Farmers Guide For Cultivation Major Vegetable and Cereal Crops
Farmers Guide For Cultivation Major Vegetable and Cereal Crops
g]kfnsf k|dv
' t/sf/L tyf
vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
cf]P;cf/cf]÷g]k÷*)!÷P;kLP
;+o'Qm /fi6«;‹Lo vfB tyf s[lif ;+u7g
cfsl:ds k'g:yf{kgf tyf ;dGjo OsfO{
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf
g]kfnsf k|dv
' t/sf/L tyf
vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
cf]P;cf/cf]÷g]k÷*)!÷P;kLP
;+o'Qm /fi6«;‹Lo vfB tyf s[lif ;+u7g
cfsl:ds k'g:yf{kgf tyf ;dGjo OsfO{
@)^^
k|sfzs
;+o'Qm /fi6«;‹Lo vfB tyf s[lif ;+u7g
cfsl:ds k'g:yf{kgf tyf ;dGjo OsfO{
k'Nrf]s, nlntk'/, g]kfn
cfly{s ;xof]u
:k]g ;/sf/ -cf]P;cf/cf]÷g]k÷*)!÷P;kLP_
k|sfzgflwsf/©
o; k|sfzgdf cleJoQm ljrf/, tYo÷tYof°, tyf hfgsf/Lx?n] ;+o'Qm /fi6«;+3Lo vfB
tyf s[lif ;+u7g -PkmPcf]_ sf] cflwsfl/s ljrf/x?sf] k|ltlglwTj ub}{gg\ . ;fy} o;sf]
clek|fo s'g} /fi6« jf To;sf] k|fb]lzs v08÷e"efu, ;x/, cyjf ;Ldfsf] j}wflgs Pj+
ljsf;ut l:ylt O+lut ug'{ klg xf]Og . ;do / k|;Ëjz k|sfzgdf pNn]v ul/Psf
s'g} sDkgL jf ltgsf pTkfbg, rfx] tL k|ltlnlk clwsf/k|fKt (patented) x'g\ jf gx'g\,
af/]sf] rrf{n] of] 7xb}{g ls tL pTkfbgx? cGo / p:t} vfnsf pTkfbgx?sf]
t'ngfdf PkmPcf]sf] :jLs[lt—k|fKt x'g\ jf l;kmfl/;df k/]sf x'g\ .
of] xft] k'l:tsf s[lif ljefu cGt{utsf t/sf/L ljsf; lgb]{zgfno / afnL
ljsf; lgb]{zgfno k/fdz{ tyf PkmPcf]sf] afnL pTkfbg tyf ;+/If0f
dxfzfvfsf] k|ToIf k|fljlws ;'kl/j]If0f / ;Nnfxdf >L k'?iff]Qdk|;fb vltj8fn]
tof/ ug{'ePsf] xf] . of] k'l:tsf tof/ ug{ ljleGg dxfg'efjx?n] k|ToIf jf
ck|ToIf ;Nnfx / dfu{bz{g ug'{ePsf] 5 . pxfFx? ;Dk"0f{k|lt PkmPcf] /
of] kl/of]hgf -cf]P;cf/cf]÷g]k÷*)!÷P;kLP_ kl/jf/ dxTjk"0f{ ;xof]usf] nflu
xflb{s cfef/ JoQm ub{5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw u
kl/ro
u|fdL0f If]qdf a;f]af; ug]{ s[ifsx? lzIffsf] sdL / s[lif ;fdu|Lx?sf] ;Lldt
kxF'rsf sf/0fn] a9L hf]lvddf k/]sf 5g\ . Tolt x'Fbfx'Fb} klg, ;Lldt afXo
;fdu|Lsf] k|of]u u/L pGgt s[lif k4lt ckgfP/ s[lif pTkfbg a9fpg ;Sg]
ck]lIft Ifdtf /fVb5g\ . of] xft] k'l:tsfn] lgjf{xd'vL v]tL ug]{ tL s[ifsnfO{
nlIft u/]sf] 5, hf] cToGt Go"g s[lif k|;f/ / ;"rgfsf] cfwf/df ;fdfGo s[lif
ub}{ cfPsf 5g\ .
g]kfndf t/sf/L kf]if0fsf] k|d'v ;|f]t ePklg w]/} 7fFpx?df t/sf/L vfg'nfO{
ce}m klg ;'ljwfsf] ¿kdf lnOG5 . To;}n] ubf{ of] k|sfzgn] gf} j6f k|d'v
t/sf/L afnLx? -uf]ne]+8f, e06f, v';f{gL, sfpnL, aGbf, sfFqmf], Kofh, ufh/ /
d"nf_ sf] ;fy ;fy} u|fdL0f kl/jf/sf] k|d'v vfB;'/Iff ug]{ tLg vfBfGg
afnLx? -wfg, ds} / uxF'_ nfO{ ;d]t nlIft u/]sf] 5 . of] xft] k'l:tsf tof/
ubf{ k9\g / n]Vg ghfGg]x?nfO{ ljz]if Wofgdf /fVb} a9LeGbf a9L lrqx?sf] /
sd eGbf sd zAbsf] k|of]u ul/Psf] 5 .
# s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
ljifo ;"rL
cfef/ u
kl/ro 3
uf]ne]+8f v]tL !%
vf];f{gL v]tL @#
e06f v]tL @(
sfFqmf] v]tL #%
sfpnL v]tL $@
aGbf v]tL $(
d"nf v]tL ^%
wfg v]tL *$
ds} v]tL ($
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw ª
r s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
!
t/sf/Lsf] a]gf{ tof/L / /f]k0f
:yfg
g;{/L agfpg] :yfg 3fd nfUg], lgsf;sf] Joj:yf ePsf], af/–aGb]h ePsf]
/ ;lhn} x]/rfx ug{ ;lsg] x'g'kb{5 .
cfsf/
xft_
! ld -≈@ xft_ # ld -≈&
g;{/L Aof8sf] rf}8fO ;w}+ ! ld6/ -b'O{ xfteGbf s]xL a9L_ /fVg'kb{5 .
s/];faf/Lsf] nflu # ld6/ -& xft_ nfdf] Aof8 eP k'U5 / To;df ! 8f]sf]
/fd|/L kr]sf] k|fËfl/s dnsf] k|of]u ug'{k5{ .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
Aof8sf] k|sf/
hldgaf6 !% ;]=ld=
-≈! s'/]t_
jiff{ofd / l;FrfOsf] ;'ljwf ePsf] If]qdf p7]sf] Aof8 a9L pko'Qm x'G5 .
hld
gsf
] ;t
xaf6
!)
;]=ld
= tn
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
g;{/Lsf] nflu ;+/rgf
;]tf] Knfli6sn] 5f]k]sf]
-# ld= nfdf] g;{/Lsf] nflu $=% ld= nfdf] Knfli6s_
cfwf ld6/
cufl8sf] efu
!@% ;]=ld=
&% ;]=ld=
! ld6/
!% ;]=ld=
p7]sf] Aof8
* b]lv !) ;]=ld=
g;{/Ldf xf/b]lv xf/sf] b"/L *–!) ;]=ld= -sl/a % c+u'n_ /fVg'k5{ . ;f]emf]
afF;sf] ef6fsf] ;xof]uåf/f aLp /f]Kg] 8f]a agfpg ;lsG5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
@ b]lv # ;]=ld=
aLpnfO{ @–# ;]=ld= -! c+u'n_ sf] km/sdf /f]Kg'k5{ . uf]ne]+8f, e06f, sfpnL,
aGbfh:tf afnLsf] a]gf{ g;{/Ldf tof/ ul/G5 .
aLpm 5f]Kg]
b'O{ j6f aLpm y}nfdf /f]Kg] a]gf{ @–# kft] ePkl5 :j:y a]gf{
/fv]/ csf]{ pv]n]/ kmfNg]
g;{/Lsf] x]/rfx
x6fOPsf] Knfli6s
h/f dfq
ePsf] a]gf{
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
h/f;Fu} df6f]
ePsf] a]gf{
10 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
y}nfsf] nflu eg]{ df6f]
hª\unsf]] df6f] ;lhn} kfOg] 7fpFdf cfwf–cfwf efu rfn]sf] hª\unsf]] df6f]
/ kr]sf] dn ld;fP/ aLp hdfpg] df6f] tof/ kfg{ ;lsG5 .
b'O{ efu dlnnf] df6f] b'O{ efu kr]sf] dn olb lrD6\ofOnf] aLp hdfpg] df6f]
df6f] ePdf Ps
efu afn'jf
ld;fpg]
^ O~r ( O~r
Kjfn
a]gf{ ;fg]{
a]gf{nfO{ 3fd nfu]sf] lbg ;fFemdf a]gf{ ;fbf{ 8fF7nfO{ g;{/Ldf ePsf]
jf afbn nfu]sf] lbg hlt a]nf eGbf dfly k'g'{xF'+b}g .
klg ;fg{ ;lsG5 . /f]k]kl5 a]gf{ c8\ofpg jl/kl/sf]
df6f]nfO{ lyRg'kb{5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 13
a]gf{ /f]k]kl5 jl/kl/ 5fkf] xfn]/ ev{/} ;f/]sf] a]gf{nfO{ 3fdaf6
l;FrfO lbg'kb{5 . hf]ufpg s]/fsf] ;'Knf jf 6k/Ln]
5f]Kg ;lsG5 .
14 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
@
uf]ne]+8f v]tL
v]tL ul/g] ofd
dlxgf
If]q
a}zfv h]i7 cfiff9 >fj0f efb| cflZjg sflt{s d+l;/ kf}if df3 kmfu'g r}q
pRr kxf8
dWo kxf8
vf]+r /
t/fO{
pRr / dWo kxf8df jiff{ofddf v]tL ul/G5 eg] vf]+r / t/fO{df lxpFbdf
v]tL ul/G5 .
uf]ne]+8fn] w]/} tftf] / lr;f] b'a} vKg ;Sb}g .
hft
Pg=;L=Pn= !
k';f ?jL
dgk|]s;\
g;{/L
hUufsf] tof/L
! laQf
-@) ;]=ld=
prfO{
120 Doko
!@) 8f]sf] -sl/a # d]= 6g_ /fd|/L kr]sf] k|fª\ufl/s dn k|lt/f]kgLsf b/n]
k|of]u ug'{ k5{ .
v/fgL
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 17
!) s]hL 8L=P=kL=
^ s]hL kf]6f;
olb /f;folgs dnsf] k|of]u ug]{ ePdf !) s]=hL= 8L=P=kL= / ^ s]=hL= Do'/]6
ckm kf]6f; k|lt/f]kgLsf b/n] hUufsf] clGtd tof/L ubf{ xfNg'kb{5 .
a]gf{ ;fg]{
aLp /f]k]sf]
a]gf{ ;fg{ # b]lv $
xKtfdf tof/ x'G5 .
yk dn
ux'Ft
kfgL
k|To]s k6s w]/} kmn l6k]kl5 uxF't–kfgLsf] emf]n k|ltaf]6 @%) ld=ln=
-sl/a cfwf dfgf_ km]bdf xfNg'k5{ .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 19
xKtf ) ! @ # $ % ^ & *
a]gf{ ;f/]sf]
a]gf{ ;f/]sf] #–$ xKtfdf klxnf] / ^–& xKtfdf bf];|f] ykdn ! lrof rDrf
o'l/of k|ltaf]6sf] b/n] /f;folgs dnsf] k|of]u ug{ ;lsG5 . dn xfn]kl5
df6f]n] k'/]/ l;FrfO lbg'kb{5 .
sfF65fF6
#% b]lv
$) ;]=ld=
!% b]lv @) ;]=ld=
la?jf !% b]lv @) ;]=ld= cUnf] ePkl5 d'06f rF'8]/ @ j6fdfq xfFuf cfpg
lbg'k5{ .
k]ml/ #% b]lv $) ;]=ld= dfly 6'Kkf r'F8]/ ! af]6df hDdf $ j6f xfFuf /fVg'
/fd|f] x'G5 . uf]ne]+8fsf] k|To]s cfFVnfaf6 xfFuf 5f]8\g] ePsf]n] $ j6feGbf
a9L xfFuf cfpg glbg lgoldt?kdf d'gf r'F8\g'k5{ .
20 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
yfFqmf lbg]
kmn l6kfO
tftf] xfjf
22 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
#
vf];f{gL v]tL
v]tL ul/g] ofd
dlxgf
If]q
a}zfv h]i7 cfiff9 >fj0f efb| cflZjg sflt{s d+l;/ kf}if df3 kmfu'g r}q
pRr kxf8
dWo kxf8
vf]+r /
t/fO{
g;{/L
hUufsf] tof/L
=
^) ;]=ld= ) ;]=ld
# ^) ;]=ld=
#) ;]=ld=
Aof8sf] prfO
!% ;]=ld=
Ps /f]kgLsf] nflu %) 8f]sf] -sl/j !=@ d]= 6g_ /fd|/L kr]sf] k|fËfl/s
dnsf] k|of]u ug'{k5{ .
olb kfOPdf @ s]=hL= o'l/of, $=% s]=hL= 8L=P=kL= / #=% s]=hL= Do'/6] ckm kf]6f;
k|lt/f]kgLsf b/n] hUuf tof/Lsf] clGtd cj:yfdf k|of]u ug{ ;lsG5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 25
a]gf{ ;fg]{
emf/kft lgoGq0f
ux'Ft
kfgL
k"l0f{df cf}+;L
ux'Ft kfgLsf] emf]n !%–!% lbgsf] km/sdf k|lt ! ju{ld6/ If]qkmnsf] nflu
! ln6/ -;ft rf}yfO_ sf] b/n] df6f]df k|of]u ug'{kb{5 .
xKtf ) ! @ # $ % ^ & * (
xl/of] vf];f{gL l6Kbf xl/of] rlDsnf] kmn l6Kg'kb{5 h;sf] e]6g'df sf7
k;]sf] x'G5 / efFRbf lkl6Ss efFlrG5 .
kfs]sf] vf];f{gL ;fdfGotM ;'sfOG5 .
;+/If0f
28 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
$
e06f v]tL
v]tL ug]{ df};d
dlxgf
If]q
a}zfv h]i7 cfiff9 >fj0f efb| cflZjg sflt{s d+l;/ kf}if df3 kmfu'g r}q
pRr kxf8
dWo kxf8
vf]+r /
cf}n
hftx?
;nf{xL ;]tf]
kf]v/f n's]{
g'sL{
k'iff kk{n nË
g;{/L
kxf8L If]qdf rfF8} a]gf{ tof/ kfg{ Knfli6ssf] u'Dah pko'Qm x'G5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 29
aLp / a]gf{ b/
hUufsf] tof/L
!)–!% ;]=ld=
#) ;]=ld=
j;Gt Ct'df xf/af6 xf/sf] b"/L jiff{ofddf xf/af6 xf/sf] b"/L &%
%) ;]=ld= / la?jfaf6 la?jfsf] ;]=ld= / la?jfaf6 la?jfsf] b"/L
b"/L %) ;]=ld= 6f9f kf/L %) ;]=ld= 6f9f kf/L 8\ofËdf
/f]Kg'kb{5 . /f]Kg'kb{5 . o:tf] 8\ofË !% ;]=ld=
p7]sf] x'g'kb{5 .
dnvfb
Ps /f]kgLsf] nflu %) 8f]sf] -sl/j !=@ d]= 6g_ kr]sf] k|fËfl/s dn hUuf
tof/Lsf a]nfdf xfNg'k5{ .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 31
@ s]=hL= o'l/of $=% s]=hL= 8L=P=kL= #=% s]=hL= kf]6f;
pknAw ePdf @ s]=hL= o'l/of, $=% s]=hL= 8L=P=kL= / #=% s]=hL= Do'/]6 ckm
kf]6f; k|lt/f]kgLsf b/n] k|of]u ubf{ pTkfbg a9\b5 .
la?jf ;fg]{
) # %
xKtf
32 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
emf/kft lgoGq0f
yk dn
ux'Ft
kfgL
k"l0f{df cf}+;L
ux'Ft kfgL -! efu ux'Ft / $ efu kfgL_ sf] !%–!% lbgsf] km/sdf 5s{Fbf
ykdnsf] sfd ub{5 . k|lt ju{ld6/ If]qkmnsf] nflu ! ln6/ ux'Ft–kfgLsf]
emf]n df6f]df k|of]u ug{'kb{5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 33
xKtf ) ! @ # $ % ^ & * ( !) !! !@
/f;folgs dn k|of]u ug]{ xf] eg] a]gf{ ;f/]sf] % / !) xKtf k5fl8 k|To]s
k6s !=% s]=hL= o'l/of k|lt/f]kgLsf b/n] la?jfsf] jl/kl/ 8f]a vg]/
xfNg'kb{5 . dn xfn]kl5 df6f]n] k'/]/ l;FrfO lbg'kb{5 .
afnL l6Kg]
dWo kxf8
vf]+r /
t/fO{
hft
eQmk'/ :yfgLo
s';'n]
g;{/L
hUufsf] tof/L
!@) s'n];f]
;]=d
L
;]=dL
!@)
/f;folgs dnsf] k|of]u ug]{ cj:yfdf k|lt vfN8f] !) u|fd 8L=P=kL= / $ u|fd
Do'/]6 ckm kf]6f; xfNg'kb{5 .
a]gf{ ;fg]{
xKtf ) ! @ # $
emf/kft
ux'Ft
kfgL
xKtf ) ! @ # $ % ^ & *
olb /f;folgs dn k|of]u ug]{ ePdf a]gf{ ;f/]sf] #–$ xKtfk5fl8 / k"mn
k'mNg ;'? ePkl5 u/]/ @ k6s ykdn lbg'k5{ .
b'O{ lrof rDrf o'l/of k|To]s ykdn lbg]a]nfdf af]6sf] jl/kl/ kf/]/
lbg'k5{ . dn xfn]kl5 df6f]n] k'/]/ l;FrfO lbg'kb{5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 39
yfFqmf lbg]
40 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
kmn l6Kg]
dWo kxf8
vf]+r /
t/fO{
hft
;nf{xL lbkfnLM cuf}6]
sf7df8f}+ :yfgLoM dWo
8f]Nkf :gf]anM k5f}6]
g;{/L
hUuf tof/L
!)–!% ;]=ld=
#) ;]=ld=
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 43
lgsf;sf] nflu p7]sf] 8\ofË agfpg'kb{5 .
dnvfb
hUuf tof/Lsf] a]nf &% 8f]sf] -sl/j !=* d]= 6g_ k|lt/f]kgLsf b/n]
k|fËfl/s dnsf] k|of]u ug'{k5{ .
44 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
@ s]=hL= o'l/of ^=% s]=hL= 8L=P=kL= $ s]=hL= kf]6f;
olb pknJw ePdf hUuf tof/Lsf] clGtd cj:yfdf @ s]=hL= o'l/of, ^=% s]=hL=
8L=P=kL= / $ s]=hL= Do'/6] ckm kf]6f; k|lt/f]kgLsf] b/n] df6f]df ldnfpg'k5{ .
a]gf{ ;fg]{
xKtf ) ! @ # $ %
ofdcg';f/ aLp /f]k]sf] @% b]lv #% lbgdf a]gf{ $–% kft] cj:yfdf k'Ub5 /
To; cj:yfdf a]gf{ ;fg'{ pko'Qm x'G5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 45
$% x $% ;]=ld=
^) x $% ;]=ld=
cuf}6] / k5f}6] hftnfO{ $%x$% ;]=ld= sf] b"/Ldf /f]Kg' pko'Qm x'G5 eg] dWo
df};dL hftnfO{ ^)x$% ;]=ld= sf] b"/Ldf /f]Kg'k5{ . cuf}6] hftnfO{ p7]sf]
8\ofË agfP/ /f]Kg'k5{ .
emf/kft lgoGq0f
46 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
yk dn
kfgL ux'Ft
b'u{d If]qsf] nflu uxF'tsf] emf]n -! efu uxF't;Fu $ efu kfgL_ sf] k|of]u
pQd ljlw xf] . ux'Ftsf] emf]nnfO{ !%–!% lbgsf] km/sdf k|lt ju{ld6/
If]qkmnsf] nflu ! ln6/ -;ft rf}yfO_ sf] b/n] df6f]df k|of]u ug{'kb{5 .
xKtf ) ! @ # $ % ^ & *
/f;folgs dnsf] k|of]u ug]{ ePdf af]6sf] jl/kl/ ;fgf] 8f]a agfP/ To;df
@ k6s @=% s]=hL= o'l/of k|lt/f]kgLsf b/n] a]gf{ ;f/]sf] #–$ xKtf / ^–*
xKtf k5fl8 k|of]u ug'{k5{ . dn xfn]kl5 df6f]n] k'/]/ l;FrfO lbg'kb{5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 47
l;FrfO
afnL l6Kg]
dWo kxf8
vf]+r /
t/fO{
t/fO{ vf]r+ tyf dWo kxf8df lxpFb g} aGbfsf] d'Vo v]tL ul/g] df};d xf] .
pRr kxf8df eg] j;Gt / jiff{ofddf v]tL ul/G5 .
nfdf] cjlw;Dd pTkfbg lng ;do ;'xfpFbf] hftsf] 5gf}6 u/]/ nufpg'k5{ .
hftx?
k|fOª ckm Ol08ofM cuf}6]
sf]kgx]ug dfs]{6M dWo
n]6 nfh{ 8«d x]8M k5f}6]
g;{/L
hUufsf] tof/L
!)–!% ;]=ld=
#) ;]=ld=
50 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
p7]sf] 8\ofË agfP/ jiff{df lgsf;sf] Joj:yf ug'{kb{5 .
dnvfb
hUuf tof/ ubf{ &% 8f]sf] -sl/j !=* d]= 6g_ k|lt/f]kgLsf] b/n] k|of]u
ug'{k5{ .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 51
# s]=hL= o'l/of ^=% s]=hL= 8L=P=kL= $ s]=hL= kf]6f;
olb pknJw ePdf # s]=hL= o'l/of, ^=% s]=hL= 8L=P=kL= / $ s]=hL= Do'/]6 ckm
kf]6f; k|lt/f]kgLsf] b/n] hUuf tof/Lsf] clGtd cj:yfdf k|of]u ug'{kb{5 .
a]gf{ ;fg]{
$–% kft] a]gf{ ;fg'{ /fd|f] x'G5 / a]gf{ of] cj:yfdf cfpg ofdcg';f/ @%
b]lv #% lbg nfUb5 .
52 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
^) x $% ;]=ld= $% x $% ;]=ld=
cuf}6] aGbfnfO{ jiff{ofddf /f]Kbf 8\ofËdf $%x$% ;]=ld= sf] km/sdf /f]lkG5
eg] d'Vo ofddf p7]sf] Aof8df ^)x$% ;]=ld= sf] b"/Ldf /f]lkG5 .
a]gf{ ;f/]sf] !% lbgleq a]gf{ d/]sf] 7fpFdf gofF a]gf{ k'gM ;fg'{kb{5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 53
emf/kft lgoGq0f
ykdn
ux'Ft
kfgL
/f;folgs dnsf] k|of]u ug]{ ePdf @=% s]=hL= o'l/of k|lt/f]kgLsf b/n] a]gf{
;f/]sf] #–$ xKtf / ^–* xKtfdf la?jfsf] jl/kl/ 8f]a agfP/ To;df dn
xfn]/ k'/]/ l;FrfO lbg'kb{5 .
l;FrfO
56 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
*
ufh/ v]tL
v]tL ug]{ df};d
dlxgf
If]q
a}zfv h]i7 cfiff9 >fj0f efb| cflZjg sflt{s d+l;/ kf}if df3 kmfu'g r}q
pRr kxf8
dWo kxf8
vf]+r /
t/fO{
dWo kxf8sf] dflyNnf] If]q / pRr kxf8sf] tNnf] If]qdf ufh/sf] v]tL
jif}{el/ ug{ ;lsG5 .
#)–$% lbgsf] km/sdf k6s—k6s /f]k]/ cfk"lt{nfO{ lg/Gt/tf lbg ;lsG5 .
hft
Go" s'/f]8f
gflG6;
aLpb/
!)–!% ;]=ld=
#) ;]=ld=
hUufsf] tof/L ubf{ g} /fd|/L kr]sf] k|fËfl/s dn ^) 8f]sf] -sl/j !=% d]=
6g_ k|lt/f]kgLsf] b/n] k|of]u ug'{kb{5 .
gkr]sf] k|fËfl/s dnsf] k|of]u / 9'Ëf jf u]u/ ePsf] 7fpFdf w]/} h/f
kmf6\b5 .
olb kfOG5 eg] @ s]=hL= o'l/of, $=% s]=hL= / # s]=hL= Do'/]6 ckm kf]6f;
k|lt/f]kgLsf b/n] hUuf tof/Lsf] clGtd cj:yfdf k|of]u ubf{ /fd|f] pTkfbg
lng ;lsG5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 59
aLp /f]k0f
aLpnfO{ @$ 306f lehfP/ cfwf 306f cufl8 kfgL tx¥ofP/ aLp /f]Kgfn]
rfF8} aLp pd|G5 .
la?jf $–% kft] ePkl5 !)–!) ;]=ld= sf] km/sdf la?jf 5f]8]/ c? la?jf
pv]n]/ kmfNg'kb{5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 61
emf/kft lgoGq0f
l;FrfO
kfgL ux'Ft
ux'Ft kfgL -! efu ux'Ft / $ efu kfgL_ sf] !%–!% lbgsf] km/sdf 5s{+bf
ykdnsf] sfd ub{5 . Ps ln6/ ux'Ft kfgLsf] emf]nnfO{ k|lt ju{ld6/
If]qkmn df6f]df xfNg'kb{5 .
$ xKtf * xKtf
/f;folgs dn k|of]u ug]{ xf] eg] aLp /f]k]sf] $ / * xKtfk5fl8 !=% s]=hL=
o'l/of k|To]sk6s k|lt/f]kgLsf b/n] xf/sf] 5]pdf 8f]a vg]/ xfNg'kb{5 .
dn xfn]kl5 df6f]n] k'/]/ l;FrfO lbg'kb{5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 63
afnL l6kfO
64 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
(
d"nf v]tL
v]tL ul/g] ofd
dlxgf
If]q
a}zfv h]i7 cfiff9 >fj0f efb| cflZjg sflt{s d+l;/ kf}if df3 kmfu'g r}q
pRr kxf8
dWo kxf8
vf]+r /
t/fO{
hft
ldgf]cnL{
rfnL; lbg]
6f]lsgf;L
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 65
aLpb/
$) ;]=ld=
hUufsf] vghf]t ubf{ $) ;]=ld= -sl/j ! xft_ ulx/f] agfpFbf d"nf a9\g]
7fpFsf] df6f] xn'sf x'G5 . d"nf nufpg] hUufdf 8Nnf / 9'Ëf x'g'x'Fb}g .
hUuf tof/L ubf{ /fd|/L kr]sf] k|fËfl/s dn %) 8f]sf] -sl/j !=@ d]= 6g_
hlt Ps /f]kgLdf k|of]u ug'{k5{ .
gkr]sf] k|fËfl/s dnsf] k|of]u / hldgdf 9'Ëf jf u]u/ ePdf h/f kmfl6g]
;d:of x'G5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 67
@ s]=hL= o'l/of ^=% s]=hL= 8L=P=kL= # s]=hL= kf]6f;
/f;folgs dnsf] k|of]u ug]{ ePdf @ s]=hL= o'l/of, ^=% s]=hL= 8L=P=kL= / #
s]=hL= Do'/]6 ckm kf]6f; k|lt/f]kgLsf b/n] hUuf tof/Lsf] clGtd cj:yfdf
k|of]u ug'{kb{5 .
aLp /f]Kg]
d=
;]=%l
!% ) ;=]
ld=
xf/af6 xf/sf] b"/L %) ;]=ld= / af]6af6 af]6sf] b"/L !% ;]=ld= sf] km/sdf,
k|To]s 8f]adf @ j6f aLp /f]Kg'k5{ .
kl5 la?jf @–# kft] ePkl5 ! dfq x'g] u/L c? pv]Ng'kb{5 .
68 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
emf/kft lgoGq0f
ykdn
kfgL ux'Ft
olb /f;folgs dnsf] k|of]u ug]{ xf] eg] aLp /f]k]sf] $ xKtfk5fl8 xf/sf]
Ps 5]paf6 @=% s]=hL= o'l/of k|lt/f]kgLsf] b/n] k|of]u ug'{k5{ . dn xfn]kl5
df6f]n] k'/]/ l;FrfO lbg'kb{5 .
afnL l6kfO
aLp
bfgf
dWo kxf8
aLp
bfgf
vf]+r /
t/fO{
aLp
bfgf
;'xfpFbf] hftsf] 5gf}6 jf Kofh bfgf -;]6\;\_ /f]Kg] k|ljlwsf] k|of]u u/]/
hf8f]ofd -d+l;/–k';_ df klg Kofh pTkfbg ug{ ;lsG5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 71
hft
/]8 lqmof]n
Pg= %#
Pu|Lkmfp08 8fs{ /]8M jiff{df v]tL u/]/ hf8f]df afnL lng pko'Qm hft .
g;{/L
;]6\;\sf] tof/L
w]/} ;fgf] -! ;]=ld= eGbf ;fgf] uf]nfO ePsf]_ / w]/} 7"nf] -#=% ;]=ld= eGbf w]/}
uf]nfO ePsf]_ nfO{ 5'6\ofP/ afFsL /x]sf]nfO{ dfq ;]6\;\sf] ?kdf k|of]u
ug'{k5{ .
74 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
;]6\;\nfO{ em'Kkf agfP/ kfgLn]] gleHg] t/ xfjf v]Ng] :yfg -h:t} –
l;s'jfdf_ e'm08\ofP/ /fVg'k5{ .
hUufsf] tof/L
@%–#) ;]=ld=
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 75
a]gf{ /f]k]/ lxpFbdf v]tL ug{ ba]sf] 8\ofË agfP/ /f]Kg'k5{ .
76 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
dnvfb
hUuf tof/Lsf] a]nfdf &% 8f]sf] -sl/a !=* d]= 6g_ k|lt/f]kgLsf b/n] k|of]u
ug'{kb{5 .
olb pknAw ePdf !=% s]=hL= o'l/of, $=% s]=hL= 8L=P=kL= / $ s]=hL= Do'/]6
ckm kf]6f; k|lt/f]kgLsf b/n] hUuf tof/Lsf] clGtd cj:yfdf df6f]df
ldnfPdf /fd|f] pTkfbg x'G5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 77
a]gf{ ;fg]{÷;]6\;\ /f]Kg]
&–* kft] cj:yfdf a]gf{ ;fg{ l7Ss x'G5 / of] cj:yfdf cfOk'Ug aLp /f]k]sf]
#%–$) lbg nfUb5 .
d'Vo ;dodf a]gf{ ;fbf{ !%x!) ;]=ld=sf] km/sdf ba]sf] Aof8df ;fg'{kb{5 .
78 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
@) ;]=ld=
@) ;]=ld=
;]6\;\nfO{ p7]sf] 8\ofËdf @)x@) ;]=ld= sf] b"/Ldf ;txeGbf l7s tn kg]{u/L
/f]Kg'k5{ .
!=%–@=% ;]=ld= Aof; -uf]nfO_ ePsf] ;]6\;\nfO{ ufgf pTkfbgsf] nflu / @=%–
#=% ;]=ld= xl/of] Kofhsf] nflu /f]Kg' pko'Qm x'G5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 79
emf/kft lgoGq0f
ykdn
kfgL ux'Ft
xKtf ) ! @ # $ % ^ &
;]6\;\ /f]k]sf] cj:yfdf !=&% s]=hL= o'l/of k|lt/f]kgLsf b/n] ;]6\;\ /f]k]sf] #
/ ^ xKtfk5fl8 xf/sf] 5]paf6 dn lbg'k5{ . dn xfn]kl5 df6f]n] k'//]
l;FrfO lbg'kb{5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 81
l;FrfO
ufgf vGg]
;'sfpg]
dWo kxf8
vf]+r /
t/fO{
hft
pRr kxf8 M 5f]d/f]ª, rGbggfy ! / rGbggfy #
dWo kxf8 M v'dn $, v'dn %, v'dn &, v'dn * / v'dn (
vf]+r÷j]+;L M /fwf $ / xlb{gfy ! -dWo kxf8df r}t] wfg_
aLpb/
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 85
aLp lehfpg]
Aof8sf] lsl;d
w'n] g;{/L
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 87
hUufsf] tof/L
dnvfb
9}+rf nufP/ xf];\ jf cGo xl/of] dn x'g] k|hfltx?, h:t}M c;'/f], lv/f]{,
tf/fd08n OToflbsf] k|of]u u/]/ ltgnfO{ /fd|f];Fu lj36g x'g lbg'k5{ .
k|lt/f]kgL v]tdf !@ 8f]sf] -sl/j #)) s]=hL=_sf] b/n] k|fËfl/s dnsf] k|of]u
ug{'kb{5 .
88 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
$=% s]=hL= 8L=P=kL @=% s]=hL= kf]6f;
olb /f;folgs dnsf] k|of]u ug]{ ePdf lxNofO;s]kl5 $=% s]=hL= 8L=P=kL= /
@=% s]=hL= Do'/]6 ckm kf]6f; k|lt/f]kgLsf b/n] k|of]u ug'{k5{ .
a]gf{ ;fg]{
kfgL Joj:yfkg
kfgLsf] ;tx
ykdn
xKtf ) ! @ # $ % ^ & * ( !)
olb /f;folgs dnsf] k|of]u ug]{ ePdf k|To]s k6s )=%–)=&% s]=hL= o'l/of
k|lt/f]kgLsf b/n] ufFh xfNg] a]nfdf / wfg kf]6fPsf] cj:yfdf k|of]u
ug'{kb{5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 91
afnL s6fO
*) b]lv () k|ltzt bfgf kx]+lnPkl5 wfg sf6\bf u]8f emg]{ ;d:of x'Fb}g .
aLpsf] 5gf}6
:j:y, alnof / hftLo u'0f ePsf af]6x? klxnf] uf]8fOb]lv g} 5fg]/ afnL
sf6\g'eGbf l7s cufl8 kSsf ug'{kb{5 . aLpsf] nflu 5flgPsf af]6x?nfO{
5'6[} sf6]/ / ;kmf;''U3/ u/L csf]{ jif{sf] nflu aLpsf] Joj:yf ug{ ;lsG5 .
92 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
aLp /fVg] efF8f]
aLpnfO{ 3fddf /fd|/L ;'sfP/ aLp /fVg] efF8f] jf lr:ofg gl5g]{ af]/fdf
xfn]/ yGSofpg'k5{ .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 93
!@
ds} v]tL
nufpg] ;do
dlxgf
If]q
a}zfv h]i7 cfiff9 >fj0f efb| cflZjg sflt{s d+l;/ kf}if df3 kmfu'g r}q
pRr kxf8
dWo kxf8
vf]+r /
t/fO{
hft
pRr kxf8L If]q M u0f]z
dWo kxf8L If]q M dgsfdgf !, dgsfdgf #, b]ptL, ZfLtnf, kf]lifnf] ds} !
j]+;L tyf vf]+r / gbL lsgf/ M /fdk'/ sDkf]lh6, c?0f @
aLpb/
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 95
uf]7]dn tyf ljsf;] dnsf] dfqf
pknAw ePdf % s]=hL= o'l/of, # s]=hL= 8L=P=kL= / @=% s]=hL= Do'/]6 ckm
kf]6f; klg xfNg] .
96 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
aLp lehfpg] -k|fOldË_
aLp /f]Kg]
% ;]=ld= ulx/f]
Ps af]6 ds} nufP/ cGt/afnL gnufpg] ePdf &% ;]=ld= xf/sf] b"/L /
@% ;]=ld= af]6sf] b"/L /fVg'kb{5 .
98 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
%) ;]=ld= !)) ;]=ld=
b'O{ af]6 ds} Ps} 7fpFdf / ldl>t afnL nufpg] ePdf xf/sf] b"/L !))
;]=ld= / af]6sf] b"/L %) ;]=ld= /fVg'kb{5 .
xKtf ) ! @ # $ % ^ & * ( !)
ds}nfO{ b'O{rf]l6 ps]/f lbg'kb{5 . klxnf] ps]/f aLp pd|]sf] b'O{ xKtfkl5 /
bf];|f] af]6 3'F8f;Dd cfPkl5 lbg'kb{5 .
ds}sf] 3f]uf ;'s]kl5 efFRbf x'G5, ;Dk"0f{ af]6 ;'s'Gh]n;Dd s'g{'kb}{g . kfgL
gk/]sf] a]nfdf ds} efFRg'kb{5 .
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 101
aLpsf] 5gf}6
aLpsf] lglDt pko'Qm la?jfsf] klxrfg ubf{ l7Sssf] prfO, 7"nf] 3f]ufsf]
cfsf/ ePsf], 3f]ufaLrsf] cfFVnfdf nfu]sf], vf]]:6fn] /fd|/L 5f]k]sf] tyf s'g}
k|sf/sf] /f]u gnfu]sf] :j:Yf af]6 5gf}6 ug{'kb{5 .
aLpsf] nflu ds} /f]Kbf pGgt / :yfgLo hftnfO{ Ps} 7fpFdf gnufO{ 5'§}
/f]Kg'kb{5 .
dWo kxf8
vf]+r /
t/fO{
hft
pRr kxf8 M 8An'=s]= !@)$, kf;fªNxfd', cGgk"0f{ !, cGgk"0f{ #
dWo kxf8 M 8An'=s]= !@)$, kf;fªNxfd'', cGgk"0f{ #, cGgk"0f{ $
tNnf] kxf8 M aL=Pn= !$&#, aL=Pn= !!#%, e[s'6L, uf}td
aLpb/
hUufsf] tof/L
@)–#) ;]=ld=
/f;folgs dnsf] k|of]u ux'Fdf a9L k|rlnt 5 . # s]=hL= o'l/of, %=% s]=hL=
8L=P=kL= / !=% s]=hL= Do'/]6 ckm kf]6f; k|lt/f]kgLsf b/n] clGtd hf]tfOsf]
a]nf k|of]u ug'{kb{5 .
106 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
aLp lehfpg]
aLp lehfP/ /f]Kbf a9L pTkfbg x'G5 t/ lehfPsf] aLp /f]Kbf hldgdf
k|z:t lr:ofg eg] x'g'kb{5 .
l;FrfO Joj:yfkg
sl/a PsltxfO pTkfbg emf/kftsf] c;/n] dfq 36\g ;Sg] x'Fbf emf/kft
lgoGq0fdf ljz]if rgfvf] x'g'k5{ .
110 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw
afnL sf6\g]
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 111
sf6]kl5 @–# lbg ;'sfP/ afnL r'6\g'kb{5 .
aLpsf] 5gf}6
t/sf/L ljsf; dxfzfvf -@)%@_, g]kfndf t/sf/L v]tL, s[lif ljefu, t/sf/L
ljsf; dxfzfvf, v'dn6f/, nlntk'/
g]kfn s[lif cg';Gwfg kl/ifb\af6 k|sflzt ljleGg s[lif k|;f/ ;fdu|Lx¿ tyf
uf]i7Lsf k|ltj]bgx¿
z]/rg, lszf]/ / s[i0f/fh /]UdL -@)$(_, k|lzIfs Dofg'onM ds}, s[lif ljefu,
s[lif tflnd s]Gb|, xl/x/ejg, k'Nrf]s, nlntk'/
s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw 113
114 s[ifs ;xof]uL k'l:tsf M g]kfnsf k|d'v t/sf/L tyf vfBfGg afnL v]tL k|ljlw