MATEMATIKA

ALGEBRA VA ANALIZ ASOSLARI

GEOMETRIYA
II QISM

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 11-sinflari va o‘rta maxsus,

kasb-hunar ta’limi muassasalari uchun darslik

O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan

1-nashri

TOSHKENT
2018
UO‘K: 51(075.32)
KBK: 22.1ya72
M 54
Algebra va analiz asoslari bo‘limining mualliflari:
M.A. Mirzaahmedov, Sh.N. Ismailov, A.Q. Amanov
Geometriya bo‘limining muallifi:
B.Q. Xaydarov
Taqrizchilar:
R.B. Beshimov – Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston
Milliy Universiteti “Geometriya va topologiya” kafedrasi mudiri,
fizika-matematika fanlari doktori;
Q.S. Jumaniyozov – Nizomiy nomidagi TDPU fizika-
matematika fakulteti “Matematika o‘qitish metodikasi” kafedrasi
dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi;
R.O. Ro‘zimov – Sergeli tumani 237- umumta’lim maktabi
matematika fani o‘qituvchisi;
S.B. Jumaniyozova – RTM metodisti;
S.R. Sumberdiyeva – Sergeli tumani 6- ixtisoslashtirilgan
maktab matematika fani o‘qituvchisi.

Darslikning “Algebra va analiz asoslari” bo‘limida ishlatilgan belgilar

va ularning talqini:

 – masalani yechish (isbotlash) ▲ – masalani yechish

boshlandi (isbotlash) tugadi

! – nazorat ishlari va test (sinov)

mashqlari
? – savol va topshiriqlar

– asosiy ma’lumot
* – murakkabroq mashqlar

© “ZAMIN NASHR” MCHJ, 2018

ISBN: 978-9943-5127-3-3 © Barcha huquqlar himoyalangan
 Algebra va analiz asoslari
II BOB. INTEGRAL VA UNING TATBIQLARI

47– 50 ANIQ INTEGRALNING TATBIQLARI

Yuzlarni integrallar yordamida hisoblash

Masala. Rasmdagi ABCD shakl yuzi S hisoblansin (7-rasm).

 Ravshanki, bu shaklning S yuzi aBCb va
aADb egri chiziqli trapetsiyalar yuzlarining ayirma­
siga teng:
b b b
S =∫ f 2 ( x)dx − ∫ f1 ( x)dx =∫ ( f 2 ( x) − f1 ( x) ) dx. (1)
a a a

b
7-rasm.
Javob:
= S ∫ ( f ( x) − f ( x) ) dx. ▲
a
2 1

(1) formula f 2 ( x) ≥ f1 ( x) shartni qanoatlantiradigan uzluksiz funksiyalar

uchun to‘g‘ridir.

1-misol. y= x to‘g‘ri chiziq va y= x2+ 2x– 2 parabola bilan chegaralangan

shakl yuzini hisoblang.
 1) y= x va y= x2+ 2x– 2 chiziqlarning kesishish nuqtalarini topamiz:
2) x2+ 2x– 2= x tenglamadan x1= – 2, x2= 1.

Demak chiziqlar (1; 1), (– 2; – 2) nuqtalarda

kesishadi. Ravshanki, (– 2; 1) oraliqda y= x
funksiya grafigi y= x2+2x– 2 funksiya grafigidan
yuqorida yotadi (8-rasm).
U holda (1) formulada a= – 2, b= 1, f2(x)= x,
f1(x)= x2+ 2x– 2 desak, izlanayotgan yuz (1) ga
ko‘ra

8-rasm.

3
 1 1
x3 x 2 1 7 10
∫ ( x − (x + 2 x − 2) ) dx = ∫ (− x − x + 2)dx = (−
2 2
S= − + 2 x) = − (− ) = 4,5.
−2 −2
3 2 −2 6 3

Javob: S= 4,5 (kv.birlik). ▲

2-misol. y = x va y = x 2 chiziqlar bilan

chegaralangan shakl yuzini hisoblang.
 x ∈ [0;1] kesmada x 2 ≤ x (9-rasm).
(1) formulada a= 0, b= 1, f1 ( x) = x 2 ,

f 2 ( x) = x deymiz. 9-rasm.

1 3
2 2 1 3 1 2 1 1
U holda S = ∫ ( x − x )dx = ( 3 x 2 − 3 x ) 0 = 3 − 3 = 3 (kv.birlik) .
0
1
Javob: S = kv.birlik. ▲
3

Aylanish jismlarining hajmini hisoblash

Egri chiziqli trapetsiyani Ox o‘qi atrofida
aylantirish natijasida hosil bo‘ladigan jismning
b
hajmi V= π ⋅ ∫ f 2 ( x)dx (2)
a

formula bilan hisoblanishini isbotlash mumkin. 10-rasm.

Bu formuladan f( x) ni tanlash hisobiga kesik
konus, konus, silindr, shar, shar segmenti hajmlarini
osonlikcha topsa bo‘ladi.
Konusning hajmi. Bu holda AB= R,
OB= H deb olamiz (11-rasm). OA tog‘ri chiziq
R
tenglamasi y = x ekanligi ravshan. U holda
H
(2) formulaga muvofiq
11-rasm.
H
R 2 R 2
H R 2
1
Vkonus = π ⋅ ∫ ( x) dx = π ⋅ ⋅ x3 = π⋅ ⋅ ( H 3 − 0) = πR 2 H .
0 H 3H 2
0 3H 2
3
1 2
Demak, Vkonus= πR H .
3

4
 Kesik konusning hajmi. AB kesmani Ox o‘qi
atrofida aylantirishdan kesik konus hosil bo‘ladi.
AO= r, BD= R, OD= H deylik (12- rasm).
R−r
АB to‘g‘ri chiziqning tenglamasi
= y x+r
H
ekani ravshan.
R−r
Demak, a= 0, b= H, =
f ( x) x + r.
H
12-rasm.
U holda (2) formulaga muvofiq
H
R−r π H R−r H π H π
π⋅ ∫(
Vk .konus = x + r ) 2 dx =⋅ ⋅( x + r )3 =⋅ ⋅ ( R 3 − r 3 ) =⋅H ⋅ ( R 2 + Rr + r 2 ).
0 H 3 R−r H 0 3 R−r 3

π
Shunday qilib, kesik konusning hajmi: V =p ⋅ ( R 2 + Rr + r 2 ) H . Bundan
3
AO=r=0 bo‘lsa, konus hajmi formulasini olamiz.
Sharning hajmi. Radiusi R, markazi (R; O) nuqtada bo‘lgan doiraning cho-
rak qismini Ox o‘qi atrofida aylantirishdan (13-rasm) hosil qilinadigan shakl
sharning yarmidir. Bizning holda mos aylana tenglamasi ( x − R) 2 + y 2 =
R2

bo‘ladi, bundan
= y 2 Rx − x 2 , x ∈ [0; R ]. (2) formulaga ko‘ra
x3 R 2
R
1 4 3
Vshar = π ⋅ ∫ (2 Rx − x 2 )dx = π ⋅ ( Rx 2 − ) = πR 3 , demak, Vshar = πpR .
2 0 3 0 3 3

13-rasm. 14-rasm.

5
 Shar segmentining hajmi. 14-rasmda OA= R, O1A= H (segmentning
balandligi) bo‘lsin. Doira segmentini uning balandligi atrofida aylanishidan
shar segmenti hosil bo‘ladi (14-rasm.) Shar segmentining hajmini hisoblash
shar hajmini topish kabi bo‘ladi, bu holda integrallash [0; H] kesma bo‘yicha
bajariladi:
x3 H
H
1
Vsegment = π ⋅ ∫ (2 Rx − x 2 )dx = π ⋅ ( Rx 2 − ) = π ⋅ ( RH 2 − H 3 ).
0 3 0 3
1
Demak, Vsegment = πp ⋅ H 2 ⋅ (3R − H ).
3
Silindrning hajmi. Ox o‘qqa parallel AB
kesmani Ox o‘q atrofida aylantirishdan hosil
bo‘ladigan shakl silindr bo‘ladi.
AB= OC= H, OA= BC= R bo‘lsin (15-rasm).
AB to‘g‘ri chiziq tenglamasi y= R ekani ravshan,
15-rasm.
x ∈[0; ]. U holda (2) formulaga ko‘ra,
H].
[0, H
H
H
Vsilindr =π ⋅ ∫ R 2 dx =π R 2 x =π R 2 ⋅ ( H − 0) =π R 2 H . Demak, Vsilindr
= π R2 ⋅ H .
0
0
Nega aylanish Ox o‘qi atrofida bo‘lishi kerak? Aylanish Oy atrofida bo‘lsa-
chi? Bunday savolni qo‘yish tabiiy.
Yuqoridan uzluksiz y= f( x) funksiya grafigi, pastdan Ox o‘qi, chap va
o‘ngdan, mos ravishda, x= a va x= b vertikal chiziqlar bilan chegaralangan
egri chiziqli trapetsiyaning Oy o‘qi atrofida aylanishidan hosil bo‘ladigan
b
jismning hajmi = 2π ⋅ ∫ xf ( x)dx
V (3)
a

formula bilan hisoblanishini isbotlash mumkin.

1-misol. Konus hajmini toping (16-rasm).

 OA= H, OB= R deylik. AB to‘g‘ri chiziq
H
tenglamasi y =
− x + H ekani rav­­shan. U holda
R
H
(3) formulada a= 0, b= R, f ( x) =
− x + H desak,
R 16-rasm.
AB kesmani Oy o‘qi atrofida aylanishidan hosil
bo‘ladigan konus hajmi

6
 R
H  HR R
  H x3  R x2 R
Vkonus = 2π ⋅ ∫ x ⋅ (− x + H )dx = 2π  − ∫ x 2 dx + H ∫ xdx  = 2π ⋅  − ⋅  + H ⋅ =
0 R  R0 0   R 30 2 0
R R
  H x R
3
x2 R H R3 R2 2 1
∫0 ∫0 
2
x dx + H xdx  = 2 π ⋅  − ⋅  + H ⋅ = −2 π ⋅ ⋅ + 2 π ⋅ H ⋅ = πR 2 H ⋅ (− + 1) = πR 2 H .
 R 30 2 0 R 3 2 3 3
1
Demak, Vkonus = πp R 2 H . ▲
3
2-misol. Radiusi R bo‘lgan shar hajmini toping.
 OA= OB= R, O – aylana markazi deylik. Bu
aylana tenglamasi, ravshanki, x 2 + y 2 =
R 2 , bundan

=y R 2 − x 2 , 0 ≤ x ≤ R. Bunga mos doiraning chorak

qismini (17-rasm) Oy o‘q atrofi­da aylantirishda 17-rasm.
sharning yarmi hosil bo‘ladi. Avval shu yarim shar
hajmini topamiz. (3) formulada a= 0, b= R, f =
( x) R 2 − x 2 deylik. U holda
R
2π ∫ x R 2 − x 2 dx.
V =⋅
0

du
u desak, xdx = −
R2 − x2 = ,
2
1 1 2 32 1 32 1 2 3

∫ 2 ∫
2 2 2 2
x R − x dx =− ⋅ udu =− ⋅ u + C =− ⋅ u + C =− ( R − x ) + C.
2 3 3 3
Bu yerda C= 0 deb olish mumkin.
2π 2 2 2 R
3
2 3 4 3
Demak, V= – (R – x ) = πR , yoki Vshar= πR . ▲
3 0 3 3
Kuchning bajargan ishini hisoblash. Vintsimon
prujinaning bir uchi mustahkamlangan, ikkinchi
uchiga esa F= F(x) kuch ta’sir etib, prujinani
siqadi, deylik (18-rasm). Guk qonuniga ko‘ra
prujinaning siqilishi unga ta’sir etayotgan F (x)
kuchga proporsionaldir. Prujinani l birlikka 18-rasm.
siqish uchun F( x) kuchning bajargan ishini toping.
 Ma’lumki, o‘zgaruvchi F( x) kuchning [a; b] oraliqdagi bajargan ishi
b
A = ∫ F ( x)dx (4)
a

7
formula yordamida hisoblanadi. Agar F ( x) kuch ta’sirida prujinaning
siqilish kattaligini x orqali belgilasak, u holda Guk qonuniga ko‘ra F (x)= k·x
bo‘ladi, bu yerda k – o‘zgarmas son. (4) formulaga muvofiq bajarilgan ish
x 2 l kl 2
l

∫ kxdx =
A=
0
k⋅
2 0 2
=.▲

Xususan, prujinani 0,01 m siqish uchun 10 N kuch kerak bo‘lsa,

F
F= 10 N= k ⋅ x tenglikdan =
k = 1000. Demak, F ( x=
) kx
= 1000 ⋅ x.
x
Prujinani 0,09 m siqish uchun ketadigan F kuch bajargan ish bu holda

x 2 0,09
0.09
A=∫ 1000 xdx =
0
1000 ⋅
2 0
500 ⋅ 0,0081 =
= 4,05(J).

Mashqlar
51. y= – x2+ 4x parabola, (4;0) va (0;4) nuqtalar orqali o‘tuvchi to‘g‘ri
chiziq bilan chegaralangan shakl yuzini toping.
52. f( x)= 2x – 2 funksiya grafigi va uning F ( 0)= 1 shartni qanoatlanti­
ruvchi boshlang‘ich funksiyasi bilan chegaralangan shakl yuzini toping.
Quyidagi chiziqlar bilan chegaralangan shakl yuzini toping. Mos rasm
chizing (53–54):
1
53. 1) y = x 2 , y = 1 − x 2 ; 2) y = , y = 0, x = 1, x = 4;
x
1
3) =
y x 2 − 2 x, y= 4 − x 2 ; 4) y = , y = 0, x = 1,=
x a (a > 1).
x
x2 2
54. 1) y = , y= 4 − x 2 ; 2) y = x 2 , y = 2 x 2 y = 2 ;
3 3
x2 1 2 x2
3) y = x , y = , y= 2 ⋅ x;
2
4) y = , y = x , y = .
2 x 2
55. y = sin x, x∈[0; p], funksiya grafigining Ox o‘qi atrofida aylanishidan
hosil bo‘lgan jism hajmini hisoblang.
56. y = x , x = 1, x = 4 chiziqlar bilan chegaralangan shaklning Ox o‘qi
atrofida aylanishidan hosil bo‘ladigan jism hajmini toping.
57. Qiyalik bo‘yicha pastga tushayotgan poyezdning tezligi
v(t)= 15+ 0,2(m/s) qonunga ko‘ra o‘zgaradi. Agar poyezd qiyalikni 20 s
davomida o‘tgan bo‘lsa, qiyalikning uzunligini toping.
58. Vaqtning t= 0 paytida 20 m/s tezlik bilan yer sirtidan otilgan jism
s(t)= 20t – 5t2 (m) qonun bilan harakatlanadi. Jismning tezligi 5 m/s bo‘lgan­
da, u yerdan qanday balandlikda bo‘ladi?
8
 59. Avtomobilning tormozlanish tezligi v(t)= 19– 1,2·t (m/s) qonunga
ko‘ra o‘zgaradi. Agar avtomobil tormoz olgan vaqtidan 10 s o‘tgach to‘xtagan
bo‘lsa, uning tormozlanish yo‘li uzunligini toping.
3
60. Nuqtaning tezligi v(t=
) 3t + t (m/s) qonun bo‘yicha o‘zgaradi.
2
Shu nuqtaning t = 0 dan t = 4 gacha vaqt oralig‘ida bosib o‘tgan yo‘lini toping.
61. Yuqoridan y= ex chiziq bilan, pastdan Ox o‘qi bilan, chapdan x= 0,
o‘ngdan x= 1 chiziq bilan chegaralangan sohaning Oy o‘qi atrofida
aylanishidan hosil bo‘lgan jism hajmini toping.
Quyidagi chiziqlar bilan chegaralangan shakl yuzini toping. Mos rasm
chizing (62–63):
62. 1) y = 2 x , y = 6, x = 0; 2) y = x 2 , y = 2 2 x;
3) y = x 2 , y = 3 x ; 4) y = x , =
y 4 − 3 x , y = 0.

63. 1) y = sin 6 x, x = 0, x=p, Ox o‘qi;

π
2) y = sin 2 x, x = 0, x = , Ox o‘qi;
2
2 π
3) y = cos x, y = 1 + x, x = ;
π 2
4) y = − x , y = 2e , x = 0, x = 1 .
2 x

64*. y= 2x2– 8x, parabola va shu parabolaga uning uchida o‘tkazilgan

urinma va Oy o‘qi bilan chegaralangan shakl yuzini toping.
65*. y= x2+ 10 parabola va shu parabolaga (0; 1) nuqtadan o‘tkazilgan
urinmalar bilan chegaralangan shakl yuzini toping.
66. Agar 2N kuch prujinani 1 sm qissa, prujinani 3 sm qisish uchun
sarflanadigan ishni hisoblang.
67. To‘g‘ri chiziqli harakat qilayotgan nuqtaning vaqtning [t1; t2]
oralig‘idagi tezligi v(t)>0 bo‘lsin. Vaqtning t= t1 paytidan t= t2 paytigacha
bo‘lgan oralig‘ida nuqta bosib o‘tgan yo‘lni toping.
68*. y= – x2+ 1, 0 ≤ x ≤ 1 va Oy o‘qi bilan chegaralangan shakln Oy o‘qi
atrofida aylanishidan hosil bo‘ladigan jism hajmini hisoblang.
69. y= – x2+ 4, 0≤ x ≤ 2, x= 0 (Oy o‘qi) chiziqlar bilan chegaralangan
shaklning Ox o‘qi atrofida aylanishidan hosil bo‘lgan jismning hajmini
hisoblang.

9
 51 TAQRIBIY INTEGRALLASH

∫ f ( x)dx integraldagi f (x) funksiyaning boshlang‘ich funksiyasini topa

a
olsak, uni Nyuton Leybnis formulasidan foydalanib aniq hisoblay olamiz.
b
Agar boshlang‘ich funksiya topilmasa, u holda ∫ f ( x)dx integralni
a
taqribiy hisoblash masalasi qo‘yiladi. Aniq integralni taqribiy hisoblashning
bir nechta usuli bor. Shulardan ba'zilarini keltiramiz.
To‘g‘ri to‘rtburchaklar formulasi. [a; b] kesmada y= f ( x) uzluksiz funk-
siya aniqlangan bo‘lsin. [a; b] kesmani x0, x1, x2, ..., xn– 1, xn nuqtalar yordamida
b−a
n ta o‘zaro teng kesmalarga ajratamiz. Har bir kesmaning uzunligi ∆x =
n
ga teng bo‘ladi. a= x0, b= xn deylik. Bo‘linish nuqtalari x0, x1, ..., xn– 1, xn orqali
y= f( x) funksiya grafigi bilan kesishguncha vertikal to‘g‘ri chiziqlar (Ox ga
perpendikularlar) o‘tkazamiz. Natijada egri chiziqli trapetsiya n ta kichik
egri chiziqli trapetsiyalarga bo‘linadi.
Har bir kichik egri chiziqli trapetsiyani asosi ∆x, balandligi esa y= f(x)
funksiyaning [xk; xk+ 1] kesmaning, masalan, chap uchi xk dagi qiymati f (xk) ga
teng bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchak bilan almashtiramiz, bunda k= 0,1, ..., n– 1.
Hosil bo‘lgan bu to‘g‘ri to‘rtburchaklar yuzlarining yig‘indisi taqriban
egri chiziqli trapetsiyaning yuziga teng bo‘ladi (19-rasm). Shunday qilib ush-
bu formulaga kelamiz:
b
b−a
∫ f ( x)dx ≈ n
. ( f (a ) + f ( x1 ) + f ( x2 ) + ... + f ( xn −1 )). (1)
a

19-rasm.

10
 Bu formula aniq integralni taqribiy hisoblashning to‘g‘ri to‘rtburchaklar
formulasi deyiladi.
To‘g‘ri to‘rtburchakning balandligi sifatida f (x) funksiyaning [xk; xk+ 1]
xk + x k +1
kesmaning o‘ng uchidagi f (xk+ 1 ) yoki shu kesma o‘rtasi = x kk/2 dagi
2
f (xk/2 ) qiymatini ham olish mumkin edi. 2

Agar to‘g‘ri to‘rtburchakning balandligi qilib f ( xk+ 1) yoki f (xk/2) olinsa, u

holda, mos ravishda, shunday formulalarni hosil qilamiz (20 a, b -rasmlar):
b
b−a
∫ f ( x)dx ≈ n
. ( f ( x1 ) + f ( x2 ) + ... + f (b)), (1a)
a

b−a 
b

∫ f ( x)dx ≈  f ( x1/2 ) + f ( x3/ 2 ) + ... + f ( x 2 n −1 )  .

n  
(1b)
a 2 

20a-rasm. 20b-rasm.

O‘tkazilgan vertikal chiziqlarning y= f ( x) funksiya grafigi bilan kesish-

ish nuqtalarini ketma- ket tutashtirish natijasida har bir kichik egri chiziqli
b−a
trapetsiyani asoslari f( xk) va f (xk+ 1) hamda balandligi ∆x =
n
bo‘lgan tra-
petsiya bilan almashtiramiz, bunda k= 0,1, ..., n – 1.

Hosil qilingan bunday trapetsiyalar yuzlarining

yig‘indisi taqriban egri chiziqli trapetsiyaning yuziga
teng bo‘ladi (20d - rasm).

Shunday qilib ushbu formulani hosil qilamiz:

20d-rasm.
b
b − a  f (a ) + f (b)  (2)
∫ f ( x)dx ≈ n 
⋅
2
+ f ( x1 ) + f ( x2 ) + ... + f ( xn −1 )  .

a
Bu formula aniq integralni taqribiy hisoblashning trapetsiyalar formu­lasi
deyiladi.
1
2
1-misol. A = ∫ e− x dx integralni taqribiy hisoblang.
0
11
 2
 Ma'lumki, f ( x) = e− x funksiyaning boshlang‘ich funksiyasini be­
vosita topishning iloji yo‘q. Avval berilgan integralni to‘g‘ri to‘rtburchaklar
formulasi yordamida hisoblab ko‘­ra­miz. [0;1] kesmani, masalan, 5 ta teng
b − a 1− 0
qismga ajratamiz ∆= x = = 0, 2 ; demak, x0= 0; x1= 0,2; x2= 0,4;
n 5
x3= 0,6; x4= 0,8; x5= 1.
2
f ( x) = e− x funksiyaning shu nuqtalardagi taqribiy qiymatlarini yozamiz:
x 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1
2
e– x 1 0,96079 0,85214 0,69768 0,52729 0,36788
U holda (1) formulaga ko‘ra
1 1
A ≈ ⋅ (1 + 0,96079 + 0,85214 + 0,69768 + 0,52729 + 0,36788) = 0,887156 .
⋅ 4, 40578 =
5 5
(2) formulaga ko‘ra
1 1 + 0,36788 1
A ≈ ⋅( + 0,96079 + 0,85214 + 0,69768 + 0,52729) = ⋅ 3,72184 ≈ 0,74437 .
5 2 5
Aytish joizki, trapetsiyalar formulasi aniqroq natijani beradi. ▲
1
dx
2-misol. B = ∫ 2
integralni (1b) formulaga ko‘ra hisoblang.
0 1 + x
 [0; 1] kesmani 10 ta teng qismga ajratamiz.
= 0,1.
x 2 k +1 nuqta [xk; xk+ 1] kesmaning o‘rtasi, x 2 k +1 , k = 0,1, ..., 9.
2 2
Ravshanki,
= x1 0,05;
= x 3 0,15;
= x 5 0, 25;
2 2 2
=x7 0,35;
= x9 0,=
45; x11 0,55;
= x13 0,65;
= x15 0,75;
= x17 0,85;
= x19 0,95;
2 2 2 2 2 2 2

funksiyaning x1 , x 3 , ..., x19 nuqtalardagi mos qiymatlari

2 2 2
f ( x 1 ), f ( x 3 ), ..., f ( x19 ) larni hisoblaymiz.
2 2 2
3 1 16
Masalan, f ( x15=) f (0,75)
= f(=
) =2
= 0,64 .
2
4 3
  25
1+  
4
Natijada ushbu jadvalni hosil qilamiz:
x 0,05 0,15 0,25 0,35 0,45 0,55 0,65 0,75 0,85 0,95
f (x) 0,9975 0,9780 0,9412 0,8909 0,8316 0,7679 0,7029 0,6400 0,5806 0,5256

12
 f ( x 1 ) + f ( x 3 ) + ... + f ( x= = 7,8561 .
19 ) 0,9975 + 0,9780 + ... + 0,5256
2 2 2

Demak,
1
dx 1 π
Ammo B =∫ 2
=arc tgx =arc tg1 − arc tg0 = .
0 1 + x 0 4

Shunday qilib, ni taqribiy hisoblash ni taqribiy hisoblashga

keltirilar ekan. ekanini hisobga olsak, xatolik taqriban 0,7856 –

– 0,7854 = 0,0002 ni tashkil etadi. ▲
Mashqlar
[0; 1] kesmani 10 ta teng qismga ajrating va integralni:
70. (1) formula – to‘g‘ri to‘rtburChaklar formulasi yordamida hisoblang.
71. (1a) formula yordamida hisoblang.
72. Trapetsiyalar formulasi yordamida hisoblang va natijani 70, 71–
mashqlardagi natijalar hamda bilan taqqoslang.
73*. integralni (1), (1b) va (2) formulalar bo‘yicha hisoblashga
doir komputer dasturlarini tuzing.

52– 56 MASALALAR YECHISH

Berilgan tezlik bo‘yicha s(t) yo‘lni topish masalasini ko‘raylik.

Masalan, v(t)= 5– 3t (m/s) bo‘lsa, s(t) yo‘lni topish uchun s'(t)= v(t) tengla-
mani yechish kerak. Bu tenglamada topilishi kerak bo‘lgan noma’lum s(t)
funksiyaning hosilasi qatnashgan.
Ta’rif. Noma’lum funksiyaning hosilasi qatnashgan tenglama differen-
sial tenglama deyiladi.
Demak, berilgan tezlik bo‘yicha yo‘lni topish, masalasi sʹ(t) = v (t) dif-
ferensial tenglamani yechishga keltiriladi.
Boshlang‘ich funksiya ta'rifiga ko‘ra y'(x)=f(x) ko‘rinishidagi differen-
sial tenglama yechimi y(x)=F(x)+C ko‘rinishda bo‘ladi, bu yerda F(x) - bo-
shlang‘ich funksiya, C - ixtiyoriy son.
1-masala. s'= 5– 3 t differensial tenglamani yeching.

13
  Bu masalada hosilasi 5– 3t ga teng bo‘lgan s(t) funksiyani topish
so‘ralyapti. Berilgan hosilasi bo‘yicha funksiyaning o‘zini topish esa
uning boshlang‘ich funksiyasini topish demakdir. 5– 3t funksiyaning
3
boshlang‘ich funksiyasi esa 5t − t 2 + C ga teng ekani ravshan, bu yerda
2
3
C – ixtiyoriy o‘zgarmas son. Javob: s (t ) =5t − t 2 + C. ▲
2
2-masala. y'= 3x2– 1 differensial tenglamani yeching.
 Bu masalada hosilasi 3x2– 1 ga teng bo‘lgan y(x) funksiyani topish
so‘ralyapti. Berilgan hosilasi bo‘yicha funksiyaning o‘zini topish esa
uning boshlang‘ich funksiyasini topish demakdir. 3x2– 1 funksiyaning
boshlang‘ich funksiyasi esa x3– x+ C ekani ravshan, bu yerda C – ixtiyoriy
o‘zgarmas son. Shunday qilib, masalaning javobi y= x3– x+ C. ▲
Demak, bu differensial tenglamaning yechimi cheksiz ko‘p, u bir qiy-
matli topilmadi. O‘zgarmas son C ni topish uchun differensial tenglamaga
qo‘shimcha shartlar qo‘yish kerak.
π
3-masala. y'= sinx+ cosx differensial tenglamaning
= y y =  5 shartni qano-
 2
atlantiruvchi y(x) yechimini toping.
 Berilgan tenglamaning barcha yechimlari, ravshanki,
π π π
y(x)= – cosx+ sinx+ C bo‘ladi.y =
y   =− cos + sin + C
c== 55, bundan C= 4.
2 2 2
Javob: y= – cosx+ sinx+ 4. ▲
4-masala. y'=1+2x+3x2–4x3 differensial tenglamaning y(2)=9 shartni qa-
noatlantiruvchi yechimini toping.
 Integrallar jadvalidan foydalanamiz. Unga ko‘ra x+x2+x3–x4+C. x=2
bo‘lganada y=9 bo‘lgani uchun 2+4+8–16+C=9, bundan C=11.
Javob: y=x+x2+x3–x4+11. ▲

5-masala. y miqdorning vaqtning har bir t momentidagi o‘zgarish tezligi

shu miqdorning ayni t momentdagi qiymatiga proporsional bo‘lsin. Agar t= 0
bo‘lganda bu miqdorning qiymati y0 bo‘lsa, y ning vaqtning t momentidagi
qiymatini toping.
 Masala shartiga va hosilaning ma'nosiga ko‘ra y(t) ga nisbatan
y'= ky (1)
differensial tenglamani hosil qilamiz, bu yerda k- proportsionallik koef-
fitsiyenti.

14
 dy dy
y'(t) hosilani "kasr" shaklda ifodalaymiz va (1) ni = ky kabi yozamiz,
dt dt
dy dy
= kdt tenglikni hosil qilamiz. Bundan bevosita ∫
y ∫
bundan = kdt tenglik
y
kelib chiqadi. Integrallaymiz: lny= kt+ lnC (o‘zgarmas son C o‘rniga lnC ni
olish qulay, C > 0). Demak y= Cekt. Shartga ko‘ra, y0= C∙ek∙0, ya’ni C= y0 va
y= y0·ekt (2)
Javob: y = y0·ekt. ▲
5-masala fizika, biologiya, kimyo fanlarida uchraydigan ko‘plab jarayon-
larning matematik modelini beradi (I qism, 29–32 mavzularga qarang).
6- masala. y(t) miqdorning o‘zgarish tezligi shu miqdor bilan o‘zgarmas
son a ning ayirmasiga proporsional bo‘lsin. Agar t= 0 bo‘lganda y(t) miq-
dorning qiymati y0 bo‘lsa, y(t) ning t vaqtdagi qiymatini toping.
 y' = k(y–a) (3)
differensial tenglamani yoza olamiz.
(3) tenglamani yechish uchun z= y– a belgilash kiritamiz.
z'= (y– a)'= y'– a'= y'– 0= y' bo‘lgani uchun (3) tenglamani z'= kz ko‘rinishida
yozib olish mumkin. Bu tenglamaning yechimi z= z0·ekt ekani ravshan. y= z+ a,
z= y0– a ekanidan
y= a+ (y0– a)ekt (4)
ni hosil qilamiz, bu yerda y0 son y(t) ning t= 0 dagi qiymati.
Javob: y= a+ (y0– a)ekt. ▲
(4) tenglama ham ko‘pgina jarayonlarning matematik modelidir (I qism,
29–32 mavzularga qarang).
Differensial tenglamaga olib keladigan bitta geometrik masala ko‘raylik.
7- masala. Egri chiziq M(a; b), a>0, b>0
nuqtadan o‘tadi. Bu chiziqning ixtiyoriy nuqtasi-
da o‘tkazilgan urinmaning koordinatalar o‘qlari
orasidagi kesmasi urinish nuqtasida teng ikkiga
bo‘linadi. Shu egri chiziq tenglamasini yozing.
 Izlanayotgan egri chiziq tenglama-
si y= f (x) bo‘lsin. Bu egri chiziqqa M(x; y)
nuqtada koordinata o‘qlarini A va B nuqta-
21-rasm. larda kesib o‘tuvchi urinma o‘tkazilgan

15
(21-rasm). AOB – to‘g‘ri burchakli, M nuqta – AB gipotenuzan-
1
ing o‘rtasi, OM kesma – gipotenuzaga o‘tkazilgan mediana. OM= AB
2
bo‘lgani uchun, MOA– teng yonli, demak, ∠MOA=∠MAO. Bundan
MC
a=∠MOA= 180°–∠MAx= 180°– b va tga= – tgb . Ammo tgα = , tgb esa M
OC
nuqtada o‘tkazilgan urinmaning burchak koeffitsiyentiga teng, ya’ni tgb= y'.
y
Bundan y ' = − differensial tenglamaga kelamiz. Bu tenglamadan izlanayo-
x
tgan egri chiziqning y=f(x) ko‘rinishidagi tenglamasini topa olamiz. y' hosila-
dy dy y
ni "kasr" shaklida ifodalaymiz va tenglamani = − kabi yozib olamiz,
dx dx x
dy dx dy dx
bundan = − tenglikni hosil qilamiz. U holda ∫ = − ∫ tenglik kelib
y x y x
chiqadi. Bu tenglikdagi integrallarni topib lny=–lnx+lnC tenglikka kelamiz.
C C
Bundan esa y= e– lnx. eln C = , y= . Boshlang‘ich y(a)= b shartdan C= ab
x x
ekanini topamiz.
ab
Javob: y ' = .▲
x
8- masala*. Sig‘imi 50 litr bo‘lgan idishdagi moddaning 70 foizi azot va
30 foizi kisloroddan iborat. Idishga har bir sekundda 0,2 litr azot quyiladi va
aralashmaning shuncha miqdori idishdan oqib chiqib ketadi. Qancha vaqtdan
so‘ng idishda 99% azot bo‘ladi?
 Jarayon boshlanganidan t sekund o‘tgandan so‘ng idishda y(t) litr azot
y
bo‘lgan deylik. U holda azot jami eritmaning qismini tashkil qiladi.
50
∆t vaqt oralig‘ida idishga 0,2∙∆t litr azot quyiladi va eritmaning 0,2∙∆t litri
chiqib ketadi. Vaqtning [t; t+Dt] oralig‘ida idishdagi azot konsentratsiyasi
y y
o‘zgarmaydi, deb faraz qilamiz. U holda shu hajmda ∙0,2∙∆t litr azot
50 50
0, 2 y
bo‘ladi. Azot miqdorining o‘sishi ∆y ≈ 0, 2 ⋅ ∆t − ⋅ ∆t kabi ifodalanadi.
∆y 0, 2 y ∆y 50
Bundan ≈ 0, 2 − ( nisbat – y(t) funksiya orttirmasining argument
∆t 50 ∆t
t orttirmasiga nisbati ekaniga e’tibor bering). ∆t nolga intilganda (∆t → 0) bu
taqribiy tenglikdan
 y 
y ' = 0, 2 ⋅ 1 −  (5)
 50 
16
tenglikni olamiz.
Demak, masalada aytilgan jarayon (5) differensial tenglama bilan ifo-
dalanadi. (5) tenglama ko‘rilgan jarayonlarning matematik modelidir. (5)
tenglamani yechamiz. Uni y'= – 0,004(y– 50) ko‘rinishga keltirib olamiz.
(3) va (4) tenglamalarga ko‘ra, (5) ning yechimi y= 50+ (y0 – 50)∙ ∙e– 0,004t
bo‘ladi, bu yerda y0 son y(t) ning t = 0 vaqtdagi qiymatidir. Masala sharti-
ga ko‘ra, boshlang‘ich vaqtda (t = 0 da) 50 litrli idishda 70% azot, ya’ni 35
litr azot bo‘lgan. Demak, y0= 35 litr. Azotning aralashmadagi konsentratsi-
yasi 99% bo‘lgan vaqtda idishda 50·0,99= 49,5 litr azot bo‘ladi. Bu ho-
lat qancha vaqtdan so‘ng ro‘y berishini bilish uchun 49,5 = 50–15·e– 0,004t
ko‘rsatkichli tenglamani yechish kerak: 15·e– 0,004t = 0,5.
1
e−0,004t = , – 0,004t = – ln30. Hisoblash vositasi yordamida ln30 ni to-
30
ln 30 3, 4112
pamiz. U holda t = ≈ ≈ 852,8 (s) ≈ 14, 2 (min).
0,004 0,004
Javob: 14,2 min. ▲
Savol va topshiriqlar
1. Differensial tenglama deb nimaga aytiladi?
2. y'= ky tenglamaga olib keluvchi misollar keltiring.
2y
3. x= 1 da y= 2 bo‘lsa, y ' = tenglamani yeching.
x
Mashqlar
Berilgan funksiya berilgan differensial tenglamaning yechimi ekanini
isbotlang (74–76):
74. y= x2+x, xy'= y+x2;
75*. y= xex, y''+3y'– 4y= 5∙ex. Bu yerda y''= (y')'– y(x) funksiyaning ikkinchi
tartibli hosilasi. Berilgan tenglama ikkinchi tartibli differensial tenglamadir.
76. y= C1 sinkx+C2coskx, y''+k2∙y= 0.
77. Xonadagi havo temperaturasi 20°C ga teng. Xonada qaynoq suv 20
minut davomida 100°C dan 60°C gacha sovidi. Suvning sovish tezligi suv va
xonadagi havo temperaturasi ayirmasiga proporsional deb hisoblab, suvning
temperaturasi qancha vaqtda 30° bo‘lishini toping.
78*. Davriy takrorlanadigan jarayonlar­
ning (22-rasm) (masalan, prujina, mayatnik)
matematik mode­li bo‘lib, y"+ ɷ2y= 0 differensial
tenglama xizmat qiladi. Bu tenglama garmonik
tebranishlarning differensial tenglamasi deb ata-
22-rasm. 17
 ladi. y(x)= C1∙sin(ɷx+ C2) funksiya y"+ ɷ2y= 0 tengla­mani qanoatlantirishini
ko‘rsating, bunda ɷ - berilgan mus­bat son.
79. Biror radioaktiv modda­­ning yarim parchalanish (yemirilish) davri
1000 yilga teng, deylik. Dastlab modda miqdori m0 bo‘lsa: 1) 100 yildan;
2) 500 yildan; 3) 2000 yildan so‘ng bu moddaning qanchasi qoladi?
Garmonik tebranishning differensial tenglamasini yozing va fizik
ma'nosini tu­shuntiring (80-81):
80*. ). 81.
82. Differentsial tenglamaning berilgan shartni qanoatlantiradigan yechi-
π
mini toping: 1) y'=7cosx, y ( ) = 1 ; 2) y'=e–x, y(1)=2.
2
83. Idishda 10 litr suv bor. Idishga har minutda 2 litrdan, har bir litrining
tarkibida 0,3 kg tuz bo‘lgan, eritma (30% li eritma) quyilib turadi. Bu eritma
bilan idishdagi suyuqlik aralashtirilib, o‘sha tezlikda (har minutda 2 litrdan)
idishdan oqib chiqadi. Idishdagi tuz miqdorining o‘zgarish qonunini toping.
II bobga doir mashqlar
Aniqmas integrallarni hisoblash
F(x) funksiya f (x) uchun boshlang‘ich funksiya bo‘ladimi (84 – 85):
84. 1) F(x)= x(lnx– 1), f(x)= lnx;
2) F (x)= – 5– cos2x,
3) F ( x)= 4x2+ 2tg3x+ 2,

85. 1)
7 7
2) F ( x) = 32 x − − sin 4 x − 7, f ( x) = (2ln 3) ⋅ 32 x − 4cos 4 x + ;
x x2
3)
86. f1(x), f2(x), f3(x) funksiyaning qaysi biri uchun F( x) boshlang‘ich
funksiya bo‘ladi:
1) 2), F ( x)= 2x3– 6x2+ 9;
2) f1(x) = – 4sinxcosx, f2(x) = 4sin xcos x, f3(x) = – sin2x, F ( x)= – cos2x;
4 
3) f1 ( x) = 3x 2 − 2 x, f 2 ( x) = −3x ⋅  − x  , f3 ( x) = 3x 2 − 4 x, F ( x) = x3 − 2 x 2 + 3;?
3 
6x − 9
87. Integralni hisoblang: A = ∫ dx .
x2 − 4 x + 5
 Integralni shunday yozib olamiz:
3 ⋅ (2 x − 4) + 3 2x − 4 dx
=A ∫ =
x2 − 4 x + 5
dx 3 ∫ x2 − 4 x + 5
+ 3 ∫ ( x − 2) 2 + 1
.

18
 (x2 – 4x+ 5)' = 2x – 4 bo‘lgani uchun 1- integral
d ( x 2 − 4 x + 5)
3∫ 2 = 3ln x 2 − 4 x + 5 + cC ga teng: x2 – 4x + 5= t
x − 4x + 5
dt
almashtirish kiritilsa, 1- integral 3=∫ t 3ln t + C1 bo‘ladi.
2- integral esa aniqmas integrallar jadvaliga ko‘ra 3arc tg(x– 2)+ C2 ga teng.
Javob:= 3ln xx22 −−44xx++55 ++3arc
AA 3ln
= ∙ tg(
3arc 2)++ccC, C= C1+ C2. ▲
tg(xx−−2)
88 - mashqning 1), 5) va 89 - mashqning 3), 4), 6) lari shu kabi mos al-
mashtirish kiritib yechiladi. Boshlang‘ich funksiyani toping (88 – 89):
e x dx dx
88. 1) ∫ e x + 1 ; 2) ∫ cos(3x − 2)dx ; 3) ∫ x2 + 4 x + 5 ;
sin xdx
4) ∫ 5ax 4 dx ; 5) ∫ cos2 x . 1
dx 2
−1 ex
89. 1) ∫ e x + e− x ; 2) ∫ lne x dx ; 3) ∫ x 2 dx ;
sin 6 x 3x 2 + 2
4) ∫ 1 + cos 6 x dx ; 5) ∫ e3ln x dx ; 6) ∫ x3 + 2 x dx .
90. Integralni hisoblang: I = ∫ sin 4 x cos3 xdx.
 sin x = t almashtirish kiritamiz, dt = cosxdx. U holda cos2x = 1– t2 bo‘ladi.
Shunday qilib, I = ∫ t 4 ⋅ (1 − t 2 )dt = ∫ (t 4 − t 6 )dt . Integrallar jadvaliga muvo-
1 1
fiq oxirgi integral t 5 − t 7 + C ga teng.
5 7
1 1
Demak, javob: I = sin 5 x − sin 7 x + C . ▲
5 7
91. Integralni hisoblang: ∫ sin 2 x cos 2 xdx.
sin 2 x
 sin x cos x = ayniyatlardan foydalanamiz. U holda
2
2 1 1 1 − cos 4 x
∫ sin= x cos 2 xdx = ∫ sin 2 2 xdx
4∫
dx =
4 2
1 1 1 1
= ∫ dx − ∫ cos 4 xdx = x − sin 4 x + C .
8 8 8 32
1 1
Javob: x − sin 4 x + C ▲
8 32
2 
92. f ( x)= 3cos x + 3x − 2 funksiyaning grafigi A  ;0  nuqtadan o‘tuvchi
3 
19
boshlang‘ich funksiyasi F( x) ni toping.
 Aniqmas integrallar jadvali va integralni hisoblash qoidalariga muvofiq
1 (3 x − 2)3
F (=
x)∫ f ( x )=dx 3 ∫ cos xdx + ∫ 3 x − 2=dx 3sin x +
3
⋅
3
C
+=

2 2
= 3sin x + ⋅ (3 x − 2)3 + C .
9
2 2 2
Shartga ko‘ra F   = 0 , u holda 3 ⋅ sin + C = 0 , C =−3 ⋅ sin .
3 3 3
2 2
Javob: F =( x) 3sin x + (3 x + 2)3 − 3 ⋅ sin . ▲
9 3
93. f(x) funksiyaning grafigi koordinatalari berilgan A nuqtadan o‘tuvchi
boshlang‘ich funksiyasi F(x) ni toping:
π 
1) f ( x) = sin 2 x, A  ;2  ; 2) f ( x) = x , A ( 4;6 ) ;
4 
 5  π 
3) f ( x) = e−3 x , A  ln 2;  ; 4) f=
( x) sin x − cos x, A  ;1 ;
 24  2 
2 1 π
5) f ( x) = 2 x 2 − 3 x + 4, A 1;  ; =
6) f ( x) 2

, A  ; −1 .
3   sin 3 x  12 

Integrallarni hisoblang (94– 96):

2
x2 + 5x − 1 2 − 1 − x2  1 
94. 1) ∫
x
dx ; 2) ∫ 1 − x2
dx ; 3) ∫  x +

 dx ;
x
2 4ln 3 x
4) ∫ xe x dx ; 5) ∫ 3x ⋅ 22 x dx ; 6) ∫ x dx .
2arcsin x 1 − cos x
95*. 1) ∫ cos x sin xdx ; 2) ∫ 1 − x2
dx ; 3) ∫
x − sin x
dx ;

2x + 3 dx dx
4) ∫ x 2 + 2 x + 2 dx ; 5) ∫ ; 6) ∫ x2 + x .
(2 x − 1) 4
x x cos3 x sin 3 x
96*. 1) ∫ sin 2 cos 2 dx ; 2) ∫ sin 4 x dx ; 3) ∫ cos x 3 cos x dx ;
2 2
(1 − sin x)cos x 1 + tg x
4) ∫ sin x
dx ; 5) ∫ 1 − tg x dx ; 6) ∫ cos5 x cos xdx .

Aniq integrallarni hisoblang (97– 103):

20
 3 1 2
e x dx
97. 1) ∫ xe x dx ; 2) ∫ e x + 1 ; 3) ∫ e−5ln x dx .
0 0 1
1 3 2 1
x −4 dx
98. 1) ∫ xe− x dx ; 2) ∫ x + 2 dx ; 3) ∫ x2 + 2 x + 2 .
0 0 0
π
2 1 e4
cos xdx −2 x ln x
99*. 1) ∫ 2
; 2) ∫ 2 ⋅ e dx ; 3) ∫ dx .
π sin x 0 1
x
4
4 3 4 2
dx xdx xdx
100*. 1) ∫ x2 + 2 x ; 2) ∫ 2
x + 16
; 3) ∫ 2
x +4
.
1 0 0
a 4
2x + 5 17
101*. 1) ∫ (2 x − 3)dx =
0 ; 2) ∫ 2 x + 3 dx= a + ln bo‘lsa, a ni toping.
1 0
3
3 4 e
ln x
102. 1) ∫ d (22 x −1 ) ; 2) ∫ ( x − 2)( x 2 + 2 x + 4)dx ; 6) ∫ .
2 0 1
x
2 e π
4 dx  2π 
103. 1) ∫ (3x + 1) dx ; 2) ∫ ; 3) ∫ cos  − 3x  dx .
0 1
0,5 x 0  3 
104. y= x2– 2x+ 4 parabolaning uchi M(x0; y0)
nuqtada bo‘lsa, shtrixlangan soha yuzini toping
(23-rasm).
 Parabola uchining koordinatalarini topamiz:
y= x2– 2x+ 4 = (x– 1)2+ 3. Bundan x0= 1, y0= 3.
Shunday qilib, integrallash chegarasi a= 0 dan
b= 1 gacha bo‘ladi.
1 1 1
S = ∫ ( x − 1) 2 + 3 dx = ∫ ( x − 1)
2
dx + 3∫ dx =
23-rasm. 0 0 0
(x − 1)3 1 1 1 1
= + 3⋅ x = 0+ +3= 3+ .
3 0 0 3 3
1
Javob: 3 kvadrat birlik. ▲
3
105*. f (x) parabola Ox o‘qini O(0; 0) va A(x0; 0)
nuqtalarda kesib o‘tadi. Bu parabola va Ox o‘q
32
bilan chegaralangan soha yuzi kv. birlikka
24-rasm. 3

21
 teng bo‘lsa, x0 va parabola tenglamasini toping (24-rasm).
 x= 0 da f( 0)= 0, x= x0 da ham f (x0)= 0.
Bundan – x02 + bx0= 0, x0= b. U holda f ( x) pa-
rabolaning tenglamasi: f (x)= – x2+ x0∙x bo‘ladi.
Demak,
x0
2 1 3 x0 x 2 x0 1 3 x03
S=∫ ( − x + x0 ⋅ x ) dx =−
3
x
0
+ x0 ⋅
2 0
=−
3
x0 +
2
=
0
x0
2 1 3 x0 x 2 x0 1 3 x03 x03
=∫ ( − x + x0 ⋅ x ) dx =−
3
x
0
+ x0 ⋅
2 0
=−
3
x0 +
2
= .
6
0
25-rasm.
32 x 3 32
Shartga ko‘ra, bu yuz ga teng, ya’ni 0 = , bundan x0= 4.
3 6 3
Javob: x0 = 4; f(x) = – x2+ 4x. ▲
106. Shtrixlangan soha yuzini toping (25-rasm).
 y = x3 kubik parabola bilan to‘g‘ri chiziqning kesi­shish nuqtasi koordi-
natalari A(1; 1) ekani ravshan. (0; 3) va (1; 1) nuqtalar orqali o‘tuvchi to‘g‘ri
3 
chiziq tenglamasi: y = – 2x+ 3. Bu chiziq Ox o‘qini  ;0  nuqtada kesib
2 
o‘tadi. Shtrixlangan soha yuzini hisoblashning ikkita usulini beramiz.
1
x4 1 1 3
1- usul. S =∫ (−2 x + 3 − x3 )dx =−
( x 2 + 3x − ) =−1 + 3 − =1 .
0
4 0 4 4
2- usul. Uchlari O(0; 0), (0; 3), (1; 1) va (1; 0) nuqtalarda bo‘lgan tra-
petsiya yuzidan y= x3, x= 1, y= 0 chiziqlar bilan chegaralangan soha yuz-
1+ 3
ini ayiramiz. Trapetsiyaning yuzi: ⋅ 1 =2 (kv. birlik). 2- yuz esa
2
1
1 x4 1 1
3
∫ x dx ga teng. ∫0 x=
dx = (kv. birlik). Demak, qidirilayotgan yuz
3
4 0 4
0
1 7 3
2− = = 1 (kv. birlik) bo‘lar ekan.
4 4 3 4
Javob: 1 kvadrat birlik. ▲
4
107. Shtrixlangan soha yuzini toping (26-
rasm).
 y = cosx va y = sinx funksiyalar grafikla-
rining kesishish nuqtasining koordinata-
26-rasm.
22
 π 2 π
lari  ;  ekani ravshan. Egri chiziqli uchburchakni x = to‘g‘ri chiziq
 4
4 2  π
4 π
4
teng ikkiga bo‘ladi. U holda izlanayotgan yuz S =2 ⋅ ∫ sin xdx =−2 ⋅ cos x ==
0
0
π 2
=−2(cos − cos 0) =−2 ⋅ ( − 1) =2 − 2 . Javob: 2 − 2 kv. birlik. ▲
4 2
108. 27-rasmda f (x)= – x2– 4x funksiya grafigining bir qismi chizilgan.
Shtrixlangan soha yuzini toping.
0 1
 x3  0  x3 1
 S =∫ (− x 2 − 4 x)dx + ∫ (0 − (− x 2 − 4 x))dx =−
 − 2 x 2  +  + 2 x 2  =
−1 0  3  −1
 3  0
−1 1
= + 2 + + 2 = 4 , Demak, S = 4 (kv. birlik).
3 3
Javob: 4 kvadrat birlik. ▲
109. y= x3 va y2= 32x chiziqlar bilan chega-
ralangan soha yuzini toping.
Quyidagi chiziqlar bilan chegaralan-
gan soha yuzini toping. Mos rasm chizing
(110 – 113):
110. 1) y= 3x2, x= 2, y= 0; 2) y= – x2+ 4, y= 0
(Ox o‘qi).
27-rasm. 111. 1) y= x2+ 4x+ 4, Ox o‘qi va Oy o‘qi;
2) y3= x, x= 1, x= 27 va Ox o‘qi.
1 2 3 2
112. 1)
= y x=, y x + 8; 2) y= lnx, x= e3 va Ox o‘qi.
2 2
113. 1) y= – x2+ x va Ox o‘qi; 2) y = x , Ox o‘qi, y= 2– x.
114. Ox o‘qi, y= – x2+ 4x parabola va uning A(1; 3) nuqtasida o‘tkazilgan
urinma bilan chegaralangan soha yuzini toping (28-rasm).
 y= f( x) egri chiziqqa uning A(x0; y0)
nuqtasida o‘tkazilgan urinma tenglamasi
y– y0= f'(x0)∙(x– x0) bo‘ladi. x0= 1, y0= 3 va
f '(1)= 2 ekanidan berilgan parabolaga uning
A(1; 3) nuqtasida o‘tkazilgan urinma tengla-
28-rasm. masi y– 3 = 2·(x– 1), y= 2x+ 1 bo‘ladi.
23
 1
Urinma Ox o‘qini x = − nuqtada kesib o‘tadi. Bo‘yalgan soha yuzi,
2
3
ravshanki, katetlari 3 va bo‘lgan uchburchak yuzidan egri chiziqli uch-
2
burchak yuzining ayirmasiga teng. Bu yuzlarning har birini hisoblay-

miz. S∆ = 1 ⋅ 3 ⋅ 3 = 9 (kv. birlik). Egri chiziqli uchburchakning yuzi esa

2 2 4
1
 x3 1 1 2
S =∫ (− x 2 + 4 x)dx =−
 + 2 x 2  =− + 2 =1 ga teng. U holda izlanayotgan
0  3  0 3 3
9 5 7
yuz − = kv. birlik bo‘ladi.
4 3 12
Javob: 7 kv. birlik. ▲
12
115. Quyidagi chiziqlar bilan chegaralangan soha yuzini hisoblang.
Mos rasmni chizing:
1 1
1) y = x 2 va y = ; 2) x= 9 va y2= x;
2 1 + x2
3) y= 5x– 8 va y= – x2+ 3x; 4) y= ex, y= 0, x= 0, x= 2.
116. Boshlang‘ich v0 (m/s) tezlik bilan tepaga vertikal otilgan jism (havo
qarshiligi hisobga olinmaganda) v(t)= v0– gt tezlikka ega, bu yerda g – erkin
tushish tezlanishi, t – vaqt. Jism qanday eng katta balandlikka ko‘tariladi?
117. To‘g‘ri chiziqli harakat qilayotgan jismning tezligi v=(t ) 2t + 3 (m/s).
Harakat boshlanganidan dastlabki 3 sekundda jism qancha yo‘lni bosib
o‘tgan?
118. Nuqta v(t)= 2t2+ 3t tezlik bilan to‘g‘ri chiziqli harakat qiladi. (v – m/s
larda, t – sekundlarda). Nuqtaning t1= 1 dan t2= 4 gacha vaqt oralig‘ida bosib
o‘tgan yo‘lini toping.
119*. Balandligi h, asosi a bo‘lgan uchburchak shaklidagi plastinka suvga
vertikal ravishda botirildi, bunda uning uchi suv sirtida bo‘ldi. Suvning shu
plastinkaga bosim kuchini aniqlang.
 Paskal qonuniga muvofiq r chuqurlikka botirilgan va yuzi S bo‘lgan
sohaga suyuqlikning bosim kuchi P= ρgrS formulaga ko‘ra hisoblanadi, bu
gr
yerda ρ – suyuqlikning zichligi (suv uchun ρ= 1 deb qabul qilamiz), g
cm3
– erkin tushish tezlanishi. x chuqurlikda bo‘lgan va eni Δx ga teng bo‘lgan
gorizontal “tasma”ni qaraymiz (29-rasm). Bu tasmani to‘g‘ri to‘rtburchak
deb faraz qilib, uning EF asosini topamiz.
24
 ax
ABC ~ AEF ekanidan, EF = .
h
U holda tasmaning yuzi ΔS tarti­ban
ax ax
⋅ ∆x ga teng bo‘ladi: ∆S ≈ ⋅ ∆x . Pas-
h h
kal qonuniga ko‘ra ΔS yuzga bo‘ladigan
ax ρga 2 29-rasm.
bosim kuchi ∆P ≈ ρgx ⋅ =
∆x x ⋅ ∆x .
h h
ABC uchburchak yuzi tasmalarning ΔS yuzlarining yig‘indisidan iborat
∆P ρga 2
bo‘ladi. U holda ≈ x . Тasmalarning eni (kengligi) Δx yetarlicha
∆x h
∆P
kichik bo‘lsa, ya’ni Δx nolga intilsa, nisbat Р' (Р ning hosilasiga) ga in-
∆x
ρga 2
tiladi, ya’ni, P ' = x tenglik o‘rinli bo‘ladi. Demak, suyuqlikning ABC
h
yuziga bosim kuchi P shunday hisoblanadi:
h
ρga 2 ρga x3 h 1
∫ h
P= x dx = ⋅ =ρgah 2 . Javob: P= 1 ρgah 2 . ▲
0
h 3 0 3 3

120. Asosining radiusi R, balandligi H

bo‘lgan doiraviy silindr vertikal (tikka)
turibdi va u suv bilan to‘la. Suvni tortib
chiqarish uchun zarur bo‘lgan A ishni hi-
soblang (30-rasm).

 Ko‘rsatma. Asos tekisligidan x va

x+ Δx masofalarda bo‘lgan “elemen-
30-rasm. tar” (kichik) silindrning hajmi πR2Δx ga,
og‘irligi esa πR2gΔx ga teng. Bu og‘irlikni x balandlikka ko‘tarish uchun
∆A
ΔA ≈ πR2gΔx·x ish bajariladi, bundan ≈ πR 2 gx va ushbu A'= pR2gx differen­
∆x
H
x2 H
πR 2 H 2 g
sial tenglamaga kelamiz. Uning yechimi: A = 2
πR 2 g ⋅
∫ πR gxdx = = .
0
2 0 2
πg 2 2
Javob: =
A ⋅ R H J. ▲
2

25
 Yozma nazorat ishi namunasi
I variant
3
1. f (=
x) 2sin 5 x + x + funksiyaning shunday F ( x) boshlang‘ich funk-
5
siyasini topingki, bunda f ( x) va F ( x) funksiyalarning grafiklari Oy o‘qida
kesishsin.
(Ko‘rsatma: f ( x) va F ( x) funksiyalarning grafiklari Oy o‘qida kesishsin degan
shart x= 0 da f ( 0)= F ( 0) tenglik bajarilishini bildiradi).
8
2. y= – x3, y = x va y= 8 funksiyalarning grafiklari bilan chegaralangan
3
(yopiq) shakl yuzini toping. Mos rasm chizing.
3. To‘g‘ri chiziqli harakat qilayotgan nuqtaning tezligi v(t) = 2t2+ 3t (t—
sekundlarda, v—m/s larda o‘lchanadi). t1= 1 dan t2= 6 gacha bo‘lgan vaqt
oralig‘ida u qanday masofani o‘tadi? Nuqtaning t= 3 paytidagi tez­lanishi
nimaga teng bo‘ladi?
4. Prujinani 1 cm ga cho‘zishga 1N kuch ishlatiladi. Prujinani 5 cm ga
cho‘zishga qancha kuch ishlatiladi? (Guk qonuniga ko‘ra kuch prujinaning
cho‘zilishiga proporsional).
5. y= C1cos5x+ C2sin5x funksiya C1 va C2 ning istalgan qiymatlarida
y''+ 25y= 0 differensial tenglamaning yechimi ekanini isbotlang.
II variant
1 5
1. f ( =
x) 3cos 4 x + + funksiyaning boshlang‘ich funksiyasini toping.
1 x 8
2. y= x, y = x 2 funksiyalarning grafiklari bilan chegaralangan (yopiq)
3
shakl yuzini toping. Mos rasm chizing.
3. To‘g‘ri chiziqli harakat qilayotgan nuqtaning tezligi v(t) = 4t2– 5t (t –
sekundlarda, v – m/s larda o‘lchanadi). t1= 2 dan t2= 3 gacha bo‘lgan vaqt
oralig‘ida u qanday masofani o‘tadi? Nuqtaning t= 3 paytidagi tez­lanishi
nimaga teng bo‘ladi?
4. Prujinani 3 cm ga cho‘zishga 2N kuch ishlatiladi. Prujinani 6 cm ga
cho‘zishga qancha kuch ishlatiladi? (Guk qonuniga ko‘ra kuch prujinaning
cho‘zilishiga proporsional).
5. y= C1cos7x+ C2sin7x funksiya C1 va C2 ning istalgan qiymatlarida
y''+ 49y= 0 differensial tenglamaning yechimi ekanini isbotlang.

26
 III BOB. MA’LUMOTLAR TAHLILI. EHTIMOLLIK.

57– 58 KOMBINATORIKA MASALALARI

Variantlarni qarab chiqishga oid kombinatorika masalalari

Kombinatorikaning asosiy savoli−“qancha?”, asosiy masalasi esa
berilgan chekli sondagi obyektlarning u yoki bu shartga boʻysunuvchi har
xil kombinatsiyalarini sanashdir.
Variantlarni birma-bir qarab chiqishda quyidagi ikkita qoidaga amal
qilish maqsadga muvofiq:
1. Kombinatsiyalarni harflar yoki raqamlar ketma-ketligi bilan
belgilaymiz, bunda belgilash bir qiymatli boʻlishi kerak.
2. Kombinatsiyalarni alifbo tartibida (agar belgilashda harflar
ishlatilsa) yoki sonlarni oʻsish tartibida yozib chiqish.
Bunday holatda birorta ham variant qolib ketmaydi va ayrim
variantlarning takrorlanishiga yoʻl qoʻyilmaydi.
1-masala. Madina olma, nok va mandarinni yemoqchi. Buni u necha
usul bilan bajarishi mumkin?
 Mevalarni harflar bilan belgilaymiz: O−olma, N−nok, M−mandarin.
Bu holda, masalan, NMO−bu dastlab nok, soʻng mandarin, va oxirida olma
yeyilishiga mos variant.
Variantlarni yozib chiqamiz: MNO, MON, NMO, NOM, OMN, ONM.
Jami 6 ta usul hosil boʻldi. ▲
2-masala. Raqamlari yigʻindisi 4 dan kichik boʻlgan toʻrt xonali sonlar
nechta?
 Raqamlari yigʻindisi 1, 2 va 3 boʻlgan toʻrt xonali sonlarni oʻsish
tartibida yozamiz: 1000; 1001; 1002; 1010; 1011; 1020; 1100; 1101; 1110;
1200; 2000; 2001; 2010; 2100; 3000. Jami 15 ta son hosil boʻldi. ▲
3-masala. Birinchi raqami 2 boʻlgan va 1, 2, 3, 4 va 5 raqamlardan
tashkil topgan uch xonali sonlar nechta?
 Oxirgi ikkita raqam bo‘yicha barcha variantlarni qarab chiqamiz:
1 2 3 4 5
1 211 212 213 214 215
2 221 222 223 224 225
3 231 232 233 234 235
4 241 242 243 244 245
5 251 252 253 254 255

27
 Javob. Jami 25 ta son. ▲
4-masala. Maktabda beshta 11-sinf mavjud. Shu sinflardan ikki nafar
navbatchini tanlashimiz kerak, bunda har qanday juftlikda turli sinf
oʻquvchilari boʻlishi kerak. Buni nechta usulda amalga oshirsa boʻladi?
 Sinflarni 1, 2, 3, 4, 5 raqamlar bilan belgilaymiz va variantlarni yozib
chiqamiz: (1, 2), (1, 3), (1, 4), (1, 5), (2, 3), (2, 4), (2, 5), (3, 4), (3, 5), (4, 5).
Javob. Jami 10 ta usul. ▲
Qoʻshish va koʻpaytirish qoidalari
Qoʻshish va koʻpaytirish qoidalari kombinatorika masalalarini
yechishda eng koʻp qoʻllaniladigan va samarali usullar hisoblanadi.
5-masala. Savatda 5 ta olma va 3 ta nok bor. Savatdan 1 ta meva
tanlashni necha usulda amalga oshirish mumkin?
 Olmani 5 ta usulda, nokni esa 3 ta usulda tanlash mumkin.
Demak, savatdan mevani tanlash 5+ 3= 8 usulda amalga oshirilishi
mumkin. ▲
6-masala. a) Toqqa 7 ta yoʻl olib boradi. Sayyoh toqqa chiqib, soʻng
pastga tushmoqchi. Bu ishni necha usulda amalga oshirish mumkin?
b) Agar yuqoriga chiqish va pastga tushish har xil yoʻllar bilan amalga
oshirilsa, javob qanday oʻzgaradi?
 a) Sayyoh toqqa 7 usulda chiqishi mumkin, har bir chiqishda 7 ta
usulda pastga tushishi mumkin. Jami 7+ 7+ 7+ 7+ 7+ 7+ 7= 7 ⋅ 7= 49 ta usul.
b) Sayyoh toqqa 7 usulda chiqishi mumkin, har bir chiqishda 6 usulda
pastga tushishi mumkin. Jami 7 ⋅ 6= 42 ta usul. ▲
7-masala. Do‘konda 5 ta turli piyola, 3 ta turli likopcha va 4 ta turli
choy qoshigʻi bor.
a) Piyola va likopcha juftligi necha usulda xarid qilinishi mumkin?
b) Piyola, likopcha va choy qoshigʻi uchligi necha usulda xarid qilinishi
mumkin?
c) Turli nomdagi ikkita idishning juftligi necha usulda xarid qilinishi
mumkin?
 a) Dastlab piyolani tanlaymiz. Unga juft qilib uchta likopchadan
ihtiyoriysini olishimiz mumkin. Jami beshta piyola boʻlgani sababli turli
juftliklar soni 15 (15 = 5 ⋅ 3) ga teng.
b) Oldingi masaladagi 15 juftliklardan ihtiyoriysini tanlaymiz. Uni choy
qoshigʻi bilan “uchlik” kacha 4 ta usulda toʻldirish mumkin. Shuning uchun
barcha uchliklar soni 60 (60 = 15 ⋅ 4 = 5 ⋅ 3 ⋅ 4) ga teng.
28
 c) Uchta holat boʻlishi mumkin: birinchisi piyola va likopcha juftligi
sotib olinadi, ikkinchisi – piyola va qoshiq, uchinchisi– likopcha va qoshiq.
Har bir holat uchun juftliklar soni oson topiladi (birinchisida – 15 ta,
ikkinchisida – 20 ta, uchinchisida – 12 ta). Hammasini qoʻshib chiqsak,
barcha variantlar sonini topamiz: 47 ta. ▲
8-masala. Barcha raqamlari juft boʻlgan besh xonali sonlar nechta?
 Besh xonali sonning raqamlari uchun 5 ta oʻrinni belqilamiz. Birinchi
oʻringa 4 ta raqam qoʻysa boʻladi: 2, 4, 6 yoki 8. Ikkinchi oʻringa beshta
raqam qoʻysa boʻladi: 0, 2, 4, 6 yoki 8. Uchinchi, toʻrtinchi va beshinchi
oʻrinlarga ham shu beshta raqamni qoʻysa boʻladi: 0, 2, 4, 6 yoki 8. Demak,
jami oʻrinlarni toʻldirishning 4 ⋅ 5 ⋅ 5 ⋅ 5 ⋅ 5= 2500 usuli mavjud. Barcha
raqamlari juft boʻlgan besh xonali sonlar ham 2500 ta. ▲
Bu masalalarni hal qilishda quyidagi qoidalardan foydalandik.
Qoʻshish qoidasi. Agar A obyekt m ta usul bilan, B obyekt esa boshqa
n ta usul bilan tanlanishi mumkin boʻlsa, u holda (A yoki B) m + n ta usul
bilan tanlanishi mumkin.
Koʻpaytirish qoidasi. Agar A obyekt m ta usul bilan tanlansa va
shunday tanlashdan soʻng B obyekt n ta usul bilan tanlanishi mumkin
boʻlsa, u holda (A va B) mn ta usul bilan tanlanishi mumkin.
Takrorli va takrorsiz o‘rinlashtirishlar
9-masala. Xonada beshta chiroq bor. Ularning har biri yo yonishi, yo
yonmasligi mumkin. Xonani nechta usulda yoritish mumkin?
 Har bir chiroq uchun ikkita variant mavjud – yo yonish, yo
yonmaslik. Jami boʻlib 2 ⋅ 2 ⋅ 2 ⋅ 2 ⋅ 2= 25= 32 ta usul. ▲
Yuqoridagi masalani umumlashtiramiz: n ta ele­mentdan tashkil topgan
toʻplamning barcha qism toʻplamlari sonini topaylik.
Toʻplamning n elementlaridan har biri uchun ikkita imkoniyat bor−u yo
qism toʻplamga tegishli, yo tegishli emas. Oldingi masalaga oʻxshab 2n ta
variant hosil boʻladi.
10-masala. 3 ta tovuq, 4 ta oʻrdak va 2 ta gʻoz bor. Bir nechta qush
tanlanmoqda, bunda tanlangan qushlar ichida ham tovuq, ham oʻrdak, ham
gʻoz boʻlishi shart. Bunday variantlar soni nechta?
 Ihtiyoriy tovuq tanlanganlar ichida yo bor, yo yoʻq. Shuning uchun
tovuqni 23 ta usul bilan tanlab olishimiz mumkin. Shartga koʻra tovuq
albatta boʻlishi uchun 23 − 1= 7 ta imkoniyat bor. Xuddi shunday, oʻrdakni
24 −1= 15 ta, gʻozni esa 22 − 1= 3 ta usulda tanlasa boʻladi.
Jami 7 ⋅ 15 ⋅ 3= 315 ta usul. ▲
29
 11-masala. Futbol jamoasida 11 nafar oʻyinchi bor.
a) Jamoa sardori va uning yordamchisi; b) jamoa sardori, uning birinchi
yordamchisi, uning ikkinchi yordamchisi necha usulda tayinlanishi
mumkin?
 a) Sardor etib jamoaning 11 nafar oʻyinchisidan ixtiyoriysini tayin-
lash mumkin. Sardorning yordamchisi etib qolgan 10 nafar oʻyinchidan
ihtiyoriysini tayinlash mumkin. Shuning uchun jamoa sardori va uning
yordamchisi 11 ⋅ 10= 110 usulda tayinlanishi mumkin.
b) Jamoa sardori va uning birinchi yordamchisini 11 ⋅ 10= 110 usulda
tayinladik. Ikkinchi yordamchi etib qolgan 9 nafar oʻyinchidan ixtiyoriysini
tayinlash mumkin. Shuning uchun jamoa sardori, uning birinchi
yordamchisi, uning ikkinchi yordamchisi 11 ⋅ 10 ⋅ 9= 990 usulda tayinlanishi
mumkin. ▲
Bu masalada biz 11−elementli toʻplamda tartiblangan juftliklar va
tartiblangan uchliklar sonini topdik. Endi bu masalani umumiy holda
yechaylik.
Ta’rif. n ta elementli {a1 , a2 , a3 ,..., an } to‘plam berilgan bo‘lsin. Shu
to‘plamning ixtiyoriy k ta turli elementidan hosil qilingan tartiblangan
( ai1 , ai2 ,..., aik ) ketma-ketlik n ta elementdan k tadan takrorsiz
o‘rinlashtirish deb ataladi.
Bunday oʻrinlashtirishlar soni Ank deb belgilanadi. Bu sonni topish uchun
xuddi oldingi masaladek ish tutamiz.
Birinchi elementni tanlash uchun n ta usul, ikkinchi elementni tanlash
uchun n−1 ta usul, uchinchi elementni tanlash uchun (n−2) ta usul va h.k.,
oxirgi, k−chi elementni tanlash uchun (n−k+ 1) ta usul mavjud. Demak,
Ank =n ⋅ (n − 1) ⋅ ... ⋅ (n − k + 1).
12-masala. Barcha raqamlari turlicha boʻlgan yetti raqamli telefon
nomerlari nechta?
 Birinchi raqamni tanlash uchun 10 ta usul (0 ham kiradi deb faraz
qilamiz), ikkinchi raqamni tanlash uchun 9 ta usul, uchinchi raqamni
tanlash uchun 8 ta usul va h.k., oxirgi raqamni tanlash uchun 4 ta usul
mavjud. Demak, 10 ⋅ 9 ⋅ 8 ⋅ 7 ⋅ 6 ⋅ 5 ⋅ 4 ta telefon nomer. ▲
13-misol. A alifbo n ta belgidan tashkil topgan bo‘lsin. Uzunligi k ga
teng bo‘lgan hamda turli belgilardan tashkil topgan so‘zlar (ya’ni uzunligi k
ga teng bo‘lgan ketma-ketliklar) soni Ank= n(n − 1)(n − 2)....(n − k + 1) bo‘ladi.
Bu natija yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqadi.
Izoh. Agarda har bir so‘zni tashkil etgan belgilar orasida
30
takrorlanadiganlari bor bo‘lsa, bunday so‘zlar soni n ta elementdan r
tadan takrorli o‘rinlashtirishlar soni deb ataladi va Ank kabi belgilanadi.
Ko‘paytirish qoidasiga ko‘ra bu miqdor Ank = n k formula yordamida
topiladi.
14-masala. Natural sonning oʻnli yozuvida faqat toq raqamlar boʻlsa,
bunday sonni “chiroyli” deymiz. Jami nechta toʻrt xonali “chiroyli” son
bor?
 Bir xonali chiroyli sonlar 5 taligi ravshan. Bir xonali har bir
“chiroyli” sonning oxiriga ikkinchi toq raqamni 5 ta usulda yozishimiz
mumkin. Demak, ikki xonali “chiroyli” sonlar A52 = 5 ⋅ 5= 25 ta boʻladi.
Xuddi shunday, uch xonali “chiroyli” sonlar A53 = 5 ⋅ 5 ⋅ 5= 125 ta, toʻrt
xonalilari esa A54 = 5 ⋅ 5 ⋅ 5 ⋅ 5= 54= 625 ta. ▲
15-masala. Qizil, qora, koʻk va yashil sharlarni bir qatorga necha usulda
joylashtirish mumkin?
 Birinchi oʻringa toʻrtta shardan ixtiyoriysini qoʻyish mumkin.
Ikkinchi oʻringa esa qolgan uchta shardan ixtiyoriysini, uchinchi oʻringa
qolgan ikkita sharlardan ixtiyoriysini, va nihoyat, oxirgi oʻringa eng oxirgi
sharni qoʻyish mumkin.
Javob. 4 ⋅ 3 ⋅ 2 ⋅ 1. ▲
Izoh. 1 dan n gacha barcha natural sonlar koʻpaytmasi n! deb belgilanadi
va “en faktorial” deb oʻqiladi.
Aslida n! berilgan n elementli toʻplam elementlarining oʻrin almash­
tirishlari soniga teng.
16-masala. 1, 2, 3 raqamlaridan ularni takrorlamasdan tuzilgan jami uch
xonali sonlar nechta?
 Birinchi oʻringa uchta raqamdan ixtiyoriysini qoʻyish mumkin.
Ikkinchi oʻringa qolgan ikkita raqamdan ixtiyoriysini va uchinchi oʻringa
eng oxirgi raqamni qoʻyish mumkin. Demak, jami 3 ⋅ 2 ⋅ 1= 3! ta son. ▲
17-masala. 7 nafar oʻquvchi navbatga necha usul bilan turishi mumkin?
 Birinchi oʻrinda 7 nafar oʻquvchidan ixtiyoriysi turishi mumkin. Ik-
kinchi oʻrinda qolgan 6 nafar (birinchi oʻrinda turgan oʻquvchidan qolgan-
lari), 3- oʻrinda qolgan 5 nafar oʻquvchidan ixtiyoriysi, ..., oxirgi oʻrinda
faqat bir nafari turishi mumkin. Jami 7 ⋅ 6 ⋅ 5 ⋅ 4 ⋅ 3 ⋅ 2 ⋅ 1= 5 040 ta usul. ▲

31
 Mashqlar
Masalalarni, variantlarni sanab, yeching (1–4):
1. Voris, Doniyor, Olim, Kamola va Anora sinfda matematikani eng yaxshi
biladigan oʻquvchilardir. Bir nafar oʻgʻil bola va bir nafar qiz bolani “Bilimlar
bellashuvi”ga qatnashish uchun tanlash kerak. Buni nechta usulda amalga
oshirsa boʻladi?
2. Oshxonada birinchi taom sifatida karam shoʻrvani, qaynatma shoʻrvani,
noʻhat shoʻrvani, ikkinchi taom sifatida garnirli goʻsht, baliq, tovuqni,
uchinchisiga esa choy va sharbatni buyurish mumkin. Birinchi, ikkinchi va
uchinchi taomdan iborat tushlikni nechta usulda buyurish mumkin?
3. Gullola, Sanobar, Karim, Olim, Madina va Voris a’lo baholarga oʻqiydi.
Maktab ma’muriyati a’lochilar uchun sovgʻa tarzida konsertga 4 ta chipta olib
keldi. Shu chiptalalar a’lochilar oʻrtasida necha usulda taqsimlanishi mumkin?
4. 3 ta oq, 2 ta qizil va 4 ta sariq atirgul bor. Uchta guldan iborat guldastani
necha usulda tuzish mumkin?
Qoʻshish va koʻpaytirish qoidalaridan foydalanib, masalalarni yeching
(5– 10):
5. Kitob javonida matematikadan 9 ta, chet tilidan 4 ta va ona tilidan 6 ta
kitob turibdi. Javondan bitta kitobni necha usulda tanlash mumkin?
6. Sehrli mamlakatda uchta shahar bor: A, B va C. A shahardan B shaharga
6 ta yoʻl boradi, B shahardan C shaharga esa – 4 ta yoʻl. A shahardan C
shaharga necha usulda borsa boʻladi?
7. Do‘konda 7 ta tur pidjak, 5 ta tur shim va 4 ta tur galstuk sotilmoqda.
Pidjak, shim va galstukdan iborat uchlikni (to‘plamni) necha usul bilan sotib
olsa boʻladi?
8. Sehrli mamlakatda toʻrtta shahar bor: A, B, C va D. A shahardan B
shaharga 6 ta yoʻl boradi, B shahardan C shaharga esa – 4 ta yoʻl.
A shahardan D shaharga 2 ta yoʻl, D shahardan B shaharga ham 2 ta yoʻl
boradi. A shahardan C shaharga necha usulda borsa boʻladi?
9. Agar oltita turli rangli mato bor boʻlsa, bir xil kenglikdagi gorizontal
yo‘lli uchta rangli bayroqni necha usul bilan tiksa boʻladi?
10. “Matbuot tarqatuvchi” do‘konida 5 ta tur konvert va 4 ta tur marka
sotilmoqda. Konvert bilan markani necha usulda sotib olishimiz mumkin?

32
 59–60 NYUTON BINOMI

Guruhlashlar
1-masala. Sinfda 30 nafar oʻquvchi bor. Olimpiadada qatnashish uchun
2 nafar oʻquvchini tanlab olishimiz kerak. Buni necha usulda amalga
oshirish mumkin?
 Birinchi oʻquvchini 30 ta usulda, ikkinchi oʻquvchini esa qolgan 29
nafar oʻquvchidan 29 ta usulda tanlasak boʻladi. Bunda har bir juftlik ikki
marta sanalgani bois jami 30 ⋅ 29 = 435 ta usulni hosil qilamiz.
Javob. 435. ▲ 2
Izoh. Umumiy holda n elementli toʻplamning elementlari yordamida

hosil boʻlgan juftliklar soni n(n − 1) ga teng.

2
2-masala. Tekislikda n ta nuqta berilgan. Uchlari bu nuqtalarda boʻlgan
nechta kesma oʻtkazsa boʻladi?
n(n − 1)
Javob. .
2
3-masala. Qavariq n- burchakda nechta diagonal bor?
n(n − 1)
 Birinchi usul. Uchlari n ta nuqtada boʻlgan ta kesma oʻtkazsa
2
boʻladi. Shulardan n tasi diagonal boʻlmaydi (ular tomonlar boʻladi).
n(n − 1) n(n − 3)
Demak, diagonallar soni −n= ga teng.
2 2
Ikkinchi usul. Har bir uchdan (n– 3) ta diagonal oʻtkazsa boʻladi. Demak,
jami n(n − 3) ta diagonal. Ammo har diagonalni ikki martadan sanaganmiz.
n(n − 3)
Shuning uchun diagonallar soni ga teng.
n(n − 3) 2
Javob: .▲
2
4-masala. Sinfda 30 nafar oʻquvchisi bor. Fan olimpiadasida qatnashish
uchun 3 nafar oʻquvchidan iborat jamoani tanlab olishimiz kerak. Buni
necha usulda amalga oshirish mumkin?
 Birinchi oʻquvchini 30 ta usulda, ikkinchi oʻquvchini qolgan 29
nafar oʻquvchidan 29 ta usulda, uchinchi oʻquvchini esa 28 usulda tanlasak
boʻladi. Demak, 30 ⋅ 29 ⋅ 28 ta usul (variant) paydo boʻldi. Ammo bunday
sanashda biror jamoa bir necha marta sanaldi: bitta uchlik turli usulda
33
tanlanishi mumkin, masalan, dastlab A, soʻng B, undan keyin C yoki dastlab
C, soʻng A, undan keyin B, va h.k.
Uchta elementdan oʻrin almashtirishlar soni 3! ga teng boʻlgani bois, har
30 ⋅ 29 ⋅ 28
bir jamoa 6 marta sanaldi. Jami ta usulni hosil qilamiz. ▲
6
Izoh. Masalani umumlashtiramiz.
Sinfda n nafar oʻquvchi bo‘lsin. Jamoa esa k nafar oʻquvchidan iborat.
Jamoani tanlab olish usullari soni n elementdan k tadan olingan guruhlashlar
soni deyiladi.
Ya’ni, n elementli toʻplamdan olingan k ta elementli qism
toʻplamlar sonini hisoblaymiz. k ta elementni navbatma-navbat tanlab
olamiz − dastlab birinchisini, keyin ikkinchisini va h.k. Natijada
n!
n(n − 1)(n − 2)...(n − k + 1) = sonini hosil qilamiz. Ammo har bir qism
(n − k )!
toʻplamni k ! marta sanadik. Shuning uchun natijani k ! ga boʻlish lozim:
n!
Cnk = . Hosil boʻlgan son binomial koeffitsiyent deb ham ataladi:
k !(n − k )!

5-masala. Qurilish tashkilotining duradgorlar bo‘limida 15 nafar ishchi

bor. Ko‘p qavatli uyning eshiklarini o‘rnatish uchun 3 nafar duradgorni
tanlash zarur. Agar bo‘limdagi har bir duradgor bu topshiriqni bajarishga
layoqatli bo‘lsa, bunday tanlash imkoniyatlari (variantlari) qancha?
 Guruhlashlar sonini topish formulasidan foydalanish mumkin. Bu
15 ⋅14 ⋅13
va C153 = 455 . Demak, 15 nafar duradgorlar
yerda n= 15, m= 3 =
1⋅ 2 ⋅ 3
orasidan 3 nafarini tanlash imkoniyatlari soni 455 ta ekan. ▲
6-masala. 5 ta kitobdan 3 ta kitobni necha usulda tanlashimiz mumkin?
 Binomial koeffitsiyentlar ta’rifiga koʻra C53 usulda tanlash mumkin. ▲
7-masala. 30 ta turli munchoqlardan iborat taqinchoqni 8 ta munchoqli
qismlarga nechta usulda ajratsa bo‘ladi?
 Bu masalaning javobi 30 elementli to‘plamdan 8 ta elementli qism
8
to‘plamlarini ajratib olishlar soni C30 ga teng.
8
Javob. C30 .▲
8-masala. 7 nafar kishidan 3 nafarini (ishchi guruhni) necha usulda
tanlasa boʻladi? Guruh rahbari ishchi guruh a’zolaridan tanlab olinsa-chi?
 Uch nafar (ishchi guruh)ni C73 ta usulda, har bir guruh rahbarini esa
3 ta usulda tanlasa boʻladi.
Javob. 3 C73 . ▲

34
 Nyuton binomi
Quyidagi qisqa ko‘paytirish formulalarini eslaylik:
(a+ b)2 = a2+ 2ab+ b2 – ikki son yig‘indisining kvadrati;
(a+ b)3 = a3 + 3a2b + 3ab2+ b3 – ikki son yig‘indining kubi.
Yig‘indining navbatdagi ikkita, ya’ni 4- va 5- darajalarini hisoblaymiz:
(a+ b)4= (a+ b)(a+ b)3= (a+ b)(a3+ 3a2b+ 3ab2+ b3)= a4+ 4a3b+ 6a2b2+ 4a3b+ b4;
(a+ b)5 = (a + b)(a+ b)4 = a5+ 5a4b + 10a3b2 + 10a2b3+ 5ab4+ b5.

Umumiy holda, haqiqiy a va b hamda natural n sonlar uchun

(a + b) n = a n + C n1 a n −1b + C n2 a n − 2 b 2 + ... + C nn −1 ab
ab n −1 + b n
formula o‘rinlidir.
Bu formula Nyuton binomi formulasi deb ataladi.
Binomial koeffitsiyentlarning xossalari. Binomial koeffitsiyentlarning
ba’zi xossalarini keltiramiz.
1-xossa. Ixtiyoriy natural n son uchun barcha Cnm binomial koeffit-
siyentlar yig‘indisi 2n ga teng, ya’ni
C n0 + C n1 + C n2 + ... + C nn−1 + C nn = 2 n .
Bu tenglik Nyuton binomi formulasida a = b = 1 deb olinganda hosil
bo‘ladi.
Bu xossadan n-elementli to‘plamning barcha qism to‘plamlari soni 2n ga
tengligi kelib chiqadi.
2-xossa. Toq o‘rinlarda turgan binomial koeffitsiyentlar yig‘indisi juft
o‘rinlarda turgan binomial koeffitsiyentlar yig‘indisiga teng, ya’ni
Cn0 + Cn2 + ... = Cn1 + Cn3 + ...
Chindan ham, Nyuton binomi formulasida a= 1 va b= –1 deb olinsa
0 = C n0 − C n1 + C n2 − C n3 + ... + (−1) n C nn
tenglikni hosil qilamiz. Bu tenglikdan tasdiqning to‘g‘riligi kelib
chiqadi.
1- va 2-xossalar asosida quyidagi xossani hosil qilamiz.
3-xossa. n natural sondan oshmaydigan eng katta toq m son uchun
C n + C n3 + ... + C nm = 2 n−1 tenglik hamda n sondan oshmaydigan eng katta juft
1

m son uchun Cn0 + Cn2 + ... + Cnm = 2 n−1 tenglik o‘rinlidir.

35
 Mashqlar
11. Shaxmat musobaqasida har bir ishtirokchi boshqa ishtirokchilarning
har biri bilan bittadan oʻyin oʻynaydi. Jami 18 ta ishtirokchi boʻlsa, nechta
oʻyin oʻynaladi?
12. Tekislikda n ta toʻgʻri chiziq shunday chizilganki, bunda hech
qanday ikkita to‘g‘ri chiziq parallel emas, hech qanday uchtasi esa bitta
nuqtadan oʻtmaydi. To‘g‘ri chiziqlarning kesishishidan hosil boʻlgan
uchburchaklar nechta?
13. 7 ta turli rangli boʻyoqdan 4 tasini necha usulda tanlashimiz
mumkin?
14. Bir toʻgʻri chiziqda 10 ta nuqta, unga parallel boʻlgan boshqa toʻgʻri
chiziqda esa 11 ta nuqta belgilangan. Uchlari bu nuqtalarda boʻlgan nechta
a) uchburchak; b) toʻrtburchaklar mavjud?
15. Ikkita parallel a va b toʻgʻri chiziqlarda, mos ravishda, A1 , A2 ,..., Am
va B1 , B2 ,..., Bn nuqtalar belgilangan. Barcha Ai B j kesmalar shunday
oʻtkazilganki, ulardan hech qanday uchtasi bitta nuqtadan oʻtmaydi.
Kesishish nuqtalar soni nechta?
16. n ta toʻgʻri chiziq eng koʻpi bilan nechta nuqtada kesishishi mumkin?
17. 100 elementli to‘plamning 40 elementli qism to‘plamlari soni bilan
shu to‘plamning 60 elementli qism to‘plamlari sonini solishtiring.
n
 1 
18*.  x + 3 2  binom yoyilmasida 5- had koeffitsiyenti 3- had
 x 
koeffitsiyentiga nisbati 7:2 ga teng. x ning darajasi 1 bo‘lgan hadni toping.
n
 1 
19*.  x x − 4  binom yoyilmasida 3- had koeffitsiyenti 2- had
 x 
koeffitsiyentidan 44 ga katta. Ozod hadni toping.
20
3 1 
20*.  2 –  binom yoyilmasining barcha ratsional hadlarini
toping.  2 
21. x(2 − 3x)5 + x3 (1 + 2 x 2 )7 − x 4 (3 + 2 x3 )9 ko‘phadning x5 oldidagi
koeffitsiyentini toping.

22. (a − 2)6 binom yoyilmasini yozing.

36
 STATISTIK MA’LUMOTLAR.
61– 64 STATISTIK MA’LUMOTLARNING TURLI
KO‘RINISHLARI

1-misol. Firma ishlab chiqargan mahsulotni biror sifat yoki miqdor bel-
gisiga ko‘ra tahlil qilish talab etiladi. Bu vazifa qanday bajariladi?
Masalan, go‘sht mahsuloti solingan konserva idishlari ichida nuqsonli
konservalar ulushini aniqlash uchun har bir konserva idishini tekshirishimiz
shartmi?
Go‘sht mahsuloti solingan konserva idishining o‘rtacha massasini aniq­
lash uchun har bir konserva idishning massasini o‘lchab, ular yig‘indisini
barcha idishlar soniga bo‘lishimiz kerak. Biz bu holda matematik nuqtayi na-
zardan to‘g‘ri ish tutgan bo‘lamiz, ammo iqtisodiyot nuqtayi nazaridan emas.
Ammo mahsulotlar soni juda katta bo‘lsa, u holda yalpi tekshirishni o‘tka-
zish maqsadga muvofiq kelmaydi; sababi, bunday tekshirish qo‘shimcha ish
kuchini, vaqtni va boshqa resurslarni jalb qilishni talab qiladi. Ayrim hollarda
(masalan, tez buziladigan o‘simlik yoki go‘sht mahsulotlari solingan kon-
serva idishining o‘rtacha massasini o‘lchash, elektr uskunaning buzilmasdan
xizmat qilish vaqtini aniqlash va boshqalar) bunday tekshirishda mahsulot
yaroqsiz holga kelishi tabiiy.
Shunga o‘xshash hollarda yalpi tekshirishdan voz kechib, mahsulotlar
to‘plamidan chekli sondagi mahsulotlar tasodifiy ravishda, tavakkaliga oli-
nadi va ular o‘rganiladi. Bunday usul tanlanma kuzatish deb nomlanadi.
Bizning misolimizda barcha konservalardan bir nechtasi, aytaylik, 200 tasi
olinib, shu 200 ta konservaning massalaridan tashkil topgan ( x1 , x2 ,..., x200 )
x1 + x2 + ... + x200
qator aniqlanadi va uning x = o‘rta qiymati hisoblanadi.
200
Shu o‘rta qiymat barcha konservalarning o‘rta qiymatiga taqriban teng de-
gan xulosaga kelinadi.
Tanlanma kuzatish usuli mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy holati, asosiy
demografik tavsiflar, aholi bandligi, uning turmush darajasi, yashash sharoit-
lari, ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat sohalaridagi ko‘rsatkichlarini aniq-
lashda, tovar va xizmatlar iste’mol bozori, transport va aloqa xizmatlari ha-
qida ma’lumotlarni tahlil qilishda qo‘llaniladi.
O‘rganilishi kerak bo‘lgan barcha obyektlar to‘plami bosh to‘plam
deyiladi. Tanlanma to‘plam (ba’zan tanlanma) deb bosh to‘plamdan ajra-
tib olingan obyektlar to‘plamiga aytiladi.
Shu to‘plamlarning har bir elementini xarakterlovchi sifat yoki miqdor

37
ko‘rsatkichlari majmuasi statistik1 ma’lumotlar deyiladi.
Statistik ma’lumotlar qatorining tabiati sonli bo‘lishi shart emas. Masa-
lan, foylanishda bo‘lgan avtomashinalar rusumlari, ranglari o‘rganilganda,
ularga mos statistik ma’lumotlarning tabiati sonli emasligi ravshan.
Tabiati sonli bo‘lmagan statistik ma’lumotlar kvalitativ (ing.quality – si-
fat), miqdoriy statistik ma’lumotlar esa kvantitativ (ing.quantum – miqdor)
deyiladi.
Odatda, kvantitativ statistik ma’lumotlar sonlar ketma-ketligini (qatorini)
tashkil qiladi.
Bosh to‘plamning barcha elementlarini xarakterlovchi sifat yoki miqdor
belgisi parametr deyiladi. Tanlanma to‘plamning funksiyasi esa statistika
deyiladi. Statistika miqdoriy xarakterga ega bo‘lsa, uni statistik kattalik
ham deyishadi.
Agar yuqoridagi 1-misolda har bir konserva idishining o‘rtacha massasi-
ni μ deb belgilasak, u holda μ – parametrga, tanlanmadagi har bir konserva
idishining x o‘rtacha massasi esa statistikaga misol bo‘lishi mumkin. Bun-
da muay’an holatlarda statistikaga qarab, parametrning qiymatini baholash
mum­kin.

Keng ma’noda statistika deb statistik ma’lumotlarni to‘plash, ularni ti-

zimga solish, ishlov berish hamda ulardan ilmiy va amaliy xulosalar chiqa­
rish usullarini o‘rganadigan fanga aytiladi.

1
statistika (lot. stato — davlat; status — holat)
38
 Savol va topshiriqlar
1. Bosh to‘plam, tanlanma to‘plam deganda nimani tushunasiz?
2. Parametr, statistika deganda nimani tushunasiz? Misollar keltiring.
3. Qaysi ko‘rsatkichni o‘rganganimizda tanlanma kuzatish usulidan foy-
dalanish qulayroq:
a) bog‘dagi olma daraxtlarining o‘rtacha hosildorligi;
b) O‘zbekistondagi avtomashinalarning rusumi va rangi;
c) mahallangizdagi avtomashinalarning rusumi va rangi;
d) O‘zbekistondagi o‘quvchilarning matematika fanidan o‘rtacha bahosi;
e) maktabdagi o‘quvchilarning matematika fanidan o‘rtacha bahosi;
f) do‘stlaringizning matematika fanidan o‘rtacha bahosi;
g) teatr tomoshabinlaridan har ikkinchisining jinsi;
h) maktabingizda tibbiy ko‘rikdan o‘tayotgan o‘quvchilarning o‘rtacha
vazni?
4. Ikkita turli sifatga ega bo‘lgan bosh to‘plamga misol keltiring.
5. Quyidagi statistik ma’lumotlar qatori kvantitativmi kvalitativmi:
a) bu yili kasalxonaga tushgan birinchi 40 nafar kasalning jinsi;
b) tasodifiy ravishda olingan 20 nafar o‘quvchining sochlari rangi;
c) tasodifiy ravishda olingan 20 nafar o‘quvchining yoshi;
d) bu oyda ishlab chiqarilgan 20 ta avtomashinaning yoqilgi sarflash ko‘r-
satkichi;
e) tasodifiy ravishda olingan 100 nafar saylovchining siyosiy partiyalarga
mansubligi?
6. Tadbirkor supermarketga bir kunda kirgan insonlarning o‘rtacha
sarflagan mablag‘lari 57000 ekanligini aniqladi.
a) U qanday bosh to‘plamni o‘rgandi?
b) U qanday parametrni o‘rgandi?
c) Tanlanma kuzatuvni amalga oshirsak, uning statistikasi qanday ma’noga
ega? U nechaga teng bo‘lishi mumkin?
7. Tibbiyot sohasidagi tadqiqotchi oxirgi yillarda tug‘ilgan chaqaloqlar­
ning o‘rtacha vaznini baholamoqchi. U 235 nafar chaqaloqning o‘rtacha
massasini hisoblaganda, 3 kg 270 g qiymatni hosil qildi.
a) U qanday bosh to‘plamni o‘rgandi?
b) U qanday parametrni o‘rgandi?
c) Tanlanma qanday statistikaga ega? U nechaga teng?
d) Parametr nechaga teng bo‘lishini aniq bila olamizmi?
8. Sotsiolog hududdagi yosh qizlar orasida sport bilan shug‘ullanayotgan
39
qizlarning ulushini baholamoqchi. Tasodifan olingan 1 320 nafar qizdan 145
nafari (ya’ni tahminan 11 foizi) sport bilan shug‘ullanganligi aniqlandi.
a) Sotsiolog qanday bosh to‘plamni o‘rgandi?
b) U qanday parametrni o‘rgandi?
c) Tanlanma qanday statistikaga ega? U nechaga teng?
d) Parametr nechaga teng bo‘lishini aniq bila olamizmi?
Biz bundan buyon faqat kvantitativ statistik ma’lumotlar qatorini qa-
raymiz. Bu holda tanlanmaga oid statistik ma’lumotlar qatori chekli sonli
to‘plamni tashkil qilishi ravshan.
Tanlanma hajmi yoki bosh to‘plam hajmi deb, shu to‘plamlardagi
obyektlar soniga aytiladi.
Masalan, 1-misolda 10000 ta konserva sifatini tekshirish uchun 200 ta
konserva tanlab olingan bo‘lsa, bosh to‘plam hajmi N = 10000 va tanlan-
maning hajmi n = 200 ga teng bo‘ladi.

Tanlanmaning har bir elementi varianta, tartiblangan tanlanma variatsion

qator deb ataladi.
Bosh to‘plamdan tanlanma to‘plam olingan va unda x1 qiymat n1 marta, x 2
qiymat n2 marta, . . . , x k qiymat nk marta kuzatilgan bo‘lsin. ni kattalik
ni
xi variantaning chastotasi, kattalik esa nisbiy chastotasi deb ataladi.
n
Ravshanki, tanlanmaning hajmi n = n1 + n2 + ... + nk ga teng.

Statistik ma’lumotlarga quyidagicha dastlabki ishlov berilishi mumkin:

1) variatsion qator tuziladi;
2) ma’lumotlar chastotalar bo‘yicha jadval ko‘rinishida yoziladi;
3) chastotatalar poligoni chiziladi;
4) gistogramma chiziladi.
2-Misol. Iqtisodchi firma ishchilarining malaka toifalarini o‘rganish
uchun 20 nafarining hujjatlari asosida quyidagi statistik ma’lumotlar qatorini
hosil qildi: 4; 4; 3; 2; 5; 2; 3; 5; 4; 3; 3; 2; 5; 4; 5; 4; 6; 3; 4; 5.
Bu ma’lumotlarni o‘sish tartibida yozib variatsion qatorni hosil qildi:
2, 2, 2, 3, 3, 3, 3, 3, 4, 4, 4, 4, 4, 4, 5, 5, 5, 5, 5, 6.
Variatsion qatorda x1 = 2; x2 = 3; x3 = 4; x5 = 5; x6 = 6 — variantalar;
x1 variantaning chastotasi 3 ga; x2 niki 5 ga; x3 niki 6 ga; x4 niki 5 ga; x5 niki
3
esa 1 ga teng. Bundan tashqari x1 variantaning nisbiy chastotasi = 15%;
20

40
 5
x2 variantaning nisbiy chastotasi esa = 25% ga teng.
20
So‘ng iqtisodchi chastotalar bo‘yicha jadvalni tuzdi:
Malaka toifasi xi 2 3 4 5 6
Ishchilar soni pi 3 5 6 5 1

Dekart koordinatalar sistemasida (2, 3), (3, 5), (4, 6), (5, 5) va (6, 1) nuq­
talarni siniq chiziq bilan tutashtirdi. Bu bilan iqtisodchi chastotalar poligo-
nini yasadi:

Umumiy holda chastotalar poligoni deb(x(1x;1n; n1 )1,), (x(x2 ;2 n; n2 2),), , , ( x( xk ,k n, nk k) )

nuqtalarni tutashtiruvchi siniq chiziqqa aytiladi.
Nisbiy chastotalar poligoni deb ( x(1 x,1ω,1ω),( x2 x,2ω,2ω),...,(
1 ),( xk x,kω,kω)k )
2 ),...,(

n1 n
nuqtalarni tutashtiruvchi siniq chiziqqa aytiladi, bunda ω1= , ω2= 2 , ...,
nk n n
ωk= – nisbiy chastotalar.
n
So‘ng abssissa o‘qida asoslari [2; 3], [3; 4],
[4; 5], [5; 6], [6; 7] kesmalar hamda balan-
dliklari, mos ravishda, 3; 5; 6; 5; 1 chastotalarga
teng bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchaklarni yasadi.
Bunday shakl gistogramma deb nomlanadi.
Agar ma’lumotlar qatori katta bo‘lib,
unda takrorlanadigan qiymatlar kam uchrasa,
chastotalar jadvalini tuzishda noqulayliklarga
duch kelamiz. Bunday hollarda ma’lumotlarni
tahlil qilish uchun ularni o‘z ichiga olgan
bir nechta bir hil uzunlikdagi oraliqlar qaraladi. Har bir oraliqqa tegishli

41
variantalar soni (uni ham chastota deb nomalaymiz) hisoblanadi va tegishli
jadval tuziladi.
3-misol. Ishlab chiqarilayotgan elektr asboblarning xizmat qilish
muddatini o‘rganish uchun 50 ta mahsulot tanlab olindi. Natijada quyidagi
jadval tuzildi:
Xizmat qilish muddati, kun Chastota
200 gacha 1
200 – 400 3
400 – 600 5
600 – 800 9
800 – 1000 16
1000 – 1200 9
1200 – 1400 5
1400 – 1600 2
Asoslari abssissa o‘qidagi mos oraliqlar bo‘lgan hamda balandlik­lari, mos
ravishda, chastotalarga teng bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchaklardan tashkil topgan
gistogramma yasaladi:

4-misol. Odil “Yo‘l harakati havfsizligi oyi” davomida maktab darvozasi

yonida soat 7.45 dan 8.00 gacha nechta avtomashina o‘tishini sanadi va
quyidagi jadvalni tuzdi:
Avtomashinalar soni Sanash Chastota Nisbiy chastota
0–9 | 1 0,033
10 – 19 |||| 5 0,167
20 – 29 |||| |||| 10 0,333
30 – 39 |||| |||| 9 0,3
40 – 49 |||| 4 0,133
50 – 59 | 1 0,033
Jami 30
Ma’lumotlarni ustunli diagramma va poligon ko‘rinishda ifodalang.

42
Kuzatilgan vaqt oralig‘ida eng ko‘pi bilan nechta avtomashina o‘tdi?
 Asoslari jadvaldagi kesmalar bo‘lgan va balandliklari chastotalarga
teng to‘g‘ri to‘rtburchaklar (ustunlar) chizib, ustunli diagrammani hosil
qilamiz va har bir ustunning yuqori qismining o‘rtalarini tutashtiramiz.
Natijada poligon hosil bo‘ladi:

▲
Mashqlar
Mashqlarda berilgan ma’lumotlarni jadval, ustunli diagramma, poligon
va gistogramma ko‘rinishida ifodalang. Qaysi varianta eng ko‘p uchradi?
Bundan qanday xulosaga kelsa bo‘ladi? (23–25):
23. Maktab futbol jamoasining har o‘yinda kiritgan gollari quyidagicha:
2 0 1 4 0 1 2 1 1 0 3 1
3 0 1 1 6 2 1 3 1 2 0 2
24. Jadvalda oxirgi haftada 40 nafar o‘quvchining nechta a’lo baho olgani
yozilgan:
0 2 1 5 0 1 4 2 3 1
4 3 0 2 9 2 1 5 0 3
6 4 2 1 5 1 0 2 1 4
3 1 2 0 4 3 2 1 2 3

25. 10 ta savoldan iborat test nazoratida o‘quvchilar to‘g‘ri yechgan testlar

soni quyidagicha bo‘lgan:
5 7 6 4 6 5 6 7 5 8
7 6 9 8 7 6 6 9 6 7
6 4 7 5 8 7 6 8 7 8
5 6 9 7

26. Marketolog tasodifiy ravishda tanlangan insonlardan “Siz shu haftada

necha marta do‘konga kirdingiz?” degan savol bilan murojaat qildi va
so‘rovnoma natijalarini quyidagicha tasvirladi:

43
 a) So‘rovnomada nechta kishi ishtirok etdi?
b) Qaysi varianta eng ko‘p uchradi? Qanday xulosaga kelsa bo‘ladi?
c) Necha kishi bu hafta do‘konga kirmagan?
d) Do‘konga 3 martadan ko‘proq kirgan kishilar necha foiz?
e) Chastotalar jadvalini tuzing.
27. Samandar maktabga avtobusda qatnaydi. 30 kun mobaynida u o‘zi
chiqqan avtobusdagi yo‘lovchilar sonini sanadi va quyidagi ma’lumotlarni
hosil qildi:
17 25 32 19 54 30 22 15 38 8
21 29 37 25 42 35 19 31 26 7
22 11 27 44 24 22 32 18 40 29
a) 0–9, 10–19,..., 40–49 oraliqlarga mos chastotalar jadvalini tuzing.
b) Necha kunda avtobusga 10 nafardan kamroq yo‘lovchi chiqqan?
c) 30 nafardan ko‘proq yo‘lovchi chiqqan kunlar necha foiz?
d) Ustunli diagramma, poligonni chizing.
f) Qaysi oraliqda eng ko‘p yo‘lovchi chiqqan?
28. Adabiyot darsligidan sizga yoqqan she’rni tanlab oling va undagi unli
harflar sonini sanab chiqing. Mos jadvalni, ustunli diagrammani, poligonni
va gistogrammani yasang. Qaysi harf ko‘proq uchradi? Natijangizni boshqa
sinfdoshlaringiz bilan solishtiring.

Jami unli harflar A E I O U O‘

Sanash natijasi

44
 O‘RTA QIYMAT, MODA VA MEDIANA.
65–67 CHETLASHISH, STANDART CHETLASHISH
O‘rta qiymat, moda va mediana
Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy holati, asosiy demografik tavsiflar,
aholi bandligi, uning turmush darajasi, yashash sharoitlari, ta’lim, sog‘liqni
saqlash, madaniyat sohalari ko‘rsatkichlarini aniqlashda, tovar va xizmatlar
iste’mol bozori, transport va aloqa xizmatlari haqidagi statistik ma’lumotlar
qatorlariga ishlov berish statistik kattaliklar yoki xarakteristikalar asosida
yuritiladi.
Quyidagi statistik xarakteristikalar ma’lumotlar qatorining turli
ma’nodagi markazlarini (ba'zi adabiyotlarda markaziy tendensiya deb
yuritiladi) ifodalaydi: oʻrta qiymat, moda va mediana.
ma ’' lumotlar qatoridagi hadlar yig ‘' indisi
o ‘' rta qiymat = .
ma ’' lumotlar qatoridagi hadlar soni
1-misol. 11-sinf o‘quvchilaridan 12 nafari tanlab olinib, ularning
bo‘ylari o‘lchandi:
168, 159, 181, 172, 161, 163, 164, 170, 169, 154, 168, 175.
O‘quvchilarning o‘rtacha bo‘yi necha santimetr?
O‘quvchilardan nechtasining bo‘yi o‘rtacha bo‘ydan baland?
 O‘lchash natijalarini qo‘shib, o‘quvchilar soniga bo‘lamiz:
(168+159+181+172+161+163+164+170+169+154+168+175):12=167.
Demak, o‘quvchilarning o‘rtacha bo‘yi 167 cm ekan. O‘quvchilardan 7
nafarining bo‘ylari o‘rtacha bo‘ydan baland. ▲
Oʻzgarish kengligi deb, berilgan statistik ma’lumotlar qatoridagi eng
katta varianta bilan eng kichik varianta ayirmasiga aytiladi.
Masalan, o‘quvchilar bo‘ylari to‘g‘risidagi ma’lumotlar qatorining
o‘zgarish kengligi 181– 154= 27 cm ekan.
2-misol. O‘quvchining chorak davomida matematika fanidan olgan
baholari 5, 3, 4, 2, 5, 5, 4, 3, 3, 5, deylik.
Uning o‘rtacha bahosi 5+3+4+2+5+5+4+3+3+5
10 = 3,9 bo‘lgani uchun
bu son yahlitlanib chorakka 4 baho chiqarildi. To‘plangan 10 ta baho ichida
oltitasi o‘rtacha bahodan yuqori ekanligi ko‘rinib turibdi.
Shu bilan birga eng ko‘p uchragan baho 5 ekanligini aytish joiz.

45
 O‘rta qiymat ma’lumotlar qatorining markazini ifodalaydigan sondir.
Bu qiymat qatorga tegishli bo‘lishi shart emas.
Masalan, maktabda test sinovlarining o‘rtacha natijasi 75% bo‘lsa,
ayrim o‘quvchilar natijasi 75% dan yuqori, ayrimlariniki esa 75% dan
past bo‘lishi mumkin. Bunda 75% natijaga erishgan o‘quvchi bo‘lmasligi
n
∑ xi
ham mumkin. x1, x2, ..., xn tanlanmaning x o‘rta qiymati x = i =1
formula
n
n
yordamida hisoblanadi, bu yerda n – tanlanma hajmi, ∑ xi =x1+x2+ ... +xn.
i =1
Ma’lumotlar qatorida eng ko‘p uchraydigan varianta ma’lumotlar
qatorining modasi deyiladi. Masalan, 2-misol uchun moda 5 ga teng.
Topshiriq. Kundalik daftaringizda o‘tgan chorakda matematika fanidan
olgan baholaringiz qatorini yozing. O‘rtacha bahoingizni va baholar
qatorining modasini toping. Qanday hulosaga keldingiz?
Ma’lumotlar qatorida variantalar soni toq son boʻlsa, u holda qatorning
medianasi deb variatsion qatorning oʻrtasida turgan songa aytiladi.
Ma’lumotlar qatorida variantalar soni juft boʻlsa, u holda qatorning
medianasi deb variatsion qatorning oʻrtasida turgan ikki variantaning oʻrta
arifmetigiga aytiladi.
x1, x2, ..., xn tanlanmaning medinasini topish uchun dastlab x1, x2, ..., xn
sonlar o‘sish tartibida joylashtiriladi, ya’ni variatsion qator hosil qilinadi.
So‘ng n + 1 qiymat topiladi.
2
Agar n + 1 son butun bo‘lsa, ya’ni n – toq bo‘lsa, u holda mediana
2
variatsion qatorning n + 1 - hadiga, n + 1 son butun bo‘lmasa, yani n –
2 2
n n+2
juft bo‘lsa, u holda mediana variatsion qatorning -chi va -
2 2
hadlarining o‘rta arifmetigiga teng bo‘ladi.
n + 1 13 + 1
Masalan, n= 13 bo‘lsa, = = 7 bo‘ladi. Bu holda mediana 7-
variantaga teng. 2 2
n + 1 14 + 1
Agar n= 14 bo‘lsa, = = 7,5 va bu holda mediana 7- va 8-
2 2
variantalarning o‘rta arifmetigiga teng.
Mediana variatsion qatorni teng ikki qismga bo‘ladi. Shulardan bir qismi
qiymati medianadan katta bo‘lmagan variantalardan, ikkinchi qismi esa

46
qiymati medianadan kichik bo‘lmagan variantalardan tashkil topgan.
Masalan, maktabda test sinovlari natijalari medianasi 75 % bo‘lsa,
natijalari 75 % dan katta bo‘lmagan o‘quvchilar soni barcha o‘quvchilar
sonining teng yarmini tashkil qiladi.
3-misol. Statistik ma’lumotlar qatorining o‘rta qiymatini, modasini va
medianasini toping:
a) 3, 6, 5, 6, 4, 5, 5, 6, 7; b) 13, 12, 15, 13, 18, 14, 16, 15, 15, 17.
3 + 6 + 5 + 6 + 4 + 5 + 5 + 6 + 7 47
 a) O‘rta qiymat: = ≈ 5, 2
9 9
Bu qator ikkita modaga ega: 5 va 6 (ular uch martadan takrorlanadi).
n +1
n = 9, =5 bo‘lgani uchun variatsion qatorning o‘rta hadini
2
topamiz: 3, 4, 5, 5, 5, 6, 6, 6, 7.
Demak, mediana 5 ga teng ekan.
13 + 12 + 15 + 13 + 18 + 14 + 16 + 15 + 15 + 17 148
b) O‘rta qiymat:=x = = 14,8 .
10 10
Bu qator modasi 15 ga teng (bu son eng ko‘p marta takrorlanadi). n = 10,
n +1
= 5,5 bo‘lgani uchun, variatsion qatorni tuzib, variatsion qatorning
2
ikkita o‘rta hadini topamiz: 12, 13, 13, 14, 15, 15, 15, 16, 17, 18.
Demak, mediana 15 ga teng ekan.
Mashqlar
29. Ma’lumotlar qatorlarining modasini, medianasini va o‘rta qiymatini
toping.
a) 2, 3, 3, 3, 4, 4, 4, 5, 5, 5, 5, 6, 6, 6, 6, 6, 7, 7, 8, 8, 8, 9, 9;
b) 10, 12, 12, 15, 15, 16, 16, 17, 18, 18, 18, 18, 19, 20, 21;
c) 22,4, 24,6, 21,8, 26,4, 24,9, 25,0, 23,5, 26,1, 25,3, 29,5, 23,5.
30. Ma’lumotlar qatorlari berilgan bo‘lsin:
A: 3, 4, 4, 5, 6, 6, 7, 7, 7, 8, 8, 9, 10;
B: 3, 4, 4, 5, 6, 6, 7, 7, 7, 8, 8, 9, 15.
a) Ularning o‘rta qiymatlarini toping.
b) Ularning medianalarini toping.
d) Nega A qatorning o‘rta qiymati B qatorning o‘rta qiymatidan kichik?
c) Nega A qatorning medianasi B qatorning medianasiga teng?
31. Ikki nafar sportchi musobaqada quyidagi natijalarni ko‘rsatdi:
160, 175, 142, 137, 151, 144, 169, 182, 175, 155;
157, 181, 164, 142, 195, 188, 150, 147, 168, 148.
47
 Ularning qaysi biri o‘rtacha hisobda yuqoriroq natijaga erishdi?
32. Olim 15 kun davomida har kuni necha dona olma yeganini yozib
bordi: 2, 3, 1, 1, 0, 0, 4, 3, 0, 1, 2, 3, 2, 1, 4. Shu qatorning:
a) moda; b) o‘rta qiymat; c) medianasini toping.
33. Maktab basketbol jamoasi 4 ta o‘yinda savatga 43, 55, 41 va 37 ta
ochkoli to‘p tushirdi (ochkoga ega bo‘ldi).
a) Shu to‘rt o‘yinda savatga o‘rtacha necha ochkoli to‘p tushirildi?
b) O‘rtacha ochkolar soni saqlanishi uchun keyingi, beshinchi o‘yinda
savatga necha ochkoli to‘p tushirilishi kerak?
c) Beshinchi o‘yinda savatga 25 ochkoli to‘p tushirilgan bo‘lsa, besh
o‘yinda o‘rtacha ochkolar soni nechaga teng bo‘ladi?
d) Jamoa 6 – o‘yinda savatga 41 ochkoli to‘p tushirdi. O‘rtacha
ochkolar soni qanday o‘zgaradi? 6 ta o‘yinda o‘rtacha ochkolar soni
nechaga teng bo‘ladi?

Savollar va topshiriqlar
1) Qanday statistik xarakteristikalarni bilasiz?
2) Moda nimani anglatadi?
3) Berilgan sonlarning medianasi qanday topiladi?
Agar x1, x2, ...., xk tanlanmaning qiymatlari, mos ravishda, n1, n2, ....,
nk chastotalarga ega, shu bilan birga n1+ n2+ ....+ nk = n bo‘lsa, u holda
tanlanmaning o‘rta qiymati
n1x1 + n2 x2 + ... + nk xk
x= (2)
n
yoki k
1
x = ∑ ni xi
n i =1
formula bo‘yicha topiladi.
48
 4-misol. Stastistik qator quyidagicha berilgan bo‘lsin:

Qiymat (x i ) Chastota (ni)

3 1
4 1
5 3
6 7
7 15
8 8
9 5
Jami ∑ ni = 40
Uning o‘rta qiymatini topish uchun jadvalga yana bir ustunni qo‘shib,
unga n i ∙x i ko‘paytmalarni yozamiz va tegishli hisob-kitoblarni amalga
oshiramiz:
Qiymat (x i ) Chastota ( n i ) Ko‘paytma ( n i x i )
3 1 1 ∙ 3=3
4 1 1 ∙ 4=4
5 3 3 ∙ 5=15
6 7 7 ∙ 6=42
7 15 15 ∙ 7=105
8 8 8 ∙ 8=64
9 5 5 ∙ 9=45
Jami ∑ ni = 40 ∑ ni = 278
40
278
Demak, o‘rta qiymat = 6,95 bo‘ladi.
40
Endi medianani topamiz. Tanlanma hajmi 40 ga teng bo‘lgani bois
n + 1 41
= = 20,5 bo‘ladi. Demak, mediana 20- va 21- variantalarning
2 2
o‘rta arifmetigiga teng.
Uning qiymatini topish uchun quyidagi jadvalni tuzamiz:
Qiymat Chastota Yig‘ma chastota Izoh
3 1 1 1 ta had 3 ga teng
4 1 1+1=2 2 ta had 4 dan kichik yoki teng
5 3 2+3=5 5 ta had 6 dan kichik yoki teng
6 7 5+7=12 12 ta had 6 dan kichik yoki teng

49
 7 15 12+15=27 27 ta had 7 dan kichik yoki teng
8 8 27+8=35 35 ta had 8 dan kichik yoki teng
9 5 35+5=40 Barcha 40 ta had 9 dan kichik yoki teng
Jami
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 20- va 21- variantalar ikkalasi ham 7 ga
teng.
7+7
Demak, mediana = 7 bo‘lar ekan.
2
5-misol. Xalqaro tennis musobaqasida O‘zbekiston vakili o‘yinining
setlarida jadvalda ko‘rsatilgandek bir nechta eys qayd etildi:
Eyslar soni 1 2 3 4 5 6
Chastota 4 11 18 13 7 2
a) Shu setlarda qayd etilgan eyslarning o‘rtacha sonini aniqlang.
b) Shu setlarda qayd etilgan eyslarning medianasini aniqlang.
c) Modani toping.
 Quyidagi jadvalni tuzamiz:
Eyslar soni (x i ) Chastota ( n i ) Ko‘paytma (n i x i ) Yig‘ma chastota
1 4 4 4
2 11 22 15
3 18 54 33
4 13 52 46
5 7 35 53
6 2 12 55
Jami ∑ ni = 55
40 ∑ ni = 179
40

a)=x
∑ n=
i xi 179
≈ 3, 25 .
∑ ni 55
Shu setlarda qayd etilgan eyslar o‘rtacha soni taxminan 3,25 ga teng.
n +1
b) Tanlanma hajmi n=5 bo‘lgani uchun = 28 . Demak mediana 28-
had bilan ustma-ust tushadi. 2
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 16- haddan boshlab 33- hadgacha barcha
hadlar qiymati 3 ga teng, demak mediana ham 3 ga teng.
c) Eng katta chastota 18 ga teng bo‘lgani uchun, unga mos eyslar soni 3
ga teng.

50
 Mashqlar
34. 3 ta tanga birgalikda 30 marta tashlanganda jadvalda ko‘rsatilgan
natija qayd etildi.
Gerblar soni Necha marta kuzatildi
0 4
1 12
2 11
3 3
Jami 30
Shu ma’lumotlarga ko‘ra:
a) modani;
b) medianani;
c) o‘rta qiymatni toping.
d) O‘zingiz ham 3 ta tanga olib shunday tajribani amalga oshirib ko‘-
ring-chi? Qanday natijalarga erishdingiz?
35. Quyidagi jadvalda maktab direktoriga har kuni qilingan murojaatlar
soni ko‘rsatilgan. Bunga ko‘ra:
Kunlik murojaatlar soni 0 1 2 3 4 5 6 7 8 11
Chastota 5 8 13 8 6 3 3 2 1 1
a) Modani, medianani va o‘rta qiymatni toping;
b) Mos ustunli diagrammani yasang va moda, mediana va o‘rta qiymat
qayerda ekanligini ko‘rsating.
c) Nega o‘rta qiymat medianadan katta?
d) Ma’lumotlar qatorining markazi sifatida qanday statistik kattalikni
tanlar edingiz? Javobingizni asoslang.
36. Amaldagi texnik qoidalarga ko‘ra gugurt chiqaradigan firma gugurt
qutisiga 50 dona gugurt cho‘pini solishi kerak. Sifat komissiyasi 30 ta
gugurt qutisini tanlab, ulardagi gugurt cho‘plarini sanadi va natijalarni
quyidagi jadval ko‘rinishda yozdi:
Qutidagi gugurtlar soni Chastota
47 5
48 4
49 11
50 6
51 3
52 1
Jami 30
a) Modani, medianani va o‘rta qiymatni toping.

51
 b) Firma texnik qoidalarga rioya qilmoqdami? Nega?
37. Samandar mahallasida istiqomat qiladigan 59 ta oilada bolalar sonini
aniqlab, quyidagi jadvalni tuzdi: Oiladagi bolalar soni Chastota
Samandarga modani, medianani va 1 5
o‘rta qiymatni topishga yordam bering. 2 28
Statistik ma’lumotlar oraliqlar bo‘yi- 3 15
cha guruhlanganda o‘rta qiymat aniq 4 8
topilmasligi mumkin. O‘rta qiymatni 5 2
taqriban topish uchun har bir oraliqning 6 1
o‘rtasi bilan ish ko‘riladi. Bu usulning Jami 59
mohiyatini tushunish uchun misol
ko‘raylik.
6-misol. Firma ishchilari yoshi bo‘yicha quyidagicha taqsimlangan:
Yoshi 21 – 25 26 – 30 31 – 35 36 – 40 41 – 45 46 – 50 51 – 55
Chastota 11 14 32 27 29 17 7
Firma ishchilarining o‘rtacha yoshining taqribiy qiymatini topish uchun
ushbu jadvalni tuzamiz:
Yoshi (yillar) Chastota ( n i ) oraliq o‘rtasi (xi) n i xi
21 – 25 11 23 253
26 – 30 14 28 392
31 – 35 32 33 1056
36 – 40 27 38 1026
41 – 45 29 43 1247
46 – 50 17 48 816
51 – 55 7 53 371
Jami ∑ ni = 137
40 ∑ ni xi = 5161

Bundan =x
∑=
ni xi 5161
≈ 37,7 .
∑ ni 137
Firma ishchilarining o‘rtacha yoshi taqriban 37,7 ga teng ekan.
Mashqlar
38. Jadvalda o‘quvchilardan olingan test natijalari qayd etilgan:
Ballar 0–9 10 – 19 20 – 29 30 – 39 40 – 49
Chastota 2 5 7 27 9

52
 O‘rtacha natijani taqriban aniqlang.
39. Jadvalda yoqilg‘i shahobchalarida sotilgan kunlik benzin hajmi
haqida ma’lumotlar keltirilgan:
Hajm (litr) Chastota
2000 – 2999 4
3000 – 3999 4
4000 – 4999 9
5000 – 5999 14
6000 – 6999 23
7000 – 7999 16
a) Nechta shahobcha o‘rganilgan?
b) Bir kunda jami qancha benzin sotiladi?
c) Bir kunda o‘rta hisobda qancha benzin sotiladi?
40. Basketbolchining o‘yinlarda keltirgan ochkolari soni quyidagicha:
15 8 6 10 0 9 2 16 11 14 13 17 16 12
3 13 5 18 14 19 4 15 15 19 19 14 6 11
9 7 15 19 12 17 14 13 12 10 6 8 9 3
a) O‘rta hisobda bir o‘yinda qancha ochko olingan?
b) Ma’lumotlarni quyidagi oraliqlarga guruhlab, o‘rtacha ochkolar
sonini taqriban toping va asl o‘rta qiymat bilan solishtiring:
I) 0 – 4, 5 – 9, 10 – 14, 15 – 19;
II) 0 – 3, 4 – 7, 8 – 11, 12 – 15, 16 – 19.
41. Test sinovlarida o‘quvchilar tomonidan olingan natijalar quyidagi
gistogrammada tasvirlangan:

ballar

a) Test sinovlarda qancha o‘quvchi qatnashgan?

b) O‘rtacha ballar soni nechaga tengligini baholang.
c) 100 balldan yuqori natijaga erishgan o‘quvchilar ulushini toping.

53
 d) Agar 20% o‘quvchi rag‘batlantirilishi ko‘zda tutilgan bo‘lsa, rag‘bat
olish uchun eng quyi ball nechaga teng bo‘ladi?
Chetlanish, standart chetlanish. Statistik ma’lumotlar qatorining
modasi, medianasi va o‘rta qiymati o‘rganilayotgan qatorning qaysi qiymati
eng xarakterli ekanligini ko‘rsatadi, lekin bular qatorni tavsiflash uchun
hali yetarli emas. Chunki statistik ma’lumotlar orasidagi har xillik, ya’ni
o‘zgaruvchanlikning mavjudligi ma’lumotlar to‘plamining asosiy xususiyati
hisoblanadi.
Agar o‘zgaruvchanlik bo‘lmaganda edi, statistik qator haqida
ma’lumotni qatorning bitta elementiga qarab olish mumkin bo‘lar edi.
O‘zgaruvchanlik mavjud bo‘lganda esa bu ma’lumot o‘zgaruvchanlikning
xarakteri va darajasini hisobga olgan bo‘lishi kerak.
Yuqoridagi misollarda ma’lumotlar qatori elementlarining qatorning
o‘rta arifmetik qiymatidan ozmi-ko‘pmi chetlanganini ko‘rdik. Bu chet-
lanish belgining qanchalik o‘zgaruvchanligini ko‘rsatadi.
Tanlanma to‘plam belgisining kuzatilgan qiymatlari uning o‘rtacha
qiymati atrofida tarqoqligini xarakterlash uchun standart chetlanishdan
foydalaniladi.
x1, x2, ...., xn tanlanmaning o‘rta qiymati x bo‘lsin. Uning standart
chetlanishi deb
n

( x1 − x) 2 + ( x1 − x) 2 + ... + ( x1 − x) 2
∑ ( x1 − x)2
sn = yoki sn = i =1
n n
songa aytiladi.
Bunda (xi – x)2 ifoda xi belgi x o‘rta qiymatdan qanchalik chetlanishini,
n
n ∑ ( x1 − x)2
∑ ( x1 − x)2 ifoda barcha chetlanishlar yig‘indisini, i =1
n
ifoda esa
i =1

o‘rtacha chetlanishni bildiradi. Ildiz belgisi esa o‘rtacha chetlanishning

o‘lchov birligi ma’lumotlar o‘lchov birliga mosligini ta’minlash uchun
qo‘yiladi.
7-misol. 2, 5, 4, 6, 7, 5, 6 qatorning standart chetlanishini hisoblang.
2 + +5 + 4 + 6 + 7 + 5 + 6
x = 5 o‘rta qiymatni hisoblab, quyidagi jadvalni
7
tuzamiz:

54
 Ochko (x i ) x i– x (xi – x)2
2 –3 9
4 –1 1
5 0 0
5 0 0
6 1 1
6 1 1
7 2 4
35 16
So‘ng standart chetlanishni hisoblaymiz:

sn
=
∑ ( xi − =
x)2 16
≈ 1,51 .
n 7
Agar n hajmli tanlanmada x1, x2, ...., xk qiymatlar, mos ravishda,
n1, n2, ..., nk chastotalarga ega bo‘lsa, u holda standart chetlanish

n1 ( x1 − x) 2 + n2 ( x2 − x) 2 + ... + nk ( xk − x) 2
sn =
n

yoki sn = ∑ ni ( xi − x)2 formula yordamida hisoblanadi .

∑ ni
8-misol. Tanlanma to‘plam quyidagi jadval bilan berilgan:
xi 1 2 3 4
ni 20 15 10 5
Standart chetlanishni toping.
20 ⋅ 1 + 15 ⋅ 2 + 10 ⋅ 3 + 5 ⋅ 4 100
= x = = 2.
20 + 15 + 10 + 5 50
Endi jadvalni to‘ldiramiz:
(x i ) (ni) xi – x (xi – x)2 ni (xi – x)2
1 20 –1 1 20
2 15 0 0 0
3 10 1 1 10
4 5 2 4 20
Jami: 50 50

Demak, sn 20 + 0 + 10 + 20
= = 1.
20 + 15 + 10 + 5

55
 Mashqlar
42. Tashkilotning avtomashinalari bir haftada sarflagan yoqilg‘i miqdori
haqidagi ma’lumotlar quyidagicha bo‘lsin:
62, 40, 52, 48, 64, 55, 44, 75, 40, 68, 60, 42, 70, 49, 56
Bu qatorning standart chetlanishini hisoblang.
43. Fermer olmazordan tasodifiy ravishda tanlangan bir nechta olmalar-
ning vaznini o‘lchab,
87, 75, 68, 69, 81, 89, 73, 66, 91, 77, 84, 83, 77, 84, 80, 76, 67
tanlanmani hosil qildi.
Tanlanmaning o‘rta qiymatini va standart chetlanishni hisoblang.
Olmazordagi jami olmalarning o‘rtacha vazni va standart chetlanishi
haqida nima deya olasiz?
44. Valijon mahallasida istiqomat qiladigan oilalarda bolalar sonini aniq-
lab, quyidagi jadvalni tuzdi:
Oiladagi bolalar soni, (x) 0 1 2 3 4 5 6 7
Chastota, ( ni) 14 18 13 5 3 2 2 1
Ma’lumotlar qatorining o‘rta qiymatini va standart chetlanishni toping.
45. Musobaqada qatnashgan ishtirokchilarning yoshi haqidagi statistik
ma’lumotlar quyidagi jadvalda berilgan:
Yoshi 11 12 13 14 15 16 17 18
Chastota 2 1 4 5 6 4 2 1

Musobaqada qatnashgan ishtirokchilarning o‘rtacha yoshini va standart

chetlanishni toping.
46. Tuman sog‘lomlashtirish maskani yil mobaynida har haftada muro-
jaat qilgan fuqarolar sonini hisoblab, quyidagi jadvalni to‘ldirdi:
Mijozlar soni Chastota
36 2
39 5
44 9
45 11
46 15
48 5
50 4
52 1
Jami 52
Haftada murojaat qilgan fuqarolarning o‘rtacha sonini va standart
chetlanishni toping.
56
 IKKITA TUR MA’LUMOTLAR O‘RTASIDAGI
68– 70 BOG‘LIQLIKNI TADQIQ QILISH
Sochilish diagrammasi. Kundalik faoliyatimizdagi ko‘pgina amaliy
masalalarda, tajribalarda o‘rganilayotgan ikkita ma’lumotlar qatorlari
o‘rtasida bog‘liqlikni aniqlash talab etiladi.
Bunda sochilish diagrammasi deb nomlangan diagramma yordam beradi.
1-misol. Inson bo‘yi va vazni orasida bog‘lanish bormi?
 Bu savolga javob topish uchun 15 nafar yigit tanlanib, ularning bo‘ylari
va vaznlari o‘lchandi. Natijada quyidagi jadval hosil bo‘ldi:
Bo‘yi, sm 167 169 179 178 177 175 171 181 174 175 180 174 172 178 171
Vazni, kg 62 67 70 72 70 69 63 80 73 66 75 70 67 74 66

Dekart koordinatalar sistemasida abssissalari bo‘ylar, ordinatalari esa

vaznlar bo‘lgan (167; 62) ..., (171; 66) nuqtalarni tasvirlaymiz:
vazni

bo‘yi

Hosil bo‘lgan diagramma sochilish diagrammasi deyiladi.

Ko‘rinib turibdiki, taxminan bir xil vaznga ega bo‘lgan insonlar turli
bo‘ylarga ega bo‘lishi mumkin va, aksincha, taxminan bir xil bo‘yga ega
bo‘lgan insonlar turli vaznlarga ega bo‘lishi mumkin. Bundan, shu miqdorlar
(bo‘y va vazn) orasidagi qat’iy bog‘lanish yo‘q, degan hulosaga kelamiz.
Ammo, umuman aytganda, insonning bo‘yi kattalashsa, uning vazni ham
katta bo‘laveradi. ▲
Sochilish diagrammasi ikki tur ma’lumotlar qatorlari orasidagi
bog‘lanishning taxminiy xarakterini ko‘rsatadi.
2-misol. Quyidagi jadvalda “Formula-1” poygasi qatnashchilarining bir
mavsumda erishgan natijalari ko‘rsatilgan:

57
 Poygachi Yutgan etaplar soni Ochkolar soni O‘rin
M.Shumaxer 6 93 1
K.Raykonen 1 91 2
X.P.Montoyya 2 82 3
R.Barikello 2 65 3
R.Shumaxer 2 58 5
F.Allonso 1 55 6
D.Kultxart 1 51 7
D.Fizikella 1 12 12
G‘alaba qozongan etaplar soni bilan barcha etaplarda to‘plangan ochkolar
orasida bog‘lanish bormi?
 Sochilish diagrammasini yasaymiz:

Diagrammadan ko‘rinib turibdiki, faqat bitta bosqichda g‘alaba qozongan

poygachilar ham ko‘p ochkolarni to‘plashi mumkin ekan. Masalan, Raykonen
deyarli barcha bosqichlarda ikkinchi bo‘lib kelib, jami 91 ochko to‘plagan.
Ikkita bosqichda g‘alaba qozonganlarning o‘rtacha ochkolari soni (taxminan
68 ochko) bitta bosqichda g‘alaba qozonganlarning o‘rtacha ochkolaridan
(taxminan 52 ochko) ko‘proq.
G‘alaba qozongan etaplar soni bilan barcha etaplarda to‘plangan ochkolar
orasida bog‘lanish bor bo‘lishi mumkin, ammo ko‘rsatilgan jadval asosida
bunday qat’iy hulosaga kelib bo‘lmaydi. ▲
3-misol. Insonning salomatligi ko‘pincha uning tanasi temperaturasi
hamda arterial qon bosimiga bog‘liq. Kasalxonada 25 nafar bemorning shu
ko‘rsatkichlari aniqlanib, mos sochilish diagrammasi qurildi:

58
 qon bosimi

temperaturasi

Bu diagrammada inson tanasi temperaturasi hamda arterial qon bosimi

orasida hech qanday bog‘lanish yo‘qligi ko‘rinmoqda. Chindan ham, gripp
bilan kasallangan inson tanasi temperaturasi yuqori bo‘lib, bunda arterial qon
bosimi normal bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga, arterial qon bosimi yuqori
bo‘lgan insonlarning (gipertoniklar) hamda arterial qon bosimi past bo‘lgan
insonlarning (gipotoniklar) tana temperaturasi normal bo‘lishi mumkinligi
ma’lum.
4-misol. Maktab musobaqasida bolalar granatani uzoqqa uloqtirishda
bellashdilar. Quyida ularning natijalari ko‘rsatilgan:
Sportchi A B C D E F G H I G K L
Yoshi 12 16 16 18 13 19 11 10 20 17 15 13
Uzoqlik, m 20 35 23 38 27 47 18 15 50 33 22 20
Sportchilar ko‘rsatgan natijalar ularning yoshlariga bog‘liqmi?
Agar sportchining yoshi kattaroq bo‘lsa, uning natijasi yuqoriroq bo‘la-
dimi?
Uzoqlik, m

Yoshi

Sochilish diagrammasini yasaymiz:

Ikkita 13 yashar hamda ikkita 16 yashar sportchilar turli natijalarni
ko‘rsatmoqda. 16 yashar bitta sporchi esa 13 yashar bitta sportchidan yomon-
roq natija ko‘rsatdi.

59
 Shunga qaramasdan, umuman aytganda, sportchilar ko‘rsatgan natijalari
ularning yoshlariga bog‘liq ekan. Shu bilan birga, sportchining yoshi kattaroq
bo‘lsa, uning natijasi yuqoriroq bo‘lishi kuzatilmoqda.
Mashqlar
47. (1; 2), (2; 2), (3; 2), (3; 4), (4; 5), (5; 6), (4; 3), (4; 4), (6; 6)
nuqtalar bo‘yicha sochilish diagrammasini yasang. Birinchi koordinata
o‘sganda, ikkinchi koordinata ham o‘sadi, degan umumiy xulosaga kela
olamizmi?
48. (1; 2), (2; 2), (3; 3), (3; 4), (3; 2), (4; 3), (4; 4), (5; 2), (6; 3)
nuqtalar bo‘yicha sochilish diagrammasini yasang. Birinchi koordinata
o‘sganda, ikkinchi koordinata kamayadi, degan umumiy xulosaga kela
olamizmi?
49. 12 nafar bola tanlanib, ularning bo‘ylari va vaznlari o‘lchandi. Natijada
quyidagi jadval hosil bo‘ldi:
Bo‘yi, sm 165 177 161 162 170 176 177 164 166 161 169 159
Vazni, kg 53 67 45 53 60 62 58 60 62 55 55 49
Sochilish diagrammasini yasang. Inson bo‘yi va vazni orasida bog‘lanish
bormi?
50. Konkida figurali uchishda sportchilarga ikkita baho qo‘yiladi: o‘yin
texnikasi va artistik mahorat uchun.
Quyida bir hakamning bir nechta sportchiga qo‘ygan ballari jadvali
keltirilgan:
Texnika 165 177 161 162 170 176 177 164 166 161 169 159
Mahorat 4,5 4,2 4,6 4,5 5,1 62 5,2 5,6 5,1 5,6 5,9 5,8
Sochilish diagrammasini yasang. Texnika va artistik mahorat orasida
qandaydir bog‘lanish bormi?
51. O‘g‘il bolalar musobaqasida ishtirokchilar uzunlikka sakrash hamda 60
m masofaga yugurishda bellashdilar. Quyida ularning natijalari ko‘rsatilgan:
Sakrash,
180 194 190 215 210 170 175 202 205 195 205 200 190 186
cm
Yugurish,
10,8 10,2 10,6 9,5 10,2 11,0 11,6 10,4 10,0 11,0 9,8 10,6 10,8 10,7
s

Sochilish diagrammasini yasang. Uzunlikka sakrash hamda 60 m masofaga

yugurish orasida qandaydir bog‘lanish bormi?
Sochilish diagrammalarining ba’zi xossalarini aytib o‘tamiz.
60
 1) Bog‘lanishning yo‘nalishi
Bunda uch hol kuzatilishi mumkin:
Sochilish diagrammasining ko‘rinishi Izoh
Bu holda bog‘lanish mavjud bo‘lib, unga
musbat bog‘lanish deyiladi.
Bunday holatlarda birinchi ma’lumotlar
qatoridagi belgi o‘ssa, ikkinchi ma’lumotlar
qatoridagi belgi ham o‘sadi.

Bu holda bog‘lanish mavjud bo‘lib, unga

manfiy bog‘lanish deyiladi.
Bunday holatlarda birinchi ma’lumotlar
qatoridagi belgi o‘ssa, ikkinchi ma’lumotlar
qatoridagi belgi kamayadi.
Bu holda bog‘lanish mavjud emas.

2) Bog‘lanishning chiziqliligi
Bu xossa mos nuqtalarning qandaydir to‘g‘ri chiziq yaqinida joylashish
darajasini ifodalaydi.
Chiziqli bog‘langan Chiziqli bog‘lanmagan

3) Chiziqli bog‘lanishning turg‘unligi

Bu hossa birinchi ma’lumotlar qatoriga qarab, ikkinchi ma’lumotlar
qatoridagi belgining o‘zgarishi haqida hulosa chiqarishimiz (prognoz
qilishimiz)ga imkon beradi.

61
 kuchli bog‘lanish o‘rtacha bog‘lanish sust bog‘lanish

kuchli musbat bog‘lanish o‘rtacha musbat bog‘lanish sust musbat bog‘lanish

kuchli manfiy bog‘lanish o‘rtacha manfiy bog‘lanish sust manfiy bog‘lanish

Mashqlar
52. Quyidagi sochilish diagrammalariga qarab, xossalarini aniqlang.
a) b) c)

d) e) f)

Ikkita tur ma’lumotlar o‘rtasidagi bog‘liqlik haqida hulosa chiqaring.

53. Quyida ikki nafar hakamning bir nechta sportchiga qo‘ygan ballari
keltirilgan:
Sportchi P Q R S T U V W X Y
1-hakam 5 6.5 8 9 4 2.5 7 5 6 3
2-hakam 6 7 8,5 9 5 4 7.5 5 7 4.5

Sochilish diagrammasini yasang. Hakamlar qo‘ygan ballar o‘rtasida

bog‘liqlik bormi? Agar bir bo‘lsa, uni tadqiq qiling .

54. Quyida o‘quvchilarning ona tili va matematika fanlaridan bajargan test

natijalari keltirilgan:

62
 O‘quvchi A B C D E F G H I J
Ona tili 64 67 69 70 73 74 77 82 84 85
Matematika 85 82 80 82 72 71 70 71 62 66

Sochilish diagrammasini yasang. O‘quvchi matematikani yaxshi bilsa,

ona tilini ham yaxshi biladimi?
55. Quyidagi diagrammada o‘quvchilar matematikadan bajargan test
natijalari va shu testga tayyorlanish vaqtlari ko‘rsatilgan. O‘quvchi testga
qancha ko‘p vaqt tayyorlansa, uning natijasi yaxshiroq bo‘ladimi?
ball

vaqt

Chiziqli bog‘lanish darajasini aniqlash. x1, x2, ..., xn va y1, y2, ..., yn
ma’lumotlar qatorlari orasidagi chiziqli bog‘lanishning darajasini aniqlashda
korrelatsiya koeffitsiyenti (ing. correlation – bog‘lanish) tushunchasidan
foydalaniladi.
Bu koeffitsiyent quyidagicha aniqlanadi: r =
∑ ( x − x)( y − y) . Bu
∑ ( x − x)2 ∑ ( y − y )2
yerda x, y – berilgan ma’lumotlar qatorlarining o‘rta qiymatlari, ∑ – yig‘indi
belgisi.
Korrelatsiya koeffitsiyentining xossalarini keltiramiz:
1) r koeffitsiyentning qiymatlari [–1; 1] kesmaga tegishli.
2) r koeffitsiyent ishorasi bog‘lanishning yo‘nalishini belgilaydi, ya’ni
• agar r musbat bo‘lsa, u holda berilgan ma’lumotlar qatorlari musbat
bog‘lanishda bo‘ladi;
• agar r manfiy bo‘lsa, u holda ma’lumotlar qatorlari manfiy bog‘lanishda
bo‘ladi;
3) r koeffitsiyent qiymati bog‘lanishning turg‘unligini belgilaydi, bunda
• agar r=±1 bo‘lsa, u holda berilgan ma’lumotlar qatorlari chiziqli
bog‘langan bo‘ladi.
• agar r=0 bo‘lsa, u holda ma’lumotlar qatorlari chiziqli bog‘lanmagan bo‘ladi;

63
 Quyidagi jadvalda r koeffitsiyent qiymatlariga qarab bog‘lanish turlari
keltirilgan:

Ko‘rinib turibdiki, r koeffitsiyent sochilish diagrammasidagi (x1; y1),

(x2; y2), ..., (xn; yn) nuqtalar qandaydir to‘g‘ri chiziqqa naqadar yaqin
ekanligini belgilaydi.
Korrelatisiya koeffitsiyentni hisoblash uchun ma’lumotlar asosida jadval
tuzish maqsadga muvofiq.
Misol. Fermer yetishtiriladigan paxta g‘o‘zasi o‘sish tezligini solingan
o‘g‘it miqdori bilan bog‘liqligini o‘rganmoqchi. U daladan to‘rtta A, B, C, D
g‘o‘za ajratib, har biriga har xil miqdorda o‘g‘it soldi, va paxta g‘o‘zasining
kunlik o‘sishini yozib oldi (jadvalga qarang):
G‘o‘za O‘g‘it miqdori (g) Kunlik o‘sish (mm)
A 1 3
B 2 3
C 4 6
D 5 8
Olingan ikki tur ma’lumotlar orasidagi bog‘lanishni tadqiq qiling.
 Jadvalni to‘ldiramiz:
64
 x y x – x y – y (x – x)(y – y) (x – x)2 (y – y)2
1 3 –2 –2 4 4 4
2 3 –1 –2 2 1 4
4 6 1 1 1 1 1
5 8 2 3 6 4 9
Jami: 12 20 13 10 18

Bu yerda =
x
∑=
x 12
y
= 3, =
∑=
y 20
= 5.
n 4 n 4
Jadvaldan foydalanib, korrelatsiya koeffitsiyentini hisoblaymiz:

=r
∑ ( x − x)( y =− y) 13
≈ 0,969 .
∑ ( x − x)2 ∑ ( y − y )2 10 ⋅ 18
Demak, g‘o‘zaning o‘sish tezligi solingan o‘g‘it miqdori bilan juda kuchli
musbat bog‘lanishda ekan. ▲
Eslatma Ma’lumotlar qatorning hajmi katta bo‘lganida korrelatsiya
koeffitsiyentini topish hisoblash vositalari yordamida amalga oshiriladi.
Misol Bir guruh sportchilarning vaznlari va yugurishdagi maksimal (eng
katta) tezliklari o‘lchandi:
Vazn, x (kg) 85 60 78 100 83 67 79 62 88 68
Maksimal tezlik, y (km/h) 26 29 24 17 22 30 25 24 19 27
Olingan ikki tur ma’lumotlar orasidagi bog‘lanishni tadqiq qiling.
 Berilgan ma’lumotlarni Microsoft Excel jadvaliga kiritib, korel­
lyatsiya koeffitsiyentini hisoblash uchun bo‘sh katakka КОРРЕЛ(A2:A11;
B2:B11) funksiyasini kiritamiz. Natijada quyidagiga ega bo‘lamiz:

65
 r ≈ –0,813 hamda –0,87 < r ≤ –0,5 bo‘lgani uchun sportchilar vaznlari
va ularning yugurishdagi maksimal tezliklari o‘rtacha manfiy bog‘lanishda
ekan.
Mashqlar
56. Keltirilgan sochilish diagrammalariga korrelatsiya koeffitsiyentining
qaysi qiymatlari mos keladi?
a) b) c)

d) e)

57*. r =
∑ ( x − x)( y − y) formuladan foydalanib, sochilish diagram­
∑ ( x − x)2 ∑ ( y − y )2
malari uchun korrelatsiya koeffitsiyentini toping:
a) b) c)

58*. Jadvalda mahalladagi bolalarning sog‘lig‘ini tekshirish maqsadida

shifokorlar tashrifi haqidagi ma’lumotlar keltirilgan:
Yoshi 2 5 7 5 8
Shifokor tashriflari soni 10 6 5 4 3
a) Sochilish diagrammasini yasang.
b) Korrelatsiya koeffitsiyentini hisoblang. Natijani Microsoft Excel
jadvali yordamida tekshiring.
c) Bolalar yoshi bilan shifokorlar tashriflari qanday bog‘lanishda?

66
 Tadqiqot uchun masala. Fermer no‘xot yetishtirish uchun yangi o‘g‘itni
ishlatmoqchi va uning samaradorligini aniqlamoqchi. Buning uchun u ikkita
kichik maydonga bir xil nav no‘xotni ekib, birinchisiga an’anaviy o‘g‘itni,
ikkinchisiga esa yangi o‘g‘itni soldi.
Hosil yetilgandan so‘ng u ikki daladan tasodifiy ravishda 150 tadan
dukkakni tanlab, har biridagi no‘xot donlarini sanab chiqdi va natijalarni
yozdi:
An’anaviy o‘g‘it solingan dala:
4 6 5 6 5 6 4 6 4 9 5 3 6 8 5 4 6 8 6 5 6 7 4 6 5 2 8 6 5 6 5 5 5 4 4 4 6 7 5 6
7 5 5 6 4 8 5 3 7 5 3 6 4 7 5 6 5 7 5 7 6 7 5 4 7 5 5 5 6 6 5 6 7 5 8 6 8 6 7 6
6 3 7 6 8 3 3 4 4 7 6 5 6 4 5 7 3 7 7 6 7 7 4 6 6 5 6 7 6 3 4 6 6 3 7 6 7 6 8 6
6 6 6 4 7 6 6 5 3 8 6 7 6 8 6 7 6 6 6 8 4 4 8 6 6 2 6 5 7 3

Yangi o‘g‘it solingan dala:

6 7 7 4 9 5 5 5 8 9 8 9 7 7 5 8 7 6 6 7 9 7 7 7 8 9 3 7 4 8 5 10 8 6 7 6 7 5 6 8
7 9 4 4 9 6 8 5 8 7 7 4 7 8 10 6 10 7 7 7 9 7 7 8 6 8 6 8 7 4 8 6 8 7 3 8 7 6 9 7
6 9 7 6 8 3 9 5 7 6 8 7 9 7 8 4 8 7 7 7 6 6 8 6 3 8 5 8 7 6 7 4 9 6 6 6 8 4 7 8
9 7 7 4 7 5 7 4 7 6 4 6 7 7 6 7 8 7 6 6 7 8 6 7 10 5 13 4 7 11

Har bir dala uchun:

1) chastotalar bo‘yicha ma’lumotlarni guruhlang;
2) chiziqli diagrammalarni yasang;
3) modani, medianani va o‘rtacha qiymatlarni toping va ma’nosini
tushuntiring;
4) ikkala dala uchun olingan xulosalarni taqqoslang.

Yozma nazorat ishi namunasi

5 ta firmada xodimlarning oylik maoshi (X) va bir yil mobaynida ishdan

bo‘shaganlar soni (Y) quyidagi jadvalda keltirilgan:
X (ming so‘m) 1000 1500 2000 2500 3000
Y (nafar) 60 35 20 20 15
1) Bir yil davomida ishdan bo‘shagan xodimlarning o‘rtacha maoshi
qancha bo‘lgan?
2) X va Y ma’lumotlar qatorlari orasidagi bog‘lanishni tahlil qiling. Xulosa
chiqaring.

67
 TASODIFIY HODISALAR VA ULARNING
71–73 EHTIMOLLIGI HAQIDA TUSHUNCHA

Radiodan yoki televizordan “ob-havo ma’lumoti” berilganda, ba’zan,

“... ertaga qisqa muddatli yomg‘ir yog‘ishi mumkin”, “ertaga ... viloyatda
momaqaldiroq bo‘lib, yomg‘ir yog‘ish ehtimoli bor”, degan so‘zlarni eshitib
qolamiz. Ob-havo ma’lumotida ertaga yomg‘ir albatta yog‘adi (ertaga
yomg‘ir yog‘ish hodisasi albatta ro‘y beradi) deyilmayapti, balki uning
yog‘ishi mumkinligi (demak, yog‘masligi ham mumkinligi) aytilyapti, xolos.
Yomg‘ir yog‘ish hodisasining ro‘y berishi son jihatdan, miqdoran, 30% mi?
50% mi? 95% mi? Ertaga yomg‘ir yog‘ishiga bizning ishonchimizni son
bilan o‘lchash mumkinmi? degan savolni qo‘yish tabiiy.
Shu bilan birga, “tavakkaliga 10 ta lotereya chiptasi olgandim, bir emas,
ikkitasiga yutuq chiqdi-ya!”, “to‘satdan shu voqea sodir bo‘lib qoldi”, “tajriba
uchun 100 ta urug‘ qadagandim, shundan 96 tasi unib chiqipdi” kabi gaplarni
eshitgansiz, albatta. Ehtimoliklar nazariyasining muhim tushunchalaridan biri
– tajriba. Biz “tajriba” (eksperiment, sinov)ni juda keng ma’noda tushunamiz.
1) Futbol o‘yinida hakam 11 metrli jarima to‘pini belgiladi. Hamma
hayajonda. “Xo‘sh, to‘pni tepishga shaylanib turgan o‘yinchi uni darvozaga
kirita oladimi yoki yo‘qmi? Shu imkoniyat amalga oshadimi, ro‘yobga
chiqadimi yoki boy beriladimi? Qaysi bir hodisa ro‘y beradi? Buni biz
muqarrar ravishda, oldindan ayta olmaymiz. O‘yin­chi to‘pni darvozaga kirita
olishi ham mumkin, kirita olmasligi ham mumkin. Ammo, ma’lum bir ishonch,
katta ehtimollik bilan “to‘p darvozaga kiritiladi” deyishimiz mumkin, chunki
shunga o‘xshash hollarning ko‘pida to‘p darvozaga kiritilgan.
Futbol o‘yini ham – tajriba. Bu tajribada “qaysi komanda yutishi”, “o‘yin
qanday natija bilan tugashi” kabi hodisalarni kuzatamiz, ammo tajriba – o‘yin
natijasini avvaldan 100% ishonch bilan aytib bera olmaymiz. Bu tajribada biz
“o‘yin yoki biror tarafning g‘alabasi bilan yoki durang natija bilan tugashi
muqarrar” deya olamiz, xolos.
2) Idishda (xaltada) radiuslari o‘zaro teng, massalari ham o‘zaro teng va
bir xil materialdan yasalgan 10 ta shar bor. Ularning 5 tasi yashil, 5 tasi oq
rangda. Idishdan, uning ichiga qaramasdan, sharlarni aralashtirib, bir dona
shar olamiz. Olingan shar qanday rang­da bo‘ladi? Idishdan shar olish ham
– tajriba. Bu tajribada biz “olingan sharlarning rangi qahday”ligi hodisasini
kuzatamiz. Ammo taj­riba natijasini avvaldan ayta olmaymiz. Olingan shar oq
rangli ham, yashil rangli ham bo‘li­shi mumkin. Idishda oq va yashil rangli
sharlar soni o‘zaro teng bo‘lgani uchun olingan sharning oq rangda yoki
yashil rangda bo‘lish hodisasining imkoniyatlari barobar, bir xil. Bunday
68
hodisalarni teng imkoniyatli hodisalar deymiz.
3) Yoqlariga 1, 2, 3, 4, 5, 6 raqamlari yozilgan (yoki yoqlarida 1 ta, 2 ta,
3 ta, 4 ta, 5 ta, 6 ta “holi” bor) kubni tashlashni ko‘raylik. Bu ham – tajriba.
Tabiiyki, kub bir jinsli materialdan yasalgan bo‘lishi (yarmi metall, yarmi
yog‘och emas!), tashlanganda havoda “yaxshi aylanishi” va tekis joyga
tushishi kerak. Bu tajribada tashlangan kubning yuqori yog‘ida “qanday raqam
paydo bo‘lishi” hodisasini kuzatamiz. Bunda 1, 2, 3, 4, 5, 6 raqamlarining har
biridan paydo bo‘lishi imkoniyatlari bir xil, o‘zaro teng.
4) Futbol o‘yinida hakam o‘yin boshlanishidan avval “tanga tashlab”,
o‘yinni qaysi taraf boshlashini aniqlaydi. “Tanga tashlash” tajribasida “raqam
yozilgan tomon”, “gerbli tomon”ning paydo bo‘li­shi, ro‘y berishi, chiqishi
hodisalarini kuzatamiz. Bunda “raqamli” va “gerbli” tomonlarning chiqishi
– teng imkoniyatli.
Tajribani, uning shartlarini o‘zgartirmay, ko‘p marta takrorlash mumkin,
deb faraz qilamiz. Xususan, tanga yoki kubni ko‘p marta tashlash mumkin.
Natijasi tasodifiy hodisa bo‘lgan tajribalarni o‘quvchining o‘zi ham ko‘plab
topa oladi. Shunday qilib:
1) “tajriba” tushunchasi nihoyatda keng qamrovli; har birimizning har
kungi faoliyatimizning o‘zi ham tajriba;
2) tajriba ma’lum shartlarda o‘tkaziladi (sharlarning radiuslari o‘zaro
teng, massalari bir xilligi, idishdan aralashtirib olinishi; tan­ga, kubning bir
jinsli materialdan yasalganligi, tashlanganda havo­da yaxshi aylanishi va
hokazolar);
3) tajriba shart-sharoitlarini o‘zgartirmagan holda uni ko‘p mar­ta,
istalgancha takrorlash mumkin.
1-ta’rif. Tajriba natijasida ro‘y berishi ham, ro‘y bermasligi ham
mumkin bo‘lgan hodisa tasodifiy hodisa deyiladi.
Kubni otganda 5 raqamining chiqishi, tanga tashlanganda gerbli tomon
chiqishi, idishdan olingan sharning oq rangda ekanligi – bularning hammasi
tasodifiy hodisalardir. Tasodifiy hodisalar, odatda, A, B, C, ... harflari bilan
belgilanadi.
2-ta’rif. Tajriba natijasida har gal albatta ro‘y beradigan hodisa
muqarrar hodisa deyiladi.
Kubni tashlaganda 1 dan 6 gacha qandaydir raqamning paydo bo‘lishi
muqarrar hodisa. Muqarrar hodisani U harfi bilan belgilaymiz.
3-ta’rif. Tajriba natijasida sira ham ro‘y bermaydigan hodisa ro‘y
berishi mumkin bo‘lmagan hodisa deyiladi.
Kubni tashlaganda 7 raqamining yoki 0 raqamining paydo bo‘li­shi ro‘y
berishi mumkin bo‘lmagan hodisadir. Ro‘y berishi mumkin bo‘lmagan

69
hodisani V harfi bilan belgilaymiz.
Tasodifiy hodisalar orasidagi bog‘lanishni o‘rganish, tasodifiylik olamini
tadqiq qilish, uning qonuniyatlarini kashf qilish, bu qonunlarni, xulosalarni
amaliyot masalalarini yechishga qo‘llash bilan ehtimollar nazariyasi va
matematik statistika fani shug‘ullanadi. Aziz Vatanimiz O‘zbekistonning
buyuk olimlari Vsevolod Romanovskiy, Toshmuhammad Sarimsoqov, Sa’di
Sirojiddinov va ular yaratgan ilmiy maktabning chuqur tadqiqotlari jahonga
mashhur.
Mashqlar
59. Savolarga javob bering:
1) “Tajriba” deganda nimani tushunasiz? Misollar keltiring.
2) Tasodifiy hodisa deb nimaga aytiladi?
3) Muqarrar hodisa ta’rifini ayting. Misollar keltiring.
4) Ro‘y berishi mumkin bo‘lmagan hodisa deb nimaga aytiladi? Misollar
keltiring.
60. Tasodifiy, muqarrar, ro‘y berishi mumkin bo‘lmagan hodisalarga 4 tadan
misol keltiring.
61. Quyidagi hodisalardan qaysi biri: tasodifiy, muqarrar, ro‘y berishi
mumkin bo‘lmagan hodisa:
1) sotib olgan lotereyangiz yutuqli;
2) siz grossmeyster bilan shaxmat o‘ynab, uni yutasiz;
3) quyosh Sharqdan chiqadi;
4) quyosh Janubga botadi;
5) dushanbadan so‘ng chorshanba keladi;
6) berilgan sharoitlarda piyolani to‘nkarsangiz undagi suv to‘kilmaydi;
7) sportloto o‘yinida 8, 12, 17, 22, 29, 38 sonlari yutuqli bo‘ladi;
8) payshanbadan so‘ng juma keladi;
9) 20-iyul kuni Toshkentda yomg‘ir yog‘adi;
10) 10-mart kuni Farg‘onada yomg‘ir yog‘adi;
11) 1 dan 6 gacha raqamlangan o‘yin kubi tashlaganda 9; 0; 14 sonlari
chiqadi.
62. Ikkita tanga baravar tashlandi. Bunda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan barcha
imkoniyatlarni (hodisalarni) yozib chiqing.
63. Ma’mura basketbol to‘riga (savatiga) 30 marta otgan to‘pidan 20 tasini,
Manzura esa 28 marta otgan to‘pidan 18 tasini tushirdi. Kim merganroq?
64*. Ikkita kub baravar tashlandi. Kublarning yuqori yoqlarida paydo bo‘lishi
mumkin bo‘lgan barcha imkoniyatlarni – sonlar juftligini yozib chiqing.
65*. Tanga 3 marta tashlandi. Bunda qanday imkoniyatlar bo‘lishi mumkin?
Ularni yozib chiqing.

70
66. A va B tasodifiy hodisalarning ro‘y berish imkonini chamalang. Bunda
“ehtimolligi (imkoniyati) ko‘proq”, “ehtimolligi kamroq”, “teng
ehtimollik” so‘zlarini ishlating:
1) A: kub tashlanganda 5 raqamining chiqishi; B: kub tashlanganda 5
raqamining chiqmasligi;
2) A: “Bunyodkor” futbol bo‘yicha O‘zbekiston chempioni bo‘ladi;
B: “Bunyodkor” futbol bo‘yicha jahon chempioni bo‘ladi;
3) A: ertaga payshanba; B: ertaga payshanba emas;
4) A: kub tashlanganda juft raqam chiqadi; B: kub tashlanganda toq raqam
chiqadi;
5) A: 30-dekabr kuni qor yog‘adi; B: 10-iyul kuni Termizda havo
temperaturasi 12° C bo‘ladi;
6) A: tanga tashlanganda raqam tomoni chiqadi; B: tanga tashlanganda
raqam tomoni chiqmaydi.
67*. 3, 6, 7, 9 raqamlaridan ularni takrorlamasdan mumkin bo‘lgan barcha
4 xonali sonlarni tuzing. Bu sonlar ichida nechtasi: 1) 4 ga bo‘linadi;
2) 6 raqami bilan boshlanadi; 3) 7 raqami bilan tugaydi; 4) nechta holda
toq raqamlar yonma-yon turadi ? 5) 3 ga bo‘linadigan raqamlar yonma-
yon turgan hollar nechta ?
68. Ikkita kub baravar tashlandi. Ularning yuqori yoqlaridagi raqamlari
yig‘indisi qanday sonlar bo‘lishi mumkin? 3 ta kub tashlangada-chi?
69.“49 tadan 6 ta” sportloto chiptasida Muyassar 10, 11, 12, 13, 14, 15
sonlarini, Ma’mura 7, 13, 19, 26, 31, 48 sonlarini belgiladi. Kimning
yutish imkoniyati (ehtimolligi) ko‘proq deb o‘ylaysiz ? Nima uchun?
70. 2, 3, 4 raqamlaridan, ularni takrorlamasdan mumkin bo‘lgan bar­cha uch
-xonali sonlarni tuzing. Nechta holda juft raqamlar yonma-yon joylashgan?
71. 1, 2, 3, 4 raqamlaridan, ularni takrorlamasdan mumkin bo‘lgan bar­cha to‘rt
­xonali sonlarni tuzing. Nechta holda toq raqamlar yonma-yon joylashgan?

Tasodifiy hodisaning ehtimolligi. Ikkita misol ko‘raylik.

1-misol. Idishda 10 ta shar bo‘lib, uning 1 tasi qora, 9 tasi oq rangda.
Tasodifiy ravishda (tavakkaliga) bitta shar olamiz. Uning oq rangda bo‘lish
imkoniyati ko‘p mi, qora rangda bo‘lish imkoniyati ko‘pmi? Oq rangda bo‘lish
imkoniyati katta, albatta, chunki idishda ular ko‘p. Idishdagi sharlarning
ixtiyoriy bittasi olinishi mumkin. Bu tajribada ro‘y berishi mumkin bo‘lgan
barcha imkoniyatlar soni 10 ta, ulardan 9 tasi olinadigan sharning “oq rangda
bo‘lishi” hodisasiga qo‘l keladi, qulaylik tug‘diradi. Idishdan olinadigan
9
sharning oq rangda bo‘lishiga ishonchimizni son bilan o‘lchash tabiiy.
10

71
 2-misol. Kubni tashlash tajribasida barcha imkoniyatlar soni 6 ta. Har bir
raqamning paydo bo‘lishiga faqat 1 ta imkoniyat bor. Masalan, 5 raqamining
paydo bo‘lishiga faqat 1 ta imkoniyat qulaylik tug‘diradi.
Keltirilgan misollar tajriba natijasida kuzatilayotgan tasodifiy hodisaning
ro‘y berishini son bilan o‘lchashga, ifodalashga yo‘l ko‘rsatadi.
Biz tajriba natijasida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan hodisalar teng
imkoniyatli bo‘lgan holni qaraymiz, xolos. Tajriba natijasida ro‘y berishi
mumkin bo‘lgan barcha imkoniyatlar soni n ta bo‘lib, shundan k tasi tajribada
kuzatilayotgan A hodisaga qulaylik tug‘diruvchi imkoniyatlar bo‘lsin.
k
Ta’rif. kasr son A tasodifiy hodisaning ro‘y berish ehtimolligi deyiladi.
n
Bu ehtimollik P(A) bilan belgilanadi (P - ing. probability - ehtimollik
so‘zining bosh harfi). Shunday qilib, ta’rifga ko‘ra:
k qulaylik tug‘diruvchi imkoniyatlar soni
P(A) = = .
n barcha imkoniyatlar soni
Bu formula ehtimollikning klassik ta’rifi deyiladi. Muqarrar hodisa uchun
k = n va P(U) = n = 1. Ro‘y berishi mumkin bo‘lmagan hodisa uchun
n
0 k
k = 0 va P(V) = = 0. Bu ikkala hol istisno qilinsa, – to‘g‘ri kasrdan
n n
iborat bo‘ladi.
Misollar
1) Tanga tashlanganda uning “gerbli tomoni chiqishi” hodisasining
1
ehtimolligini toping. Bu hodisani G desak, P(G)= , chunki barcha
2
imkoniyatlar soni n = 2, gerb chiqishiga qulaylik tug‘diruvchi imkoniyatlar
soni k= 1.
2) Idishda 10 ta oq, 20 ta ko‘k rangli sharlar bor. Tasodifiy ravishda olingan
sharning oq rangda; ko‘k rangda ekanligining ehtimolligini toping.
Bu misolda n= 10 + 20= 30.
10 1
P (oq rangli shar chiqishi)= = ;
30 3
20 2
P (ko‘k rangli shar chiqishi)= = .
30 3
Savol va topshiriqlar
1) Teng imkoniyatli hodisalar deganda nimani tushunasiz?
2) “Qulaylik tug‘diruvchi imkoniyat” nima?
3) Ehtimollikning klassik ta’rifi nima?

72
 Mashqlar
72. 1000 ta mahsulotdan 20 tasi yaroqsiz. Sotib olingan mahsulotning
yaroqsiz ekanligi ehtimolligini toping va uni protsentlarda ifodalang.
73. Maktabda 800 ta bola o‘qiydi. Shulardan 80 tasi a’lochi. Tasodifiy
ravishda bir o‘quvchi tanlandi. Uning a’lochi ekanligining ehtimolli­gini
toping va uni protsentlarda ifodalang.
74. Savatda 30 ta qizil olma va 20 ta nashvati nok bor. Savatdan tavakkaliga
bir dona meva olindi. Uning: 1) nok; 2) olma; 3) yong‘oq; 4) nok yoki
olma ekanligining ehtimolligini toping.
75. Idishda 15 ta shar bor, ularga 1, 2, 3, ... , 14, 15 sonlari yozilgan. Tasodifiy
ravishda idishdan bitta shar olindi. Unda yozilgan sonning 7 ga; 10 ga;
5 ga; 3 ga; 2 ga bo‘linish ehtimolligini toping.
76. Tanga 2 marta tashlandi. Bunda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan ho-
disalarning ehtimolliklarini toping va shunga mos jadval tuzing.
77*. Tanga 3 marta tashlandi. Bunda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan hodi-
salarning ehtimolliklarini toping va mos jadval tuzing.
78*. Ikkita kub tashlandi. Ularning yuqori yoqlaridagi raqamlar
yig‘indisining: 2 ga, 3 ga, ... , 12 ga teng bo‘lish ehtimolligini toping va
jadvalni to‘ldiring:

Raqamlar yig‘indisi 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Paydo bo‘lish ehtimolligi

Ko‘rsatma: 2 = 1+1; 3 = 1+2 = 2+1; 4 = 1+3 = 3+1 = 2+2.

79*. Idishda o‘lchamlari bir xil 10 ta ko‘k, 25 ta yashil, 15 ta qora rangli
qalamlar bor. Ko‘k rangli qalam albatta chiqishi uchun eng kam deganda
idish­dan bir yo‘la nechta qalam olish kerak?
80. Kubning yoqlari oq yoki yashil rangga bo‘yalgan. Kubni tashlaganda oq
1
rangli yoq chiqish ehtimolligi ga, yashil rangli yoq chiqish ehtimolligi
2 3
esa ga teng. Kubning nechta yog‘i oq, nechta yog‘i yashil rangga
3
bo‘yalgan?
81. Idishda o‘lchamlari bir xil 18 ta ko‘k, 15 ta qora, 17 ta qizil qalam bor.
Idishdan tavakkaliga bir dona qalam olindi. Uning: 1) ko‘k; 2) qizil;
3) qora rangda ekanligining ehtimolligini toping. Bu ehtimolliklarni
qo‘shing. Nima uchun yig‘indi 1 ga teng chiqishini tushuntiring.
1
82. Idishdagi sharlarning 40% i oq, qismi qora, qolganlari qizil rangda.
3
Idishdan tavakkaliga bitta shar olindi. Olingan sharning qaysi rangda
73
 bo‘lish ehtimolligi ko‘proq? Kamroq?
83. 1) 6, 7, 8 raqamlaridan, ularni takrorlamasdan, 3 xonali sonlar tuzilgan.
Juft raqamlarning yonma-yon joylashishi ehtimolligini toping. 2) 3, 4,
5 raqamlaridan, ularni takrorlamasdan, 3 xonali sonlar tuzilgan. Toq
raqamlarning yonma-yon joylashishi ehtimolligini toping.
84. 5 ta idishda sharlarning quyidagicha taqsimlanganligi ma’lum:
birinchisida: 20 ta yashil, 60 ta oq; ikkinchisida: 30 ta yashil, 90 ta oq;
uchinchisida: 18 ta yashil, 32 ta oq; to‘rtinchisida: 25 ta yashil, 75 ta oq;
beshinchisida: oq, yashil, qora rangli sharlar teng miqdorda.
Idishdan tavakkaliga olingan shar yashil bo‘lsa, Sizni yutuq kutadi.
Shar olish uchun qaysi idishni tanlagan bo‘lardingiz?
85. Hamidulla matematikadan 50 ta yozma ish variantlaridan 5 tasini
yechishni bilmaydi. Yozma ishda unga bitta variant berildi. Hamidullaning
shu variantni bilishi ehtimolligini toping va uni protsentlarda ifodalang.
86. 100 000 ta lotoreya chiptasi o‘yinga qo‘yildi. Shuning 25 000 tasi
yutuqli. Tavakkaliga olingan chiptaning: yutuqli bo‘lishi; yutuqli emasligi
ehtimolligini toping va uni protsentlarda ifodalang.
Ehtimollikning statistik ta’rifi. Tanga tashlanganda gerbli tomoni
1
tushishi ehtimolligi P(G) = ekanini ko‘rdik. Bu tenglikni qanday tushunish
2
kerak? Bu ikkita teng imkoniyatli hodisa bo‘lsa, tajribalarda ular galma-
gal chiqaveradi, tanga 100 ta tashlansa, shuning 50 tasida gerbli, 50 tasida
raqamli tomoni chiqadi, degani emas.
Agar tanga tashlash tajribasini ko‘p marta takrorlasak, ularning taqriban
yarmida tanganing gerbli tomoni chiqadi.
Tanganing gerbli tomoni tushgan tajribalar sonining umumiy tajribalar
1 1
soniga nisbati ≈ ga teng bo‘ladi – gerb chiqishi hodisasining ehtimolligi ­
2 2
ga tengligini shunday tushunamiz. Chindan ham, “tanga tashlash” tajribasida
olingan natijalar bu fikrni tasdiqlaydi. Tajriba natijalarini keltiraylik:

Tanga tashlashlar “Gerb chiqishi” “Gerb” chiqish

Tajriba o‘tkazuvchilar µ
soni, n soni, µ chastotasi,
n
Fransuz olimi J.L.Byuffon 4040 2048 ≈ 0,5069
Maktab o‘quvchilari 6000 2953 ≈ 0,4922
Ingliz olimi K.Pirson 12000 6019 ≈ 0,5016
Ingliz olimi K.Pirson 24000 12012 ≈ 0,5005
µ
Ehtimollikning klassik ta’rifiga ko‘ra, P (G)= 1 . Jadvaldan
2 n
74
 1
nisbatning ­ ga taqriban tengligini ko‘ramiz:
2 µ 1
≈ . 2
n
Biror hodisasining ro‘y berish ehtimolligini tajriba yo‘li bilan topish
uchun quyidagicha ish tutiladi:
1) tajribani bir xil shart-sharoitlarda, aytaylik, n marta o‘tkazishadi.
Kuzatilayotgan hodisaning mohiyatiga qarab, masalan, n = 10; 20; 50; 100;
1000; 10 000; 50 000, ... bo‘lishi mumkin;
2) bizni qiziqtirayotgan A hodisasining ro‘y berganini (yoki ro‘y
bermaganini) har tajribada kuzatib, yozib, sanab borishadi. Odatda, quyidagi
belgilashdan foydalaniladi (jadvalga qarang):
Kuzatilayotgan A
hodisa­sining ro‘y 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
berish soni

Shu songa mos belgi

Ro‘y berishlar soni 10 tadan ortiq bo‘lsa, bu belgilash takrorlanadi. Sanash

uchun bundan boshqa belgilar ham ishlatilishi mumkin.
3) o‘tkazilgan n ta tajribada A hodisasining ro‘y berishlari soni sanab
chiqiladi. Bu sonni µ (m'yu – yunon harfi) deb belgilaylik.
µ
4) nisbat tuziladi, bu nisbat A hodisasining n ta tajribada ro‘y berish
n
chastotasi deyiladi.
µ
Tajribalar ko‘p marta o‘tkazilgan bo‘lsa, ya’ni n katta son bo‘lsa, nisbat
µ n
biror p son atrofida “tebrana” boshlaydi. Bu p son ga nihoyatda yaqin
n
bo‘ladi:
µ
≈ p.
n
Ana shu p son A hodisasining ehtimolligi deb olinadi. Bunday usulda
aniqlangan ehtimollikni statistik ehtimollik deyiladi.
µ Klassik ta’rifga µ Farqi,
Farqi, −p
n ko‘ra p=P(G)= 0,5 n % larda
0,5069 0,5 0,0069 1,38
0,4922 0,5 0,0078 1,56
0,5016 0,5 0,0016 0,32
0,5005 0,5 0,0005 0,1

µ
Tajribalar soni orta borgan sari nisbat bilan p= 0,5 orasidagi farq kama-
n
yib borayotganini ko‘ramiz. Shunday qilib, tanga tashlanganda G (gerbli to-

75
mon) chiqishining ehtimolligini tajriba yo‘li bilan aniqladik. Tajribamiz soni
n xulosa chiqarish uchun yetarli. Tanga tashlaganda gerb chiqishlari soni m.
µ
ning tajribalarning umumiy soni n ga nisbati chastota 1 atrofida “tebrana-
n 2
yapti”. Demak, tanga tashlaganda uning gerbli tomoni chiqishi ehtimolligini
1
deb olish tabiiy.
2
Savol va topshiriqlar
1. “Kub tashlaganda 4 raqamining chiqish ehtimolligi 1 ga teng”, degan
6
jumlani qanday tushunasiz?
2. Tajribada kuzatilayotgan hodisaning ro‘y berish chastotasi nima?
3. Ehtimollikning statistik ta’rifi nima?
Mashqlar
87. “Har 150 ta lotereya chiptasiga bitta yutuq to‘g‘ri kelarkan” degan xabarni
eshitib, Akmal 150 ta bilet sotib oldi va “Men o‘yinda albatta yutaman”,
deb yuripti. Uning fikri to‘g‘rimi? Nima uchun ?
88. Po‘lat “49 tadan 6 ta” sportloto o‘yini chiptasida 9, 17, 23, 31, 39, 43
sonlarini belgilagan edi, unga yutuq chiqdi. “Keyingi o‘yinlarda ham men
faqat shu sonlarni belgilayman, bu sonlar yutuq keltirarkan”, – dedi u.
Uning fikri to‘g‘rimi? Nima uchun?
89*. Idishda 1 dan 50 gacha (1 dan 1000 gacha) natural sonlar yozilgan
50 ta (1000 ta) bir xil qog‘ozchalar bor. Ularni aralashtirib, yozuviga
qaramasdan – tavakkaliga bitta qog‘ozcha olindi. Undagi sonning oxirgi
raqami: 0; 5; 6; 7; 9 bo‘lishining ehtimolligini toping. Xulosa chiqaring.
90. Idishda 21 dan 100 gacha (100 ham kiradi) natural sonlar yozilgan bir xil
qog‘ozchalar bor. Tavakkaliga bitta qog‘ozcha olindi. Undagi sonning: 30
ga, 40 ga, 7 ga, 11 ga, 9 ga bo‘linish ehtimolligini toping.
91*. Yog‘ochdan yasalib, ko‘k rangga bo‘yalgan kubning qirrasi uzunligi
40 cm ga teng. Kubning qirralari teng 20 bo‘lakka bo‘lindi va mos
bo‘linish nuqtalari kesmalar bilan birlashtirildi. Kub shu kesmalar
bo‘yicha arralandi va mayda kubchalarga ajratildi. Ular idishga solinib,
yaxshilab aralashtirildi.
Quyidagi hodisalarning ehtimolligini toping. Tavakkaliga olingan kubning:
1) uchta yog‘i bo‘yalgan; 2) ikkita yog‘i bo‘yalgan; 3) bitta yog‘i
bo‘yalgan; 4) hech bir yog‘i bo‘yalmagan.
92. Idishda 251 dan 1000 gacha natural sonlar yozilgan bir xil qog‘oz­chalar bor.
Tavakkaliga bitta qog‘ozcha olindi. Undagi sonning: 500 ga; 300 ga; 200 ga;
75 ga; 25 ga; 10 ga; 9 ga; 3 ga; 2 ga; 80 ga bo‘linish ehtimolligini toping.

76
93. Kartondan 4 ta muntazam uchburchak qirqib oling.
Ularni bir-biriga tomonlari bo‘ylab yopishtirib,
rasmdagidek shaklni yasang. Bu shakl muntazam
to‘rtyoqlik – tetraedr deyilishini bilasiz. Uning
yoqlariga 1, 2, 3, 4 raqamlarini yozing. Tetraedrni 100
marta (ko‘proq bo‘lsa, yana yaxshi) tashlang, bunda
asosdagi paydo bo‘lgan raqamning takrorlanishini
hisoblab boring. Jadvalni to‘ldiring.
Asosdagi raqamlar Paydo bo‘lish
Raqamlar Takrorlanishlar soni
takrorlanishini sanash chastotasi
1
2
3
4

Tadqiqot uchun. O‘zbek yozuvchisining biror badiiy asarini olib,

undagi bir bo‘g‘inli, ikki bo‘g‘inli, uch bo‘g‘inli, ... so‘zlarning uchrash
chastotasini toping. Buning uchun asardagi, masalan, 30 betdagi (ko‘proq
bo‘lsa, yana-da yaxshi!) barcha so‘zlarni sanang – ular n ta deylik. Endi
shu betlardagi barcha 1, 2, 3, ... bo‘g‘inli so‘zlarni sanang. Ular, mos
ravishda, k1, k2, k3, ... ta deylik. So‘ngra kn1 , kn2 , kn3 , ... nisbatlarni tuzing.
Ular asarning tajriba uchun olingan betlaridagi 1, 2, 3, ... bo‘g‘inli
so‘zlarning uchrash chastotasi bo‘ladi. Bu chastotalarga mos ustunli va
doiraviy diagrammalar tuzing. Chastotalarni verguldan keyin 3 xona
aniqligida o‘nli kasrlarda va foizlarda ifodalang.
Amaliy ish. Gugurt qutisi tashlanganda rasmda ko‘rsatilgan har bir
holatning ro‘y berish ehtimolligini baholang, ya’ni ro‘y berish chas­
totasini toping. Buning uchun gugurt qutisini 100 marta (ko‘p bo‘lsa,
yana yaxshi) tashlang va jadvalni to‘ldiring.

Holatlar takrorlanishini Ro‘y berish

Holatlar Takrorlanishlar soni
sanash chastotasi
1
2
3

77
 QARAMA-QARSHI HODISA. HODISALAR
74–77 USTIDA AMALLAR VA ULARNI EYLER
VENN DIAGRAMMALARDA TASVIRLASH
Tasodifiy hodisalarga oid bir nechta tushunchalar kiritamiz.
1) Agar A hodisa ro‘y berganda B hodisa ham ro‘y bersa, A hodisa B
hodisani ergashtiradi deymiz va buni A B (yoki B A) kabi yozamiz.

∩
1-misol. A= {kub tashlaganda 2 sonining chiqishi},
B= {kub tashlanganda juft sonlarning chiqishi}.

Ravshanki, A B.
∩

2-misol. A= {yomg‘ir sharros yog‘yapti},

B = {Osmonni bulut qoplagan}.
Bu hodisalar uchun A B bo‘lishi ayon.
∩

2) Agar A hodisa B hodisani va B hodisa A hodisani ergartirsa, ya’ni A B va

∩
B A bo‘lsa, A va B hodisalar tengkuchliri deymiz va A = B deb yozamiz.
∩

3-misol. A= {kub tashlanganda 3 yoki 6 sonlaridan birining paydo bo‘lishi},

B= {kub tashlanganda 3 ga bo‘linadagin sonning paydo bo‘lishi}.
Bu hodisalar uchun A = B ekani ravshan.
3) A va B hodisalarning ikkalasining bir vaqtda ro‘y berish hodisasi A va
B hodisalarining ko‘paytmasi deyiladi va AB (yoki A ⋂ B) kabi belgilanadi.
4-misol. A = {kub tashlanganda 2, 4 sonlaridan birining chiqishi},
B = {kub tashlanganda juft sonlarning paydo bo‘lishi}.
Bu holda AB = {kub tashlanganda 2 va 4 sonlaridan birining chiqishi}.
4) A va B hodisalardan hech bo‘lmaganda bittasining ro‘y berishidan
iborat hodisani A va B hodisalarning yig‘indisi deymiz va A+ B (yoki A ∪ B)
kabi belgilaymiz.
5-misol. A = {kub tashlanganda 1, 3 sonlaridan birining chiqishi},
B = {kub tashlanganda 1, 2, 6 sonlaridan birining chiqishi}.
Bu holda A+ B = { 1, 2, 3, 6}.
5) A hodisa ro‘y bersa-yu, ammo B hodisasi ro‘y bermasa, bunday hodisani
A va B hodisalarning ayirmasi deymiz va A– B kabi belgilaymiz.

78
 6-misol. A = {kub tashlanganda 1, 4, 6 sonlaridan birining chiqishi},
B = {kub tashlanganda 3, 5 sonlaridan birining chiqishi}.
Kub tashlanganda 6 soni chiqdi, ya’ni A hodisa ro‘y berdi deylik, ammo B
hodisa ro‘y bermadi. Bu holda A– B hodisa ro‘y bergan bo‘ladi.
Agar A+A= U, AA = V shartlar bajarilsa, A va A hodisalar qaramaq-qarshi
hodisalar deyiladi.
7-misol. A= {kub tashlanganda juft sonning chiqishi}. A = {kub
tashlanganda toq sonning chiqishi}. {Kub tashlanganda juft yoki toq sonning
chiqish} hodisasi A+A = U bo‘ladi. A va A hodisalarning umumiy qismi yo‘q,
ya’ni A· A = V – ro‘y berishi mumkin bo‘lmagan hodisa. Demak, A va A
qarama-qarshi hodisa.
6) Agar AB = V bo‘lsa, A va B hodisalar birgalikda emas deyiladi, ularning
bir vaqtda ro‘y berishi mumkin emas.
8-misol. A= {kub tashlanganda 2 ning chiqishi},
B= {kub tashlanganda 3 ning chiqishi}.
Ravshanki, bitta kub tashlanganda 2 va 3 sonlari birgalikda paydo
bo‘lmaydi (birgalikda ro‘y bermaydi). Demak, bu misolda A va B hodisalar
birgalikda emas.
7) Agar A= B1+ B2+ ...+Bn va Bi·Bj= V (i≠j) bo‘lsa, A hodisa B1, B2, ...,
Bn hususiy hollarga (hodisalarga) ajraladi deymiz. Agar A hodisa hususiy
hollarga ajralmasa, uni elementar hodisa deymiz.
9-misol. Kub tashlanganda 1 sonining chiqish hodisasi B1, 2 sonining
chiqish hodisasi B2, 3 sonining chiqish hodisasi B3 bo‘lsa, u holda kub tash-
langanda 1, 2, 3 sonlardan birining chiqish hodisasini A desak, A= B1+ B2+ B3.
Shu bilan birga B1B2= B1B3= B2B3= V. Bu misolda B1, B2, B3 – elementlar ho-
disalar.
8) Agar B1+ B2+ ...+Bn= U va Bi·Bj= V, i≠j, bo‘lsa, B1, B2, ..., Bn hodisalar
o‘zaro birgalikda bo‘lmagan hodisalarning to‘liq gruppasini tashkil etadi
deymiz.
Masalan, kubni bir marta tashlanganda 1, 2, 3, 4, 5, 6 sonlarining paydo
bo‘lishi hodisasi, mos ravishda, B1, B2, B3, B4, B5, B6 bo‘lsa, ravshanki,
B1 + B2 + B3 + B4 + B5 + B6 = U.
Odatda, elementar hodisalar w1, w2, ..., wn harflar bilan, elementar hodi-
salar fazosi esa U (yoki W) harfi bilan belgilanadi. Biror tajriba natijasida
ro‘y berishi mumkin bo‘lgan barcha elementar hodisalar elementar hodisalar
fazosini tashkil qiladi deyishadi.
Masalan: tanga tashlash tajribasida ikkita elementar hodisa bor:
79
 G = {tanganing gerb tomoni bilan tushushi},
R = {tanganing raqam tomoni bilan tushushi}. Bu yerda U = {G, R}.
Kubni tashlash tajribasida jami 6 ta elementar hodisa bor:
w1 = {1 raqamining tushishi}, ..., w6 = {6 raqamining tushishi}.
Bu yerda U = {w1, w2, w3, w4, w5, w6}.
Agar U= {w1, w2, ..., wn} bo‘lsa, uning barcha qism to‘plamlari soni nechta
degan savolga kombinatorika masalalari mavzusida javob berilgan:
Cn0 + Cn1 + Cn2 +...+ Cnn = 2n,
bu yerda Cn son n elementli to‘plamdan olingan k elementli barcha qism
k

to‘plamlar soni.
Elementar hodisalar w1, w2, ..., wn teng imkoniyatli bo‘lishi shart emas:
P(w1)=p1, ..., P(wn)=pn , p1+....+ pn=1, ya’ni har bir elementar hodisa wk ga
manfiy bo‘lmagan pk son mos qo‘yiladi. Elementar hodisalar teng imko-
1
niyatli bo‘lgan holda p1 = p2 = ... = pn = bo‘ladi.
n
Har bir tasodifiy hodisa A bir nechta elementar hodisalar yig‘indisidan
iborat. Masalan, A = {wi1, wi2, ..., wik} ya’ni A=wi1+wi2+...+wik bo‘lsa, u holda
P(A)=p(wi1)+...+ p(wik)= pi1+...+ pik.
Umuman, A hodisaning ehtimolligi P(A) ushbu shartlarni qanoatlantiradi:
1) P(A) ≥ 0; 2) P(U)=1; 3) Agar AB=V bo‘lsa, P(A+B)=P(A)+P(B).
Agar A ⋂ B ≠ V bo‘lsa, ravshanki, P(A+B)=P(A)+P(B) – P(A ⋂ B).
A+A=U va A ⋂ A=V bo‘lgani uchun P(A+A)= P(U)=1 va bu holda
P(A+A)=P(A)+P(A). Bundan P(A)=1– P(A).
Hodisalar ustida amallarni Eyler–Venn diagrammasida tasvirlash qulay.
Bunga rasmlarni tahlil qilib, ishonch hosil qilamiz:

A, A – qarama-qarshi hodisalar
A+ A= U, AA= V
A

A B A·B
∩

80
 A+B A–B
Mashqlar
94. Vertolyot har uchishda 6 nafar odamni manzilga yetkazadi. 30 nafar
sayyoh shu vertolyotda toqqa bormoqchi. Ularning vertolyotga o‘tirish tartibi
tasodifiydir. Alisher Imomovning birinchi reysda uchishi ehtimolligini toping.

95. 10, 11, ..., 199 sonlaridan tavakkaliga bitta sonni tanlasak, uning 3 ga
karrali bo‘lishi hodisasining ehtimolligini toping.

96. Xalqaro musiqa musobaqasida 20 nafar musiqachi qatnashmoqda:

8 nafar O‘zbekistondan,
7 nafar AQSHdan,
qolgani esa Xitoy Xalq Respublikasidan.
Sahnaga birinchi bo‘lib xitoylik musiqachi chiqishi hodisasining ehti-
molligini toping.

97. 1000 ta suv nasosidan 5 tasi nosoz. Tavakkaliga olingan nasos soz
bo‘lishi hodisasining ehtimolligini toping.

98. Tanga uch marta tashlanganda raqam tomoni tushmaslik hodisasi-

ning ehtimolligini toping.

81
 99. Tanga uch marta tashlanganda raqam tomoni aynan bir marta tushish
hodisasining ehtimolligini toping.

100. Tanga uch marta tashlanganda raqam tomoni kamida bir marta tushish
hodisasining ehtimolligini toping.

101. Ikkita signalizator (avariya ro‘y berganda xabar beruvchi qurilma)

mus­taqil (bog‘liqsiz) holda ishlamoqda. Agar birinchi signalizatorning ava-
riya ro‘y berganda ishlash ehtimolligi 0,9 va 2- signalizatorning avariya ro‘y
berganda ishlash ehtimolligi 0,95 bo‘lsa, u holda quyidagi hodisalarning
ehtimolligini toping. Avariya ro‘y berganda quyidagi hodisalarning ro‘y be-
rish ehtimolliklarini toping:
1) ikkala signalizatorning bir vaqtda xabar berish hodisasi;
2) bitta signalizatorning xabar berish hodisasi;
3) faqat birinchi signalizatorning xabar berish hodisasi;
4) faqat ikkinchi signalizatorning xabar berish hodisasi;
5) ikkala signalizatorning xabar bermaslik hodisasi.

I II

82
 EHTIMOLLIKLARNI QO‘SHISH VA
78–80 KO‘PAYTIRISH. HODISALARNING
EHTIMOLLIGINI HISOBLASH USULLARI
Ehtimolliklarni qo‘shish. Avval ko‘rdikki, ixtiyoriy A va B hodisalar uchun
P(A ∪ B)=P(A)+P(B)–P(A ⋂ B).
Bu tenglik ehtimolliklarni qo‘shish qoidasini ifodalaydi.
1-misol. P(A)=0,6, P(A ∪ B)=0,7, P(A ⋂ B)=0,3 bo‘lsa, P(B) ni toping.
 1-usul. Tegishli Eyler – Venn diagrammasini chizamiz:

U
Bundan a+0,3=0,6; a=0,3. a+b+0,3=0,7; 0,3+b=0,4; b=0,1.
Demak, P(B)=0,4.
2-usul. Ehtimolliklarni qo‘shish qoidasiga ko‘ra
P(A ∪ B) = P(A)+P(B)–P(A ⋂ B); 0,7 = 0,6+P(B)–0,3; P(B) = 0,4.
Ma’lumki, birgalikda bo‘lmagan hodisalar uchun P(A ∪ B) = P(A)+P(B)
tenglik o‘rinli bo‘ladi.
2-misol. 31 nafar fuqarodan 7 nafari Samarqand shahrida (S), 5 nafari
esa Samarqand viloyatida (W) doimiy ro‘yxatdan o‘tgan.
a) S va W hodisalar birgalikda bo‘ladimi?
b) Ihtiyoriy ravishda tanlangan fuqaroning:
I) Samarqandda;
II) Samarqand viloyatida;
III) Yo Samarqandda, yo Samarqand viloyatida;
doimiy ro‘yxatdan o‘tganligining ehtimoligini toping.
 a) Fuqaro doimiy ro‘yxatdan faqat bir joyda o‘tishi mumkin.
Demak, S va W hodisalar birgalikda bo‘lmaydi.
7 5
b) I) P( S ) = ; II) P(W ) = .
31 31
Birgalikda bo‘lmagan hodisalar uchun

83
 7 5 12
III) P( S  W ) = P( S ) + P(W ) = + = .▲
31 31 31
3-masala. Gulzorda 20 ta qizil, 30 ta binafsha rang va 40 ta oq rangli
gul ochilgan. Agar bitta gul uzilgan bo‘lsa, uning qizil yoki binafsha rangli
bo‘lish ehtimolligini toping.
20 30 0 50 5
 P (A+ B)= P (A) + P (B) – P (AB)= + − = = .▲
90 90 90 90 9
Mashqlar

102. P (A)=0,4, P(A ∪ B)=0,9, P(A ⋂ B)=0,1 bo‘lsa, P (B) ni toping.

103. P (A)=0,6, P(B)=0,5, P(A ∪ B)=0,9 bo‘lsa, P (AB) ni toping.

104. A va B hodisalar birgalikda bo‘lmasin. P(A)=0,45, P(A ∪ B)=0,8

bo‘lsa, P (B) ni toping.

105. 1, 2, ..., 15 sonlar bilan nomerlangan chiptalardan ixtiyoriy biri

tanlab olinmoqda. Chiptadagi nomer 11 dan katta bo‘lishi hodisasini A harfi
bilan, 8 dan kichik bo‘lishi hodisasini B harfi bilan belgilaymiz.

a) A va B hodisalar birgalikda bo‘ladimi?

b) I) P(A); II) P(B); III) P(A ∪ B) larni toping.

106. Sinfda 25 o‘quvchi bor. Ulardan

11 nafari 16 yoshda (F);
12 nafari 17 yoshda (S);
8 nafarining uyida qo‘y boqiladi (D);
7 nafarining uyida qoramol boqiladi (C);
4 nafarining uyida hech qanday hayvonni boqilmaydi (N).
Ixtiyoriy ravishda o‘quvchi tanlanmoqda.
Quyidagilarni toping va ma’nosini tushuntiring:
a) P(F ); b) P(S); c) P(D); d) P(C); e) P(N);
f) P(F ∪ S); g) P(F ∪ D); h) P(C ∪ N); i) P(F ∪ D); j) P(D ∪ N).
ehtimoliklarni toping
Ehtimollarni ko‘paytirish
A va B hodisalar berilgan bo‘lsin. A/B yozuv B hodisaning ro‘y berganligi
aniq bo‘lganida A hodisaning ro‘y berishini bildirsin.
84
 4-misol. 25 o‘quvchisidan 14 nafari palovni, 16 nafari esa mantini
yoqtiradi. Bir nafar o‘quvchi palov va mantidan boshqa taomni, 6 nafar
o‘quvchi esa ikkala taomni ham yoqtiradi. Ixtiyoriy ravishda tanlangan
o‘quvchi:
a) palovni (P) yoqtirishining;
b) mantini (M) yoqtirganligi aniq bo‘lganda palovni yoqtirishining
ehtimolligini toping.
 Eyler–Venn diagrammasini chizamiz:

25 nafar o‘quvchidan 14 nafari palovni yoqtirganligi sababli

P ( palov ) = 14 .
25
16 nafar mantini yoqtirganlar ichida 6 nafari palovni ham yoqtirganligi

uchun 6 3 .
P ( palov | manti=
)
=
16 8
Umumiy holda ham B hodisa ro‘y berganligi aniq bo‘lganda A hodisaning
ro‘y berish ehtimolligi
P( A  B)
P( A | B) =
P( B)
formula yordamida topiladi, bundan P (A∩B)= P(A) · P(A/B). Bu formula
ehtimollikni ko‘paytirish formulasi deyiladi.
P (A/B) ehtimollik shartli ehtimollik deb ataladi.
P(A/B)= P(A) bo‘lsa, A hodisa B hodisaga bog‘liq emas deyiladi. A hodisa
B hodisaga bog‘liq bo‘lmasa, u holda B hodisa ham A hodisaga bog‘liq
bo‘lmaydi, ya’ni P(B/A)= P(B).
Agar A va B hodisalar o‘zaro bog‘liq bo‘lmasa, ularning birgalikda ro‘y
berish ehtimolligi bu hodisalarning har birining ro‘y berish ehtimolliklarining
ko‘paytmasiga teng, ya’ni P(AB)=P(A)·P(B) tenglik o‘rinli bo‘ladi.
Tadqiqot uchun. Agar A va B hodisalar bog‘liq bo‘lmasa: 1) A va B; 2) A
va B; 3) A va B hodisalar ham o‘zaro bog‘liq bo‘lmaydi.

85
 5-misol. 40 nafar o‘quvchidan 34 nafari banan (B), 22 nafari olma (O) va
2 nafari ikkala mevani yoqtiradi. Ixtiyoriy tanlangan o‘quvchining:
a) ikkala mevani yoqtirishining;
b) eng ko‘pi bilan bitta mevani yoqtirishi;
c) olmani yoqtirishi sharti bilan bananni yoqtirishining;
d) bananni yoqtirishi sharti bilan olmani yoqtirmasligining (O)
ehtimolligini toping.


Diagrammadan ravshanki: a+b=34; b+c=22; a+b+c=38.

Bundan, c=38–34=4; b=18; a=16.
Demak,
18 9
a) P ( ikkala meva=
) = = 0, 45 ;
40 20

b) P ( eng ko ' pi bilan bitta meva=) 38

=
19
= 0,95;
40 20

c) P ( B | O 18 9
; d) P ( O 16 8 . ▲
P=) = P ' | B=
) =
22 11 34 17

1 1
6-misol. P( A) = , P( B) = , P(A ∪ B)=p bo‘lsin.
2 3
Agar A va B hodisalar:
a) birgalikda bo‘lmasa; b) bog‘liq bo‘lmasa, p ni toping.
 a) A va B hodisalar birgalikda bo‘lmasa, A  B = ∅ , ya’ni P(A ⋂ B)=0.
Ammo P( A  B) = P( A) + P( B) − P( A  B), bundan
1 1 5
p= + −0= .
2 3 6
b) A va B hodisalar o‘zaro bog‘liq bo‘lmasa, u holda
1 1 1
P( A  B) = P( A) P( B) = ⋅ = ,
2 3 6
1 1 1 2
P( A  B) = P( A) + P( B) − P( A  B) = + − = .▲
2 3 6 3

86
 1 2 1
7-misol. Agar P(B|A)==
, P( A) = , P( B | A) bo‘lsa, quyidagilarni
4 5 3
toping: a) P(B); b) P(A ⋂ B).
P( B  A) 1 2 2
 P( B | A) = , bundan P( B  A) = P( B | A) P( A) = ⋅ = .
P( A) 3 5 15
1 3 3
Xuddi shuningdek, P( B  A) = P( B | A) P( A) = ⋅ = .
4 5 20
Eyler–Venn diagrammasidan
2 3 17
a) P( B) = + = ;
15 20 60
2 2 4
b) P( A  B) =P( A) − P( A  B) = − = .
5 15 15

Hodisalarning ehtimolliklarini hisoblash

1-misol. Korxonada bir necha dastgoh ishlaydi. Ish vaqti davomida bitta
dastgohni ta’mirlash talab etilishi ehtimolligi 0,2 ga teng, ikkita dastgohni
ta’mirlash talab etilishi ehtimolligi 0,13 ga teng. Ish vaqti davomida ikkitadan
ortiq dastgohni ta’mirlash talab etilishi ehtimolligi esa 0,07 ga teng. Ish
vaqti davomida hech bo‘lmaganda bitta dastgohni ta’mirlash talab etilishi
ehtimollgiini toping.
 Quyidagi hodisalarni qaraymiz:
A= {ish vaqti davomida bitta dastgohni ta’mirlash talab etiladi};
B= {ish vaqti davomida ikkita dastgohni ta’mirlash talab etiladi};
C= {ish vaqti davomida ikkitadan ortiq dastgohni ta’mirlash talab
etiladi}.
A, B va C hodisalar o‘zaro birgalikda emas. Bizni qiziqtiradigan hodisa:
A+ B+C= − {ish vaqti davomida hech bo‘lmaganda bitta dastgohni
ta’mirlashning zarur bo‘lishi}, shu hodisaning ehtimoligini topamiz:
P ( A + B + C ) = P( B ) + P ( B ) + P (C ) = 0,2 + 0,13 + 0,07 = 0,4 .
Javob: 0,4. ▲
2-misol. Idishda 10 ta qizil va 6 ta ko‘k rangli shar bor. Tavakkaliga 2
ta shar olinadi. Olingan ikkala sharning bir xil rangli bo‘lish ehtimoligini
toping.
 A olingan ikkala shar qizil bo‘lishi, B esa olingan ikkala sharnng ko‘k
rangda bo‘lishi hodisasi deylik. Ko‘rinib turibdiki, A va B hodisalar birgalikda
87
bo‘lmagan hodisalardir. Demak,
P ( A + B )= P ( A) + P( B) .
A hodisaning ro‘y berishiga C102 ta elementar hodisa qulaylik tug‘diradi.
B hodisaning ro‘y berishiga esa C 6 ta elementar hodisa qulaylik tug‘diradi.
2

Ro‘y berishi mumkin bo‘lgan jami elementar hodisalar soni esa C162 ga teng.
U holda
C102 + C62 1
P( A +
= B) =2
.▲
C16 2
3-misol. Ikki ovchi bo‘riga qarata bittadan o‘q uzishdi. Birinchi ovchining
o‘qni bo‘riga tekkizish ehtimolligi 0,7 ga, ikkinchisiniki esa 0,8 ga teng. Hech
bo‘lmaganda bitta o‘qning bo‘riga tegishi ehtimolligini toping.
 A – birinchi ovchining o‘qni bo‘riga tekkizishi hodisasi, B – ikkinchi
ovchining o‘qni bo‘riga tekkizishi hodisasi bo‘lsin. Ravshanki, A va B
hodisalar birgalikda bo‘lgan, ammo bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan hodisalardir.
U holda
P ( A + B )= P ( A) + P( B) − P( AB)= 0,94
0,7+ 0,8– 0,56= 0,94. ▲
4-misol. Tanga va kub bir vaqtda tashlangan. “Gerb“ tushishi va “3” soni
tushishi hodisalarining birgalikda ro‘y berishi ehtimolligini toping.
 A – tanganing “gerb” tomoni tushishi hodisasi, B – kubik tashlanganda
“3” sonining tushishi hodisasi bo‘lsin. A va B hodisalar bog‘liq bo‘lmagan
hodisalar. Demak,
1 1 1
P( AB) = P( A) P( B) = ⋅ = .▲
2 6 12
5-misol. Firmada 7 ta erkak va 3 ta ayol ishchi ishlaydi. Tavakkaliga
3 kishi ajratildi. Ajratib olingan ishchilarning barchasi erkaklar bo‘lishi
ehtimolligini toping.
 Hodisalarni quyidagicha belgilaymiz:
A – birinchi ajratilgan ishchining erkak kishi bo‘lishi hodisasi;
B – ikkinchi ajratilgan ishchining erkak kishi bo‘lishi hodisasi;
C – uchinchi ajratilgan ishchining erkak kishi bo‘lishi hodisasi.
Birinchi ajratilgan ishchining erkak kishi bo‘lishi hodisasining ehtimolligi:
P( A) = 0,7 .
Birinchi ajratilgan ishchining erkak kishi bo‘lishi shartida ikkinchi
ishchining ham erkak kishi bo‘lishi ehtimolligi, ya’ni B hodisaning shartli
ehtimolligi:
6 2
P( B / A)= = .
9 3

88
 Oldin ajratib olinganlarning ikkalasi erkak kishi bo‘lishi sharti ostida
uchin­chi ajratilgan ishchining ham erkak kishi bo‘lishi ehtimoligi, ya’ni C ho-
5
disaning shartli ehtimoligi: P(C / AB) = . Ajratib olingan ishchilarning ham-
8
7
masi erkak kishilar bo‘lishi ehtimoli P( ABC ) =P( A) ⋅ P( B( A) ⋅ P(C / AB) = . ▲
24
6-misol. Biror obyekt yakson bo‘lishi uchun bitta bombaning kelib tushi­
shi kifoya, deylik. Agar obyektga tushishi ehtimolliklari, mos ravishda, 0,3;
0,4; 0,6; 0,7 ga teng bo‘lgan 4 ta bomba tashlangan bo‘lsa, u holda obyekt-
ning yakson bo‘lish ehtimolligini toping.
Agar A1, A2, ..., An hodisalar o‘zaro bog‘liq bo‘lmasa, ularga qarama-
qarshi bo‘lgan Ā1, Ā2, ..., Ān hodisalar ham o‘zaro bog‘liq emas. Bundan
P (Ā1Ā2 ... Ān) = P(Ā1) · P(Ā2) · ... · P(Ān) =
= (1– P(A1)) (1– P(A2)) ... · (1– P(An)). (1)
Shu bilan birga, A1+ A2+ ... + An va Ā1·Ā2·...·Ān hodisalar qarama-
qarshi hodisalardir. Shuning uchun (1) ga ko‘ra P(A1+ A2+ ...+ An)=
= 1– P(Ā1·Ā2·...·Ān)= 1– (1– P(A1))(1– P(A2)) ... (1– P(An)). (2)
Bu formula, agar P(A1),..., P(An) ehtimolliklar ma’lum bo‘lsa, A1, A2,
..., An hodisalarning kamida bittasining ro‘y berishi ehtimolligini hisoblash
imkonini beradi. Masalan, avvalgi P (A1)= (P(A2)= ...= P(An)= p bo‘lsa, (2)
formula P(A1+ ...+ An)= 1– (1– p)n ko‘rinishni oladi. Demak, 4 bombadan
kamida bitta bombaning ko‘prikka tushishi ehtimolligi
P(A1+ A2+ A3+ A4)= 1– (1– 0,3) (1– 0,4) (1– 0,6) (1– 0,7)=
= 1– 0,7· 0,6 · 0,4 · 0,3= 1– 0,0504= 0,9496. ▲
Mashqlar
107. P(R)=0,4, P(S)=0,5 va P(R ∪ S)=0,7 bo‘lsa, R, S lar o‘zaro bog‘liq
bo‘ladimi?
108. P(A)= 25 , P(B)= 13 , P(A ∪ B)= 12 bo‘lsin.
a) P(A ⋂ B); b) P(B|A); c) P(A|B)
ni toping. A, B lar o‘zaro bog‘liq bo‘ladimi?
109. P(X)=0,5, P(Y )=0,7 va X, Y o‘zaro bog‘liq bo‘lmasa, quyidagi
hodisalarning ehtimolliklarini toping:
a) X, Y hodisalarning ikkalasi ham ro‘y berdi;

89
 b) Yo X, yo Y hodisasi ro‘y berdi;
c) Na X, na Y hodisasi ro‘y bermadi;
d) X ro‘y berdi, ammo Y ro‘y bermadi;
e) X ning ro‘y berishi sharti bilan Y hodisasi ro‘y berdi.

110. Oltita bir xil qog‘ozchaning har biriga quyidagi harflardan biri
yozilgan: a, t, m, r, s, o. Qog‘ozchalar yaxshilab aralashtirilgan. Bittalab
olingan va “bir qator qilib” terilgan to‘rtta qog‘ozchada: 1) satr; 2) rost;
3) taom so‘zlarini o‘qish mumkinligi hodisasining ehtimolligini toping.

111. Tanga 5 marta tashlandi. Tanganing gerbli tomoni bilan ikki marta
tushishi hodisasining ehtimolligini toping.
112. 21 ta standart va 10 ta nostandart buyum solingan idishni tashish
vaqtida bitta buyum yo‘qolgan, biroq qanday buyum yo‘qolgani ma’lum
emas. Yashikdan (tashishdan keyin) tavakkaliga olingan buyum standart
buyum bo‘lib chiqdi. Nostandart buyumning yo‘qolgan bo‘lishi hodisasining
ehtimolligini toping.

113. Abonent telefon nomerini terayotib, nomerning

oxirgi uchta raqamini eslay olmadi va bu raqamlar turli
ekanligini bilgan holda ularni tavakkaliga terdi. Kerakli
raqamlar terilgan bo`lishi hodisasining ehtimolligini
toping.

90
 BINOMIAL VA NORMAL TAQSIMOT
81– 85 HAQIDA TUSHUNCHA
Bernulli sxemasi. n ta o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan sinashlar (tajribalar)
ketma-ketligi o‘tkazilgan. Har bir sinashda A hodisaning ro‘y berish
ehtimolligi p, ro‘y bermaslik ehtimolligi esa q = 1– p bo‘lsin (p va q har bir
sinash uchun bir hil, sinashning nomeriga bog‘liq emas), deylik.
Mazkur sinashlar ketma-ketligi Bernulli sxemasi deyiladi.
3 ta sinashdan iborat Bernulli sxemasini qaraylik. Agar A hodisa ro‘y
bersa, 1 raqamini, ro‘y bermasa, 0 raqamini yozamiz. 3 ta sinashda ro‘y
berishi mumkin bo‘lgan 8 ta elementar hodisaga mos kodlar shunday bo‘ladi:
111, 110, 101, 100, 011, 010, 001 va 000
Sinashlar o‘zaro bog‘liq bo‘lmaganligi sababli, har bir elementar
hodisaning ehtimolligini ehtimoliklarni ko‘paytirish formulasiga muvofiq
topsak bo‘ladi.
Masalan, 110 ga mos hodisa ppq=p2q ehtimollikka ega.
Hisoblashlar natijalarini jadval ko‘rinishda yozaylik:

Elementar hodisa 111 110 101 100 011 010 001 000

Ehtimolligi p3 p2q p2q pq2 p2q pq2 pq2 q3

Bog‘liq bo‘lmagan n = 4, 5, ... sinashlardan iborat Bernulli sxemalarini

ham xuddi shunday qarasa bo‘ladi.
Bunda 3 ta sinashda 8 = 23 ta elementar hodisa, 4 ta sinashda 16 = 24
ta elementar hodisa, 5 ta sinashda 32 = 25 ta elementar hodisa va h.k., n ta
sinashda esa 2n ta elementar hodisa ro‘y beradi.
1-misol. Tanga uch marta ketma-ket tashlangan. A hodisasi har bir
tashlashda tanganing gerbli tomoni bilan tushishi hodisasi bo‘lsin.
Har bir sinashda A hodisasining ro‘y berish yoki bermasligining
1
ehtimolliklari p= q= bo‘ladi. Bu holda jadvaldagi har bir hodisaning
2
ehtimolligi
1 ekani ravshan. Masalan, “ikki marta gerb, bir marta raqam
8 2
tushish (bunga mos kod 110) hodisasining ehtimolligi p 2= 1 1 1
q   ⋅=
bo‘ladi. 2 2 8

91
 Boshqa hollarni ham shunday qarash mumkin.
2-misol. Qutida 3 ta qizil va 5 ta ko‘k qalam bor. Bir sinashda tavakkal
qilib bitta qalam olindi. Har gal olingan qalamni joyiga qaytarib, sinashlarni
4 marta takrorlaymiz. Natijada 4 ta o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan sinashlarning
Bernulli sxemasini hosil qilamiz. A hodisa olingan qalam rangining qizil
bo‘lishi hodisasi deylik. Ravshanki, bu holda har bir sinashda A hodisaning
3
ro‘y berish ehtimolligi p= , ro‘y bermaslik ehtimolligi esa q = 5 ga teng.
8 8

Savol qo‘yamiz: birinchi, uchinchi va to‘rtinchi sinashda qizil, ikkinchi

sinashda esa ko‘k rangli qalamni olish hodisasining ehtimoligi qanday bo‘ladi?
Yuqoridagi kabi mulohazalar yuritib, bu hodisaga 0 va 1 larning 1011
ketma-ketligi mos kelishini, kuzatilayotgan hodisasining ehtimolligi esa
3
3  3  5 135
p=
q   ⋅= ≈ 0,033 ekanini topamiz.
 8  8 4096
n ta sinashdan iborat Bernulli sxemasida kuzatilayotgan A hodisasining
roppa-rosa m marta ro‘y berish ehtimolligini topaylik.
Kombinatorikaga oid mavzularda uzunligi n ga teng va tarkibida
aynan m ta a harfi va n − m ta b harfi bo‘lgan so‘zlar soni Cnm ga
tengligi isbotlangan edi.
Demak, Bernulli sxemasida A hodisasining roppa-rosa m marta ro‘y
berishiga qulaylik tug‘diruvchi elementar hodisalar soni Cnm ga teng. Har bir
bunday elementar hodisaning ehtimolligi esa p m q n − m ga teng bo‘lgani uchun
quyidagi tasdiqqa kelamiz:
Teorema. n ta o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan sinashdan iborat Bernulli
sxemasida A hodisasining roppa-rosa m marta ro‘y berish ehtimolligi
P(n, m) = Cnm p m q n − m bo‘ladi.

3-misol. 3 ta sinashdan iborat Bernulli sxemasida har bir sinashda A hodi­

1 − 0 ,2 =
saning ro‘y berish ehtimoligi p = 0,2 bo‘lsin. Bu holda q = 0 ,8 .
3 ta sinashda A hodisasining: ro‘y bermaslik (0 marta ro‘y berishlik),
1 marta, 2 marta, 3 marta ro‘y berishi ehtimolliklari, mos ravishda,
quyidagilarga teng:

P (3, 0) = C30 p 0 q 3 = 1 ⋅1 ⋅ 0,83 = 0,512 ;

92
 P(3,1) =C31 p1q 2 =⋅
3 0, 2 ⋅ 0,82 =0,384 ;
P(3, 2) =C32 p 2 q1 =⋅
3 0, 22 ⋅ 0,8 =0, 096 ;
PP(3,
(3, 3)
2) = C33 p 3 q 0 = 1 ⋅ 0, 23 ⋅1 = 0, 008 .

Natijalarni binomial taqsimot jadvali deb nomlangan jadval ko‘rinishda

ifodalaymiz:
m 0 1 2 3
P(3, m) 0,512 0,384 0,096 0,008

Bu jadvalning ikkinchi qatoridagi ehtimolliklar yig‘indisi 1 ga teng ekanli­gi­ga

ishonch hosil qiling. Shu bilan birga,
n n

=m 0=m 0
∑ P(n, m) =∑ Cnm p m q n − m =( p + q)n =1 .
4-misol. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra o‘g‘il bola tug‘ilishining ehtimolligi
p=0,515 bo‘ladi. Tavakkal qilib tanlangan 10 ta chaqaloqdan 6 tasi o‘g‘il bola
bo‘lishining ehtimolliligi taqriban
=P(10, 6) C106 (0,515)6 (0, 485) 4 ≈ 0, 2167 .

5-misol. 16 ta sinashdan iborat Bernulli sxemasida har bir sinashda A

hodisaning ro‘y berish ehtimolligi p = 0,5 bo‘lsin. Bu holda binomial taqsimot
jadvali quyidagicha bo‘lar ekan (verguldan so‘ng 3 xona aniqligida olindi):
m 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
P(16, m) 0 0 0,002 0,009 0,028 0,067 0,122 0,175 0,196 0,175
m 10 11 12 13 14 15 16
P(16, m) 0,122 0,067 0,028 0,009 0,002 0 0
Bu ma’lumotlarga mos ustunli diagrammani yasaymiz:

Ko‘rinib turibdiki, ehtimolliklar 0,196 qiymatga nisbatan simmetrik

93
joylashgan. A hodisaning roppa-rosa 8 marta ro‘y berish ehtimolligi eng
kattadir.
6-misol. Mahsulotning nosoz bo‘lishining ehtimolligi 0,01 ga teng.
Tavakkaliga tanlangan 100 mahsulotdan 3 ta dan kam nosoz mahsulot
chiqishining ehtimolligi P(100, 0) + P(100,1) + = 0
P (100, 2) C100 (0, 01)0 (0,99)100 +
1
+C100 (0, 01)1 (0,99)99 + C100
2
(0, 01) 2 (0,99)98 ≈ 0,9816 bo‘ladi.
Tasodifiy miqdor. Tajriba natijasida yoki bu qiymatni qabul qiladigan
miqdor tasodifiy miqdor deyiladi.
Tasodifiy miqdorlarga bir nechta misol keltiraylik.
1. O‘yin kubi tashlanganda tushgan ochkolar soni.
2. Ixtiyoriy tanlangan insonning santimetrlarda ifodalangan bo‘yi.
3. Taksi to‘xtash joyiga bir soat davomida kelib to‘xtaydigan taksilar soni.
4. Televizorning buzilmasdan xizmat qilish davri.
5. Tavakkaliga tanlangan 100 ta mahsulotdan sifatsizlari soni.
6. 11-sinf o‘quvchining vazni yoki bo‘yi.
7. Yer sirtining ma’lum maydoniga berilgan vaqt oralig‘ida kelib tushuvchi
kosmik zarralar soni.
8. Ma’lum nav paxtadan berilgan ingichkalikda tayyorlangan ipning
pishiqligini tekshirishdagi uzilishlar soni.
Tadqiqot uchun. 1) Yuqorida keltirilgan 1– 8- misollardagi tasodifiy
miqdorlarni muhokama qiling. Bu miqdorlar qanday qiymatlarni qabul
qilishi mumkin?
2) Boshqa turdagi tasodifiy miqdorlarga misollar keltiring.
2-misoldagi tasodifiy miqdorni fransuz olimi Muavr tadqiq qilgan. U
tasodifiy ravishda tanlangan 1375 nafar ayolning bo‘yini o‘lchab, olingan
statistik ma’lumotlarni ustunli diagramma shaklida tasvirlagan:

Shu diagrammada tasvirlangan “qalpoqsimon” egri chiziq taqriban

94
 ( x − a )2
1 −
f ( x) = e 2 σ2 .
σ 2π
funksiya grafigiga yaqinligi aniqlangan, bu yerda a , σ - parametrlar.

( x − a )2
1 −
Quyida a , σ – parametrlarning turli qiymatlarida f ( x) = e 2 σ2 .
σ 2π
funksiyaning grafigi sxematik tarzda tasvirlangan:

a
Ko‘rinib turibdiki, a parametr tasodifiy miqdor qabul qilgan qiymatlar
to‘plamining o‘rtasini, σ esa standart chetlashishni bildiradi.
Tabiatdagi tasodifiy jarayonlarda shunday ko‘rinishda taqsimlangan
tasodifiy miqdorlar ko‘p uchraganligi sababli, Muavr ularni normal
taqsimlangan deb nomlagan.
Agar biror miqdor yetarlicha ko‘p bo‘lgan va bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan
kichik tasodifiy omillar yig‘indisi ta’sirida bo‘lsa, u holda ushbu miqdorni
normal taqsimlangan deb faraz qilish mumkin.
Normal taqsimlangan tasodifiy miqdorlarga misollar keltiraylik.
1. O‘q otishda nishondan chetlanish miqdori (soni).
2. O‘lchashlardagi xatoliklar.
3. Populatsiyalardagi tirik organizmlarning ba’zi xarakteristikalari.
Tadqiqot uchun. Yuqorida keltirilgan misollardagi tasodifiy miqdorlar
normal taqsimlanganmi? Normal taqsimlangan tasodifiy miqdorlarga
misollar keltiring.
Sinashlar (tajribalar) soni n yetarlicha katta bo‘lganida binomial
taqsimot normal taqsimotga yaqinlashadi.

95
 Yozma nazorat ishi namunasi
1. Idishda 25 ta olma bor, shulardan 8 tasi qizil, qolgani esa yashil rangda.
Tasodifiy ravishda (tavakkaliga) olingan olma qizil rangda bo‘lishi hodisasi
ehtimolligini toping.
2. Biologiya fanidan savollar to‘plamida 25 ta savol bor. Shu savollar
ichida 2 tasi genetikaga oid ekan. Tavakkaliga tanlangan savol genetika haqi-
da emasligining ehtimolligini toping.
3. O‘quvchi tavakkaliga 100 dan katta bo‘lmagan natural sonni aytdi. Shu
son 5 ga karrali bo‘linishini ehtimolligini toping.
4. Tanga 3 marta tashlanganda 2 marta gerb va bir marta raqam tomoni
tushishining ehtimolligini toping.
5. Merganning nishonga tegish ehtimolligi 0,9 ga teng. U nishonga 3
marta o‘q uzganda barcha o‘qlari nishonga tegishining ehtimolligini toping.
Biror marta ham nishonga tegmasli hodisaning ehtimolligi bilan solishtiring.

Mashqlar
114. Merganning bir o‘q bilan nishonga tegish ehtimolligi 0,8 ga teng. U
6 marta o‘q uzganda 4 marta nishonga tegish ehtimolligini toping.

115. 4 ta mergan bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda bir martadan o‘q

uzishmoqda. Har birining nishonga tegish ehtimolligi 0,25 ga teng. Nishonga
a) 1 ta o‘qning nishonga tegishi;
b) 2 ta o‘qning nishonga tegishi;
c) 3 ta o‘qning nishonga tegishi;
d) 4 ta o‘qning nishonga tegishi;
e) birorta ham o‘qning nishonga tegmasligi hodisalarining ehtimolliklarini
toping.

116*. Uskuna 10 ta qismdan iborat. Har bir qismning ishdan chiqishi

ehtimolligi q ga teng. Qismlar o‘zaro bog‘liqsiz holda ishdan chiqishi
mumkin. Quyidagi hodisalarning ehtimolliklarini toping:
a) ikkita qismning ishdan chiqishi;
b) kamida ikkita qismning ishdan chiqishi;
c) kamida bitta qismning ishdan chiqishi.

96
 IV BOB. ALGEBRA VA ANALIZ ASOSLARINI
TAKRORLASH.

ALGEBRA VA ANALIZ ASOSLARINI

86–93 TAKRORLASHGA OID MISOLLAR

1. Tenglamani yeching:
6 1  2 
1) 3(0,75 x + ) − 2 x = x + 2,5 ; 2) 7 x(2,5 − x) 1 x + 3  = 0;
5 4  3 
3) ( x + 1)( x − 1)( x − 2) − ( x 2 + 7 x)( x − 4) − 2 = 2x ;
2 2
x −4 x − 5x + 4 8 1 − 3x 4
4) = 4 ; 5) = x +1; 6*) 2 + =;
x−2 x −1 x − 6x + 8 2 − x x − 4
7*) x − 3x − 4 x + 12 =
3 2
0; 8*) 24 x 4 + 16 x3 − 3x − 2 =0;
6 4 2
9*) 2 x 4 − 5 x3 − 18 x 2 + 45 x =
0; 10) x − x − 9 x + 9 =0;
11*) ( x + 1)( x 2 + 2) + ( x + 2)( x 2 + 1) =2.
2. a ning qanday qiymatida (5 − a) x =− a 5 tenglamaning ildizlar soni
cheksiz ko‘p bo‘ladi?
3. Birinchi son ikkinchisidan 15% katta. Agar kichik songa 16 ni qo‘shib,
katta sondan 32 ni ayirsak sonlar teng bo‘ladi. Shu sonlarni toping.
4. Yangi o‘zgaruvchi kiritib tenglamani yeching:
1) ( x 2 − 3x)2 − 2( x 2 − 3x) = 8; 2) ( x 2 + 2 x)2 + ( x + 1)2 =
57 ;
21
3) ( x 2 − 5 x + 7)2 − ( x − 3)( x − 2) =
1 ; 4) 2
= x2 − 4 x + 6 ;
x − 4 x + 10
2
3x + 7 5 x − 1 x −x x2 − x + 2 3x 2 5x
5) + 5,
= 2 ; 6*) 2 − 2
= 1 ; 7) − 2.
=
5 x − 1 3x + 7 x − x +1 x − x − 2 ( x − 1) 2
x −1
5. Tenglamalar sistemasini o‘rniga qo‘yish usuli bilan yeching:
 x + 3 y + 1 y − 3x + 3  x − y =1,
x − 6 y = −2,  − 2,
=
1)  2)  y 2( x − 2) 3)  3 3
2 x + 3 y =11;
y − x =  x − y = 7.
 1;
6. Tenglamalar sistemasini qo‘shish usuli bilan yeching:
 3x y
 4 + 2 =2, 2
2 x + y =3,  x 2 + y 2 =
20,
1)  2)  3) 
y − x+ y = −1;
4
3 x + y =4;  xy = 8.
 5 2

97
 7. Tenglamalar sistemasini yangi o‘zgaruvchni kiritish usuli bilan yeching:
 1 10  x
 xy = 5, 1,
x + y − x − y = 3 xy − 11 y =4,
  
1)  x + y x − y 13 2)  3) 
+ =
x − y x + y 6 ;  1 + 2 = − ;
3 2 xy − 3 x =20.
  x + y x − y 5  y
8. Tenglamalar sistemasini yeching:
 x + y =3, 11,
 x + xy + y =  x 2 + 2 y + 1 =0,
1)  3 2 2)  3)  2
 x + x y =12; 1;
 x − xy + y =  y + 2 x + 1 = 0;
 x3 − xy 2 =
10, ( x + y )3 + ( x − y ) 2 = 27
4*)  3 2 5*)  3 2
 y − x y =5; ( x − y ) ( x + y ) = 9.
2 x + 5 y = 12,
9. Agar (x; y)  tenglamalar sistemasining yechimi bo‘lsa,
3 x − 4 y = −5
x2+y2 ni toping.
3 x 2 + y 2 =19,
10. Tenglamalar sistemasi nechta yechimga ega: 
 y − 2 x = 6?
11. Tenglamalar sistemasining yechimlari sonini toping:
 x 2 + y 2 + x + y =
18,
 2 2
 x − y + x − y = 6.
x x−2
12. Tengsizlikning eng kichik butun yechimini toping: − > 1.
2 6
13. Tengsizlikning butun yechimlari sonini toping: x 2 ≤ 2.
14. Tengsizlikni yeching: 1) x − 1 ≥ 2 ; 2) x 2 − 7 x + 10 < 0 ;
1 x2 − 6 x + 9
3) > 3; 4*) x3 − 3x 2 − x + 3 > 0 ; 5) ≤0;
2x x −1
x2 − 9 2 x 4 + 2 x3 − x − 2
6) ≤ 0; 7*) ( x − 4)( x − 5) < 0 ; 8*) ≥ 0.
x 2 + 3x x−7 3x 2
−2 x 2 + 5 x − 3 ≥ 0,
15. Tengsizliklar sistemasini yeching: 1) 
5 x − 6 < 0;
 x2  ( x − 1) 2 − 1 x 2( x − 1) 2 x − 1
 ≥ 0,  + < + + 3,
 x −1 5 2 10 2
2)  2 3) 
 x − 3 ≤ 0; 1 − x > 0,5( x − 1) − 1 − 2( x − 1) + 4,5 .
 3 x + 5  2 3

98
 16. Qo‘sh tengsizlikni yeching:
x −1 x − 2 1 1
1) 1 < − ≤ 6 ; 2) −1, 25 < (1 − 3x) ≤ 1 ;
2 3 4 4
3x − 1
3) 1 < + x + 2 < 3 ; 4) 5 x − 20 ≤ x 2 ≤ 8 x .
12
17. Tekislikda A (8; 7) va B (– 5; 4) nuqtalardan teng uzoqlikda joylashgan
C (x; 0) nuqtani toping.
18. Tekislikda A (12; 9) va B (– 9; 7) nuqtalardan teng uzoqlikda joylashgan
C (0; y) nuqtani toping.
19. Tenglamani yeching: 1) 413 x + 5 = 423− x ; 2) 714 x −3 = 785+ 5 x ;
3) 6 x + 7 = 363 x ; 4) 8 x + 5 = 1282 −5 x ; 5) 3x + 2 − 3x =
108 ;
6) 2 x + 2 + 2 x =
5; 7) 11 ⋅ 16 x + 9 ⋅ 12 x − 20 ⋅ 9 x =
0 ; 8) 9 x −15) ;
2 2
−4 x
= 2432( x
9) 9 x − 6 ⋅ 3x − 27 =0 ; 10) 6 ⋅ 25 + 7 ⋅ 15 − 13 ⋅ 9 =
x x x
0 ; 11) 3x + 2 + 3x −1 + 3x =
39 .
20. Savdogar 100 000 000 so‘mni bankka yillik 14% foyda bilan ma’lum
muddatga qo‘ydi. Muddat oxirida u 148 154 400 so‘m oldi. Pul necha yilga
qo‘yilgan edi?
21. Tadbirkor 100 000 000 so‘mni bankka yillik 16% foyda bilan ma’lum
muddatga qo‘ydi. Muddat oxirida u 181 063 936 so‘m oldi. Pul necha yilga
qo‘yilgan edi?
22. Aholi soni yiliga 2% ga ortsa, necha yildan so‘ng, aholi soni 2 barobar
ortadi?
23. Aholi soni yiliga 1% kamaysa, necha yildan so‘ng, aholi soni 10%
kamayadi? 
24. Tengsizlikni yeching: 1) 3x − 13 > 15 ; 2) 2 x + 23 > –17 ;
3) 2 x + 25 ≥ –27 ; 4*) x 2 + 5 x + 14 > x − 18 ;
5*) x 2 − 3 x + 22 > x + 23 ; 6*) x 2 − 5 x + 26 ≤ x − 23 ;
7*) x 2 − 13x + 44 ≤ x − 36 ; 8*) x 2 − 25 x + 34 ≥ x 2 − 3x + 23 .
25. 1) Tekislikda A (12; 4), B (– 23; 5), C (x; y) nuqtalar berilgan. AC>BC
shartni qanoatlantiruvchi to‘g‘ri chiziqni toping;
2) Tekislikda A (24; 34), B (– 25; 37), C (x; y) nuqtalar berilgan. AC>BC
shartni qanoatlantiruvchi to‘g‘ri chiziqni toping.
1
26. Tengsizlikni yeching: 1) 4 x ≥ 64 ; 2) 3x ≤ 81 ; 3) (0,5) x < ;
64
99
 x
1 1 2
4)   < ; 5) 36 − x > 33 x − 2 ; 6) 29 x − x3 > 1 ; 7) 0, 4 x − x − 20
> 1.
9 27
1+ 2 log 1 3
1
27. Hisoblang: 1) log 2 4 ; 2) log 0,5 0, 25 ; 3) 6 log 6 50
; 4)   7
;
7
4
5) 4log 4 5 − log 4 5
; 6) 160,5log 4 10
; 7) (1 + 9log3 8 )log65 5 ;
5
1
log 1 0,5 − log 27 2
8) 27 3 3
; 9) 5log 5
4 + log5 3
; 10*) 3log 2 log 4 16 + log 0,5 2 .
π
28. Taqqoslang: 1) log 6 7 yoki log 7 6 ; 2*) log 0,4 0,5 yoki log 2
sin .
2
29. Funksiyaning aniqlanish sohasini toping:
x2 + 4 x
1) y log3 (4 − 5 x) ;
= 2)
= y log 0,1 ( x 2 − 3 x − 4) ; 3) y = lg .
x 2 − 3x − 4
30*. b ni a va c orqali ifodalang:
1) b log
= = 5 6, a log
= 2 3, c log 2 10 ;

2) b log
= = 30 8, a log
= 30 3, c log 30 5 .

31. Tenglamani yeching: 1) =

log 3 x log 3 1,5 + log 3 8 ;
2) =
log 0,3 x 2log 0,3 6 − log 0,3 12 ; 3) log 2 ( x 2 + 4 x + 3) =
3;
1;
4) log5 ( x + 1) + log5 (2 x + 3) = 5) lg 2 x = 1 ; 6) x log 2 x
=8;
1 5
7) log52 x + log 0,2 x =
2 ; 8*) + 1;
=
lg x − 6 lg x + 2
9*) log 2 (9 x −1 + 7) =2 + log 2 (3x −1 + 1) .
32. Tengsizlikni yeching: 1) log3 (12 − 2 x − x 2 ) > 2 ;
2) log 4 ( x + 1) + log 4 x < log 4 2 ; 3) log5 ( x − 3) < 2 ;
4) log 0,5 (2 x − 4) > –1 ; 5) log 0,5 x 2 > log 0,5 3x ;
3 x −1
log 2
6) 3 x < 1 ; 7*) (5 x − 2)log 0,(3) x < 0 .
33*.Tenglamalar sistemasini yeching:
2log 2 (3 x − 4) = 8,
 2 2
log 9 ( x − y ) − log 9 ( x + y ) =
0,5.
34*. Tengsizliklar sistemasini yeching:
x +1 x
( x − 1)lg 2 + lg(2 + 1) < lg(7 ⋅ 2 + 12),

log x ( x + 2) > 2.

100
 35. O‘sish tartibida yozing: 1) sin 30°; cos30°; cos180°; sin 90°;
2) sin 45°; cos(−90°); sin 210°; cos(–45°) .
36. Soddalashtiring: 1) (sin α − cos α)2 + (cos α + sin α)2 − 2 ;
sin 90° − tg(45°+α)tg(45°+3α)
2*) + tg4α .
tg(45°+α)+ctg(45°–3α)
37. Berilgan shartga ko‘ra hisoblang:
sin α cos α 3 3sin 2 α + 12sin α cos α + cos 2 α
1) , ctg α = ; 2) , tgα =2 .
sin 2 α − cos 2 α 4 sin 2 α + sin α cos α − 2cos 2 α
38. Berilganlarga ko‘ra qolgan trigonometrik funksiyalar qiymatlarini
toping: 1) sina = –0,6, 270° < a < 360°;
2) tga=2, 180° < a < 270°.
39. Ko‘paytma ko‘rinishiga keltiring: 1) sin2a+sina;
2) cos x − cos3x ; 3) tg3x − tgx ; 4) cos 2 x − cos 4 x − cos8 x .
1 x
40. Tenglamani yeching: 1) sin 3x = − ; 2) sin = 1,5 ;
2 2
1 x x
3) cos 2 x = ; 4) cos = 1,5 ; 5) tg  − 30°  =0 ;
2 2 2 
x 
6) tg ( 3x + 60° ) = 3 ; 7) tg4 x = 3 ; 8) ctg  – 30°  =0 ;
2 
9) sin 2 x − 2sin x − 3 =0; 10) cos 2 x = 7sin x ;
2 2
11) cos x + 4sin x = 2sin 2 x ; 12) 7tg 2 x − 2tg x = 15 ;
7
13*) sin 2 x − cos 2 2 x + sin 2 3x =
1,5 ; 14*) sin 4 x + cos 4 x =
.
8
41. Tenglamalar sistemasini yeching:
 3
cos( x + y ) =
0, cos x cos y = ,  3
  4 sin x sin y = ,
1)  3 2*)  3*)  4
cos( x − y ) = ; sin x sin y = 3  tg x tg y = 3.
 2  ;
4
42. Tengsizlikni yeching:
1 1 1
1) sin x > ; 2) sin x < ; 3) sin x ≥ − ; 4) 2cos x > 1 ;
2 2 2
1
5) sin 3x cos x + cos3x sin x ≥ ; 6) cos 2 x ≤ −1 ; 7) 2cos 2 x ≥ 1 ;
2
1 3  π
8*) tg 2 x − tgx − ≤ 0; 9) tg 2  x +  ≤ 3;.
4 4  3 
101
 43. 2, 5, 8... arifmetik progressiyaning 15 – hadini va dastlabki 15 ta hadi
yig‘indisini toping.
44. Agar a3=25, a10=–3 bo‘lsa arifmetik progressiyaning 1-hadini va
ayirmasini toping.
45. 2 xonali 3 ga karrali sonlarning yig‘indisini toping.
46. – 4, 16, – 64... geometrik progressiyaning 7– hadini va dastlabki 7 ta
hadi yig‘indisini toping.
47. Agar b3=8, b7=128 bo‘lsa geometrik progressiyaning 1-hadini va
maxrajini toping.
48. Yig‘indini toping:
1 1 3 2 2 2 2 +1 1 1
1) 1 + + + ... ; 2) + + + ... ; 3*) − + − ... .
2 4 2 3 3 3 2 −1 2 − 2 2

49. y=x2 funksiya uchun ∆ x va ∆ y ni toping:

1) x=2,5 va x0=2; 2) x=3,9 va x0=3,75;
3) x= –1,2 va x0= –1; 4) x=–2,7 va x0= –2,5.
50. Hosilani toping:
1) y= 4 x3 − 2 x 2 + x − 5 ; 2) y =− x3 + 9 x 2 + x − 1 ;
3) y = 0, 25 x 4 + 0,(3) x3 + 0,5 x 2 − 1 ; 4) y= ( x3 − 1)( x 2 + x + 1) ;
x2 + 1 1 − sin x 1 + cos x
5) y = 2 ; y ( x3 − 1)6 ;
6) = 7) y = ; 8) y = ;
x −1 1 1 + sin x cos x − 1
9) y = cos x3 ; 10) y = cos ; 11)
= y tg(2 x 2 + 1) ;
x2
12)
= y lg (5 x 2 + 1) ; 13*)
= y ln 2 (x 2 − 1) ;
ex + 1
x
14) y =2 ⋅ 5 + 3e ; x
15) y = .
ex − 1
51. Berilgan funksiyaning kritik nuqtalari, o‘sish va kamayish oraliqlari,
ekstremumlari hamda x = −2 abssissali nuqtadan o‘tuvchi urinma
tenglamasini toping: 1) y = y x3 + 3 x 2 ; 3) y = 0,5 x 4 .
− x 2 − 2 x ; 2) =
52. Berilgan funksiyaning boshlang‘ich funksiyalarini toping:
1) y = −7 x + 4 ; 2)=y 3x 2 + 4 ; 3) y = 2 x 2 + 3x − 8 ;
1
4) =
y − 4sin x ; 5) y = 1 − cos3x ; y x2 + x ;
6) =
x2
2 3 x 2
7) y = 2 ; 8) y = ; 9) y 7sin
= + ;
sin 3 x cos 2 5 x 3 cos 2 4 x
1 5 6
10) y = ; 11) y = ; 12) y = ;
3x − 2 2x + 7 (5 x − 7)3
102
 2
13) y = ; 14) y = e2 x −3 ; 15) y = 20,5 x +1 .
4x − 1
53. Berilgan chiziqlar bilan chegaralangan soha yuzini toping:
1)=y x 2=
, y 0,=x 2; 2) y =
− x, y =
0, x =
1; x =
9;
2
3)=y ,= y 0,=x 1,=x 3; 4)=y sin x,=y 0, 0 ≤ x ≤ π;
x
1
5)=y ,=y 0,=x 1,=x 4.
x ln 2
54. Integralni hisoblang:
2 2 2
3 3
1) ∫ x dx ; 2) ∫ sin xdx ; 3) ∫ 4x dx ;
−2 −π −3
2 4 1

∫ ( 3x ) ∫ ( x − 2 x ) dx ;
2
4) 2
− 4 x + 5 dx ; 5) 6) ∫ ( x + 1) dx ;
0 1 −1
π
2 2
7) ∫ sin(2 x + 60°)dx ; ∫ ( 3x )
4
8) + 2 x 2 − 5 dx ;
0 0
9 2 2
 2x 1  dx xdx
9) ∫  + dx ; 10) ∫ ; 11) ∫ .
4
5 2 x  2
π cos (2 x + 60°) −4 2 − 0,5 x
−
6
Yozma nazorat ishi namunasi
1. Hosilani toping: y = ( x 2 − 5 x + 8)6 .
2. Funksiyaning ekstremumlarini toping: y = 2 x3 − 9 x 2 + 12 x − 8 .
3. y = 2x2– 5x+ 4 funksiyaning x = 3 nuqtasidan o‘tuvchi urinma
tenglamasini toping.
4. Berilgan funksiyaning boshlang‘ich funksiyalarini toping:
y = 8(11– 3x)5.
5. Berilgan chiziqlar bilan chegaralangan shakl yuzini toping:
y = x 2 − 7 x + 10, y = 10 .
2
6. Integralni hisoblang: ∫ tg2xdx .
π
6
7. Yoqlari 1 dan 6 gacha raqamlar bilan nomerlangan ikkita kub tashlangani-
da hosil bo‘ladigan ikki xonali sonning raqamlari yig‘indisi 4 ga bo‘linishining
ehtimolligini toping.

103
 JAVOBLAR
II BOB
1 1 2 2 1
51. 5 . 52. 2 . 53. 1)
; 2) 1 ; 3) 9; 4) (a2–1).
4 3 3 3 4
2 3 π2
54. 1) 9 ; 2) 7 3 − 1 ; 3) 4 ; 4) 2 ln 3 . 55. V = (kub birlik).
3 4 2
56. 7,5p (kub birlik). 57. 340 m. 58. 18,75 m. 59. 120 m.
8 5 8
60. 32 m. 61. V=2p (kub birlik). 62. 1) 18; 2) ; 3) ; 4) .
3 12 9
1 3π − 4 6e − 5 64
63. 1) ; 2) 1; 3) ; 4) . 64. . 65. 18. 66. 0,009 J.
3 4 3 3
t2
π 1
67. ∫ v(t=
)dt s (t2 ) − s (t1 ) . 68. . 69. 17 π . 70. ≈ 0,8099 ((1)- formula).
t1 3 15
71. ≈ 0,7599 ((1a)- formula). 72. 0,7850 (trapetsiyalar formulasi).
x−3 C
74. 1) y=tgx–ctgx+C;
= 2) y ln + C. 75. 2) y = . 77. C=2.
x+3 x
m m m
78. 60 minut. 80. 1) 10 0 ; 2) 0 ; 3) 0 .
2 2 4
83. y'=–0,2 ∙ (y–3); y=3+C ∙ e–0,2t. 84. 1), 3) - bo‘ladi.
85. 1), 2) - bo‘ladi. 86. 1) f3(x) uchun; 2) f2(x) uchun; 3) f2(x) uchun.
1
88. 2) ln(ex+1)+C; 3) arctg(x+2)+C; 5) +C.
cos x
1 3 1
89. 2) x − x + C ; 4) − ln cos3 x + C ; 6) ln x( x 2 + 2) + C .
3 3
2 2
93. 2) =
F ( x) x x + ; 4) F ( x) = − cos x − sin x + 2 .
3 3
x sin 2 x 1 1
96. 1) F ( x) = − + C ; 2) F ( x) = − +C;
4 8 sin x 3sin 3 x
3 3 3
3) F ( x) =3
+ cos x cos 2 x + C ; 4) F ( x= ) ln sin x − sin x + C ;
cos x 5
1 1
5) F ( x) =
− ln cos x − sin x + C ; 6) F ( x) = sin 6 x + sin 4 x + C .
6 4
π 1
98. 3) arctg2 − . 99. 1) 2 − 1 ; 2) 1 − 2 .
4 e
100. 2) 1; 3) ln 10 . 101. 1) a=2; 2) a=4. 102. 1) 24; 2) 32; 3) 0,5.

104
 3 2 2
103. 1) 1120,4; 3) 2; 43) . 109. 6 . 110. 1) 8; 2) 10 . 111.
3 3 3
2 1 1 1 π 1
1) 2 ; 2) 60. 112. 1) 21 ; 2) 2e3+1. 113. 1) ; 2) 1 . 115. 1) − ;
3 3 6 6 2 3
2) 36; 3) 36; 4) e2–1.
v02 πR 2 H 2 g
116. 1) metr. 118. 64,5 metr. 120. A = J.
2g 2
III BOB
1. 6. 2. 18. 3. 3. 4. 24. 5. 10+4+6=20. 6. 24= 6 ⋅ 4. 7. 7 ⋅ 5 ⋅ 4=140.
8. 24. 9. 6 ⋅ 5 ⋅ 4=120. 10. 20= 5 ⋅ 4. 11. 18 ⋅ 17/2=153. 12. Cn3.
1
13. C74. 14. a) C10 C112 + C102 C111 . b) C101 C113 + C102 C112 + C103 C111 .
n( n − 1)
15. Cm2 Cn2 . 16. . 19. –165; 21. 824;
23. 2
Gollar soni Sanash Chastota Nisbiy chastota
0 |||| 5 0.208
1 |||| |||| 9 0.375
2 |||| 5 0,208
3 ||| 3 0,125
4 | 1 0,042
5 0 0
6 | 1 0,042
Jami: 24

105
24. a)

b) 1 va 2; c) musbat bog‘langan; d) 12,5%.

25.
4 || 2 0,059
5 |||| 5 0,147
6 |||| |||| 10 0,294
7 |||| |||| 9 0,265
8 |||| 5 0,147
9 ||| 3 0,088

26. a) 45; b) 1; c) 8; d) 20%.

27. a)
0-9 || 2 0,067
10 - 19 |||| | 6 0,200
20 - 29 |||| |||| | 11 0,367
30 - 39 |||| || 7 0,233
40 - 49 |||| 4 0,133
b) 2;

106
 c) 36,7%;
e)

29. a) I) 5,61; II) 6; III) 6. b) I) 16,3; II) 17; III) 18. c) I) 24,8; II)
24,9; III) 23,5. 30. a) A:6,46; B:6,85. b) A:7; B:7. d) 7 – ikkita tanlanma
o‘rtachasi. 31. Ikkinchi sportchi – 164. 32. a) 1; b) 1,8; c) 2. 33. a) 44;
b) 44; c) 40,2; d) o‘sadi, 40,3. 38. 31,7. 39. a) 70; b) taxminan 411000 l;
c) taxminan 5870 l. 40. a) 11,5; b) I) 11,3; II) 11,4. 41. a)125; b) 119;
c) 12%; d) 137. 44. O‘rta qiymat – 1,72; Standart chetlanish – 1,67.
45. O‘rta qiymat – 14,5; Standart chetlanish – 1,75. 46. O‘rta qiymat – 45;
Standart chetlanish – 3,28. 52. a) sust musbat bog‘langan, chiziqli; b) kuchli
manfiy bog‘langan, chiziqli; c) bog‘lanish mavjud emas; d) kuchli manfiy
bog‘langan, chiziqli emas; f) sust musbat bog‘langan, chiziqli emas.
53.
II

kuchli musbat bog‘langan, I hakam qo‘ygan ballari o‘sganda II hakam qoy-

gan ballar ham o‘sadi.

107
54.
ona tili

matematika

kuchli manfiy bog‘lanish.

55. a) o‘rtacha musbat bog‘lanish. 56. a) b; b) a; c) d; d) c; e) e; 57. a) r=1;

b) r=–1; c) r=0.

58. a)
shifokorlar tashriflari soni

yoshi
b) –0,892; c) kuchli manfiy bog‘lanish.
64.

108
65. 8 ta imkoniyat: GGG; GGR; GRG; RGG; GRR; RGR; RRG; RRR.

IV BOB
1. 4) ∅ ; 5) ∅ ; 7) 2; 3; –2; 11) –2. 2. 5. 4. 1) 1; 2; –1;

4. 6) 0; 1. 5. 1) (4; 1); 3) (2; 1); (1; –2). 6. 2) (1; 1); (1; –1);
5 2 5 2
 ;  ;  ; −  ; 3) (4; 2); (–4; –2); (4; –2); (–4; 2); (2; 4); (–2;
 4 2   4 2 
–4); (2; –4); (–2; 4). 7. 1) (5; 1); (–5; –1). 8. 1) (2; 1); (–2; 5); 2)
1
(5; 1); (1; 5). 9. 5. 10. 2 ta. 11. 4 ta. 12. 2. 13. 3 ta. 14. 3) (0; ) ;
6
1
5) (–∞;1) ∪ {3}; 6) (–∞; –3) ∪ (0; 3] . 19. 1) 9 ; 4) − ; 6) 0; 7) 0; 9) 2.
7 38
 238 
24. 1)  ; +∞  ; 2) ∅; 3) (–12,5; +∞). 26. 1) [3; +∞); 2) (–∞; 4];
 3 
3) (6; +∞); 5) (–∞; 2). 27. 1) 2; 3) 50; 6) 10; 7) 4. 28. 1) log67 > log76.
1+ a 3(1 − a )
29. 1) (–∞; 0,8); 2) (–∞; –1) ∪ (4; +∞). 30. 1) ; 2) .
c −1 1+ c
31. 1) 12; 2) 3; 3) –5; 1; 5) 10; 0,1; 8) 100; 100 000 000. 32. 1) (–3; 1);
2) (0; 1); 3) (3; 28); 5) (0; 3). 33. (4; 1). 34. (1; 2). 35. 1) cos180°;
12
sin30°; cos30°; sin90°. 36. 1) 0. 37. 1) . 39. 2) 2sin2x sinx.
7
40. 1) (–1)n+115°+60°n, n∈Z; 5) ∅; 6) 60°+360°n, n∈Z; 9) 240°+360°n,
n∈Z; 10) –90°+360°n, n∈Z. 42. 5) (7°30'+90°n; 37°30'+90°n), n∈Z.
48. 1) 2. 50. 1) 12x2–4x+1; 3) x3+x2+x; 7) 18x2(x3–1)5. 51. 2) o‘sadi:
(–∞;–2)∪(0; +∞); kamayadi: (–2; 0); ekstremumlari: –2 va 0; urinma
sin 3 x
tenglamasi: y=–6x–8. 52. 2) x3+4x+c; 5) x − + C . 54. 3) –81; 4) 10;
1 9
7) .
2

109
 Foydalanilgan va tavsiya etiladigan adabiyotlar
1. Ш.A. Алимов и др. Алгебра и начала математического анализа,
учебник для 10–11 класса. Учебник для базового и профильного
образования, Москва, “Просвещение”, 2016.
2. Mal Coad and others. Mathematics for the international students.
Mathematical Studies SL 2nd edition. Haese and Harris publications.
2010.
3. А.Н. Колмогоров и др. Алгебра и начала анализа. Учебное пособие для
10–11 классов. Москва, “Просвещение”, 2018.
4. Э. Сайдаматов и др. Алгебра и основы математического анализа.
часть 2, учебное пособие, Ташкент, “Ilm ziyo”, 2016.
5. A.U. Abduhamidov va boshqalar. Algebra va matematik analiz asoslari,
1- qism, Toshkent, “O‘qituvchi”, 2012.
6. Н.П. Филичева. Уравнения и системы уравнений: Учебно-методическое
пособие. “Рязань”. 2009.
7. М.И. Исроилов. Ҳисоблаш методлари. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1988.
8. Г.К. Муравин и др. Алгебра и начала анализа. Учебник для 10 класса.
Москва, “Дрофа”, 2006.
9. Алгебра. Учебное пособие для 9–10 классов. Под ред. Н.Я. Виленкина.
Москва, “Просвещение”, 2004.
10. Г.П. Бевз и др., Алгебра и начала анализа. Учебник для 11 класса.
Киев, 2011.
11. “Математика в школе” jurnali.
12. Fizika, matematika va informatika. Ilmiy-uslubiy jurnal (2001- yildan
boshlab chiqa boshlagan).
13. M.A. Mirzaahmedov, Sh.N. Ismailov. Matematikadan qiziqarli va
olimpiada masalalari. I qism, Toshkent, “Turon-Iqbol”, 2016.
14. Matematikadan qo‘llanma, I va II qismlar. O‘qituvchilar uchun qo‘llanma.
Prof. T.A. Azlarov tahriri ostida. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1979.
15. M.A. Mirzaahmedov, D.A. Sotiboldiyev. O‘quvchilarni matematik olimpia­
dalarga tayyorlash. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1993.
16. M.A. Mirzaahmedov, Sh.N. Ismailov. 10-sinf uchun “Algebra va analiz
asoslari”dan testlar, G‘.G‘ulom NMIU, Toshkent, 2018.
17. В.М. Говоров и др., Сборник конкурсных задач по математике, Наука,
М., 1984.
18. T.A. Azlarov, X. Mansurov. Matematik analiz asoslari. 3-nashr,
“Universitet”, Toshkent, 2005.

110
19. Б.П. Демидович. Сборник задач и упражнений по математическому
анализу, Наука, М., 1990.
20. Материалы ЕГЭ по математике, М., 2016.
21. Е.П. Кузнецова, Г.А. Муравьева, Сборник задач по алгебре, 11-класс,
“Мнемозина”, 2016.
22. А.Г. Мордкович, Сборник задач по алгебре, 10-11 классы,
“Мнемозина”, 2016.
23. М.И. Шкиль, З.И. Слепкань, Алгебра, учебник для 11 класса, Киев,
2016.
24. Е.П. Нелина, О.Е. Долгова, Алгебра, учебник для 11 класса, Киев,
2015.
25. Ю. Н. Тюрин и др. Теория вероятностей и статистика.М.: МЦНМО
ОАО "Московские учебники", 2008г.
26. М . В .Ткачева, Н . Е. Федорова Элементы статистики и теории
вероятность Учеб. Пособие для 7–9 кл. общеобразоват. учреждений,
М.В.Ткачева , Н.Е.Федорова. – М. Просвещение, 2004.
27. Е.А. Бунимович, В.А. Булычев Основы статистики и вероятности.
5–11 кл.: учебное пособие – М.: Дрофа, 2008.
28. Ю.Н. Макарычев, Н.Г. Миндюк. Алгебра: элементы статистики
и теории вероятностей: учеб. Пособие для учащихся 7–9 кл.
общеобразоват . учреждений. 3- е изд . – М.: Просвещение , 2005.
29. В.С. Крамор. Повторяем и систематизируем школьный курс "Алгебры
и начал анализа". 4-е издание. Москва, "ОНИКС", 2008.
30. Г. В. Дорофеев и др. Математика 5–9. Учебное пособие. Просвещение.
– 2009.
31. http://www.edu.uz – Xalq ta’limi vazirligining axborot ta’lim portali.
32. http://www.eduportal.uz – Multimedia markazi axborot ta’lim portali.
33. http://www.problems.ru – Matematikadan masalalar izlash tizimi (rus
tilida).
34. http://matholymp.zn.uz – O‘zbekistonda va dunyoda matematik
olimpiadalar.
35. http://www.ams.org/mathweb/ – Internetda matematika (ingliz tilida).

111
 MUNDARIJA
II bob. INTEGRAL VA UNING TATBIQLARI

47-50. Aniq integralning tatbiqlari............................................................... 3

51. Taqribiy integrallash......................................................................... 10
52-56. Masalalar yechish............................................................................. 13
III bob. MA’LUMOTLAR TAHLILI. EHTIMOLLIK
57-58. Kombinatorika masalalari ............................................................... 27
59-60. Nyuton binomi.................................................................................. 33
61-64. Statistik ma’lumotlar. Statistik ma’lumotlarning turli
ko‘rinishlari...................................................................................... 37
65-67. O‘rta qiymat, moda va mediana. Chetlashish, standart
chetlashish ....................................................................................... 45
68-70. Ikkita tur ma’lumotlar o‘rtasida bog‘liqlikni tadqiq qilish............... 57
71-73. Tasodifiy hodisalar va ularning ehtimolligi haqida tushuncha......... 68
74-77. Qarama-qarshi hodisa. Hodisalar ustida amallar va ularni
Eyler-Venn diagrammalarida tasvirlash........................................... 78
78-80. Ehtimolliklarni qo‘shish va ko‘paytirish. Hodisalarning
ehtimolligini hisoblash usullari........................................................ 83
81-85. Binomial va normal taqsimot haqida tushuncha............................... 91
IV bob. ALGEBRA VA ANALIZ ASOSLARINI TAKRORLASH
86-93. Algebra va analiz asoslarini takrorlashga oid mashqlar................... 97
JAVOBLAR.........................................................................................104
Foydalanilgan va tavsiya etiladigan adabiyotlar..................................110

112