM hrI “ieh qW mYnUM pqw nhIN ?”
Awp mwieAwvI nINd iv`coN jgw ky Awpxy rh`swqimk rs nwl qd ipRMsIpl swihb ny aus dy moFy ’qy QwpVw dyNidAW ikhw,
jwxU krwauNdw hY, auho ies rs dI Ak`Q kQw nUM jwx skdw hY[” “pihlW pUrI vwk&I ilAw kro, iPr loV hovy qW inMidAw kr ilAw
mYN soicAw, qyjw isMG horIN swDwrn ivdvwn nhIN [ ieqnI kro !” pr inMidAw r`b dI nzr iv`c kurihq huMdI hY[ qusIN ijnHW
kTn g`l nUM ieqnI suKYnqw nwl smJw skxw iksy swDwrn ivdvqw dI inMidAw kr rhy ho, cMgw hovy auhnW dy suDwr leI Ardws
dy p`ly nhIN [ mYN aunHW nUM ikhw, “mYnUM roz ieho ijhy crnW nwl kro [” (1960)
ikrqwrQ kirAw kro, qW jo mYN AMDuly nUM vI koeI tyk iml jwvy [” iek piv`qr Awqmw dw dIdwr
h`s pey qy kihx l`gy, “ijhVw vyKx dw AiBlwKI huMdw hY[
bIbI suKvMq iek bVI ipAwrI Awqmw sI [ kdy aus dy m`Qy
r`b Awp aus dw qIjw nyqr KolH idMdw hY[ Ardws kro qy aus pl
’qy iSkn nhIN sI ipAw [ pqlI vI, mDrI vI pr jwn Skqvr !
dI aufIk iv`c SrDw hor pkyrI krI jwE [”
qVkswr au~TdI, ismrn krdI, Swm nUM hirmMdr swihb jw ky BWfy
mYnUM l`igAw, “ienHW dy mUMhoN qW Awp gurU nwnk boldw l`gdw hY[” mWjx dI syvw krdI[ swrw idn t`br dI syvw iv`c guzwrdI[
(1959) iek idn jd mYN aunHW dy Gr igAw qW iek`lI, A`KW mItI

71 72
Ardws krI jw rhI sI[ mYN ibnW KVwk kIqy pws jw ky bih leI ikhw [” qy auh swfy A`gy-A`gy AMdr qur peI[ mYN qy kMvr ny
igAw [ auh kih rhI sI, “r`bw qyrw Su`kr hY qUM mYnUM &rS id`qy iek-dUjy v`l hYrwnI dI nzr nwl vyiKAw, ijvyN kih rhy hoeIey
hUMJx nUM, drvwzy id`qy pUMJx nUM, Gwh id`qw k`tx nUM, kbwV id`qw ‘ik iesy suMdr jI nUM vyKx Awey hW [’
su`tx nUM, k`pVy id`qy Dox nUM qy b`cy id`qy mohx nUM, ijnHW dI syvw ny pr jd AsIN AMdr pu`jy qW swrw Gr ieqny slIky qy s&weI
myry Gr qweIN surg bxwieAw hY [” nwl sWiBAw sjwieAw hoieAw sI ik AsIN bVy pRBwivq hoey [
mYN sdw bIbI dw ipAwr mwxdw AwieAw sW, A`j ausdI swnUM aunHW ibTwieAw, jwx-pCwx pu`CI qy kihx l`gI, “srdwr jI
Awqmw dw dIdwr pRwpq ho igAw sI[ mwvW ieh sB kuJ krdIAW pwsoN quhwfw nwm qW bVI vwr suixAw ey, A`j qusW swfy crn pwey,
qW mYN bVIAW vyKIAW hoeIAW sn, pr ies qrHW dI Ardws mYN iksy ies qoN v`fw suBwg myry leI kI ho skdw ey [”
mUMhoN nhIN sI suxIN [ (1961) iPr ausdI ^wqrdwrI, ijs iv`c aucyc koeI nhIN sI,
suMdr jI ipAwr Bwvnw r`j ky sI[ Awvwz ausdI iv`c idliKcvIN loc,
bol ausdy ipAwr iv`c gu`Jy hoey [ ‘jI jI’ qoN ibnW koeI vwk vI
suKvMq bIbI dy iek irSqydwr sn; nwm mYnUM ies vyly
nw inkly [ dsW pMdrW imMtW iv`c hI swnUM aus ny Awpxw grvIdw
cyqy nhIN Aw irhw [ suMdr sun`Kw srIr, BrvW ichrw, slIky
(ipAwrvwn) bxw ilAw [
nwl sWiBAw hoieAw dwhVw, svwr ky bMnHI hoeI dsqwr auhnW dI
S^sIAq nUM idliKcvW bxwauNdy sn[ bol vI auhnW dy im`Ty sn[ A`Dw ku GMtw aus pws ruk ky jdoN AsIN bwhr Awey qW mYN
auh jd vI kdy AwpxI Gr vwlI dI g`l krdy bVy ipAwr nwl qy kMvr dohW ny iek vwr iPr iek dUjy v`l vyiKAw qy iek Awvwz
auhnW nUM ‘suMdr jI’ kih ky Xwd krdy[ rihx vwly luiDAwxy dy sn iv`c bol au~Ty, “ieh qW s`cmu`c ‘suMdr jI’ hY [” (1960)
qy jd vI imlx swnUM Awpxy Gr Awaux leI AwiKAw krn[ AsIN
vI socdy sW ik auhnW nUM zrUr iml ky AweIey, ijnHW nUM auh ‘suMdr Ardws dI smJ
jI’ kihMidAW r`jdy nhIN [ ‘auh s`cmu`c bhuq suMdr hoxy hn !’ iek Gtnw myrI iek mrIz dI pRiqBw nwl sMbMiDq hY[
auhnW nUM vI vyK ky AweIey [ aus dI s`jI CwqI iv`c ausnUM cYrI dy dwxy ij`fI igltI pRqIq
iek vwrI myrw qy myrI Gr vwlI kMvrjIq dw iksy kMm hoeI [ auh fwktr pws geI qy ausny muAwieny qoN bwAd ikhw,
ip`Cy luiDAwxy jwxw hoieAw [ kMvr mYnUM kihx l`gI, “sb`b nwl igltI qW CotI ijhI hY pr quhwnUM mYmogRwm (CwqI dI ^ws AYksry)
luiDAwxy Awey hoey hW, ‘suMdr jI’ nUM hI iml AweIey [” so AsIN krwauxw cwhIdw hY, ikqy ieh kYNsr hI nw hovy [
id`qy hoey pqy Anuswr auhnW dy Gr jw phuMcy qy drvwzw KVkwieAw[ kYNsr dw nW suxidAW hI auh muitAwr ZS Kw ky if`g
bUhw KoilAw qy iek motI ijhI AOrq, ijs dw gUVHw sWvlw rMg peI [ fwktr ny aus nUM pwxI dy C`ty mwry, hoS Awey qW auh kihx
sI, ichry ’qy mwqw dy dwZ sn, grdn ndwrd vrgI sI, bwhr l`gI, “kYNsr nwloN qW mYnUM AwqmGwq kr lYxw cwhIdw hY[ myrI mW
JwkI[ AsW smJ ilAw aunHW dy Gr koeI kMm krn vwlI hoxI hY [ nUM vI kYNsr sI qy auh keI swl illkVIAW lYNdI rhI qy h`fIAW dI
AsW ikhw, “AsIN suMdr jI nUM imlx Awey hW [” auh kihx l`gI, mu`T ho ky mrI [ mYN aus qrHW iGst-iGst ky mrnw nhIN cwhuMdI [”
“myrw nwm hI suMdr hY, AwE nw—qy swnUM ieSwry nwl AMdr Awaux fwktrW ny ikhw, “zrUrI qW nhIN ieh kYNsr hI hovy [
73 74
ho skdw swDwrn koeI igltI hI hovy [ mYmogRwm qW krwE [” bwbw jI muskrwey, “AsIN swry ieho kuJ krdy hW qy aus
mYmogRwm ho igAw, pr aus qoN koeI inSicq nqIjw nw inkilAw [ nUM Ardws smJdy hW[ Ardws koeI h`k mMgxw qW nhIN huMdw, ^Yr
fw. ny aus nUM bwieEpsI (igltI ’coN in`kw ijhw tukVw kFvwaux) mMgxw huMdw hY[ AsIN ^Yr mMgdy hI nhIN, so ^Yr pYNdI hI nhIN[
dI slwh id`qI [ h`k smJ ky mMgdy hW, pr swfw h`k hY kI?” iPr aus ny aus
qd qoN auh mrIz qy aus dy Grvwly ArdwsW krn l`g muitAwr dy isr ’qy h`Q PyirAw qy ikhw, “Bgvwn zrUr BlI
pey ik ieh kYNsr nw inkly [ bwieEpsI pMdrW idnW bwAd hoxI krygw [ Awpxy Awp nUM Bgvwn dy spurd kr dy[ ausdI r`iKAw
sI—qy swrw t`br qy dosq im`qr doeyN vyly Ardws kirAw krn [ sB qoN v`fI sur`iKAw hY[ mMgIN kuJ nw, ijvyN auh tory turI c`lIN[”
bwieEpsI hoeI qy kYNsr inkl AwieAw [ aus mrIz dy ieh kih ky bwbw jI cly gey mYnUM kih gey, “quhwnUM iPr
swry t`br nUM bVI mwXUsI hoeI, pr mrIz bVy roh iv`c AweI[ Aw ky imlWgw[” auh muitAwr mYnUM Aw ky pu`Cx l`gI, “ieh kOx
ieqny idnW qoN ieqny bMdy idn rwq ArdwsW krdy rhy, pr kYsw sn?” mYN d`isAw, ieh swfy gurduAwry dy gRMQI hn[” qd auh bolI,
r`b hY ijs ny ie`k nw suxI ? “do imMtW iv`c TMF vrqw gey hn[ jd mYN AweI sW kRoD nwl kMb
ies mOky ’qy aus dy Gr dy jIA aus nUM myry pws lY ky Awey, rhI sW [ hux ic`q SWq hoieAw ipAw hY ikauNik mYN auhnW dy kihx
ikauNik aus dI nINdr au~f geI sI[ bVI BwrI icMqw ny aus nUM qy pRBU A`gy Awqm-smrpx dw mn bxw ilAw hY[ ieqny iv`c hI
gR`isAw hoieAw sI[ aus dI B`uK ^qm sI [ aus dw Bwr koeI cwr icMqw au~T geI hY[ hux koeI bycYnI nhIN hY[ A`j mYnUM smJ AweI hY
ik`logRwm Gt igAw sI [ ik swnUM Ardws krn dI koeI smJ nhIN[ (1961)
mYN pihlW qW aus AOrq nUM tIkw lgwieAw ijs nwl aus
jo qklI& guzr jwey, aus nUM Xwd nhIN krdy
dI icMqw kwrx bixAw qxwE Gty [ pMdrW ku imMtW bwAd auh Awp
lygws, nweIjIrIAw, iv`c swfy hspqwl iv`c iek fwktr
bolI, “fwktr quhwfw kI i^Awl hY r`b nUM swfy nwl ieauN krnw
AlI swihb vI sn[ auh fwktr vI bVy kwbl sn qy mnu`K vI bVy
cwhIdw sI ? fwktr kihMdw sI, ‘r`b BlI krygw’-suAwh BlI
cMgy sn[ iek qsbI (mwlw) g`l ltkweI r`Kdy sn[ jy pMj cwr
kIqI sU ?”
imMt vI ivhl iml jwvy qW ivrd (jwp) kr lYNdy sn[
mYN aus dy moFy ’qy h`Q r`iKAw qy ikhw, “bytI qUM mYnUM bVI
iek idn swnUM pqw l`gw fw: AlI horW nUM rwqIN idl dw
aulJx iv`c PsI l`gdI hY[ kYNsr nwl G`t qy icMqw krky aus qoN dOrw pY igAw qy auh hspqwl iv`c dw^l hn[ mYN qy myrI Gr vwlI
izAwdw [” aunHW dI ibmwr-pursI leI hspqwl aunHW nUM imlx gey[
aus vyly pqw nhIN ikvyN iek bzurg bwbw mYnUM imlx Aw ibsqry iv`c lyty hoey sn qsbI Pyr rhy sn, A`KW mItIAW
gey [ mYN auhnW nUM AMdroN bulwieAw qy aus muitAwr nwl auhnW dw hoeIAW sn[ AsW bulwieAw qW A`KW KolHIAW, swnUM vyK ky muskrwey
pircY krwieAw qy ikhw ieh bVI burI qrHW icMqw gRsq hY ikauNik qy kol pey stUl ’qy bYTx dw ieSwrw kIqw [ AsW hwl pu`iCAw qW
ausdIAW ArdwsW suxIAW nhIN geIAW[ ieh Ardws ieh krdI kihx l`gy, “A`lw qwAlw dw krm hY, mOj myN hUM[” AsW ikhw,
rhI hY ik aus dI CwqI iv`c jo igltI inkl AweI hY auh kYNsr “suixAw quhwnUM idl dI qklI& ho geI ey[” kihx l`gy, “idl ko
dI nw hovy [ pr tYstW iv`c auh kYNsr dI hI inkl AweI hY[” hUeI hogI [ hmyN qo hUeI nhIN [ hm qoN A`lw ky hwQ myN hYN, jYsw r`Ky
75 76
vYsw hI ^Ub hY[ sry qslIm Km hY jo imzwjy Xwr myN Awey[” “mYN iksy imsqrI nUM bulw ilAWdw hW, Aw ky TIk kr dyvy[”
AsW vyiKAw, fw: AlI dy ichry qy bVI SWqI sI, icMqw kihx l`gy, “mYN Ajy ivcwr nhIN bxwieAw [” mYN hYrwn hoieAw,
dw nwm inSwn vI nhIN sI[ A`lw A`gy Awqm smrpx kr ky icMqw Gr iv`c &irj ipAw hY, ^rwb ho igAw hY, murMmq krwaux dw
mukq hoey sn[ “jb vuh rihmwn hY qo hmyN i&kr iks bwq kw ienHW ivcwr nhIN bxwieAw [ mYN soicAw, Swied pYsy dI ikrs
hY?” kr rhy hn[ mYN ikhw, “bIbI jI ! imsqrI myrw cMgw vwk& hY,
“XhW bYTy hYN qo Awp jYsy z`rw invwzoN kI suhbq nsIb hY[ mYN aus dI lVkI dw ielwj kr irhw hW, swQoN koeI pYsy nhIN
cly jwqy qo A`lw qAwlw kw kurb nsIb ho jwqw[ hmwry qo donoN hwQ lvygw qy &irj cldw kr dyvygw [” kihx l`gy, “pu`qr nykI !
l`fU hYN [” qYnUM nhIN pqw ijs idn ieh &irj AwieAw sI, mYN ipRMsIpl
mYN pu`iCAw, “qklI& ikAw hUeI QI ?” swihb nUM AwiKAw sI ieh ‘grIb mwr’ qusIN vI lY Awey ho?
kihx l`gy, “jo qklI& guzr jwey aus ko Xwd nhIN kIAw A`gy jo kuJ bc jWdw sI, ZrIbW nUM iml jWdw sI[ hux ies
krqy [ A`lw kw Sukrwnw krqy hYN ijs qklI& r&w kr dI [” iv`c r`iKAw jwvygw [” pr AsW &irj bhuqw vriqAw nhIN [ jo
mYN ikhw, “ieh qsbI Awp Sukrwny kI Pyr rhy hYN?” bc rihMdY, Ajy vI AsIN ZrIbW, nOkrW iv`c dyNdy hW[ jy ^rwb
kihx l`gy, “qsbI pr qo roz m`rw kw ivrd kr rhw Qw, ho igAY qW mYnUM koeI &rk nhIN ipAw [ iesy iv`c myry r`b dI
Sukrwnw qo idl sy krqw rhw hUM, krqw rhUMgw !” rzw hY[ (1966)
mYN ikhw, “fw: AlI swihb ! Awp sy iml kr qo myrw iek AnUTI pRyrxw
eImwn BI qwzw ho igAw [” 1967-68 dI g`l hY[ mYN EdoN lygws nweIjIrIAw iv`c sW [
“ienSw A`lw, bdsqUr qwzw hI rhy !” myrw iek dosq au~QoN dy iek lyKk nUM imlwaux lY igAw, jo auhnW
qd AsIN iejwzq lY ky prq Awey [ pr fw: AlI dI idnIN lygws AwieAw hoieAw sI [ auh bcpn qoN hI Apwhj sI[
rUhwnI bSwSq (AnMd) dI Xwd nwl lY ky Awey [ (1965) hux vI phIAW vwlI kursI ’qy rihMdw sI [
&irj ik ZrIb mwr aus nUM imly qW auh bVI ivic`qr ijhI muskwn nwl
ipRMsIpl qyjw isMG horW dy GroN DMn bIbI jI bVy hI suMdr imilAw[ ichry dy mws p`Ty aus dy ju ivgVy hoey sn[ pr auh
Awqmw vwly ivAkqI sn[ kdy m`Qy ’qy v`t nhIN sI huMdw aunHW dy[ bqOr lyKk dy bVw sPl hoieAw sI [
kdy aunHW nUM au~cw bolidAW nhIN sI suixAw [ hr Awey gey dI syvw swfy igAW ’qy do jxy hor aus pws bYTy sn jo pu`Cx l`gy,
qnoN-mnoN krdy sn [ “qusIN lyKk ikvyN bxy ?” auh kihx l`gw, “mYN soicAw, myry pYr
nOkrW, kwimAW dw qW aucycw i^Awl krdy sn[ jo kuJ qW iblkul nhIN c`ldy; h`Q ieqny qW cldy hn jo mYN iehnW nwl
Awp KWdy nOkrW nUM vI auhI kuJ idMdy [ “ieh vI myry r`b dy jIA Kw pI skdw hW [ jy Kw pI skdw hW qW ilK vI skdw hW[” qd
hn[ myrw ikqnw kMm swrdy hn[ mYnUM Arwm idMdy hn[ mYN ienHW dw myrI mulwkwq iek v`fy lyKk nwl hoeI jo myry cwcy dw dosq sI [
iDAwn nw r`KW qW dyxdwr hovWgI [” mYN aus nUM pu`iCAw, “cMgw ilKx dw FMg kI hY?” kihx l`gw, “ieh
aunHW dy Gr &irj kMm nhIN sI kr irhw [ mYN kih bYTw, bVI kiTn Gwlxw hY, qyry v`s vI g`l nhIN [”
77 78
pr mYN soc ilAw, ‘ilKxw zrUr hY[’ mYN r`b dw nwm ilAw ie`k hor lYx nwl iksy hor dyS dI hk ql&I ho jwvygI [” swfI
qy aus idn dy A^bwr iv`c jo v`fI ^br sI, aus bwry Awpxy g`l ie`Qy hI rih geI ikauNik koeI hor s`jx auhnW nUM imlx leI
ivcwr ilK ky aus A^bwr dy AYfItr nUM Byj id`qy[ hYrwn hoieAw Aw igAw[ mYN iejwzq lY ky bwhr Aw igAw[
jd auh Cp gey[ mYN smJ igAw jy r`b dw nW lY ky ilKIey qW bwhr aunHW dy Amly dy do s`jx KVHy sn[ mYN aunHW nwl
ilKq shI huMdI hY[ qd iek hor i^Awl AwieAw, “jy dYvI pRyrxw g`lbwq krn leI aunHW nwl Klo igAw[ g`lW-g`lW iv`c mYN
nwl ilKIey qW hor vI cMgw hovygw [” mYN bVy iDAwn qy sMqoK nwl izkr kIqw ik AsIN kONsl dIAW do ^wlI QwvW ’qy bMdy inXukq
Awpxy Drm bwry ilKx l`gw [ pihloN-pihl iek do vwr myrI krn leI g`lbwq kr rhy sW, qy mYN...dw nwm pyS kr id`qw...[
ilKq nw mnzUr vI hoeI [ pr ijauN-ijauN mYN ilKI igAw, r`b ny myrI g`l tok ky hI aunHW pu`iCAw, “qW kwrstyArz swihb ny kI
myrI ilKq iv`c Awpxw rs pwauxw SurU kr id`qw qy A`j A^bwr ikhw ?” mYN d`isAw, “auh myry v`loN pyS kIqy hoey nwm nwl qW
Asihmq nhIN sn, pr ies leI mjbUur sn ik aunHW dy dyS dw
vwly mYQoN lyK mMgdy hn[”
iek bMdw A`gy hI kONsl iv`c hY[” auh dovyN s`jx h`s pey qy ikhw,
mYN soicAw, ieh jmWdrU Apwhj jy r`b ’qy iDAwn
“sBX g`l krnI koeI fw: kwrstyArz qoN is`Ky [” mYN ikhw, “mYN
lgw ky ieqnw cMgw ilK skdw hY qW mYN, ijs dy h`Q pYr swlm
smiJAw nhIN, mYnUM smJw skdy E ?” kihx l`gy, “ijs dw qusW
(Complete) hn, ikauN nhIN ilK skdw? qd qoN mYN Drm dy bwry nwm ilAw hY, auh bVw cwlU AwdmI hY[ quhwnUM qW pqw nhIN aus
pVHxw qy ilKxw SurU kr id`qw[ r`b dy iDAwn ny qy aus A`gy kIqI dy cwl-cln bwry, ienkuAwrI c`l rhI hY[ fw: kwrstyArz ies
pRwrQnw ny, mYnUM vI Dwrimk lyKk bxw id`qw [ (1968) g`l qoN jwxU hn[ pr auh kdy iksy dI ip`T ip`Cy vI inMdw nhIN
ip`T ip`Cy vI inMdw nhIN krdy krdy[ ies leI aunHW quhwfw suJwE nw mnzUr krn leI iek
pRo&Ysr kwrstyArz sMswr dy supRis`D mnoicikqskW iv`coN mwkUl vjHw pyS kr id`qI qy qusIN ies nUM pRvwn kr ilAw [”
mMny-pRmMny ivSyS`g sn[ Awp Xwrk XUnIvristI dy vweIs-cWslr myry idl iv`c fw: kwrstyArz leI siqkwr A`gy qoN vI
vI rhy[ ieh EdoN dI g`l hY jd auh ivSv mwnisk suAsQ dy au~cw ho igAw [ (1971)
pRDwn sn [ aunHW mYnUM eySIAw KMf dw mIq pRDwn inXukq kIqw ie`k dYvI sunyhw
hoieAw sI [ 1973 dI g`l hY, myrw kwr clwauNdy dw hwdsw ho igAw[
iek idn AsIN dovyN AYfnbrw bYTy slwh kr rhy sW h`fIAW swbq G`t bcIAW, tutIAW vDyry[ KoprI iek kMn qoN dUjy
ik kONsl dIAW do ^wlI QwvW ’qy iks nUM nwmzd krwieAw kMn qk hyTly pwisEN cIrI geI[ mYN qW byhoS ho igAw, pr ^Un
jwvy [ mYnUM aunHW pu`iCAw, “quhwfI rwie Anuswr iks nUM kONsl iv`c kMnW iv`coN vI, n`k iv`coN vI, mUMh iv`coN vI vgI jwey[
inXukq kIqw jwvy ?” mYN ivcwr ky iek s`jx dw nW ilAw jo mYnUM smrwly lwgy ieh hwdsw hoieAw sI[ QoVHI surq AweI
auic`q l`gdw sI[ auh kihx l`gy, “fw: nykI, myrw qW jIA krdw qW mYN iksy hspqwl iv`c ipAw sW [ fwktr koeI myrI nbz ’qy
ey ik quhwfI rwey nUM svIkwr kr lvW, pr iek mjbUrI mYnUM AYsw h`Q r`K ky Kloqw sI [ kih irhw sI, “nbz qW nWh vrgI hI
krnoN vrj rhI hY[” mYN aunHW nUM pu`iCAw, “auh mjbUrI kI hY ?” c`l rhI hY[” iPr aunHW myry lhU dw dbwE vyKx vwlw XMqR bWh
kihx l`gy, “ausy dyS dw ie`k s`jx swfI kONsl iv`c A`gy vI hY[
79 80
’qy bMinHAw[ “bl`f-pRYSr vI bhuq Q`ly hY[ ifRp lgwE [” myrI hoeIAW hn qy kw&I h`fIAW tu`tIAW hoeIAW hn [
surq iPr clI geI [ pr AMdr iek ivcwr AwieAw, “Swied qd mYnUM i^Awl AwieAw, “h`fIAW qW bhuq t`ut geIAW hn,
hux AwKrI smW hY, clo vwihgurU nUM hI Xwd kr leIey[” pr ies KoprI vI cIrI geI hY, pr idmwZ TIk hY, nhIN qW mYN ieh swrw
qoN pihlW ik mYN vwihgurU dw nwm lY skdw, surq in`pt guAwc kuJ ikvyN soc skdw sW ?” qd mYN Sukrwny iv`c gVUMd ho igAw [
geI [ QoVHy icr nUM KVwk hoieAw qW mYN A`KW KolHIAW [ ie`k
jd hoS prqI qW mYnUM fw. AlI Xwd Awey[ mYN hr Bwxy inhMg isMG Kloqw sI [ kihx l`gw, “swnUM hukm hoieAY” Awp dy
drSn krn dw[” mYN p`uiCAw, “iks dw hukm hoieAY ? auh g`j ky
leI iqAwr ho igAw [ iqRlocn Bgq dy ieh bol myry AMdr gUMj
boilAw, “POjW nUM isvw klgIDr pwqSwh dy hor iks dw hukm ho
gey [
skdY ? swnUM hukm hoieAw Awp nUM ieh pRSwd pucwieAw jwvy [” mYN
AMq kwl nwrwiex ismrY ] AYsI icMqw mih jy mrY ]
s`jw h`Q A`gy kIqw [ K`bw qW b`iJAw hoieAw sI [ pr aunHW pRSwd
bidq iqRlocn qy nr mukqw pIqWbru vw ky irdY bsY ] is`Dw myry mUMh iv`c pw id`qw [ mYN pRSwd AMdr lMGw ilAw [ ieqny
iek pl leI mYnUM jwipAw mYN iksy in`GI Du`p dw pihrn iv`c inhMg isMG horI ‘AOh gey AOh gey’ ho gey [
pihinAw hoieAY [ suriq iPr guAwc geI [ auh bwhr inkly hI sn ik myrw Cotw vIr s.s. jogI Aw
iPr suriq prqI qW kMvrjIq myrw h`Q PV ky KVHI sI[ igAw [ mYN pu`iCAw, “qusW koeI inhMg isMG bwhr jWdw vyiKAw?”
pu`Cx l`gI, “kYsy ho?” “iblkul TIk hW” mYN ikhw[ pu`Cxw cwhuMdw kihx l`gw nhIN [” mYN ikhw, “auh drvwzy ’coN bwhr inkilAw
sW, “myrw Du`p dw pihrnw ik`Dr igAw ?” pr surq iPr clI hI sI ik qusIN AMdr Awey, qusW vyiKAw nhIN ?” kihx l`gy,
geI [ “nhIN !”
jd prqI qW mYN Gusmusy iv`c sW [ jo mYN vyiKAw, pqw mYN smJ igAw klgIDr dw sunyhw sI, ieh pRSwd Byj ky
nhIN auh bwhrlI hkIkq sI jW myry AMdr kuJ vwpr irhw sI[ d`sxw ik mYN iblkul TIk ho jwvWgw [ so ho igAw [ (1973)
iek suMdr suAwxI myrw hwl pu`Cx AweI [ mYN ausnUM pCwx nhIN sW iqRkwl drSqw dw Byq
sikAw, pr lgdw sI ikqy vyKI hoeI hY[ aus ny myry m`Qy ’qy h`Q
ie`k vwr mYN Eslo hvweI A`fy qoN jhwz ’qy ciVHAw[ mYN
r`iKAw qy iPr Awpxw h`Q cuMm ilAw [ mYnUM l`gw ik BuVI mnzUr ho
glI vwly pwsy dI sIt ’qy sW qy iek swDU jI iKVkI vwly pwsy
geI [ mYN bc igAw hW [
dI sIt ’qy [ jd hvweI jhwz aufwx Br ky rqw au~cw hoieAw
iPr mYN cMgI qrHW A`KW KolHIAW, qd mYnUM iek-iek dI QW
qW swDU jI iKVkI iv`coN bwhr vyKx l`gy [ iPr muskrw pey [
do-do ids rhy sn [ mYnUM smJ Aw geI ik myrIAW A`KW nUM ihlwaux
mYN Jkdy-Jkdy pu`iCAw, “mhwrwj qusIN muskrw rhy ho, hyTW koeI
vwly qMqUAW nUM s`t l`g geI hoeI hY[ qd mYN vyiKAw myrI s`jI tMg
^ws g`l hY ?” kihx l`gy, “qusIN vI vyK lau [” Awp au~T ky
nUM iek vzn bMnH ky auh vzn iek pulI qoN ltkwieAw hoieAw hY[
myrI sIt ’qy Aw gey qy mYnUM AwpxI sIt ’qy ibTw id`qw [ mYN hyTW
mYnUM pqw l`g igAw ik myry p`t dI h`fI t`ut geI hY qy ieh vzn
vyiKAw, “smuMdr ’coN au~Tdy b`dl iGr ky Awey hoey sn, bwrS
bMnH ky ausnUM QW isr kIqw igAw hY[ iPr mYN vyiKAw myrI K`bI bWh
plsqr iv`c b`JI hoeI hY[ AnuBv ho igAw ik kw&I cotW AweIAW vI ho rhI sI[ prbq au~qoN ndIAW vih ky hyTW Aw rhIAW sn,
iek dirAw ijhw bx igAw sI jo vwps smuMdr iv`c smwA
81 82
irhw sI[ mYN ikhw, “mhwrwj ! hyTW koeI Alokwr g`l qW ho nhIN nwl mulwkwq ho geI [ aunHW nUM vI mYN auhI pRSn pwieAw, “jy
rhI [” qy jo mYN vyiKAw sI d`isAw [ kihx l`gy, “ies swrI ismrn iv`c iDAwn l`gxoN ht jwey qW kI krnw cwhIdw hY?” h`s
pRikirAw dI jo hyTW vwpr rhI hY, quhwnUM jwxkwrI Av`S hY[ pey qy myrI ip`T ’qy h`Q PyridAW AwKx l`gy, “ismrn iv`c l`gy
pr iek v`fw AMqr vwpr igAw hY[ qusW vI qy mYN vI skUly rho, Gwl nw CoVo [ ip`CoN jw ky quhwnUM pqw c`lygw ik jd iDAwn
jugrw&Iey iv`c piVHAw sI, pihlW smuMdr qoN hvwVW au~TdIAW hn nhIN vI sI l`g irhw, qW vI kuJ ho irhw sI [ krqw purK dI imhr
qy b`dl bxdIAW hn[ iPr, ienHW b`dlW nUM hvwvW prbqW qk lY leI AsIN koeI Srq nhIN r`K skdy, kyvl smrpx drkwr hY[”
jWdIAW hn[ au~QoN dI TMF iv`c auh b`dl brsx l`gdy hn[ iPr (1974)
prbqW qoN nwly ndIAW bx ky hyTW mYdwn v`l au~qrdy hn[ au~Qy horW qoN gux ivhwjIey
ieh rl ky dirAw bxwauNdy hn[ iPr ieh dirAw mYdwnW QwxIN Bwpw pRIqm isMG horIN swry pMjwbI jgq iv`c hrmn ipAwry
Flwx v`l srkdy smuMdr iv`c jw if`gdy hn[ ieh swrw iek sn[ aunHW dI izMdgI keIAW vwsqy rihnumweI krdI sI[ mYnUM vI
islislw hY-pihloN qy ip`CoN dw [ hux jd AsIN DrqI qoN kuJ hI aunHW dI sMgq dI dwq pRwpq huMdI rihMdI sI [
au~pr au~Ty hW qW ‘pihlW ieh qy ip`CoN auh dw islislw smwpq
ie`k g`l jo mYnUM aunHW isKweI auh ieh sI ik auh tYlI&on
ho igAw hY[ swrw kuJ ieky vyly vrq irhw hY[ ieh qW AsIN
Awvy qy cu`k ky A`goN ‘hYlo !’ nhIN sn boldy [ sdw ‘hW jI !’ kihMdy
kyvl BOiqk qOr ’qy au~pr au~Ty hW, jo koeI AiDAwqimk qOr ’qy
sn, bVI imTws nwl!
au~pr au~T jwvy qW, kI s`c-mu`c iqRkwldrSI nhIN ho jwvygw?”
iek vwr aunHW dy invws AsQwn ’qy aunHW dy pws bYTw
(1974)
hoieAw sW jd iek B`dr purS hor aunHW nUM imlx Aw igAw[ Bwpw
Srq nhIN kyvl smrpx jI ny aunHW nwl myrI jwx-pCwx krvweI [ auh vI ‘lyKk’ sn
kuJ vrHy ismrn iv`c iDAwn l`gx qoN bwAd ie`kw-ie`k qy Bwpw jI kol AwpxI iek ikqwb ilK ky ilAwey sn Cpvwaux
iDAwn auK`Vn l`g ipAw [ jo svwd pihlW AwieAw krdw sI, auh leI [
CuVk igAw[ iek AjIb ijhI bycYnI pRqIq hox l`gI [ ijnHW pwsoN
Bwpw jI ny pusqk dw KrVw ilAw [ pihlw sPw piVHAw
ismrn dI dwq pRwpq hoeI sI, auh colw iqAwg gey sn[ iks
qy iPr AMqlw sPw piVHAw qy aunHW nUM ikhw, “ieh pusqk Ajy
pwsoN shwieqw mMgx jwvW ?”
hor imhnq mMgdI hY[ iksy cMgy Awlock nUM ivKw ky rwey lau qy
qd iek idn ieknw sMqW nwl myl ho igAw [ aunHW nUM ies pur QoVHI imhnq hor kro[” auh B`dr purS bVy mwXUs hoey[
sinmr ho ky pu`iCAw, “mhwrwj, myrw ismrn iv`c iDAwn l`gxoN
QoVyH icr mgroN hI aunHW krqwr isMG du`gl horW bwry bolxw
ht igAw hY [ koeI rwh d`so muV ismrn iv`c iDAwn l`g pvy[”
SurU kr id`qw, “aus dIAW ikqwbW qW qusIN Cwp idMdy ho[ aus nUM qy
AwKx l`gy, “jwp swihb dw pwT kirAw kro [” mYN ikhw, “auh
pMjwbI vI cMgI qrHW nhIN AwauNdI, ivcy poTohwrI mwrI jWdY[” Bwpw
qW mYN roz krdw hW[” kihx l`gy, “iek hor kr ilAw kro[”
jI ny ikhw, “poTohwrI vI qW pMjwbI dI aupBwSw hY, aus nUM vrq ky
mYN koiSS kIqI, pr dUjI vwr jwp swihb dw pwT krn l`igAW
auh pMjwbI dw Gyrw moklw hI krdw hY[”
iDAwn aus pwT iv`c vI nw l`gy [
auh cu`p ho igAw[ pr imMt ku ip`CoN iPr bol ipAw, “qusW
iekw iek sMq pMifq inScl isMG jI jgwDrI vwilAW
83 84
nwmDwrIAW dy gurU bwry vI iek pusqk CwpI hY[ cMgy is`K ho?” h`s pey qy kihx l`gy, “supny iv`c nhIN, sInw-bsInw clidAW !
Bwpw jI muskrwey qy kihx l`gy, “vIr jI! mYN pRkwSk hW[ ikqwbW dsm pwqSwh koloN nwm dI dwq bwbw klwDwrI swihb ny pRwpq
Cwpxw myrw kMm hY[ jo ikqwb mYnUM cMgy p`DrW dI ilKI imldI hY, mYN kIqI qy iPr AiDkwrI jigAwsU nUM qorI [ A`goN aunHW dy pRymIAW iv`coN
Cwpx leI rwzI ho jWdw hW[ bwkI rhI g`l nwmDwrIAW dI, aunHW jo srboqm sn aunHW AglI pIVHI nUM qorI [ swfy BwgIN pMj pIVHIAW
ny gurU jI dy kIrqn dI bVI sMBwl kIqI ey[ aunHW qoN v`D ies smyN qoN mgroN AweI hY[ AsIN dsvyN pwqSwh dy iDAwn iv`c lIn ho ky
iksy nhIN kIqI [ aunHW dw qW swry is`K pMQ nUM irxI hoxw cwhIdw aunHW dy b^Sy ausy nwm dw jwp krdy rihMdy hW [”
hY[” myry mn dw sMsw bol ipAw, “dsvyN pwqSwh gurU goibMd
auh B`dr purS iPr cu`p kr gey[ pr pMj imMtW bwAd isMG jI dIAW qW keI v`K-v`K qsvIrW bx geIAW hn; qusIN
iPr boly, “qusW AMimRqw pRIqm dIAW ikqwbW vI CwpIAW [ aus ikhVI nUM iDAwn iv`c Drdy ho? auh h`s pey qy kihx l`gy,
ny kys ktw ley, isgrt Srwb pIx l`g peI[ nwm nwl pRIqm “iDAwn qsvIr dw nhIN mYN s`cy pwqSwh dw lgwauNdw hW[” mYN hor
ilKI iPrdI ey, pr vsdI horW nwl hY[ AYsI AOrq dIAW ikqwbW vI hYrwn hoieAw, “mYN i^mw cwhuMdw hW, pr qsvIr qoN ibnW kws
ikvyN Cwpdy ho?” Bwpw jI AYqkIN muskrwey nhIN pr m`Qy v`t dw iDAwn krdy ho?” AYqkIN myry svwl pr h`sy nhIN, sgoN gMBIr
vI nhIN pwieAw qy kihx l`gy, “vIr jI! qusW du`gl swihb dI ho ky kihx l`gy, “mYN aus gurU goibMd isMG dw iDAwn Drdw hW
vI inMidAw kIqI, nwmDwrIAW dI vI inMidAw kIqI, hux AMimRqw ijs ny cmkOr dy Xu`D iv`c Awpxy h`QIN Awpxy byty ShId krvwey [
pRIqm dI vI inMidAw hI kIqI hY[ ienHW iqMnW iv`c koeI gux vI qW auh koeI qsvIr nhIN, koeI srIr vIN nhIN, auh gurU qW srboqm
hoxgy [ swnUM aunHW guxW iv`coN qW kuJ pRwpq ho skdw hY[ inMidAw Awqmw hY[ mYN ‘srboqm Awqmw sI nhIN ikhw, ‘srboqm Awqmw
iv`coN kuJ nhIN l`Bxw [ nwly mYN qW rcnw dw mu`l pwauxw hY, bMdy dw hY’ [ gurU srIr nhIN Awqmw huMdw hY[ srIr in`bV jWdw hY pr
nhIN [ mYN pusqk Cwpdw hW, bMdy nhIN Cwpdw[” iPr h`s ky boly, ‘...kvxu khY sRI guru muXau ]1]?’
qusIN bVy cMgy ienswn ho, mYnUM ipAwry l`gdy ho, ilKq quhwfI Ajy auhI Awqmw mYnUM mwCIvwVy jMgl iv`c swQIAW qoN ibnW qurI
hor imhnq mMgdI hY, so mYN quhwnUM Arz kr id`qI ey[” jWdI id`sdI hY[ k`pVy pwt gey hn, srIr lMgwirAw igAw hY, ju`qI
mYN Bwpw jI dy jd vI drSn kIqy kuJ nw kuJ is`iKAw hI[ tu`t geI hY, pYr vlUMDry gey hn, FIm dw isrhwxw kr ky rVy hI
aus idn vI is`iKAw[ swnUM inMidAw ’coN kuJ nhIN l`Bxw, horW dy gux lyt gey hn pr Awqmw kih rhI hY, ‘XwrVy dw swnUM s`Qr cMgw’ [
ivhwjy jwx qW hI kuJ l`B skdw hY[” (1974) iPr jd Coty swihbzwidAW dI qy mwqw gujrI jI dI Shwdq dI ^br
swihby-kmwl dw iDAwn suxdy hn qW Akwl purK dw Sukrwnw krdy hn[ ijhVI Awqmw
sMq iekbwl isMG jI bVy msq mlMg iksm dy sMq sn[ Awpxy ipqw nUM Awp Shwdq leI qordI hY, cwry lwl qy AwpxI
nyqr aunHW dy hr vyly nwm dI ^umwrI nwl m^mUr rihMdy sn[ pUjnIX mwqw dI Shwdq nUM vI mwlk dI imhr mMndI hY, AsIN aus
iek idn mYN aunHW nUM p`uiCAw, “qusIN ikhVy nwm dw jwp krdy prm Awqmw dy prm aupkwr dw iDAwn Drdy hW, iksy qsvIr dw
ho ? muskrw ky kihx l`gy, “AsIN aus nwm dw jwp krdy hW jo nhIN [ qsvIr dw iDAwn qW bu`q-pUjw dy qu`l hY[ jd dsm pwqSwh
swnUM dsm pwqSwh qoN pRwpq hoieAw hY[ mYN hYrwn hoieAw, dsvyN dy srbMs dwn dw iDAwn krdy hW qW nyqr Awp muhwry syjl ho
pwqSwh qoN nwm ikvyN pRwpq hoieAw [ mYN pu`iCAw, “supny iv`c ?” jWdy hn[ Awqmw Awpmuhwry dRv jWdI hY; iPr jd aunHW dy b^Sy hoey
85 86
nwm dw jwp krdy hW qW dwqw Awp swfI Awqmw nUM Awpxy AilMgn c`lx qoN pihlW auh iek Juu`gI A`gy Klo gey qy Du`py bYTI
(glv`kVI) iv`c lY lYNdw hY[ ies imlxI nUM iqAwgx dw ic`q nhIN iek bu`FI nUM pu`iCAw, “ieh jo swhmxy Ju`gI hY, qyrI hY ?” auus ny
krdw, pr hukm huMdw hY, ‘jwE Awpxy sMswrk &rz vI inBwE’ [” ikhw, “myrI qW nhIN [ ikauN kI g`l hY?” “mYN ies dy jIAW nUM
mYN pu`C bYTw, “vsl mgroN ieh &rwk kYsw l`gdw hY ?” imlxw cwhWgw [ kI Swm nUM sB Aw jwxgy ?” aus ny pu`iCAw[ bu`FI
kihx l`gy, “&rwk qW vwprdw hI nhIN [ kyvl srIr nUM sMswrk ny “hW” iv`c au~qr id`qw[ “ies iv`c ikqny jxy rihMdy hn?” aus
kMm krn dw AwdyS huuMdw hY[ Awqmw hr vyly aunHW dy Awqimk ny bu`FI nUM pu`iCAw[ “s`q jW A`T-mYnUM TIk pqw nhIN[”
AilMgn iv`c hI rihMdI ey [” fw: bws ny soicAw, ieh Ju`gI qW myry gusl^wny qoN vI CotI
mYN sMqW dy crnW ’qy m`Qw tyikAw [ aunHW myrI ip`T ’qy h`Q hY[ ies iv`c A`T bMdy rihMdy hn[ ieh qW izMdgI nwl bhuq nwrwz
PyirAw qW myrI Awqmw Jrnw geI [ (1975) hoxgy [
iPr vI ^uS nw hovW ? rwq peI qW auh muV au~Qy clw AwieAw [ jo aus ny vyiKAw,
fw: mYifRf bw`s iek suies mnoicikqsk sn [ auh aus ny mYnUM Agly idn d`isAw[ kihx l`gw,“mYN au~Qy vyiKAw, Ju`gI
ihMdusqwn Awey iek Koj krn ik ZrIbI dw mwnisk ishq ’qy kI dy ivckwr iek b`uFI AOrq bYTI sI—qy iqMn b`cy aus dy pws sn [
Asr huMdw hY[ iek s`jy pwsy, iek auhdy K`by pwsy qy iek godI iv`c[ auh aunHW nUM
Zwlbn khwxIAW suxw rhI sI[ b`cy vI qy b`uFI vI J`t-J`t bwAd
mYN audoN id`lI iv`c sW[ mYnUM myry hspqwl Aw imly[ kihx
h`s pYNdy sn[ iek pwsy v`l iek jvwn muitAwr rotI pkw rhI sI
l`gy, “mYN ie`k ivigAwnk Koj dw pRwjYkt lY ky AwieAw hW[” qd
qy do nOjvwn AwdmI aus dy A`gy bYTy rotI Kw rhy sn[ iqMny g`lW-
aunHW aus dw mnorQ d`isAw Aqy ieh vI ik iks ivigAwnk ivauNq
g`pW mwr rhy sn qy h`s rhy sn[ iek kony iv`c iek bu`Fw AwdmI
nwl auh rIsrc krnw cwhuMdy hn [ iPr mYnUM kihx l`gy k`lH mYN
hu`kw pI irhw sI qy iek b`cw ausnUM iclm PVw irhw sI[ bu`Fy ny
ieh Koj AwrMB krnI cwhuMdw hW[ jykr k`lH svyry qusIN mYnUM Awpxy
b`cy dw h`Q PV ky cuMm ilAw qy b`cy ny muskrw ky bu`Fy dy pYrW nUM h`Q
iksy bMdy nwl iksy mwVI bsqI jW cMgV-muh`ly iv`c iBjvw sko qy
lwieAw [
iek duBwSIey dw vI bMdobsq krvw idau qW DMnvwdI hovWgw[ mYN
ieh ieMqzwm krvw dyx dw AwSvwsn id`qw [ auh DMnvwd kr ky aus Ju`gI iv`c qW swry jIA ^uS sn[ eyfy hsUM-hsUM krdy
cly gey [ ichry mYN qW Awpxy dyS dy SihrW iv`c ikqy nhIN vyKy[ mYnUM XkIn
ho igAw hY fw. nykI ik ^uSI qy mwnisk ishq au~pr ZrIbI dw
Agly idn koeI ds swFy ds vjy dy krIb auh myry id`qy
koeI pRBwv nhIN huMdw[ qusIN ^uS iksmq ho jo AYsy dyS iv`c rihMdy
bMdy nwl iek mwVI ijhI bsqI iv`c jw phuMcy [ pr bsqI dy lokIN
ho ij`Qy ZrIbI dy bwvjUd lokW dy m`Qy iKVy imldy hn[
kMmW ’qy jw cu`ky sn [ so bsqI ^wlI-^wlI lgdI sI[ kuJ bu`Fy
mMjIAW ’qy bYTy Du`p syk rhy sn qy kuJ b`cy gu`lI-fMfw Kyf rhy sn[ Agly idn Awpxy duBwSIey nwl iksy pwsy inkl gey[ ie`Qy
aus nUM d`isAw igAw ik ies bsqI dy bhuqy lokIN kMmW ’qy gey sVk bx rhI sI[ au~Qy iek mzdUr hQOVy nwl p`Qr qoV irhw sI[
hoey hn, qkwlW mgroN hI prqxgy[ so aus ny au~Qy hnyrw pey muV aunHW duBwSIey nUM ikhw, “ies nUM pu`Cy ik kI ieh AwdmI AwpxI
prqx dw ierwdw bxw ilAw [ izMdgI nwl ^uS hY? aus ny pu`iCAw qW au~qr imilAw, “hW bVw
^uS hW[” iPr pu`iCAw, “qYnUM imhnqwnw ikqnw imldw hY ? kihx
87 88
l`gw, “do vyly dI rotI c`l jWdI hY[” iPr pu`iCAw, “rwqIN sONdy ik`Qy pr ies Ardws iv`c vI mYnUM svwrQ nzr Awaux l`gw[ k`lH dI
E ?” kihx l`gw, “eyQy hI sVk dy iknwry pY jweIdw ey[ koeI gol mYN ieh Ardws kr rhI hW, “s`cy pwqSwh, sMswr dy sB fwktrW
p`Qr isr Q`ly r`K leIdw ey[ Bu`K vI cMgI l`gdI ey, nINd vI cMgI dy h`Q iv`c sPw b^SIN qW ju iksy mW dw koeI vI rogI b`cw qyrI
AwauNdI ey, kMm vI imilAw hoieAY, iPr vI ^uS nw hovW qW byvkU& rihmq qoN vWJw nw rhy [”
hovWgw [” mYN aus dy isr ’qy h`Q r`iKAw qy ikhw, “b`cIey, qUM A`j mYnUM
mYfirf ny AwpxI rIsrc qlWj id`qI [ (1976) vI shI Ardws krnI isKw id`qI ey [”
Ardws dw ivgws aus dIAW A`KW iPr qoN muMd geIAW [ (1976)
mYN EdoN id`lI dy v`fy hspqwl iv`c fwktr sW[ b`icAW dy Dn su dys jhW qUM visAw
vwrf iv`c myrI PyrI sI [ iek b`cw gMgw rwm au~Qy dw^l hoieAw- BweI swihb BweI smuMd isMG jI pMQ dy supRis`D rwgI sn[
hoieAw sI ijs dy idl iv`c kuQwvyN iek morI sI[ aus dw EprySn bVy su`cy jIvn vwly sn[ kIrqn vI Ku`B ky krdy sn[
hoxw sI[ aus dI mwqw aus dy kol bYTI hoeI sI [ pihlW auh aus auhnW sRI hymkuMt swihb dy drSnW leI jwx dw sMklp
dy kol bYTI roNdI rihMdI sI[ do idn qoN auh b`cy dw h`Q pkV ky qy bxwieAw [ aus qoN kuJ icr pihlW hI auh idl dw dOrw hMFw
A`KW mIt ky bYTI rihMdI sI[ fwktr ny soicAw aus nUM audwsI rog cu`ky sn[ ies leI Gr dy jIA auhnW dy ies sMklp qoN icMqwqur
ho igAw hY qy ausnUM vyKx leI mYnUM bulwieAw igAw sI[ sn: pr auh isrVI p`ky sn, Awpxy h`T ’qy f`t gey[
mYN AwieAw qy vyiKAw aus A`KW mItIAW qy iblkul Aih`l sR: SmSyr isMG horW dw j`Qw sRI hymkuMt swihb jwxw sI;
bYTI sI[ b`cy dw h`Q ausny Awpxy h`Q iv`c ilAw hoieAw sI[ myry Awp aus j`Qy iv`c Awpxy sMgIAW smyq Swiml ho gey[ rsqy iv`c
aus kol phuMcx ’qy vI aus A`K nhIN KolHI[ aus vwrf dy fwktr sMgqW nUM kIrqn nwl inhwl krdy gey[ vwhvw rMg bMinHAW [
ny mYnUM aus bwry aus dy kol KiVHAW hI aus dw hwl d`isAw sI, pr goibMd Dwm qk ibnW iksy qklI& dy phuMc gey[ A`gy
aus ny A`K nhIN KolHI [ cVHweI bVI iq`KI sI[ j`Qy nwl jo fwktr sn, auhnW BweI swihb
mYN “vwihgurU” AwK ky aus dy moFy ’qy h`Q r`iKAw qy nUM slwh id`qI ik auh A`gy nw jwx, auhnW dw idl A`gy dI
ikhw, “b`cIey, Awpxy b`cy dI izMdgI vwsqy Ardws kr rhI cVHweI J`l nhIN pweygw[ nwly ijauN-ijauN au~pr jwE vwXUmMfl dI
eyN ?” aus ny A`KW KolHIAW qy ikhw, “pihly idn mYN eyho Ardws AwksIjn GtdI jWdI hY qy idl dy mrIzW leI hor vI qklI& dw
kIqI sI, A`j nhIN [” “A`j kI Ardws kr rhI eyN ?” pihly idn kwrx bxdI hY[ pr BweI swihb nw mMny[ kihx l`gy, “v`D qoN v`D
hI mYnUM smJ Aw geI sI ik myrI Ardws ^udZrzI nwl ilbVI mYN mr jwvWgw nw[ jy gurU dy rwh iv`c jWidAW mr jwvW qW ies
hoeI hY, ikauNik mYN vyiKAw myry b`cy dy s`jy vI, K`by vI hor b`cy pey qoN au~pr ikhVI ^uSiksmqI ho skdI hY?” fwktr lok inru`qr ho
hoey hn, ijnHW dw EprySn hoxw sI[ so myrI ihMmq nhIN peI ik mYN gey[
kyvl Awpxy b`cy dI ishqXwbI leI Ardws krW[ qd qoN mYN r`b nUM Agly idn sMgqW ny svyry 5 vjy goibMd Dwm qoN sRI hymkuMt
ieh kihx l`gI, “s`cy pwqSwh, eyQoN dy fwktrW dy h`Q iv`c s&w swihb vwsqy cwly pwauxy sn[ BweI swihb cwr vjy hI iqAwr ho
b^SIN ik auh ijs b`cy dw vI ielwj krn auh rwzI ho jwvy[” gey qy Awpxy kIrqnI j`Qy dy dUjy donW jIAW nUM vI iqAwr krvw
89 90
ilAw qy aunHW smyq cwr vjy inkl pey, mqy sMgqW jW fwktr muV nUM vyKdy qy suxdy rihMdy [
aunHW nUM rokx dw Xqn krn [ jd mYN id`lI qoN pI.jI.AweI. dw fwierYktr ho ky cMfIgVH
nwly qurI gey, nwly ismrn krdy gey[ Aw^r sMgqW dy Aw igAw, qW swfw zwqI sMprk Gt igAw [ pr iek idn iek
phuMcx qoN pihlW sRI hymkuMt swihb A`pV gey[ swQIAW ny vyiKAw, AwdmI myry pws aunHW dw iek ru`kw lY ky Aw igAw[ mYnUM, aunHW dw
Awp dw rMg nIlw pY igAw hY[ auhnW BweI swihb nUM iltwieAw qy ru`kw vyK ky, cwA ijhw cVH igAw[
h`Q pYr J`sy[ pMjW ku imMtW bwAd BweI swihb swvDwn ho ky au~T aus ru`ky iv`c swihb slwm qoN bwAd iliKAw sI, “nykI,
Kloqy [ k`pVy auqwry qy srovr iv`c ieSnwn kIqw [ iPr qwzw k`pVy ieh swihb jo ieh ru`kw qyry pws ilAw rhy hn, myry cMgy jwxU
pihny qy sMgIAW nUM ikhw clo gurduAwrw swihb phuMcIey qy kIrqn hn [ ienHW nUM quhwfy gocry koeI kMm hY[ ienHW dI mdd krnI[”
AwrMB krIey [ mYN aunHW nUM pu`iCAw, “d`so kI kMm hY? mYN quhwfI kI mdd kr
skdw hW ?” kihx l`gy, “myrw lVkw fwktrI iv`c pVHdw hY; aus
Jbdy hI gurduAwrw swihb phuMc gey [ m`Qw tyikAw qy gurU
ny iemiqhwn id`qw hY Aqy prcy quhwfy hyT kMm krdy iksy fwktr
jI dI hzUrI iv`c caukVI mwr ky bYT gey[ Sbd lwieAw:
kol Awey hn[ qusIN ausnUM kihxw ik ausnUM pws kr dyvy [”
‘DMnu su dysu jhw qUM visAw myry sjx mIq murwry jIau ]’
mYN aunHW nUM p`uiCAw, “qusW fwktr hirBjn isMG horW nUM
(AM: 96) d`isAw sI ik iks kMm leI myrI mdd lYxw cwhuMdy ho ?” kihx
ieqnw iB`j ky kIrqn kIqw ik nwly nwl geI jwx qy nwly l`gy, “aus dI qW nObq hI nhIN AweI jI [ mYN jd aunHW nUM d`isAw
nwl roeI jwx [ ik mYnUM quhwfy gocry kMm hY qW aunHW ikhw, “nykI nUM qy mYN kih skdw
jd sMgqW phuMcIAW qW auh vyK ky hYrwn ho geIAW ik hW-auh vI mwx nwl—qy ieh ru`kw qurMq ilK ky mYnUM dy id`qw, jo
BweI swihb auhnW qoN pihlW phuMc vI gey sn qy kIrqn vI kr mYN ^uSI-^uSI quhwfy pws lY AwieAw hW[”
rhy sn [ BweI swihb dy nYxW ’coN Jrny Pu`tdy vyK, sMgqW dy nyqr mYN ikhw, “fwktr hirBjn isMG myry bVy gUVHy im`qr hn[
vI syjl ho gey[ quhwfw DMnvwdI hW ik qusIN aunHW v`loN myry v`l ru`kw lY ky Awey ho [
pr mYnUM Kyd hY ik mYN quhwfI, ies mwmly iv`c koeI mdd nhIN kr
sRI hymkuMt swihb dI ieho-ijhI Xwqrw kdy nhIN hoeI hoxI [
skdw [”
(1976)
auh kihx l`gy, “aunHW dI ic`TI dy bwvjUd vI ?” mYN
dosqI nUM b`j l`g jwxI sI
ikhw, “jI hW[” kihx l`gy, “cMgI dosqI hY quhwfI ?” mYN ikhw,
fw: hirBjn isMG horW nwl myrI bVI gUVHI im`qrqw sI[ “qusIN jw ky hirBjn horW nUM kih dyxw ik mYN quhwnUM tky vrgw
AsIN dovyN iek-dUjy dI idloN ie`zq vI krdy sW, ipAwr vI[ jdoN jvwb id`qw hY [ quhwfy ieh d`sx nwl dosqI dI AzmwieS vI ho
mYN id`lI huMdw qW aunHW nwl h&qy mgroN zrUr mulwkwq ho jWdI [ jwvygI [”
aunHW koloN aunHW dy gIq suxny mYnUM bhuq cMgy lgdy[
auh s`jx mwXUs ho ky cly gey qy id`lI jw ky aunHW fw:
aus qoN pihlW vI jd mYN AMimRqsr iv`c sW qW ieh jd hirBjn isMG nUM ikhw, “bVw dosq leI iPrdw sYN, auhny qW swnUM
grmI dIAW Cu`tIAW iv`c id`lI qoN AwauNdy qW mYnUM myry hspqwl hI tky vrgw jvwb dy id`qw [”
imlx Aw jWdy qy GMitAW-b`DI mYnUM mrIzW nwl g`lbwq kridAW
hirBjn isMG ny pu`iCAw, “kMm kI sI quhwfw ?” aunHW jd
91 92
kMm d`isAw qW hirBjn isMG ny aunHW nUM ikhw, “mYN quhwQoN AYsy kIqy qy ikhw, ‘eyQy jo bMdw AwieAw sI, ausny d`isAw ik myry
zlIl kMm dI aumId nhIN krdw sW [ mYnUM qusIN pihlW d`isAw huMdw, Brw dy gurdy PylH ho gey hn qy fwktrW ny ikhw ik aus dy vwsqy
qW mYN quhwnUM eyQy hI TMfw kr dyxw sI—nykI horW kol Byjxw hI nhIN fwieAYilisz dI mSIn lYxI pvygI, jo guridAW dw kMm krdI hY[
sI [ jy auh myry ru`ky nUM vyK ky kmzor pY jWdw qy ieh kMm krvw nwl hI ausny d`isAw, aus mSIn dI kImq ikqnI hY qy mYnUM ikhw
idMdw qW swfI dosqI nUM b`j l`g jwxI sI [ mYN qW aus dw DMnvwdI ik mYN auh mSIn ^rIdx dI iejwzq dy idAW [”
hW ik aus myrI koqwhI dy bwvjUd swfI dosqI nUM bcw ilAw [”
aus vyly myry mn iv`c i^Awl AwieAw, eynI rkm nwl qW
jd mYnUM pqw l`gw fw: hirBjn isMG horW aus s`jx nUM kI myry dyS dy imrgI dy swry mrIzW dw ielwj ho skdw hY[ so mYN mSIn
ikhw hY qW myry mn iv`c aunHW dI ie`zq hor vI vD geI [
^rIdx qoN nWh kr id`qI [”
(1980)
“hMJU myry Brw leI sn[ mSIn leI ienkwr myry dyS
iek s`cw jn-ihqYSI lIfr vwsIAW leI sI, ijnHW dI izMmyvwrI mYnUM sONpI geI hY[”
ivSv ishq sMsQw (WHO) dw slwhkwr ho ky mYN dwrs ieh g`l sux ky au~Qy bYTy sBnW dIAW A`KW iv`c hMJU au~qr
slwm (qnzweIAw) phuMicAw sW [ au~Qy ApVn swr hI fwktrW dI Awey [ (1981)
iek bYTk iv`c ih`sw lYx igAw, ijs dI pRDwngI hYlQ iminstr
dunIAW Br iv`c myrw koeI mukwblw nhIN
kr irhw sI [
EdoN mYN mwnisk ishq dI AMqr-rwStrI PYfrySn dw
mIitMg iv`c ieh ivcwr ho rhI sI ik dyS dy bjt iv`c
AwnryrI sk`qr sW [ qd iek XhUdI AOrq dw nwm aus PYfrySn
jn suAwsQ leI ijqnI ku rkm rwKvIN hY, aus iv`c hr iksm dy iPrqU rwjdUq dy pd leI qjvIz hoieAw [ auh inaUXwrk
dIAW dvweIAW qW muh`eIAw nhIN krvweIAW jw skdIAW; ies rihMdI sI qy mYN QoVHy idnW nUM inaUXwrk jwxw sI[ so mYN ausnUM imlx
leI jIvn-bcwaux vwlIAW qy hor zrUrI dvweIAW dI sUcI iqAwr dy ierwdy nwl ausnUM tYlI&on kIqw [ aus ny myry au~Qy Awaux ’qy
kIqI jwvy, qW ju G`to-G`t ieh dvweIAW qW hr hspqwl qy hYlQ pRsMnqw pRgt kIqI qy imlx leI iek rYsqorW iv`c AsW smW
sYNtr iv`c pRwpq hox [ muk`rr kr ilAw [ mYN ausnUM pihlW kdy nhIN sW imilAw [
ie`k kmytI ny dvweIAW dI sUcI iqAwr kIqI hoeI sI, imilAw qW, auh pihlI nzry mYnUM swDwrn ijhy pihrwvy
ijs bwry ivcwr ho rhI sI[ ijs vyly imrgI rog dIAW dvweIAW iv`c swDwrn ijhI AOrq jwpI [ hsmu`K bhuq sI qy hwsw aus dw
bwry ivcwr ho rhI sI aus vyly iek AwdmI bwhroN AwieAw bVw roick sI [ pr jd aus nwl kuJ smW bYiTAW ho igAw qW mYN
qy aus ny hYlQ iminstr dy lwgy jw ky aus dy kMn iv`c kuJ ausnUM ikhw ik auh mYnUM Awpxy ipCokV bwry kuJ d`sy[
AwiKAw [ hYlQ iminstr dIAW A`KW iv`c hMJU Aw gey qy aus ny h`s peI qy kihx l`gI, “smJ nhIN AwauNdI ik`QoN SurU
aus bMdy nUM ikhw, “nhIN mYN ies dI iejwzq nhIN dy skdw [”—qy krW [” mYN ikhw, “ij`QoN mrzI SurU kr idE!” auh iPr h`sI qy
aus dIAW A`KW iv`c ltkdy hMJU myz au~pr if`g pey [ iekdm gMBIr ho geI [ kihx l`gI, “mYN XhUdI hW qy XhUdI hox
swry hYrwn ho gey [ dlyrI kr ky swfy iv`coN iek ny pu`iCAw, qy mYnUM grb hY[ myry dwdw jI nwzIAW dy cuMgl qoN msW hI bcy sn[
auh keI rwqW s&r krdy qy idny lukdy jrmnI qoN AYmstrfYm
“swihb ! kI g`l hoeI Awp bVw du`K mnw rhy ho ?” iminstr
qk phuMcy[ au~Qy aunHW nUM pqw l`gw ik auhnW XhUdIAW ny jo jrmnI
ny rumwl nwl Awpxy hMJU pUMJy, iPr h`Q nwl Awpxy vwl ip`Cy
93 94
’coN bc inkly sn, iek kwn&rMs Awpxw Biv`K socx leI bulweI qd auh kih rhy sn, “AsIN kdoN r`b nUM Bwldy hW, r`b
hY[ so auh au~Qy kwn&rMs iv`c Swiml hox leI cly gey[ hI swnUM Bwldw hY...ijsnUM auh Bwl lYNdw hY ausnUM Coty qoN Coty rsqy
aus kwn&rMs iv`c jo rYzoilaUSn pws hoey aunHW iv`coN do auh rwhIN Awpxy kol lY AwauNdw hY[ AYsy bMdy dI rucI iPr sMswirk nhIN
Awpxy p`ly bMnH ilAwey[ iek ieh ik Awpxy b`icAW nUM Awpxy Drm rihMdI [ aus dw pUrw smW iPr bynqIAW iv`c, iDAwn iv`c, pUjw
qy s`iBAwcwr nwl joV ky r`Kxw qy dUjw aunHW nUM ieqnI iv`idAw Arcw iv`c guzrdw hY[ hux aus nUM koeI jwiedwd drkwr nhIN
idvwauxI hY ik dunIAW iv`c aunHW dw koeI mukwblw nw rhy [ ies huMdI, koeI p`Kw nhIN, koeI ey.sI. nhIN, koeI motr nhIN, koeI Arwm
mqy dI g`l aunHW myry nwl kIqI qy mYnUM ikhw, “b`cIey qyry dwdy ny nhIN cwhIdw lgdw[ hux auh AwpxI Awqmw dy eykWq iv`c Kloqw
ies bwry Awpxy Awp nwl pRx kIqw hY[ qUM ieh pRx inBwaux iv`c AwpxI ZrIbI au~qy Sukr guzwr huMdw hY[ Bgqo ! kdy-kdy qusIN vI
myrI mdd krIN [” so mYN aunHW nUM bcn dy id`qw [ AwpxI Awqmw dy swhmxy AwpxI ZrIbI au~qy Sukr guzwr hoxw,
“iPr mYN pihlW mwnv-ivigAwn dI AYm. ey. pI. AYc. iPr vyKxw ikqnI v`fI Awqimk AmIrI quhwnUM pRwpq huMdI hY[
fI. kIqI, iPr mnoivigAwn dI, iPr smwj-ivigAwn dI [ iPr (1983)
mYN kwnUMn dI AYl.AYl.AYm kIqI qy AMqr-rwStrI inAwie iv`c siq nwm = piv`qr Awqmw
ivSySgqw pRwpq kIqI [ AwKr iv`c mYN Drm-ivigAwn dI fwktRyt
Pwdr Xoieny dwrs slwm iv`c aus hspqwl dy pwdrI
kIqI [ ieh myrw iv`idAk ipCokV hY[ myrw dwdw myry nwl pRsMn
sn, ijs iv`c mYN kMm krdw sW[ auh pUrbI APrIkw iv`c pop dy
hY qy mYN dwdy nwl, ijs ny mYnUM ieqnw auqSwh id`qw [ hux vwkeI
zwqI numwieMdy sn[ bVy ivdvwn sn [ Drm-ivigAwn dy hI mwhr
dunIAW Br iv`c myrw koeI mukwblw nhIN [”
nhIN sn, mnoivigAwn dy vI mwhr sn [
mYN aus bzurg nUM idl hI idl iv`c slwm kIqw qy soicAw,
mYnUM au~Qy l`igAW Ajy mhInw hI hoieAw sI ik auh iek
“kwS ! myrI kOm vI AYsw koeI &Yslw kr sky !” (1983)
idn mYnUM imlx Aw gey[ aunHW AwpxI jwx-pCwx id`qI qy mYnUM ikhw,
AwpxI ZrIbI leI Sukrguzwr hoxw “quhwfy bwry mYnUM quhwfy kuJ mrIzW ny bVw kuJ d`s id`qw hY[ bwkI
suuAwmI SrDw nMd jI dwrs slwm Awey hoey sn[ mYN auhnW mYN fwktrW koloN sux AwieAw hW[ auqsuk sW quhwnUM imlx leI[
dw pRvcn suxn jwxw cwhuMdw sW, pr hspqwl iv`c ausy smyN myrw GMtw ku auh myry pws bYTy [ AsW bhuqI g`l prmwrQ dI kIqI [
rwaUNf sI, ijs iv`coN inklxw sMBv nhIN sI[ BwvyN auhnW ij`Qy au~Tx l`igAW kihx l`gy, “AsIN hr h&qy iek GMty leI iesy qrHW
pRvcn dyxw sI auh swfy hspqwl qoN koeI pMj-s`q imMt dI iv`Q iml sikAw krIey ?’ mYN ikhw, “Pwdr! ieh qW myry leI suBwg
’qy sI, pr ieh pMj s`q imMt hI pUrw ie`k GMtw ho gey—qy jd nUM dI g`l hovygI [”
mYN ivhlw hoieAw qW (Zwlbn) auhnW dw pRvcn smwpq ho cu`kw
so hr hPqy swfIAW imlxIAW hox l`gIAW [ iek idn mYnUM
hoxw sI; qW vI, mYN Gr jwx qoN pihlW AwpxI kwr ausy pwsy
pu`Cx l`gy, “AsIN eIsweI lok qW mMndy hW ik sB bdI dw kwrx
v`l lY igAw[ Ajy pRvcn jwrI sI jW ^qm hox vwlw sI, pr
SYqwn hY[ quhwfy Drm iv`c bdI kOx pYdw krdw hY?” mYN ikhw,
^qm hoieAw nhIN sI[ pMfwl dy bwhr sVk qoN vI lwaUf spIkrW
“r`b Awp hI pYdw krdw hY[” auh hYrwn ho ky kihx l`gw, “hYN ?”
kwrx auhnW nUM suixAw jw skdw sI [ mYN iek pwsy krky AwpxI
r`b qW kyvl nykI dw sRoq hY bdI dw nhIN [ bdI dw sRoq auh ikvyN
kwr rok leI, drvwizAW dy SISy hyTW kr ley qW ju Awvwz sux
ho skdw hY?” mYN ikhw, “ijvyN sUrj kyvl Du`p dw sRoq hI nhIN,
skW [
95 96
CwieAw dw sRoq vI hY[” kihx l`gw, pr CwieAw qW qd huMdI hY
jd koeI bwDw hovy[” mYN ikhw, “bdI iv`c vI bwDw huMdI hY, swfI lPzW dI B`ul-BuleIAW
haumY dI[ haumY v`l mUMh krdy hW qW dYvI cwnx v`l ip`T ho jWdI qd mYN dwrs slwm rihMdw sW, au~Qy bVI vwr DrmW dy
hY[ Awpxy Awp v`loN ht ky jy mUMh dYvI pRkwS v`l kr leIey qW lIfr c`kr lwaux AwauNdy sn[ mYnUM aunHW dy ivcwr suxn dw SOk pY
bdI dI CwieAw Alop ho jWdI hY[”
igAw cwhy auh iksy vI Drm dy ikauN nw hox [
Pwdr Xoieny socx l`g ipAw [ mYN ikhw, “Pwdr ! g`l
iek vwr iek ihMdU suAwmI jI Awey[ nwm mYnUM aunHW dw cyqy
qusIN vI ieho kihMdy ho, pr zrw vl pw ky[” “auh ikvyN ?”
nhIN irhw, pr iek g`l jo aunHW khI auh cyqy iv`c nkS ho geI[
Pwdr ny pu`iCAw[ mYN ikhw, “quhwfw r`b srb-SkqImwn hY nw ?”
auh kih rhy sn cyqnw qy vwsqivkqw swnUM rlg`f hoey hI imldy
Pwdr kihx l`gy, “ibnW S`k dy [” mYN ikhw, “iPr jy auh cwhy
hn[ AsIN vsqW nUM cyqnw qoN A`f mMn ky BulyKy iv`c pey rihMdy
qW bwgI SYqwn nUM ^qm kr dyvy[ pr auh ieauN nhIN krdw[
hW [ XQwrQ AsW kdoN vyiKAw hY? aus nUM qW AsW hmySw AnumwinAw
SYqwn ausy dw GiVAw hoieAw hY qy auh aus nUM ^qm nhIN krdw [
hI hY qy Anumwn cyqnw dI pRikirAw hI hY[
so bdI dw sRoq vI auh Awp hI hoieAw[” Pwdr Xoieny kihx
l`gw, “quhwfy Drm ny, jwpdw hY imiQhws dI Et nhIN leI[” iPr ausny iPizks dy iek au~c-kotI dy pRo&Ysr dy bcn
suxwey: “XQwrQ auh hY nw ijs nUM AsIN s`c mMndy hW ! s`c auh
qd mYN Pwdr Xoieny nUM ikhw, “mYnUM quhwfI iqRkVI iv`coN r`b
hY ijs pur AsIN ivSvws krdy hW [ ivSvws aus dw krdy hW
dI vI smJ hY, r`b dy byty dI vI, pr piv`qR pRyq dI smJ nhIN
AweI[” kihx l`gy, “pRyq nUM pRyq nhIN rUh smJo qy iDAwn lgwE, ijs nUM AsIN pRq`K vyKdy hW[ pRq`K aus nUM pCwxdy hW ijsnUM Bwldy
smJ Aw jwvygI [” hW [ swfI Bwl swfy ivcwrW au~pr inrBr hY[ ivcwr swfy pRq`K
vyKx au~pr ADwrq huMdy hn[ pRq`K swnUM auh id`sdw hY ijsnUM
mYN Agly idn qVky iDAwn iv`c bYTw [ ‘siq nwm’ ’qy
AsIN aufIkdy hW[ aufIkdy ausy nUM hW ijs iv`c ivSvws r`Kdy hW[
iDAwn lgw irhw sW [ ‘siq’ dw ArQ AsIN s`c vI krdy hW, hoNd
vI[ pr mYnUM i^Awl AwieAw siq dw iek ArQ piv`qR vI qW hY[ ivSvws ausy ’qy ilAwauNdy hW ijs nUM s`c smJdy hW qy ijs nUM s`c
iPr mYN ‘nwm’ bwry socx l`gw[ nwm kI hY? myry idmwZ iv`c iek smJdy hW aus nUM XQwrQ mMn lYNdy hW[” ikhw qW auhnW iblkul
‘nwm’ myz AwieAw [ mYN soicAw myz qW keI iksm dy huMdy hn : s`c hoxY, pr aus idn mYN aus B`ul-BuleIAW iv`coN inkl nhIN
l`kVI dy vI, lohy dy vI, p`Qr dy vI [ cOrs vI huMdy hn, gol vI, sikAw [
iqkony vI, K`tp`KI vI [ swdy vI huMdy hn, jVwau vI[ pr ‘nwm’ sB mYN ies g`l dw izkr Pwdr Xoieny nwl kIqw[ Pwdr
dw myz hI hY[ myz vsq dw nwm nhIN, vsq dw swr, aus dI Awqmw Xoieny swfy hspqwl dy mu`K pwdrI sn qy myry im`qr ho gey
dw nwm hY[ ‘nwm’ Awqmw ho igAw[ ‘siqnwm’ ‘pivqR Awqmw’ sn [ auh muskrwey qy kihx l`gy, “kuJ lok hornW nUM l&zW
AQvw ‘rUhAlkuds’, ‘holI sipirt’ ho igAw [ dI B`ul-BuleIAW iv`c Psw ky AwpxI vifAweI auhnW au~pr
Agly idn mYN Pwdr dw DMnvwd kIqw, “Pwdr, quhwfI jqwaux dw Xqn krdy hn[ auhnW dy l&z ipAwz dy iClikAW
AsIs dI brkq nwl mYnUM ‘piv`qR pRyq’ dI smJ Aw geI hY[ DrmW vrgy huMdy hn-inry iClky hI iClky-iv`c igrI koeI nhIN huMdI [
iv`c hI AMqr hY[” (1983) (1983)

97 98
bKSI hY[ ies dw lwB auTwE [ iekWq iv`c AYsI Awqimk AvsQw
eykWq dw lwB kwiem ho skdI hY ijs iv`c AMdr cu`p vrq skdI hY[ ies nUM
iek`lqw nw smJo, r`b dy smIp hox dw Avsr smJo [ quhwnUM AYsI
sMn 1986 eIsvI dI g`l hY[ ivSv suAsQ sMsQw ny mYnUM
iekWq Swied muV kdy nsIb nw hovy, ijs iv`c iksy ny imlx nhIN
brmw ByijAw, au~Qy mwnisk suAsQ dIAW syvwvW kwiem krn iv`c
Awauxw, koeI tYlI&on nhIN KVkxw, iksy mIitMg iv`c hwzrI nhIN
mdd krn leI [
dyxI, iksy mihmwn dI mihmwn invwzI nhIN krnI, koeI ikqwb
AsIN iqMn jxyN sW—ie`k PrWsIsI, iek brqwnvI qy iek
nhIN pVHnI, ie`QoN qk ik Gr vwlI ny vI ‘vwj nhIN mwrnI [ kyvl
mYN ihMdusqwnI [ pMdrW idn AsIN rMgUn iv`c rhy qy fwktrW qy
qusIN hI hoxy ho[ ho jwE Awpxy r`b s`cy A`gy-nMgy, ins`kq, QuVW
nrsW nUM mwnisk rogIAW dy ielwj dy swDnW qy jugqW nwl jwxU
mwry, t`uty hoey, pwpW nwl ilbVy hoey [ iPr AwpxI iek`l nUM Awpxy
krwauNdy rhy [
klwvy iv`c lY lYxw [ qd Awpxy mn nUM Awpxy ihrdy iv`c auqrn
iPr hvweI jhwz rwhIN AsIN mWfly cly gey[ au~Qy ie`k
dyxw qy au~Qy mOjUd r`b dy snmu`K KVHy ho jwxw [”
JIl dy iknwry iek bVy v`fy hotl iv`c, jo rUsIAW ny bxw ky id`qw
auh qW QoVyH icr mgroN iejwzq lY ky clw igAw, pr mYnUM
sI, swfw auqwrw kIqw igAw[ AsW ds idn au~Qy rihxw sI qy iPr
eykWq dy lwB qoN jwxU hIN nhIN krw igAw, sgoN ieh lwB auTw skx
rMgUn prq ky cwr pMj idn au~Qy rih ky GrW nUM prq jwxw sI [
dI ivDI vI d`s igAw[
mWfly kI phuMcy, swfy phuMcdy swr ibjlI clI geI[ pqw
mYN lwaUNj iv`coN au~T ky Awpxy hnyry kmry iv`c clw igAw
l`gw ik swry brmw dI ibjlI clI geI hY[ rylW nhIN c`lxgIAW,
qy ijvyN aus mYnUM d`isAw sI, auvyN hI kIqw [ mn nUM ihrdy iv`c
pRYs qy tI.vI Awid bMd ho jwxgy ieiqAwid[ swfy hotl iv`c idn
auqrn id`qw qy au~Qy mOjUd, pr Aid`K r`b A`gy h`Q bMnH ky Klo
vyly vI hnyrw rihx l`g ipAw [ ij`Qy AsW tRyinMg dyxI sI, au~Qy
igAw [ qd mYnUM jwipAw ik myry pRwx auh AMdroN bYTw Awp clw
vI hnyrw vrq irhw sI[ so swnUM ibjlI dy prqx qk aufIkxw
irhw hY[ (1986)
pYxw sI[
myry dovyN swQI jo p`Cm iv`coN Awey sn qy kdy inc`ly nhIN dwr jI !
sn bYTy, bVy iqlimlw rhy sn[ GVI-muVI d&qr jw jw ky pu`Cx, sR: gurbKS isMG pRIqlVI vwly iek idn pRIq ngr qoN
ibjlI kdoN AwvygI [ AMimRqsr mYnUM imlx Aw gey[ Awey qW kuJ kihx, koeI slwh lYx
mYnUM au~Qy dw rihx vwlw iek ihMdusqwnI imlx Aw sn; pr mYnUM l`gw kuJ aulJx iv`c hn, so Jk rhy hn[
igAw [ mYN aus nUM nhIN sI jwxdw [ aus nUM ikiqEN pqw l`gw ik aunHW dw qxwA dUr krn leI mYN aunHW nUM ikhw, “dwr jI,
iek ihMdusqwnI fwktr ie`Qy AwieAw hoieAw hY, so auh mYnUM imlx mYN kwlj dy smyN qoN quhwfw m`dwh hW[ bwhrvIN iv`c pVHdw sW
Aw igAw [ pihlW qW mYN soicAw ies bMdy nUM Awpxy leI jW Awpxy qW quhwfI bxweI hoeI pRx-pusqk piVHAw krdw sW [ quhwfIAW
iksy sMbMDI leI fwktrI syvw dI loV hoxI hY, so myry pws Aw igAw khwxIAW nUM mwxdw sW [ quhwfIAW ilKqW ‘swvIN p`DrI izMdgI ’
hY[ pr myrw ikAws Zlq inkilAw [ auh qW myrI mdd krn qy ‘suKWvI suDrI izMdgI mYnUM syD bKSdIAW rhIAW hn[”
AwieAw sI[ auh boilAw, “fwktr jI, quhwnUM Bgvwn jI ny eykWq myrI g`l iv`cy hI sI ik kihx l`gy, “fw: nykI A`j mYN
99 100
quhwQoN slwh lYx AwieAw hW[ iPr AwpxI izMdgI ’qy nzr mwrn suxwauNdw qy aus pwsoN aus dIAW khwxIAW suxdw huMdw sW[ auh jd
l`g pey[ kihx l`gy, “mYN bVw SrDk sW[ nym nwl pwT krdw[ quhwfI g`l krdw sI qW ‘dwr jI’ kihMdw huMdw sI[ jy qusIN aus dy
SrDw nwl gurpurbW iv`c ih`sw lYNdw sW[ pr mYnUM ie`k g`l sdw dwr jI ho, qW myry vI dwr jI hoey[”
A`KrdI sI[ auh sI ik purwxy is`K gurmuKI dy iksy p`qry nUM hyTW iPr mYN g`l jwrI r`KidAW ikhw, “dwr jI, swfI ivcwrDwrw
nhIN sn if`gx idMdy[ jy ifg pvy qW cu`k ky isr nUM lwauNdy qy sWB- swfy ADIn hoxI cwhIdI ey, swnUM iksy iek ivcwrDwrw dy ADIn
sWB r`Kdy [ mYnUM lgdw, iehnW pMjwbI bolI nUM vDx nhIN dyxw [ nhIN hoxw cwhIdw [ quhwfy pws AwpxI ivcwrDwrw mOjUd hY[ aus
pMjwbI aus idn vDygI jd pMjwbI dy kwZz eyny ho jwxgy ik pYrW ivcwrDwrw ’qy k`jx ikauN pw id`qw jy? qusIN mOilk jIaUVy ho,
iv`c rulxgy[ so mYN soicAw pMjwbI nUM ienHW k`tV-pMQIAW h`QoN k`Fxw mOilkqw hI quhwfI izMdgI hY[”
cwhIdw hY qy pMjwbI qy gurmuKI nUM Drm dI jkV qoN mukq krwauxw gurb^S isMG horW dI A`K nm ho geI[ iPr AsIN koeI fyF
cwhIdw hY[ ku GMtw hor Awps iv`c g`lW krdy rhy[
qd mYN pRIqlVI vI clweI qy swihq vI auh ilKxw SurU c`lx l`igAW mYN dwr jI nUM ikhw, “qusIN myry Gr pihlI
kIqw jo cMgIAW kImqW dyvy, pr Drm qoN mukq hovy[ mYN pMjwbI bolI vwr Awey ho, kuJ jl-pwxI qW AMgIkwr krky jwE[” kihx l`gy,
nUM Drm dI jkV qoN Azwd krwaux dw ijvyN bIVw cu`k ilAw [ “jo g`lW AsW kIqIAW hn kI auh iksy jl-pwxI dI ksr C`fdIAW
“ieh g`l kimaUinstW nUM bVI psMd sI[ aunHW myrI hn ?”
srpRsqI SurU kr id`qI[ mYnUM vI ieh cMgI lgdI [ mwiek hwlq sMqu imlY ikCu sunIAY khIAY ]
vI suDrn lgI [ Gr iv`c myrw dwmwd kimaUinst hox krky myry imlY AsMqu msit kir rhIAY ]” (AM: 870)
au~pr kimaUinst ivcwrDwrw dw Asr vI hox l`g ipAw[ mYN ikhw, “dwr jI, kbIr jI dw ieh aupdyS jo qusW mYnUM
“audoN sovIAq rUs vwilAW ny pMjwbI iv`c AwpxIAW bhuq Xwd krwieAw hY, mYN ies ’qy Aml krn dI koiSS krdw rhWgw[
swrIAW ikqwbW vI CpvweIAW [ mYN auh qW pVHdw hI sW, nwly
AMgyRzI iv`c kimaUinst klwisk jo imly auh vI pVH ley[ ienHW ASlIl bolW ’qy inXMqrx dI loV
kr ky ausdw myrI in`jI ivcwrDwrw ’qy coKw Asr ho igAw[
“pr AMdroN mYN byArwm sW[ mYnUM auhnW dI ^UnI ienklwb kMvrjIq, myrI pqnI qy mYN, iek B`drpurS dy Gr auhnW
dI g`l psMd nhIN sI[ kdy koeI iksy dw ^Un vhw ky vI aus dw nUM imlx pihlI vwr gey[ auh s`jx ieh qW jwxdy sn ik mYN kvI
pirvrqn kr sikAw hY? pirvrqn qW ipAwr nwl hI ho skdw hW pr ieh nhIN sn jwxdy ik mYN ik`qy vjoN mnoicikqsk hW[
hY [ mYnUM l`gw, mYN iek k`tVqw iv`coN inklx quirAW sW, pr iek nw hI ieh jwxdy sn ik myrI pqnI mnoivigAwn dI pI.AYc.fI.
dUjI k`tVqw iv`c Aw PisAw hW[ mYN izMdgI ivArQ hI guAw hY qy mwnisk sm`isAwvW vwly jIAW nUM pySwvr slwh dyx dw kMm
id`qI hY[” krdI hY[
mYN ikhw, “dwr jI!...” myrI g`l iv`c k`t ky boly,, “qusIN mu`FlI mihmwn invwzI dy dOrwn jd auhnW swfy ik`qy v`loN
mYnUM dwr jI ikauN bulwauNdy ho?” mYN ikhw, “mYN qy nvqyj kwlj iv`c pu`iCAw qW AsW auhnW nUM d`s id`qw ik swfw pySw kI hY[ ieh sux
iek`Ty sW, auh mYQoN do swl A`gy sI[ mYN aus nUM AwpxIAW kivqwvW ky swnUM l`gw ik aus B`drpurS dI pqnI, swnUM kuJ kihxw cwh rhI
101 102
sI, pr Awpxy AwdmI dy vrjdy ichry nUM vyK ky bolI kuJ nhIN [ mwipAW leI lwzmI ho jWdw hY ik auh auj`f lokW vwly ASlIl
jd AsIN iejwzq lY ky ivdw hox l`gy qW aunHW dI pqnI bolW qoN prhyz krn qy b`icAW swhvyN sBX p`Dr dy bolW dw nmUnw
swnUM kihx l`gI, “iqMn idnW qk swfI SwdI dI swligrwh hY[ pyS krdy rihx qW ju auh qihzIb isK skx qy sBX jgq dy
swfI bynqI hY ik qusIN dovyN aus idn vI jy Aw sko qy swnUM AsIs dy Biv`K dy swjnhwr bx skx [”
sko qW AsIN DMnvwdI hovWgy[” myrI pqnI ny ieh inmMqRx prvwn aus B`dr purS ny myrI pqnI nUM pRxwm kIqw qy ikhw, “A`j
kr ilAw [ qoN bwAd mYN koeI AYsy BYVy bol nhIN bolWgw [ quhwfy nwl myrw bcn
aus idn bVI cihl-pihl sI[ bVy lok Awey hoey sn[ irhw [” (1991)
KUb jSn hoieAw[ iPr lokIN dubwry iqbwry mubwrkW dy ky ivdw hox
l`gy[ jd AsW iejwzq mMgI qW auhnW dI pqnI swnUM kihx l`gI, gurU goibMd isMG nUM gvwh bxw ilAw krWgI
“Ajy mYN quhwnUM qy kyvl quhwnUM Awpxy ivAwh dI AYlbm ivKwauxI aunI sO n`ibAW dy ipCly A`D dI g`l hY[ sRI hymkuMt swihb
hY[ AsIN QoVHI dyr hor ruk gey[ dI Xwqrw ’qy gey sW[ nwl-nwl swfy kIrqnI j`Qy sn[ swrw rwh
iPr auhnW dI pqnI AYlbm k`F ilAweI qy dovyN jI swnUM nwm Dun l`gI rhI [
AYlbm idKwaux l`g pey[ AYlbm A`D iv`c sI qW auhnW dI pqnI goibMd Dwm AMimRq sMcwr dw pRogrwm AwXoijq hoieAw[
kihx l`gI, “qusIN dovyN mnoivigAwn dy ivSySg ho[ mYN quhwQoN iek sR: SmSyr isMG jI, jo j`Qy dy sMcwlk sn, swrw ieMqzwm vyK rhy
slwh lYxI hY[” myrI pqnI ny ikhw, “d`so !” auh kihx l`gI, sn[ aunHW sQwn dyiKAw ij`Qy AMimRq sMcwr hoxw sI[ aus dI s&weI
“mYN ipClI vwr vI pu`uCxw cwhuMdI sW, pr Pyr pqw nhIN ikauN Jk dw bMdobsq krvwieAw [ pMj ipAwry ijnHW AMimRq iqAwr krnw
geI[” myrI pqnI ny ikhw, “hux qW Jwkw lwh ilAw jy, hux hI sI auhnW nwl g`l bwq, slwh mSvrw kIqw[ smW muk`rr kIqw qy
d`so [” iek idn pihly Swm dy dIvwn iv`c AYlwn kIqw ik Agly idn
auh kihx l`gI, “ieh sRImwn jI myry pqI, mwvW BYxW svyry 10 vjy AMimRq sMcwr hovygw [ AiBlwSI s`jx Awpxy nwm
dIAW gwlHW, auj`f qy ASlIl g`lW, Awpxy b`icAW dy swhmxy hI gRMQI swihb nUM ilKvw dyx [
mYnUM kihMdy rihMdy hn[” svyry-svyry iek ivAwhuqw lVkI myry kol AweI [ kihx
mYN ikhw, “qusW keI vwr Awp iehnW nUM smJwieAw l`gI, “mYN AMimRq pwn krn AweI hW [ gRMQI jI kol nwm ilKwx
hoxY [” kihx l`gI, “mYN keI vwr ipAwr nwl vI bynqI kIqI hY geI qW aunHW myrw nwm ilKx qoN ienkwr kr id`qw[” mYN aus nUM
qy gu`sy nwl vI [ pr ieh mMndy hI nhIN [” “kI kihMdy hn?” slwh id`qI ik s: SmSyr isMG horW nUM imly[ auh imlI qW SmSyr
mYN pu`iCAw, qW auh B`dr purS jI Awpy bol pey, mYN iehnUM kihMdw isMG horW ikhw, “ieh qW bVI cMgI g`l hY ju qusIN AMimRq pwn
hW, “ieh gwlHW qy ieh kwmuk g`lW ienHW sB Awpxy hwxIAW koloN krky gurU swihb dIAW lwflIAW POjW iv`c Swiml hoxw cwhuMdy
suxIAW hoeIAW ny jW sux lYxIAW ny [ iPr myry kihx jW nw kihx ho[ pr mYnUM smJ nhIN AweI gRMQI swihb ny quhwfw nwm ilKx qoN
nwl kI &rk pYNdw hY[...” ienkwr ikauN kIqw ?”
qd myrI pqnI aunHW dI g`l ivcy tu`k ky bolI, “qusIN kihx l`gI, “auh pu`Cdy sn, kI quhwfw pqI AMimRqDwrI
TIk kihMdy ho ik ies qrHW dI ASlIlqw quhwfy b`icAW ny Awpxy hY ? jy nhIN qW kI quhwfy nwl AMimRq Ckx leI iqAwr hY? qd
hwxIAW pwsoN sux leI hoxI hY jW sux lYxgy[ ieho kwrn hY ik mYN ikhw ‘jI nhIN’, qW aunHW ikhw qd quhwfI AMimRq dI rihq inB

103 104
nhIN skygI [ so quhwnUM AMimRq nhIN CkwieAw jw skdw [”
s: SmSyr isMG horIN muskrw pey qy aus b`cI nUM aunHW myry gurU nwl lV skx dw swhs r`Kdy ho ?
AwiKAw, “qusIN vyly isr Aw jwxw, quhwnUM AMimRq zrUr pwn
mYN hymkuMt swihb dI Xwqrw ’qy jw irhw sW[ iCAW idnW
krwieAw jwvygw [”
iv`c au~Qy phuMcxw sI[ rsqy iv`c pMj pVw pYNdy sn[ hymkuMt swihb
auh lVkI bVI KuS ho geI[ s: SmSyr isMG horW dw aus
PwaUNfySn dw ieMqzwm sI[ koeI do ku sO dw jQw jw irhw sI[ rwgI
DMnvwd kIqw qy Cohly kdmW nwl iqAwr hox vwsqy prq geI[
jQy nwl sn, auh QW pur QW, ij`Qy Tihrnw huMdw kIrqn krdy sn[
pUry vkq isr AMimRq sMcwr dy AsQwn ’qy auh phuMc geI[
sMgqW Awp vI kIrqn krdIAW jw rhIAW sn [
s: SmSyr isMG horIN vI au~Qy sn[ ieqny nUM gRMQI swihb vI Aw
gey[ aunHW AwauNidAW hI aus lVkI nUM sMboDn kIqw qy ikhw, bIbI mYN swrw rsqw AwpxI haumY nwl jMg kridAW quirAw
quhwnUM ikhw sI nw, quhwnUM AMimRq nhIN CkwieAw jw skdw[ qusIN igAw[ mYnUM kdy i^Awl qk nhIN sI AwieAw ik ies nUM vI Fwh
Pyr ikauN Aw gey ho ?” skxw ikqnw kiTn hovygw[ auh mYnUM kIrqn krdy nUM vI Awpxw
s: SmSyr isMG horW gRMQI swihb nUM pu`uiCAw, “ies b`cI nUM idl KolHx nhIN sI dyNdI qW ju r`b myry AMdr nw Aw sky[ ismrn
AMimRq ikauN nhIN CkwieAw jw skdw ?” iv`c bYTw qW mUMhoN ‘vwihgurU, vwihgurU’ krI jwvW pr iDAwn hor
gRMQI swihb ny ikhw, ikauNik ies dw Gr vwlw nw keI aUl jlUl pwisAW v`l Btkdw iPry [
AMimRqDwrI hY Aqy nw AMimRq Ckx nUM iqAwr hY[” koeI nhIN sI ju rihnumweI kr sky[ myrI ifaUtI, fwktrI
s: SmSyr isMG ny AwiKAw, “BweI swihb jI, ieh Srq dI vI sI, jykr koeI bImwr ho jwvy qW aus dI dyKBwl krW [
qW ikDry nhIN ik jIvn swQI vI AMimRqDwrI zrUr hovy[ hovy qW iek lVkI koeI sqwrW-ATwrW swl dI pYdl qurdI peI
cMgw hY, pr ieh koeI lwzmI Srq qW nhIN [” sI, ausnUM Tyfw v`jx ’qy auh au~lr ky if`g peI[ ausdI iek bWh
gRMQI swihb kihx l`gy, “nhIN jI swnUM qW ieho pqY ik mckoVI geI qy dUjI KrUMfI geI[ aus nUM drdnwSk dvweI id`qI[
dMpqI dohW nUM AMimRq C`kxw cwhIdY nhIN qW inBdw nhIN[” s: aus dy pYrW ’qy drdnwSk krIm dI mwilS kIqI[ bVI bhwdr kuVI
SmSyr isMG horW qd ikhw, “jy ieh g`l huMdI qW gurU goibMd isMG sI, swrIAW s`tW-PytW aus ny h`sdy-h`sdy J`lIAW[ jd mYN AwpxI
jI ny jd pihly pMj ipAwirAW nUM AMimRq CkwieAw qW nwl aunHW syvw smwpq krky ivdw hox l`gw qW aus ny myry kurqy dw dwmn PV
dIAW Gr vwlIAW nUM vI CkwauNdy [” ky mYnUM rok ilAw[ hMJU aus dIAW A`KW iv`coN iekdm vih qury qy
qd gRMQI swihb inruqr ho gey qy ikhw, “TIk hY, qusIN kihx l`gI, “kwS qusIN myry ipqw huMdy [” mYN ikhw, “bytI mYN vI qy
kihMdy ho qW bIbI nUM AMimRq Ckw idMdy hW [ pihlW qW AsIN ieM\ ipqw ijhw hI hW[” auh B`ubW mwr ky ro peI qy kihx l`gI, ieauN
kdy nhIN CkwieAw [” nw kho[ r`b kry iksy dw ipqw vI myry ipqw vrgw nw hovy[ auhnW
AMimRq pwn krn auprMq auh b`cI au~Qy AweI ij`Qy s: nUM qW jW AwpxI Srwb drkwr hY jW swfI cu`p kIqI syvw[ jd mYN
SmSyr isMG qy mYN Kloqy sW [ aus dy ichry qy Ajb nUr sI [ Aw ky eyQy if`gI, jykr myry ipqw jI kol huMdy qW pihlW mYnUM do Q`pV pYNdy
aus ny &qih gjweI qy iPr kihx l`gI, “A`j qoN koeI iksy lVkI
qy kihMdy, ‘qyrIAW A`KW Pu`tIAW hoeIAW hn, vyK ky nhIN quirAw
nUM AMimRq Ckwaux qoN nWh nhIN kr skygw[ nhIN qW mYN gurU goibMd
jWdw[’ iPr jy mYN pYr mckoVy jwx krky lMgVWdI qW kihMdy, “AYvyN
isMG jI nUM Awpxw gvwh bxw ilAw krWgI [” (1996)
105 106
mcl nw mwr mYN sB bhwny vI jwxnw qy ieh vI jwxnw auhnW nUM mYN auhnW nUM ikhw ieh kI kr rhy ho[ myry pYrW iv`c Awp jI dw
BMnI dw ikvyN hY[” isr? kihx l`gy, “mYN qyry AMdr v`sy gurU goibMd isMG jI A`gy m`Qw
mYN aus nUM ikhw, “qUM Awpxy ipqw pwsoN Awpxw ipAwr nw tyk irhw hW[ auhnW pwsoN myry vwsqy vI ^Yr lY dy[ b`cIey ! qUM myrI
prqw qy auhnW nUM ipAwr krI jw[ pr dlyr ho jw[ fr nhIN, frw boql nhIN qoVI, myrw AiBmwn qoV id`qw hY[ ies vwrI mYN vI qyry
ky r`K[ bhwdr bMdy swhmxy SrwbI it`k nhIN skdw[” nwl hymkuMt jwvWgw qy au~Qy AMimRq Ck ky AwvWgw [ (1999)
pqw nhIN gurU ny kI b^iSS kIqI, auh b`cI iekdm au~T
KloqI qy jYkwrw mwirAw, “boly so inhwl[” lwglI sMgq ny “siq
hor koeI nhIN, r`b Awp sI
sRI Akwl” AwK ky jYkwry dw au~qr id`qw[ qd mYN luiDAwxy iv`c eIsweIAW dy mYfIkl kwlj iv`c
pVHwauNdw sW [ GroN (kpUrQly) sunyhw AwieAw ik myry dwdI jI s^q
Swm nUM AMimRq sMcwr sI, aus b`cI ny AMimRqpwn kr ilAw[
bImwr hn qy mYnUM Xwd kr rhy hn [ AwKrI b`s jwx iv`c kuJ
aus qoN bwAd mYnUM imlx AweI[ kihx l`gI, “A`j qoN gurU goibMd
imMt hI sn, dr^wsq dy ky jwx jogw vkq hI nhIN sI[ mYN AwpxI
isMG myry ipqw ho gey hn[ hux mYnUM koeI fr nhIN[”
jyb fwierI iv`coN ausdw iek in`kw ijhw vrkw pwiVAw, aus au~pr
A`T-nO mhIny lMG gey[ iek idn auh b`cI myry hspqwl ipRMsIpl swihbw v`l dr^wsq Cu`tI vwsqy ilKI qy sunyhw dyx vwly
AweI qy mYnUM iml geI[ aus dw ichrw hMsU-hMsU kr irhw sI[ mYnUM nUM bynqI kIqI ik ipRMsIpl swihbw dy d&qr dy drvwzy hyToN lMGw
aus ny Gu`t ky AwpxIAW bwhW iv`c lY ilAw qy kihx l`gI, “fwktr dyvy ikauNik d&qr bMd ho cu`kw hoxw sI[
jI, jdoN dw mYN gurU goibMd isMG jI nUM Awpxw ipqw Dwr ilAw, myry do idn bwAd jd mYN priqAw qW myrI pySI hoeI[ ipRMsIpl
AMdr dy AwkwS qoN b`dl htxy SurU ho gey[ mYN jd Gr prqI qW swihbw ny myrI g`l suxy ibnW hI kih id`qw ik, “AsqI&w dy idau,
mYN AYlwn kr id`qw ik mYN AMimRqpwn kr ky AweI hW[ A`j qoN gurU qusIN swfy kwlj dy inXMqrx iv`c iPt nhIN bYTdy[” myry pws koeI
goibMd isMG myry ipqw hn, auhnW dw ipAwr qy auhnW dI SkqI myry cwrw nhIN sI, so mYN AsqI&w dy id`qw[
nwl hY[ A`j qoN Gr iv`c koeI kurihq nhIN hovygI[ pr Swm nUM Swm nUM, AYvyN Awpxy ivcwrW iv`c fu`bw iksy muh`ly iv`c
roz vWg myry duinAwvI ipqw jI, Srwb dI boql lY Awey qy iglws inkl igAw[ au~Qy iek Gr A`goN lMiGAw ijs dI ifEFI dw
iv`c Srwb pwaux l`g pey[ mYN rsoeI ’coN icmtw cu`k ilAweI qy drvwzw Ku`lHw sI qy ifauFI iv`c iek bzurg, drI au~pr bYTw
auhnW dI boql vI BMn id`qI qy iglws vI[ auh iqlimlw au~Ty qy hoieAw sI[ mYN A`goN lMG hI irhw sW ik bzurg ny mYnUM h`Q dy ieSwry
myry au~pr h`Q auTwieAw[ mYN h`Q pkV ilAw qy ikhw, “gurU goibMd nwl roikAw qy ifEFI qoN hyTW Q`ly au~qr AwieAw[ myry moFy ’qy
isMG nwl lV skx dw swhs r`Kdy ho? hux myry AMdr gurU jI Awp h`Q r`K ky kihx l`gw, “bytw, ies leI audws ho ik nOkrI clI
vsdy hn[’ myrIAW A`KW vI aus vyly Aiq koRDvwn hoeIAW sn[ geI hY? jwh, inSicMq ho jw[ A`j qYnUM iqMn nOkrIAW dI pySks
myry ipqw jI TTMbr gey qy mMjy ’qy bYT gey[ iPr Awpxy h`QW iv`c AwvygI, ijhVI cMgI l`gy kr lvIN”[ mYN hYrwn, glI iv`c rihMdy
Awpxw isr lY ky bYTy rhy[ mYN ikhw, “vwihgurU bolo, pMj vwrI[” ies bu`Fy bwby nUM (ijs dI aumr s`qrW qoN au~pr jwpdI sI) ikvyN
auhnW pMj vwrI vwihgurU bol id`qw qy mYN au~QoN Awpxy kmry nUM clI pqw myrI nOkrI geI hY qy ieh ikvyN kih skdw mYnUM iqMn nOkrIAW
AweI[ rwqIN ie`k vjy dy krIb auh myry kmry iv`c Awey qy myry iml skdIAW hn? auh ikhVIAW ho skdIAW hn, mYnUM iksy iek
pYrW ’c isr r`K ky rox l`g pey[ auhnW dw srIr kMb irhw sI[ dI sMBwvnw vI nhIN suJ rhI sI[
107 108
^Yr, mYN au~QoN A`gy nhIN igAw[ au~QoN hI prq ky Awpxy hI nw Awvy auh ikhVy muh`ly iv`c mYnUM imilAw sI-ikqnI
Gr clw igAw [ QoVHI dyr mgroN drvwzw KVikAw qy fwkIey byiDAwnI nwl audoN qurdw irhw hovWgw[ qW vI mYN swrw Sihr Cwx
ny do ic`TIAW bUhy hyToN AMdr srkw id`qIAW [ mYN cu`kIAW qy mwirAw [ audoN luiDAwxw Cotw ijhw Sihr sI, ijs iv`c GMty fyF
vwrI-vwrI KolH leIAW [ GMty iv`c Awr-pwr jwieAw jw skdw sI[ kyvl iek vwr nhIN, mYN
pihlI ic`TI myry iek dosq dI sI jo skUl iv`c myrw iqMn-cwr vwr Sihr dw c`pw-c`pw CwixAw [ pr aus ifEFI vrgI
jmwqI sI qy hux btwly iv`c kwr^wnydwr sI[ aus ny iliKAw sI ik ifEFI vI mYnUM ikqy nzr nhIN AweI ijs iv`coN ibrD bwbw inkl
“AsIN btwly dy kwr^wnydwr Awpxy kwimAW leI iek ifspYNsrI ky myry nwl hmklwm hoieAw sI[ mYnUM kdy vI pqw nw l`igAw auh
KolH rhy hW[ jykr qusIN Aw ky ies dw cwrj lY lau qW swnUM bVI bwbw kOx sI[ mYN Awpxy iek im`qr nUM ieh g`l d`sI[ auh sux ky
KuSI hovygI”[ kihx l`gw, “auh bwbw, hor koeI nhIN sI, r`b Awp sI”[ (1952)
dUjI ic`TI id`lI qoN sR: hukm isMG AYm.pI. dI sI (jo bwAd
iv`c spIkr bxy) auhnW iliKAw, “AsIN id`lI qoN iek h&qwvwr
iek dwnvIr dI bwq
AMgRyzI A^bwr ‘spoksmYn’ nwm dw k`Fx l`gy hW[ jykr ies dw fw. mnmohn isMG audoN rwj sBw iv`c ivroDI DVy dy lIfr
AYfItr bxn dI svIkwrqw dy sko qW swnUM byh`d KuSI hovygI” [ sn, jd aunHW BweI vIr isMG swihq sdn dI pRDwngI svIkwr
krn ’qy bynqI pRvwn kIqI[ audoN auprokq sdn dI kwrj-kwrxI
mYN hYrwn, bu`Fy dI pySIngoeI do iqhweI qW mukMml ho geI[
sBw iv`c keI au~c-p`Dry mnu`K sn[ aunHW iv`c sR: gurbcn isMG
mYN qIjI ic`TI aufIkx l`gw, rwq pY geI, auh AweI nhIN[ mYN sON
pUrv rwjdUq, fw: AmrIk isMG pUrv vweIs-cWslr, BweI mohn
igAw [ svyry au~iTAw qW cpVwsI iek qwr lY ky Aw igAw[ kihx
isMG ieMfstRIAilst, jnrl AroVw swihb, jnrl joigMdr isMG,
l`gw ik qwr rwqIN kuvyly AweI [ mYN quhwnUM jgwx dI ihMmq nw
Awid Swiml sn[ AmrIkw ’coN isMG swihb hrBjn isMG XogI
kIqI [ so hux suv`Kqy hI lY AwieAw hW[ jykr Av`igAw ho geI
jI, fw: kpwnI swihb qy fw. AmrjIq isMG mrvwh aucycy mihmwn
hovy qW iKmw kr dyxw [”
hoieAw krdy sn[ fw. mnmohn isMG horW mYnUM sdn dI AwnryrI
mYN qwr lY leI qy pVHI [ ieh qwr mYfIkl kwlj AMimRqsr
jnrl sk`qr dI syvw dy id`qI [
dy ipRMsIpl swihb v`loN sI[ iliKAw sI, “qusW kuJ icr pihlW
qd swnUM pqw c`ilAw ik sdn ny ipCly swlW iv`c pRwprtI
swfy kwlj iv`c rijstRwr dI pdvI leI dr^wsq id`qI sI[ audoN
tYks Adw nhIN kIqw qy auh rkm 45 l`K dy krIb ho geI hY[
ieh AswmI ^wlI nhIN sI[ hux ^wlI ho geI hY, qusW Awauxw hovy
fw: swihb ny AMiqRMg kmytI dI mIitMg bulweI qy aus iv`c ikhw
qW qurMq ieqlwh idau” [
ik tYks nw dyxw gunwhgwrI qoN G`t nhIN hY qy mYN ies gunwhgwrI
ieh nOkrI myry mnpsMd sI[ so mYN ies nUM kbUl krn dI
dw BwgI nhIN bxnw cwhuMdw [ audoN aus smyN auprokq iqMnoN jxy
qwr dy id`qI[ pr ies iv`c nvyN isry hYrwnI hMFweI ik aus bwby
AmrIkw qoN Awey hoey sn[ aunHW AwSvwsn idvwieAw ik ieh koeI
nUM ikvyN pqw sI ik mYnUM iqMn nOkrIAW imlxIAW hn qy mYN ijhVI
v`fI rkm nhIN jy iek gyVw AmrIkw dw mwr idE qW ies qoN v`D
cwhW cux skdw hW[
augrwhI krvw idAWgy [
myrw jI kIqw mYN aus bu`Fy dy drSn krW[ pr mYnUM Xwd
kuJ idnW bwAd mYN fw: swihb nUM ikhw ik mYN Awpxy ^rc
109 110
’qy AmrIkw dw c`kr lgw AwauNdw hW qy jo au~QoN pRwpq hoieAw lYNdw ieC punI” [ qIjw Sbd lwieAw, “Aausr ljw rwiK lyhu sDnw
AwvWgw [ fw. swihb ny myrI qjvIz nUM srwihAw qy Su`B-ie`CwvW jnu qyrw”[ mYnUM l`gw, gurU jI myrI Ardws pUrI krn dw AwSvwsn
nwl qoirAw[ idvw rhy hn[
mYN AmrIkw jw ky AwpxI bytI kol syn hozy ngr iv`c iPr mYnUM ds imMt bolx dw AwdyS hoieAw [ pqw nhIN myry
TihirAw[ sB qoN pihlW au~QoN pwlo Awlto ivKy fw. kpwnI swihb ’qy kI Asr hoieAw sI, mYN siqgurU dI imhr bwry hI boilAw [
nUM imlx igAw[ aunHW bVw vDIAw Kwxw KuAwieAw, pr jd mYN aunHW Bog ipAw qy iek gurmuK s`jx fw: ieMdr mohn isMG jI
pws Awaux dw sb`b d`isAw qW kihx l`gy, “mYN iqMn AmrIkI pRDwn cVHdI klw sMsQw myry pws Awey qy pu`Cx l`gy, “fw: swihb,
XUnIvristIAW iv`c is`KI dI kursI sQwipq krn leI bhuq swrI qusIN eyQy kyvl b`icAW nUM imlx hI Awey ho ik hor iksy kMm vI
rkm lw bYTw hW[ AYqkIN qW sdn dI mdd krnI muSkl hY[ kuJ Awey ho?” mYN aunHW nUM AmrIkw Awaux dw Asl kwrn d`isAw [
icr mgroN Swied sMBv ho sky[ mYN mwXUs qW hoieAw, pr mYnUM iek aunHW pu`iCAw, “tYks qwrn vwsqy ikMnI rkm cwhIdI hY[” mYN
purwxI g`l Xwd Aw geI ik koiety Sihr iv`c isMG sBw vwly d`isAw, “koeI 45 ku l`K rupey[” qd aunHW AwpxI jyb iv`coN cYk
swlwnw dIvwn krvwieAw krdy sn qy aus dy leI augrwhI krdy bu`k k`F ky iek l`K fwlr dw cY~k k`t ky mYnUM dy id`qw[ iek pwsy
sn[ gurduAwry iv`c ApIl krdy qy lokIN nkd idMdy jW iekrwr qW myry mn iv`c i^Awl AwieAw ik vwihgurU ny myrI Ardws sux
krdy qy sk`qr swihb AYlwn krI jWdy, Plwxy isMG dy eyny rupey leI hY [ dUjy pwsy ieh i^Awl AwieAw ik jd qk AYsy dwnI
nkd, jW eyny rupey iekrwrI [ iek isMG AYsy vI sn jo iekrwr vIr kOm iv`c mOjUd hn, kOm cVHdIAW klW iv`c hI jwvygI [
qW hr vwr kr idMdy sn, pr pUrw nhIN sn krdy[ aunHW ies vwr
—0—
Pyr iek v`fI rkm dw iekrwr kr id`qw[ sk`qr swihb aunHW dI
rkm dw AYlwn krn l`gy qW sihvn hI aunHW dy mUMh ’coN ‘iekrwrI’
dI QW ‘ienkwrI’ inkl igAw [
qd mYN syn hozy qoN lws AYNjilS bwkI dy dohW s`jxW nUM
imlx clw igAw [ aunHW pwsoN vI kuJ hwsl nw hoieAw[ qd mYN Gr
Aw ky Ardws kIqI, “s`cy pwqSwh ! mYN ijs kMm AwieAw hW qyrw
Awsrw lY ky AwieAw hW, mYnUM AsPl ikvyN moV dyvyNgw mwlkw ?”
qd mYN prq ky syn hojy Aw igAw ikauNik myry dohqy dw jnm idn
sI qy myrI bytI ny Gr kIrqn krvwauxw sI[
mYN AwieAw qy myrI bytI ny ikhw, “kIrqn qoN bwAd
pMj-ds imMt qusIN vI bol dyxw [“mYN ikhw, “KuSI nwl ! zrUr
bolWgw” [
kIrqn hoieAw [ kIrqnI isMGW ny pihlw Sbd lwieAw,
“swcy swihbw ikAw nwhI Gr qyrY”, dUjw Sbd lwieAw, “myrI
111 112

You might also like