Turkish Studies

International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/16 Fall 2015, p. 331-340
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7789
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY

MEHMET AKİF'İN SAFAHAT ADLI ESERİNDE AHLAKSIZLIK

ELEŞTİRİLERİ*

Haydar BAYATLI

ÖZET
Bir milletin cemiyet hayatını düzenleyen en önemli faktörlerden
birisi ahlaktır. Nitekim bu faktörün cemiyet hayatındaki önemi, kutsal
kitapların tamamında vurgulanmıştır. Mehmet Akif de, inandıklarını
karaktere dönüştürmüş bir münevver olarak yiriminci yüzyılın buhranlı
yıllarında ve Batı’nın ekonomik, kültürel ve askerî saldırısı karşısında,
Türk Milleti’ne kurtuluş reçetesi olarak sunduğu Safahat’ı yazarken
ahlak faktörünün toplumdaki önemini tekrar hatırlatma ihtiyacı
duymuştur.
Akif, kalabalıkların bilinçsizce oluşturdukları normlara uyum
sağlayan sıradan bir insan değildir. Tam tersine o, inandıklarıyla
bütünleşmiş aydın bir fert olarak yaşadığı toplumun geleceğine yön
vermiş ender bir şahsiyettir. O, insanlara hem güçlü, bilinçli, inançlı ve
özgür bir fert olmayı öğretmiş, hem de kuvetli karakteri ile toplum için
basiretli ve inandıklarını hayata geçiren bir fert timsali olmuştur. Zira
Akif, hem şiir ve vaazlarıyla hem de günlük hayatıyla, her zaman Türk
milletinin millî ve dinî değerlerini ön plana çıkaran önder bir kimlik
olmuştur.
Akif, gerçek bir aydın olarak insanları cehaletin, köleliğin ve
sömürgecilerin pençelerinden kurtarmak için toplumda bir meşale rolü
üstlenmiş; hayatı boyunca, İslam dinine ve Türk kültürüne ait ahlak
değerlerini ön plana çıkararak insanlara yol gösterdiği gibi Türk
toplumuna aykırı olan ahlak değerlerini de eleştirmiştir. Bu tespit,
Safahat’taki şiirlerde çok bariz bir şekilde görülmektedir. Nitekim Akif,
söz konusu şiirlerinde ahlak faktörünü ferdî, ailevî ve toplumsal
anlamda bir bütün olarak ele almıştır.
Anahtar Kelimeler: Safahat, Mehmet Akif, Ahlak, Cemiyet,
Aydın.

*Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu
tespit edilmiştir.
 Türk Dili ve Edebiyatı, Yeni Türk Edebiyatı Anabilim Dalında Doktor, El-mek:
[email protected].
332 Haydar BAYATLI

MEHMET AKİF’S PERCEPTION OF MORALITY AND

IMMORALITY

ABSTRACT
One of the most important factors that regulate the social life is
morality. Thus this importance had been emphasized in all of the holy
books. Mehmet Akif, as an intellectual who transferred his beliefs into
his life, was in need of reminding the moral values to society in the
depression years of the beginning of the 20th century when the militan
and cultural attack of the West was intense towards the East. He wrote
his book Safahat as a reminder. Akif isn’t an ordinary person who obeys
the society’s norms which are created unconsciously. On the contrary
full of faith in what he believes he directs the nation the righteous path.
He advises Muslims to be strong, conscious, faithful and free. He
practised these values throughout his life. He became a leading figure
who emphasized the religious and national values with his poems,
speeches and his daily life. His emphasis went along with his criticisms
about the immoral behaviours against the common morality of the
Turkish nation. These criticisms can clearly be seen in his book
Safahat. In his poems Akif takes morality and immorality issues in the
personal, domestic and social sense.

STRUCTURED ABSTRACT
Morality is one of the most significant factors which organize the
social life. As a matter of fact, importance of this factor is emphasized in
all of the sacred books. Mehmet Akif as an intellectual who turned what
he believed into characters needed to remind the importance of the
morality factor in the social life again and gave a great importance to
this matter in his work while he was writing his book Safahat which he
presented it as a prescription to Turkish Nation against the cultural,
economic and military attack of the West during the depressing years of
the twentieth century.
At the same time, Akif is not one of the people who accommodate
themselves to the norms that are unconsciously formed by the crowds.
On the contrary, he is an exceptional person who led the society in which
he lived as an enlightened individual and integrated what he believed into
his life. He taught how to be a strong, conscious, faithful and free
individual to the people. Besides, he became a symbol who was prudent
and actualized what he believed in life for the society with his strong
character. Likewise, Akif was a leader identity who always brought
national and religious values of Turkish Society into forefront both with
his poems and sermons along with his daily life. Therefore, he uses art as
a tool for conveying his thoughts, raising awareness of the people,
showing the right way and criticizing the mistakes. Indeed, it can be
easily seen that Akif revealed many unfavorableness and defects in the
society to keep people away from the negative behaviors in his poems of
his work which is called Safahat.
According to Akif whose personality was profoundly affected by
the Islamic teachings, a human being is the caliph of God in the world by
its creation and attained the secret of being the most valuable existence.
Therefore, this creature should be at the highest moral position. From

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/16 Fall 2015
Mehmet Akif'in Safahat Adlı Eserinde Ahlaksızlık Eleştirileri 333

this point of view, it can be seen that the ‘’high morality’’ which
corresponds to ‘’sense of virtue’’ was emphasized in his work called
Safahat. The Poet explained that this aforementioned position can be
acquired not with knowledge and conscience but ‘’being afraid of Allah’’
like the following:
It is neither knowledge nor conscience raising the morality,
Sense of virtue comes from being afraid of Allah.
The writer presented the formula of reaching the position of ‘’high
morality’’ for the individuals of the society by this way. Furthermore, Akif
reveals many faults and mistakes of the individuals in the society and
offers a solution to these mistakes in his work.
On the other hand, the poet who lived at the end of the nineteenth
century and at the beginning of twentieth century’s Turkey where a
century old culture and civilization understanding was crashed as a
result of the encounter of Ottoman Empire with Islam world and most
importantly with the Western world struggled for unity of family not to be
damaged and criticized all the attitudes which try to scatter this unity
structure in many poems of his work called Safahat. In his poems, Akif
criticized men for spending their time in such places as ginmills and
estaminets and having bad habits such as drinking alcohol and gambling
as men who have such bad habits destroy the unity of family by spending
their time, money and energy which are the rights of their family in such
places as ginmills and coffeehouses. Additionally, Akif considers many
attitudes damaging the family structure that he perceives as the core of
the society and the entire social integrity as immorality and criticize them
seriously. However, Akif is not a poet who only reveals the mistakes of
individuals or society and criticizes them. In contrast, he is an
intellectual who provides solutions to get rid of these mistakes after
determining them and shows ways of advancing. For instance, Akif offers
being heedful against the unwariness, knowledge against ignorance, hope
against desperation, determination against laziness, righteousness
against lies, faithfulness against betrayal, understanding the west as a
whole with its positive and negative aspects instead of looking at it one
way, working in determination and believing God truthfully instead of
wrong faith and acquiring good habits instead of bad habits.
Akif as a real intellectual played a role in the society to save
people from slavery, ignorance and colonial powers and he led people by
bringing the moral values that belong to the Turkish culture into the
forefront and criticized moral values that are incongruous with Turkish
society. This assessment can easily be seen in the poems of Safahat. Akif
approaches morality factor as a whole in his poems in terms of
individual, family and society.
Akif presented a work which never loses its persistency and
validity to the İslam world by writing the work called Safahat. The fact
that this work was written on the basis of morality provides it a universal
qualification. Namely, moral values in Safahat are common values
because the attitudes which Akif considers as immorality and criticizes
have been criticized and will be criticized throughout the history. For
instance, betrayal is a behavior which has never been accepted by any
society. Therefore, Akif created a universally valid work based on the
period and society he lived in. However, this work is needed mostly by the
society in which he lived. Because there is a need for people of East who
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/16 Fall 2015
334 Haydar BAYATLI

were divided, lost their self-confidence, lived in poverty and ignorance

against the religious, military economic and cultural attack of the West at
the beginning of Twentieth Century to gather strength around the actual
religious and moral values. For this reason, Akif revealed ideas which do
not belong to society and imposed by the West (for example the idea of
West which claims Eastern people are lazy and useless) based on the
religious and moral values and opposed such ideas. Then, he put up a
high wall that cannot be climbed in front of the West using the Islamic
moral values. Such a wall defeated West in Çanakkale and Independence
Wars although they were predominating in terms of guns and army.
Thus, ideas of Akif are still needed today and they will never lose their
validity and currency.
Key Words: Safahat, Mehmet Akif, Morality, Society, Intellectual.

Ahlak kelimesi, toplumun omurgası olarak tarif edilebilir. Çünkü ahlak, insaniyetin ayakta
durmasını sağlayan en önemli unsurlardan biridir. İnsanlar arası düzenin sağlanması ve insanlığın
devamı, ancak toplumun düzgün bir ahlak anlayışına sahip olmasıyla sağlıklı bir şekilde
ilerleyebilir. Nitekim Güzel ahlakı yaşatan toplumlar, geleceğe başı dik ve huzurlu bir şekilde
giden toplumlardır. Bunun tersi durumu yaşayan toplumlar ise zevale mahkûm ve münharif
toplumlardır. Zira güzel ahlak dışında hiçbir şey toplumları mutluluk ve huzura ulaştıramaz. Bunun
en iyi delili de Peygamber Efendimizin (s.a.v) “Ben, ancak güzel ahlakı tamamlamak için
gönderildim.” şeklindeki sözlerinde tecelli eder. Allah’ın son Peygamberi olan Hz. Muhammed’in
(s.a.v) gönderilme nedenini güzel ahlakı tamamlamaya hasretmesi, konunun ne derecede büyük bir
öneme sahip olduğunu göstermektedir. İşte bu perspektiften hareketle Safahat’ı okuduğumuzda
Mehmet Akif’i daha iyi tanıma imkânı bulur ve onun örnek alınacak bir karaktere ve ahlaka sahip
olduğunu görürüz.
Toplumun omurgasını teşkil eden güzel ahlak, Safahat’ın da temel taşını oluşturmaktadır.
Safahat’ta da güzel ahlakı yaşatan toplum ve şahıslar örnek gösterilerek yüceltilmiştir. Onu
kaybedenler ise, ahlaksız olarak gösterilip zemmedilmiştir. İşte bu bakımdan Safahat, fani
düşünceler ve anlık zevkler etrafında şekillenen bir şiir kitabı değil, insaniyetin kaderini belirleyen
ve yaşama sırrını taşıyan ahlak değerlerinin bir bütün halinde sunulduğu bir kitap olarak okunabilir.
Akif şiirlerinde İslamiyet’ten ve Türk kültüründen aldığı ahlak değerlerini ön plana
çıkararak bir taraftan toplumun içinde bulunduğu durumu gözler önüne serip toplumu eleştirir,
diğer taraftan medeniyet ve modernleşme adı altında topluma zerk edilen ahlaksızlıkların önüne
geçip onlardan kurtulmanın yollarını önerir. Yani ne yapılması ve ne yapılmaması gerektiği
konularında genel ölçekli bir yaklaşım getirir. Özellikle, “İnsan, ancak çalıştığını elde eder.”
(Necm Suresi, 39. ayet), “Allah'ın rahmetinden ümidinizi kesmeyin.” (Zümer Suresi, 53. ayet) ve
“Sen küçük bir varlık olduğunu sanırsın, ama en büyük âlem, içinde gizlidir.” (Hz. Ali’nin
Sözü) gibi ayet ve hadislerden hareket edip toplumdaki tembellik, yeis, kendini hor görme,
miskinlik gibi toplumsal hastalıkların yanında cehaleti, tefrikayı, batıl inançları, yozlaşmayı,
taklitçiliği, yanlış tevekkülü de tenkit ederek cehdi, azmi, ilmi, ümidi, birliği ve hakiki İslam
inancına bağlanmayı önerir. Bir başka tabirle Akif Safahat adlı eserinde, toplumu ölüme sürükleyen
hastalıkları tespit edip bu hastalıklardan kurtuluş reçetesini de yazmaktadır.
Mehmet Akif’in Ahlak Anlayışı
Akif, Safahat’taki şiirlerinde güzel ahlakı yücelterek ahlaksızlığı eleştirmiştir. Böylece
Akif karanlıkları yırtıp toplumda ışık saçan bir meşale olma görevini üstlenmiş bir insandır. Bir
başka tabirle Akif, toplumu zulüm, cehalet, zaaf… v.b. karanlıklardan kurtarıp adaletin, ilmin ve

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/16 Fall 2015
Mehmet Akif'in Safahat Adlı Eserinde Ahlaksızlık Eleştirileri 335

azmin aydınlığına taşımak için çabalayan bir aydındır. Zira peygamberlerin dünyaya gönderilme
nedenlerinden biri de, toplumları içinde bulundukları cehalet ve karanlıktan kurtarmaktır. İşte bu
noktada Peygamber Efendimizin (s.a.v.) “Âlimler, peygamberlerin varisleridir.” şeklindeki sözü
daha açık bir şekilde anlaşılır. Nitekim Akif, bir İslam âlimi olmamasına rağmen, İslam inancının
temellerini tüm derinlikleriyle kavrayan ve toplumu aydınlatmakta İslamî değerleri hareket noktası
alan bir münevverdir. Dolayısıyla Akif’in ahlak anlayışı, İslam inancı çerçevesinde şekillenmiş ve
bu inancın ahlakî değerleri ile yeşermiştir. Yani Akif’e göre ahlak ile iman iç içedir. Çünkü Allah’a
inanan kişi, O’na teslim olup benimsediği dinin ahlakî değerlerini günlük davranışlara dönüştüren
kişidir. İmanlı insan, Allah’ın emrettiği güzellikleri yerine getiren ve nehiy ettiği kötülük ve
çirkinlikten sakınan insandır. Aksi takdirde, bu imanın hiçbir yararı olmaz. Günlük davranışlara
yansımayan bir iman, Akif’in gözünde içeriğini kaybetmiş, değersiz ve sadece ismi olan bir
imandır. Bu konu hakkında “Hatıralar” başlıklı şiirinde şöyle der;
“O imân hüsn-i hulkun en büyük hâmisi olmuşken
Nemiz vardır fezâilden, nemiz eksik rezâilden?
Demek: İslam’ın ancak nâmı kalmış Müslümanlarda” (s.311)1 .
Düşüncelerini İslam inancına göre tanzim eden Akif, davranışlarında hep iyiliğe yönelip
kötü olandan sakınmıştır. Ayrıca o, iyiliğe sahip çıkmak, onu yaşatmak, bunun yanında
kötülüklerden uzak durmak ve kötü olan her şeyden hem kendi neslini, hem de gelecek nesilleri
koruyarak milleti bilinçlendirmek için çalışmış ve cemiyetin kurtuluş çaresini güzel ahlakın
yükselmesinde bulmuş bir şairdir. O, Safahat isimli eserinde toplumların mihnetten kurtuluşunun
ahlak değerlerini yükseltmeleri ile gerçekleşeceğini şu şekilde belirtir:
“Sade bir sözdür fakat hikmetlerin en mücmeli:
Bir halâs imkânı var: Ahlakımız yükselmeli” (s.309).
Kişiliğinin oluşmasında İslami terbiyenin derin etkileri görülen Akif’e göre insan, yaratılış
itibariyle Allah’ın dünyadaki halifesi ve ahsen-i takvim sırrına nail olan bir varlıktır. Dolayısıyla bu
varlık en yüksek ahlak mertebesinde olmalıdır. Nitekim şairin Safahat isimli eserinde “fazilet
hissine” tekabül eden “yüksek ahlak” mertebesinin vurgulandığı görülebilir. Şair söz konusu
mertebenin, bilgi ve vicdan ile değil ancak “Allah korkusu” ile elde edileceğini şu şekilde
belirtmiştir:
Ne İrfandır veren ahlaka yükseklik, ne vicdandır,
Fazilet hissi insanlarda Allah Korkusundandır. (271).
Akif, her ne kadar düşüncelerini ve ahlak değerlerini İslam dinine göre tanzim etse de, dini
istismar edip din adına ahlaki değerleri çiğneyenleri eleştirmeyi ihmal etmemiştir:
“Bir alay zâbiti kestirdi. Sebep: “ şer’-i şerif”
Karı dövmüş, boşamış… “ Emri İlahî” ne denir!
Bunların hepsi emîn ol ki cehâlettendir” (s.137).
Akif, bir başka örnekte Tevekkül adına çalışmayı bırakıp ekmeden biçmek isteyenleri ve
tembelliklerinin neticesi olan sefaleti, kader olarak yorumlayan zihniyeti şu dizlerle eleştirir:
“Çalış’ dedikçe şerîat, çalışmadın, durdun,
Onun hesâbına birçok hurâfe uydurdun!

1 Burada aldığımız şiir metinleri şu kaynaktandır: Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Gençlik Kitapevi, Konya, 2008.

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/16 Fall 2015
336 Haydar BAYATLI

Sonunda bir de ‘tevekkül’ sokuşturup araya,

Zavallı dini çevirdin onunla maskaraya!” (s.260).
Akif’in Ferdî Ahlak Anlayışı
Akif, içinde yaşadığı toplumu ve çevresinde olup biteni çok dikkatli bir şekilde
gözlemleyen ve bu gözlemleri analiz edip görünenin arkasındaki sebepleri gayet net bir şekilde
tespit edebilen gözlemci bir şairdir. Dolayısıyla o, bireylerin ahlaki sapmalarını kolaylıkla saptama
imkânına sahiptir. Nitekim Akif’in Safahat isimli şiir kitabı, dikkatli bir şekilde okunduğunda, ferdî
bağlamda toplumdaki tüm ahlakî sapmaların tespit edildiği ve kitapta bu sapmaların nedenleri ile
çözümlerinin sunulduğu da görülür.
Akif Safahat’taki şiirleriyle ferdî ahlakta meydana gelen her türlü sapmayı eleştirmiştir. Bu
sapmalar, Allah’ın insana doğuştan verdiği fıtrî faziletlerden sapmalar olabilir. Örneğin Akif,
Allah’ın insana, dünyayı kaplayacak kadar geniş bir kalp ve kâinatı kavrayacak şekilde büyük bir
akıl vermesine rağmen, insan kendini küçük ve işe yaramaz olarak görüp kendi mahiyetine saygı
duymayan ya da sahip olduğu değerin farkında olmayıp tembellik, yalan veya başka kötü
alışkanlıklarla, meleklerden üstünken hayvanlardan alçak bir durumda yaşamayı tercih etmesini
eleştirir. Akif, “İnsan” isimli şiirinde Hz. Ali’nin “Sen küçük bir varlık olduğunu sanırsın, ama
en büyük âlem sende gizlidir.” şeklindeki sözünden hareketle, kendilerini hor gören insanlara, ne
kadar büyük yetenekler verildiğini ve üstün özelliklere sahip olduklarını hatırlatır ve şöyle der:
“Haberdâr olmamışsın kendi zâtından da hâlâ sen,
‘Muhakkar bir vücûdum!’ dersin ey insan, fakat bilsen.
Senin mâhiyetin hattâ meleklerden daha ulvîdir:
Avâlim sende pinhandır, cihan sende matvîdir” (s.85).
Bunun yanı sıra Akif, kazanılabilir veya eğitimle öğrenilebilir faziletleri bırakıp kötülük ve
rezalete sapan insanları da eleştirir. Örneğin ilmin fazileti yerine cehlin zulmetine sarılan insanları
hayvanlara ve ölülere benzeterek sert bir şekilde eleştirir.
“Diyor Kur’an: ‘bilenler, bilmeyenler bir değil… Heyhât;
Nasıl yeksân olur zulmetle nûr, ahyâ ile emvât!’” (s.155).
“Olmaz ya… Tabiî… Biri insan, biri hayvan” (s.217).
Akif, şiirlerinde toplumun ve fertlerin kusurlarını tespit ederek bunları eleştirmekle yetinen
yıkıcı ve tenkitçi bir şair değildir. Tam tersine kusurları tespit ettikten sonra, bu kusurlardan
kurtulmak için çözüm önerileri sunmanın yanı sıra ilerlemenin ve kalkınmanın yollarını gösteren
bir fikir adamıdır. Örneğin Akif, uyanık olmama durumuna karşı basiret sahibi ve uyanık olmayı;
cehalete karşı ilmi; ye’se karşı ümidi; tembelliğe karşı çalışma ve azmi; durmaya karşı koşmayı;
edepsizliğe karşı edebi; yalana karşı doğruyu; ihanete karşı sadakati; garbı tek yönlü anlamaya
karşı onu olumlu ve olumsuz yönleriyle bir bütün olarak anlamayı; yanlış tevekküle karşı Allah’a
doğru bir şekilde inanarak azimle çalışmayı; kötü alışkanlıklara karşı onlardan uzak durarak iyi
alışkanlıklar edinmeyi önerir. Akif Safahat’taki şiirlerinde bireylerin düşmesine ve toplumun
gerilemesine neden olan yüzlerce kusuru bulmuş ve bu kusurlardan kurtulmak için çözüm önerileri
de sunmuştur. Bununla birlikte Akif, tespit ettiği toplumsal ve bireysel hastalıklara karşı insanları
uyarmayı ihmal etmemiştir. Örneğin O, yeis konusunda insanları şu uyarır:
“Ye’sin sonu yoktur, ona bir kere düşersen,
Hüsrana düşersin; Çıkamazsın ebediyyen!” (s.79).

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/16 Fall 2015
Mehmet Akif'in Safahat Adlı Eserinde Ahlaksızlık Eleştirileri 337

Akif’in Aile Kurumu Hakkındaki Ahlak Anlayışı

Osmanlı İmparatorluğunun, İslam âleminin ve en önemlisi de Batı dünyası ile
karşılaşmanın bir neticesi olarak yüzyıllık kültür ve uygarlık anlayışının paramparça olduğu on
dokuzuncu asır sonu ve yirminci asır başı Türkiye’sinde yaşayan Akif, Safahat isimli eserindeki
birçok şiirinde aile birliğinin dağılmaması için her türlü mücadeleyi vermiş ve bu yapıyı bozmaya
çalışan tüm davranışları da eleştirmiştir. Söz konusu şiirlerde, Akif özellikle erkeklerin meyhane ve
kahvene gibi mekânlarda vakit geçirip içki ve kumar kabilinden menfur alışkanlıklarına sahip
olmalarını sert bir dille eleştirir. Zira bu alışkanlıklara sahip olan erkekler, ailelerinin hakkı olan
zaman, para ve enerjiyi meyhane ve kahve gibi mekânlarda harcayarak ailenin dağılmasına neden
olurlar. Böylece Akif, toplumun çekirdeği olarak gördüğü aile yapısına ve toplum bütünlüğüne
zarar veren birçok tutum ve davranışı ahlaksızlık olarak görür ve bunları sert bir şekilde tenkit eder.
Aile kurumu, Mehmet Akif’in nezdinde çok önemli bir yere sahiptir. Çünkü aile hem
saadet ve huzurun hem de eğitimin yuvasıdır. Nitekim Akif “Mahalle Kahvesi” isimli şiirinde, aile
kurumundaki saadeti, sefayı ve bu müesseseye ne kadar önem verdiğini açık bir şekilde anlatır:
“‘Hayât-ı âile’ isminde bir ma’işet var;
Saâdet ancak odur… Dense hangimiz anlar?
Hayât-ı âile dünyâda en safâlı hayat” (s.125).
Yukarıdaki mısralardan da anlaşıldığı üzere insaniyetin huzuru için Allah’ın bağışladığı ve
toplumun çekirdeğini oluşturan aile; Akif’e göre dünyada tek saadet kaynağıdır. Dolayısıyla bu
kurumun bütünlüğünü bozacak veya işlevini kaybettirecek davranışlara Akif, çok sert bir şekilde
karşı çıkar ve onları eleştirir.
“‘Âilî bir inkılâb olsun!’ diyen me’yûs olur.
Başka hiçbir şeyden kazanmaz, sâde bir deyyus olur.
Çünkü ‘çıplak’ inkılâbâtın rezalettir sonu” (s.222).
Akif’in bu konu hakkındaki şiirlerine bir bütün olarak baktığımızda Peygamber
Efendimizin (s.a.v.) “Şu iki zayıf hakkında Allah’tan korkun.” şeklindeki sözünü hatırlamaktan
kendimizi alıkoyamıyoruz. Zira Akif, şiirlerinde tüm dikkatini ailedeki çocuk ve kadın unsuru
üzerine yoğunlaştırmış ve bu iki unsura iyi davranılmasını istemiştir. Hatta “Mahalle Kahvesi”
isimli şiirinin bir mısrasında “Karın nedîme-î ruhun, çocukların rûhun” (s. 125) diyerek çocukları
insanın kendi ruhuna, eşi ise ruh arkadaşına benzetmektedir.
Dolayısıyla Akif, kadınlara karşı kaba davranma; sudan sebeplerle kadın boşama; kadını
dövme; amel defterinde birçok günah mevcutken İslamiyet’i bahane edip haksız yere birden fazla
kadınla evlenme; boş vaktini aileden uzak, kahvehane veya meyhanede geçirme; çocuklarının
rızkını içki, kumar veya kötü alışkanlıklara harcama şeklindeki davranışları reddedip bu
davranışların aleyhinde tavır almaktadır. Kısacası Akif, aile yapısını bozan her türlü davranışı
eleştirir ve “Köse İmam” başlıklı şiirinde, insanlığın felsefesi olan merhameti anlamak için
ihtiyarlara, kadınlara ve çocuklara çok iyi muamele edilmesinin gerekliliğini vurgular:
“Üç sınıf halka içim parçalanır, hem ne kadar!
İhtiyarlar, karılar, bir de küçükler; bunlar
Merhamet görmeli, yüz görmeli insanlardan;
Yoksa insanlığı bilmem nasıl anlar insan?” (s.137).

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/16 Fall 2015
338 Haydar BAYATLI

Akif’in Toplumsal Ahlak Anlayışı

Mehmet Akif’in Safahat ismindeki eseri dikkatli bir şekilde okunduğunda, Akif’i bir
cemiyet şairi olarak kabul etmemek imkânsızdır. Çünkü bu eserdeki şiirlerin geneli ev, sokak,
çarşı, kahvehane, meyhane, mektep, cami… v.b. yerlerde bulunan sıradan insanları anlatır ve o
insanlara ait yaşantıları yansıtır. Zira Akif sıradan bir ailenin çocuğu olduğu için, onun şiirlerindeki
mekânlar ve o mekânlarda yaşayan insanların durumu ve sorunları masa başında düşünülmüş itibarî
sorunlar değildir. Bu sorunlar, toplumda var olan gerçek sorunlardır. Ayrıca Akif’in yetiştiği
dönem, İslam âleminin en çok kan ve toprak kaybettiği dönemdir. Bu dönemde haçlılar kendi
aralarında işbirliği yapıp İslam âlemini, dinî, siyasî, askerî, ekonomik ve kültürel yönden
zayıflatmak hatta yok etmek için acımasızca saldırmışlardır. Dolayısıyla Akif, Safahat’ta en çok ve
en sert biçimde, çevresindeki tehlikeleri göremeyen basiretsiz insanları eleştirmiş ve basiret konusu
üzerinde durmuştur. Çünkü basiret sahibi olmayan insanlar, çevrelerinde olup bitenden habersiz ve
muhitlerindeki tehlikelerin farkında olmadan safça yaşayan insanlardır. Bu insanlar, vatan
toprakları tehlike altında olduğunda ve ülke düşman pençelerinde can çekiştiğinde bile, herhangi
bir tehlike yokmuş gibi umursamadan yaşayan ve gaflet uykusunda olan insanlardır. İşte bu
durumda Akif, gerçek bir aydın olarak devreye girer ve halkı bu gaflet uykusundan uyandırmak
için önce içinde bulunulan durumun vahametini dile getirerek bu davranışın doğuracağı tehlikeli
sonuçları gözler önüne serer, sonra bu kadar tehlikeyi görmeyip gaflet uykusunda olanları açık bir
şekilde eleştirir. Akif gaflet uykusunu ölümden beter, hatta intihar olarak görür. Öyle bir intihar ki
bedelini İslam âlemi en ağır şekilde ödeyecektir:
“Ölüm kolay… Diyebilsek sonunda: “Kurtulduk!”
Bu intihâr, öteden, üç yüz elli milyonluk
Zavallı Âlem-i İslam için elîm olacak!” (s.278).
Akif, İslam âlemindeki gidişatın doğuracağı sonuçları önceden görür. Dolayısıyla bir aydın
olarak gaflet uykusunda olan insanları uyandırmak için hemen harekete geçer:
“Yıllarca, asırlarca Süren uykudan artık,
Silkin de: Muhitindeki zulmetleri yak, yık!
Bir baksana: Gökler uyanık, yer uyanıktır;
Dünya uyanıkken uyumak maskaralıktır!” (s.218)
Akif, bu kadar tehlikenin içinde ve bütün dünya uyanıkken hâlâ uyuyanları harekete
geçirmek için zaman zaman onları ağır bir şekilde eleştirir ve onları leşe benzetir:
“Ey, bütün dünya ve mâfihâ ayaktayken; yatan!
Leş misin, davranmıyorsun? Bâri Allah’tan utan.” (s.45)
Akif, basiretsizliğin yanı sıra topluma ve toplum bütünlüğüne zarar veren birçok tutum ve
davranışı ahlaksızlık olarak görür ve bunları sert bir şekilde eleştirir. Akif, mesela modernlik
maskesiyle toplumda içki ve kumar kültürünün yaygınlaşmasını; toplumda yaygınlaşan
merhametsizlik yüzünden insanların birbirlerini kıskanmalarını ve bencilleşerek birbirlerinden
kopup kolektif yaşamaya yabancılaşmalarını; kişisel zevk ve çıkarları için aynı toprakları paylaşan
Müslüman kardeşlerinin etini çiğnemelerini; zalim ile mazlumun aynı kefeye konulmasını;
insanların korkudan haksızlık karşısında susmalarını; bazı insanların Garbı aptalca taklit ederek
kendilerini mütefekkir ve aydın zannetmelerini; insanları ırklarına göre ayırmayı; Batı’ya iyi
görünmek uğruna kendi din ve ahlak değerlerini çiğneyen ve çiğneten karanlık aydınların
zihniyetini; yeis bataklığına saplanmayı; taklidi yenilik olarak algılamayı; uygarlık kurup dünyayı

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/16 Fall 2015
Mehmet Akif'in Safahat Adlı Eserinde Ahlaksızlık Eleştirileri 339

yöneten insanlar yetiştiren Medrese ve Darültıbbiye gibi ilmi müesseseleri hor görüp körü körüne
Batı’ya bağlanmayı; Şark’ta yaygın olan tembelliği; tevekkül adına çalışmayı bırakıp ekmeden
biçmek istemeyi; dini kişisel menfaatlere alet etmeyi; edebiyat ve sanata edepsizlik karıştırmayı;
din adına hurafe ve fal kültürünün yayılmasını; ne Garplı ne de Şarklı olup ikilemde yaşamayı;
pozitif ilim bahanesiyle dine saldırmayı; medrese ile mektep arasındaki çatışmayı; edep, hayâ, onur
gibi erdem ve faziletleri kaybetmeyi; cemiyet ruhundan uzaklaşıp ferdiyete yönelmeyi; toplum
içinde tefrika çıkarıp düşmanın ekmeğine yağ sürmeyi ve olaylardan ibret almamayı eleştirir.
Örneğin Akif, devleti ve milleti yok olmaya sürükleyen toplumdaki tefrikayı eleştirip onlara birlik
olma çözümünü önerir:
“Arnavutlukla, Araplıkla bu millet yürümez…
Kaldırın ayrılık esbâbını artık aradan” (s.187).
Akif, Safahat isimli kitabında ayrıma karşı önerdiği birlik çözümünü dikkate almayan
bireyleri de sert bir şekilde eleştirmekten sakınmaz:
“Nedir bu tefrika, yahu! Utanmıyor musunsunuz?
Geçen fecayi’e hala inanmıyor musunuz?
Gömülmek istemiyenler boyunca hüsrana;
Nifakı gömmeli artık mezar-ı nisyana” (s. 279).
“‘Medeniyet!’ size çoktan beridir diş biliyor;
Evvela parçalamak sonra da yutmak diliyor:
Arnavutluk size ibret olacakken, hâlâ,
Ne bu şûrîde siyaset, ne bu fâsid dava?” (s.212)
Akif şiirlerinde toplumda yaşayan fertlerin davranışlarını eleştirmekle yetinmemiş,
toplumu yönetenlerin de birçok davranışını ahlaksızlık olarak görüp eleştirmiştir. Örneğin millet
yokluk ve açlık içinde kıvranırken sefa içinde yaşayan yöneticileri; Batılı olmak namına dini ve
saltanatı hor gören yöneticileri; Batı’ya iyi görünmek uğruna kendi din ve ahlak değerlerini
çiğneyen ve çiğneten yöneticileri; boyun eğmeyi, dilenciliği ve ezikliği siyaset olarak algılayanlar
idarecileri; bilgi ve tecrübesi olmadan devletin başına geçip vatanı ateşe sürükleyenleri; insan
yetiştirmek yerine tüm ihtiyaçları için Avurpa’ya koşan yöneticileri ve ülkenin birçok ihtiyacı
varken sadece cami ve hocalara yatırım yapan yöneticileri eleştirir:
“Dilencilikle yaşar derbeder hükûmetler;
Esâretiyle mübâhî zavallı milletler;” (s.256).
“Dilenciler bile senden şereflidir billâh,
Vakârı çoktan unuttun, hayâyı kaldırdın;
Mukaddesâtı ısırdın, Hudâ’ya saldırdın!
Ne hatırâtına hürmet, ne an’anâtını yâd” (s.257).
“Dilencilikle siyaset döner mi, hey budala?” (s.260).
O, din ve saltanat namına devleti maskaraya çeviren yöneticileri de şu dizelerle eleştirir:
“Saltanat nâmına; din nâmına bin maskaralık…
Ne felâket, ne rezâletti o devrin hâli!

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/16 Fall 2015
340 Haydar BAYATLI

Başta bir kukla, bütün milletin istikbâli

İki üç kuklacını keyfine mahkûm olmuş” (s.170).
Akif Safahat’taki şiirlerinde, medeniyet bayrağı altında başkalarının topraklarına vahşice
saldıran, istilacı, sömürgeci ve başkalarının kutsal değerlerini hiçe sayan bir zihniyete sahip olan,
çocuk ve kadın ayırmaksızın insanları katledip şehirleri yakan ve insanları köleleştirmeye çalışan
Batı’yı da eleştirir:
“ ‘Medeniyet’ denilen vahşete lâ’netler eder,
Nice yekpâre kesilmiş de sırıtmış dişler!
Süngülenmiş kanı donmuş nice binlerce beden!
Nice başlar, nice kollar ki cüdâ cisimden,
Beşiğinden alınıp parçalanan mahlûkat” (s.207).
Sonuç
Akif, Safahat adlı eseri yazarak İslam âlemine kalıcılığını ve geçerliliğini hiçbir zaman
kaybetmeyen bir eser sunmuştur. Bu eserin özellikle ahlak konusu çerçevesinde işlenmesi, esere
evrensel bir nitelik kazandırmıştır. Yani Safahat’taki ahlakî değerler genel geçer değerlerdir. Çünkü
Akif’in ahlaksızlık olarak nitelendirip eleştirdiği davranışlar, tarih boyunca herkes tarafından
eleştirilmiş ve eleştirilecek davranışlardır. Örneğin ihanet, her toplum için, kabul görmeyen ve
hiçbir zaman kabul görmeyecek bir davranıştır. Dolayısıyla Akif, yaşadığı toplum ve dönemden
hareketle her zaman için geçerli evrensel bir eser yazmıştır. Ancak bu esere, en çok yaşadığı
toplumun ihtiyacı vardı. Çünkü emperyalist Batı’nın dinî, siyasî, askerî, ekonomik ve kültürel
saldırısı karşısında bölünen, özgüvenini kaybeden, yeise teslim olup çalışmayı bırakan, cehalet ve
sefalet içinde sürünen Doğu’da ve Doğulu insanlarda; gerçek dinî ve ahlaki değerler etrafında
yeniden toplanma ve toparlanma ihtiyacı vardır. İşte bu yüzden Akif, dinî ve ahlakî değerlerden
hareketle önce topluma ait olmayan ve Batı tarafından empoze edilmeye çalışılan (örneğin Batı,
sürekli Doğulu insanların işe yaramaz ve tembel olduklarını öne sürmesi gibi) düşünceleri tespit
edip bu düşünceleri yıkmaya başladı. Sonra emperyalist Batı’nın önünde, İslami ahlak
değerlerinden oluşan ve hiçbir zaman aşılmayacak kadar yüksek bir duvar ördü. Mehmet Akif’in
ördüğü duvar, silah ve ordu yönünden daha üstün ve daha gelişmiş olmalarına rağmen, emperyalist
Batı’yı Çanakkale ve Millî Mücadele savaşlarında kahretti. Dolayısıyla Akif’in düşüncelerine
bugün de ihtiyaç olduğu gibi bu düşünceler güncelliğini her zaman sürdürecektir.

KAYNAKÇA
Ersoy, Mehmet Akif, Safahat, Gençlik Kitapevi, Konya, 2008.
Çetin, Nurullah, Mehmet Akif’i Doğru Anlamak, Ferfir Yayınları, İstanbul 2011.
----------------------, İstiklâl Marşı’mızı Anlamak, Öncü Kitap, Ankara 2011.

Citation Information/Kaynakça Bilgisi

Bayatlı, H., (2015). “Mehmet Akif'in Safahat Adlı Eserinde Ahlaksızlık Eleştirileri / Mehmet
Akif’s Perception of Morality and Immorality”, TURKISH STUDIES -International
Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-
2140, (Prof. Dr. H. Ömer Karpuz Armağanı), Volume 10/16 Fall 2015,
ANKARA/TURKEY, www.turkishstudies.net, DOI Number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7789, p. 331-340.

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/16 Fall 2015